مروجان رفتارهای نوین دینی: مطالعه موردی جمعهای با...

رَمرفتارهاي نوين دينيجان و: شناسي و عرفان با رويكرد روان هاي مطالعه موردي جمع

1سوسن باستاني دانشگاه الزهرا گروه علوم اجتماعي عضو هيئت علمي سارا شريعتي

عضو هيئت علمي دانشگاه تهران بهناز خسروي دانشجوي دكتري

21/07/1388 :پذيرش 31/04/1388 :دريافت

ها هايي در سطح شهر تهران شكل گرفته كه در آن ها يا كالس طي چند سال اخير، جمع :چكيده

شان بر ها كه اساس در اين جمع. شود ، آموزش داده مي"چگونه بهتر زيستن"هاي نويني براي شيوهعرفان قرار گرفته است، افراد به دنبال آن هستند شناسي و هاي گوناگوني از جمله روان ديدگاه پايه

هاي خوشبختي، يابي به راه نوعي احساس معنوي و روحاني، چگونگي دست كه ضمن تجربه. موفقيت و كمال را به صورت توأمان تجربه كرده و در عين حال، به آرامش روحي برسند

ها براي افراد ن جمعها و كاركردهاي كلي اي پژوهش حاضر در پي آن بوده كه ويژگيها را با رفتارهاي نوين ديني بررسي هاي آن كننده را مورد مطالعه قرار داده و مطابقت آموزه شركت

هاي مطرح جورج زيمل، ماكس وبر و توماس نظريه مبناي نظري اين پژوهش بر اساس . كندهاي كمي و از روشو پژوهش با استفاده گشته دهي شناسي دين سازمان الكمن در حوزه جامعههايي كه در هاي اين پژوهش، در مطالعه دو نمونه از جمع بر اساس يافته. كيفي انجام شده است

ها و توان آموزه شناسانه و عرفاني به فعاليت مشغولند، مي سطح شهر تهران با رويكردهاي روان .بندي كرد دسته "رفتارهاي نوين ديني"ها را در قالب هاي آن آيين

.ها ها و آيين شناسي دين، عرفان، آموزه جامعهرفتارهاي نوين ديني، :گانيدواژكل

[email protected]: ونيكي نويسنده رابطپست الكتر. 1

ی ما وم ا ع )ـ پژوهشي علمي(

17 )36 :(87 -123. 1388بهار

1010-2809شاپا ISCنمايه در

Archive of SID

www.SID.ir

1388 / 123-87): 36( 17نامه علوم اجتماعي ، 88

مقدمه. 1ويـژه شـهر تهـران، شـاهد ظهـور و گسـترش چند سالي است كه در سطح كشور، به

هـاي گونـاگوني از هستيم كه با عناوين مختلفـي و بـر پايـه ديـدگاه 1هايي ها و كالس جمعفعاليـت كـرده و قشـرهايي از جامعـه را بـه سـمت خـود جلـب شناسي و عرفان جمله روان

هـايي را بـراي ها عموماً راه توان اشاره كرد كه آن ا ميه در تعريف كلي اين جمع. اند كردهدهنـد و ايشـان را در فضـايي قـرار بـه مخاطبـان خـود آمـوزش مـي "چگونه بهتر زيسـتن "

يـابي بـه وحاني، چگونگي دسـت دهند كه بتوانند ضمن تجربه نوعي احساس معنوي و ر ميهاي خوشبختي، موفقيت و كمال را به صورت توأمان تجربه كرده و در عـين حـال، بـه راه

گسترشرسد در شرايط فعلي در حال به نظر ميهايي كه چنين جمع .آرامش روحي برسند .كنند هاي آموزشي فعاليت مي اغلب به صورت رسمي يا غيررسمي با عنوان كالس هستند،

، "زنـدگي موفـق "، "خود درماني"، "خودشناسي"ها در عناوين خود، از عباراتي مانند آنريكـي و "، "ذن"، "يوگـا "هايي برگرفته از فرهنـگ شـرق، ماننـد ؛ يا واژه"ارتباط موفق"

عرفـان "، "يعرفـان شـرق "ماننـد "عرفـان "و يا انواع و اقسام "مديتيشن"، "انرژي درماني .كنند امثال آن، استفاده مي و "گري صوفي"، "ايراني

هاي زيادي اين مسأله گرچه يك پديده بومي نيست و در بيشتر نقاط دنيا وجود نمونههـا را بـه مطالعـه و بررسـي ابعـاد شناسان را متوجـه ايـن موضـوع كـرده و آن از آن، جامعه

هـاي آيـين رسد شرايط ويژه جامعه ايران و وجود مختلف اين پديده واداشته، اما به نظر ميروحاني و معنوي نشأت گرفته از دين و دستورات مختلف مـذهبي بـراي زيسـت فـردي و

هـا را دو چنـدان ها در ابعاد و سطوح مختلف، لزوم مطالعه بيشـتر ايـن جمـع اجتماعي انسان . كند مهم مي

ها، كاركردهـا و همچنـين داليـل در همين راستا، مسأله اين پژوهش، بررسي ويژگيشناسـي يـا است كه در سطح جامعه بـا رويكردهـاي روان هايي راد به سمت جمعگرايش اف

در در واقع بايد ديـد . دهند هاي جديد را گسترش مي عرفاني فعاليت كرده و نوعي معنويت گيـري حكومـت سال از وقوع انقالب اسالمي در ايران و به تبع آن، شـكل 30شرايطي كه

از آنجا كه بسياري از اين موارد، صورت و قالب رسمي و مشخصي ندارند و مخاطبان نيز بر حسب نوع . ١

يا "جمع"دانند، در اين مقاله از هر دو اصطالح مي نگاه خود، گاه يك مورد را كالس و گاه جمعي ساده .استفاده شده است "كالس"

Archive of SID

www.SID.ir

89 ...هاي با رويكرد مطالعه موردي جمع: رفتارهاي نوين ديني. باستاني، شريعتي و خسروي

يا واقعا قشر يا اقشاري، براي رفع نياز معنوي خود، بـه ؛ آگذرد ديني ميهاي مبتني بر ارزشها تا روند؟ اين جمع ، ميمشروعيت داردچه به صورت رسمي سراغ مراجع ديگري، جز آن

ها، تا چه حد دستورات مختلف چه حد بر روي مخاطبان تأثير دارند؟ مراجعين به اين جمعايـران، كنند؟ در شرايطي كه در جامعه زندگي خود را از چنين مراجعي اخذ مي براي اداره

ها، مراسم و مناسك مختلف وجود دارد؛ مذهبي، آيين هاي گوناگون مذهبي و غير به بهانههايي، در جذب افـراد بـه سـمت هاي نسبتاً جديد در چنين كالس آيا برگزاري برخي آيين

بـا توجـه كه يننهايت ا هايي چيست؟ و در ها مؤثر است؟ كاركردهاي ديگر چنين جمع آنرفتارهاي ها را به عنوان نوعي هاي آن توان آموزه آيا ميهاي موجود در اين زمينه، به نظريه

معرفي كرد؟نوين ديني

مباني نظري. 2 تداوم و سياليت دينداري. 2-1

، برگرفته از نظرياتي است كه بـر "رفتار ديني"و "دينداري"در اين پژوهش، مفهوم هـم در واقع، در اين مطالعه، دينداري و نه دين افـراد، آن . ين تاكيد دارندتداوم و سياليت د

.ها مد نظر قرار گرفته است ديني آنرفتار در بعد

زيمل و دينداري مبتني بر احساس ديني. 2-2 شـناس كالسـيك آلمـاني، در مقـاالت و كتـابي كـه در حـوزه جورج زيمل، جامعـه

خـود، ديـن را نيـز "نگـر صـوري "درآورده، بـا رويكـرد تحرير شناسي دين به رشته جامعهزنـدگي : گويـد وي مـي . كنـد هـاي جهـان معرفـي مـي بندي صورتي همچون ديگر صورتهنـري، : اندازهاي متفاوتي نظـم دهـيم توانيم به جهان در چشم اشكال متفاوتي دارد و ما مي

منطـق خـاص خـود را هـا، بنـدي هر كدام از اين صـورت . امثال آنديني، اخالقي، علمي و واقعيت، جز بـا كمـك يكـي از كه اساساً چرا ؛ها را نبايد با واقعيت درآميخت دارند و اينكند كه دين همچون اشكال ديگر زيمل تاكيد مي. ها، قابل دسترس نيست بندي اين صورت

تـوان بـه عنـوان بلكه آن را مـي ؛زندگي ما، يك بخش مشخص از واقعيت اجتماعي نيست . هاي زندگي، مورد واكاوي قرار داد بندي بندي در برابر ديگر صورت يك صورت

وي براي وجود احساس ديني به عنوان يكي از وجوه زندگي انسـان، اهميـت زيـادي را مبتني بـر احسـاس دينـي فـرد تعريـف كـرده و از "دينداري" چه اساساً قايل است؛ چنان

كـه ديـن بـر و ديناميـك اسـت، در حـالي اي سيال كند كه دينداري پديده رو عنوان مي اين

Archive of SID

www.SID.ir


در . دشـو اصول عقايد مشخصي استوار بـوده و در نهادهـاي تـاريخي معينـي، متصـلب مـي ست از صورت و شكلي كه احساس ديني بـه خـود ا عبارت ،نتيجه، دينداري در كار زيمل

. گيرد ميفتـار شود كه دينداري قبـل از هـر چيـز، يـك ر جورج زيمل در عين حال يادآور مي

دهـد دين يك حادثه است كه در وجدان انساني روي مي«: گويد مي فردي است و صراحتاًًاز نظر او، انسان مذهبي كسي است كه به شكلي معـين و . (Simmel 1998, 107)» .و نه بيشتر

اش از ريتم و طنيني برخوردار اسـت كـه او را بـا انسـان خاص خود زندگي كرده و روحيهكنـد كـه چنـين انسـان زيمل تاكيد مـي ؛ البتهكند متفاوت مي عملي كامالً، هنري، يا نظري

كه انسان مشخص واقعـي در عـين حـال، بـا درجـاتي محضي در واقعيت وجود ندارد؛ چراپرداز همچنين معتقد اسـت كـه اين نظريه. متفاوت، هم مذهبي، هم هنري و هم عملي است

با اين تفاسير بايد گفت كـه .شوند ه دين منتهي نميب هاي دينداري الزاماً ها و جلوه بيان همهامر ديني را به عنوان صـورتي از صـور توانيم آينده ميما از نظر زيمل، دين هميشه هست و

اندازهاي تطورگرايانه كه مدرنيته و دين را در برابـر جهان در جوامع مدرن، خارج از چشمميان صورت و محتـواي تمايزمل، مبتني بر جورج زي نظريه. دهند، تحليل كنيم هم قرار مي

را 1توانند نقش مـؤثر احسـاس مـذهبي هاي اجتماعي نمي نظريه« كه دين و تاكيد او بر اين، باعث شده است كه مراجعه به »در حركت جوامع، حتي جوامع مدرن، به رسميت نشناسند

.آثار وي در مطالعه صور امروزي احساس ديني، اجتناب ناپذير باشدرويكرد او فردگرايانـه . زيمل به اديان نهادينه شده و نهادهاي تاريخي دين كار ندارد

،وياز نظـر . دانـد ناپـذير و بنيـادي روح مـي ه دينداري را يك استعداد تقليلك چنان. استاو احسـاس دينـي را از هـر گونـه . ديني نيست تواند ديني شود و هيچ چيز ذاتاً همه چيز ميبسياري از پيونـدهاي عـاطفي بنابراين. كند ي با موضوعات استعاليي جدا ميپيوند انحصار

هـا را دينـي تـوان آن كـه از نظـر او مـي ندهست ءها يا اشيا نسبت به موضوعات زميني، انسانهـاي انسان با فرزندانش، با وطـن، بـا طبقـه اجتمـاعي، بـا اربـاب، نمونـه رابطه. قلمداد كرد

از موارد، با وجود داشتن محتواي متفـاوت، در يند كه در بسيارمختلفي از اين روابط هستبـه اعتقـاد . ها را دينـي خوانـد توان آن فرم بعد روحي، داراي وجوه مشتركي هستند كه مي

1. Des Religiösen Empfindens (The religious feeling)

Archive of SID

www.SID.ir


ها و صـور دينـداري آن جلوه وي، اين وجه نامتغير و ثابت وجود انساني است كه در نتيجه . شود در زمان و مكان مختلف، بسيار متفاوت مي

يكي ندانسـته يين خاصيزيمل همچنين دينداري را با اعتقادات مشخص و كيش و آ. موضـوع پرسـتش مشـخص و معـين، اعتقـاد دارد و به وجود يك دينداري سـرگردان، بـي

يـك كـه اساسـاً تواند در هيچ قالبي شكل نگيرد و سيال بمانـد چـرا دينداري از نظر او، ميشـناس معتقـد ايـن جامعـه .ضوع و هدف مشخص اسـت ريتم دروني و يك وضعيت بي مو

توانـد گيري دينـداري نيسـت امـا مـي كه جامعه محور اساسي شكل يعين حال است كه درگويد انسان همواره دو كشش دارد؛ نياز بـه آزادي او مي. احساس ديني را به فرد الهام كند

اشـاره زيمـل . كل باشـد خواهد يك واحد و در عين حال يك واقع مي و نياز به تعلق و درو ارضـاي ايـن وجـود دارد انسان براي كم كردن گسستي كه ميـان نيازهـايش « كند كه مي

نچـه كـه آنچـه كـه بايـد بكنـد و آميـان گسسـت در همچنـين .به دين احتياج دارد ،نيازهاتالقـي محلي براي به دين همچوناو ،اش از جهان و واقعيت كند، ميان برداشت آرماني مي

، در ديـن شمتضاد و نامنطبق روحـ هاي گرايش؛ چرا كه كند فات يا تضادها تكيه مياختال »جويند راه حل تضادها را در رفتار ديني مي به همين دليل است كه انسان ويابد ميآرامش

(Simmel 1998, 133) . بـه چيـزي، بـاور «: كند يك دين، تاكيد مي "باور"در بحث از همچنين جورج زيمل

. خـدا موضـوع متعـالي بـاور اسـت . سـت ا يـك وضـعيت روحـي بلكـه نيسـت، يك دانشبلكـه ايـن نفـس جسـتجو ؛دنبال يك موضوع مشخص نيسـتيم ه ب ،در ايمان به خداكه چنان

سـري در واقع، ابتـدا تعلـق بـه يـك . (Simmel 1998, 53)»دارددر خود را ست كه هدفش ا موضـوع خـود را اسـت كـه اعتقـاد نفس باور داشتن واعتقادات مشخص مهم نيست؛ بلكه

ايمـان را بـا اصـول او . توانـد ست كـه بيشـتر مـي ا مومن كسي: گويد زيمل مي. كند پيدا مي. كنـد ايمـان نيـرو و آرامـش ايجـاد مـي : گويـد مي بلكه ؛دهد اعتقادي مشخص جواب نمي

. كند جويد و بعد آن را با فشردگي بيشتر دوباره تملك مي نيرويش را در خارج از خود مي 1"تضـاد فرهنـگ مـدرن "اي بـا عنـوان مقالـه درجورج زيمل در عين حال مشخصـاً

