dituri natyre 3, 4, 5

SH

TË

PI

A

BO

TU

ES

E

Dituri Natyremësuesi

3-4-5

Libër Aida Rëmbeci

KLIKONI KËTU

www.mediaprint.al

6

PERMBAJTJA

Struktura e lëndës ..................................................................................................................8KREU 1 LËNDA DHE FORMAT E SAJ1.1 Kuptimi për trupat .............................................................................................................141.2 Trupat e ngurtë, lëngjet dhe gazet ..................................................................................141.3. Trupat e ngurtë dhe lënda ...............................................................................................151.4 Ndërtimi i lëndës ................................................................................................................161.5 L nd t ndryshojn .............................................................................................................171.6 Provojmë se si ndryshon lënda .......................................................................................181.7 Si fluturon nj balonë me ajër? .........................................................................................191.8 Lëndët dhe mjedisi ............................................................................................................20KREU 2 PROCESET E MATJEVE2.1 Matja e gjatësisë .................................................................................................................222.2 Matja e vëllimit të lëngjeve ..............................................................................................232.3 Mësim praktik: Të matim gjatësinë dhe vëllimin ........................................................242.4 Matja e masës ....................................................................................................................252.5. Matja e temperaturës .......................................................................................................252.6. Vlera mesatare e temperaturës .......................................................................................262.7. Matja e kohës .....................................................................................................................272.8. Mësim praktik: të mësojmë të matim kohën ................................................................282.9. Njësitë e matjes .................................................................................................................29KREU 3 LËVIZJA3.1. Vendndodhja e trupave ...................................................................................................303.2. Gjërat që lëvizin .................................................................................................................303.3. Lëvizjet në mjedise të ndryshme .....................................................................................313.4. Orientimi gjatë lëvizjes ....................................................................................................323.5. Të përshkruajmë lëvizjen .................................................................................................323.6. Llojshmëria e lëvizjes ........................................................................................................343.7. Lëvizja e njëtrajtshme dhe ajo e ndryshueshme ...........................................................343.8. Mësim praktik: Largësia, koha dhe shpejtësia e lëvizjes .............................................363.9. Forca dhe lëvizja ................................................................................................................363.10. Ku lëvizim më shpejt dhe më lehtë ..............................................................................37KREU 4 MAGNETET4.1. Çfarë janë magnetet? .........................................................................................................384.2. Bashkëveprimi i magneteve, forca magnetike ..............................................................394.3. Mësim praktik: Veçoritë e magneteve ............................................................................394.4. Përdorimi i magneteve ………………………………………………………………...40KREU 5 BIMËT5.1. Ndërtimi i bimëve .............................................................................................................415.2. Çfarë i duhet një peme për t’u rritur ..............................................................................425.3. Si lind dhe rritet bima .......................................................................................................435.4. Historia e një kokrre misri ...............................................................................................445.5. Drurët, shkurret dhe barishtet ........................................................................................45

7

5.6. Përshtatja e bimëve në mjedis ………………………………………………………..47KREU 6 KAFSHËT6.1. Kafshët rruazore dhe jorruazore .....................................................................................486.2. Çfarë hanë kafshët .............................................................................................................496.3. Shumimi i kafshëve ...........................................................................................................506.4. Zhvillimi i kafshëve ..........................................................................................................526.5. Përshtatja e kafshëve .........................................................................................................53KREU 7 NJERIU DHE SHËNDETI7.1. Pamja ime. Unë dhe shqisat e mia ..................................................................................557.2. Mbrojtja dhe mbështetja ...................................................................................................567.3. Mësim praktik: Të ruajmë higjienën vetjake .................................................................577.4. Kyçet, muskujt, lëvizja ......................................................................................................587.5. Shëndeti i skeletit ..............................................................................................................597.6. Pse dhe si ushqehemi ........................................................................................................617.7. Rruga e ushqimeve në aparatin tretës ............................................................................627.8. Dhëmbët e mi dhe higjiena e tyre ...................................................................................637.9. Si marrim frymë? ...............................................................................................................647.10. Ajri i pastër dhe rëndësia për shëndetin ......................................................................657.11. Qarkullimi i gjakut ..........................................................................................................667.12. Sëmundjet e zemrës ........................................................................................................677.13. Jashtëqitja .........................................................................................................................697.14. Veshkat dhe shëndeti ......................................................................................................707.15. Sistemi nervor ..................................................................................................................717.16 Kujdesi për sistemin nervor ............................................................................................727.17 Njeriu lind dhe rritet ........................................................................................................737.18 Mësim praktik: Regjimi ditor .........................................................................................757.19 Siguria ime. Barnat, siguria në rrugë, siguria në shtëpi ............................................76

8

Nr Kreu Ora Temat për çdo orë Objektivat për çdo orë1 1 Kuptimi për trupat Të dallojë trupa të ndryshëm, nëpërmjet shqisave.2 2 Trupat e ngurtë, lëngjet dhe gazet Të dallojë trupa të ndryshëm, nëpërmjet shqisave.

3

3 Trupat e ngurtë dhe lënda Të pohojë se trupa të ndryshëm përbëhen nga lëndë tëndryshme.Të diskutojë që trupa të njëjtë në përbërje, dallohen nga njëritjetri nga forma.

4 4 Ndërtimi i lëndës Të pohojë që lënda është e përbërë nga thërrmija shumë të vogla.

5 5 Lëndët ndryshojnë Të p rkufizoj se çfarë sht avullimi, kondensimi.Të p rkufizoj se çfarë sht shkrirja dhe ngurtësimi.

6 6 Provojmë se si ndryshon lënda Të provojë shndërrimin e kthyeshëm dhe atë të pakthyeshëm tëlëndës.

7 7 Si fluturon një balonë me ajër? Të përshkruajë se si fluturon një balonë.Të shpjegojë se si formohet era.

8 8 Lëndët dhe mjedisi Të diskutojë për ndotjen e ajrit, ujit dhe mjedisit tokësor.9

1

LËNDADHE

FORMATE SAJ

9 Përsëritje

101 Matja e gjatësisë Të krahasojë objektet sipas përmasave të tyre.

Të përdorë metrin si aparat që shërben për matjen e gjatësisë,gjerësisë.

11 Matja e vëllimit të lëngjeve Të krahasojë vëllimin e trupave të ndryshëm.Të bëjë lidhjen ndërmjet litrit dhe mililitrit.

122 Mësim praktik: Të matim gjatësinë dhe

vëlliminTë përcaktojë me matje gjatësinë gjerësinë e një banke.Të matë me metër shirit, gjatësinë dhe gjerësinë e klasës.Të krahasojë sipërfaqet e lira të lëngjeve në disa enë.

13

2

PROCESET E

MATJEVE

3 Matja e masës Të dallojë trupa me masa të ndryshmeTë krahasojë masën e disa trupave duke përdorur peshore

9

144 Matja e temperaturës Të propozojë një metodë të thjeshtë, për të treguar që

temperatura nuk matet saktë me anë të lëkurës.Të përshkruajë se si është i ndërtuar termometri.

15 5 Vlera mesatare e temperaturës Të llogaritë mesataren e temperaturës.

16 6 Matja e kohës Të pohojë se njësia bazë për matjen e kohës është sekonda.Të thotë lidhjen ndërmjet një ore dhe sekondës, një dite dhe orës.

17 7 Mësim praktik: Të mësojmë të matimkohën

Të lexojnë tregimin e një ore.

18 8 Njësitë e matjes Të renditë njësinë e matjes për gjatësinë, masën, kohën.19 9 Përsëritje20 10 Testim

22

1 Vendndodhja e trupave Të shprehë se si caktohet vendndodhja e një trupi.Të sjellë shembuj të mos ndryshimit, por edhe të ndryshimittë vendndodhjes së trupave, duke thënë njëkohësisht edhetrupin referues.

23 2 Gjërat që lëvizin Të pohojë se kur një trup është në lëvizje.Të renditë trupa në lëvizje, duke pohuar trupin përkatës referues.

24 3 Lëvizjet në mjedise të ndryshme Të pohojë që në një mjedis vendndodhja e trupave të lëvizshëmndryshon.

25 4 Orientimi gjatë lëvizjes Të orientohet nëpërmjet vendndodhjes së trupave dhe shenjavetë ndryshme.

26 5 Të përshkruajmë lëvizjen Të përkufizojë se çfarë është trajektorja.Të pohojë se si llogaritet shpejtësia e lëvizjes.

27 6 Llojshmëria e lëvizjeve Të japë shembuj të llojeve të ndryshme të lëvizjes, duke gjykuarnga forma e trajektores

28

3

LËVIZJA

7 Lëvizja e njëtrajtshme dhe ajo endryshuar

Të pohojë që lëvizja është e ndryshme, jo vetëm për shkak tëformës së trajektores, por edhe për shkak të shpejtësisë.

10

Të përkufizojë se kur lëvizja është e njëtrajtshme dhe kur ajoështë e ndryshueshme.

298 Mësim praktik: Largësia. Koha dhe

shpejtësia e lëvizjesTë përllogaritë shpejtësinë e lëvizjes së një trupi, mbi bazën ematjeve të bëra mbi rrugën dhe kohën që duhet për tëpërshkuar këtë rrugë.

309 Forca dhe lëvizja Të pohojë që forca e detyron një trup të shtyhet apo të tërhiqet.

Të pohojë që fërkimi bën që trupat të ngadalësojnë ose tëndalin lëvizjen.

3110 Ku lëvizim më shpejt dhe më lehtë? Të pohojë që sa më e madhe dhe sa më e ashpër të jetë

sipërfaqja e takimit të një objekti që lëviz, me ujin, ajrin, dhetokën, aq më i madh është fërkimi.

32 11 Përsëritje33 12 Testim

34 1 Çfarë janë magnetet? Të pohojë se çfarë janë magnetet.Të përkufizojë se çfarë është forca magnetike.

35

2 Bashkëveprimi i magneteve. Forcamagnetike

Të pohojë se magnetet me pole të njëjta shtyhen dhe se atome pole të kundërta tërhiqen.Të demonstrojë se forca magnetike mund të përshkojë edhesende prej druri, qelqi etj.

363 Mësim praktik: Veçoritë e magneteve Të provojë si të magnetizojë një kaçavidë.

Të demonstrojë se sa larg tërheq një magnet.Të ndërtojë një busull të thjeshtë.

37

4

MAGNETET

4 Përdorimi i magneteve Të renditë disa pajisje që përmbajnë magnete.Të listojë disa përdorime të magneteve.

385

5 Ndërtimi i bimëve Të përshkruajë pjesët kryesore të një bime.Të përkufizojë fotosintezën.

11

396 Çfarë i duhet një peme për t’u rritur? Të renditë nevojat e një bime.

Të argumentojë pse bimët jenë gjallesa që e përgatisin vetëushqimin e tyre.

40 7 Si lind dhe rritet bima? Të renditë disa mënyra të shumimit të bimëve.Të përshkruajë si lind dhe rritet bima.

41 8 Historia e një kokrre misri Të renditë se cilat janë pjesët e mbirjes nën dhe mbi tokë.Të pohojnë funksionin e lules mashkullore dhe asaj femërore.

42 9 Drurët, shkurret, barishtet Të dallojë drurët nga shkurret.Të dallojë shkurret nga barishtet.

43

BIMËT

10 Përshtatja e bimëve në mjedis Të renditë të paktën dy karakteristika të bimëve që bimë qëjetojnë në zona të ngrohta.Të shpjegojë pse kaktuset dhe bimë të tjera mishtake rriten nëshkretëtirë.

44 1 Kafshët rruazore dhe jorruazore Të pohojë se cili është kriteri i klasifikimit të kafshëve.Të renditë jo më pak se dy kafshë rruazore dhe jorruazore.

452 Çfarë hanë kafshët Të klasifikojë kafshët në tre grupe.

Të bëjë dallimin ndërmjet bimëve dhe kafshëve, duke u nisurnga përgatitja e ushqimit.

46 3 Shumimi i kafshëve Të renditë disa mënyra të shumimit të kafshëve.

47 4 Zhvillimi i kafshëve Të përkufizojë se çfarë quhet zhvillim.Të renditë tri faza të njëpasnjëshme të jetës së një kafshe.

48

5 Përshtatja e kafshëve Të shpjegojë pse ariu polar është me gëzof dhe pse ngjyra e tijështë e bardhë.Të shpjegojë se pse ndryshon ngjyra e gëzofit të një lepuri qëjeton në polin e veriut?

49 6 Përsëritje50

6

KAFSHËT

7 Testim

12

511 Pamja ime. Unë dhe shqisat e mia Të renditë pjesët kryesore të trupit dhe të thotë elementët

përbërës të secilës pjesë.Të shpjegojë rolin e shqisave dhe pohojë organet përkatëse.

52 2 Mbrojtja dhe mbështetja Të përshkruajë rolin mbrojtës të lëkurës.Të tregojë kockat kryesore të skeletit të trupit të tij.

53 3 Mësim praktik: Të ruajmë higjienënvetjake

Të japë kuptimin e fjalës higjienë.Të renditë rregullat për të mbajtur pastërtinë e trupit.

54 4 Kyçet, muskujt, lëvizja Të shpjegojë pse shërbejnë kyçet.Të shpjegojë lidhjen ndërmjet muskujve, skeletit dhe lëvizjes.

555 Shëndeti i skeletit Të renditë rregulla të qëndrimit sa më të shëndetshëm për

skeletin e njeriut.Përse shërben vitamina D dhe si merret ajo.

56 6 Pse dhe si ushqehemi Të pohojë se çfarë janë sheqernat dhe pse i duhen ato organizmit.Të shpjegojë pse shërbejnë proteinat dhe kripërat minerale.

577 Rruga e ushqimeve në aparatin tretës Të përkufizojë se çfarë është tretja.

Të përshkruajë pjesët përbërëse të aparatit tretës.Të pohojë rolin e secilës pjesë të aparatit tretës.

58

8 Dhëmbët dhe higjiena e tyre Të bëjë dallimin ndërmjet dhëmbëve të qumështit dhedhëmbëve të përhershëm.Të klasifikojë dhëmballët dhe japë funksionin e secilës prej tyre.Të përshkruajë higjienën e gojës.

59 9 Si marrim frymë? Të pohojë se çfarë quhet aparat i frymëkëmbimit.Të përkufizojë se çfarë quhet frymëkëmbim.

60

7

NJERIUDHE

SHËNDETI

10 Ajri i pastër dhe rëndësia e tij përshëndetin

Të shpjegojë se pse ajri i pastër ka rëndësi të madhe përshëndetin.Të renditë aktivitete që sigurojnë ajër të pastër.

13

61

11 Qarkullimi i gjakut Të pohojë se çfarë është gjaku.Të përshkruajë pjesët përbërëse të zemrës.Të bëjë dallimin ndërmjet sistemit të madh të qarkullimit tëgjakut dhe sistemit të vogël të qarkullimit të gjakut.

62

12 Sëmundjet e zemrës Të renditë disa shkaqe të sëmundjeve të zemrës dhe të enëvetë gjakut.Të renditë disa këshilla se si të ruajmë shëndetin e zemrësdhe të enëve të gjakut.

63 13 Jashtëqitja Të pohojë se çfarë është jashtëqitja.Të renditë organet ku prodhohen lëndët e padobishme.

6414 Veshkat dhe shëndeti Të përshkruajë sistemin e urinimit.

Të renditë disa sëmundje të veshkave dhe pohojë kujdesin qëduhet të tregohet për sistemin urinar dhe veshkat.

65 15 Sistemi nervor Të renditë pjesët kryesore të sistemit nervor.Të përshkruajë se pse shërben truri.

66 16 Kujdesi për sistemin nervor Të renditë pjesët kryesore të sistemit nervor.Të përshkruajë se pse shërben truri.

67 17 Njeriu lind dhe rritet Të përshkruajë fazat e jetës së një njeriu.68 18 Mësim praktik: Regjimi ditor Të përshkruajë këshillat për një regjim ditor.

6919 Siguria ime. Barnat, siguria në rrugë,

siguria në shtëpiTë përshkruajë masat e sigurisë në: rrugë, shtëpiTë përshkruajë masat e sigurisë ndaj barnave, ujit, zjarrit dhekorrentit.

70 20 Përsëritje71 21 Testim72 1 Orë në dispozicion

14

KREU 1LËNDA DHE FORMAT E SAJ

1.1 Kuptimi për trupat

Objektivat: Nëpërmjet shqisave, nxënësi duhet të dallojë trupa të ndryshëm.

Motivimi: Ndiqet rubrika “Pyesim dhe diskutojmë”.

Mjetet: trupa të ndryshëm në formë, përmasë, ngjyrë, përbërje.

Veprimtaritë: Së pari njihen nxënësit me përmbajtjen e kësaj lënde dhe më paskalohet në trajtimin e temës së parë.

Vendosen para nxënësve topa me përmasa të ndryshme dhe kërkohet të bëhet dallimii tyre, duke respektuar pyetjet e shtruara në rubrikën «Pyesim dhe diskutojmë».

Më pas, me anë të shqisës së të prekurit dallohen trupat e lëmuar dhe të ashpër.Hapi tjetër është përdorimi i shqisës së nuhatjes, për të përcaktuar llojin e trupitnëpërmjet aromës. Gjithashtu, vendosim një nxënës me kurriz nga shokët dhe dytë tjerë këndojnë një këngë. I kërkohet nxënësit të parë që të dallojë se cilët janënxënësit që kënduan.Bëhet përmbledhje e këtyre veprimtarive duke theksuar rubrikën “Mësoni”.Ashtu si qeniet e gjalla, edhe sendet pa jetë kanë trupin e tyre. Sytë nandihmojnë të përcaktojmë formën dhe ngjyrën e tyre, kurse me veshë dëgjojmëzhurmat që ata bëjnë. Ne mund t i prekim sendet dhe të mësojmë strukturën esipërfaqes së tyre, por me ndihmën e gjuhës mund të përcaktojmë edhe shijene tyre. Në këtë mënyrë ne mund t’i dallojmë trupat nga njëri tjetri.

Trupi i sendeve pa jetë dhe ai i gjallesave të ndryshme, dallohen nga forma,madhësia, struktura e sipërfaqes, shija, aroma etj.

Më pas u kërkohet nxënësve të përshkruajnë trupa të ndryshëm.Duke iu referuar rubrikës “fjalorthi im i vogël”, sqarohet se trupat dallohennga forma, madhësia, struktura e sipërfaqes, shija, aroma etj.Më pas kalohet tek rubrika “A e dini se..”

1.2 Trupat e ngurtë, lëngjet dhe gazet

Fjalë kyçe: lënda, trup i ngurtë, i lëngët dhe i gaztë

Tërheqje e vëmendjes. Punojmë me nxënësit rubrikën “ Pyesim dhe diskutojmë”Objektiva: Në fund të orës së mësimit, nxënësi duhet të jetë i aftë:

Të rendisë karakteristikat e trupit të ngurtë, të lëngët dhe të gaztë.Të krahasojë trupin e ngurtë, të lëngët dhe të gaztë.

15

Aktivizimi i kujtesës:

Nga se dallohen trupat e ndryshëm?

Paraqitja e materialit

Së pari trajtohen trupat e ngurtë, duke i përshkruar sipas formës, vëllimit dhendryshimit të tyre.

Përshkruhen trupat e lëngët dhe të gaztë.

Formimi i sjelljes së dëshirueshme

U kërkohet nxënësve të bëjnë dallimin ndërmjet një trupi në gjendje të ngurtë,të lëngët dhe të gaztë.

Komentet dhe informacioni i ndërsjellë:

Vendosni përpara nxënësve tre gota me forma dhe vëllim të ndryshëm dhe ukërkoni t’i përshkruajnë ato.

Vlerësimi i sjelljes

Vlerësohen nxënësit mbi bazën e aktivizimit gjatë orës së mësimit.

Detyrë shtëpie

Hartoni një tabelë, në të cilën të klasifikoni trupat sipas gjendjes agregate të lëndës.

1.3. Trupat e ngurtë dhe lënda

Fjalë kyçe: trupa të ngurtë, lënda.

Objektiva: Në fund të orës së mësimit, nxënësi duhet të jetë i aftë:

Të theksojë se trupa të ndryshëm përbëhen nga lëndë të ndryshme.

Të diskutojë që trupa të njëjtë në përbërje, dallohen nga njëri tjetri nga forma.

Përmbajtja:

Trupat e ngurtë mund të ndërtohen nga lëndë të ndryshme. Trupi dhe lënda.

Të klasifikojmë trupat e ngurtë.

Procedura: Vëreni këto shishe që kanë pak a shumë formë të njëjtë. Cila është lëndaprej së cilës bëhen shishet e verës? Po lënda prej së cilës bëhen shishet e ujit? A janëtë njëjta lëndët me të cilat ndërtohen objektet e ndryshme? A mund të përmendnishembuj të tjerë objektesh prej qelqi dhe objekte të tjera shtëpiake prej plastike osemetali? Vëreni këto lloj shishesh prej qelqi. Si është forma e këtyre trupavemegjithëse lënda që i ndërton është e njëjtë? Në këtë rast, shishja është “trupi”,ndërsa lënda që e përbën është “qelqi”. A mund të sillni shembuj të tjerë, kur trupat

16

janë të ndryshëm, ndërsa lënda është e njëjtë? Çfarë kanë të veçantë dhe çfarë kanëtë përbashkët këta trupa të ngurtë prej druri? Vëreni këta trupa të ngurtë dhetregoni se prej çfarë lëndësh janë ndërtuar ata. Për çfarë përdoren këto sende?

Të klasifikojmë trupat e ngurtë

Trupi dhe lënda

Veprimtaritë hyrëse: Jepni karakteristikat e një trupi të ngurtë, të lëngët, të gaztë.

Veprimtaritë e zhvillimit të mësimit: pyeten nxënësit se nga se dallohen trupatë ndryshëm. Vendosen para nxënësve tre topa (tenisi, futbolli, bejsbolli) dhe ukërkohet t’i përshkruajnë ato.

Veprimtaritë kulmore: lënda paraqitet në tre forma që dallohen shumë qartënga njëra tjetra.

Materialet e mësimdhënies: top futbolli, top tenisi, top bejsbolli, shisheplastike, qelqi dhe me forma të ndryshme.

Detyrë shtëpie: të punohet rubrika “A e dini se..”

Vlerësimi: Vlerësohen nxënësit mbi bazën e përgjigjeve të dhëna, për të gjithaetapat e orës së mësimit.

1.4 Ndërtimi i lëndës

Fjalë kyçe: thërrmimi i lëndës


Të pohojë që lënda është e përbërë nga thërrmija shumë të vogla.

Motivimi: Le të thërrmojmë një sasi sheqeri në formë kubike; nga thërrmimi,kubi i sheqerit ndryshon formën, por jo përbërjen.

Mjetet: sheqer në formë kubike (ose ndonjë lëndë tjetër), mulli për bluarje (nëmungesë, çekiç për ta copëtuar atë)Veprimtaritë për temën e re: Me anën e kubit të sheqerit demonstrohet faktiqë trupi gjatë copëtimit ndryshon formën, por jo përbërjen dhe kjo përforcohetme anë të provimit të shijes së sheqerit pluhur.

Tërhiqet vëmendja dhe përforcohet ideja se lënda përbëhet nga thërrmijashumë të vogla. Pra, thërrmijat janë pjesëza nga të cilat përbëhet lënda.

Më pas shtrohet pyetja se a ndryshon lënda dhe për të argumentuar përgjigjenjepet shembulli i djegies së një cope letre, si dhe ndryshkjes së një cope hekuri.

Kontrolli për të kuptuarit: Duke i referuar figurës në të cilën paraqitet njëçelës, një sasi uji e futur në kanë dhe një sasi ajri i futur në një tullumbace,

17

tregoni se çfarë i dallon hekurin dhe çelësin, uji dhe ajrin, nga pikëpamja evendosjes së thërrmijave të lëndëve nga të cilat ato janë përbërë.

Shënim: Përgatiten mjetet p r or n pasardhëse, ashtu siç këshillohet n rubrikën “mjete”.

1.5 L nd t ndryshojn


Të p rkufizoj se çfarë sht avullimi, kondensimi.

T p rkufizoj se çfarë sht shkrirja dhe ngurtësimi.

Mjetet: sasi uji, një en zjarrduruese, bombol gazi, shkrepëse, copa akulli,shishe me uj t ftoht

Veprimtaritë

Fillohet me nj stuhi pyetjesh:

1. Jepet nj cop akull, nj sasi uji dhe nj sasi avull uji q vlon. Përcakto se cilasht lënda e tyre dhe n çfarë gjendje ndodhen p rkat sisht lëndët e m sip rme.

