cbs kullanarak Çöp depolama alanlarının tespiti

E.U. COGRAFYA BOLUMU SEMPOZYUMLARI—

COGRAFi BiLGI SJSTEMLERJ SEMPOZYUMU

/

• • ve

SERGISI 29 Nisan 2005

• a

^

Destekleyen Kurulu§lar

EBlLTEM

Sponsorlar V

MA NlKVlSttM

M Maplnfo A

BA§AR netcad i z M I K

F L A K I

Murat KARABULUT, Muhterem KUCUKONDER, Mehmet GURBUZ*, Ersin Kaya SANDAL* 381

COGRAFI BILGI SISTEMLERI KULLANARAK KAHRAMANMARAS'TA COP DEPOLAMA ALANLARININ TESPITI

Murat K A R A B U L U T , Muhterem K U C U K O N D E R , Mehmet GURBUZ*, Ersin Kaya SANDAL*

Kahramanmaras Stitgti Imam Universitesi, Fen Edebiyat Faktiltesi Cografya Boltimti * Mtihendislik ve Mimarlik Fakultesi, Jeoloji Mtihendisligi Bdltimu

OZET

Cografi bilgi sistemleri ve uzaktan algilama teknolojileri; okul, hastane, yeni yapi alanlan veya gop depolama alanlan gibi belirli parametreleri ta§imasi gereken alanlann yer segimi yapiminda, planlama siirecinde ve ileri safhalarda yapilan degerlendirmeler sirasinda manuel metotlara oranla ustunltik gosteren araglardir. Cop depolama alani yerle§iminde farkli kriterlerin degerlendirilmesi gerekir. Cop depolama alam yer secim i§lemi sirasinda oncelikle goz oniinde bulundurulmasi gereken etmenleri; cevresel, teknik ve sosyal faktorler olarak ana ba§liklar altinda siralayabiliriz. Yerlesjm alanlanna, yeralti ve yiizey sulan kalitesine, mevcut ve planlanan arazi kullammina etkilerinin bilinmesi projede secim, yapim ve uygulama a§amalannda kar§ila§ilabilecek problemlerin onceden bilinmesi, gerekli onlemlerin alinmasi, tiim maliyetlerin ortaya cikanlmasi ve gerekirse projeye ba§lamadan ba§ka bir alternatif yere yonlendirmenin yapilmasi gibi karar alim siireglerinin belirlenmesi oldukga onemlidir. Tiim bu kriterler uzaktan algilama verileri, mevcut ve analizler sonucu elde edilen veriler kullanilarak gerekli bilgiler elde edilebilir, giincellenebilir ve toplanan veriler CBS yazilimlan kullamlarak birlegtirilebilir. Son olarak uygun ve alternatif sunan senaryolar tiretilebilir. Bu durum ara§tirma stirecini kisaltarak, karar mekanizmalanmn giivenilir ve dogru segimler yapmasim saglayacak onemli bir faktordiir.

Bu ara§tirmada secilen gali§ma alam Kahramanmara§ belediyesi icin gop depolama alam olarak ongoriilen Kahramanmara§ §ehri gevresidir. Diizenli kati atik depolamaalam, arazi kullanimi, yol agi, toprak sinrflamasi, jeolojik yapi, ytizeysel su kaynaklan, hidrolojik ve sosyal verilerinden yaralanarak CBS ortaminda analiz edilerek tespit edilecektir. Kati atik kontrol yonetmeligi ve belediye yonetmeligi ilgili maddelerinin dikkate alinmasi ve cali§ma alammn sahip oldugu ozelliklerinin korunmasi amaglanarak analizler yonlendirilmi§tir. CBS'de smirlandinlmis. haritalama teknigi, buffer oluijturma ve tiim katmanlann birle§tirilmesinden soma elde edilen sonuclar agirlikli degerlerine gore simflanmi§tir. Analizlerin sonuglanna dayali olarak alternatif gop depolama alam yer segimi yapilmi§tir.

Anahtar Kelimeler: CBS, CMT, diizenli kati atik depolama alam.