كنــد كــه نظريــات او را در خصــوص دينــداري ســيال بــه صــورت مبــاحثي را مطــرح مــيهـاي گروه ،قرن بيستم كند كه در اوايل او در اين مقاله اشاره مي. دهند تري نشان مي واضح

1. The Conflict of Modern Culture (1978)

Archive of SID

www.SID.ir


اساسـي نـويني ر كردند كه در پي دست يافتن بـه ايـده روشنفكران اروپايي ظهو ي ازوسيعزنـدگي در ايـده و ايـن زنـدگي را بنـا نهنـد اي دربـاره بودند كه بر مبناي آن بتوانند فلسفه

ــه ــت و ارزش نقط ــه واقعي ــرد ك ــور ك ــوري ظه ــ اي مح ــاي ه ــر مبناه ــافيزيك ايي ب ــا يمت يوي تاكيـد . پيونـد يافتنـد بـه وجـود آمدنـد و بـا يكـديگر ،شناختي، اخالقي يا هنـري رواناو بـراي . را تقويـت كـرده اسـت "گرايش به زندگي ديني جديـد "كند كه اين تمايل، مي

پـذير واقعيتي كه در ده يـا بيسـت سـال گذشـته رؤيـت «: شود اثبات سخن خود، يادآور مي، تعداد زيادي از افرادي است كه در جامعه از نظـر فكـري پيشـرو بـوده و بـراي اقنـاع بوده

توان فرض كرد كـه مستدل مي وسيع و به طور .اند روي آوردهعرفان خود بهيازهاي دينيِ نبـه نظـر . انـد اين افراد جملگي درون مدار فكـري يكـي از كليسـاهاي موجـود رشـد كـرده

بـيش از هـر چيـز ،كننده در چـرخش و روي آوردن بـه طـرف عرفـان رسد عامل تعيين ميدر اينجـا شـاهد . هاي روشـن اشـكال دينـي باشـد دودهها و مح ديگر رهايي آن از وضعيت

هايي هستند كـه بـر گستردگي نامحدود عواطف ديني هستيم كه فارغ از تمامي محدوديتها عمق بخشوده شـده اسـت و شكل به آن احكام شريعت استوارند و در قالب نامتناهيت بي

عرفـان ظـاهراً . شوند مي كنند و به انرژي بدل حركت خود را آغاز مي ،فقط از اشتياق روحشـكال متعـالي كنـار ااز انـد خـود را اي است كه تاكنون نتوانسته آخرين پناهگاه افراد ديني

الجـوردي در، زيمـل (» اند از هر نوع شكل ثابت و خاص كنار كشيده) فعالً(بكشند، بلكه 1380 ،242(.

رين انگيـزه در تـ وي از حالت روحي نشأت گرفته از زندگي دينـي بـه عنـوان بنيـادي بـرد و آن را بـه عنـوان جـايگزيني بـراي روي آوردن افراد بـه ايـن شـيوه زنـدگي نـام مـي

او بـر ايـن بـاور اسـت كـه در هـر زمـان، تحـول . كنـد ساختارهاي قديمي ايمان معرفي ميآورد كه در آن زمـان بـا ماهيـت و خاصي از زندگي ديني را پديد مي فرهنگ ديني، شيوه

پس از مدتي نيز اين سبك، محـدود و . هاي زندگي در تناسب باشد ر بخشهاي ساي انرژيجـاي شـكل جـا كـه زنـد و از آن كم شكل جديدي آن را كنار مي پذير شده و كم انعطاف

.از هم شكلي ديني است بـا لـوازم گونـاگون ايمـان اين شكل جديد، ب ،گيرد منسوخ را ميافراد گونه تلقي كرد كه داري را نبايد اينكند كه ايجاد تحول در شكل دين زيمل تاكيد مي

هاي دنيوي خود، يعني كـنش زندگي در تمامي جنبه«چه چنان. ديگر هيچ نياز ديني ندارندو ايمان، تفكر و احساس، در كليت خود تحت نفوذ تركيب منحصر به فـردي از فروتنـي و

يچ طريـق ديگـري گيرد كه ما آن را به ه سرخوشي، تنش و صلح، ضعف و تقدس قرار مي

Archive of SID

www.SID.ir


گونه زيسته شده است، خود، اي كه اين زندگي. توانيم توصيف كنيم غير از ديني بودن نميكند كه ظاهراً در گذشـته از اشـكال خاصـي از زنـدگي معنايي از ارزش مطلق را توليد مي

يعني از لوازم خـاص ايمـاني كـه زنـدگي آن را متبلـور كـرده ؛گرفته است ديني نشأت مي . )242، 1380الجوردي در، زيمل( »خرين شكل موجود آن عرفان استو آ است

و رفتار ديني برگرفته از راه رستگاري وبر. 2-3

از "شـناخت رفتـار بـورژوازي مـدرن "بحـث در، شناسـي اديـان هجامع وبر در كتابــوم ــي ethosمفه ــرح آن م ــه ش ــرده و ب ــتفاده ك ــردازد اس ــي. پ ــد او م ــت «: گوي در برداشعبارت آن دين نيست بلكه معادل تئوري يا نظريه ،يك دين "ethos"سانه، مفهوم شنا جامعه

بيـان و طبيعـت هـا بـه نحـوه ايـن ثـواب وشـود است از رفتار اخالقي كه موجب ثواب مـي ,Weber 1996)» هاي نجات و رستگاري مورد نظر براي انسان در آن ديـن بسـتگي دارد راه

شـود ، يـادآور مـي "پوريتـان فرقه"اشاره به مثالي در مورد بحث خود با وي در ادامه .(112در مورد پوريتانيزم، اين معنا دربرگيرنده يك شكل عقالني كردار زنـدگي اسـت كـه «كه

وبـر همچنـين در . (Weber 1996, 112) »داري مدرن گشـوده اسـت راه را براي روح سرمايهمسيحي يـا يهـودي صـحبت "ethic"و از ا. كند نيز استفاده مي "ethic" از واژه ،بحث خود

در كتاب وبـر، در بسـياري از . كند بورژوازي مدرن را مطرح مي ethosكرده و در كنار آنتايپ شده كه به معناي آن است كه نويسنده هم ) Italic(مواقع اين دو واژه به شكل مورب

.شود منظور خاصي را در نظر داشته و هم بين اين دو مفهوم تفكيك قائل مياند كه مجموع باورهاي ، آن را اصطالحي معرفي كردهethosمراجع ديگر در تعريف

البته در اينجا بنا بر تاكيـد .)Riutort 2004, 598(دهد خاص يك گروه اجتماعي را نشان مي . وبر، نبايد اين مفهوم را با دكترين دين اشتباه كردبـراي آن اسـتفاده كـرده ethosز اصـطالح بنابر تعاريفي كه ارائه شد، معنايي كه وبر ا

رفتـار "در جـاي ديگـري، همچنـين وبر . ترجمه شده است "رفتار"است، در اين پژوهش، كند كه فرد يا افراد عامل به آن، معنايي ذهني نسبت را آن نوع كرداري معرفي مي "انساني

ه براي كنشـگر بـا معنـا دهند، داشته باشند و به بيان ديگر، كنش انجام شد به آنچه انجام ميدانـيم وي بـراي تبيـين طور كه مـي در عين حال، همان). 33، 1374صدارتي در، وبر(باشد

گويـد اين نظريـه مـي . كند استفاده مي "تفهمي يا ادراكي" مفاهيم مورد نظر خود، از نظريهه هريـك بـه اي از افراد را بايد در معنايي ديد كـ ها يا باورهاي مجموعه ها، نگره علل كنش

Archive of SID

www.SID.ir


بـا اشـاره بـه ايـن يمون بودن در تفسـير نظريـات وبـر ر .ها دارند طور جداگانه دركي از آنتبيـين باورهـاي دينـي، باورهـاي اخالقـي، باورهـاي توصـيفي و كنـد كـه تاكيد مي ،نظريه

ايـن كـه همـه د؛ چـرا نـ كن نمي فرق چنداني با همتجويزي، از نظر وبر از بنياد يكي است و ، در پرهـام بـودن ( ر ذهن كنشگر اجتماعي، داليلي داشته و براي او با معنا هسـتند باورها، د

1384 ،270 .(

ديني هاي نوينرفتار. 2-4گيرد، در اين پژوهش مورد استفاده قرار مي "ديني هاي نوينرفتار"آنچه در بحث از

نظران حـوزه مطرح شده و مورد توجه صاحب 1970 برگرفته از ديدگاهي است كه از دههدهـد ديـن كـه مروري تاريخي بر ايـن دوره نشـان مـي . شناسي دين قرار گرفته است جامعه

كـم گرفته، در قـرون هفـدهم و هيجـدهم، كـم زماني تمام ابعاد زندگي انساني را در بر ميمباحــث اي كــه بــا زمــان بــا دوره مــورد انتقــاد متفكــران و روشــنفكران قــرار گرفتــه و هــم

نشـيني شناسان دين بيشتر به تحليل داليل عقـب جامعهمحوري همراه بود، لروشنگري و عقو انفعال مذهب مشغول بوده و عوامـل مـؤثر بـر آن را عمومـا در راسـتاي تسـلط عقالنيـت

بحث از سكوالريزاسيون يـا همـان عرفـي شـدن . كردند ابزاري محض بر جامعه معرفي ميهـاي عينـي و گزيني آن بـا نظـام فول دين و جايكه ريشه از همين دوران دارد، از زوال و ا

، 1تخصصي شدننظريات مختلف سكوالريزاسيون، از . مدار سخن به ميان آورده است عقلانـد كـه همگـي داللـت بـر ديـن گفتـه 4گـذاري و تفكيـك 3، فردگرايـي 2خصوصي شـدن

اي بـا دهبا ظهور و شـناخت پديـ 1970 عمومي دارند اما از دهه شدن مذهب از عرصه راندهشناسـي آمريكـا، بحـث تـا حـد زيـادي در جامعه) NMR( 5"هاي نوين ديني جنبش"عنوان

بـه 6"بازتركيب امر ديني"تغيير كرد و اين بار به جاي سخن از افول و زوال دين، حرف از ، "هــاي جديــد دينــداري"بــا عنــاويني چــون هــاي جديــدي در پــي آن، بحــث .ميــان آمــد

مورد بررسـي قـرار گرفتـه و بـه دنبـال ... و "ارهاي نوين دينيرفت"، "هاي جديد معنويت"

1. Specialisation (specialization) 2. Privatisation (privatization) 3. Individualisation (Individualization) 4. Différentiation (Differentiation) 5. New Religious Movements 6. Recomposition du religieux (Reorganization of religion)

Archive of SID

www.SID.ir


هاي در واقع، از سال. اند هاي جنجالي زيادي را در عرصه عمومي به راه انداخته بحث ،خودسكوالريزاسيون كه بر حـذف يـا بـه نظريهپاياني دهه شصت ميالدي، با كاهش ميزان غلبه

داشــت؛ تحــول چشــمگيري در حــوزه شــدن ديــن در دنيــاي مــدرن تأكيــد حاشــيه كشــيدهشناسي دين به وجـود آمـد كـه انديشـمندان ايـن عرصـه آن را چـرخش از پـارادايم جامعه

و بـر )Tschannen 1992, 351( ناميدنـد "بازگشت و بازتركيـب امـر دينـي "به "زوال دين"، 2"مدرنيته دينـي "، 1"دين مدرن"شناسي دين، سخن از اساس آن در ادبيات جديد جامعه

عبـاراتي چـون در اين عرصه،. به ميان آمد 4"محصوالت ديني مدرنيته"و 3"دين مدرنيته"شناسان طرح شد و جامعه 7"دين منفجر شده"و 6"شر شدهتمن/ خشپدين "، 5"يداپدين نا"

اديـان "شناسان براي حضور دين در عرصـه عمـومي، اصـطالحاتي بسـياري از قبيـل جامعه، 12"اديان موازي"، 11"شكل اديان بي"، 10"اي استعارهاديان "، 9"اديان تمثيلي"، 8"سكوالر... و 15"دين كـدر " ، 14"ساخته-اديان خود"، 13"سبك -هاي اليت دينداري"، 12"موازي

ييـر پهـا كـه بـه تعبيـر ايـن دينـداري . را در تبيين و تحليل اين پديده اجتماعي به كار بردندردن خوشـبختي بـه كـ جـايگزين "و "غير نهادينه بودن"، با دو ويژگي شاخص 16روزانوالن

هاي درمان و تمـدد شوند، نوعي رفتار ديني هستند كه به روش شناخته مي "جاي رستگاريآميزنـد هـاي خـود، مراقبـه، يوگـا و شـعر را بـا هـم مـي اعصاب نزديك بـوده و در آمـوزه

).1385شريعتي (

1. Religion moderne (Modern religion) 2. Modernité religieuse (Religious modernity) 3. .la religion de modernité (The religion of modernity) 4. Les productions religieuses de la modernité (The religious productions of the modernity) 5. Religion invisible (Invisible religion) 6. Religion diffuse (Diffuse religion) 7. Religion éclatée (Fragmented religion) 8. Religion séculaire (Secular religion) 9. Religion analogique (Analogical religion) 10. Religion métaphorique (Metaphoric religion) 11. Religion Informelle (Religion Informal) 12. religion parallèle (Parallel religion) 13. light 14. self-religion 15. Implicite (Implicit) 16. Pierre Rosanvallon

Archive of SID

www.SID.ir


الكمن و بحث از دين ناپيدا. 2-5

"يـدا پديـن نـا "زمينـه از ، در ايـن نيمعاصر آلما شناس جامعه) 1999( 1توماس الكمنصورت خشك و سنتي گويد كه اروپا مي او در تحليل خود در مورد جامعه. كند بحث مي

هـاي جامعـه در حـال تـرين بخـش دينداري كليسايي با انواع جديد اديان نـامرئي در مـدرن بـه كوچـك شـده و ،پايگـاه اجتمـاعي دينـداري كليسـايي بـه بيـان وي، . جايگزيني است

ايـن ، در واقـع ). Luckman 1999( ي اسـت واگذاردر حال مند جامعه مدرن هاي نظام محيط، دينـي كـه در همـه "شـده )شـر تمن( خـش پدين "ژان بوبرو آن را است كه يا همان پديده

آن بـه شناس انگليسـي از جامعه انتشار يافته و منبسط شده است، معرفي كرده؛ يك جامعهنيز در اين بـاره شناس فرانسوي جامعه روژه باستيد. ياد كرده است "نهان شدهپدين "عنوان

شود، امر رود، جا به جا مي امر ديني هميشه در اديان نيست، امر ديني از بين نمي«: گويد مي در( ».توانـد سـكني گزينـد آيد و در هر مكاني، هـر جـايي مـي اش بيرون مي قدسي از خانه

).1385شريعتي را 3"بنيــادگرايي"و 2"عصــر جديــد "هــاي ظهــور دينــداري الكمــن دو پديــده

هاي جهـاني و به معني بازاري از ديدگاهديني هاي مقدسي نسبت به پلوراليسم العمل عكسكنـد كـه دانـد و تاكيـد مـي مـي مدرنيتـه معرفـي شـده، هاي ساختاري كه به وسـيله تفاوت