2. Dalloni nj trup t ngurt nga nj tjetër.

M pas kalohet n trajtimin e nd rtimit t l nd s. Th rrmohet nj copshkumës. Nx n sit pyeten se si sht e nd rtuar l nda dhe a ndryshon ajo?Nga se dallon nj gjendje e l nd s (p.sh uji), nga gjendja tjetër, duke ju referuarvendosjes s grimcave t l nd s?

Kryhen eksperimentet e k shilluara n rubrik n “Pyesim dhe diskutojm ”.

P r eksperimentin e par bëhet pyetja se çfarë ndodh me ujin? sht koha tp rkufizohet se çfarë sht avullimi dhe kondensimi (mos harroni t vendosnishishen me ujë të ftohtë, pranë ujit që zien). Më pas lëmë nj cop akulli tshkrijë dhe pyesim se çfarë ndodhi me akullin? U rikujtohet nxënësve se çfarëndodh me ujin, kur vendoset n dhomën frigoriferike t ngrirjes dhe jepetpërkufizimi i ngurtësimit. Jepet përkufizimi i shkrirjes dhe ngurtësimit.

Skema e këshilluar do të ishte:

Akull ( ngurt ) Uj ( l ng) Avull ( gaz)

shkrirje

kondensimngurt sim

avullim

18

Përforcimi i temës së re: u jepet nxënësve detyrë që të lexojnë rubrikën“Fjalorthi im i vogël”.

Kontrolli i t kuptuarit: Cili është dallimi ndërmjet shkrirjes dhe ngurtësimit?

Detyrë shtëpie: shkruani dallimin ndërmjet avullimit dhe kondensimit.

Shënim: Mësuesi përgatit mjetet për orën pasardhëse: tenxhere ose gotë qelqizjarrduruese, furnelë, termometër, shkrepëse, kubikë akulli etj.

1.6 Provojmë se si ndryshon lënda


Të provojë shndërrimin e kthyeshëm dhe atë të pakthyeshëm të lëndës.

Mjetet: tenxhere ose gotë qelqi zjarrduruese, furnelë, termometër, shkrepëse,kubikë akulli etj.

Motivimi: le të dallojmë një ndryshim të kthyeshëm të lëndës, nga njëndryshim i pakthyeshëm i saj

Veprimtaritë

Stuhi mendimesh: Çfarë quhet shkrirje, ngurtësim, avullim dhe kondensim?

Kaloni në kryerjen e eksperimenteve të përshkruar në libër, për këtë temë.

Zhvillimi i punës

Shndërrimet e kthyeshme të lëndës: tri gjendjet e ujit

A. Shkrirja, avullimi, ngrirja dhe kondensimi i ujit

Zhvillimi i punës:

Hidhni kubikët e akullit në një tenxhere. Matni temperaturën me termometër.Vendosni tenxheren në furnelë. Kur akulli të fillojë të shkrijë, matni përsëritemperaturën. Vëzhgoni se si shkrin akulli për t’u shndërruar në gjendjen e tijtë lëngët, pra në ujë të zakonshëm.

B. Kondensimi i ujit

Mjetet e punës: Një gotë qelqi me ujë të ftohtë (në mungesë të saj, një enë plastikeme ujë të ftohtë), një kanaçe alumini bosh, ujë, furnelë me korrent ose me gaz.

Zhvillimi i punës: Hidhni pak ujë në fundin e kanaçes dhe lëreni në furnelë,deri sa të fillojë të dalë avull.

Vishni dorezën në dorën e djathtë dhe duke përdorur kapësen, futeni kanaçenme kokë poshtë në një enë qelqi ose plastike të mbushur me ujë të ftohtë.

19

Kujdes! Kanaçja ka ujë të vluar dhe mund t’ju djegë duart nëse derdhet.

Vëreni se si ndryshon formën menjëherë kanaçja e aluminit. Në këtë rast ndodhkondensimi i menjëhershëm, i cili e detyron fletën e aluminit që ndërton muret esaj të shformohet. Mbyllni çelësin e furnelës dhe vendosni gjërat në vendin e tyre.Bëni një vizatim të thjeshtë sipas modelit që keni në libër.

Tregoni nëse shndërrimi i ujit në të tri gjendjet është një dukuri e kthyeshmeapo e pakthyeshme.

Shndërrimi i pakthyeshëm i lëndës: djegia e drurit.

Pasi të keni studiuar formën, ngjyrën dhe sipërfaqen e një kunje shkrepëseje,ndizeni atë me kujdes dhe lëreni të digjet deri në gjysmën e saj.

Kujdes! Kur ndizni kunjën e shkrepëses mos e lëvizni dorën në drejtim tëvetes, por në drejtimin e kundërt. Pasi ta fikni kunjën e djegur, vendoseni mekujdes mbi një pjatë.

Krahasoni pjesën e djegur me atë të padjegur. A mund ta rikthejmë hirin nëlëndë druri, siç ishte në fillim? Çfarë ka ndodhur me lëndën në këtë rast? Aështë ky një ndryshim i kthyeshëm apo i pakthyeshëm? Vazhdoni të ngrohniujin. Vëreni se si rritet temperatura gradualisht. Shënoni temperaturën kur ujifillon vlimin. Tashmë uji shndërrohet në avull, që është forma e tij e gaztë.

Vendosni një copë xhami të ftohtë mbi avullin. Vëreni se si formohen pikat evogla të ujit. Avulli kur prek në objekte të ftohta, shndërrohet sërish ngagjendja e gaztë në atë të lëngët. Kjo dukuri quhet kondensim.

Në dërrasë shkruhen përfundimet e nxjerra nga kjo punë.

1.7 Si fluturon nj balonë me ajër?


Të përshkruajë se si fluturon një balonë.Të shpjegojë se si formohet era.

Motivimi: Çfarë ndodh kur ngrohim ajrin ?

Mjetet: tullumbace, tenxhere me ujë, furnelë, shishe me ujë.

Veprimtaritë

Bëni pyetjen: Çfarë kuptoni me një shndërrim të kthyeshëm dhe shndërrim tëpakthyeshëm?

Temën e re e nisim me rubrikën “Pyesim dhe diskutojmë”:

20

Çfarë ndodh kur ngrohim ajrin?

Provoni: Futni fytin e një tullumbaceje në grykën e një shisheje plastike dhe lidheniatë. Vendoseni shishen në një enë me ujë të ngrohtë. Çfarë do të vini re? Kush zëvëllim më të madh, ajri i ftohtë apo ajri i ngrohtë? Propozoni një shpjegim.

Provoni: Fryni dy tullumbace dhe vendoseni njërën mbi ngrohësin e klasëssuaj, ndërsa tjetrin mbajeni në një vend të freskët. Vjen një çast që tullumbacjambi ngrohës fryhet aq shumë, sa çahet. Çfarë ndodh me ajrin që ishte brendasaj? Përkundrazi, tullumbacja e mbajtur në vend të freskët nuk zmadhohet epër pasojë nuk çahet.

Pasi shkruhen përfundimet në dërrasë, lihen nxënësit të lexojnë rubrikën “Mësoni”:

Balona që fluturon në ajër, quhet ndryshe balonë me ajër të ngrohtë. Kur fryjmëbrenda ajër të ngrohtë, ajo ngrihet lart. Kur ngrohësi fiket, ajri ftohet dhe balona uletposhtë. Lëvizja e ajrit nga një vend i nxehtë drejt atij më të ftohtë, formon erën.Shikoni çfarë ndodh në një shtëpi me ajrin e ngrohtë dhe atë të ftohtë.

Jepet kuptimi i fjalës “bymim”. Tornadot janë lëvizje shumë të forta të ajrit, qëarrijnë një shpejtësi shumë të madhe. Ato kanë fuqi të madhe shkatërruese.

Një tullumbace e vendosur mbi një burim të ngrohtë, duket sikur fryhetvetvetiu. Kjo dukuri quhet bymim. Në të vërtetë, kur ajri ngrohet ai zë mëshumë vend. Ajri i ngrohtë është më pak i dendur, se ai i ftohtë. Kjo ështëarsyeja pse ajri i ngrohtë ngrihet lart, kurse ajri i ftohtë ulet poshtë.

Imagjinoni një kalorifer në punë. Ajri që ngrohet prej tij ngrihet lart. Kur ajriprek fletëzat e rrotullueses, ajo fillon të rrotullohet.

Më pas lihen nxënësit të lexojnë rubrikën “A e dini se..”dhe më pas kalohet nëdiskutimin rreth tyre.

1.8 Lëndët dhe mjedisi


Të diskutojë për ndotjen e ajrit, ujit, dhe mjedisit tokësor.

Motivimi: Çfarë është riciklimi dhe pse është i rëndësishëm?

Mjetet: qiri, shkrepëse, letër, gotë

Veprimtaritë: Shtrohet pyetja “si fluturon një balonë me ajër”?Renditni shndërrimet e lëndës dhe më pas kujtoni se çfarë është avullimi,kondensimi, shkrirja dhe ngurtësimiMë pas kalohet në temën e re. Përqendrojmë vëmendjen e nxënësve në rubrikën“Pyesim dhe diskutojmë”, duke kryer veprimtaritë që këshillohen në këtë rubrikë.

21

Pyesim dhe diskutojmë:

Ndotja e ajrit nga djegia e lëndëve

Provoni të ndizni një qiri. Vendosni mbi flakën e tij një copë letër të bardhë. Pasdisa sekondash, hiqeni dhe vëreni blozën që është grumbulluar në të. Kujtonitymin që del nga makina, autobusi, oxhakët e fabrikave, nga djegia e mbetjeve nënatyrë. A nuk përfundon një pjesë e kësaj bloze edhe në mushkëritë tona?

Ndotja nga lëndët e ngurta

Tërhiqet vëmendja tek figurat e librit dhe diskutohet për to.

Ndotja e mjedisit është një nga problemet më shqetësuese të njerëzimit. Neduhet ta mbajmë pastër mjedisin, duke bërë kujdes që mbetjet t i hedhim nëvendet e caktuara. Para se t’i hedhim, mbetjet duhet t’i ndajmë në ato metalike,plastike, letre, ushqimore etj. Një pjesë e lëndëve mund të ripërdoren, pasi tëjenë përpunuar në fabrika të veçanta. Kështu, ne mund të përpunojmë mbetjete letrës, plastikës si dhe metalet. Ky proces quhet riciklim. Nga riciklimi i letrësne mund të prodhojmë kartonin, letrën higjienike, letrën peshqir të kuzhinësetj. Nga përpunimi i kanaçeve të aluminit, ne mund të ribëjmë kanaçe të reja,letër alumini etj. Po ashtu, nga përpunimi i lëndës plastike, mund të bëjmësende të tjera plastike, shishe uji, veshje speciale, tapete etj. Riciklimi jo vetëmqë ndihmon në ruajtjen e pastërtisë së mjedisit, por pakëson shumë sasinë embetjeve që ruhen në vendgrumbullimin e plehrave.

Riciklimi është përpunimi i mbetjeve për prodhimin e sendeve të reja qëpërdoren përsëri.

A e dini se...?

Riciklimi i çdo ton plastike ekonomizon 700 l naftë të papërpunuar. Çdo tonkarton i ricikluar ekonomizon 2,5 tonë lëndë druri. Çdo fletë letre e ricikluarekonomizon 1 l ujë dhe mbi 50 g lëndë druri. Çdo ton letre i ricikluar ështëbaras me kursimin e energjisë elektrike që i duhet një televizori për të punuar31 orë. Riciklimi i një ton plastike kursen aq energji, sa i duhet frigoriferit për tëpunuar një muaj.

Këto veprimtari kryhen, duke tërhequr nxënësit në këtë diskutim.

22

KREU 2PROCESET E MATJEVE

2.1 Matja e gjatësisë


Të krahasojë objektet sipas përmasave të tyre.

Të përdorë metrin si aparat që shërben për matjen e gjatësisë, gjerësisë.

Motivimi: Do të matim përmasat e objekteve të ndryshme, por edhe largësinëndërmjet tyre.

Fjalë kyçe: i shkurtër, i gjatë, më e madhe, më e vogël, metër, centimetër,decimetër, hap, pëllëmbë, gjatësi e këmbës, gishti madh i dorës.

Përmbajtja: Përcaktimi i gjatësisë, përcaktimi i lartësisë, matja e gjatësisë së njëtavoline duke përdorur pëllëmbë. Matja e gjatësisë së klasës duke përdorurhapin dhe me pas metrin.

Procedura: U tërhiqet vëmendja nxënësve, duke i drejtuar tek figurat emësimit. U kërkohet atyre të veprojnë, ashtu siç udhëzohet tek rubrika“Pyesim dhe diskutojmë” dhe më pas i drejtojmë te rubrika “Mësoni”.

Duke bërë matjet ne mund të përcaktojmë jo vetëm përmasat e trupave tëndryshëm, por edhe largësinë midis tyre. Kështu, ne mund të krahasojmë secili trup është më i gjatë dhe cili më i shkurtër, cili është më i lartë dhe cili më iulët, cili është më i gjerë dhe cili është më i ngushtë etj.

Njësia matëse e gjatësisë është metri (m). 1 metër ka 10 decimetra (dm), ndërsa1 decimetër ka 10 centimetra. 1 centimetër m ka 10 milimetra. Po ashtu, 1kilometër ka 1000 metra.

Matni me pëllëmbë gjatësinë e tavolinës suaj. Ftoni mësuesin që edhe ai tamasë me pëllëmbë.

Sa pëllëmbë e gjatë doli gjatësia nga matja juaj? Po me pëllëmbën e mësuesit?Bëni të njëjtën gjë edhe për gjatësinë e klasës, por matjen bëjeni me hapa. Sahapa ju doli juve dhe sa hapa mësuesit?

Shikoni këto mjete matëse dhe thoni emrat e tyre si dhe çfarë dini për ato.

Veprimtaritë hyrëse: Renditni disa lloje të ndotjes së mjedisit. Çfarë kuptonime riciklim dhe cila është dobia e riciklimit?

Veprimtaritë e zhvillimit të mësimit. Vëreni fotot e mëposhtme dhe thoni: Cilinga lapsat e figurës 1 është më i gjatë dhe cili më i shkurtër? Renditni lapsatsipas ngjyrave, nga më i shkurtri deri te më i gjati dhe anasjelltas. Ngjyrosnilapsat e figurës 2 duke i ndarë sipas gjatësisë. Cila nga shkrepëset e vizatimit A

23

ka lartësi më të madhe dhe cila më të vogël? Kush është më e gjatë, nëna apovajza e saj? (Vizatimi B) A ndryshojnë nga gjatësia të dyja gratë e vizatimit C?

Veprimtaritë kulmore: Pyeten nxënësit për situatën e mëposhtme: duhet tëmatni gjerësinë dhe gjatësinë e një dere dhe më pas të një fletoreje. A mund tëpërdorni vizoren për të dy matjet? Në cilin rast është më mirë të përdorimvizore dhe në cilën matje përdorim metrin?

Materialet e mësimdhënies: lapsa të përmasave të ndryshme, vizore tëshkallëzuar në mm ose cm, metra të llojeve të ndryshme.

Detyrë shtëpie: Matni gjatësinë dhe gjerësinë e librit “Diturisë Natyre” dheshkruajini këto vlera në fletore.

Vlerësimi: Vlerësohen nxënësit mbi bazën e përgjigjeve të dhëna, për të gjithaetapat e orës së mësimit.

2.2 Matja e vëllimit të lëngjeve


Të krahasojë vëllimin e trupave të ndryshëm.Të bëjë lidhjen ndërmjet litrit dhe mililitrit.

Fjalë kyçe: vëllimi, litri

Përmbajtja: Gjithçka në natyrë, që është e përbërë nga lënda, zë një hapësirë tëcaktuar. Kjo hapësirë quhet vëllim. Matja e vëllimit të lëngjeve bëhet në shumëmënyra. Kështu p.sh. ne mund t i matim barnat me anë të pikatores (me pika),me vëllimin që merr një lugë e vogël kafeje ose me filxhanë të ndryshëm.Njësia që përdoret për matjen e vëllimit të një lëngu është litri (l). Vëllimet qëjanë më pak se një litër, maten me mililitra (ml). 1l ka 1000 ml. Zakonisht 500ml quhen një gjysmë litri, ndërsa 250 ml një çerek litri. Për matje të sakta tëvëllimit të lëngjeve, përdoren enë qelqi të shkallëzuara. Të tilla enë janëcilindrat, gotat e shkallëzuara etj. Vëllimi i trupave të ngurtë matet me cm3

(centimetër kub). 1 ml është i barabartë me 1cm3. Matjen e vëllimit të trupave tëngurtë me formë të çrregullt e bëjmë duke i zhytur ata në një enë të graduarme ujë. Pas zhytjes matim vëllimin e ujit të zhvendosur. Ky vëllim është ibarabartë me vëllimin e trupit të çrregullt.

Vëllimi është hapësira që zë gjithçka që është e përbërë nga lënda.

Litri është njësia bazë e matjes së vëllimit të lëngjeve. Një lugë çaji ka një vëllimafërsisht të barabartë me 5 ml. Enët e aluminit, të paraqitura në figurë, përdoren

24

për të matur vëllimin e lëngjeve. Sa masa të enës së dytë duhet të përdorim përtë mbushur enën e parë?

Procedura: kontrollohet detyra e shtëpisë dhe më pas një stuhi mendimesh:pse përdoret vizorja, metri, metri shirit? Çfarë lidhje ka ndërmjet metrit,centimetrit dhe decimetrit?

Një nxënës shkruan lidhjen ndërmjet centimetrit dhe metrit dhe një nxënëstjetër lidhjen ndërmjet decimetrit dhe metrit.

U jepet nxënësve punë e pavarur: një klasë ka gjatësinë 500 cm. Shpreheni këtëgjatësi në metra dhe në decimetra.

Veprimtaritë hyrëse: Si veprohet për matjen e gjatësisë? Shprehni 500 cm nëmetra dhe decimetra.

Veprimtaritë e zhvillimit të mësimit: matja e gjatësisë së një tavoline të klasës.Më pas lihen nxënësit të krahasojnë vëllimet e disa enëve.

Veprimtaritë kulmore: në një enë të shkallëzuar derdhni ujin e një luge çajidhe lihen nxënësit ta lexojnë atë.

Materialet e mësimdhënies: enë e shkallëzuar në ml dhe me vëllime tëndryshme, ujë

Detyrë shtëpie: A mund ta ndajmë vëllimin në pjesë?

Vlerësimi: Vlerësohen nxënësit pas aktivizimit gjatë orës së mësimit.

2.3 Mësim praktik: Të matim gjatësinë dhe vëllimin


Të përcaktojë me matje gjatësinë dhe gjerësinë e një banke.Të matë me metër shirit gjatësinë dhe gjerësinë e klasës.Të krahasojë sipërfaqet e lira të lëngjeve në disa enë.

Motivimi: Le të gjejmë gjatësinë dhe gjerësinë e një banke dhe klasës. Si janësipërfaqet e lira të lëngjeve të vendosura në enë të ndryshme?

Mjetet: vizore e shkallëzuar, metër shirit rrobaqepësi, metër shirit metalik, cilindëri shkallëzuar, hinkë, enë plastike me tapë, shishe me madhësi të ndryshme, ujë.

Veprimtaritë për temën e re: Ndiqet procedura e përshkruar në libër.

25

2.4 Matja e masës


Të dallojë trupa me masa të ndryshme.Të krahasojë masën e disa trupave, duke përdorur peshore.

Mjetet: trupa të ndryshëm, peshore.

Motivimi: Vendosni mbi njërën dorë një fletore dhe në dorën tjetër librin editurisë së natyrës. Cili prej tyre ju rëndon më shumë?

Veprimtaritë për temën e re: Lihen nxënësit të kryejnë veprimin e mësipërmdhe më pas pyetet: Cili rëndon më shume: libri apo fletorja? Më pas nxënësitplotësojnë në fletore kërkesën e dytë të rubrikës “Pyesim dhe diskutojmë”.

Mësuesi duhet të bëjë shumë kujdes me fjalën masë dhe fjalën peshë. Duhet tëtheksohet se gabimisht në jetë e përditshme, fjala masë është zëvendësuar mefjalën peshë. Masa gjendet me peshore, por nuk është pesha e trupit.

Theksohet se njësia matëse e masës është kilogrami.

Më pas njihen nxënësit me peshore të llojeve të ndryshme.

Skema e këshilluar për këtë temë:

Kontrolli i të kuptuarit: lidh me shigjetë:

Masë njësi

peshore sa i rëndë është një trup

kilogram aparat matës

2.5. Matja e temperaturës


Të propozojë një metodë të thjeshtë për të treguar që temperatura nukmatet saktë me anë të lëkurës.

Të përshkruajë se si është i ndërtuar termometri.

Tregon sa i rëndëështë një trup peshore

masa

kilogram

tregon

Njësia matëse

Aparati matës

26

Mjetet: tre enë të mbushura me ujë të ngrohtë, vakët, ftohtë.

Fjalë kyçe: temperatura, termometër, gradë celsius.

Motivimi: Kryhen veprimtaritë e këshilluara në rubrikën “Pyesim dhe diskutojmë”.

Veprimtaritë për temën e re: Pasi kryhet prova me enët e këshilluara, shtrohetpyetja: A është gjithmonë i saktë vlerësimi për shkallën e ngrohtësisë kurpërdorim të prekurit? Kështu vendosim aparatin matës të temperaturës, qëështë termometri. Theksohet se temperatura është shkallë e ngrohtësisë së njëtrupi. Pra tregon sa i ngrohtë apo i ftohtë është një trup.

Shkalla më e përdorshme është shkalla celsius. Përshkruhet se si është indërtuar një termometër.

Përforcim: lihen nxënësit të lexojnë rubrikën “Mësoni”.

Kontrolli i të kuptuarit: Kush është më i ftohtë, një bankë druri apo një karrigeprej hekuri, kur ato ndodhen në të njëjtën dhomë për një kohë të gjatë? Çfarëtregon dora nëse i prekim ato?

Detyrë shtëpie: Gjatë gjithë javës matni me termometër temperaturën nëdhomën tuaj dhe vlerat hidhini në fletoren e shënimeve.

Me një termometër dhome, mësuesi mat çdo ditë temperaturën e klasës dhe eshënon vlerën në një tabelë duke tërhequr vëmendjen e nxënësve.

2.6. Vlera mesatare e temperaturës


Të llogaritë mesataren e temperaturës.

Motivimi: Të gjejmë temperaturën mesatare.

Mjetet: libri “Dituri Natyre”.

Fjalë kyçe: termometër, temperaturë mesatare

Veprimtaritë për temën e re: Fillohet tema e re duke tërhequr vëmendjen nëtabelën e dhënë në libër dhe përforcohet objektivi i orës se mësimit, i cili ështëgjetja e temperaturës mesatare.

Kërkohet përgjigje nga nxënësit për pyetjet e shtruara në rubrikën “Pyesim dhediskutojmë”.

Tërhiqet vëmendja në gjetjen e temperaturës mesatare ditore dhe temperaturësmesatare javore.

Trajtohet se si gjendet temperatura mesatare ditore dhe si gjendet temperaturamesatare javore.

27

Kontrolli i të kuptuarit: Cilën mesatare mund të llogaritim me të dhënat ematjeve të kryera në klasë? Diskutoni dhe llogaritni vlerën e kërkuar.

Detyrë shtëpie: Matni gjashtë herë temperaturën gjatë një dite dhe një nate.Shënoni të dhënat në tabelë, siç këshillohet në rubrikën “Pyesim dhe diskutojmë”.

2.7. Matja e kohës


Të tregojë se njësia bazë për matjen e kohës është sekonda.

Të tregojë lidhjen ndërmjet një sekonde e një ore dhe një ore e një dite.

Mjetet: libri “Dituri Natyre”

Motivimi: Në cilën orë jeni zgjuar ju dhe shoku juaj i bankës? Jeni ngritur në tënjëjtën orë, më shpejt apo më vonë se shoku juaj? Po në mbrëmje, kur shkoninë shtrat për të fjetur? Kush fle më shpejt, ju apo shoku juaj i bankës?

Veprimtaritë: Trajtohet tema e re. Kërkohet përgjigje për pyetjet e shtruara te“motivimi”. Më pas bëhet pyetja: Cili nga dy zotërinjtë e mëposhtëm e bën mëshpejt një rrugë me biçikletë? Cila e përshkon më shpejt një largësi të caktuar,një biçikletë apo një motoçikletë? Kur fillon ora e parë e mësimit dhe kurmbaron ora e fundit? Sa orë mësim keni ditën e hënë? Sa kohë ju duhet për tëshkuar nga shtëpia në shkollë? Sa zgjat pushimi nga një orë në tjetrën?