GIRIS

Popiilasyondaki hizh arti§larla beraber ya§am standartlanndaki artisan devam etmesi dogal kaynaklann iizerindeki etkiyi yogunla§tirmi§tir. Kaynak yonetimi ifin etkin kaynak diizenleme i§i bu nedenle olduk9a zorla§maktadir. Dogm se9imler azdir ve daha marjinal alanlarin kullaniminin artmasi toplumu 90k biiyiik sorunlarla kar§i kar§iya birakmaktadir. Buna ilaveten daha dinamik bir ortam, insanlann da i9inde bulundugu daha biiyiik ve kompleks etkilerin varligi, karar verici ifin belirsizlikler ve biiyiik riske sahip durumlar karar alma a§amasinda onemli zorluklar yaratmaktadir. Bu nedenle son yillarda karar destek sistemi olarak, Cografi

382 Cogrqfi Bilgi Sistemleri Kullanarak Kahramanmarag 'ta Qop Depolama Alanlannin Tespiti

Bilgi Sistemleri (CBS) kullammina odaklamlmaktadir (Eastman, 1999). CBS; okul, yeni yerlesjm alanlan veya 96p depolama alanlan gibi 90k sayida olu§umun degerlendirildigi planlama, yer se9imi ve kontrol siirecinde ustunliik gosteren bir tekniktir. Se9im yapihrken en onemli basamak olan karar verme a§amasinda kullamlacak teknik ve yontemler alternatiflerin elenmesine yardimci olmaktadir (Lunkapis vd., 2002).

Bu 9ah§manin amaci CBS ve uzaktan algilama kullamlarak Kahramanmaras. §ehri i9in diizenli kati atik depolama alani yapilabilecek oncelikli yerlerin belirlenmesidir (§ekil 1). Bu hedefe ula§abilmek i9in; topografya, toprak, hidroloji, ana ula§im hatlari, yerlesjm alanlan, jeoloji ve giincel arazi kullanim bilgileri kullamlmi§tir.

§ekil 1. Lokasyon haritasi.

METODOLOJI

Genis. bir 9ali§ma alamnda standart tammlamalar yaparak potansiyel 96p depolama alani belirlemede kullamlan tekniklerden bin olan Simrlandinlmis. Haritalama Teknigi (Constraint Mapping Tecnique CMT) bu ara§tirmada kullamlmi§tir. CMT, fiziksel ve diger 9evresel ozellikler bakimindan uygun olmayan alanlann tespitinin yapilmasiyla 90k geni§ olan 9ah§ma alanini daraltarak, diizenli depolama alanlan ifin detayh inceleme yapilacak arazilerin tespit edilmesinde kullamlan bir yontemdir. CBS kullamlarak veya manuel olarak, ornegin golgelendirme teknigini kullanarak veya renklendirme yapilarak, iki se9enek arasindaki farkliligin a9ik9a belirtilmesiyle uygun olmayan alanlar uygun arazilerden kolayca aynt edilebilirler. Uygun olmayan alanlan di§anda birakarak potansiyel alanlar kolayhkla se9ilebilecektir. Detayh degerlendirme a§amalannda puanlama yontemiyle uygun olmayan alanlara daha dii§iik degerler verilerek kullanim potansiyeli olan alanlardan aynmi yapilabilir (Lunkapis vd., 2002).


CMT kullaniminda izlenen metodoloji oncelikle problemin tanimlanmasi ve amacin belirlenmesiyle ba§lamaktadir. Benzer §ekilde bu ara§tirmada da 9ah§ma alani ifin kriterler belirlendikten sonra veri toplama a§amasina ge9ilmi§tir. Toplanan veriler CBS katmanlanna d6nii§turulerek bilgisayar ortaminda analizler yapilmis. ve 9ikan sonu9lara gore potansiyel depolama alanlan belirlenmi§tir (§ekil 2).

UYGUN COP DEPOLAMA ALANLARININ TESPITI

1 CALISMA ALANI KAHRAMANMARAS

1 KRITERLERIN BELIRLENMESi

1 VERI TOPLAMA

I KRITERLERIN CBS KATMANLARINA DONU§TURULMESi

1 COGRAFIBILGI SISTEMLERIKULLANILMASI

1 MEKANSAL ANALIZ & SONUCLARIN ANALIZI

v POTANSIYEL DEPOLAMA ALANLARININ BELIRLENMESI

§ekil 2. Sinirlandinlmi§ haritalama teknigi [Constraint Mapping Tecnique (CMT)] uygulama a§amalan (Lunkapis vd., 2002).