بـه بيـان ديگـر، . ده اسـت شـ گفتـاري و، شخصـي دجديدينداري در اين شرايط، به نوعي و پيشـرفت و مرسـوم و پذيرفتـه شـده پلوراليسـم دينـي باعـث كـاهش توجـه بـه دينـداري

جنبش عصـر "، الكمن بنابر عقيده). Luckman 1999( شود مي آن گسترش انواع غيررسميهـاي پذيرفتـه هرچيزي به جز يك جنـبش در صـورت كند خود تاكيد ميكه البته "جديد

است كه پيشرفت يهاي متعدد جديد و برنامه شامل فلسفه ؛اجتماعي استهاي شده جنبشهـا بسـيار تلفيقـي و تركيبـي آنگويـد او مـي . دهنـد روحي اشخاص را مورد توجه قرار مي

را اي درماني، معجـزه و علـوم حاشـيه شناختي، روان هاي گوناگون روان ها روش آن. هستندها را دوباره بسته بنـدي كنند، آن جمع مي در كنار هم، عناصر مبهم و ناشناخته قديميمانند

. دهند كرده و براي مصارف شخصي ارائه مي

1. Thomas Luckman 2. The New Age 3. Fundamentalism

Archive of SID

www.SID.ir


گرايـي كه آشكارا برخالف آنچه به عنـوان تخصـص ها موقعيتمعتقد است اين ويبـا تركيـب و تلفيـق هرآنچـه كـه بـه ؛كننـد شـد، عمـل مـي علم، دين، هنر و غيره گفته مي

هـر آن و كـرده ي بسـيار شخصـي شـده از عصـر جديـد را بيـان ها حالتآيد، كارشان مي ،عصـر جديـد وي بـا تاكيـد بـر ايـن كـه در .دنبخشـ انتخاب مقدس ديگري را ارتقـاء مـي

كند كه آنچـه او ، تصريح ميفردگرايي با قوت بسيار بيشتري مورد اتفاق نظر همگان استخود يك انتخاب شخصـي كند، در عين حال كه معرفي مي "عصر جديد"به عنوان پديده

است ولي در نهايت متفاوت با آن چيزي است كه در توحيدگرايي اديان ابراهيمـي مطـرح تـوان روحانيـت را در رسـوم، مناسـك اديـان كـه مـي تاكيد دارندها ديندارياين . شود مي

.مختلف جستجو كردي از بـر اسـاس تلفيقـ در ايـن پـژوهش بنا بر آنچه در بخش مبـاني نظـري گفتـه شـد،

، منظور از رفتار ديني، آن نوع كردار نشات گرفته از دينداري سـيال و نظريات وبر و زيملهـاي ثـواب و ديناميكي است كه از نظر شـخص عامـل داراي معنـاي ذهنـي بـوده و بـه راه

پـرداز، در ايـن تعريـف از براساس تاكيـدات هـر دو نظريـه .رستگاري در آن دين بيانجامدگونـه بلكـه همـان . يني، نوع دين، محتوا و نظريه آن چندان اهميتي ندارددينداري و رفتار د

گيـرد مـورد توجـه و گويد، صورت و شكلي كه احساس دينـي بـه خـود مـي كه زيمل ميو از آنجا كه در مطالعه رفتار ديني معناي ذهني شخص عامـل نسـبت بـه .تاكيد خواهد بود

گيرد، از اهميـت بـه ديني به خود مي كردار خود در شناسايي صورت و شكلي كه احساسهـا گرايش فرد به اين جمـع داليل براي بررسي مسأله اين پژوهش، . سزايي برخوردار است

عالوه بر . گرفته استديد خود او مورد ارزيابي قرار از زاويهبيشتر ها در كالس ششركتو ن ميزان تجربه معنـوي او كننده و همچني ها بر ابعاد زندگي فرد شركت اين، تأثير اين كالس

هـاي تأثيرپـذيري فـرد از مناسـك و آيـين ها در نظـام باورهـا و در كالس و تأثيرات آموزه .مطالعه شده استجمعي

شناسي روش. 3اي خاص داراي رويكردهـاي ه ها و جمع كالسبررسي داليل گرايش افراد به جهت

هـا و داليـل ردهـاي ايـن جمـع هـا و كارك ويژگـي شناسي و عرفاني و در عـين حـال، رواندر بخش كيفي . هاي كيفي و كمي استفاده شده است ها از روش گرايش افراد به سمت آن

هـاي مـذهبي، هـاي كـالس بـا آمـوزه ميزان مشابهت آموزهبا استفاده از مشاهده مشاركتي،

Archive of SID

www.SID.ir


چه در كالس مشـاهده ميزان تقويت اصول اخالقي در كالس و همچنين ميزان مشابهت آنبـراي در بخـش كمـي پـژوهش، . مورد بررسي قرار گرفته است شود، با رفتارهاي ديني مي

اجـراي ديـن، يـزان بـاور بـه اصـول سنجش دينداري افراد، از جمعيت نمونه در خصوص مشـده اسـت تـا عـالوه بـر هـا و مراسـم مـذهبي سـوال ميزان شركت در آيينو احكام ديني

هـا ها، نظريه تلفيق و تركيب دينداري ين جمعكنندگان در ا سنجش ميزان دينداري شركتهاي جديد مـورد هاي مصرفي جديد و شخصي در بحث از دينداري و به وجود آمدن بسته

مطالعـه در ايـن پـژوهش از ابزارهـاي پرسشـنامه، مشـاهده مشـاركتي، . سنجش قـرار گيـرد .اسنادي و مصاحبه عميق براي جمع آوري اطالعات استفاده شده است

آماري و نمونه پژوهش معيتج. 4

هـايي آماري اين پژوهش، افرادي هستند كه در سطح شهر تهـران، در جمـع جمعيتدر اين مطالعه اين . كنند شركت مي ؛دارندرفتارهاي نوين ديني كه رويكردهايي متناسب با

كننـد، بـه دو دسـته هاي آموزشي فعاليت مـي ها كه بيشتر در قالب عناوين كالس نوع جمعــي ــع"كل ــاني جم ــاي عرف ــا رويكرده ــايي ب ــع"و "ه ــاي علمــي و جم ــا رويكرده ــايي ب ههـاي مختلـف چنـين اوليه نشان دادند كـه نمونـه هاي پژوهش. اند تقسيم شده "شناسي روان

هـاي عرفـاني بـا انـواع و اقسـام جريـان وجـود دارنـد و هايي، در سطح شهر تهـران، كالسهـاي ري، مثنوي خـواني، سـماع عرفـاني و يـا كـالس گ عناويني مانند عرفان ايراني، صوفي

عرفان شرقي، عرفان هندي، ذن، عرفان اسالمي و موارد بسياري از اين قبيل، طي چنـد مـاه هـاي مختلفــي بـا عنــاوين كــالستعـداد از سـوي ديگــر، . شــدند شناسـايي مطالعـات اوليــه

غـرب بـوده و يـا ، تكنولوژي فكر كـه بيشـتر برگرفتـه از فرهنـگ NLP ،TAشناسي، هستيمواردي مانند يوگا، انرژي درماني، ريكي، مديتيشن، فنگ شويي و عناوين مشابه ديگر كه

؛ نيـز وجـود دارنـد كـه تعدادشـان بيشـتر از اند اغلب به نوعي از فرهنگ شرق نشات گرفته .مورد نخست است

و "]الـف [خـانم مثنـوي خـواني "دو كـالس كننـده در افراد شـركت در اين مطالعه، مـورد . پژوهش مورد بررسـي قـرار گرفتنـد نمونهبه عنوان 1"ارتباط موفق و مؤثر ]هستي["

هاي عرفاني تالش كرده گونه كه از نام آن پيداست در راستاي ترويج آموزه نخست، همان

.اند هاي مستعار معرفي شده ها با نام ها و اساتيد آن براي حفظ اخالق پژوهشي كالس. 1

Archive of SID

www.SID.ir


و در عــين حــال بــا تفســير ابيــات مثنــوي در كنــار آيــات قــرآن، نــوعي دينــداري نــوين و شناسـي و هـاي روان گيـري از آمـوزه دوم نيز، بـا بهـره كالس. ندك روشنفكرانه را تبليغ مي

نامـد، نـوعي شـيوه مـي "شناسـي رشدشناسي يا هسـتي " نظريهچه كه خود ها با آن تلفيق آن با وجـود آنكـه اين كالس . دهد به اعضاي خود آموزش مي ،نسبتا متفاوت را براي زندگي

امـا در عـين حـال كـه شـاگردان خـود را كند، را رعايت مي ديني مرسوم در جامعهظواهر هر دو نمونه به صـورت غيررسـمي . دهد عنادي هم نشان نمي ،كند نسبت به آن تشويق نمي

هـر دو . دهنـد زيـادي را پـرورش مـي بسـيار مختلف، فعاليت كرده و شاگردان در دو شيوه. دازنـد پر طوالني داشـته و بـيش از ده سـال اسـت كـه بـه فعاليـت مـي ، عمري نسبتاًكالس

هـاي هاي ايرانـي و اسـالمي اسـت امـا آمـوزه نخست بيشتر برگرفته از آموزه رويكرد نمونه .شناسي غرب بهره گرفته است گروه دوم بيشتر از روان

، امكـان دسترسـي بـه اطالعـات دقيـق مربـوط بـه كالسيك از اين دو در مورد هيچهـاي ل چـه تعـدادي در دوره كه مجموعـه چنـد عضـو دارد، تـا بـه حـا اعضاء، از جمله اين

در ايـن . پـذير نبـود انـد؛ چنـدان امكـان اند، چه تعـدادي ادامـه نـداده مختلف شركت كردههـا هـايي كـه محقـق در آن ها و دوره وضعيت، با توجه به شرايط متفاوت هريك از كالس

ها انتخـاب شركت كرده بود، تعدادي به عنوان جمعيت نمونه براي پاسخگويي به پرسشنامه 36در يـك دوره، نفر شركت كننده 200نخست، از ميان حدود كالسدر كه چنان. شدند

شـركت كننـده، 82نفر به عنوان جمعيت نمونه انتخاب شده و در مورد گروه دوم از ميـان از درصـد 20، حـدود كـالس درواقع در هر يـك از دو . نفر مورد ارزيابي قرار گرفتند 15

بـا عـالوه بـر ايـن، .هاي اين پـژوهش را پـر كردنـد شنامهپرس ،شركت كنندگان يك دورهدر عـين . عميـق صـورت گرفـت نخسـت، مصـاحبه جمعنفر از جمعيت نمونه در 6حدود هاي ديگري شركت كرده بودند، عـالوه دوم نيز كه در دوره كالسنفر از اعضاي 6اينكه

در نتيجـه . كردنـد هـاي دو تـا سـه سـاعته شـركت هـا، در مصـاحبه بر پـر كـردن پرسشـنامه نفر رسيد و در مجموع هر دو كـالس، 21هاي شركت كنندگان كالس هستي به پرسشنامه

.هاي مربوط به اين پژوهش را پر كردند نفر پرسشنامه 57

Archive of SID

www.SID.ir


هاي پژوهش يافته. 5 هاي نمونه معرفي جمع. 1- 5

كـه اسـت ]الـف [خواني خانم نخستين جمع مورد مطالعه اين پژوهش، كالس مثنوياي يك روز، در سالن اجتماعات يك آپارتمان در يكي از مناطق شمالي شـهر تهـران هفته

كنند، كامالً شـناخته شـده هسـتند و همه افرادي كه در كالس شركت مي 1.شود برگزار ميتواننـد بـه عالقمندان جديد در شرايط خاصي و با معرفي يكي از اعضاي شناخته شـده مـي

ايـن كـالس . تومـان اسـت 1500ه كالس براي هر جلسه دو سـاعته شهري. جمع وارد شوندكنند اما هاست و گرچه افراد با سنين مختلف در اين جمع شركت مي فقط مخصوص خانم

سـال اسـت و برگـزاري كـالس 35كنندگان حدود توان گفت كه متوسط سني شركت ميشـر وسـيعي از صبح يكي از روزهاي عـادي هفتـه حـاكي از آن اسـت كـه ق 10در ساعت

بـا وجـود آن كـه بيشـتر شـاگردان ايـن كـالس در . دار هسـتند هاي خانه مخاطبان آن خانمهـاي ايـن كـالس كنند و در كل آموزه نيز شركت مي ]الف[هاي تفسير قرآن خانم كالس

بـيش از (كننـدگان نيز تركيبي از كتاب مثنوي معنوي و آيات قرآن است اما عموم شركتهـاي ها چادر يا روسـري هبي ندارند و تنها تعداد انگشت شماري از آنظاهر مذ) درصد 95

انجامـد، در هر جلسه از كالس كه حدود دو ساعت به طول مي. كامالً پوشيده بر سر دارنداسـتاد كـالس . شـود توسط استاد خوانده و تفسـير مـي ) بيت 250حدود (تقريباًً ده حكايت

او در . كند هر جلسه را با يك غزل حافظ آغاز مي معموالً. صداي گيرا و بسيار خوبي داردهـاي بسـيار معمـوال در تفسـير شـعر، از مثـال و خوانـد برخي ابيات را با آواز مـي عين حال

كند و بـا فريـاد، گاهي صدايش را به شدت بلند مي. كندها، استفاده ميملموسي براي خانم-اي را زشت و قبيح نشان ميبعي مسألهگاهي نيز با طنز و شوخ ط. دهداي را تذكر مينكتهگـاه نيـز متناسـب بـا فضـا . خوانـد انگيز مي او گاهي شعر را با ريتم پرشور و گاه حزن. دهدوي در عـين . خوانداي از قرآن، يكي از دعاهاي مرسوم در كالس و يا يك غزل را ميآيه

. گيرد ي نيز بسيار بهره ميدرمان شناسي و روان هاي خود از مسايل روان در ميان آموزه حال،ها اي نيز مانند خصوصيات و انرژي رنگ آميز حاشيه او حتي از علوم جالب و تا حدي ابهام

ها، براي تأثيرگذاري بيشتر فضاي كالس بر شاگردان اسـتفاده كـرده و بـدين بر روي انسان

پس از آن به دليل مشكالتي كه از جانب . است 1385اين اطالعات مربوط به زمان انجام پژوهش در سال .1كالس به مدت ناميدند، به وجود آمد؛ اين مي "مومنان زاهد مسلك"ها را اي كه اعضاي جمع آن عده

.نامعلومي تعطيل شد

Archive of SID

www.SID.ir


روزمـره هاي درسي خود را بـا فضـاي زنـدگي كند كه هر چه بيشتر آموزه طريق تالش ميشـان هـاي ريزند؛ شـانه در طول كالس، برخي از شاگردان اشك مي. شاگردانش پيوند دهد

در .كنـد زنـد و گريـه مـي خورد و يا حتي گاهي يك نفر با صداي بلند فرياد مـي تكان ميپايان درس، متناسب با آنچـه در آن جلسـه گفتـه شـده، اسـتاد غزليـات مولـوي را بـا آواز

شود فضايي كامالً معنـوي بـر كـالس زنند كه اين امر باعث مي دف مياي خواند و عده ميتقريباً تنها ذكر كالس است كه به كرّات، با ريتم خاصـي توسـط "يا اهللا"ذكر . حاكم شود