Theksohet se duke matur kohën, ne mund të përcaktojmë shumë saktë se sazgjat një ndodhi e caktuar. Kështu, ne mund të matim kohën e një ore mësimi,kohën e një ndeshjeje futbolli etj. Duke matur kohën që na duhet për të shkuarnga shtëpia në shkollë, mund të krahasojmë se kush ecën më shpejtë dhe kushmë ngadalë. Ne mund ta vlerësojmë kohën me afërsi, por jo në mënyrë shumëtë saktë. Matja e saktë e kohës mund të bëhet vetëm me anë të orës.

Njësia bazë për matjen e kohës është sekonda. Një minutë ka 60 sekonda,ndërsa një orë ka 60 minuta. Një ditë dhe një natë kanë së bashku 24 orë. Shtatëditë formojnë një javë. 30 ose 31 ditë formojnë një muaj. Viti ka 12 muaj. Tremuaj formojnë një stinë. Stinët janë pranvera, vera, vjeshta dhe dimri.

Orët që përdorim për matjen e kohës janë nga më të ndryshmet. Ato janëmekanike dhe elektronike.

Njësia bazë për matjen e kohës është sekonda. Mjeti që mat kohën është ora.

Përforcimi i njohurive të marra: Pohoni njësinë bazë për matjen e kohës. Sa sekondaka një orë? Sa ditë ka një javë? Cili është aparati që shërben për matjen e kohës?

28

2.8. Mësim praktik: të mësojmë të matim kohën


Të lexojnë tregimin e një ore.

Motivimi: Si është e ndërtuar fusha e orës?

Mjetet: një orë tavoline, mekanike (në mungesë sillet një orë të ndërtuar ngamësuesi me mjete rrethanore, p.sh me karton dhe një gozhdë)Veprimtaritë për temën e re: pyeten nxënësit se çfarë është ora? Përgjigja eduhur është “aparati që shërben për të matur kohën”. U demonstroni nxënësvese çfarë është fusha e orës, duke përdorur një orë muri si dhe figurën e librit nëfaqe 32. Më pas shtrohet pyetja: Sa orë ka një ditë? Po në fushën e orës sa orëjanë shënuar? Një ditë (duke përfshirë edhe natën) ka 24 orë. Në një orëshënohen vetëm 12 orë. Vëreni fushën e një ore. Vizat e kuqe e ndajnë rrethinnë 12 pjesë. Secila prej tyre është një orë. Vëreni numrat nga 1 deri në 12.Numri 12 është në krye, ndërsa numrat nga 1 deri në 11 vendosen rresht njëripas tjetrit, siç e tregon edhe shigjeta. Fusha e orës ka dy akrepa. Akrepi ishkurtër tregon orët, akrepi i gjatë minutat. Në vizatimin e mëposhtëm faqe 32,ju shikoni vetëm akrepin e shkurtër që tregon numrin 1. Në këtë rast ora është1. Një orë ka 60 minuta. Vizat e vogla blu në vizatimin e mëposhtëm tregojnëminutat. Provoni t’i numëroni ato dhe do të gjeni se ato janë 60. Midis vizave tëkuqe që tregojnë orët, ka gjithmonë 5 viza blu që tregojnë minutat. Numratjashtë rrethit tregojnë minutat. Në vizatim ka një numër për çdo pesë minuta.Minutat rreshtohen në të njëjtin drejtim si dhe orët. Akrepi i madh i orës tregonminutat. Në pikturat e fundit, akrepi i madh tregon shenjën e 5 minutave te orae parë dhe 30 minutave te ora e dytë.

Të ushtrohemi për të lexuar orënGrepi i orës ndodhet te numri 1, ndërsa akrepi i minutave ndodhet te numri 12(ose 0 minuta). Tashmë ora është saktësisht 1.Shpesh ora 1 shkruhet 1.00. Në këtë rast, numri në të majtë tregon orën ndërsady numrat e tjerë tregojnë minutat. Kur shikoni orën në fillim, vëreni kundodhet grepi i vogël i orës dhe pastaj ku ndodhet grepi i madh i minutave.Në vizatimin e mëposhtëm, grepi i orës është te numri 1, ndërsa grepi iminutave te 15. Në këtë rast ora është 1.15 ose 1 dhe 15 minuta. Vini re që grepii orës e ka kaluar pak numrin 1.

Ka disa mënyra për ta thënë kohën:Ora mund të ndahet në katër pjesë të barabarta. Këto pjesë janë të ndara mevijat 0, 15, 30, 45 minuta. Çdonjëra nga këto pjesë quhet çerek.Detyrë shtëpie: Përgatitni një orë të thjeshtë dhe lexoni orën nëpërmjet lëvizjesse akrepave saj.

29

2.9. Njësitë e matjes


Të rendisë njësinë e matjes për gjatësinë, masën, kohën


Motivimi: Si e matnin gjatësinë egjiptianët e vjetër?

Veprimtaritë për temën e re: Tërhiqet vëmendja mbi figurat e librit dhe tregohetse si e matnin gjatësinë egjiptianët e vjetër dhe romakët. Egjiptianët e vjetër ematnin gjatësinë me parakrahun, i cili ishte i barabartë me gjerësinë e shtatëduarve. Romakët përdornin shufra druri, gjatësia e të cilave ishte e barabartë medhjetë këmbë. Por gjatësia e një këmbe ndryshonte nga një vend në tjetrin.

Më pas kalohet në përcaktimin e vëllimit: Dikur vëllimi i enës përcaktohej menumrin e farave që merrte deri sa mbushej. Po kështu, si njësi peshe ishtepërcaktuar pesha e një kokrre gruri. Njerëzit në kohë të ndryshme dhe vende tëndryshme kanë përdorur masa të ndryshme për të krahasuar peshën, gjatësinë,vëllimin, temperaturën etj. Kjo e bënte shumë të vështirë komunikimin mes tyre.

Trajtohet sistemi i sotëm i masave

Përpjekja e parë për njësimin e sistemit të masave u bë në Francë në vitin 1791.Sistemi i sotëm i masave ka përcaktuar metrin si njësi të matjes së gjatësisë,kilogramin si njësi të matjes të peshës, sekondën si njësi të matjes kohës,gradën Kelvin si njësi të matjes së temperaturës etj. Në fakt, për përdorim tëpërditshëm, si njësi e temperaturës sot përdoret grada Celsius. Ky sistempërdoret në të gjithë botën. Kjo do të thotë se në të gjithë botën ne përdorimnjësi matëse të njëjta. Metri që përdorim në Shqipëri, përdoret edhe në Itali,Francë, Indi, Kinë etj.

Kontrolli i të kuptuarit: Renditni njësitë e matjes së kohës, masës, gjatësisë, qëpërdoren sot.

30

KREU 3LËVIZJA

3.1. Vendndodhja e trupave


Të shprehë se si caktohet vendndodhja e një trupiTë sjellë shembuj të mosndryshimit, por edhe të ndryshimit tëvendndodhjes së trupave, duke treguar njëkohësisht edhe trupin referues

Motivimi: Një numër i pafund trupash që na rrethojnë kanë një vendndodhjetë caktuar. Këto shtëpi janë njëra pas tjetrës, njëra nën tjetrën dhe në krah tënjëra tjetrës.

Fjalë kyçe: trupi referues, vendndodhja

Mjetet: objekte të ndryshme në klasë, libri “Diturisë Natyre”

Veprimtaritë për temën e re: Bëhet motivimi i kësaj teme. I kërkohet njënxënësi të pohojë pozicionin e objekteve të ndryshme, që ndodhen në klasë nëlidhje me veten e tij. Përsëritet e njëjta situatë për një nxënës që ndodhet nëfillim dhe një tjetër në fund të klasës, për të njëjtët objekte si dhe nxënësi i parë.Këto pohime mësuesi i shkruan në një tabelë ku janë vendosur objektet dhepohimet përkatëse të nxënësve. Më pas mësuesi trajton së bashku me nxënësitrubrikën “Pyesim dhe diskutojmë”.

Përforcimi i mësimit bëhet duke trajtuar rubrikën ”mësoni”. Trupat në natyrëndodhen në vende të ndryshme. Vendndodhja e trupave në qetësi nukndryshon. Për të përcaktuar vendndodhjen e një sendi, zgjedhim një trupreferimi. Në këtë rast themi se sendi ndodhet majtas ose djathtas, poshtë oselart, mbrapa ose para, brenda ose jashtë në krahasim me trupin e referimit.

Më pas tërhiqet vëmendja në rubrikën “A e dini se..”

3.2. Gjërat që lëvizin


Të përshkruaje se kur një trup është në lëvizje.Të rendisë trupa në lëvizje, duke treguar trupin përkatës referues.

Motivimi: Shumë nga trupat që na rrethojnë janë në lëvizje. Lëviz uji i lumit,rrotullohen gurët, lëviz macja që ndjek miun, fëshfërijnë gjethet, lëviz makina,fluturon zogu dhe avioni, zvarritet gjarpri, noton peshku etj.

31


Fjalë kyçe: lëvizje, trup referimi

Veprimtaritë për temën e re: fillon shpjegimi me motivimin për këtë temë. Mëpas mund të pohohet nëse ndryshon vendndodhja e një peme, ndërtese, nëlidhje me tokën. Kalohet më pas në një nivel tjetër, duke u kërkuar të tregojnënëse ndryshon pozicioni i një avioni në ajër, në lidhje p.sh me malin,aeroportin. Jepet koncepti i lëvizjes duke e lidhur me ndryshimin evendndodhjes dhe me trupin referues.

Theksohet: Një trup është në lëvizje, vetën nëse vendndodhja e tij ndryshon nëlidhje me një trup referues.

Kontrolli i të kuptuarit: duke përdorur figurat e librit, faqe 41, tregoni trupanë prehje, trupa në lëvizje dhe trupin referues përkatës.

Më pas kalohet në rubrikën “A e dini se.. »

3.3. Lëvizjet në mjedise të ndryshme


Të pohojë që në një mjedis, vendndodhja e trupave të lëvizshëm ndryshon.

Fjalë kyçe: ndryshim i vendndodhjes së trupave të lëvizshëm

Motivimi: rubrika “Pyesim dhe diskutojmë”

Veprimtaritë për temën e re: Ndiqet procedura e këshilluar në libër, faqe 41dhe përdoret metoda e krahasimit, për të arritur në përfundimin që trupat elëvizshëm ndryshojnë vendndodhjen. Për këtë, së pari duhet të dallohet njëtrup i palëvizshëm, nga një trup i lëvizshëm dhe sistemi i referimit që ështëshumë i rëndësishëm për t’u kuptuar nga nxënësit. Është shumë e rëndësishmeqë nxënësi të thotë që p.sh: avioni lëviz në lidhje me tokën, ndërtesën etj. Praka shumë rëndësi përdorimi i lidhëzës “në lidhje me”.

Më pas bëhet përmbledhja si më poshtë:

Në mjedisin që na rrethon, ka shumë gjëra që nuk lëvizin dhe shumë të tjera qëjanë në lëvizje. Gjërat që nuk lëvizin nuk e ndryshojnë vendndodhjen, ndërsaato që lëvizin e ndryshojnë vazhdimisht atë. Në një rrugë qyteti, lëvizjet janëmë të shumta se në një rrugë fshati. Në një mjedis, të cilin e vëzhgojmë në kohëtë ndryshme, ndryshon vetëm vendndodhja e trupave të lëvizshëm.Vendndodhjen e trupave që lëvizin, por edhe të atyre që nuk lëvizin, mund tavëmë re vetëm duke e krahasuar me trupat e referimit.

32

Kontrolli i të kuptuarit: Ilir pohon që makina nuk lëviz. Gjykoni nëse është isaktë ky pohim? (Jo, pasi mungon trupi referues. Nuk tregohet se në lidhje mecilin trup, kjo makinë nuk lëviz)

Shënim: Përgatitni disa tabela me shenjat e qarkullimit rrugor dhe përdorini në orënpasardhëse.

3.4. Orientimi gjatë lëvizjes


Të orientohet nëpërmjet vendndodhjes së trupave dhe shenjave të ndryshme.

Fjalë kyçe: vendndodhje e objekteve, shenja të caktuara, orientim, lëvizje.

Motivimi: njohja e vendndodhjes së objekteve të ndryshme dhe njohja eshenjave të caktuara, na lejon të orientohemi më mirë gjatë lëvizjeve.

Mjetet: libri “Dituri Natyre”, tabelat e shenjave të qarkullimit rrugor tësiguruara më parë.

Veprimtaritë për temën e re: Këshillohet të ndiqet procedura e përshkruar nëlibër, faqe 42. Pas kësaj tërhiqet vëmendja në figurat e librit, duke pyetur nxënësit,nëse i njohin shenjat e treguara në figurë. Më pas familjarizon nxënësit me shenjate tabelave, duke i dhënë shpjegimin e kuptimit të çdo shenje.

Më pas trajtohet rubrika “Mësoni”.

Kontrolli i të kuptuarit: Krijo një situatë të ngjashme me ato të rubrikës“Pyesim dhe diskutojmë” dhe kontrollo se si orientohen nxënësit.

3.5. Të përshkruajmë lëvizjen


Të përkufizojë se çfarë është trajektorja.

Të tregojë se si llogaritet shpejtësia e lëvizjes.

Motivimi: Ne mund ta kuptojmë rrugën që përshkon një avion, nga tymi që lëpas. Shumica e gjërave që lëvizin nuk lënë gjurmë, megjithatë të gjithëpërshkojnë një rrugë deri sa vjen një çast që ndalojnë.

Fjalë kyçe: trajektorja, shpejtësia.

33

Veprimtaritë për temën e re: Në fillim nxitet një furtunë mendimesh: a) pseështë e rëndësishme njohja e vendndodhjes së objekteve? b) Si duhet tëveprojmë, nëse nuk i njohim mirë vendndodhjet e objekteve?

Më pas jepet koncepti i trajektores, duke përdorur figurën në faqe 43. Më pastheksohet se gjithçka që lëviz, përshkon një rrugë, të cilën mund ta matim. Përtë përforcuar këtë pohim, përdoret figura e parë faqe 44.

Tërhiqet vëmendja tek figura e dytë faqe 44 dhe pyetet sa është rruga eshënuar nga njëri qytet në tjetrin? Theksohet se gjatë lëvizjes shpenzohet kohë.Jepet si të dhënë se kjo rrugë përshkohet për 3 orë. Në këtë mënyre shpjegohetse si gjendet shpejtësia.

Theksohet se shpejtësia gjendet duke pjesëtuar rrugën me kohën. Theksohet sematja së shpejtësisë bëhet në m/s.

Përforcohet që: Trupi që lëviz përshkon një trajektore të caktuar. Ajo është vijaqë bashkon pikat e vendndodhjeve të ndryshme të trupit që lëviz, në krahasimme trupin e referimit që qëndron në qetësi. Trajektorja ka një gjatësi të caktuar,të cilën mund ta matim sipas rastit me cm, m, km etj. Një trup që lëviz dhepërshkon një largësi të caktuar, shpenzon kohë, të cilën mund ta matim mesekonda, minuta, orë etj. Shpejtësia e lëvizjes së trupave llogaritet dukepjesëtuar rrugën me kohën. Ajo matet sipas rastit me km/orë, m/sek etj.

Trajektorja është vija që ndjek një trup gjatë lëvizjes.

Shpejtësia e lëvizjes llogaritet duke pjesëtuar rrugën me kohën.

Harta e koncepteve:

Praktikë e udhëhequr: Rruga nga Tirana në Durrës është 50 km. Një motor epërshkon këtë rrugë për 1 orë. Sa është shpejtësia e motorit?

Detyrë shtëpie: Një autobus lëviz nga Tirana në Prizren. Kjo rrugë është e gjatë300 km dhe duhen 5 orë për të shkuar nga Tirana në Prishtinë. Me çfarëshpejtësie lëviz autobusi?

rrugëshpejtësia

koha

34

3.6. Llojshmëria e lëvizjes


Të japë shembuj të llojeve të ndryshme të lëvizjes, duke gjykuar ngaforma e trajektores.

Fjalë kyçe: vijë e drejtë, vijë e lakuar.

Motivimi: trupat kryejnë lëvizje të llojeve të ndryshme. Nga se dallohet njëlëvizje nga një tjetër?

Veprimtaritë:

Furtunë mendimesh: Çfarë quhet trajektore? Si gjendet shpejtësia?

Praktikë e pavarur: Rruga nga Tirana në Lezhë është e gjatë 300 km. Një çikliste përshkon atë për 3 orë. Gjeni shpejtësinë e çiklistit.

Tema e re: në fillim pohohet që lëvizjet janë të shumëllojshme. Ne gjykojmëpër formën e tyre nga trajektorja. Tërhiqet vëmendja duke i drejtuar nxënësittek figurat në rubrikë “Pyesim dhe diskutojmë .

Pas kësaj rubrike bëhet përmbledhja: Lëvizjet e trupave janë shumë të larmishme.Megjithatë, trupat bëjnë vetëm dy lloj lëvizjesh: në formë drejtvizore ose të lakuar.Lëvizjet drejtvizore janë më të pakta, ndërsa ato të lakuara më të shumta. Lëvizjetme trajektore në formë lakore janë disa llojesh.

Ato mund të jenë në formë rrethi, si p.sh. lëvizja e akrepave të orës; në formën ekambanës, si p.sh. lëvizja e topit kur e gjuajmë; në formë harku, si p.sh. lëvizjaluhatëse e lavjerrësit të orës; zigzage si lëvizja jonë midis një grumbulli njerëzish etj.

Lëvizjet përshkojnë trajektore sipas një vije të drejtë ose të lakuar.

Më pas trajtohet rubrika “A e dini se..”

3.7. Lëvizja e njëtrajtshme dhe ajo e ndryshueshme


Të tregojë që lëvizja është e ndryshme, jo vetëm për shkak të formës sëtrajektores, por edhe për shkak të shpejtësisë.

Të përkufizojë se kur lëvizja është e njëtrajtshme dhe kur ajo është endryshueshme.

Fjalë kyçe: lëvizje e njëtrajtshme, lëvizje e ndryshueshme.

Motivimi: A lëvizin trupat me shpejtësi të njëjtë apo e ndryshojnë atë sipasrrethanave?

35

Veprimtaritë: stuhi mendimesh: Çfarë është trajektorja? Rendit lloje të ndryshmelëvizjes sipas trajektores që ato lëvizin.

Më pas kërkohet që nxënësit të pohojnë që trupat kryejnë lëvizje të ndryshme,jo vetëm në rastin kur kanë trajektore të ndryshme, por edhe në rastin kurshpejtësia e tyre është e ndryshme.

Tema e re: Shtrohet pyetja: A lëvizin trupat me shpejtësi të njëjtë apo e ndryshojnëatë sipas rrethanave? Për ta kuptuar këtë dukuri, studiojmë shembujt emëposhtëm dhe diskutojmë rreth tyre. Orientohen nxënësit tek figura faqe 46.

Më pas pyeten nxënësit për formën e trajektores. Trajektorja e lëvizjes së kësajvajze është drejtvizore. Ne kemi zgjedhur pesë intervale të barabarta kohore qëzgjasin nga 1 sekondë. Sa metra përshkon ajo pas çdo sekonde? A është e njëjtëgjatësia e rrugës që përshkon vajza në çdo sekondë?

Më pas drejtohen nxënësit në figurën e parë faqe 47.

Edhe kjo veturë përshkon një trajektore drejtvizore. Vëreni se sa km përshkonajo në çdo orë.

Udhëtimi i saj ka zgjatur tri orë. Përllogaritni shpejtësinë e makinës pas dy orësh:100 km: 2 orë = 50 km/orë. Bëni të njëjtën gjë pas tri orësh: 150 km: 3 orë =50km/orë. A ndryshoi shpejtësia pas orës së parë? Po pas orës së dytë dhe të tretë?

Drejtohet vëmendja e nxënësve në figurën e dytë faqe 47. Po e njëjta makinëudhëton tri orë në një rrugë, duke respektuar kufizimet e shpejtësisë.

Orën e parë ajo udhëton me shpejtësi 50 km/orë, orën e dytë me 20 km/orë dheorën e tretë me 80 km orë. A është e njëjtë shpejtësia në orë të ndryshme tëudhëtimit?

Përmbledhje: Lëvizja nuk është e ndryshme vetëm për shkak të formës sëtrajektores, por edhe për shkak të shpejtësisë.

Në disa raste trupi që lëviz përshkon pjesë të barabarta të rrugës me shpejtësitë njëjtë. Kjo lloj lëvizje quhet e njëtrajtshme.

Në rastet kur trupi ndryshon disa herë shpejtësinë, themi se ai bën lëvizje tëndryshueshme. Në këtë rast ne mund të përllogaritim shpejtësinë mesatare.Ajo gjendet duke pjesëtuar rrugën e përshkuar me kohën. Në rastin e makinëssonë, shpejtësia mesatare është 150 km : 3 orë = 50 km/orë.

Kur shpejtësia nuk ndryshon, lëvizja quhet e njëtrajtshme.

Kur shpejtësia gjatë lëvizjes ndryshon, lëvizja quhet e ndryshueshme.

36

3.8. Mësim praktik: Largësia, koha dhe shpejtësia e lëvizjes


Të përllogarisë shpejtësinë e lëvizjes së një trupi, mbi bazën e matjeve tëbëra mbi rrugën dhe kohën që duhet për të përshkuar këtë rrugë.

Mjetet: dy makina lodra fëmijësh, 4 5 libra, shkumës, një fletë kartoni të trashëafërsisht 30x50 cm, orë me akrep sekondash ose kronometër.

Fjalë kyçe: shpejtësi, rruga, kohë.

Zhvillimi i punës: këshillohet të ndiqet e njëjta procedurë e përshkruar në këtë temë.

Pas kryerjes së matjeve, plotësimit të tabelës dhe llogaritjes së shpejtësisë përsecilën makinë, tërhiqen nxënësit në diskutim për mënyrën e kryerjes së punësdhe më pas i japin përgjigje pyetjeve të hartuara në rubrikën “Pyetje”.

3.9. Forca dhe lëvizja


Të tregojë që forca e detyron një trup të shtyhet apo të tërhiqet.

Të tregojë që fërkimi bën që trupat të ngadalësojnë ose të ndalin lëvizjen.

Motivimi: Çfarë e bën një trup të lëvizë dhe të ndalojë?


Fjalë kyçe: forca, fërkimi.

Veprimtaritë për temën e re: Shtrohet pyetja e hartuar në motivim dhe më pasmësuesi fton nxënësit të shohin figurat në faqe 49. Thekson që gjuajta bën qëtopi të lëvizë, kurse portieri e kthen topin nga gjendja e lëvizjes në atë tëqetësisë. Më pas nxënësit përgjigjen për pyetjet në lidhje me figurën e dytë faqe49. Po kështu, nxënësit përgjigjen për pyetjet e shtruara për figurat në faqe 50.Bëhet kujdes në interpretimin e shigjetave të vizatuara. Mund të ftohennxënësit të fërkojnë duart e tyre dhe të përgjigjen se çfarë ndjejnë.

Bëhet një përmbledhje e njohurive të marra në këtë temë:

Trupat lëvizin në një drejtim të caktuar kur mbi ta ushtrohet forcë. Forca e detyronnjë trup të shtyhet ose të tërhiqet. Çdo lëvizje e shkaktuar nga forca ka një drejtimtë caktuar. Drejtimin e lëvizjes e shënojmë me shigjetë. Siç tregohet edhe nëfigurën e mëposhtme, majat e shigjetave tregojnë drejtimin e lëvizjes së veturave.

Forca i bën trupat të lëvizin, pra të shtyhen ose të tërhiqen.

Fërkimi që shkaktohet nga takimi i trupave, e ngadalëson ose e ndalon lëvizjen.

37

Sipërfaqet e trupave kur takohen me njëri tjetrin fërkohen. Fërkimi e ulshpejtësinë e lëvizjes dhe kur rritet, e ndalon plotësisht atë. Kështu, gomat emakinës në ecje fërkohen me asfaltin, goma e këpucëve tona gjithashtufërkohet me tokën.

Skema e këshilluar në këtë rast:

3.10. Ku lëvizim më shpejt dhe më lehtë


Të pohojë që sa më e madhe dhe sa më e ashpër të jetë sipërfaqja etakimit të një objekti që lëviz, aq më i madh është fërkimi.

Motivimi: Në cilin rast e keni më të lehtë për të lëvizur gjatë një loje: kur jeninë rërë apo kur jeni në palestër?

Fjalë kyçe: sipërfaqe e ashpër, fërkimi me ujin, ajrin, tokën.