UYGUN DEPOLAMA ALANI TESPIT A§AMALARI

Kriterlerin belirlenmesi a§amasindan sonra elde edilen veriler bilgisayar ortaminda CBS yazihmi kullamlarak §ekil 3'de gosterilen sirayla analiz edilmi§tir.

Mekansal analizler buffer olusTurulmasi ile ba§lamakta ve union, dissolve ve clip i§lemleri ile tamamlanmaktadir.

1) Baraj golii ve akarsular 9evresinde 100 m; mevsimsel akis. gosteren kuru derelerin 9evresinde ise 25 mTik buffer olu§turulmasi,

2) Ana ula§im hatlan 9evresinde 100 m'lik buffer olu§turulmasi,

3) Kent ve kirsal yerlesjm alanlannin 9evresinde 1500 m'lik buffer olu§turulmasi,

4) Toprak tiplerinin i9erdikleri kil oranlanna gore iki sinifa aynlmasi,

5) Jeolojik birimlerin yeralti suyu ta§ima durumlanna gore siniflanmasi,

6) Arazi kullaniminda depolama ifin uygunlugun belirlenmesi.


HIDROLOJi

YERLESIM ALANLARI

ULASIM

TOPRAK

JEOLOJt

ARAZI KULLANIMI

BUFFER

BUFFER ^

BUFFER ^

SLNIFLAMA^

SLNIFLAMA^

SLNIFLAMA^

KURU DERELER 25 m AKARSULAR 100 m BARAJ GOLU 100 m

KAHRAMANMARAS& CEVRE KOYLER_1500 m

ANA YOLLAR&DEMIR YOLU 100 m

KiL icERioi Y O N U N D E N UYGUN / UYGUN DEGIL

YERALTISUYU ACISINDAN VERiMLi/VERiMSiZ

DEPOLAMA ALANI ICIN UYGUNLUK

- • DISSOLVE/

UNION/ CLIP

->

ANALIZLER ve COP DEPOLAMA

ALANININ SEQiLEBILECEGi

ALTERNATiF SAHALAR

§ekil 3. CBS yazihminda hazirlanan katmanlar ve mekansal analiz akis. §emasi (Walsh ve O'Leary, 2002).

DEPOLAMA ALANI SECIMDE KULLANILAN GENEL KRITERLER

Ideal bir 96p depolama alani se9imini zorunlu durumlar ve ana kriterler belirler. Bu ara§tirmada zorunlu durumlar olarak yollar, a9ik su alanlan, §ehir ve kirsal yerle§im alanlan dikkate alinmi§tir. Ana kriterler olarak ise; toprak tipi, arazi kullanimi/arazi ortiisii ve jeoloji verileri kullamlmi§tir (Lunkapis vd., 2002).

Yiizey suyunun yakinhgi

Kati atiklarin kontrolii yonetmeligine gore kati atik depo tesislerinin yer se9imi ile ilgili olarak madde 24'de; "depo tesisleri, i9me suyu elde edilen ve edilecek olan yiizeysel su kaynaklannin korunmasi ile ilgili olarak 9ikanlan yonetmeliklerde 96p dokiilemeyecegi ve depolanamayacagi belirtilen koruma alanlanna kurulamaz" denilmektedir. Bu maddeden de anla§ildigi gibi 96p depolama alani yiizey akim sulannin, gollerin, nehirlerin veya batakliklann yakinma kurulamaz. Bu nedenle ilk se9enek ifin CBS yazihminda buffer fonksiyonu kullamlarak bu alanlann 9evresinde 100 metrelik bir tampon alan olu§turulmahdir (Lunkapis vd., 2002).

Bu 9ah§mada baraj golii ve akarsular 9evresinde 100 m; mevsimsel akis. gosteren kuru derelerin 9evresinde ise 25 m'lik ayirma bolgesi olu§turulmasina karar verilmi§tir (§ekil 4-5).


I I BARAJGOLU

| | AKARSU

UZX>.