كنـد و جمـع استاد آواز خود را در انتهاي غزل، به اين ذكر ختم مـي . شودجمع خوانده ميالبتـه در مـوارد خاصـي ماننـد عيـد غـدير، تولـد امـام .كننـد نيز مثل هميشه با او تكرار مـي

شـاگردان .شودها گفته مينيز در كالس "يا علي"روز شهادت ايشان، ذكر يا سال )ع(عليخطـاب "خـانم "ها عمومـاً او را كالس ارادت بسيار خاصي نسبت به استاد خود دارند؛ آن

را نسـبت بـه وي نشـان هـاي مختلفـي تمايـل و گـرايش عميـق خـود كنند و به صورت مي .دهند مي

جمع ديگري كـه بـراي مطالعـه در ايـن پـژوهش انتخـاب شـده، كالسـي اسـت كـه شناسي، سعي هاي شبيه به روانبا برگزاري دوره نام داشته و "ارتباط موفق و مؤثر ]هستي["

ايـن كـالس در . و دنيـاي اطرافشـان دارد "وجـود خـود "در آگاه كـردن افـراد نسـبت بـه ] هسـتي [ تجربـه و كشـف گـوهر وجـود؛ «: گونه معرفي كـرده اسـت خود را اين بروشوري

هاي متفـاوت، توجه به ديدگاه فضايي است براي كشف، ايجاد، انتخاب، امكانات در زمينهآگاهي و شناخت و شكوفايي استعدادها، تنظيم رابطـه بـا خـود، ديگـران و جهـان هسـتي،

همچنين در سـايت ».ن، تعالي و تكامل شخصيموفق و مؤثر بودن در زندگي خود و ديگراهـا و اي از گفــتارها، بـازي شامل مجـموعه ي اين كالس،هابرنامه«: اينترنتي آن نوشته شده

موفق و مــؤثر بـودن در تنظــيم رابطـه بـا خـود، ديگـران و "تمرينات گـوناگون در جهت بـودن يـت موفق و مـؤثر ي كه كيفيگـردد و از آنجامحيط زيسـت طراحي شـده و ارائه مي

ابتـدا شـخص بـا ،، براي ايجـاد ارتبـاط مـؤثر الزم اسـت تأثير دارددر كيفيت ايجاد ارتباط سـپس بـا درك وجـود بيـاورد و هرا بـ آگاهي به ارتباط درونـي خـود، همـاهنگي بـا خـود

هـا بـه برنامـه .وجود بيـاورد هشرايط افراد ديگر، هماهنگي با ديگران را ب وضعيت موجود ودهـد كـه نسـبت بـه طريقي تجربي تنظـيم و تدوين شده است كـه بـه شـخص فرصـت مـي

كارگـيري هبا ب هاي رفتاري و افكار و احساس سازنده و غيرسازنده خود آگاه شده وروشهــا و و زندگـــي كــردن ارزش "پــذيرش ، تعهـــد و مســئوليت"اصــول رشــد و موفقـــيت

Archive of SID

www.SID.ir


هـاي ســازنده بـراي ه را تبديل به فرصـتراهكارهاي مخـتلف، وضعـيت موجود غيرسازند .»ايجاد وضعيت مطلوب در روابط خويش سازد

شـود كـه برگزار مي... هاي مختلف مقدماتي، پيشرفته، تكاملي و اين كالس در دورهبر (ها به صورت مستقل از يك ديگر، در يك زمان فشرده سه تا پنج روزه هر يك از دورهها افراد موظفند در ايـن زمـان در شود كه در آن شب انجام مياز صبح تا ) اساس نوع دوره

هـاي خـاص و مختلـف، در كنـار شـنيدن كالس شركت كننـد تـا طـي آن بـا انجـام بـازي را شـناخته و در "گوهر وجودي خـود "هاي ديگر، هاي كالس و مشاركت در بخش نظريه

.گام بردارند "تعالي و تكامل شخصي و پيشرفت در زندگي"جهت و افـراد تنهـا پـس از 1هـا بـه نسـبت بسـيار سـنگين بـوده هريه هر يـك از ايـن دوره ش

معرفي از طرف يكي از شاگردان قبلـي و پذيرفتـه شـدن در مصـاحبه پرداخت كامل مبلغ،فضاي اين كالس با مقررات بسـيار خـاص و . ها شركت كنند توانند در اين كالس اوليه مي

كنندگان در آن، بر اسـاس آنچـه در كـالس كتسفت و سختي همراه است كه همگي شرتـرين ايـن مقـررات لـزوم از جمله مهـم . شوند ها متعهد مي آموزند، نسبت به رعايت آن مي

ها و تجربه شخصي افراد است كه در فضاي كالس به كرات محرمانه نگاه داشتن نوع بازيشـوند تحـت هد مـي كنندگان در اين جمع متع اين بدان معناست كه شركت. شود بازگو مي

در ايـن كـالس 2.گذرد با هيچ كس حرفي نزننـد هيچ شرايطي از آنچه دقيقاً در كالس ميشود، نظام سلسـله كه در ساختماني سه طبقه در يكي ديگر از مناطق شمالي شهر برگزار مي

مراتبي بسيار خاصي حاكم است؛ به طوري كه استاد از جايگاه بسيار بااليي برخوردار بوده اين مسأله حتي در نوع پوشـش، صـندلي او، نـوع غـذا و بسـياري مـوارد ديگـر آشـكارا و

پس از او، مربيان و ديگر مسئوالن كالس نيـز بـه ترتيـب از جايگـاه خـاص . مشخص استخود برخوردارند و اين فضاي سلسله مراتبـي بـا نظـم و ترتيـب خاصـي در محـيط كـالس

. شود رعايت مي

درصد به 20هزار تومان بود كه البته هر سال حدود 330تا 180براي هر دوره بين 1385شهريه در سال . 1

.شود اين مقدار اضافه ميدر اين پژوهش نيز به منظور حفظ اخالق پژوهشي نسبت به مواردي كه در اين كالس محرمانه شمرده . 2

.ه ميان نيامده استشود، حرفي ب مي

Archive of SID

www.SID.ir


ها، تي در ساعات آزاد ، عموماً راجع به خود، نوع بازيدر طول كالس و ح شاگردانها آن. زنندشان حرف ميها با زندگي واقعي شان در طول بازي و مشابهت آنرفتار و تجربه

كنند كـه ريشـه شان رجوع كرده و سعي ميكنند؛ به كودكيمي "اذعان"شان را هايترســا و رفتارهــايتــرس ــد و آن را شــان را در ضــمير ناخودآگــاه ه ــدا كنن ــان "خــود پي در مي

-هاي كالس بارها و بارهـا از تـه دل گريـه مـي كنندگان در طول پروسه شركت. "بگذارندزننـد و بـه هاي حسـاس فريـاد مـي ها گاهي با رجوع به يك خاطره يا در موقعيت آن. كنند

گر را رقصـند و يكـدي خندند، ميهاي ديگر ميكشند و در بسياري از پروسهشدت جيغ مي .شناسندهاست هم را ميگيرند كه گويي سالچنان در آغوش مي

هاي جديد داليل گرايش افراد به سمت معنويت. 2- 5

هاي مورد مطالعه از چند زاويه مـورد بررسـي قـرار داليل افراد براي گرايش به جمع هـا و از آن كنندگان استناد شده ها و نظرات خود شركت در اين زمينه بيشتر به گفته. گرفتسـوال "تـرين آمـوزه كـالس مهم"و "شان براي شركت در كالس ترين دليل مهم"درباره

توان بـه ترتيـب ها را مي ترين داليل افراد براي شركت در اين كالس به طور كلي مهم .شدخودشناسي و "، "رسيدن به درك باالتر نسبت به مسايل زندگي و پيشرفت"تحت عناوين

"خداشناسـي "و "هـا يـافتن گمشـده "، "كسـب معرفـت "، "آرامش كسب"، "خودسازي ).1جدول (بندي كرد دسته

كالس درشركت دليل ترين مهمبر حسبگويانپاسخفراوانيتوزيع.1جدول

دليل كل ]هستي[ خوانيمثنوي

درصد فراواني درصد فراواني درصد فراواني %1660/29 %580/23%1130/33 كسب معرفت

به دركنرسيدباالتر نسبت به

زندگي و پيشرفت16 50/48% 17 00/81% 33 10/61%

خودشناسي و خودسازي

12 40/36% 12 10/57% 24 40/44%

%1920/35 %730/33%1240/36 كسب آرامش

%1050/18 %180/4%930/27 خداشناسي

%1580/27 %400/19%1130/33 هايافتن گمشده

Archive of SID

www.SID.ir


هـاي كلـي در ترتيـب اولويـت دو كالس حاكي از عدم وجـود تفـاوت مقايسه نتايج هاي زيـادي ها تفاوت هاي آن هاست؛ در شرايطي كه آموزه كنندگان در اين كالس شركت

با يكديگر دارند و يكي كامالً فضاي عرفاني و مذهبي داشته و ديگري ادعاي اجراي يـك . شناسانه دارد متد كامالً علمي روان

كنندگان، به ترتيـب هاي دو كالس نيز از نظر شركت ترين آموزه ر، مهماز سوي ديگتقويـت "، "خودشناسي، خودبـاوري و خودسـازي "، "تفكر مثبت نسبت به دنياي اطراف"

خداشناسي و ايمـان "، "تقويت اصول اخالقي"، "مفاهيمي چون معنا، عشق و يقين عرفانيه اسـت كـه در ايـن زمينـه، در ميـان عنوان شد "چگونگي پيشرفت در زندگي"و "به خدا 60/57( "تقويـت مفـاهيمي چـون معنـا، عشـق و يقـين عرفـاني "خواني گويان مثنوي پاسخكه از اولويت برخوردار بوده؛ در حالي) درصد 50/48( "تقويت اصول اخالقي"و ) درصد

تفكـر "و ) درصـد 70( "خودشناسـي، خودبـاوري و خودسـازي "شاگردان هستي بيشتر از تـرين آمـوزه كـالس خـود يـاد را به عنوان مهم) درصد 65( "ت نسبت به دنياي اطرافمثب

تواند حاكي از ها، مي هاي كالس كنندگان از آموزه هاي متفاوت شركت برداشت. اند كردهها به شدت تركيبي بوده و در راستاي آنچه مخاطبان بـه آن احتيـاج آموزهآن باشد كه اين سخن از چگونگي پيشرفت ها، مورد اشاره آندر عرفان حتي كه چنان. شود دارند، ارائه مي

ايـن و آيـد و يا لزوم داشتن اعتماد به نفس و تفكر مثبت نسبت به دنياي اطراف به ميان مـي هر آنچـه الزم دارنـد، نيز آيند كنندگاني كه به اين كالس مي كه شركت شود امر سبب مي

جديـدي را بـا همـان نـام كنند و بسته گرشان تركيبهاي دي از آن برداشت كرده، با آموزهشـايد بتـوان گفـت . آشناي عرفان، براي خود به وجود آورده و به ديگران نيز معرفي كنند

ت خـود را از كـالس شـ هـا و بردا شـاگردان ايـن كـالس، آمـوزه در همين راستا است كـه عرفاني كه مـا «: گويند ميدانند و متفاوت از آنچه در مكاتب ديگر عرفاني وجود دارد، مي

»!به آن اعتقاد داريم، آن است كه بتواني همراه با معنويات در ماديات دنيا زندگي كنيكه تا چه حد نظر از اين صرف. در مورد كالس ديگر نيز وضع به همين صورت است

كنـد، هايي در خلق معناهـا و باورهـاي جديـد كمـك مـي شناسي نوين در چنين جمع روانترين آموزه ايـن كـالس، آن هـم به عنوان مهم "خداشناسي و ايمان به بزرگي خدا"اعالم

خواهند كـه در شرايطي كه متوليان اين متد، همه چيز را معطوف به خود كرده و از فرد مي، بپردازد به همـان انـدازه "بيند آنچه در جهان هستي مي"و در نهايت "درون خود"فقط به

بنـابراين .اي عرفاني، انتظار پيشرفت در زندگي مادي را داريـم ه عجيب است كه در آموزه

Archive of SID

www.SID.ir


كـه دنيـاي درونـي ها قضاوت كرد چـرا با نگاه به عناوين آن تنهاها توان به اين كالس نميكشـاند، در عـين حـال كـه هـا مـي ها و به طـور كلـي آنچـه افـراد را بـه سـوي آن اين جمعهـاي شـان دارد، حـاوي مشـابهت ر گويـاي هاي چشمگيري با عناوين ساده و به ظاه تفاوت

توان گفت توجه قشر به خصوصـي از جامعـه را بسيار زيادي با يكديگر است كه تقريبا ميهـايي از براي ارزيابي بيشتر داليل گرايش افـراد بـه چنـين جمـع .به خود جلب كرده است

به سـمت ايـن شان هاي كالسي گويان اين پژوهش نظرشان را درباره گرايش ديگر هم پاسخدرصـد 90ها نيز جويا شديم و در نتيجه آن، عالوه بر مواردي كه ذكر شد، بيش از كالس

كسـب انـرژي و تخليـه روانـي ناشـي از بـار بـه مسـأله "هـا، كنندگان اين كالس از شركتترين اهداف افـراد بـراي روي آوردن بـه حداقل به عنوان يكي از مهم ،"مشكالت زندگي

هــاي همچنــين رجــوع بــه آمــوزه شــركت در كــالس مثنــوي خــواني وعرفــان، از طريــق .اشاره كردندشناسي از طريق شركت در كالس هستي روان

وابستگي به كالس و تأثيرپذيري از آن در ابعاد مختلف زندگي. 3- 5

شان را در گويان ميزان تأثير كالس در ابعاد مختلف زندگي درصد از پاسخ 75حدود "كـم يـا خيلـي كـم "درصد آن را 10/7اند و فقط ارزيابي كرده "زياد زياد يا خيلي"حد

البته بايد اين مسأله را در نظر داشت كـه كليـه كسـاني كـه تـأثير كـالس را كـم . اند شمردهكـه گوياني بودنـد معدود پاسخجمله اند، از شاگردان كالس هستي بوده و از ارزيابي كرده

.دان مقدماتي را گذرانده تنها دوره، شـان داشـته اسـت كالس چه تأثيري در زندگيكه شاگردان دو كالس در زمينه اين

تـأثير "، "تغيير ديدگاه نسبت به زندگي"، "كسب آرامش دروني"به ترتيب مواردي مانند "پذيراتر شدن نسبت به وقايع زندگي" ،"در رفتار بيروني به ويژه در مقابل اعضاي خانواده

ميــزان تــأثير از مثنــوي خوانــان درصــد 80. انــد تاكيــد قــرار دادهرا مــورد "خودبــاوري"و ايـن در . انـد كـرده ذكـر "خيلي زيـاد "و "زياد" را حل مشكالتشاندر هاي كالسي آموزه

.اند را انتخاب كرده گزينه اين دو گويان هستي از پاسخ درصد 56حالي است كه نيـز مـورد گويـان ف پاسـخ هـاي مختلـ تأثيرات كالس بر روند فعاليـت عالوه بر اين، ي هـا در مـورد فعاليـت داد كـه نتايج حاصـل از ايـن بخـش، نشـان مـي . بررسي قرار گرفت