Mjetet: libri i diturisë

Veprimtaritë për temën e re: shtrohet pyetja e vendosur në “motivim”.Tërhiqet vëmendja në figurën e librit faqe 51, për t’i dhënë përgjigje pyetjes sështruar.

forca

shtytje

tërheqje

Fërkimi

Ngadalësonlëvizjen

Ndalonlëvizjen

Takimi itrupave

38

KREU 4MAGNETET

4.1. Çfarë janë magnetet?


Të tregojë se çfarë janë magnetet.

Të përkufizojë se çfarë është forca magnetike.

Motivimi: Disa lëndë kanë vetinë të tërheqin lëndë të tjera të përbëra ngahekuri. Le ta vëzhgojmë këtë dukuri.

Mjetet: magnete të formave të ndryshme, materiale të ndryshme prej hekuri sip.sh kapëse aktesh, tela bakri dhe alumini, laps, gomë, etj.

Fjalë kyçe: magnet, material magnetike, forcë magnetike.

Veprimtaritë për temën e re: Në një fletë ose mbi tavolinë janë vendosur materialetprej hekuri dhe jo prej hekuri. Afrohet pranë tyre një magnet. Çfarë vëzhgoni?

Nga ky eksperiment arrihet në përfundimin se magnetet nuk tërheqin të gjithalëndët, por vetëm ato prej hekuri. Pra ato ushtrojnë forcë magnetike mbi këtëmaterial.

Duke përdorur figurën e dytë, faqe 56, arrihet në përfundimin se forca tërheqëse mëe madhe është në skaje. Këto i quajmë pole të magnetit. Magnetet kanë dy pole.

Demonstrohet magneti i varur në një fije dhe duke e vendosur magnetin nëpozicione të ndryshme, u tërhiqet vëmendja nxënësve se sido që të vendosetmagneti, ai orientohet gjithmonë në drejtimin veri jug.

Më pas bëhet përmbledhja: Sendet që tërhiqen nga magneti, quhen materialemagnetike. Të tilla sende, si kapëset e letrave, gozhdët, vidat etj, përmbajnëhekur. Forca me të cilën magneti vepron mbi lëndët magnetike, quhet forcëmagnetike. Ajo shkakton lëvizjen e lëndëve magnetike drejt magnetit.Magnetet mund të jenë natyrore ose të përgatitura nga njeriu, për qëllime tëndryshme. Ato mund të jenë si shufër, si patkua kali, rrethore etj.

Pavarësisht nga forma, magnetet kanë gjithmonë dy pole. Në pole forca tërheqëseështë më e madhe. Nuk ka magnet me një pol të vetëm. Polet e magnetit shënohenme shkronjën N për polin e veriut dhe me shkronjën S për polin e jugut.

Magnetet janë lëndë që kanë aftësi të tërheqin drejt vetes sende të tjerametalike. Forca që ushtron një magnet mbi materialet magnetike quhet forcëmagnetike.

39

4.2. Bashkëveprimi i magneteve, forca magnetike


Të tregojë se magnetet me pole të njëjta shtyhen dhe se ato me pole tëkundërta tërhiqen.

Të demonstrojë se forca magnetike mund të përshkojë edhe sende prejdruri, qelqi etj.

Mjetet: libri, magnet në formë patkoi, pllakë druri, shishe me ujë, kapëse letrash.

Fjalë kyçe: pole të kundërt, pole të njëjtë.

Motivimi: Shihni me kujdes figurën në faqen 57 dhe tregoni se çfarë ndodhkur afrohen dy magnete me pole të kundërt dhe çfarë ndodh kur afrohen dymagnete me pole të njëjtë.

Veprimtaritë për temën e re: ashtu siç thuhet në motivim, tërhiqet vëmendja seçfarë ndodh kur vendosen përballë njëri tjetrit dy magnete me pole tëndryshme. Më pas nxjerrin përfundimin edhe për rastin e dytë të kësaj figure.

Më pas realizohet eksperimenti demonstrativ me pllakën e drurit dhe shishene qelqit. Së pari pritet të nxirret përfundimi nga nxënësi për atë që vëzhgojnëdhe më pas saktësohet ose përmblidhet nga mësuesja.

Së fundi tërhiqet vëmendja te figurat 1, 2, 3. Cilësohet se magneti i paraqitur nëfigurën e parë, është mbajtur në temperaturën 00 C , i dyti në 250C dhe i treti në700C. Pyeten nxënësit: duke parë figurën, a ndikon temperatura në forcëntërheqëse të magnetit?

Kontrolli i të kuptuarit: u kërkohet nxënësve të tregojnë nëse bashkëveprimiështë shtytës apo tërheqës.

4.3. Mësim praktik: Veçoritë e magneteve


Të provojë si të magnetizojë një kaçavidë.

Të demonstrojë se sa larg tërheq një magnet.

Të ndërtojë një busull të thjeshtë.

Veprimtaritë

PROVA 1: të magnetizojmë një magnet.Materialet: Kaçavidë, kapëse letrash, magnet, copa plastmasi, kopsa, monedha,copëza kartoni etj.

40

Provojmë:Merrni magnetin dhe fërkojeni rreth 20 herë pjesën metalike të kaçavidës.

Provoni të afroni kaçavidën mbi kapëset metalike të letrave. A vepronpjesa e magnetizuar mbi to?

Provoni kaçavidën edhe mbi materiale të tjera. Cilat janë materialetmagnetike dhe jo magnetike?

PROVA 2. Sa larg tërheq një magnet?

Materialet: Magnet ose gozhdë magnetike, vizore, kapëse letrash.

Provojmë:Vendosni një kapëse rreth 1cm larg magnetit. A e tërheq magneti atë drejt vetes?

Largojeni 1 cm kapësen nga magneti. Provoni se deri në sa centimetravepron forca magnetike e magnetit.

PROVA 3. Të ndërtojmë një busull të thjeshtë

Materialet: Magnet, gjilpërë me kokë ose gjilpërë qepëse, një tapë, enë me ujë,busull (nëse kemi).

Provojmë:Magnetizojmë gjilpërën siç bëmë në provën e parë me gozhdën.

Vendosim gjilpërën mbi tapë duke e fiksuar me letër ngjitëse.

Vendosni tapën mbi sipërfaqen e ujit.

Vëreni drejtimin që merr gjilpëra magnetike. Cilat janë polet e një magneti?

Nëse keni një busull, vëreni se në cilin drejtim është veriu? Cila anë e gjilpërëstregon polin e veriut dhe cila polin e jugut? Busulla është një pajisje që na tregonanët e horizontit. Ajo ka një gjilpërë magnetike, gjysma e së cilës ka ngjyrë tëkuqe. Pjesa e kuqe tregon gjithmonë veriun (N), ndërsa ajo e bardhë jugun (S).

4.4. Përdorimi i magneteve


Të rendisë disa pajisje që përmbajnë magneteTë listojë disa përdorime të magneteve

Tërheqje e vëmendjes: Përse shërben busulla? A njihni pajisje të përdorimit tëpërditshëm që përdorin vetinë e magneteve për të tërhequr?

Aktivizimi i kujtesës: Rendisni disa veti të magneteve. Kur realizohetbashkëveprimi shtytës dhe kur realizohet ai tërheqës?

41

Paraqitja e materialit. Magnetet kanë përdorime të shumta. Disa nga pajisjetshtëpiake që përmbajnë magnete janë frigoriferi, makina larëse e enëve,makina larëse e rrobave, magnetofoni, televizori, kompjuteri etj. Pajisje të tjera,si pompat e ujit, makinat, motoçikletat etj., kanë shumë pjesë magnetike qëkryejnë funksione të ndryshme.

Magnetet përdoren edhe për qëllime industriale, siç është ndarja e lëndëve qëpërmbajnë hekur nga mbeturinat jo metalike, për të ngritur lart lëndë metalikeetj. Disa trena shfrytëzojnë lëndët magnetike për të lëvizur mbi shina meshpejtësi shumë të mëdha.

Formimi i sjelljes së dëshirueshme. Jepen shembuj se kur magnetet kanëpërdorime në industri.

Sigurimi i komenteve dhe informacionit të ndërsjellë: Interpretohen figurat1, 2, 3 faqe 6.

Vlerësimi i sjelljes. Vlerësohen nxënësit sipas aktivizimit gjatë orës sëmësimit.

KREU 5BIMËT

5.1. Ndërtimi i bimëve


Të përshkruajë pjesët kryesore të një bime.

Të përkufizojë fotosintezën.

Fjalë kyçe: kërcelli, rrënja, fotosinteza.

Motivimi: a mund ti plotësoni kutitë bosh që tregohen në figurat e librit, faqe 64?

Veprimtaritë për temën e re

Si fillim tërhiqet vëmendja në rubrikën “Pyesim dhe diskutojmë”. Së bashkuplotësohen tabelat bosh. Më pas kërkohet që të tregohen edhe një herë pjesët enjë bime, ndërkohë që mësuesja i shkruan ato në dërrasë.

Për të përforcuar edhe një herë pjesët kryesore të një bime, kalohet nëpërgjigjen e pyetjes së fundit së rubrikës “Pyesim dhe diskutojmë”.

Më pas mësuesi përshkruan funksionin e secilës pjesë të një bime: Çdo bimëështë e ndërtuar nga rrënja që ndodhet nën tokë dhe nga kërcelli, gjethet, lulet,frutat dhe farat që ndodhen mbi tokë.

42

Rrënja e mban bimën të fiksuar në tokë. Ajo thith ujin nga toka dhe kripëratminerale që duhen për përgatitjen e ushqimeve të bimës.

Kërcelli është organi kryesor mbi të cilin mbështetet bima. Ai shërben përtransportin e ujit, kripërave minerale dhe lëndëve ushqyese. Në kërcellfiksohen gjethet dhe lulet. Te bimët drunore kërcelli quhet trung.

Gjethet kanë ngjyrë të blertë. Ato shfrytëzojnë energjinë e diellit për tëpërgatitur lëndën ushqimore. Ky proces quhet fotosintezë. Lënda e përgatiturshpërndahet në të gjithë trupin.

Lulet janë organet riprodhuese të bimës. Ato kanë ngjyra të ndezura dhe japinfarat dhe frutat e bimëve. Polenizimi është i domosdoshëm për prodhimin efrutave dhe farave që ndodhen brenda tyre. Farat kur bien në tokë dhe gjejnëkushte të përshtatshme, mbijnë dhe japin bimë të reja.

Kontrolli i të kuptuarit: Pse shërben a) rrënja, b) kërcelli , c) gjethet , d) farat?Çfarë quhet fotosintezë?Punë e pavarur: Shkruaj pjesët e një bime dhe vendos përbri saj se përse shërben.

Shënim: Vendosni një bimë brenda në dollap dhe lëreni pa ujitur.

5.2. Çfarë i duhet një peme për t’u rritur


Të renditë nevojat që ka një bimë.

Të argumentojë pse bimët janë gjallesa që e përgatisin vetë ushqimin e tyre.

Motivimi: Çfarë pëson bima nëse nuk ujitet? Po nëse mbahet në një mjedis pa dritë?

Fjalë kyçe: procesi i fotosintezës

Përmbajtja: bimës i duhet uji, drita e diellit, lëndët ushqimore, ajri i pastër.

Procedura

Bimët, ashtu si dhe njeriu, kanë nevojë për ujë. Uji është i domosdoshëm jo vetëmpër mbirjen e farave, por edhe për vetë jetën e bimës. Uji thithet nga toka përmesrrënjëve dhe ngjitet deri në gjethe. Pa ujë bima vyshket dhe thahet.

Dheu ku rritet bima përmban ujë dhe kripëra minerale që janë të tretura në të.Këto lëndë janë të nevojshme për rritjen dhe jetën e bimës. Bimët kanë nevojëgjithashtu për ajër të pastër. Ajri i ndotur është i dëmshëm për jetën e bimës.Bima përmes gjetheve thith një gaz që quhet dyoksid karboni.

Bimët gjithashtu kanë nevojë për dritën e diellit. Pa dritë bimët zverdhen,dobësohen dhe vdesin. Drita kapet nga klorofili i gjetheve. Përgatitja e lëndësushqimore shfrytëzon ujin që vjen nga rrënja, dyoksidin e karbonit që thithet

43

nga gjethja dhe energjinë e diellit. Ky proces quhet fotosintezë. Bimët janë tëvetmet qenie të gjalla që e përgatisin vetë ushqimin e tyre. Kafshët dhe njeriu emarrin ushqimin të gatshëm nga bimët. Bima e përgatit ushqimin përmesprocesit të fotosintezës që zhvillohet në gjethe. Disa bimë i mbajmë në mjedisme dritë, ndërsa disa të tjera në mjedis të errët.

Skema e këshilluar:

Veprimtaritë hyrëse: Renditni pjesët e një bime.

Veprimtaritë e zhvillimit të mësimit: Pyeten nxënësit se cila është detyra eçdo pjese të bimës.

Veprimtaritë kulmore: Nxirret nga dollapi bima e vendosur ditë më parë në tëdhe vendoset pranë një bime që ka qëndruar në dhomë. U kërkohet nxënësve qëduke krahasuar dy bimë, të tregojnë ndikimin e mungesës së ujit dhe dritës. Ciliështë ndryshimi midis bimëve të mbajtura në dritë dhe atyre në errësirë? Njësaksi me filiza luledielli e mbajmë në një mjedis ku drita vjen nga ana e djathtë.A mund të jepni një shpjegim se pse filizat janë drejtuar andej nga vjen drita?

Materialet e mësimdhënies: një bimë që mësuesja e ka futur që më parë në njëvend pa dritë dhe që nuk e ka ujitur

Detyrë shtëpie: Vizatoni një bimë dhe jepni funksionin e secilës pjesë të saj.

Vlerësimi: Vlerësohen nxënësit mbi bazën e përgjigjeve të dhëna për të gjithaetapat e orës së mësimit.

5.3. Si lind dhe rritet bima


Të rendisë disa mënyra të shumimit të bimëve.

Të përshkruajë si lind dhe rritet bima.

Fjalë kyçe: zhardhoku

Motivimi: Bimët ashtu si gjithë qeniet e gjalla lindin rriten shumohen dhevdesin. Diskutohet.

ujë

Bima ka nevojë për

dritë Kripëra minerale Ajër të pastër

44

Mjetet: Një kokërr patate që është vënë disa javë më parë për të mbirë, libri“Dituri Natyre”.

Veprimtaritë: Fillohet me një stuhi mendimesh. Renditni pjesët e një bime dhetregoni funksionin e saj. Për çfarë kanë nevojë bimët dhe pse?

Më pas kalohet në temën e re, duke bërë motivimin e saj.

Çdo bimë lind dhe rritet. Nga mbirja e farave, lindin filizat e reja. Kërcelli fillontë zgjatet mbi tokë, ndërsa rrënja nën tokë. Numri i gjetheve fillon e rritet. Mëvonë dalin lulet. Nga polenizimi lindin fruta dhe farat brenda tyre. Farat biennë tokë dhe mbijnë. Rritja e bimës ka nevojë për ujë, dritë, kripëra minerale,ajër të pastër etj. Jetëgjatësia e bimëve është e ndryshme. Disa janë bimënjëvjeçare, të tjera shumëvjeçare.

Bimët nuk mbijnë vetëm nga farat. Patatja mbin nga zhardhoku, që është kërcellnëntokësor. Luleshtrydhet nxjerrin kërcej anësorë, të cilët aty ku prekin tokënlëshojnë rrënjë dhe kërcej të rinj. Një trëndafil mbin duke futur një copë kërcelltrëndafili në një saksi me dhe. Ai lëshon rrënjë në tokë dhe filiza e gjethe në kërcell.

Zhardhoku është kërcelli nëntokësor i patates.

Kontrolli i të kuptuarit: Çfarë del në fillim nga fara? A ndryshojnë gjethetmadhësinë e tyre? A mbin patatja nga fara?

Detyrë shtëpie: Në një kavanoz vendosni një shtresë pambuku të lagur me ujëdhe mbi të vendosni ca kokrra fasule. Vëzhgoni procesin e mbirjes së tyre gjatëditëve në vijim.

5.4. Historia e një kokrre misri


Të rendisë se cilat janë pjesët e mbirjes nën dhe mbi tokë.

Të tregojë funksionin e lules mashkullore dhe asaj femërore.

Motivimi: Në këtë mësim ju do të mësoni historinë e një kokrre misri, ngambjellja e saj, deri në formimin e qindra kokrrave ose farave të reja.

Veprimtaritë

Pyeten nxënësit si lind dhe rritet bima? Më pas jepet tema e re duke shtruarpyetjet e mëposhtme:

Vëreni disa nga ndryshimet që pëson fara e misrit gjatë mbirjes (referojunirubrikës “Pyesim dhe diskutojmë”).

Cilat janë pjesët që lindin nga mbirja e saj? Cila është pjesëza e bimës që rritet nëntokë dhe cila mbi tokë? A ndryshon gjatësia dhe degëzimet e rrënjëve gjatë ditëve,

45

pas mbirjes së farës? Cili është funksioni i rrënjëve, kërcellit dhe gjetheve të bimëssë misrit? Cili organ fillon ta përgatisë vetë ushqimin e kësaj bimëze?

Misri është një ndër bimët më të njohura bujqësore. Ai është bimë njëvjeçare,me të cilin mbillen parcela toke të mëdha. Nga mbjellja e kokrrave të misrit,deri në grumbullimin e kallinjve të rinj, kalojnë disa muaj. Pas polenizimitformohen kokrrat e misrit, të cilat vendosen në kallinj. Kallinjtë mblidhen,shkoqen dhe ne përsëri marrim kokrrat e misrit.

Mësoni:

Misri është një ndër bimët më të njohura për ne. Ai mbillet në pranverë dhekorret në vjeshtë. Kokrrat e misrit mbijnë pas 7 10 ditësh dhe japin bimët e reja.Pas disa muajsh, bimët e misrit formojnë kallinjtë, të cilët kanë shumë kokrramisri. Bima e misrit ka përdorime të shumta. Misri përdoret si ushqim përnjeriun dhe kafshët. Njeriu përdor miellin e misrit, niseshtenë etj. Nga kokrrate misrit mund të përgatiten deri në 1000 prodhime të tjera si niseshte, lëndëdjegëse për makinat, vaj ushqimor, barna mjekësore, birrë etj.

Kontrolli i të kuptuarit: Ku vendosen lulet mashkullore? Po ato femërore?

5.5. Drurët, shkurret dhe barishtet


Të dallojë drurët nga shkurret.

Të dallojë shkurret nga barishtet.

Fjalë kyçe: trungu u drurëve, trungu i shkurreve, bimë barishtore.

Motivimi: Ju keni parë lloje të ndryshme bimësh. Ato janë bimë drunore,shkurre ose bime barishtore. Nga dallohen këto nga njëra tjetra? Kësaj dheshumë pyetjeve të tjera do t’u japim përgjigje në këtë temë.

Procedura: Orientohen nxënësit në rubrikën “pyesim dhe përgjigjemi”. Përfigurën e parë shtrohen këto pyetje:

Si është trungu i këtyre drurëve? Ku fillojnë degëzimet e trungut, afër tokësapo në lartësi?

Mund të thoni emrat e disa bimëve të tilla? Drurët jetojnë vetëm një vit, aposhumë vite? A mund të thoni emrat e disa bimëve që u bien gjethet në vjeshtë?Po emrat e bimëve që nuk u bien gjethet?

Më pas tërhiqet vëmendja e nxënësve në figurat në fund të faqes 70. Pyesimdhe diskutojmë duke parë këto figura.

46

Edhe shkurret janë bimë drunore, por jo aq të larta sa drurët. Ku fillondegëzimi i kërcellit të tyre? A dini emra shkurresh që i ruajnë gjethet në dimër?

Edhe për figurat në faqe 71 shtrohen pyetjet e mëposhtme:

Cila është ngjyra e kërcejve barishtorë? Kush përkulet më shumë nga era,kërcelli barishtor apo trungu i drurëve? A jetojnë bimët barishtore për shumëvite, si bimët drunore dhe shkurret?

Thoni emrat e disa bimëve barishtore.

Përmblidhen njohuritë e reja dhe nxënësit lexojnë rubrikën:

Mësoni

Bimët ndahen në drurë, shkurre dhe bimë barishtore. Bimët drunore si lisi,bredhi, pisha etj., janë bimë të larta dhe me trung të drunjëzuar. Ato jetojnëshumë vite. Degët anësore dalin në lartësi dhe jo afër tokës.

Shkurret si murrizi, dafina, mareja etj, janë bimë shumëvjeçare jo shumë tëlarta. Trungu i tyre i drunjtë degëzohet pranë tokës. Disa bimë drunore dheshkurre i ruajnë gjethet edhe në dimër, të tjerat jo.

Bimët barishtore kanë kërcell të blertë, të hollë, të lakueshëm nga era dhe tëpadrunjëzuar. Ato janë bimë një ose dyvjeçare.

Trungu i drunjtë i drurëve degëzohet në lartësi nga toka.

Trungu i shkurreve degëzohet në afërsi të tokës.

Bimët barishtore kanë kërcell të hollë me ngjyrë të blertë dhe pa lëndëdrunore.

Kontrolli i të kuptuarit: Gruponi sipas tabelës së mëposhtme këto bimë:murrizi, pisha,misri, gruri,dafina, bredhi,mareja,domatja lisi, speci.

drurë shkurre barishtorë

Më pas tërhiqet vëmendja e nxënësve në rubrikën “A e dini se..”

47

5.6. Përshtatja e bimëve në mjedis


Të rendisë të paktën dy karakteristika të bimëve që jetojnë në zona të ngrohta.

Të shpjegojë pse kaktuset dhe bimë të tjera mishtake rriten në shkretëtirë.

Motivimi: Bimët janë përshtatur për të jetuar në mjedise nga më të ndryshmet.

Fjalë kyçe: bimët mishngrënëse

Procedura: Vërejmë fotot në faqen 72 dhe pyesim e diskutojmë.

Kaktuset jetojnë në shkretëtirë ku bën nxehtë dhe shirat janë shumë të rrallë.Kur bie shi, uji thithet dhe ruhet në kërcellin mishtak për t’u përdorur pak enga pak. Bimë të tjera të shkretëtirës kanë gjethe mishtake ku grumbullohet uji.

Vëreni këto bimë uji, të paraqitura në krye të faqes 73. Gjethet e disa bimëvejanë të zhytura në ujë, disa “notojnë” mbi ujë dhe të tjera kanë gjethe ajrorembi ujë. Në foton e mesit është një zambak uji. Çfarë forme kanë gjethet e tij?Po gjethet ajrore të bimës në foton e tretë?

A. Bimët që rriten në zona të ngrohta dhe me lagështirë, jo vetëm që janëtë larta, por shumë prej tyre përdridhen duke e bërë pyllin gati tëpapërshkueshëm (sepse duan të arrijnë dritën).

B. Në zonat e veriut, ku toka mbulohet për muaj të tërë nga akulli dhe dëbora,rriten kryesisht bimë barishtore dhe myshqe që e durojnë të ftohtin.

C. Në zonat tona ka pyje me shkurre, por edhe pyje me drurë të lartë. Cilëtjanë drurët që njihni në pyllin më të afërt me vendbanimin tuaj?

Disa bimë quhen mishngrënëse. Ato kanë fituar përshtatshmëri për të kapurkandrra të ndryshme, nga të cilat, pasi i tretin, marrin lëndë ushqyese. Këtobimë kanë shportëza me kapakë specialë ose fijeza me lëndë ngjitëse ku ngecenkandrrat.

Bimët mishngrënëse shërbejnë si kurthe për kandrrat. Pasi i tretin,shfrytëzojnë lëndët e tyre ushqyese. Kontrolli i të kuptuarit: Pse kaktusi jetonnë shkretëtirë dhe në vende të nxehta? (Kaktusi rritet në shkretëtirë. Atje kamungesë uji. Për të ruajtur ujin për një kohë të gjatë, i cili grumbullohet nëkërcellin e tyre mishtak, ka shndërruar gjethet në gjemba. Gjembat pengojnëavullimin e ujit).

Detyrë shtëpie: Arsyeto dhe përgjigju: pse zambakët e ujit janë me gjethe tëgjera?

48

KREU 6KAFSHËT

6.1. Kafshët rruazore dhe jorruazore


Të tregojë se cili është kriteri i klasifikimit të kafshëve.

Të rendisë jo më pak se dy kafshë rruazore dhe jo rruazore.

Fjalë kyçe: kafshë jo rruazore dhe kafshë rruazore.


Motivimi: Në këtë kapitull do të trajtojmë si grupohen, si ushqehen, sishumohen, si zhvillohen dhe si përshtaten kafshët.