A

§ekil 4. £ahsma alaninm hidroloji haritasi.

| | Baraj golii

[ / ] K u r u d e r e (Buffer 25 m)

^ 3 Akarsu (Buffer 100 m)

i 11 ^m ^m 0 5 km

§ekil 5. Akarsu, baraj golii ve kuru derelerin etrafina uygulanan ayirma bolgeleri.

386 Cogrqfi Bilgi Sistemleri Kullanarak Kahramanmarag 'ta Qop Depolama Alanlarinm Tespiti

Yerle§im alanlanna olan mesafe

Yiiksek yogunluga sahip kentsel yerlesjm merkezlerine 90k yakin 96P depolama alani yapilmamahdir. Bu §ekilde bir yapilanma saghk problemleri, giiriiltii ve koku sjkayetleri gibi etkileri azaltici ve 96p kan§tiran hayvanlann zararlanna kar§i onleyici olacaktir (Lunkapis vd., 2002).

Kentsel yerlesjm alanlannda ya§anabilecek problemler kirsal yerlesjm alanlannda da ge9erli oldugu ifin 96P depolama alanlarinm olu§turulmasi koy yerlesjmlerinden de aym §ekilde 3000 m mesafede olmalidir. Haritalama sirasinda kirsal yerlesjmler noktasal lokasyonlar veya poligonlar §eklinde belirtilir ve 3000 m'lik bir koruma bolgesi belirlenir. 3000 m'lik koruma bolgesi aynmi ifin bir genelge yoktur, fakat kirsal yerlesjm alanlarinm yarari i9in yeterli mesafede koruyucu bir bolge belirlenmelidir (Lunkapis vd., 2002).

Kati atiklarin kontrolii yonetmeligine gore kati atik depo tesislerinin yer se9imi ile ilgili olarak madde 24'deki; "depo tesisleri en yakin yerlesjm bolgesine uzakhgi 1000 m'den az olan yerlerde in§a edilemez" §arti ve yerlesjm alanlarinm geli§me durumu da goz oniinde bulundurularak bu 9ah§mada yerlesjm alanlan ifin ayirma bolgesi olarak 1500 m tercih edilmi§tir (§ekil 6-7).

Kila vi^lu k.

Hasaj f ikk

\&fa.tt bl. 4

*

Cijf^Ji k.

Kurttcyh

EsMiali bl.

O t i e n l l .

• h T?m

4 •

Ziyant Qb. KocWnu

f Tuitatau

Tomsk b. Suluta/lab. Kandilb.

i k ^L ^---^p

B »

* m Del ik jy i

Yahizajdic b.

De le f t .

«

5 £sb>

Ka&fa ju bl

2S l" Derek * k - *

*

4* Salma^bey 1

0

we

i

J,

4

Efifere k.

<t

El « j f 1 k.

N

A 5 km

§ekil 6. Kahramanmaras. ve 9evresinde yer alan yerlesjm alan poligonlan.


§ekil 7. Yerlesjm alanlan etrafinda olu§turulan ayirma bolgeleri.

Ana niacin hatlanna olan mesafe

lyi bir planlama ve temel olu§turmak ifin pratikte uygun, estetik ko§ullan saglayan; ana oto yollara, §ehir caddelerine veya diger ta§ima giizergahlanna 100 m'den daha yakin arazilere cop depolama alani kurulmamalidir (Lunkapis vd., 2002). Bu prensibe uygun olarak ana yollar etrafinda 100 m ayirma bolgesi olu§turulmu§tur (§ekil 8).

Toprak ve jeolojik ozellikler

Ana kaya ve yiizey jeolojisi, atigin etkilesjmli §ekilde yer alti suyu etkisiyle ta§imp ta§inamayacagim belirlediginden dolayi olduk9a onemlidir. Depolama alanin tesis edilecegi alandaki hem ana kaya hem yiizey stratigrafisinin birincil ozellikleri, kaya kiitlesinin deformasyon ozellikleri, litolojilerin permeabilitesini belirleyen gozenekliligi ve dayammi olarak sayilabilir (Bennett ve Doyle, 1997). Bir cop depolama alamndan siiziilme ile atik sulann ne kadar uzakla§tigi arazide bulunan ana kaya ve topraklann gecirgenligi ile dogrudan ilgilidir. Mevcut arazi durumlanndan diiz veya hafif engebeli alanlar tercih edilmelidir (Lunkapis vd., 2002). Engebeli arazilerde ise en iyi alanlar yiizey suyunun minimum oldugu kuru dere list cigirlandir (Cartwright ve Sherman, 1969).