و "تغييـري نكـرده "انـد از شـاگردان كـالس هسـتي گفتـه درصد 62امور منزل، مربوط بهايـن در حـالي اسـت كـه بيشـتر شـاگردان . انـد به افزايش آن اشاره كردهدرصد 30 حدود

Archive of SID

www.SID.ir


در .اند هاي خود در امور منزل ياد كرده از افزايش فعاليت )درصد 70حدود (ي مثنوي خوانكنندگان مثنـوي خـواني تقريبـاً تغييـر اي شركت هاي كاري و حرفه روند فعاليتعين حال،

در مــورد .چنــداني نكــرده در حــالي كــه ســير آن در كــالس هســتي صــعودي بــوده اســت. هـا حـاكم اسـت ودي بعد از شركت در كـالس هاي اجتماعي، نيز همچنان سير صع فعاليت

هاي اند كه شاهد افزايش فعاليت كنندگان تأكيد كرده از شركت درصد 50چنان چه حدود هـا بـر تـأثير كـالس از سـوي ديگـر، .اند ها بوده شان بعد از شركت در اين كالس اجتماعي

شـتر سـبب كـاهش اي اسـت كـه بي ، به گونهموارد قبليهاي سياسي، برخالف روند فعاليتاز شـاگردان هسـتي وضـعيت فرقـي درصد 86طوري كه گرچه در مورد به .شود ها مي آن

درصد 14اند اما در مورد حدود ها از ابتدا چندان فعاليتي نداشته رسد آن نكرده و به نظر ميهاي سياسي پس از شركت در اين كالس رو به كاهش گذاشته است از افراد، روند فعاليت

افـراد درصـد 20كه در مورد كالس مثنوي خواني اين مسأله در مورد بـيش از آن و جالبانـد كـه افراد در هر دو كالس، گفته درصد 30بيش از عالوه بر اين موارد، .كند صدق مي

هـا در زنـدگي افـزايش يافتـه هاي تفريحـي آن ها، ميزان فعاليت بعد از شركت در اين جمعمورد ميـزان اعتقـادات و انجـام فـرايض مـذهبي، در كـالس در نهايت، درو باالخره است

هـا، سـبب هـا در كـالس اند كه شـركت آن اعالم كرده درصد 90 مثنوي خواني نزديك به 62گرچـه ،در كـالس هسـتي در مقابـل . شـان شـده اسـت افزايش اين دو مورد در زندگي

شـان هـاي مـذهبي شـان در كـالس تـأثيري در ميـزان فعاليـت اند، شركت افراد گفته درصداند كـه ايـن تجربـه باعـث شـده تـا ها اعالم كرده آن درصد 30نداشته است، اما نزديك به

10 كـه حـدود ها افزايش يابد در عين ايـن حدي اعتقادات و ميزان انجام فرايض ديني آن .اند ها نام برده از كاهش شديد اين فعاليت درصد

جايگاه استاد. 4- 5

اين مسـأله نـه تنهـا در . الس حاكي از جايگاه ويژه استاد استمشاهدات در هر دو كفضاي فيزيكي كه به استاد اختصاص داده شده و تفاوت آن با جايگـاه ديگـر حاضـران در

شود؛ كالس و در عين حال نوع پوشش متفاوت و استفاده از زبان خاص توسط او ديده ميبـه . كنـد ين زمينه نيز جلب توجـه مـي بلكه برخورد شاگردان نسبت به استاد و نظرشان در ا

گويـان در همين دليل، به منظور بررسي وابستگي و تأثيرپذيري از جـو كـالس، نظـر پاسـخ بنـا بـر نتـايج بـه دسـت آمـده، . ها بررسي شد مورد استاد و جايگاه او در هر يك از كالس

Archive of SID

www.SID.ir


بـه .شاگردان كالس مثنوي خواني عموماً احساس نزديكـي بيشـتري بـا اسـتاد خـود دارنـد كنـد، امـا ها با وي، از اصول بسيار خاصي تبعيت مـي برخورد آن اي كه هر چند نحوه گونه

ايـن . نسبتاً دوري با استاد كالس دارنـد كنند رابطه ، احساس ميآناناز درصد 6تنها حدود خـود بـا اسـتاد را انـد كـه رابطـه گويان هستي گفته از پاسخ يش از نيميبدر حالي است كه

. انـد عنوان كـرده "خيلي كم"يا "كم"كه ميزان آن را دانند و يا اين نزديك نمي "اصالً "هسـتي كـه تقريبـاً قوانين بسيار محكم و خاص موجـود در كـالس رسد در كل، به نظر مي

بـه شـدت در ايجـاد باشـد، تاد كالس طراحي شدههمگي از جانب مربي اصلي يا همان اسهـاي يافتـه تـوان گفـت كـه در عـين حـال مـي .اسـت تأثيرگذارفاصله ميان استاد و شاگرد

70چنـان چـه بـيش از . اسـت استقالل بيشتر شـاگردان هسـتي دهنده به نوعي نشان ،حاصلدر شـرايط زنـدگي تا به حال "كم"و يا "خيلي كم"، "اصالً "ها به گفته خود، آندرصد

اين در حـالي اسـت كـه درسـت در نقطـه . اند كه به استاد خود احتياج دارند احساس كردهدر زنـدگي بـا "خيلـي زيـاد "و يـا "زياد"خوانان مثنويدرصد 70ها، نزديك به مقابل آندر عين حـال، .ند كه احساس كنند به استاد خود احتياج دارندا ههايي برخورد كرد موقعيت

نيـاز در مواقع به استاد مورد چگونگي دسترسيگويان در از پاسخررسي جايگاه استاد، در ب به اين سـوال پاسـخ از جمعيت نمونه هستي بيش از نيميجالب اينجاست كه .نيز سوال شد

اين واژه خود، دليلي ديگر بر ايجـاد فاصـله، در سيسـتم، ميـان اسـتاد و . اند داده "دانم نمي"كننـدگان مبنـي بـر گـرفتن وقـت از شـركت درصـد 24چند كه پاسخ هر ؛ديگر اعضاست

رسـد هايي در اين زمينه وجود دارد، اما به نظر مـي دهد راه مشاوره و مراجعه به او، نشان مي، معتقدنـد كـه اگـر )درصد 14(شوند و حتي تعدادي از افراد ها چندان تبليغ نمي اين روش

ديگـري ثبـت نـام در دوره كه با پرداخـت شـهريه با چنين شرايطي روبرو شوند، بهتر استها در اين مورد طيف پاسخ .كرده و از اين طريق با استاد و ديگر مربيان، ارتباط برقرار كنند

اند كه از طريق تلفـن گويان اعالم كرده از پاسخدرصد 47. تر است در مثنوي خواني متنوعگونـه نيسـت كـه در اين كالس نيز اينگرچه . كنند يا به صورت حضوري با او مشاوره مي

ها معموالً براي اين منظور بايـد بـا افـراد آن. را داشته باشند "خانم"همه افراد، تلفن مستقيم كنند، تماس بگيرند و در مراحل بعدي با خود استاد ديگري كه نقش منشي استاد را ايفا مي

26. نمايـد تـر مـي س هستي، سـاده ارتباط برقرار كنند ولي به هر حال اين سير نسبت به كالهـا را بـراي ارتبـاط بـا اسـتاد خـود كـافي ، صرف حضور در كـالس گويان درصد از پاسخ

با "كنند اند در چنين شرايطي سعي مي ها گفته آندرصد 23 دانند و جالب اينجاست كه مي

Archive of SID

www.SID.ir


شرايط نيز به اند كه در اين نيز گفتهدرصد 14در عين حال . "خانم ارتباط قلبي داشته باشندديگر درصد 14. شان را حل كنند كنند خود به هر نحوي مسأله او مراجعه نكرده و سعي مي

زنند و يك بـه يـك مسـأله خـود را بـا او در نيز قبل و بعد از هر كالس دور استاد حلقه مي . گذارند ميان مي

ابطـه توانـد بـا اسـتاد ر يك فـرد چگونـه مـي "گويان، در جواب اين پرسش كه پاسخاول بــه جــاي آوردن آداب ، در درجــهخــواني مثنــوي كــالسدر "نزديكــي داشــته باشــد؟معتقدنـد كـه مـثالً ؛ها اصطالحات خاصي در اين زمينه دارنـد آن. اند شاگردي اشاره كرده

به اين معنا كه شاگرد بايـد تـا . باشد "تير و كمان" استاد و شاگرد بايد در حد فاصله فاصله رسـد ايـن مسـأله، آمـوزه به نظر مي. خود را با استادش حفظ كند واند فاصلهت جايي كه مي

اين در حالي .اند كه بسياري از افراد به آن اشاره كرده بسيار مهمي در اين كالس است چرا درصـد 80بـيش از . اند تري اشاره كرده دوم به موارد مشخص كالسگويان است كه پاسخ

هـا حضـور پيـدا كنـد و بـدين ترتيـب در ن منظور بايد در كالساند فرد براي اي ها گفته آن .دارد "به جاي آوردن آداب شاگردي"اند كه عنوان اي جاي گرفته دسته

گويان، حاكي از آن است كه افـراد در هاي خاص استاد از نگاه پاسخ ويژگي بررسيدرصـد 95. انـد هاي متفاوت استاد نگـاه كـرده تر به ويژگي كالس هستي، به نسبت عقالني

هـا از آندرصـد 10 . اند كه مربي كالس هوش، دانش يا توانـايي بيشـتري دارد ها گفته آنوي را فردي منحصـر بـه فـرد معرفـي برخي نيز كند اند كه او عاشقانه عمل مي تأكيد كرده

گويان به به همان نسبت كه پاسخ ،اين در حالي است كه در كالس مثنوي خواني. اند كردهاند كه وي فـردي منحصـر بـه فـرد اسـت تأكيد داشته ؛اند و توانايي استاد اشاره كردههوش

از توانـايي متـافيزيكي وي نـام درصد 5/6 و )درصد 23( او زني عاشق است ،)درصد 48( .انـد معرفي كرده "در ارتباط با اولياي خدا"و "روشن بين"، "عالم به حضور"برده و او را

بيشتر افـراد از مثبـت بـودن نظـر نيز نندگان كالس نسبت به استاددر بيان نگرش شركت كقلبـي در هر دو كالس بـه عالقـه درصد 38حدود . اند شاگردان نسبت به هر دو استاد گفتهبرخي از درصد 30اند اما در كالس هستي، نزديك به شاگردان به معلمان خود اشاره كرده

اين در حـالي اسـت . اند اول كالس معرفي كرده افراد را داراي نگرش منفي نسبت به مربي .اند درصد اين گزينه را انتخاب كرده 3 كه در كالس مثنوي خواني، تنها حدود

هـا در گويـان پرسـيده شـد كـه آيـا بـه نظـر آن ز پاسخبه منظور بررسي بيشتر مسأله، ا مونـه از جمعيـت ن درصـد 87حـدود كه كالس كسي هست كه بتواند جاي استاد را بگيرد

Archive of SID

www.SID.ir


در عين حال، در پرسش ديگـري .اند هر دو كالس، به اين پرسش صراحتاً پاسخ منفي دادهآيا شـما فكـر "كه مطرح شد سوال، اين بود گيري پرسيده شده جهتكه به عمد اندكي با

در جـواب، "كنيد كساني در اين كالس هستند كه به تعبيري از استاد بت ساخته باشند؟ ميانـد امـا در مـورد كـالس مثنـوي گويان هسـتي پاسـخ مثبـت داده پاسخ از درصد 86حدود

اين در حالي است كه شـاگردان . نزول پيدا كرده است درصد 58خواني اين رقم به حدود ها او را فردي منحصر به فرد و مثنوي خواني، بيشتر مجذوب استاد خود بوده، بسياري از آن

و جالب اينجاست كه بيشتر همان افرادي كـه چنـين دانند مي متافيزيكيهاي داراي توانايي .اند اند، به اين پرسش نيز پاسخ منفي داده مسائلي را مطرح كرده

هاي كالس در نظام اعتقادات و باورها تأثير آموزه. 5- 5

از درصـد 80 ،گيـري نظـام بـاور و معنـا در افـراد نقـش كـالس در شـكل در بررسي انـد بـه واسـطه گفتـه هسـتي كننـدگان شـركت درصد 31 كنندگان مثنوي خواني و شركت

ها شـكل گرفتـه و يـا تقويـت شـده ها اعتقادات جديدي در ذهن آن شركت در اين كالسدر مقابـل ايـن هـا جمـع كدام از گويان در هيچ يك از پاسخ جالب اينجاست كه هيچ. است

.اند را انتخاب نكرده "اصالً" پرسش گزينههـا شـكل ته شده كه مشخص كنند چـه اعتقـادي در ذهـن آن از افراد خواس ،در ادامه

افـراد در كـالس مثنـوي خـواني از درصـد 67در اين زمينه، . گرفته و يا تقويت شده استانـد كـه نگـاه جديـدي نسـبت بـه ديـن پيـدا گفتـه درصد 53. اند ايمان به بزرگي خدا گفته

ويـت اخـالق نـام بـرده و در از خود باوري و همـين تعـداد از لـزوم تق درصد 20. اند كردهدر .انـد معنايي كه از كودكي داشتم، برايم باز شـده هاي اند كه گره گفته درصد 17نهايت،

پـس از خـود بـاوري، بـا . انـد از خود بـاوري يـاد كـرده درصد 68، نيز مورد كالس هستياز تقويت اصـول اخالقـي و در عـين حـال همـين )درصد 16حدود (اختالف زيادي افراد

10. انـد انـد، يـاد كـرده كه از كودكي با خود داشـته هاي معنايي تعداد از گشوده شدن گرهنيز از تأثير ايـن كـالس در درصد 5بزرگي خدا تقويت شده و به شان اند ايمان گفته درصد

.اند شان نام برده باورهاي دينيل زنـدگي هـاي كـالس در طـو رسد رجوع مكرر به آموزه به نظر مي از سوي ديگر،

روزمره، گاهي براي افراد در كنار جايگاه اجراي برخي احكام ديني و حتـي بـه جـاي آن، طوري كه بسيار مشاهده شده افرادي كه هر روز صبح با بـاز . كند آور پيدا مي الزام يمفهوم

Archive of SID

www.SID.ir


كنند هايي مراجعه مي به آموزهدائماً شان هاي روزمره فعاليت لدر طوكردن چشمان خود و چـه در پاسـخ بـه پرسشـي در ايـن زمينـه، چنان .اند شان برگرفته سبد تركيبي باورهاي كه از

بـه نـوعي، در زنـدگي انـد كـه گفتهگويان مثنوي خواني و هستي، پاسخ درصد 70بيش از هـا در ذهـن خـود، بـه شوند كه بـراي پاسـخگويي بـه آن هاي مواجه مي روزمره با موقعيت

.دكنن هاي كالس مراجعه مي آموزه

تقويت اصول اخالقي در كالس. 6- 5گويـان از پاسـخ درصـد 95در مورد ميزان تقويت اصول اخالقي در كـالس، حـدود

اصـول "خيلـي زيـاد "يـا "زيـاد "اند كه در ايـن كـالس در حـد مثنوي خواني اعالم كردهگويـان، ايـن دو گزينـه را پاسـخ درصـد 67در كالس هستي نيـز، . شود اخالقي تقويت مي