Procedura për temën e re: Së pari njihen nxënësit me kapitullin e ri dhetregohet që objekt i studimit do të jenë kafshët. Pyeten nxënësit se si do t’igrupojmë ato? Nisur nga ngjashmëritë dhe ndryshimet, kafshët i ndajmë në dygrupe të mëdha: rruazore dhe jorruazore. Sqaro që në fillim se çfarë janërruazorët dhe se çfarë janë jo rruazorët.

Në faqen 76 vërejmë figurat dhe pyesim e diskutojmë për të dalluar kafshëtrruazore dhe ato jorruazore.

Anemonat, yjet e detit dhe sepjet janë kafshë të detit. A ka ngjashmëri trupi ityre? A mund të tregoni kafshë të tjera të detit të ngjashme me to?

Më pas trajtohen figurat e grupit të dytë të kësaj faqeje duke shtruar situatëndhe pyetjet e mëposhtme: A mund të thoni emrin e këtyre kafshëve? A mundtë thoni se si lëvizin ato? A janë të ngjashme këto kafshë? A është e fortëmbulesa e trupit të një zhuzhaku?

Po njësoj veprohet edhe me grupin e tretë të këtyre figurave: A mund të thoniemrat e këtyre kafshëve? Poshtë çdo kafshe ju keni skeletin të përbërë prejshumë kockash. Në anën shpinore të tij ndodhet shtylla kurrizore, e përbërënga shumë kocka të vogla që quhen rruaza.

Mësoni: Numri i kafshëve në rruzullin tonë tokësor është jashtëzakonisht i madh.Ato jetojnë në ujë, tokë dhe ajër. Kafshët kanë shumë veçori të përbashkëta, poredhe ndryshime shumë të mëdha me njëra tjetrën. Kafshët ndahen në dy grupe tëmëdha: në kafshë rruazore dhe kafshë jorruazore. Të gjitha kafshët, si krimbat,kërmijtë, yjet e detit, merimangat, kandrrat etj, nuk kanë skelet të brendshëm. Pra,ato nuk kanë kocka dhe as shtyllë kurrizore. Të tilla kafshë quhen jorruazore.Shumica e kafshëve në rruzullin tokësor janë kafshë jorruazore.

Kontrolli i të kuptuarit: A kanë kocka krimbat, kandrrat, merimangat, iriqët edetit etj? A janë këto kafshë jo rruazore? Pse?

49

Përforcimi i temës së re

Pyesim dhe diskutojmë: Cili është dallimi ndërmjet kafshëve rruazore dhekafshëve jorruazore? (Kafshët jorruazore nuk kanë shtyllë kurrizore. Kafshëtrruazore kanë shtyllë kurrizore.)

A e dini se...?

Numri i kafshëve jo rruazorë në rruzullin tokësor arrin deri në 1 200 0000 lloje.

Detyrë shtëpie: Shkruani në fletore emrat e mbi 10 kafshëve dhe klasifikojiniato në rruazore dhe jo rruazore.

6.2. Çfarë hanë kafshët


Të klasifikojë kafshët në tre grupe.Të bëjë dallimin ndërmjet bimëve dhe kafshëve, duke u nisur ngapërgatitja e ushqimit.

Motivimi: Një ndër kërkesat kryesore për jetën e kafshëve është ushqimi. Ngamënyra se si ushqehen, kafshët ndahen në barngrënëse, mishngrënëse dhegjithçkangrënëse.

Procedura për temën e re: Pasi është bërë motivimi, kalohet në rubrikën“Pyesim dhe diskutojmë”. U kërkohet nxënësve të emërtojnë kafshët në figurë(faqe 71). Më pas shtrojmë pyetjen: Me se ushqehen delet, lopët, dhitë, kuajt?

U tërhiqet vëmendja nxënësve në figurat e librit, faqe 77 dhe shtrohet pyetja: Aushqehen luani, shqiponja dhe peshkaqenët me prodhime bimore, apo vetëmme mishin e freskët të kafshëve të tjera? Kush është preja e luanëve,shqiponjave dhe peshkaqenëve?

A dini emra kafshësh të tjera që ushqehen vetëm me mish?

Më pas trajtohen dijet e reja të përmbledhura në rubrikën:

Mësoni

Kafshët, ashtu si dhe bimët, kanë nevojë për ushqim. Bimët e përgatitin vetëushqimin e tyre, kurse kafshët e marrin të gatshëm. Kafshët ndahen në kafshëbarngrënëse, mishngrënëse dhe gjithçkangrënëse.

Kafshë të tilla si: delet, dhitë, kuajt, lopët, zebrat, gjirafat, dreri etj janë barngrënëse.Kafshë të tjera si luani, ujku, tigri, shqiponja, bufi, peshkaqeni, krokodili janë kafshëmishngrënëse. Këto kafshë quhen edhe grabitqare. Kafshët me të cilat këtagrabitqarë ushqehen, quhen pre ose gjah. Grabitqarët kanë dhëmbë të mprehtë, por

50

edhe kthetra të forta për të kapur dhe copëtuar gjahun. Kafshë të tjera si dhelpra,derri, ariu etj. janë kafshë gjithçkangrënëse. Edhe njeriu përfshihet në këtë grup.

Kafshët barngrënëse ushqehen vetëm me prodhime bimore.

Kafshët mishngrënëse ushqehen me mishin e kafshëve të tjera.

Kafshët gjithçkangrënëse ushqehen njëherazi edhe me prodhime bimore,edhe me mishin e kafshëve të tjera.

Kafshët mishngrënëse quhen grabitqare.

Kafshët që hahen nga kafshët e tjera quhen pre.

I kthehemi edhe një herë figurave të fundit në faqen 78. Parashtrohet situata emëposhtme:

Kujtoni kur keni ngrënë mish ose peshk dhe kur keni ngrënë zarzavate dhe fruta.

Pyeten nxënësit: Po njeriu çfarë është? Njeriu është gjithçkangrënës. Ariugjithashtu është gjithçkangrënës. A e keni parë në televizor arin duke gjuajturpeshk? Edhe shumë shpendë janë të tillë. Ata ushqehen me fara e fruta bimësh,por edhe me krimba toke.

Kontrolli i të kuptuarit: Grupo kafshët sipas mënyrës së të ushqyerit

Detyrë shtëpie: Pse njeriu vendoset në grupin e gjithçkangënësve? Thoniemrat e disa kafshëve të tjera që bëjnë pjesë në këtë grup.

6.3. Shumimi i kafshëve


Të rendisë disa mënyra të shumimit të kafshëve

Motivimi: Të gjitha kafshët shumohen. Lindja e kafshëve të reja mund të bëhetvetëm me dy prindër: një mashkull dhe një femër. Shumimi i kafshëve bëhetnë mënyra të ndryshme.

Fjalë kyçe: shumimi i kafshëve.

Procedura për temën e re

Pyesim dhe diskutojmë

Tërhiqet vëmendja në figurat e para të faqes 79 dhe shtrohet pyetja: Çfarë janëduke bërë këto kafshë me njëra tjetrën? Ato janë duke u çiftuar. Gjatë çiftimit,mashkulli dhe femra bashkojnë qelizat mashkullore me ato femërore. Qelizafemërore quhet vezë. Disa kafshë e zhvillojnë vezën brenda trupit të tyre dhelindin të vegjël. Kafshë të tjera pjellin vezë, të cilat zhvillohen jashtë trupit përtë lindur të vegjël.

51

Të gjitha kafshët shumohen. Lindja e bebeve të reja mund të bëhet vetëm ngady prindër: njëri mashkull e tjetri femër. Shumimi i kafshëve bëhet në mënyratë ndryshme.

Tërhiqet vëmendja në figurat në mes të faqen 79. Cilat janë kafshët që vëreni nëkëto figura? A keni parë qengja, keca, këlyshë të maces, viça apo të sapolindurtë kafshëve të tjera? A është e njëjtë madhësia e një qengji, me atë të viçit të njëlope? Cilët janë prindërit e qengjit, kecit, gicit dhe mëzit?

Së fundi trajtohen figurat e fundit të kësaj faqeje. Vëreni këtë krokodil të vogëlqë është duke dalë nga veza. Edhe zogu i pulës gjithashtu del nga veza. Nëfoton e tretë ju shihni disa larva. Ato kanë lindur nga vezët e peshqve. Këtolarva pak e nga pak ndryshojnë për të marrë pamjen e peshkut të rritur.

Edhe një herë përmblidhen njohuritë e reja duke u bazuar në rubrikën:

Mësoni

Të gjitha qeniet shtazore shumohen. Shumimi fillon me çiftimin e një kafshemashkull me një kafshë femër. Mashkulli jep qelizat mashkullore, ndërsafemra vezët ose qelizat femërore. Qelizat mashkullore dhe ato femëroreshkrihen në një qelizë të vetme, nga e cila zhvillohet bebja.

Në shumë kafshë të zhvilluara, siç është delja, dhia, ujku, ariu, lepuri, derri etj,i vogli zhvillohet brenda trupit të nënës. Këto kafshë lindin të vegjël.

Kafshë të tjera si kandrrat, kërmijtë, peshqit, bretkosat, shpendët etj, pjellinvezë. Mashkulli vendos mbi vezët qelizat mashkullore. Vezët zhvillohen jashtëtrupit dhe prej tyre lindin të vegjlit.

Shumimi është procesi me të cilin kafshët lindin të vegjlit e tyre të ngjashëmme veten.

Kontrolli i të kuptuarit: Çfarë quhet shumim?

Detyrë shtëpie: shkruaj në fletore emra kafshësh, vezët e të cilave zhvillohen:a) jashtë trupit të nënës; b) brenda trupit të nënës.

52

6.4. Zhvillimi i kafshëve


Të përkufizojë se çfarë quhet zhvillimTë rendisë tri faza të njëpasnjëshme të jetës së një kafshe

Motivimi: Jeta e çdo kafshe kalon në tri faza të njëpasnjëshme: zhvillimi paralindjes, mosha e vogël dhe mosha e rritur.

Fjalë kyçe: zhvillimi para lindjes, mosha e vogël, mosha e rritur.

Mjetet: libri i diturisë së natyrës

Procedura për temën e re: Le të shohim se çfarë tregojnë figurat në faqen 80.Për këtë i drejtohemi rubrikës “Pyesim dhe diskutojmë”.

A keni dëgjuar ndonjëherë për ariun panda që ka ngjyrë të bardhë e të zezë?Pasi çiftimit të mashkullit me femrën, bebja zhvillohet në trupin e femrës përrreth 5 muaj. I vogli i sapolindur peshon më pak se një kokërr mollë, kurprindërit peshojnë disa kuintalë. I vogli lind me sy të mbyllur dhe ushqehet mequmështin e nënës së vet. Pas një muaji e gjysmë fillon e hap sytë. Në moshëntremujore, i vogli fillon të ndjekë nënën, kurse pas gjashtë muajsh fillon tëushqehet vetë. Pas një ose dy vjetësh, i vogli largohet nga nëna dhe bën jetë tëpavarur. Në moshën 6 vjeçare, ai konsiderohet plotësisht i rritur dhe fillonshumimin. Ariu panda jeton deri në 30 vjet.

Mësuesi thekson se:

Jeta e çdo kafshe kalon në tri faza të njëpasnjëshme: zhvillimi para lindjes, mosha evogël dhe mosha e rritur. Pas lindjes, të vegjlit kanë nevojë për përkujdesjen enënës. Pasi rriten, ato fillojnë të bëjnë jetë të pavarur nga prindërit e tyre.

Më pas mësuesja trajton mënyrën e zhvillimit të kafshëve, para lindjes, jashtëtrupit të nënës. Shumë kafshë të tjera nuk pjellin të vegjël. Ato pjellin vezë, tëcilat pasi ngrohen, zhvillojnë të voglin brenda tyre. Për të lindur, i vogli thyenlëvozhgën e vezës dhe del jashtë. Të vegjlit për shumë pak kohë zhvillohendhe shndërrohen në të rritur.

• A e dini se...?

Në gjuhën kineze emri i pandës është Da xiong mao , që do të thotë ariu macegjigant? A e dini se çfarë është veza e pulës? Ajo është një qelizë e madhe, kujanë shkrirë qelizat mashkullore dhe ato femërore pas çiftimit të një pule menjë gjel. Veza ngrohet dhe brenda saj zhvillohet një zog i vogël. Pas 21 ditësh,zogu thyen lëvozhgën e vezës dhe del jashtë. Ai shikon, ecën dhe fillon tëushqehet. Zogu rritet shpejt dhe merr trajtën e një pule ose të një gjeli. A mundtë thoni tani, se cili është ndryshimi mes rritjes dhe zhvillimit të një shpendi

53

dhe atij të një ariu si panda? A mund të thoni emra kafshësh të tjera qëshumohen si pula dhe si panda?

Ndryshimet që pëson kafsha nga faza e bebes në trupin e nënës ose brendavezës, deri në atë të rritur quhet zhvillim.

Skema e këshilluar në këtë rast

6.5. Përshtatja e kafshëve


Të shpjegojë pse ariu polar është me gëzof dhe pse ngjyra e tij është e bardhë.Të shpjegojë pse ndryshon ngjyra e gëzofit të një lepuri që jeton në polin everiut.

Fjalë kyçe: përshtatje

Motivimi: Kafshët janë përshtatur për të jetuar në mjedise nga më tëndryshmet. Për të kuptuar se çfarë është përshtatshmëria e kafshëve, le tëvërejmë figurat e mëposhtme dhe të pyesim e diskutojmë rreth tyre.

Procedura për temën e re: Pasi është bërë motivimi kalohet në rubrikat emëposhtme.

• Pyesim dhe diskutojmë

Vëzhgojmë dy figurat e para të faqes 82. Në të paraqiten ariu polar dheelefanti. Ariu polar jeton në veri të rruzullit tokësor, ku toka është e mbuluarnga dëbora dhe akulli, kurse elefanti jeton në vende të ngrohta e me shumëbimë. Pse ariu polar ka ngjyrë të bardhë, ndërsa elefanti ngjyrë të errët? A edini se pse veshët e elefantit janë të mëdhenj, kurse veshët e ariut të vegjël? A e

Jeta e çdokafshe

Zhvillimi paralindjes

Mosha e vogël

Mosha e rritur

Në trupin e nënës

Jashtë trupit tënënës (në vezë)

54

dini pse lëkura e ariut është me gëzof shumë të ngrohtë, ndërsa lëkura eelefantit është pa gëzof?

Më pas kalohet në figurën që paraqet lepurin. Ky lepur jeton në Polin e Veriut.Në dimër, kur toka mbulohet nga dëbora e akulli, gëzofi i lepurit bëhet ibardhë. Ndërsa në verë, kur akulli shkrin dhe mbin bari, ngjyra e gëzofit bëhete errët. A mund të jepni një shpjegim se pse ndodh kjo dukuri? Çfarë dalloninë vendin ku drejtohen shigjetat në këto figura? Në foton e parë ju keni njëinsekt që ngjan si një copë gjethe. Po dy shpendë që ndodhen në foton e dytë, amund t’i dalloni lehtësisht? A dalloni dot se çfarë kafshe është në foton e tretë?Pse nuk është e lehtë që këto kafshë të dallohen nga grabitqarët e tyre?Përgjigjet i gjeni në rubrikën:

Mësoni

Ashtu si bimët edhe kafshët përshtaten në mjedise të caktuara. Përshtatja umundëson kafshëve gjetjen e ushqimit dhe vendstrehimit, mbrojtjen ndajtemperaturave të ulëta dhe të larta të mjedisit, mbrojtjen nga grabitqarët etj.Kështu për shembull, ngjyra e bardhë e ariut polar e ndihmon kafshën që tëmos zbulohet nga preja, siç janë fokat detare. Gëzofi i trashë dhe shtresat edhjamit poshtë lëkurës e mbrojnë atë nga i ftohti. Putrat e mëdha dhe thonjtë endihmojnë mos të rrëshqasë në akull etj. Përkundrazi, elefanti që jeton nëvende të ngrohta e me bimësi ka ngjyrë të errët, nuk ka gëzof, ka veshë tëmëdhenj për të trembur mizat etj. Shumë kafshë maskohen në mjedisin kujetojnë. Ato ndryshojnë ngjyrën në stinë të ndryshme të vitit ose marrin ngjyrate mjedisit dhe formën e objekteve të tjera, në mënyrë që të mos dallohen ngagrabitqarët e tyre.

Së fundi trajtohet rubrika:

A e dini se...?

Mprehtësia e syrit të fajkoit është 3 herë më e madhe, se ajo e syrit tonë. Aimund të dallojë një objekt prej 10 cm, nga një largësi prej 1,5 km.

55

KREU 7NJERIU DHE SHËNDETI

7.1. Pamja ime. Unë dhe shqisat e mia


Të rendisë pjesët kryesore të trupit dhe të thotë elementët përbërës tësecilës pjesë.Të shpjegojë rolin e shqisave dhe të pohojë organet përkatëse.

Fjalë kyçe: syri, veshi, hunda, gjuha dhe lëkura.

Motivimi: Në këtë kapitull do të trajtojmë njeriun dhe shëndetin e tij. Së parido të trajtojmë pjesët kryesore të trupit të njeriut dhe shqisat e tij.

Mjetet: libri “Dituri e natyrës”

Procedura për temën e re: I drejtojmë nxënësit në figurën e parë në faqen 86.Përqendrojmë vëmendjen në pjesët e trupit (figura djathtas), duke përmendur tripjesët kryesore të trupit. Trupi ynë ka tri pjesë kryesore: kokën, trungun dhegjymtyrët. Te trungu i trupit përfshihen gjoksi dhe barku, ndërsa te gjymtyrëtpërfshihen gjymtyrët e sipërme dhe ato të poshtme. Gjymtyra e sipërme është epërbërë nga krahu, parakrahu dhe dora, ndërsa ajo e poshtme nga kofsha, kërciridhe këmba. A kanë madhësi të njëjtë tri pjesët kryesore të trupit? A janë njësoj tëgjata gjymtyrët e poshtme me ato të sipërme? Çfarë funksioni kryejnë gjymtyrët esipërme dhe ato të poshtme? Pse ecja e njeriut është e ndryshme nga ajo e kafshëve?Tërheqim vëmendjen në figurat që paraqesin shqisat e njeriut.Shpesh ju thoni: Shiko me kujdes! Çfarë shije ka ky frut? Cila është aroma ekësaj luleje? Dëgjoni këtë këngë! Preke dorën time! A mund të thoni se me cilinorgan shikojmë, me cilin dëgjojmë, me cilin nuhasim, me cilin shijojmë dhe mecilin prekim? A mund të thoni se cili është funksioni i syrit, veshit, gjuhës,hundës dhe lëkurës?

Organe të shqisave janë: syri, veshi, hunda, gjuha dhe lëkura

Në këtë mësim ne kemi shpjeguar disa nga pjesët e trupit, të cilat duken në sipërfaqe.Të gjitha këto pjesë kanë funksionet e tyre. Në mësimet e tjera ne do të shpjegojmë seçfarë ndodhet brenda trupit dhe çfarë roli luajnë këto pjesë në jetën tonë.

Syri, veshi, gjuha, hunda dhe lëkura janë pesë organet tona të shqisave. Pa këtoorgane ne nuk mund ta njohim botën që na rrethon. Me anë të syrit neshikojmë, me veshin dëgjojmë, me hundën nuhasim, me gjuhën shijojmë dheme lëkurën prekim. Të gjitha mesazhet që merren nga organet e shqisave, idërgohen trurit për t’u analizuar. Truri ndodhet në kokë. Pa trurin, organet eshqisave nuk mund të punojnë.

56

7.2. Mbrojtja dhe mbështetja


Të përshkruajë rolin mbrojtës të lëkurës.Të tregojë kockat kryesore të skeletit të trupit të tij.

Fjalë kyçe: lëkura, skeleti

Mjetet: në mungesë të një skeleti mësimor, përdoret libri “Dituri Natyre”

Motivimi: Çfarë është lëkura? Pse shërben ajo? Po kockat përse shërbejnë?


Roli mbrojtës i lëkurës

Le t’u përgjigjemi si me poshtë këtyre pyetjeve:

A e mbulon lëkura të gjithë sipërfaqen e trupit tonë? Çfarë ndodh në lëkurëntuaj nëse e dëmtoni atë? A është lëkura e lëmuar apo aty këtu ka edhe qime nësipërfaqe të saj? Në cilën pjesë të trupit ka më shumë qime? Kur djersijmë mëshumë, në dimër apo verë? Pse këshillohet të bëhen banja dielli dhe të nxijmëlëkurën? A e keni vënë re dyllin që mbetet në pambukun pastrues kurpastrojmë veshët pas banjës?

Lëkura është një cipë që vesh të gjithë sipërfaqen e trupit. Ajo na mbron ngamikrobet dhe gjithë gjërat e tjera të rrezikshme, të cilat po të futen brendatrupit shkaktojnë sëmundje. Lëkura mbron edhe temperaturën e trupit. Nëverë ne djersijmë. Avullimi i djersës freskon trupin. Nën veprimin e rrezeve tëdiellit prodhohet një lëndë, që është e rëndësishme për fortësinë e kockave.Mungesa e saj te të vegjlit shkakton deformimin e kockave.

Tërheqim vëmendjen e nxënësve në figurën faqe 88, e cila paraqet një skelet.Skeleti i njeriut është i përbërë nga shumë kocka. Ai i jep formën trupit dhembron organet që ndodhen brenda tij. Skeleti bashkë me muskujt, për të cilëtdo të flasim në mësimin tjetër, realizon lëvizjet e trupit. Njeriu është qenierruazore. Shtylla e tij kurrizore është e përbërë nga shumë rruaza. Ajo luan njërol të rëndësishëm në mbajtjen e trupit tonë në këmbë.

Skeleti është tërësia e kockave të trupit tonë.

Vëreni foton e këtij skeleti të përbërë nga shumë kocka. Gjeni ku ndodhenkockat e kokës, qafës, kraharorit, gjymtyrës së sipërme dhe të poshtme etj. Jumund t’i gjeni me dorë një pjesë të këtyre kockave në trupin tuaj. A mund t’itregoni shokut të bankës kockat kryesore të skeletit tuaj? Çfarë është njeriu,qenie rruazore apo jorruazore?

Nëse ne jemi qenie rruazore, a mund të gjeni se ku ndodhet shtylla kurrizore?Nga se është e ndërtuar shtylla kurrizore? Nga çfarë kockash është i ndërtuar

57

kafazi i kraharorit? Cilat janë më të gjata, kockat e gjymtyrëve të sipërme apotë poshtmet? Duart dhe këmbët kanë një apo më shumë kocka? A kanë formëdhe madhësi të njëjtë kockat që ndërtojnë skeletin e njeriut?

Këtyre pyetjeve i përgjigjemi duke parë fig në faqe 88.

Më pas trajtojmë rubrikën “A e dini se..”

Skeleti i njeriut është i përbërë nga 206 kocka.

7.3. Mësim praktik: Të ruajmë higjienën vetjake


Të japë kuptimin e fjalës higjienëTë rendisë rregullat për të mbajtur pastërtinë e trupit

Motivimi: Tërësia e rregullave që duhet të dimë dhe të zbatojmë për tëparandaluar sëmundjet dhe forcuar shëndetin, quhet higjienë. Higjiena është elidhur ngushtë me pastërtinë e trupit, mjedisit ku jetojmë, pastërtinë eushqimit që hamë etj.

Fjalë kyçe: higjiena

Mjetet: libri “Dituri Natyre”, furçë dhe pastë dhëmbësh, sapun për larjen eduarve

Procedura për temën e re: së pari mësuesja shpjegon fjalën higjienë.

Më pas kalohet në rubrikën “Pyesim dhe diskutojmë”: Çfarë tregojnë figuratnë faqen 89? A mund të rrini ju me dikë që është i palarë dhe bie erë të keqe? Ai lani dhëmbët rregullisht? A i ndërroni çdo mëngjes rrobat e brendshme tëtrupit? A e keni ndier ndonjëherë erën e rëndë të këmbëve pasi hiqni këpucët?A keni parë ndonjë shok që nuk i ka prerë thonjtë e duarve dhe të këmbëve? Ai lani duart gjithmonë para se të hani? A keni parë njerëz që pinë duhan brendanë makinë? A i lani frutat para se t’i hani?

Provojmë të bëjmë sikur lajmë duart, duke ndjekur figurat e mëposhtme. Kurtë shkoni në shtëpi, mësoni t’i lani duart me ujë e sapun, sipas këtyre figurave.

Tërësia e rregullave që duhet të dimë dhe të zbatojmë për të parandaluarsëmundjet dhe forcuar shëndetin, quhet higjienë. Higjiena është e lidhurngushtë me pastërtinë e trupit, mjedisit ku jetojmë, pastërtinë e ushqimit qëhamë etj. Më pas kalohet në dhënien e këshillave për të mbajtur pastër trupin.