§ekil 8. Kahramanmaras. §ehri ana ula§im agi ve olu§turulan ayirma bolgesi.

Toprak, temelde 96p depolama alaninin olu§turulmasinda kullamlacak ortii malzemesi olmasi ve aynca sizdirma ve gaz 9iki§ini etkileyen ge9irgenlik ozelliginden dolayi onemlidir. Ideal depolama alani, sinirh siiziilme ve gaz hareketlerine sahip killi ve siltli alanlara yapilmasidir. Bir depolama alani permeabilitesi yiiksek 9akil, kum ve 9atlakh ana kaya iizerine yapihrsa yer alti su kalitesinde onemli tehlikeler olu§turabilir (Walsh ve O'Leary, 2002).

Eger depolama alani yapimi i9in mevcut araziler istenen ko§ullann altinda ise ihtiya9 duyulan toprak, 96pler i9in ortii yapiminda ve kaplama ifin ta§inabilir ve bir alternatif olarak, ince bir ortii olarak veya kaplama ifin diizenlenebilir (Walsh ve O'Leary, 2002).

Inceleme alamndaki topraklar, T.C. Koy I§leri Bakanhginin hazirladigi Ceyhan Havzasi Topraklan (1973) raporuna gore alti temel toprak tipine aynlmi§tir (§ekil 9). Bunlar aliivyon, ta§kin yatagi, koliivyal, kirmizi kahve akdeniz topragi, kirmizi orman topragi ve kire9siz kahverengi topraktir. I9erdikleri kil oranlannin fazlahgina bakilarak kirmizi kahve akdeniz topragi, kirmizi orman topragi ve kire9siz kahverengi toprak depolama alani yapimina uygun olarak aynlmi§tir (§ekil 10).


! I Ali ivyon L7J

I I

KAHVERENGI ORMAN TOPRAGI KIREQSIZ KAHVERENGI TOPRAK KIRMIZI KAHVE AKDENIZ TOPRAGI KOLUVYAL NEHIR YATAGI

C H YERLESIM ALANI

§ekil 9. Kahramanmara§ toprak katmani.

• 1 ATIK DEPOLAMAYA UYGUN

• 0 ATIK DEPOLAMAYA UYGUN DEGIL A

§ekil 10. Atik depolamaya uygun ve uygun olmayan toprak simflama katmani.


£ah§ma alaninda; aliivyon, yamac molozu, konglomera, konglomera-camurta§i, kire9ta§i, kire9ta§i-marn, 9amurta§i-kilta§i-kire9ta§i, silisifiye kalker, kalker-§eyl, kumta§i, 9amurta§i, marn-9amurta§i, bazalt ve ofiyolit binmleri bulunmaktadir (Korkmaz, 2001) (§ekil 11). Jeolojik a9idan onemli bir fark gosteren; ge9irgenlik yoniinden uygun, sizdirmazlik onlemi gerektirmeyen bir depo yeri bulunamamisjir. Bu nedenle sizdirmazlik yoniinden uygun olan depo yerlerinin hepsinde mutlaka taban sizdirmazlik tabakasi in§aasi gerekecektir. Bununla birlikte DSI hidrojeolojik etiit raporunda yer alan birimlerin hidrojeolojik ozelliklerinden yararlanarak birimler ta§idiklan yer alti su oranina gore verimli ve verimsiz olarak siniflandinlmis. ve oncelikli alanlar tespit edilmi§tir (§ekil 12).

§ekil 11. Kahramanmara§ jeoloji katmani.


§ekil 12. Atik depolamaya uygun ve uygun olmayan jeolojik siniflama katmani.