در مصاحبه با افـرادي كـه معتقـد بودنـد اصـول اخالقـي در ايـن كـالس . اند خاب كردهانتچنـين جـوابي پرسـيده شان براي ارائـه داليل ها درباره شود، وقتي از آن چندان تقويت نمي

: گفتنـد ها در پاسـخ مـي آن. شد، همگي به آنچه در محيط هستي ديده بودند، اشاره كردندشـود كـه اصـول اخالقـي را الس، بسيار از افـراد خواسـته مـي درست است كه در طول ك«

هاسـت؛ امـا نتيجـه تـرين درس رعايت كنند و حتي اين موضوع اساساً به عنوان يكي از مهمهـاي بيشـتري امر از آنچه در محيط اين كالس و در ميان كساني كه ادعاي گذراندن دوره

.»وضوع استشود، تقريباً چيزي خالف اين م را دارند، ديده مي

هاي موجود در كالس اهميت مناسك و آيين. 7- 5از دينـي معنـوي و احسـاس تجربه و در نهايتها در اين كالسها ارزيابي نقش آيين

هــاي كــالس از جملــه آيــين. جملــه ديگــر مــواردي بــود كــه مــورد بررســي قــرار گرفــت آهنگـين، نـواختن و خواندن دعاهاي خاص بـه صـورت "يا اهللا"خواني، گفتن ذكر مثنوي

] هسـتي [در . هاي سفيد در كالس است دف و اجراي مراسم در ايام خاص و پوشيدن لباسشـود، شناسانه شناخت فرد نسبت به خـود انجـام مـي هايي كه با اهداف روان نيز بيشتر بازي

بـه عنـوان . شود به شكل نويني اجرا مي] هستي[برگرفته از آييني خاص است كه در فضاي شود، هاي مختلف اجرا مي ها به شكل دوره هايي كه تقريبا در پايان همه كي از بازيمثال، ي

.كامال برگرفته از آيين غسل تعميد در مسيحيت است

Archive of SID

www.SID.ir


هـا از همـه از افراد پرسـيده شـده كـه كـدام بخـش از كـالس بـراي آن بدين منظور، ان كـرده بودنـد همـه به غير از كساني كه در جواب اين سؤال عنـو . تأثيرگذارتر بوده است

ها از افراد در كالس هستي، از اهميت آيين درصد 67ها تأثير گذاشته است؛ ها بر آن بخشدر مورد كـالس مثنـوي خـواني . اند شود، ياد كرده و مراسمي كه در طول دوره برگزار مي

نظـري به تفسير مثنوي به عنوان بخـش درصد 30ها و حدود به آيين درصد 40نيز نزديك .اند كالس، اشاره كرده

هاي حاصل از مشاهده مشاركتي در هـر دو كـالس نيـز حـاكي از تأثيرگـذاري يافته چـه بارهـا و چنـان . كننـدگان بـود هاي خاص بر روي شـركت بسيار زياد اين مراسم و آيين

كننـد؛ باره از ته دل گريه مـي يكدر طول كالس، برخي از شاگردان بارها مشاهده شد كه ريزنـد و بـه طـور كلـي فضـاي هـر دو ل زمان دوره بسياري بارها و بارها اشـك مـي در طو

در . هـا قـرار دارد هـاي خـاص آن كالس به شدت تحت تأثير جو ناشي از برگـزاري آيـين رســد بخــش زيــادي از توانــايي و قــدرت اســتادان در كــالس بــه نــوع بــه نظــر مــي واقــع،البتـه . كه تأثير زيادي نيز در جذب افـراد دارد گردد ها برمي دهي و اجراي اين آيين سازمانهـا بيشـتر كنند كه اين آيين جا بايد اشاره كرد كه استادان كالس به كرات تاكيد مي در اين

هـا در آن. شـوند هـا طراحـي شـده و اجـرا مـي براي تفهيم و نشست بيشتر مطالـب در ذهـن هـاي كـالس و در واقـع آمـوزه خواهند كه به سخنان بسياري از موارد از شاگردان خود ميها، مشـاهدات حـاكي از اين حرف رسد با وجود همه بيشتر توجه داشته باشند اما به نظر مي

.ها دارد كنندگان در كالس ها بيشترين تأثير را بر شركت آنند كه برگزاري آيين

تجربه و احساس ديني در كالس. 8- 5هـا، بـه اند كه در طول دوره عالم كردهگويان ا پاسخ نيمي ازدر هر دو كالس بيش از

براي تاكيد بـر يكسـان بـودن اند معنوي خاص داشته تجربه "خيلي زياد"و يا "زياد"ميزان هـاي تجربـه ها درباره برداشت افراد از تجربه معنوي و ديني با آنچه مورد نظر ما بود، از آن

درصـد 52، تقريبـاً ه در پاسـخ ك سؤال شداند نيز داشتهدر طول زندگي كه يمعنوي مشابهبـه عنـوان نمونـه، تعـداد . انـد افراد از هر دو كالس، نوعي تجربه مذهبي خاص را مثال زده

پاسـخگويي خـوابي را كـه در دوره مـثالً ، يـا انـد زيادي به سفر حج خود اشاره كرده نسبتاًبرخـي از ن حال در عي. بيماري ديده و طي آن در حرم امام رضا شفا يافته، بيان كرده است

هاي مذهبي عمومي خود مانند زمان نماز خواندن، ذكر دعا و نيـايش، از تجربهگويان پاسخ

Archive of SID

www.SID.ir


دوران كـودكي و هـاي تجربـه بـه اي نيـز عدهزمان افطار و مواردي از اين قبيل ياد كرده و زمان حضورشان در طبيعـت يـا يا ،ها زمان فارغ آمدن بر مشكالت و سختي ،نوجواني خود

.اند دادن به يك موسيقي خاص اشاره كرده گوش

كنندگان در كالس هاي ديني نزد شركت باورها، اعمال و آيين. 9- 5به معناي آنچـه در عـرف جامعـه بـه عنـوان ديـن ( گويان در بررسي رفتار ديني پاسخ

ميزان اعتقادشان به اصول ديـن و همچنـين ميـزان اجـراي ها درباره ، از آن)شود شناخته ميگويان پاسخ حاكي از آن است كه صد درصدها نتايج يافته. ي از احكام دين سوال شدبرخ

درصـد 36و اعتقـاد دارنـد اصـول به ايـن "خيلي زياد"يا "زياد"خواني، در حدود مثنويدر مـورد تـر اجـراي احكـام بررسـي جزئـي .كننـد ها احكـام ديـن را هميشـه اجـرا مـي آن

بيشـتر از "روزه"و "نمـاز "دهند كه اين افراد به اجراي ميخواني نشان گويان مثنوي پاسخانـد كـه آنـان اعـالم كـرده درصـد 95اين تا حدي است كه حـدود . بندند ساير احكام پايخـاص و نسـبتاً متفـاوتي بـراي انـد شـيوه گفته درصد 5خوانند و تنها حدود هميشه نماز مي

.اجراي اين حكم دارند

اصول دين به اعتقاد ميزان بر حسبگويانپاسخفراوانيتوزيع.2جدول

كل ]هستي[ خوانيمثنوي

درصد فراواني درصد فراواني درصد فراواني %50/3 2 %250/9%00 اصالً

كم و خيلي كم

0 0% 4 00/19% 4 00/7%

%00/7 4 %400/19%00 تا حدي %80/8 5 %330/14%26/5 زياد

%70/74 42 %810/38%3450/94 خيلي زياد %00/100 57 %2100/100%3600/100 معج

؛ بـه هستيمتري مواجه در مورد كالس هستي، با طيف پراكندهاين در حالي است كه

خيلـي "يـا "زياد" اصول دينافراد ميزان اعتقاد خود را به درصد 52حدود تنهاطوري كه "خيلـي كـم "و "كم"خود را در حد درصد اعتقادات 20دانسته و در مقابل حدود "زياد

از درصـد 19 تنهـا از سـوي ديگـر در مـورد اجـراي احكـام ديـن نيـز، . انـد ارزيابي كـرده ها بـه اجـراي حكـم روزه، رسد آن خوانند گرچه به نظر مي شاگردان هستي هميشه نماز مي

Archive of SID

www.SID.ir


ز بـه افرادي كـه در مـورد اجـراي حكـم نمـا ). گيرند روزه ميهميشه درصد 33(مقيدترند نيـايش و به زبان خود با خداي خود صحبت "اند، عموماً هاي خاص خود اشاره كرده شيوهخـود روزه اي از زندگي، به قصد پااليش دروني، بـه شـيوه گاهي در دوره"و يا "كنند مي ."گيرند مي

البته در اين زمينه بايد در نظر داشت كه پاسخ به اين پرسش در مورد اصـول و فـروع بـه عنـوان نمونـه، در شـرايطي كـه در مـورد اصـل . تا حـد زيـادي متفـاوت اسـت مختلف

به نسبت سـاير ]هستي[پراكندگي آراء به ويژه در مورد شركت كنندگان كالس "امامت"در درجـه "اعتقـاد بـه توحيـد "ميـزان ايـن پراكنـدگي در مـورد . شـود اصول دين زياد مي

كـه در مـورد چنـان . بسـيار كمتـر اسـت در درجـه بعـدي "اعتقاد به عدل الهـي "نخست و درصـد از 80خـواني و بـيش از درصد شـركت كننـدگان مثنـوي 100، "اعتقاد به توحيد"

. اند را انتخاب كرده "خيلي زياد"يا "زياد"هاي گزينه ]هستي[شاگردان ، از جمـع اجراي حكم حجاب نزد نامحرم، در هر دو در ميان احكام مختلف دين نيز

اي كــه در ايــن مــورد، در كــالس بــه گونــه. ســبت كمتــري برخــوردار اســتاهميــت بــه نانـد كـه هميشـه نـزد اعـالم كـرده درصـد 5/9 و در كالس هسـتي درصد 61 خواني مثنوي

شيوه خاصـي بـراي "هايي كه در مقابل گزينه خانم. كنند شان را حفظ مي نامحرمان حجابيـا "به فرد نامحرم بسـتگي دارد "اند كه اند، عموماً ذكر كرده عالمت زده "اجراي آن دارم

مـن بـه حجـاب رفتـاري "كـه و يا اين "كنم پوشم ولي روسري سر نمي لباس پوشيده مي"از وقتي در اين كـالس ": نيز در كالس مثنوي خواني، نوشته است فرديدر مقابل "معتقدم

."ام نهايت به حجاب عالقمند شده ام، بي شركت كردهديگـر كـالس خواني در مراسم مـذهبي بـيش از اگردان مثنويشركت شدر مجموع،

در ايـن مراسـم شـركت "زيـاد " و "خيلي زيـاد "اند اين افراد گفتهدرصد 48حدود . است درصـد 5اين در حالي است كه در مورد كالس هستي، تنها ميزان شركت حدود . كنند مي

بـه . ز تـا حـد زيـادي مهـم اسـت در اين زمينه، نوع مراسم ني .عنوان شده است "زياد"افراد هـا وجـود گوياني كه امكان شركت در مراسم مذهبي از سـوي آن بيشتر پاسخ عنوان مثال،

خـواني مراسـم مولـودي . كنند دارد، در مراسم ايام خاص، به خصوص عاشورا، شركت ميگويـان جمعيـت نمونـه در يـك از پاسـخ گويـان قـرار دارد و هـيچ در اولويت بعدي پاسـخ

خـواني كـالس مثنـوي جمعيت نمونـه از سوي ديگر، . كنند هاي جماعت شركت نمينمازپـس از آن . كننـد شود، شركت مـي بيشتر در مراسمي كه در منازل آشنا يا نشان برگزار مي

Archive of SID

www.SID.ir


هستند كه استاد ياند كه فقط حاضر به شركت در مراسم بيش از نيمي از افراد، اعالم كرده رسـد آن بخـش از جمعيـت نمونـه حالي است كه به نظـر مـي اين در. ها حاضر باشد در آن

كنند، كمتـر بـه مكـان برگـزاري هستي كه اعالم كرده بودند در مراسم مذهبي شركت ميهـا، بيشـتر در مراسـم ايـام آن درصـد 43دهند؛ چنان چه حدود هايي اهميت مي چنين آيين

خـود و يـا حتـي تكايـا و ها يا احيانـاً مسـاجد نزديـك بـه محـل زنـدگي خاص، به حسينيهاند كه عموماً اگر از سوي يكـي نيز اعالم كرده درصد 38حدود . كنند ها مراجعه مي خيابان

هـا رفتـه و در هايي دعوت شـوند، بـه منـازل آن شان براي شركت در چنين جمع از آشنايان .كنند شان شركت مي مراسم

فرهنگ مـذهبي مـا شـناخته هاي خاص از آنجا كه نذر كردن، به عنوان يكي از آيينشـود شده كه در عين گستردگي در ميان اقشار مختلف مردم، طيـف وسـيعي را شـامل مـي

كه افراد براساس سبك زندگي مذهبي خود امكان انتخاب از ميان آن را دارند؛ ايـن مـورد .هاي سنجش نوع رفتار ديني افراد در نظـر گرفتـه شـده اسـت به عنوان يكي از شاخص نيز

گويان اين پژوهش در پاسخ به اين پرسش كه آيا تا به حـال نـذري پاسخ درصد 90ازبيش مختلـف، تـا حـدي در نـوع كالساند اما جمعيت نمونه در دو اند، جواب مثبت داده كرده

گويـان در هـر دو كـالس اكثريـت پاسـخ . كننـد نذر مورد گزينش خود، متفاوت عمل مي. لغي پول، براي كمك به فرد يا افراد نيازمند نذر كننددهند مب اند كه ترجيح مي اعالم كرده

. مواجـه اسـت ) افـراد درصـد 70 حدود(اين گزينه در مورد كالس هستي، با اقبال بيشتري پس از آن، به طور متوسط، نذرهاي سـنتي ماننـد انـداختن سـفره، كشـتن گوسـفند، پخـتن

دهنـد بـراي رفـع انان ترجيح ميخو گرچه تعداد بيشتري از مثنوي .اكثريت دارد... نذري و ها صلوات نـذر مثالً بيشتر آن. مشكالت خود و يا موارد ديگر، نذورات عبادي داشته باشند

خوانند اما مورد ديگري كه در اين ميان توجـه را بـه خـود كنند و يا دعاهاي خاصي مي ميمثالً در . كند، نذرهاي خاص است كه عموماً از فضاي كالس برداشت شده است جلب مي

كنند كـه نـوعي مراسـم خـاص بـا حضـور نذر مي "شكرانه"اي كالس مثنوي خواني، عدهخانـه، آشـنايان و هـم شود و به اين منظور، صـاحب استاد است كه در خانه افراد برگزار مي

در مـواردي، نـذر "انـد كـه اي ديگر گفته عده. كند هاي خود را منزلش دعوت مي كالسيشـود، در مـدت خاصـي دائـم بـا خـود تكـرار كه در كالس گفته مـي كنم ذكرهايي را ميصـاف كـردن دل بـا كسـي كـه از او ناراحـت "و يـا "توبه از يك گنـاه "همچنين، . "كنم