Higjiena vetjake është shumë e rëndësishme për të qenë të shëndetshëm. Për tëruajtur pastërtinë e trupit ndiqni këshillat e mëposhtme:

58

Lani duart para se të hani, pasi dilni nga tualeti, pasi keni prekur kafshëtshtëpiake dhe sa herë t’i bëni pis. Shumë sëmundje përhapen nga mikrobet qëmarrim me duart e palara.

Bëni dush një herë në ditë. Ju mund të bëni dush më shumë se një herë në ditë,nëse luani dhe bëheni me djersë. Pas dushit, thani trupin me peshqir të pastër.Mos përdorni asnjëherë peshqirin me të cilin është fshirë dikush tjetër.

Ndërroni çdo mëngjes rrobat e brendshme. Ato thithin djersën dhe në tozhvillohen mikrobe të ndryshme. Ndërresat e palara bien erë.

Lani rregullisht dhëmbët. Nëse nuk lani dhëmbët goja mban erë.

Prisni thonjtë e duarve dhe të këmbëve. Kur thonjtë rriten, poshtë tyrezhvillohen mikrobe që shkaktojnë sëmundje.

Ndërroni vazhdimisht çorapet. Kur hiqni këpucët, i lini në një vend të freskëtdhe pa lagështirë.

Nëse keni dy palë këpucë, ndërrojini ato çdo ditë.

Theksohet edhe një herë që: Higjiena është një tërësi rregullash që shërbejnëpër të parandaluar sëmundjet dhe për të forcuar shëndetin.

Kontrolli i të kuptuarit: Kërkohet nga nxënësit renditja e rregullave për tëmbajtur trupin të pastër.

Shënim: Në klasë mund të demonstrohet mënyra e larjes së dhëmbëve dhe të duarve.

7.4. Kyçet, muskujt, lëvizja


Të shpjegojë pse shërbejnë kyçet.Të shpjegojë lidhjen ndërmjet muskujve, skeletit dhe lëvizjes.

Fjalë kyçe: kyçi, muskujt, lëvizja

Mjetet: libri i diturisë

Motivimi: Çfarë quhet kyç?

Procedura për temën e re: Së pari shpjegojmë fjalën kyç.

KyçetLidhjet midis kockave quhen kyçe. Njëra kockë e kyçit të lëvizshëm ka një kokë tëlëmuar, kurse tjetra një gropë të lëmuar. Midis kockave ka lëngje të veçanta qënjomin sipërfaqen dhe lehtësojnë lëvizjen e kockave mbi njëra tjetrën. Vërenikyçin e bërrylit që lidh kockën e krahut me atë të parakrahut. Provoni të përthyeniparakrahun, kërcirin, gishtat e dorës e të këmbës si dhe pjesë të tjera.

59

Mësoni

Kockat lidhen me njëra tjetrën përmes kyçeve. Kyçet, si ai i bërrylit, gjurit,gishtave të dorës dhe këmbës, janë shumë të lëvizshëm. Kyçe të tjera, si ata qëformohen midis rruazave të shtyllës kurrizore, janë gjysmë të lëvizshëm. Disalidhje kockash si ato që formojnë kafkën e kokës janë të palëvizshme.

Njeriu ka rreth 600 muskuj. Një muskul është një pjesë e mishtë që lidhet në tëdy skajet me kockat e skeletit. Pjesa e muskulit që lidhet me kockën quhet dell.Muskujt kanë aftësi të tkurren e të shtrihen. Duke u tkurrur dhe lëshuar,muskujt lëvizin edhe kockat.

A e dini se...?

Kur ju qeshni përdorni rreth 17 muskuj, kurse kur rrudhni vetullat përdorni 43muskuj të vegjël.

Kyçi është lidhja që formohet midis dy kockave të trupit. Përkuluni parambrapa dhe majtas djathtas. Cila pjesë e trupit lëviz më lirisht dhe cila më mevështirësi. A janë njëlloj të lëvizshme kyçet që lidhin kockat me njëra tjetrën.Cilat janë pjesët që ndërtojnë një kyç?

Muskujt e skeletit dhe lëvizja

Muskujt ndodhen poshtë lëkurës. Ne mund ta shohim formën e tyre edhe nësipërfaqen e trupit.

Provoni edhe ju të prekni muskujt e krahut.

Vëreni muskulin që lidhet në kockën e parakrahut dhe krahut. Nga tkurrjakrahu përthyhet, ndërsa gjatë lëshimit krahu shtrihet. Kështu lëvizin edhepjesët e tjera të trupit. Provoni të lëvizni këmbën, duart, qafën, nofullën etj.

Kontrolli i të kuptuarit: Cili është roli i muskujve? Po roli i kyçeve?

7.5. Shëndeti i skeletit


Të rendisë rregulla të qëndrimit sa më të shëndetshëm për skeletin e njeriut.Të mësojë përse shërben vitamina D dhe si merret ajo.

Fjalë kyçe: rakitizmi


Motivimi: do të diskutojmë për shëndetin e skeletit

Procedura për temën e re:

60


Vendosni dorën pas shpinës dhe gjeni shtyllën kurrizore. A është ajo e lëmuar,apo të jep përshtypjen sikur është me gunga?

Si quhen kockëzat që ndërtojnë shtyllën kurrizore? (kujtoni se ato quhenrruaza). Lidhjet midis tyre janë shumë të lëvizshme, apo gjysmë të lëvizshme?

Tërhiqet vëmendja tek tri figurat e fundit të faqes 92 dhe vazhdohet si më poshtë:

Vëreni figurën dhe thoni se sa lakore ka shtylla kurrizore kur e shikojmë atëanash? Cila është arsyeja, sipas jush, që disa njerëz e kanë trupin të drejtë e tëtjerët të kërrusur?

Çfarë ka pësuar shtylla kurrizore në figurën e parë dhe të dytë? A është i njëjtëshformimi në këto dy figura? Duke vërejtur shpinën e vajzës në figurën e tretë,a mund të dalloni që shtylla është e shformuar? Në cilën anë është lakuarshtylla e saj?

Pasi kanë perceptuar shformimet që pëson skeleti, për shkak të mos qëndrimittë duhur, bëhet një përmbledhje rregullave që duhen zbatuar që skeleti ynë tëjetë i shëndetshëm.

Unë kuptova

Shtylla kurrizore e njeriut ka katër laqe, të cilat e bëjnë më të lehtë mbajtjen etrupit drejt dhe në këmbë. Kur nuk e mbajmë trupin drejt shtylla kurrizoremund të shformohet. Në se një fëmijë qëndron me orë të tëra me shpinën tëpërkulur mbi tavolinë, shtylla kurrizore lakohet para mbrapa.

Për arsye të ngjashme, shtylla mund të lakohet majtas ose djathtas. Në këtë rasttrupi qëndron i mënjanuar.

Shohim tani figurat në pjesën e sipërme, faqe 93. Vëreni figurat dhe tregoni seçfarë duhet të bëjmë dhe çfarë nuk duhet të bëjmë që të ruajmë kockat dheshtyllën kurrizore pa u shformuar.

Rakitizmi është sëmundje e kockave që shkaktohet nga mungesa e vitaminësD. Mungesa e një lënde që quhet vitamina D, shkakton një sëmundje të rëndëqë quhet rakitizëm. Vitamina D merret me ushqimin, por formohet edhe nëlëkurë nën veprimin e rrezeve të diellit. Në mungesë të saj, skeleti nuk merrzhvillim të plotë, kështu këmbët dhe shtylla kurrizore shformohen.

Kontrolli i të kuptuarit: Pse shtylla kurrizore është me katër laqe?

Cila është pasoja e mungesës së vitaminës D?

61

7.6. Pse dhe si ushqehemi


Të tregojë se çfarë janë sheqernat dhe pse i duhen organizmit.Të shpjegojë pse shërbejnë proteinat dhe kripërat minerale.

Fjalë kyçe: sheqernat, yndyrat, proteinat, kripërat minerale, vitaminat.


Motivimi: Shtrojmë pyetjet e para në rubrikën “Pyesim dhe diskutojmë”.

A mund të kujtoni se cilat kanë qenë llojet e ushqimeve që keni ngrënë dje nëmëngjes, në drekë dhe në darkë? Cilat janë zarzavatet dhe frutat që rriten mëshumë në zonën ku banoni?

Çfarë përdorni më shumë në shtëpi, mishin e viçit, peshkun apo mishin epulës? A mund të thoni disa lloj ëmbëlsirash dhe cila ju pëlqen më shumë?

Pasi përmendëm zarzavatet, frutat, mishrat, ëmbëlsirat shtrojmë pyetjen:

Çfarë përmbajnë ushqimet?

Lëndët kryesore që përmbajnë ushqimet dhe që janë të domosdoshme përorganizmin janë: uji, sheqernat, lyrat, proteinat, kripërat minerale dhe vitaminat.

Sheqernat dhe yndyrat janë lëndët kryesore nga marrim energjinë. Të tilla lëndëi takojmë më shumë te drithërat dhe nënprodhimet e tyre, si dhe gjalpi e vaji.

Proteinat përbëjnë lëndën e parë që shërben si pjesë këmbimi për ndërtimin etrupit dhe riparimin e pjesëve të dëmtuara. Të tilla lëndë gjenden më shumë temishi, qumështi, veza, peshku dhe bishtajat.

Kripërat minerale dhe vitaminat shërbejnë për të mbrojtur trupin nga shumësëmundje, por edhe për të rregulluar shumë funksione të tij. Ato i takojmë tefrutat, zarzavatet etj.

Konkluzion

Ushqimet sigurojnë energjinë për të gjitha funksionet që kryejmë. Ato nafurnizojnë gjithashtu me lëndët e para që duhen për rritjen dhe riparimin epjesëve të dëmtuara të trupit. Sheqernat dhe lyrat sigurojnë energjinë,proteinat shërbejnë si material ndërtimi, kurse kripërat minerale dhe vitaminatjanë lëndë që na mbrojnë dhe rregullojnë shumë funksione.

Sheqernat, lyrat, proteinat, kripërat minerale dhe vitaminat janë përbërësitkryesorë të ushqimeve që hamë çdo ditë. Njeriu ka nevojë të ushqehet në mënyrëtë baraspeshuar. Kjo do të thotë që ne jo vetëm duhet të hamë, por edhe duhet tëdimë si të ushqehemi. Në vizatimin e mësipërm jepet pjata e ushqimeve të mira.Kjo pjatë tregon se në racionin tonë ushqimor duhet të ketë më shumë zarzavate,

62

fruta e drithëra, më pak mish, qumësht e djathë dhe shumë më pak prodhime qëkanë sheqer dhe lyra. A e respektoni ju këtë gjë në shtëpitë tuaja?

Kontrolli i të kuptuarit: Si duhet të ushqehemi?

Detyra shtëpie: Shkruani në fletore se përse shërbejnë lëndët e dhëna nërubrikën “Fjalorthi im i vogël”.

7.7. Rruga e ushqimeve në aparatin tretës


Të përkufizojë se çfarë është tretja.Të përshkruajë pjesët përbërëse të aparatit tretës.Të tregojë rolin e secilës pjesë të aparatit tretës.

Fjalë kyçe: aparati i tretjes, tretja.




Çfarë pësojnë brenda trupit tonë ushqimet që hamë? Pse na lëshon goja lëngkur ndiejmë erën e një ushqimi të shijshëm? Çfarë përpunimi u bëjmëushqimeve në gojë? Çfarë roli luajnë dhëmbët tanë? Po gjuha?

Aparati ynë tretës është një gyp i gjatë rreth 9 m, që fillon me gojën dhembaron me vrimën anale. Procesi i tretjes së ushqimeve fillon në gojë. Atyushqimi laget nga pështyma, copëtohet me dhëmbët dhe përzihet nga gjuha.Ky ushqim gëlltitet dhe kalon në kapërcell. Përmes këtij gypi, ushqimi zbret nëstomak ku qëndron për dy tri orë. Aty ushqimi përzihet me lëngjet tretëse qëprodhon stomaku dhe merr trajtën e një supe. Disa nga lëndët ushqimorefillojnë tretjen që në stomak.

Më tej, përmbajtja e stomakut zbrazet pak e nga pak drejt zorrës së hollë, e cilaarrin deri në 6 m gjatësi. Për të kryer tretjen e plotë të ushqimeve, zorra e hollëka nevojë për ndihmën e lëngjeve të disa gjëndrave si tëmthi, lëngjet e gjëndrëssë pankreasit etj. Nga tretja dalin kripërat minerale, vitaminat, sheqernat, lyratdhe proteinat. Ato thithen në zorrën e hollë dhe kalojnë në gjak. Lëndët që nuktreten kalojnë në zorrën e trashë që është e gjatë rreth 1.5 m. Ato dalin jashtëtrupit tonë në formën e feçeve.

Konkluzion

Aparati i tretjes përbëhet nga: goja, kapërcelli, zorra e hollë dhe zorra e trashë.

63

Tretja është procesi i përpunimit të ushqimeve për të nxjerrë prej tyre kripëratminerale, vitaminat, sheqernat, lyrat dhe proteinat.

Së fundi tërhiqet vëmendja në rubrikën “A e dini se..”

Çdo ditë në gojën tonë prodhohet rreth 1 l pështymë. Përtypja e ushqimevebëhet nga 5 30 sekonda, ndërsa gëlltitja çdo 10 sekonda. Ushqimi qëndron nëstomak 3 4 orë dhe 3 orë në zorrët e holla. Ushqimi në zorrën e trashë qëndron18 24 orë. Gjatë gjithë jetës, sistemi ynë tretës përpunon rreth 50 tonë lëndë.

Kontrolli i të kuptuarit: Cilat janë pjesët përbërëse të aparatit tretës?Po tretja çfarëështë?

7.8. Dhëmbët e mi dhe higjiena e tyre


Të bëjë dallimin ndërmjet dhëmbëve të qumështit dhe dhëmbëve të përhershëm.Të klasifikojë dhëmballët dhe japë funksionin e secilës prej tyreTë përshkruajë higjienën e gojës.

Fjalë kyçe: dhëmbë prerës, dhembë shqyes, dhëmballë të vogla, dhëmballë të mëdha


Motivimi: dhëmbët dhe higjiena e tyre

Procedura për temën e re: Drejtohen nxënësit në rubrikën “Pyesim dhediskutojmë”.

Shikoni dhëmbët në pasqyrë. A kanë të gjithë dhëmbët formë dhe madhësi tënjëjtë? Përse shërbejnë dhëmbët tanë? Pyesni prindërit se kur ju ka dalëdhëmbi i parë. A i keni të gjithë dhëmbët apo disa ju kanë rënë? A ju kanëmbirë dhëmbë të rinj në vend të dhëmbëve që ju kanë rënë? Cilat janë këshillatqë ju kanë dhënë prindërit tuaj për kujdesin ndaj dhëmbëve?

Dhëmbët e qumështit dhe dhëmbët e përhershëm

Dhëmballët i klasifikojmë: dhëmballët e mëdha, dhëmballët e vogla, dhëmbëtshqyes, dhëmbët prerës

Fëmijët lindin pa dhëmbë. Dhëmbët e qumështit fillojnë të mbijnë në moshën 6deri në 10 muaj dhe bien në moshën 5 6 vjeç. Dhëmbët e rënë zëvendësohenme dhëmbët e përhershëm që qëndrojnë gjatë gjithë jetës. Ne kemi katër llojdhëmbësh: dhëmbët prerës, që shërbejnë për prerjen e ushqimit; dhëmbëtshqyes ose të qenit, që shërbejnë për kapjen dhe shqyerjen e ushqimit;dhëmballët e vogla dhe të mëdha, që shërbejnë për bluarjen e ushqimit. Medhëmbët dhe dhëmballët ne kapim, copëtojmë dhe bluajmë në gojë ushqimet.

64

Dhëmbët na ndihmojnë edhe për të folur. Dhëmbët e pastër e të shëndetshëm ijapin bukuri pamjes së njeriut. Pas ngrënies, sheqeri mbetet midis dhëmbëve.Disa mikrobe ushqehen me sheqer. Nëse ne nuk i pastrojmë dhëmbët, këtomikrobe shtohen shumë dhe pak e nga pak prishin dhëmbët.

Higjiena e dhëmbëve

Dhëmbët duhet t’i lajmë pas ngrënies. Në figurat e mëposhtme tregohet se siduhet ta lëvizni furçën me pastë mbi dhëmbët e dhëmballët. Për t’u siguruarqë dhëmbët tanë janë të shëndetshëm duhet të këshillohemi me mjekun edhëmbëve çdo gjashtë muaj.

Njeriu ka dhëmbët prerës, dhëmbët shqyes, dhëmballët e vogla dhe dhëmballëte mëdha.

A e dini se...?

Një fëmijë ka 20 dhëmbë të qumështit. Një i rritur ka 32 dhëmbë e dhëmballë tëpërhershme.

7.9. Si marrim frymë?


Të pohojë se çfarë quhet aparat i frymëkëmbimit.Të përkufizojë se çfarë quhet frymëkëmbimi.

Fjalë kyçe: skërfyelli, hojëzat


Motivimi: le të trajtojmë aparatin e frymëkëmbimit

Procedura për temën e re: Çfarë vëreni në figurat e sipërme të faqes 98? Kemidrejtuar kështu nxënësit në rubrikën:

Pyesim dhe diskutojmë:

Ku e gjejmë ajrin që përdorim kur fryjmë një tullumbace? Keni provuar tëzhyteni në ujë? A keni numëruar për të provuar se sa kohë mund të qëndronipa marrë frymë? Çfarë tregojnë flluskat para fytyrës së vajzës së zhytur në ujë?

Vendosni dorën mbi bark dhe numëroni se sa frymëkëmbime bëni në njëminutë. Vraponi një dy minuta dhe bëni sërish të njëjtën provë. Sa herë merrnifrymë pas vrapit?

Aparati i frymëkëmbimit

Tërësia e organeve që realizojnë frymëkëmbimin formon aparatin e frymëkëmbimit.Në të përfshihen: hunda, goja, faringu, skërfyelli, bronket dhe mushkëritë.

65

Me frymëkëmbim kuptohet frymëmarrja dhe frymënxjerrja. Gjatë frymëmarrjes,mushkëritë fryhen dhe ajri i pasur me oksigjen, pasi përshkon hundën, gojën,fytin, zbret në skërfyell.

Si e kryejmë frymëkëmbimin?

Me frymëkëmbim kuptohet frymëmarrja dhe frymënxjerrja. Gjatë frymëmarrjes,mushkëritë fryhen dhe ajri i pasur me oksigjen, pasi përshkon hundën, gojën,fytin, zbret në skërfyell. Prej andej ajri vazhdon në dy bronket dhe arrin në disaqeska të vogla që ndodhen brenda mushkërive dhe që quhen hojëza. Në muret ehojëzave ka gypa kapilarë, që janë enë të vogla gjaku. Oksigjeni i ajrit pasipërshkon muret e hojëzës dhe të gypave kapilarë, arrin në gjak dhe transportohetprej tij në të gjitha pjesët e trupit. Gazi karbonik, që është prodhuar në trup, lëgjakun dhe lirohet në hojëza. Gjatë frymënxjerrjes, mushkëritë zvogëlohen dhe ajrii pastruar me gaz karbonik, del jashtë trupit.

Mushkëritë mbrohen nga brinjët. Në fund të brinjëve ndodhet një muskulpetashuq që quhet diafragmë. Ky muskul duke u tkurrur dhe lëshuar,ndihmon në realizimin e frymëmarrjes dhe frymënxjerrjes.

Përmbledhje

Skërfyelli është gypi që shërben për lëvizjen e gazeve drejt mushkërive dhenga mushkëritë drejt hundës dhe gojës.

Hojëzat janë qeska të vogla brenda mushkërive, ku bëhet shkëmbimi i oksigjenitdhe dyoksidit të karbonit.

Kontrolli i të kuptuarit: Çfarë është skërfyelli dhe çfarë janë hojëzat?

7.10. Ajri i pastër dhe rëndësia për shëndetin


Të shpjegojë se pse ajri i pastër ka rëndësi të madhe për shëndetin.Të rendisë aktivitete që sigurojnë ajër të pastër.

Fjalë kyçe: ajër i pastër

Motivimi: A e dini se në gjithë botën vdesin rreth 2 milionë fëmijë të vegjël nëvit, për shkak të ndotjes së ajrit në qytete?

Procedura për temën e re: Le të trajtojmë ajrin e pastër dhe rëndësinë e tij për shëndetin.Pyesim dhe diskutojmëShtrojmë pyetjet: Çfarë ndodh me ajrin e klasës nëse nuk i hapim dritaret herëpas here? Pse i hapim dritaret e shtëpisë në mëngjes pasi ngrihemi nga gjumi?Pse nuk lejohet të pihet duhan në mjediset e mbyllura dhe të përbashkëta?

66

Shih foton, faqe 100. Personi i paraqitur është i sëmurë me grip. Pse ai i rrezikon tëtjerët të infektohen nga gripi, nëse nuk mban para gojës shaminë, kur teshtin? Arrezikoheni edhe ju nga gripi, kur shoku juaj i bankës është me grip?

Pse ajri në qytet është më i ndotur me pluhur dhe gaze të dëmshme, sesa ajrinë pyll? Ajri në qytete është më i ndotur sepse në qytete ka shumë ndërtime,shumë zona industrial dhe shumë makina.

Pse ajri i pyllit ka më shumë oksigjen dhe ai i qytetit me shumë makina mëshumë dyoksid karboni?

Këshilla

Merrni gjithmonë frymë me hundë. Hapësira e hundës jo vetëm që e ngrohajrin e ftohtë, por edhe e pastron atë nga pluhurat dhe shumë mikrobe.

Tymi i duhanit përmban lëndë të rrezikshme, që shkaktojnë sëmundje të rëndaderi vdekjeprurëse. Mos lejoni kurrë që të pihet duhan në shtëpinë tuaj dhe nëmakinën ku udhëtoni!

Ta mbajmë së bashku të pastër qytetin. Ajri në qytet përmban shumë gaze tërrezikshme e pluhura që dalin nga makinat e fabrikat dhe që shkaktojnësëmundje të rënda të organeve të frymëkëmbimit.

Të bëjmë sa më shumë shëtitje në natyrë, ku ajri është i pasur me oksigjen. Jukujtojmë se bimët thithin dyoksidin e karbonit dhe lirojnë oksigjen.

7.11. Qarkullimi i gjakut


Të tregojë se çfarë është gjakuTë përshkruajë pjesët përbërëse të zemrësTë bëjë dallimin ndërmjet sistemit të madh të qarkullimit të gjakut dhesistemit të vogël të qarkullimit të gjakut

Fjalë kyçe: zemra, arteriet, venat, kapilarët

Motivimi: • A e dini se...?

Zemra rreh mesatarisht 72 herë në minutë. Gjatë një dite ajo rreh 100 000 herë.Në një vit zemra rreh 38 milionë herë, kurse për 70 vjet 2,5 miliardë herë.Zemra pompon 70 ml gjak për çdo rrahje, kurse për një minutë ajo pompon 5litra gjak. Në një ditë zemra pompon 7200 litra gjak, ndërsa në një vit 2 628 000litra. Për 70 vjet ajo pompon 184 086 000 litra gjak.

Procedura për temën e re: Së pari njihen nxënësit me atë se çfarë është gjaku,çfarë quhet sistem i qarkullimit të gjakut dhe si realizohet qarkullimi i gjakut.

67

Si realizohet qarkullimi

Tërësia e të gjitha organeve që marrin pjesë në qarkullimin e gjakut quhetsistemi i qarkullimit të gjakut. Organet që e përbëjnë atë janë: zemra, arteriet,venat dhe kapilarët.

Zemra juaj është një pompë muskulore e specializuar për qarkullimin e gjakutnë organizëm. Gjaku është një lëng me ngjyrë të kuqe, që qarkullon në trupintonë. Ai shpërndan në të gjitha pjesët e trupit të gjitha lëndët ushqimore dheoksigjenin. Gjaku i pastruar dhe pasuruar me oksigjen në mushkëri, kthehet nëzemër. Kur zemra tkurret, ky gjak hidhet në arterie dhe shpërndahet në tëgjithë trupin. Arteriet janë të ngjashme me gypa të hollë, të cilët degëzohen nëdegë gjithmonë e më të holla. Degëzimet më të holla quhen kapilarë. Oksigjenidhe lëndët ushqimore kalojnë nga kapilarët në pjesët e ndryshme të trupit,kurse dioksidi i karbonit dhe mbetjet e formuara në trup, futen në gjakun ekapilarëve. Ky gjak me anë të venave kthehet në zemër. Kjo lëvizje e gjakut ngazemra në trup dhe prej andej në zemër, quhet qarkullim i madh i gjakut. Gjakui pasuruar me dioksid karboni dhe mbetje, pompohet përsëri nga zemra dhearrin në mushkëri, ku pasurohet me oksigjen dhe lë dioksidin e karbonit. Kygjak kthehet sërish në zemër.