Arazi kullanimi / arazi ortiisii

£op depolama alanlari icin en uygun alanlarin tammlanmasinda arazi kullaniminin ve toprak ortiisiiniin mutlaka belirlenmesi gerekir. Arazi kullamm tipleri ornegin; mera, orman ve ekili alanlar arazi kullamm uygunlugu indeksleri belirlenirken dikkate ahnmahdir (Lunkapis vd., 2002).Kahramanmaras/ta arazi kullamm tipleri on sinifa aynlmi§tir. Bunlar; sulu tanm, kuru tanm, orman, yerlesjm, endiistri, baraj golii, anakaya, dere yatagi, mera ve bag-zeytin-fistik alanlandir. Diger kriterlerin degerlendirilmesinde ortaya 9ikan sonuca gore depolama alanlari orman ve 90k az miktarda kuru tanm alanlanna rastlamaktadir (§ekil 13).


§ekil 13. Kahramanmaras. arazi kullamm katmani ve depolama alani katmani.

SONUC

Kahramanmaras. ili icin diizenli kati atik depolama alani belirlemede topografya, toprak, hidroloji, ana ula§im hatlan, yerlesjm alanlan, jeoloji ve giincel arazi kullanimi olarak CBS katmanlari kullanilmi§tir. Diizenli kati atik depolama alani yapimi icin istenen ana kriterler uygun olup olmayisjanna gore siniflandirilmi§, simrlandinci kriterler buffer olu§turularak her katman iizerinde belirtilmisJir. Son a§amada bu katmanlar Disolve, Union ve Clip fonksiyonlan kullamlarak analiz edilmisjerdir. Tamamlanan analizlerin sonucunda cali§ma alanimn giiney dogusu ve giiney batisinda uygun on bir alan belirlenmi§tir (§ekil 14). Belirlenen alanlann ka9 hektar yer kapladiklari yine CBS yazilimi kullamlarak hesaplanilmi§tir (Tablo 1). Uygun oldugu sonucuna vanlan bu alanlar geni§ cah§ma alanini daraltarak diizenli kati atik tesisi kurmak iizere yapilacak detayh cali§malar ifin dogru yonlendirilmelerin olusjnasini saglayacaktir.

Murat KARABULUT, Muhterem KUCUKONDER, Mehmet GURBUZ*, Ersin Kaya SANDAL

§ekil 14. Analizler sonucunda elde edilen on bir depolama alani lokasyonlari.

Tablo 1. Analizler sonucunda elde edilen alanlar ve bu alanlarin uygunluklari.

Alan No

1

2

3

4

5

6

7

8

9

10

11

Hektar

3,07

31,49

0,20

0,27

438,76

139,44

210,06

2,62

439,56

86,88

80,80

Arazi kullamm

Orman

Orman

Orman

Orman

Orman

Orman/Kuru Tanm

Orman/Kuru Tanm

Sulu Tanm

Orman

Orman

Orman/Kuru Tanm

Uygunluk;

Ara§tirma ifin uygun


Yetersiz alan

Yetersiz alan




Arazi kullamm uygun degil





KAYNAKLAR

Bennett, M. R., Doyle, P. 1997. Environmental Geology: Geology and Human Environment , John Wiley & Sons, Ingiltere.

Cartwright, K., Sherman, F. B., 1969. Evaluating sanitary landfill sites in Illinois. Environmental Geology Notes, No. 27. Illinois State Geological Survey.

Ceyhan Havzasi Topraklari 1973. T.C. Tarim Orman ve Koy I§leri Bakanligi, Koy Hizmetleri Genel Miidiirliigii, Yay. No. 285, HavzaNo:20, Raporlar Serisi: 69 Ankara.

DSI, 1973. Maras. Ovalan Hidrojeolojik Etiit Raporu.

Eastman, J.R., 1999. Idrisi 32 Guide to GIS and Image Processing 2. Clark Labs, MA, USA.

Korkmaz, H. 2001. Kahraman Maras. Havzasinm Jeomorfolojisi T.C. Kahraman Mara§ Valiligi II Kiiltiir Mudiirlugii Yayinlan No.3, Kahraman Mara§.

Lunkapis, J.G., Ahmad, N., Shariff, A.R.M., Mansor, S., Mispan, R.M., 2002. GIS as Decision Support Tool for Landfills Sitting, Faculty of Engineering, University Putra Malaysia and GIS Support Unit, Town and Reginoal Planning, Sabah.

Walsh, P., O'Leary, P., 2002. Evaluating a Potential Sanitary Landfill Site, Waste Age.

cbs kullanarak Çöp depolama alanlarının tespiti

Documents