Archive of SID

www.SID.ir


كنندگان كـالس مثنـوي اسـت كـه برگرفتـه از هاي ديگر نذورات شركت از نمونه "ام بوده .م جامعه رواج داردفضاي كالس بوده و متمايز از آن چيزي است كه در ميان عمو

ايـن پـژوهش رفتار ديني جمعيت نمونـه توان از آن به عنوان نتيجه آنچه ميدر واقع، بـوده و و عقايـد شخصـي افـراد مرسـوم هـاي دينـي اي برساخته از آمـوزه نام برد، مجموعه

اي كـه بسـياري به گونه ؛تجزيه و بازتركيب امور ديني امري معمول در ميان اين افراد استنشـان پذيرنـد و بـه راحتـي در مقابـل اصـلي ديگـر، ترديـد ها يك اصل ديني را مـي از آنها ممكن است به اصـول ديـن اعتقـاد داشـته باشـند، ولـي بـا دليـل و برخي از آن. دهند مي

هايي خاص خود را براي اجراي احكام مذهبي برگزينند و يا حتي با صـراحت برهان، شيوهرسد اين امر را نبايد چندان بـه به نظر مي. راي فالن حكم نيستنداعالم كنند كه حاضر به اج

كاري هاي كالس مربوط دانست و يا به عبارتي عنوان كرد كه دليل افراد براي دست آموزههاسـت؛ چـرا كـه كـالس مثنـوي گونـه كـالس ها در اين امر قدسي، تا اين حد، شركت آن

اي نيز اصوال از زاويـه ديگررداخته و كالس خواني به وضوح، به تبليغ مذهب و شعائر آن پهاي خود را طرح كرده و به طـور كلـي، چنـدان كـاري بـه دينـداري افـراد آموزه متفاوتتوان گفت اين افراد در ميان امور قدسي بـه گشـت و گـذار پرداختـه و نتيجه مي در. ندارد

خواهنـد، از آن بـين ياست، آنچه را كه م شان تجربياتبراساس ساليق خود كه برگرفته از زندگي ديني خود، كنند و البته تنها به اين امر بسنده نكرده و براي ساختن شيوه انتخاب مي

. كنند از مراجع ديگري نيز استفاده مي

ها با دينداري مرسوم در جامعه مشابهت آموزه. 10- 5مـذهبي داري دين هاي آموزههاي كالس خود و گويان ميزان ارتباط ميان آموزه پاسخ

رسد كه حدود يك سوم جمعيـت نمونـه عجيب به نظر مي. اند ارزيابي كرده "تا حدي" رادينـداري هـاي آمـوزه شـود و اند تا حدي ميان آنچه در كالس گفته مـي هستي اعالم كرده

كه حدود يـك چهـارم ديگـر اساسـاً ميـزان ايـن تر آن ارتباط وجود دارد و عجيب مرسومرسـد بحـث تجزيـه، در واقع به نظـر مـي . اند يا حتي خيلي زياد معرفي كرده رابطه را زياد و

چگونـه اسـت كـه . دهـد تركيب و باز تركيب امر ديني اينجا به وضـوح خـود را نشـان مـي يـك از دسـتورات كالسي كه از روز اول تا آخر هـيچ نـامي از خـدا و هـيچ كننده شركت

غيـر ملموسـي تـالش شـده اثـرات بسـياري از ديني در آن به ميان نيامده و تنها به صـورت هـاي مختلـف از ميـان ببرنـد؛ هاي مذهبي را به شيوه هاي به اصطالح نامطلوب آموزه بخش

Archive of SID

www.SID.ir


و يـا حتـي "تـا حـدي "، اسـالمي هاي اين كالس و دينـداري كند كه ميان آموزه اعالم ميه به راحتي دين را اين امر، بدان معني است كه فردي كدر واقع، رابطه وجود دارد؟ "زياد"

نچه را كـه خواسـته، آتجزيه كرده و چه در مورد اصول اعتقادي و چه در مورد احكام، هر خود گذاشته است؛ امروز حتي وقتي در كالسي با عنـوان اعتقادي انتخاب كرده و در سبد

كنـد، بخشـي از شناسي، شركت مـي و برگرفته از رويكردهاي روان "ارتباط موفق و مؤثر"ها را نيز در همـان سـبد دينـي خـود چيـده و نهايتـاً تركيبـي را بـراي اسـتفاده در آموزهاين

آورد كه آن تركيب نيز، هر آن امكان تغييـري جديـد خويش به وجود مي زندگي روزمره .دارد

ديگري همين تحليـل را در ذهـن خواني نيز به گونه كالس مثنويمربوط به هاي يافتهدر شـرايطي هاي افراد به اين سؤال اين است كـه چگونـه الب در پاسخج نكته. پرورانند مييا ديگر ذكرهاي بـر گرفتـه از شـعائر مـذهبي گفتـه "يا اهللا"تمام مدت در كالس ذكر كههـا بـر لـزوم هاي پي در پي همراه است، در آموزه شود، ورود استاد به كالس با صلوات مي

شـود، افـراد در اجزاي احكام دين تأكيـد مـي توجه كامل به شريعت، اصول و اجراي كليهزننـد و كنند و به مناسبت تولد ائمـه دسـت مـي رخت سياه به تن مي ي مذهبيروزهاي عزاشركت كنندگان معتقدند كـه فقـط تـا حـدي ميـان درصد 40؛ نزديك به 1كنند شادي ميــوزه ــداري آم ــن كــالس و دين ــاي اي ــارم از ه ــه يــك چه رابطــه وجــود دارد و نزديــك ببوده و يـا حتـي ايـن كـه "خيلي كم"، "كم"گويند اين رابطه در حد كنندگان مي شركت

شـركت در ايـن كـالس و قطعـاً فـرد بـه واسـطه به عبارتي، . اي وجود ندارد رابطه "اصالً "از مرسـوم اي را كه به عنـوان دينـداري ، بسته عوامل ديگري كه اساساً او را به اينجا كشانده

كنـد و پـس از آن را رد مـي هـايي از قسـمت رده، مورد تجزيه قـرار داده، جامعه دريافت كهاي ديگر، خود معتقد اسـت تركيبـي را بـه دسـت آورده كـه ارتبـاط آميختن آن با آموزهدينـداري "قبلي نـدارد و در واقـع در مقابـل آنچـه در نظـر او بـه عنـوان زيادي با مجموعه

.است "دينداري جديد"وجود داشته، نوعي "سنتي

هاي مشاهده مشاركتي برگرفته از يافته. 1

Archive of SID

www.SID.ir


هاي كالس به مثابه نوعي رفتار نوين ديني آموزه. 11- 5انـد از شاگردان هستي، گفته درصد 43از شاگردان مثنوي خواني و درصد 80حدود

شـبيه نـوعي رفتـار دينـي "خيلي زياد"يا "زياد"هاي كالس را در حد توانند آموزه كه مياز كـالس هسـتي درصـد 24ني و از كـالس مثنـوي خـوا درصـد 17 بدانند در عـين حـال

.به رفتار ديني شباهت دارند "تا حدي"ها اند اين آموزه گفتههاي آماري براي سنجش رابطه بين رفتار در اين قسمت عالوه بر مشاهدات از آزمون .ديني مرسوم و رفتارهاي نوين ديني استفاده شد

مرسوم جامعه ديني فتارر هاي مولفهميانهمبستگيآزمونمعنادارروابط.3جدول

دينينوينرفتارو احكام باور مرسوم رفتار ديني

آيين ها و مراسم

رفتار ديني رسمي

تحليل آماري

آشنايي با جمع هاينوين هاي رفتار جمرو

ديني

همبستگي پيرسون (**)499.- (**)467.-(**)504.-(**)388.-

معناداري دوسويه 0.003000 كالس سابقه فرد در

همبستگي پيرسون (**)447. (*)314.(**)423.(**)419.

معناداري دوسويه 0 0.0010.0010.017 وابستگي به استاد

همبستگي پيرسون (**)576. (**)421.(**)532.(**)550.

معناداري دوسويه 0 000.001

گي پيرسونهمبست (**)488. (**)368.(**)480.(**)426. تأثيرپذيري از كالس

معناداري دوسويه 0 0.00100.005

همبستگي پيرسون (**)380. (**)365.(**)0.444 مشابهت به رفتار ديني

معناداري دوسويه 0.004 00.0010.005

ابعاد رفتار ديني مرسوم و ميزان آشنايي افراد با بر اساس نتايج بدست آمده ميان كليههـاي نسـبتاً قـوي و رابطـه ) جز كالس مربوطـه (اي نوين ديني هاي ديگر مروج رفتاره جمع

اين بدان معناست كه افـرادي كـه ميـزان باورهـا و اعتقـادات دينـي، . معكوسي برقرار استتـر اسـت، كمتـر بـا هـا قـوي هـا و مراسـم مـذهبي در آن اجراي احكام و شـركت در آيـين

ميان فتار ديني غيررسمي، رابطهكه در ديگر سطوح ر حال آن. ها آشنا هستند گونه جمع اينمتغيرهاي اين بعد و متغيرهاي رفتار ديني مرسـوم مثبـت بـوده و ايـن روابـط نيـز عمومـاً در

بـه عبـارت ديگـر، افـراد . آمـاري هسـتند درصد قابل تعمـيم بـه جامعـه 99سطح معناداري هـا هستند امـا آن هاي مروج رفتارهاي نوين ديني آشنا تر به دين، عموماً كمتر با جمع مؤمن

Archive of SID

www.SID.ir


گيري كرده، وابسـتگي بيشـتري تر آن را پي ها، مصرانه اغلب پس از شركت در اين كالسحال بيشتر تحـت شوند و در عين تري قائل مي كنند و براي او جايگاه خاص به استاد پيدا مي

. گيرند تأثير فضاي حاكم بر كالس قرار مياي كـه بيشـتر بـه خصـوص عـده (تـر يدهند كه افراد مذهب روابط همبستگي نشان مي

بيشتر از سايرين معتقدند ) كنند ها و مراسم شركت مي احكام دين را به جا آورده و در آيين كـه شـدت رابطـه چنان. هاي كالس و نوعي رفتار ديني مشابهت وجود دارد كه ميان آموزه

آماري قابـل عيتدرصد نيز به جم 99بوده كه در سطح 38/0همبستگي ميان اين دو متغير . است تعميم

گيري بحث و نتيجه. 6

اي هـ ا يـا كـالس هـ ا و كاركردهاي برخـي جمـع ه مسأله اين پژوهش، بررسي ويژگيگسـترش يافتـه در سـطح جامعـه و مطالعـه شناسي و عرفـاني داراي رويكردهاي نوين روان

هـاي هـا و آيـين هها بوده و در ايـن زمينـه، مطابقـت آمـوز داليل گرايش افراد به سمت آن. نيز مورد بررسي قرار گرفتـه اسـت "رفتارهاي نوين ديني"ها به عنوان مرسوم در اين جمع

در . كنـد چه در بخش نظري اشاره شد، زيمل بر تداوم و سياليت دينـداري تاكيـد مـي چنانبـر واقع، اين بدان معناست كه او معتقد است دينداري و به تبع آن رفتار ديني افراد، مبتنـي

توانـد محتواهـاي متفـاوتي را در خـود جـاي نوعي احساس ديني بوده و فرمي است كه ميدر عصـر جديـد سـخن "ديـن ناپيـدا "براسـاس چنـين تعريفـي اسـت كـه الكمـن از . دهدكند كه صـورت سـنتي و خشـك دينـداري جـاي خـود را بـه انـواع او تاكيد مي. گويد مي

درواقـع، . ن جامعه قابل رويت هستند، داده اسـت هاي مدر جديد اديان نامرئي كه در بخشديد زيمل مورد بحث قرار گيرد، حاوي ايـن مطلـب خواهـد بـود اگر اين موضوع از زاويه

كه فرم احساسي و معنوي ديني هنوز در بـين مـردم حضـور دارد ولـي بـا ايـن تفـاوت كـه همـه چيـز ،مـل زي بنـابر تعبيـر .هاي مدرن جامعـه تغييـر كـرده اسـت محتواي آن در بخش

احسـاس با ايـن تفسـير و تاكيـد بـر تجربـه . ديني نيست تواند ديني شود و هيچ چيز ذاتاً ميدهنـدگان ايـن نـوع توان دو اجتمـاع مـورد مطالعـه را بـه عنـوان تـرويج ديني و معنوي، مي

كننـدگان در هـر دو كـالس، خـود كه اشاره شد، بيشتر شركت چنان. دينداري معرفي كرداند كه حتـي ايـن حـس و ها تجربيات معنوي خاصي داشته اند كه در طول دوره هاعالم كرد

تجربيـات مـذهبي هـا، تـداعي كننـده خود آن حال، در مورد بيش از نيمي از افراد، به گفته

Archive of SID

www.SID.ir


مشـاهده البته در اين زمينه بايد اشـاره كـرد كـه حضـور در محـيط كـالس و تجربـه . استد افراد، حاكي از بروز احساسات و تجربيـات معنـوي در مشاركتي، حتي بيش از اذعان خو .طول مدت برگزاري دوره است

گويـد او مـي .باور اسـت دهد، موضوع ديگري كه زيمل مورد بررسي قرار مي مسألهنيرو ناشي از آن، ايمان و ستا يك وضعيت روحيبلكه ؛به چيزي، يك دانش نيست باور

كننـدگان در ينه، بايد اشاره كرد كه تقريباً كـل شـركت در اين زم. كند و آرامش ايجاد ميها، اعتقادات جديـدي در ذهـن اند كه پس از گذراندن اين دوره هر دو كالس اعالم كرده

در اين ميان، درحالي كه شاگردان كالس مثنوي . ها شكل گرفته و يا تقويت شده است آنبيشـتر خـدا را بشناسـند و نگـاه هـا هاي اين كالس باعث شده آن خواني معتقدند كه آموزه

بـه "خودبـاوري "از ] هسـتي [شركت كنندگان در كالس . جديدي نسبت به دين پيدا كنندهـا ايجـاد و هـا در آن برند كه پس از شـركت در ايـن دوره ترين اعتقادي نام مي عنوان مهم

اد بـه دهد كه بـا وجـود تفـاوت در نـوع باورهـا، افـر اين مسأله نشان مي. تقويت شده استاي كه زيمل در اين زمينه مـورد تاكيـد قـرار ها وضعيت روحي شركت در اين جمع واسطه

.دهد را تجربه كرده و با ايمان ناشي از آن آشنا هستند ميها را هاي اين كالس ترين بخش هاي خاص، يكي از مهم عالوه بر اين، برگزاري آيين

يني نيز نقش بسـيار مهـم و مـؤثري را دهد كه در عين حال در تقويت احساس د تشكيل مي. ها معرفي كرد گونه جمع ها را به عنوان بخشي جدا ناشدني از اين توان آن كند و مي ايفا مي

تـوان گفـت كـه تجربـه معنـوي هاي كيفي و كمي نيز مي اساساً بر اساس مشاهدات و يافتههـا را بـراي تـرين عـاملي اسـت كـه بسـياري از آن شود، مهـم خاصي كه طي آن كسب مي

. كند ها ترغيب مي شركت در كالستـرين از سوي ديگر، تاكيد بر اصول اخالقي و تالش براي تقويـت آن، يكـي از مهـم