Lëvizja e gjakut nga zemra në mushkëri dhe nga mushkëria në zemër, quhetqarkullim i vogël i gjakut.

Përmbledhje

Sistemi i qarkullimit të gjakut përbëhet nga: zemra, arteriet, venat dhe kapilarët.

Kontrolli i të kuptuarit: çfarë quhet sistem i madh i qarkullimit të gjakut dheçfarë quhet sistem i vogël i qarkullimit të gjakut?

Detyrë shtëpie: vizatoni një skemë të qarkullimit të gjakut

7.12. Sëmundjet e zemrës


Të rendisë disa shkaqe të sëmundjeve të zemrës dhe të enëve të gjakut.Të rendisë disa këshilla se si të ruajmë shëndetin e zemrës dhe të enëve të gjakut.

Fjalë kyçe: sëmundje e zemrës dhe enëve të gjakut, shëndet i zemrës dhe enëvetë gjakut.


Motivimi: A e dini se zemra dhe enët e gjakut sëmuren? Pse?

68

Procedura për temën e re: Cila është sëmundja kryesore e enëve të gjakut?

Sëmundjet e enëve të gjakut

Trashja dhe ngurtësimi i mureve të arterieve është sëmundja kryesore që prekenët e gjakut. Ajo quhet arteriosklerozë. Pak e nga pak hapësira e brendshme eenës ku rrjedh gjaku zvogëlohet, madje edhe mund të mbyllet fare. Nëse kjogjë ndodh në arteriet që ushqejnë me gjak muskulin e zemrës ose trurin, mundtë shkaktojë edhe vdekjen e të sëmurit.

Po sëmundjet e zemrës cilat janë?

Sëmundjet e zemrës

Nëse një arterie që ushqen një pjesë të muskulit të zemrës mbyllet ngaarterioskleroza, atëherë kjo pjesë e muskulit, duke vuajtur për oksigjen dhelëndë ushqyese, vdes. Nëse zona e vdekur është e vogël dhe marrim shpejtndihmën mjekësore, arrijmë të jetojmë. Nëse zona muskulore e prekur është emadhe, vdekja është e menjëhershme. Kjo sëmundje quhet infarkti i miokardit.

Po cilat janë shkaqet?

Shkaqet e sëmundjeve të zemrës dhe enëve të gjakut

Shkaqet kryesore që shkaktojnë sëmundjet e zemrës janë: trysnia e lartë egjakut, sasia e lartë e lyrave në gjak, pirja e duhanit, sasia e lartë e sheqerit nëgjak, mbipesha, teprimet me pije alkoolike dhe mungesa e lëvizjeve.

Si të ruajmë shëndetin e zemrës dhe enëve të gjakut?

• Shmang ushqimin e tepërt dhe mbipeshën.

• Shmang yndyrat e tepërta në ushqim.

• Mos pi duhan dhe mos abuzo me pije alkoolike.

• Bëj jetë aktive, duke mos qëndruar vazhdimisht ulur.

• Bëj herë pas here analizat mjekësore, për të parë sasinë e yndyrave, sheqeritdhe proteinave në gjak.

Kontrolli i të kuptuarit: Cili është dallimi ndërmjet arteriosklerozës dheinfarktit të miokardit?

69

7.13. Jashtëqitja


Të tregojë se çfarë është jashtëqitjaRendisë organet ku prodhohen lëndët e padobishme

Fjalë kyçe: jashtëqitje

Motivimi: Çfarë është jashtëqitja? Në cilat organe prodhohet ajo?


Procedura për temën e re: Le t’u përgjigjemi pyetjeve që lidhen me figurat elibrit, faqe 104 dhe 105.


Cili është gazi që nxjerrim nga mushkëritë gjatë frymënxjerrjes? Çfarë nxjerrimnë sipërfaqen e trupit kur bën nxehtë ose bëjmë ushtrime fizike apo punë tëndryshme? Çfarë është duke bërë kjo lopë? Sa herë urinoni në ditë? Kuprodhohet dhe me çfarë nxirren jashtë feçet?

Ku prodhohen lëndët e padobishme?

Cilat organe nxjerrin jashtë dyoksidin e karbonit dhe djersën? Shumica elëndëve dalin jashtë me anë të urinës. Vëreni këtë figurë dhe tregoni rolin qëluajnë organet e jashtëqitjes.

Veshka veçon urinën. Lëkura veçon djersën. Zorra e trashë veçon feçet. Mushkëriaveçon dyoksidin e karbonit.

Organet kryesore që pastrojnë gjakun nga këto lëndë dhe formojnë urinën, janëveshkat. Njeriu ka dy veshka. Veshka ka formën e një kokrre fasuleje. Gjaku qëpërshkon veshkën është i pasur me lëndë të padobishme. Ai pastrohet nëveshkë dhe del i pastër.

Të gjitha mbetjet dhe një sasi uji formojnë urinën, e cila pasi del nga veshkattransportohet me anë të gypave të urinës deri te fshikëza e urinës. Kur fshikëzambushet, ne urinojmë duke e nxjerrë urinën me anë të një gypi të veçantëjashtë trupit.

Kontrolli i të kuptuarit: Cilat janë organet ku prodhohen lëndët e padobishme?

70

7.14. Veshkat dhe shëndeti


Të përshkruajë sistemin e urinimit.Të rendisë disa sëmundje të veshkave dhe të përshkruajë kujdesin qëduhet treguar për sistemin urinar dhe veshkat.

Fjalë kyçe: diafragma, veshka, vena e veshkës, gypi i urinës, vena e barkut,fshikëza e urinës, Gypi nxjerrës i urinës, arteria e veshkës, arteria e veshkës,vena e veshkës, gypi i urinës.

Motivimi: i përgjigjemi pyetjeve të rubrikës “Pyesim dhe diskutojmë”


Procedura për temën e re:


Sa herë urinoni në ditë? A shkoni në tualet për të urinuar, para se të flini? A kandodhur ndonjëherë që të keni ndierë djegie gjatë urinimit? Pyetni prindërittuaj nëse kanë pasur shqetësime nga veshkat dhe rrugët e urinimit.

Të gjitha mbetjet dhe një sasi uji formojnë urinën, e cila pasi del nga veshkattransportohet me anë të gypave të urinës, deri te fshikëza e urinës. Kurfshikëza mbushet, ne urinojmë duke e nxjerrë urinën me anë të një gypi tëveçantë jashtë trupit.

A e dini se...?

Një veshkë është afërsisht 10 cm e gjatë, 5 cm e gjerë dhe 2,5 cm e trashë. Përçdo minutë ajo pastron rreth 1.2 litra gjak. Sasia e urinës ditore të njeriut arrin1.5 deri në 2.5 l.

Sistemi i urinimit përbëhet nga: diafragma, veshka, vena e veshkës, gypi iurinës, vena e barkut, fshikëza e urinës, gypi nxjerrës i urinës, arteria eveshkës, arteria e veshkës, vena e veshkës, gypi i urinës

Sëmundjet që prekin veshkat dhe rrugët e urinimit

Midis sëmundjeve që prekin veshkat dhe rrugët e urinimit janë infeksioni iveshkës, gurët e veshkës dhe infeksioni i fshikëzës së urinës. Infeksioni i veshkësvështirëson pastrimin e gjakut. Gurët janë kristale të gurtë, të cilat kanë formë dhemadhësi të ndryshme.Lloje të ndryshme gurësh të veshkave, janë paraqitur në fillim të faqes 106, lartdjathtas. Ata mund të jenë sa një grimcë rëre, por mund të arrijnë edhe disacentimetra. Sëmundja më e rëndë e veshkave është pamjaftueshmëria e veshkës.Në këtë rast, veshka nuk ka më aftësi të pastrojë gjakun. Kjo sëmundje mund tëshpjerë deri në vdekje, nëse gjaku nuk pastrohet përmes një veshke artificiale.

71

Si ta kuptojmë nëse veshka nuk punon mirë?

Për të vlerësuar nëse veshkat tuaja punojnë mirë, ju duhet të vlerësoni nëse:

Nuk e ndjeni veten mirë gjatë urinimit.

Urinoni më shpesh sesa zakonisht.

Nuk e ndjeni mirë fundin e barkut.

Urina juaj ka ngjyrë të errët e të turbullt dhe mban erë të keqe.

Kur keni dhimbje të zonës së veshkave.

Kujdesi që duhet treguar për shëndetin e veshkave dhe rrugëve të urinimit.

Bëni kontrollin mjekësor të veshkave çdo vit.

Mos pini duhan dhe këshilloni ata që e pinë ta lënë sa më parë.

Ruani peshën normale dhe luftoni mbipeshën nëse keni.

Përdorni një ushqim sa më të baraspeshuar. Mundohuni të hani sa më pakushqime që kanë shumë yndyrë. Pakësoni kripën e gjellës.

Kufizoni pijet alkoolike.

Bëni ushtrime fizike, të paktën 30 minuta në ditë.

Urinoni para se të flini dhe kur filloni të urinoni, mos e ndërprisni urinimin.

Kontrolli i të kuptuarit: Çfarë kujdesi duhet të tregoni për veshkat?

7.15. Sistemi nervor


Të rendisë pjesët kryesore të sistemit nervor.Të përshkruajë se pse shërben truri.

Fjalë kyçe: Truri, Palca kurrizore, Nervat.


Motivimi: Imagjinoni se çfarë ndodh kur prekim hekurin e nxehtë. Në këtërast ne përgjigjemi në mënyrë të menjëhershme, duke e larguar dorën ngahekuri. Si ndodh kjo gjë?


Sistemi nervor

Sistemi ynë nervor është i përbërë nga: truri, palca kurrizore dhe nervat. Truri injeriut që ngjan si kokrra e një lakre të bardhë, e ka sipërfaqen shumë tërrudhur. Ai mbrohet nga kockat e kafkës së kokës.

72

Shtrojmë pyetjet e hartuara në motivim dhe më pas drejtojmë vëmendjen nërubrikën:


Kjo vajzë ka shkelur gjembat e iriqit të detit. Pse ajo e ngre këmbën menjëherë?A mund të sillni shembuj të tjerë, se si veproni ju kur shponi pa dashur këmbënose dorën? Çfarë bëni kur ju bie një dritë e fortë në sy? Pse e ktheni kokën, kurdëgjoni borinë e një makine?

Truri është organi që na krijon mundësinë të mendojmë, të lëvizim, tëimagjinojmë, të kujtojmë, të mësojmë etj. Ai informohet për të gjitha gjërat qëndodhin brenda dhe jashtë trupit dhe merr masa për të kënaqur nevojat e tij.Palca është vazhdim i trurit dhe ndodhet brenda shtyllës kurrizore. Një pjesë enervave që janë fijëza të holla, dalin nga truri e palca kurrizore dhe shpërndahennë të gjithë trupin. Nerva të tjerë e marrin fillimin në pjesët e ndryshme të trupitdhe përfundojnë në palcën kurrizore ose drejtpërdrejtë në tru.

Imagjinoni se çfarë ndodh kur prekim hekurin e nxehtë. Në këtë rast nepërgjigjemi në mënyrë të menjëhershme duke e larguar dorën nga hekuri. Sindodh kjo gjë? Fillesat e nervit te gishti që prek hekurin nxiten (shih figurënfaqe 108). Kjo nxitje tejçohet me anë të nervit në palcën kurrizore dhe pastaj nëtru. Truri me anë të një nervi tjetër “urdhëron” dorën që të lëvizë e të largohetnga hekuri i nxehtë. Në të njëjtën mënyrë veprojmë edhe kur shpojmë dorën akëmbën, kur na bie një dritë e fortë në sy, kur dëgjojmë një zhurmë të fortë etj.

A e dini se ...

Truri i njeriut të rritur peshon afërsisht 1.4 kg, kurse palca kurrizore e tijpeshon rreth 35 40g. Truri i elefantit peshon 6 kg.

7.16 Kujdesi për sistemin nervor


Të përshkruajë se çfarë kujdesi duhet të tregojë njeriu për sistemin nervor.


Gjithçka që ju bëni është e lidhur me shëndetin e sistemit nervor. Ju kërkoni tëjeni të suksesshëm në shkollë, të keni kujtesë sa më të fortë, t’i zgjidhni sa mëshpejt ushtrimet, të ndiheni sa më të gëzuar dhe sa më pak të trishtuar, të flinisa më mirë etj. Duke u kujdesur për shëndetin e trurit dhe gjithë sistemitnervor, gjithçka është e mundur.

Çfarë kujdesi të tregoj për sistemin nervor?

73

1. Mbajeni trurin në gjendje aktive. Truri ka nevojë të ushtrohet çdo ditë. Aibëhet më aktiv kur lexojmë, kur shkruajmë, kur dëgjojmë muzikë, kur zgjidhimushtrime, kur jemi kuriozë për të mësuar gjëra të reja. Po ju si e ushtroni trurin çdoditë për ta bërë atë më aktiv?

2. Bëni jetë shoqërore sa më të pasur me aktivitete shoqërore. Truri bëhet mëi shëndetshëm kur luajmë, bisedojmë, rrimë, dhe bëjmë jetë sa më shoqërore. Sie kaloni ju pjesën më të madhe të ditës vetëm apo me prindërit dhe shokët epallatit e të shkollës? Kur e ndjeni veten më mirë kur qëndroni vetëm për njëkohë të gjatë, apo kur takoheni edhe me të tjerë?

3. Bëni sa më shumë ushtrime fizike. Ushtrimet fizike si vrapi, lojërat endryshme, noti, shëtitjet në ajër të pastër, forcojnë muskujt, por edhe enët egjakut. Jeta aktive forcon edhe shëndetin e sistemit nervor e veçanërisht tëtrurit. Çfarë ushtrimesh fizike kryeni ju gjatë ditës? Kur keni punë mendore tëlodhshme, ndërpriteni atë herë pas here dhe bëni ushtrime fizike.

4. Përdorni ushqim sa më të baraspeshuar dhe të shëndetshëm. Kujtoni mësiminku kemi folur për ushqimet. A ju kujtohet pjata e ushqimit të shëndetshëm? Çfarëlloj ushqimesh duhet të hamë më shumë dhe çfarë më pak? Përdorni sa më pakushqime që përmbajnë shumë yndyra dhe shumë sheqer. Yndyrat e tepërtadëmtojnë edhe enët e gjakut të trurit.

6. Jo duhanit, jo alkoolit. Duhani dhe alkooli janë armiqtë më të mëdhenj tëshëndetit të trurit. Jo vetëm që nuk duhet t’i përdorni ato, por këshilloni edhe tëtjerët të ndjekin shembullin tuaj.

7. Mendoni gjera sa më të mira. Të mundohemi të largojmë sa më shumë ngamendja gjerat që na trishtojnë dhe të sjellim ndërmend sa më shumë gjera që nagëzojnë dhe na e bëjnë jetën sa më të lumtur.

7.17 Njeriu lind dhe rritet


Të përshkruajë fazat e jetës së një njeriu.

Fjalë kyçe: mosha e foshnjërisë dhe fëmijërisë, mosha e rinisë, mosha e rriturdhe e pleqërisë.


Motivimi: Cili është ndryshimi midis një fëmije të sapolindur dhe një fëmije qëka mbushur dy vjeç? Cili është ndryshimi midis jush dhe nxënësve të klasës së

74

shtatë dhe të tetë? Çfarë moshe kanë prindërit tuaj? A mundet që të moshuarittë bëjnë të njëjtat punë si të rinjtë?


Pyesim dhe diskutojmë. Cili është ndryshimi midis një fëmije të sapolindurdhe një fëmije që ka mbushur dy vjeç? Cili është ndryshimi midis juve dhenxënësve të klasës së shtatë dhe të tetë? Çfarë moshe kanë prindërit tuaj? Amundet që të moshuarit të bëjnë të njëjtat punë si dhe të rinjtë?

Mosha e foshnjërisë dhe e fëmijërisë

Çdo bebe që lind ka dy prindër: nënën dhe babin. Bebja lind pasi ështëzhvilluar për 9 muaj në barkun e nënës. I sapolinduri ka nevojë përpërkujdesjen e prindërve. Ai ushqehet vetëm me qumështin e nënës së vet. Nëmoshën një vjeç bebja fillon të eci, megjithatë ai ka akoma nevojë përpërkujdesje prindërore. Kur i dalin fëmijës dhëmbët e qumështit?

Fazat e jetës së një njeriu: bebja në barkun e nënës, mosha e foshnjërisë, moshae rritur, mosha e fëmijërisë, mosha e rinisë, mosha e pleqërisë Një fëmijë nëmoshën 5 vjeç, ecën, vrapon, flet dhe ushqehet vet, megjithatë ai përsëri kanevojë për përkujdesjen e prindërve. Gjatë kësaj periudhe ai rritet dhe dhëmbëte qumështit zëvendësohen me dhëmbët e përhershëm. Fëmijët hedhin shtatdhe fillojnë shkollën. Në cilën fazë të jetës jeni ju? A kanë filluar t’juzëvendësohen dhëmbët e qumështit?

Mosha e rinisë, mosha e rritur dhe e pleqërisë

Mosha e rinisë fillon kur fëmijët mbushin 12 13 vjeç. Në këtë moshë ndodhinndryshime të mëdha në trupin e djemve dhe të vajzave. Tashmë ata zhvillohensi të rritur. Në këtë moshë të rinjtë bëhen gjithmonë e më të pavarur ngaprindërit e tyre. Në moshën 18 vjeç njeriu e konsideron veten të rritur.

Tashmë djemtë dhe vajzat bëhen të përgjegjshëm për veprimet që kryejnë. Ata,pasi mbarojnë studimet, bëjnë jetë aktive duke punuar. Djemtë dhe vajzatmartohen dhe lindin fëmijët e tyre. Mosha e pleqërisë nuk ka një fillim shumë tëpërcaktuar. Në disa vende një njeri konsiderohet si i moshuar, kur ai kalonmoshën 65 vjeç. Në fytyrën e të moshuarve shfaqen rrudha, njolla në lëkurë, flokëtzbardhen dhe bien, dëgjimi ulet etj. Kjo është faza e fundit e jetës së njeriut.

A e dini se ...

Japonia është vendi ku ka më shumë njerëz që jetojnë shumë gjatë. Në vitin 2050japonezët parashikojnë të kenë mbi një milionë njerëz me moshë mbi 100 vjeç.

75

7.18 Mësim praktik: Regjimi ditor


Të përshkruajë këshillat për një regjim ditor.

Fjalë kyçe: regjim ditor


Motivimi: Cilat janë disa nga veprimet që ju kryeni gjatë një dite të javës? Apërsëriten këto veprime nga e hëna deri të premten? Cilat janë veprimet që jukryeni gjatë dy ditëve të pushimit?


Pyesim dhe diskutojmëCilat janë disa nga veprimet që ju kryeni gjatë një dite të javës? A përsëritenkëto veprime nga e hëna deri të premten? Cilat janë veprimet që ju kryeni gjatëdy ditëve të pushimit? A flini dhe zgjoheni gjithmonë në të njëjtën orë? A edini se ju keni nevojë për tetë orë gjumë?

Çfarë është regjimi ditor?

Tërësia e veprimeve ditore që kryejmë, sipas një orari të përcaktuar, quhetregjim ditor. Regjimi ditor përfshin kohën e të mësuarit, pushimit, ngrënies sëushqimit, gjumit etj. Zbatimi i regjimit ditor, i bën mirë shëndetit tuaj. Oraret eçrregullta dëmtojnë shëndetin dhe lodhin trupin.

Regjimi im ditor

Poshtë çdo figure, në faqen 112, keni një katror. Shënoni brenda kohën që ekryeni këtë veprim. Pasi të keni mbaruar këtë detyrë, krahasoni orarin tuaj meatë të shokut të tavolinës. A keni të njëjtat orare për të mësuar e pushuar?Diskutojeni orarin tuaj me mësuesen dhe prindërit.

Këshilla për regjimin ditor

- Respekto oraret e regjimit ditor.

- Pas ngrënies së drekës bëj pushim dhe pastaj fillo nga përgatitja e mësimeve.

- Mos e shpenzo kohën e lirë vetëm me lojëra në kompjuter, por shëtit edhenë ajër të pastër.

- Shpenzoje kohën e lirë duke bërë gjëra të ndryshme në ditë të ndryshme.

- Zbato oraret e higjienës vetjake.

- Zbato orarin e gjumit.

76

7.19 Siguria ime. Barnat, siguria në rrugë, siguria në shtëpi


Të përshkruajë masat e sigurisë në rrugë, shtëpi.Të përshkruajë masat e sigurisë ndaj barnave, ujit, zjarrit dhe korrentit.

Fjalë kyçe: siguria në rrugë, në shtëpi, siguria nga barnat, zjarri, uji, korrenti.

Motivimi: Çfarë rregullash ndiqni kur merrni ilaçe?


Siguria nga barnat

Për përdorimin e barnave ka rregulla të cilat duhet t’i respektojmë.

Mos provo asnjëherë barnat që përdoren nga pjesëtarët e tjerë të familjes.Barnat shërojnë, por edhe helmojnë, nëse nuk përdoren ashtu siç duhet.

Nëse jeni sëmurë, merrni barnat vetëm sipas porosisë së mjekut, duke respektuarsasinë dhe kohën e marrjes.

I vendosni barnat në vende të sigurta që të mos i marrin fëmijët e vegjël.

Para përdorimit, shikoni datën e skadimit të barit.

Siguria në rrugë

Për të evituar aksidentet në rrugë ka shumë rregulla të cilat janë të detyruara sipër drejtuesit e automjeteve, ashtu edhe për këmbësorët.

Kujdes, zbatoni vazhdimisht rregullat. Ecni gjithmonë në trotuar dhe asnjëherënë rrugë. Për të kapërcyer një rrugë kaloni vetëm te vijat e bardha tëvendkalimeve.

Nëse ka semafor, mos kaloni kur është ngjyra e kuqe, por vetëm kur ndizet drita egjelbër. Kur nuk ka semafor, kaloni te vijat e bardha, por vetëm duke parë mekujdes nga të dyja anët e rrugës dhe duke qenë të sigurt që nuk ka makina.

Kur shëtisni me biçikletë, vendosni kaskën në kokë dhe respektoni të gjithashenjat e qarkullimit.

Kur udhëtoni në makinë, vendosni rripin e sigurimit.

Siguria në shtëpi

Kujdes nga të gjitha mjetet që mund të shkaktojnë zjarrin.

Të tilla janë një fije e ndezur e shkrepëseve të hedhura pa kujdes, hekuri irrobave i harruar në korent, një qiri i ndezur, rrjeti elektrik i dëmtuar, harresa esobës së ndezur etj.

Ruaj gjakftohtësinë.

77

Sa të shikosh zjarrin, nëse ke mundësi, njofto menjëherë urgjencën e zjarrfikësve.Nëse keni ballkon dhe aty nuk ka zjarr, dil menjëherë aty.

Nëse zjarri ka arritur në korridor, vendosni poshtë derës suaj një peshqir me ujë.

Kur dilni nga dhoma ku ka tym, përkuluni dhe ecni sa më afër dyshemesë.Tymi qëndron lart.

Për t’u dalluar nga të tjerët, dilni në dritare dhe tundni një peshqir. Ata do takuptojnë që kërkoni ndihmë.

Nëse rrobat kanë marrë flakë, përdorni një batanije leshi për ta hedhur mbi flakën.Nëse nuk keni batanije, rrotullohuni mbi vendin që ka marrë flakë.

Në se bie zjarr në apartamentin tuaj zbatoni këto këshilla:

Kujdes nga korenti dhe uji.

Mos futni asnjëherë, gjera metalike në vrimat e prizave.

Kur hiqni një spinë, mos tërhiqni kordonin por kokën e spinës.

Mos i harroni rubinetet të hapura, kur mungon uji.