هـاي خـود آمـوزه ها در كليه آن. هاي مورد مطالعه در اين پژوهش است هاي جمع كاركردهـا و خش اصـلي آمـوزه كه ب ها با وجود آن در اين كالس. بر اين مسأله تاكيد فراوان دارند

نيـز اهميـت "ديگـري "اهميت به خود، است اما از همين زاويه "خود"ها حول محور نكتههـاي كـالس بـر جا بايد خاطرنشان كرد كه تأكيد آمـوزه در اين. كند اي پيدا مي بسيار ويژه

ده ها انتظارات بسيار بااليي پيدا كـر كنندگان در كالس اين مسأله تا حدي است كه شركت هايي، محيط كالس تبديل بـه نـوعي مدينـه وجود چنين آموزه و حتي توقع دارند به واسطه

كنند كـه نسـبت ها اعالم مي افتد، خيلي از آن فاضله شود و چون در عمل چنين اتفاقي نمي

Archive of SID

www.SID.ir


تقويـت اصـول اند و حتي براسـاس آن، در پاسـخ بـه پرسشـي دربـاره به محيط دلسرد شده .دهند نخست، جوابي منفي مي ر وهلهاخالقي در كالس، د

هاي متعددي كه جديد و برنامه بنا بر تأكيد الكمن بر فلسفه عالوه بر آنچه ذكر شد، ــرار داده ــد، يكــي از ويژگــي پيشــرفت روحــي اشــخاص را مــورد توجــه ق هــاي خــاص ان

يـان هـاي وي، متول بـر اسـاس گفتـه . هاسـت هاي نوين، تلفيقي و تركيبي بـودن آن دينداريدرماني، معجزه و علـوم شناختي، روان هاي گوناگون روان هاي عصر جديد، روش دينداريقـديمي در كنـار يكـديگر جمـع كـرده، دوبـاره اي را مانند عناصر مبهم و ناشـناخته حاشيهها هـر اين نوع دينداري در واقع،. دهند كنند و براي مصارف شخصي ارائه مي بندي مي بستههاي جديد خـود آيد، در بسته ز رسوم و مناسك اديان مختلف به كارشان ميچه را كه ا آن

بـه عنـوان يكـي از "يـك خـدا در درون هـر انسـان "او همچنين بر ديـدگاه . دهند ارائه مي . دهد هاي اين نوع رفتارهاي ديني اشاره كرده و آن را مورد تجزيه و تحليل قرار مي ويژگي

كشـف "كـه مسـتقيماً بـر ] هسـتي [هاي توان به آموزه چه گفته شد، مي در رابطه با آنبـدين ] هسـتي . [كنـد، اشـاره كـرد تاكيـد مـي "تعالي و تكامـل شخصـي "و "گوهر وجود

اصلي كـار را بـر مبنـاي آن را مورد توجه قرار داده و فلسفه "خود"ترتيب، مسأله شناخت افراد بـراي شـناخت خـدا و او در واقع بدين طريق، اساساً به جاي تشويق . كند ريزي مي پي

هـاي كـالس آمـوزه . كنـد معطـوف مـي "خـود "هاي رسيدن به او، همه چيز را به يافتن راهنزديـك اسـت؛ هاي مـذهبي كه در بسياري از موارد به آموزه خواني نيز با وجود آن مثنوي

اي هـ كند و به عنوان مثال، با كمـك آمـوزه بارها بر وجود خود فرد و اهميت آن تاكيد ميدر . "شان نشـود شان حجاب روح مراقب باشند عبادات"خواهد كه عرفاني، از شاگردان ميشـود، باعـث نـزول تغييراتي كه در خود فرد حاصـل مـي "كند كه عين حال خاطرنشان مي

دهـد كـه بـراي شـناخت خـود و همچنين به افراد پيشنهاد مـي "ها يا باليا خواهد شد نعمتاز ديـد . "شناسـد س خود را شـناخت، خـداي خـود را نيـز مـي هر ك"تالش كنند، چرا كه

هـاي هـر دو ترين آمـوزه كنندگان در كالس نيز خودشناسي، به عنوان يكي از مهم شركتشـود كـه كسـب آرامـش درونـي يكـي از كالس معرفي شده و در عين حـال، تاكيـد مـي

.هاست ترين داليل افراد براي شركت در اين كالس اصليهـاي دينـي و شـرعي از گويد، رهايي از محدوديت اساس آنچه زيمل مي در ادامه بر

"سـبك زنـدگي جديـد دينـي "جمله عواملي است كه باعث سوق يـافتن افـراد بـه سـمت هاي دقيق اين موضوع، بـه خـوبي خـود را حـداقل در محـيط رسد نشانه به نظر مي. شود مي

Archive of SID

www.SID.ir


ترين مصداق آن، در ظـاهرِ و مهمدهد كالس عرفاني مورد مطالعه در اين پژوهش نشان ميتوان گفت افـرادي كـه بـه ايـن در واقع مي. كنندگان نمايان است كامالً غيرمذهبي شركت

اي داشته و شور و اشـتياق كه حس مذهبي بسيار قوي اند، با وجود آن ها روي آورده كالسئه شـده از سـوي فراواني نيز براي بروز آن دارند، حاضر نيستند خود را در برخي احكام ارا

خـود را دهنـد ظـاهر مـورد پسـند و عالقـه ها ترجيح مـي دين محدود كنند و بسياري از آن .همراه با تجربيات عميق مذهبي، به صورت توأمان داشته باشند

ديني اسـت كـه الكمـن نيـز ديگر در اين بحث، تلفيقي و تركيبي بودن بسته موضوع آمـاري مـورد مطالعـه، در دو مسأله در مـورد جمعيـت اين . دهد آن را مورد تاكيد قرار مي

چـه بـر طـور كلـي آن ها و بـه ها، آيين نخست، نوع آموزه. سطح قابل ارزيابي و تأييد استدر مـورد سـطح نخسـت، . هاي مصرفي افراد فضاي كالس حاكم است و سطح ديگر، بسته

هـا ارائـه الب اين كـالس چه در ق گويد، آن طور كه الكمن مي توان اشاره كرد كه همان مياي، اديـان و درمـاني، علـوم حاشـيه شناسي، روان شود، كامالً به صورت تركيبي از روان مي

كه در كالس مثنوي خواني بـه وضـوح اعـالم چنان. مذاهب مختلف و مواردي مشابه است. شـوند شود كه قرآن و مثنوي مولوي در كنار يكديگر تفسير شـده و آمـوزش داده مـي ميرسـد حـاوي رويكـرد ن مسأله نيز بسياري از افراد را به سمت اين كالس كه به نظر ميهمي

اسـتاد . شـود جا خـتم نمـي اما مسأله به همين. كشاند اي باشد، مي بسيار جديد و روشنفكرانهدرمـاني نيــز بسـيار بهــره شناســي و روان هـاي خــود از مسـايل روان كـالس در ميـان آمــوزه

اي نيـز ماننـد خصوصـيات و انـرژي آميز حاشـيه الب و تا حدي ابهاماو از علوم ج. گيرد ميكند ها، براي تأثيرگذاري بيشتر فضاي كالس بر شاگردان استفاده مي ها بر روي انسان رنگ

هاي مختلف زندگي، با اسـتناد بـه آيـات قـرآن و ابيـات مثنـوي، و در كل با تأكيد بر جنبهاين مسأله در مـورد . دهد و دستورالعملي ارائه ميبراي هر بخش از زندگي روزمره، آموزه

نيز كامال مصداق دارد و تـا حـدي شـديد اسـت كـه بسـياري از اسـتادان و ] هستي[كالس هاي مشابه اين كالس، اساساً آن را به دليل تلفيق و تركيب بـيش از حـد بـر شاگردان دورهدقيـق هـر اشاره كرد كـه مطالعـه گرچه بايد. (دهند استاد، مورد انتقاد قرار مي اساس سليقه

در واقـع مربـي ايـن كـالس ادعـا ) انجامـد اي مـي ها، باز به چنـين مسـأله يك از اين كالساين نظريه خـود بسـيار . كند هاي خود را بر اساس نظريه آنتالوژي بيان مي كند كه آموزه مي

در عـين . رداي معرفي كـ توان آن را علمي حاشيه محو و غير مشخص است و در نهايت ميها را شناسي بسيار بهره گرفته و در كل متد خود، آن حال استاد اين كالس، از مباحث روان

Archive of SID

www.SID.ir


چه را كه از علوم و او فقط به اين مسايل بسنده نكرده، هر آن. مورد استفاده قرار داده استحي، هاي اديان اسالم، مسي آوري كرده و در عين حال، آيين مذاهب شرقي نياز داشته، جمع

كـه در بخـش از سـوي ديگـر، چنـان . را مورد توجه و استفاده قرار داده است... زرتشتي و هـاي مختلـف مـروج بسـياري از افـراد بـا روي آوردن بـه كـالس ها توضيح داده شد، يافته

رفتارهاي نوين ديني و خواندن كتب و نشريات مختلف در اين زمينـه، در كنـار اسـتفاده از هـاي مصـرفي دينـي انـد، بسـته از دين رسمي كه خود انتخـاب كـرده هاي آن بخش آموزه

آورند كه بسيار تلفيقي و تركيبي بوده و مختص هر فـرد جديدي را براي خود به وجود مي .است

هـا و كاركردهـاي ايـن نـوع اي كـه در بيـان ويژگـي ترين مسـأله آخرين و شايد مهماين مسأله بـه . ها در زندگي افراد است ي آنها بايد به آن اشاره كرد، ميزان تأثيرگذار جمع

هـاي مـرتبط بـا ايـن موضـوع هايي كه جمعيت نمونه به پرسـش بهترين نحو، از طريق پاسخكننـدگان در ايـن دست آمده، همه شـركت هاي به با توجه به يافته. داده، قابل بررسي است

شـان تأثيرگـذار زنـدگي ها در كالس مـورد نظـر، در اند كه حضور آن ها، اعالم كرده جمعو "تـأثير در رفتـار بيرونـي "، "تغييـر ديـدگاه نسـبت بـه زنـدگي "ها عمومـاً آن. بوده است

هـا اعـالم آن همـه . انـد ترين تأثيرات عنوان كـرده را به عنوان مهم "كسب آرامش دروني"هـا در حـل مشـكالت خـود و ديگـران يـاري رسـانده و در اند كه اين كـالس بـه آن كردهتـرين هـا مهـم آن. ها و اساساً دنياي بيرونـي تأثيرگـذار بـوده اسـت شان با ديگر انسان طرواب

رسيدن به درك بـاالتري نسـبت "ها، كالس داليل خود را براي شركت در هر يك از اين ،"كسب آرامش" ،"خودشناسي، خودسازي و خودباوري"، "به مسايل زندگي و پيشرفت

و بيشـتر ايـن معرفي كرده "خداشناسي"و "اي زندگيه يافتن گمشده"، "كسب معرفت"شـوند كـه بـراي هـايي مواجـه مـي انـد كـه در طـول زنـدگي بـا موقعيـت افراد اعالم كـرده

همچنين بـه گفتـه . كنند هاي كالس مراجعه مي ها در ذهن خود، به آموزه گويي به آن پاسخهـا در رونـد انجـام كـالس گونـه ها در اين گويان اين پژوهش، شركت آن بسياري از پاسخ .ها تأثيرگذار است آن هاي روزمره بسياري از فعاليت

در نهايت بايد گفت كه بر خالف تصور عمومي موجود، در هر دو جمعيـت آمـاري تر بيشتر تحت تأثير فضا و استاد كالس قرار گرفته و نسبت به آن اين پژوهش، افراد مذهبي

هـاي ديگـر داشـته و ي كمتر تمايلي به آشنايي با كـالس اي كه حت شوند؛ به گونه وابسته مي

Archive of SID

www.SID.ir


ها در عين حـال بيشـتر معتقدنـد آن. دهند رابطه خود را با همان جمع حفظ كنند ترجيح مي . به نوعي رفتار ديني مشابهت دارد ]هستي[خواني و هاي دو كالس مثنوي كه آموزه

ها و رفتارهاي ترويج شده در هتوان نتيجه گرفت كه آموز چه گفته شد، مي آن بر پايهمعرفـي "رفتارهاي نوين دينـي "توان به عنوان هاي مورد مطالعه در اين پژوهش را مي جمع

احسـاس معنـوي و " كرد كه بسـياري از اركـان و كاركردهـاي دينـداري از جملـه تجربـه هـاي مـذهبي مرسـوم، بـراي هـاي رفتـار را فارغ از محـدوديت "آيين"و "باور"، "مذهبي

و لــزوم "خــود"هــا در عــين حــال بــا تأكيــد بــر آن. آوردنــد پيــروان خــود بــه همــراه مــيشـان را بـه صـورت هـاي ، آمـوزه "اصول اخالقي"در كنار "خودباوري"و "خودشناسي"

شان چه پيروان اي تلفيقي و تركيب شده از علوم و اديان مختلف، دقيقاً مطابق با آن مجموعهپيشــرفت و "، "دركــي متفــاوت از مســايل زنــدگي"دن بــه احتيــاج دارنــد كــه همانــا رســي

اســت؛ ارائــه "تعــالي و تكامــل شخصــي"و در نهايــت "شــادي و خوشــبختي"، "موفقيــتهـا و فضـاهاي ايـن جوامـع را در يـك هـاي آمـوزه تـرين ويژگـي و باالخره، مهم. دهند مي

، "دات جديـد باورهـا و اعتقـا "، "معنوي و احسـاس دينـي تجربه"توان بندي كلي مي جمعگام بر داشتن در مسير خوشـبختي "، "تقويت اصول اخالقي"، "ها تأثيرگذاري زياد آيين"

در هـم " ،"توجه به خود در كنار خدا و يـا بـه جـاي آن "، "به جاي راه نجات و رستگاريسياليتي كه هر لحظـه قابـل تغييـر "و "ها ها و آيين تلفيقي و تركيبي بودن آموزه آميختگي،

.معرفي كرد "است منابع. 7

: تهـران . 1384. بـاقر پرهـام ترجمـه . كالسيك انشناس مطالعاتي در آثار جامعه . تا.بي.بودن، ريمون .مركز

. 246-225 :18 ارغنون . 1380.هاله الجوردي ترجمه .تضاد فرهنگ مدرن. تا. بي. ، جورجزيملدر انجمـن ،شناسـي ديـن جامعـه در گـروه مـتن سـخنراني . ديـن و مدرنيتـه .1385. ، سـارا شريعتي

. شناسي ايران جامعه .مركز: تهران .1374.احمد صدارتي ترجمه .شناسي مفاهيم اساسي جامعه .تا. بي. وبر، ماكس

Luckman, T. 1999. The Religious Situation in Europe: the Background to Contemporary Conversions. Social Compass 46(3): 252-258.

Riutort, Ph. 2004. Precis de sociologie. PUF. Simmel, G. 1998. La religion. Paris: Circé. Tschannen O. 1992. Les théories de la sécularisation. Paris: Librairie Droz.

Geneve. Weber, M. 1996. Sociologie des religions. Germany: Gallimare.

Archive of SID

www.SID.ir

مروجان رفتارهای نوین دینی: مطالعه موردی جمعهای با...

Documents