79

PERMBAJTJAStruktura e lëndës, synimet dhe objektivat për kapituj .....................................................81KREU 1 MJEDISI KU JETOJMË1.1. Mjedisi ku jetojmë .............................................................................................................951.2. Jeta në fusha .......................................................................................................................961.3. Jeta në kodra ......................................................................................................................971.4. Jeta në male ........................................................................................................................971.5 Jeta në brigjet detare .........................................................................................................981.6 Si është dëmtuar mjedisi dhe si ta mbrojmë atë ........................................................1001.7 Horizonti dhe vija e horizontit ......................................................................................1011.8 Orientimi në horizont .....................................................................................................1021.9 Plani i klasës .....................................................................................................................1021.10 Harta gjeografike ...........................................................................................................1031.11 Elementët e hartave dhe llojet e tyre ..........................................................................1041.12 Të mësojmë nga hartat ..................................................................................................105KREU 2. ATMOSFERA DHE DUKURITË GJEOGRAFIKE QË LIDHEN ME TË2.1. Atmosfera dhe dukuritë e saj ........................................................................................1062.2 Atmosfera dhe elementet përbërës të saj .....................................................................1072.3 Trysnia e ajrit dhe era .....................................................................................................1082.4 Temperatura e ajrit ..........................................................................................................1092.5 Moti ...................................................................................................................................1102.6 Çfarë është klima? ...........................................................................................................1112.7 Uji në atmosferë ...............................................................................................................1112.8. Reshjet atmosferike .........................................................................................................1122.9. Qarkullimi i ujit në natyrë ..............................................................................................1132.10. Uji është jetë ...................................................................................................................114KREU 3. SJELLJE TË LËNDËVE3.1. Mineralet dhe vetitë e tyre .............................................................................................1153.2. Metalet dhe rëndësia e tyre ............................................................................................1153.3. Formimi i mineraleve. ....................................................................................................116KREU 4. NDRYSHIMET E LËNDËS4.1. Çfarë janë lëndët? ...........................................................................................................1174.2 L nda ndodhet n tri gjendje fizike ..............................................................................1184.3 Kalimi i l nd s nga nj gjendje n tjetr n. ...................................................................119KREU 5. NDARJA E L ND VE5.1 Çfar jan përzierjet e l nd ve .....................................................................................1215.2 Çfar jan tret sirat ........................................................................................................1225.3 A pastrohet uji gjat qarkullimit n natyr ? ...............................................................123KREU 6. MJEDISI FIZIK6.1. Çfarë është energjia? .......................................................................................................1246.2. Burimet e energjisë në natyrë ........................................................................................1256.3. Burimet e ripërtërishme dhe të paripërtërishme të energjisë ...................................1266.4. Shpenzimi dhe kursimi i energjisë. ..............................................................................1266.5. Shfrytëzimi i energjisë diellore për ngrohje ................................................................128

80

6.6. Shfrytëzimi i energjisë diellore për të prodhuar rrymë elektrike ............................1296.7. Shndërrimi i energjisë nga një trajtë në një tjetër ........................................................130KREU 7. DRITA7.1. Drita dhe shpejtësia e saj ................................................................................................1327.2 Llojet e burimeve të dritës ..............................................................................................1337.3. Përhapja e dritës në vijë të drejtë dhe formimi i hijes ................................................1347.4. Formimi i shëmbëllimit nga pasqyra e rrafshët ..........................................................1367.5. Qelqi zmadhues (lupa) ...................................................................................................1377.6. Instrumente optikë ..........................................................................................................1387.7. Përthyerja e dritës ..........................................................................................................1397.8. Ngjyrat e ndryshme të dritës dhe zbërthimi i dritës së bardhë ...............................1407.9. Përse trupat e ndryshëm duken se kanë një ngjyrë të caktuar?

Përzierja e ngjyrave .................................................................................................141KREU 8. ELEKTRICITETI DHE MAGNETIZMI8.1. Çfarë është elektriciteti? .................................................................................................1428.2. Ngarkesa elektrike .........................................................................................................1438.3. Përçuesit dhe veçuesit e elektricitetit ...........................................................................1448.4. Rryma elektrike ...............................................................................................................1458.5. Qarku elektrik dhe shembuj të tij ..................................................................................1468.6. Lidhja e rrymës elektrike me magnet ...........................................................................147KREU 9 PËRSHTATJA PËR TË JETUAR9.1. Shtegtimi i kafshëve ........................................................................................................1499.2. Pse shtegtojnë kafshët? ...................................................................................................1499.3. Gjumi dimëror i kafshëve ..............................................................................................1509.4. Përshtatshmëria në mjedise të ndryshme ....................................................................1519.5. Kafshët dhe stinët ............................................................................................................152KREU 10 TË USHQYERIT10.1. Grabitqarët dhe preja e tyre .........................................................................................15210.2. Veçoritë e grabitqarëve .................................................................................................15310.3. Shpendët që ushqehen me prodhime bimore ...........................................................15410.4. Kafshët barngrënëse ......................................................................................................15510.5. Si ushqehen balenat? .....................................................................................................155KREU 11. NDRYSHIMET GJATË RRITJES11.1. Si lind dhe rritet bretkosa? ...........................................................................................15611.2. Si lindin dhe rriten insektet .........................................................................................15711.3. Nga veza tek zogu i pulës ............................................................................................15811.4. Riprodhimi te gjitarët ...................................................................................................159KREU 12. BASHKËLIDHJA E GJALLESAVE12.1. Zinxhiri ushqimor i gjallesave ....................................................................................16012.2. Njeriu si konsumator i prodhimeve bujqësore .........................................................16012.3. Njeriu si konsumator i prodhimeve blegtorale .........................................................16112.4. Ndikimi i njeriut mbi natyrën .....................................................................................16212.5. Të mbrojmë bimët dhe kafshët në rrezik zhdukjeje .................................................163

81

Struktura e lëndës, synimet dhe objektivat për kapituj

Gjithsej: 88 orë 17 javë x 2 orë = 34 orë dhe 18 javë x 3 orë = 54 orë

Nr Linja Nënlinja Sasia e orëve

Mjedisi natyror1 Vendet dhe njerëzit Atmosfera dhe dukuritë

gjeografike që lidhen me të22

Sjellje të lëndëveNdryshime të lëndës2 Lëndët dhe vetitë e tyreNdarja e lëndëve

9

Burimet e energjisëDrita3 Mjedisi fizikElektriciteti dhe magnetizmi

23

Përshtatja për të jetuarTë ushqyeritNdryshimet gjatë rritjes4

Proceset e rritjes dhendryshimet te kafshët

Bashkëlidhja e gjallesave menjëra tjetrën dhe me mjedisin

20

5 Orë të lira 14

SYNIMET E LËNDËS

Programi i lëndës së dituri natyrës për klasën e katërt synon:

1. Marrjen e njohurive fillestare në shkencat e natyrës.

2. Aftësimin e fëmijëve në procesin e fitimit dhe zhvillimit të koncepteveelementare shkencore;

3. Zbulimin e lidhjeve ndërmjet varësisë së botës së gjallë dhe mjedisit;

4. Zhvillimin e personalitetit, sjelljeve, qëndrimeve dhe vlerave, që i aftësojnëfëmijët të bashkëveprojnë me mjedisin në mënyrë të ndërgjegjshme, tëpërgjegjshme dhe konsensuale.

82

OBJEKTIVAT, NJOHURITË DHE AFTËSITË KRYESORE SIPASLINJAVE DHE NËNLINJAVE TË PËRMBAJTJES

LINJA 1: Vendet dhe njerëzitStudimi i mjedisit natyror dhe atij human marrin rëndësi të veçantë në këtëlinjë. Nxënësit do të njihen me elementet e mjedisit natyror dhe rolin që ataluajnë në jetën e njeriut. Gjithashtu trajtohen marrëdhëniet e ndërsjella tënjeriut me natyrën si dhe pasojat e këtij bashkëveprimi. Nxënësit do të kenëmundësi të vëzhgojnë drejtpërdrejt natyrën si dhe të marrin vendime përruajtjen dhe përmirësimin e mjedisit ku ata jetojnë. Në këtë linjë nxënësit do tëmësojnë për rolin që luan uji në natyrë dhe në jetën tonë të përditshme, si njënga pasuritë më të rëndësishme natyrore. Ata do të mësojnë se ujëratsipërfaqësorë shërbejnë si kufij midis shteteve dhe se uji lehtëson udhëtimet enjerëzve dhe tregtinë midis tyre. Uji është i domosdoshëm për zhvillimin eindustrisë dhe bujqësisë, pra është në themel të jetës. Shumë organizma mundtë jetojnë pa oksigjen por asnjë prej tyre nuk mund të jetojë pa ujë. Ata do takuptojnë se kur studiojmë ujin, studiojmë botën.

Nënlinja 1.1 Mjedisi natyrorObjektivat

Nxënësit të jenë në gjendje:

Të përshkruajnë shkurtimisht mjedisin ku jetojnë (p.sh. qytetin osefshatin, shkollën dhe shtëpinë etj).

Të dallojnë format e mjedisit ku jetojnë (p.sh., vend malor, kodrinor,fushor, bregdetar, etj).

Të përshkruajnë karakteristikat kryesore të formave të relievit (p.sh.,lartësia mbi nivelin e detit, forma e relievit etj).

Të dallojnë disa forma të veprimtarisë njerëzore, që lidhen me forma tëcaktuara të relievit (p.sh., popullsia merret me blegtori).

Të dallojnë elementet e mjedisit që ndikojnë në jetën e tij të përditshme(p.sh., klima, relievi, bimësia, ujërat ndikojnë në kushtet e banimit dhe tëjetesës së njerëzve).

Të përshkruajnë lidhjet e njeriut me elementet e mjedisit dhe varësinë endërsjellë të tyre (p.sh., ndërtimi i liqeneve artificialë pranë zonave tëbanuara zbut klimën e atyre zonave).

Të dallojnë ndryshimet që mund të pësojnë elementet e mjedisit dhe simund të ndikojnë ato në jetën e njeriut (p.sh., tharja e një kënete ndryshonjetën e banorëve të asaj zone, pasi ata nuk merren më me peshkim por me

83

një veprimtari tjetër).

Të përdorin pikat e orientimit për t’u orientuar në një mjedis të caktuar(p.sh., në lindje të pikës së karburantit ndodhet shkolla);

Të përdorin simbole të thjeshta për objekte të ndryshme të mjedisitnatyror (p.sh., simbolin e pyllit, të lumit, të maleve, të rezervateve tëkafshëve ose të parqeve kombëtare etj)

Të ndërtojnë planin e klasës, duke përcaktuar më parë simbolet e elementevetë klasës (p.sh., simbolin e bankave, dritareve, e orendive në klasë).

Të përshkruajnë elementet matematikë të një harte (p.sh., shkallën ezvogëlimit, meridianët, paralelet).

Të përshkruajnë elementet gjeografike të një harte (p.sh, ngjyratparaqitëse të relievit, të lumenjve, detrave, liqeneve, rrugëve etj).

Të dallojnë në hartë format e ndryshme të relievit (p.sh., malin nga kodrat).

Të dallojnë shenjat konvencionale në një hartë (p.sh., qytetet, fshatrat,burimet minerale etj).

Të përgatisin albume me fotografi, vizatime mbi mjedisin ku ata jetojnë.

Njohuritë dhe aftësitë kryesoreMjedis natyror, mjedis human, element të mjedisit natyror, marrëdhënie njerimjedis dhe anasjelltas, reliev, elemente të relievit, plan, hartë, orientim, shenjëkonvencionale, elemente të hartave, vëzhgim, krahasim.

Nënlinja 1.2 Atmosfera dhe dukuritë gjeografike që lidhen me tëObjektivat


Të përshkruajnë me fjalë të thjeshta elementet e atmosferës dhe rëndësinëe saj për jetën në Tokë (p.sh., gjallesat nuk mund të jetojnë pa oksigjen).

Të përshkruajnë elementet kryesore të dukurive atmosferike (p.sh., sishkaktohet era, drejtimi i saj, llojet e erërave etj).

Të përshkruajnë tiparet e motit dhe të klimës (p.sh., karakteristikat eklimës dhe motit të mjedisit ku ata banojnë).

Të përdorin termometrin për matjen e temperaturës së ajrit (p.sh., tëmatin temperaturën e ajrit në mëngjes, në drekë dhe pasdite).

Të gjejnë temperaturën mesatare ditore dhe javore të ajrit.

Të tregojnë shembuj që venë në dukje trysninë e ajrit (p.sh., uji nuk derdhetnga gota e përmbysur, e mbyllur me letër për shkak të trysnisë së ajrit).;

84

Të përshkruajnë në mënyrë të thjeshtë lidhjen ndërmjet trysnisëatmosferike dhe erës (p.sh., lëvizja e ajrit në dhomë, kur hapet dera e saj).

Të tregojnë me shembuj të thjeshtë për drejtimin dhe forcën e erës si dhepër rëndësinë e përdorimit të saj në interes të njeriut.

Të përshkruajnë gjendjen e ujit në atmosferë, si dhe disa nga dukuritënatyrore që lidhen me të (p.sh., shiu është i lëngët dhe shkakton përmbytje).

Të përshkruajë qarkullimin e ujit në natyrë dhe faktorët që marrin pjesënë të (p.sh., paraqitja skematike e qarkullimit të ujit në natyrë).

Të vëzhgojnë dhe të raportojnë disa nga pasojat e veprimit të dukuriveatmosferike për njerëzit dhe për mjedisin (p.sh., bllokimi i rrugëve ngarënia e borës).

Të diskutojnë për rëndësinë e kujdesit që duhet të tregohet nëpërdorimin e ujit (p.sh., të mos shpërdorojmë ujin e pijshëm).

Të diskutojnë për mënyrat e ndotjes së ujit (p.sh., ç’ndodh me ujin qëpërdoret në një fabrikë).

Të ndërtojnë instrumente të thjeshta për të përcaktuar drejtimin e erës.

Njohuritë dhe aftësitë kryesore

Atmosfera, termometër, barometër, fluger, trëndafili i erërave, shimatës, reshje,qarkullim i ujit, burim nëntokësor, reja, avullim, mjegull, ndotja e ujit, moti,klima, parashikim i motit, instrumente matës.

LINJA 2. Lëndët dhe vetitë e tyreKjo linjë përshkruan vetitë e përgjithshme të metaleve dhe përdorimet e tyre.Nxënësit do të njihen me ndryshime të lëndës të cilat, klasifikohen si tëkthyeshme dhe të pakthyeshme. Gjithashtu, kjo linjë shpjegon disa procesebazë që ndihmojnë për ndarjen e lëndëve. Shirat acide, ndotja e ujit dhepastrimi i tij, shpërdorimi i burimeve nga njeriu dhe masat për mbrojtjen etyre, janë çështje që ngrihen për diskutim në këtë linjë.

Nënlinja 2.1. Sjellje të lëndëveObjektiva


Të përshkruajnë disa veti të përgjithshme të metaleve, si: shkëlqimimetalik, përçueshmëria termike, elektrike etj.;

Të demonstrojnë përdorime të metaleve duke u bazuar në vetitë e tyre;

Të shpjegojnë përmes shembujve aliazhet metalike dhe të tregojnë vlerate përdorimit të tyre;

85

Të përshkruajnë burime të rëndësishme të natyrës, prejardhjen, rëndësinëe përdorimit;


Mineralet, metalet (hekur, alumin, bakër), aliazhe të metaleve, burimet (gazinatyror, qymyrguri, nafta), përpunimi i rezultateve, shkak pasojë, parashikimi,komunikimi, vrojtimi dhe përshkrimi, lidhja (varësia) veti përdorim, interpretimi itë dhënave, dhe lidhjes së shkencës me teknologjinë.

Nënlinja 2.2. Ndryshime të lëndësObjektiva


Të demonstrojnë shndërrimet agregate të ujit (akull ujë avull), si ndryshimetë kthyeshme;

Të përshkruajnë ndryshimet e ujit për shkak të uljes dhe ngritjes sëtemperaturës;

Të shpjegojnë ndryshimet e pakthyeshme, si: djegia e qymyrit, ndryshkjae metaleve etj.).Të bëjnë dallimin ndryshim i kthyeshëm ndryshim i pakthyeshëm.


Ndryshimet e kthyeshme tek shndërrimet agregate të ujit, lëndët djegëse,metalet, ndryshime të pakthyeshme tek metalet dhe lëndët djegëse, vrojtimi,përshkrimi, interpretimi i të dhënave.

Nënlinja 2.3. Ndarja e lëndëveObjektiva


Të shpjegojnë tretjen e lëndëve të ngurta në ujë;

Të demonstrojnë se tretja e lëndës së ngurtë në ujë ka një kufi;

Të demonstrojnë se temperatura ndikon në tretje;

Të demonstrojnë veçimin e substancave të ngurta nga tretësirat e tyreujore, me anë të avullimit të tretësirës;Të demonstrojnë procesin e filtrimit;

Të përshkruajnë veçimin e metaleve nga mineralet;

Të përshkruajnë formimin e shirave acide dhe ndikimin e tyre në mjedis;

Të diskutojnë për ndotjen e ujit, shkaqet e ndotjes dhe masat parandaluesendaj ndotjes së ujit.

86


Tretësirat, lëndë të tretshme dhe të patretshme, filtrimi, avullimi, tretësirë engopur, tretësirë e pangopur, shirat acide, ndotja e ujit dhe mbrojtja prej saj,pastrimi i ujit, përpunimi i rezultateve, shkak pasojë, komunikimi, vrojtimi dhepërshkrimi, diskutimi për problemet mjedisore, aftësi të punës eksperimentale.

LINJA 3. Mjedisi fizikNë këtë linjë shqyrtohen format e ndryshme të energjisë dhe shndërrimi i tyrenë njëra tjetrën. Gjithashtu, eksplorohen dhe ide të tjera që lidhen me to, siburimet dhe përdorimet e energjisë. Kjo linjë trajton dritën dhe elektricitetin siforma të energjisë. Një rëndësi të veçantë ajo tregon në zhvillimin e idesë qëpërdorimi me mençuri i energjisë ka shumë rëndësi në ruajtjen e burimeve tëçmueshme të energjisë dhe në mbrojtjen e mjedisit. Ajo gjithashtu trajtonmënyrat e shfrytëzimit të elektricitetit duke u krijuar mundësitë nxënësve përtë identifikuar rastet e keqpërdorimit të tij.

Ngarkesat dhe rryma elektrike si dhe marrëdhëniet midis elektricitetit dhemagnetizmit trajtohen tërësisht me demonstrime, eksperimente dhe veprimtaripraktike, duke mënjanuar pothuajse tërësisht materialin teorik dhe abstrakt.

Nënlinja 3.1 Burimet e energjisëObjektivat


Të identifikojnë burimet e energjisë në natyrë (p.sh., ujin, Diellin, erën,qymyret, naftën e gazin).

Të përshkruajnë mënyrën e përftimit të energjisë prej këtyre burimeve(p.sh., era ve në lëvizje helikën, uji rrotullon turbinën etj)

Të përshkruajë shndërrimin e energjisë nga një formë në një tjetër (p.sh.,energjia e ujit në hidrocentral shndërrohet në energji elektrike).

Të emërtojnë centralet sipas llojit të burimit të energjisë (p.sh., centralelektrik, termocentral, mulli ere, panel diellor etj)

Të bëjnë dallimin midis burimeve të ripërtërishme të energjisë dhe atyre tëparipërtërishme (p.sh., burimet e qymyrit me burimet e ujit apo erës, etj)

Të bëjnë dallimin midis koncepteve “konsum i energjisë” dhe “kursim ienergjisë” (p.sh., frigoriferi konsumon energji elektrike; energjia ekursyer është ajo që përftohet nga pastrimi i rregullt i tij).

Të përshkruajnë dhe diskutojnë për mënyrat e kursimit të energjisë nështëpi dhe në mjediset e tjera të vendbanimit të tyre (p.sh., moslëniahapur e televizorit kur merren me punë të tjera, mbyllja e dritave të

87

shkallëve të pallatit në mëngjes etj)

Të përshkruajnë rolin e materialeve izolues termik (p.sh., pagurët e ujit imbështjellim me leckë, që të ftohen më ngadalë).

Të vrojtojnë dhe përshkruajnë ndryshimet e ngrohjes së ujit nga Dielli,kur uji ndodhet brenda një ene metalike të bardhë dhe një ene metalike tëlyer nga jashtë me të zezë.

Të përshkruajnë një skemë të thjeshtë të ndërtimit dhe montimit tëpanelit diellor për ngrohje (p.sh., ngjyra, izolimi dhe orientimi i panelitjanë faktorë të rëndësishëm për një ngrohje maksimale).

Të tregojnë shpërdorime të burimeve të energjisë nga njeriu dhe tëpërshkruajnë masat për mbrojtjen e tyre nga dëmtimet (p.sh., shfrytëzimipa kriter i burimeve të paripërtërishme, kur ekziston mundësia eshfrytëzimit të burimeve të ripërtërishme)..

Njohuritë dhe aftësitë kryesoreBurimet natyrore të energjisë, format e energjisë, nxehtësia, burimet eripërtëritëshme, central, panel diellor, izolator, konsum i energjisë, kursim ienergjisë, kuantifikimi, përpunimi i rezultateve, shkak pasojë, parashikimi,komunikimi, vrojtimi dhe përshkrimi, matja, të pyeturit, përdorimi i numrave,hipoteza, lidhja (varësia), kontrolli i ndryshoreve, interpretimi i të dhënave, shkencadhe teknologjia, aftësitë manipulative, interesat.

Nënlinja 3.2 DritaObjektivat


Të identifikojnë burimet dritës (p.sh., dielli, zjarri, llambë, yje, etj me dritën).

Të vëzhgojnë dhe përshkruajnë rolin e dritës në shikimin e objekteve gjatënatës (p.sh., nganjëherë forma e pemëve natën, duket e ndryshme ditën).

Të hetojnë dhe të bëjnë lidhjen midis objekteve që lëshojnë dritë dhenxehtësi (p.sh., zjarri lëshon edhe nxehtësi edhe dritë)

Të hetojnë lëvizjen e dritës në vijë të drejtë (p.sh., nëse fshihesh mbrapapemës, shoku nuk të sheh se rrezja e dritës, meqenëse lëviz në vijë tëdrejtë, bllokohet nga pema).

Të hetojnë dhe përshkruajnë transmetimin e dritës nga objekte tëndryshme tejçues, transparentë dhe opakë (p.sh., si shikohen objektetnëpërmjet xhamit dhe nëpërmjet një letre dylli).

Të hetojnë formimin e hijes dhe të shpjegojnë mënyrat e ndryshimit të saj(p.sh., hija e dorës në mur dhe format që mund të merren nga lëvizja e saj)

88

Të vëzhgojnë dhe të shpjegojnë madhësinë e hijes së një objekti në kohëtë ndryshme të ditës (p.sh., gjatësia e hijes së trupit të tyre ndryshon ngamëngjesi në drekë pasi varet nga lartësia e Diellit në qiell).

Të përcaktojnë karakteristikat e shëmbëllimeve në pasqyrën e rrafshët(p.sh., ata shohin shëmbëllimin e tyre në pasqyrë, i cili është i drejtë dheme madhësi të barabartë me vetë ata).

Të identifikojnë mënyrat e përdorimit të qelqit zmadhues (p.sh.,përdorimi i tij në mikroskop dhe në teleskop, për të zmadhuar objektet).

Të vrojtojnë përthyerjen e dritës (p.sh., ndryshimin e formës së lugës, kurfutet në një gotë me ujë).

Të hetojnë dhe përshkruajnë zbërthimin e dritës së bardhë sipas spektrit(p.sh., formimin e ylberit)

Të hetojnë përzierjen e ngjyrave (p.sh., duke u mbështetur në ngjyrat e ylberit,ngjyrën portokalli e marrim duke përzier ngjyrën e kuqe dhe të verdhë).

Njohuritë dhe aftësitë kryesoreShëmbëllimi, qelq zmadhues, mikroskop, teleskop, drita, pasqyra e rrafshët,ylberi, pasqyrimi, përthyerja, hija, ngjyra, transparente, spektri, prizmi, opak, itejdukshëm, renditja, përpunimi i rezultateve, shkak pasojë, vrojtimi dhepërshkrimi, hipoteza, parashikimi, shkenca dhe teknologjia, përdorimi imjeteve audio vizuale, kërkimi për të dhëna dhe kuptimi i tyre, respektimi ilogjikës, interesat, preferencat mediatike.

Nënlinja 3.3 Elektriciteti dhe magnetizmiObjektivat


1. Të shpjegojnë që elektriciteti është një formë e energjisë.

Të tregojnë shembuj të ndryshëm të dëmtimeve kur punohet meelektricitet (p.sh., pse përdoren dërrasat, plastika dhe materiale të tjerë sidoreza kaçavidash apo pincash elektrike).

Të tregojnë disa mënyra të shndërrimit të elektricitetit në forma të tjera tëenergjisë (p.sh., shndërrimi i energjisë elektrike në dritë dhe nxehtësi nëllambat inkandeshente).Të identifikojnë mënyrat e përdorimit të elektricitetit (p.sh., të përmendëpajisjet elektrike shtëpiake, etj).

2. Të hetojnë ngarkesat dhe rrymën elektrike.

Të bëjnë dallimin midis përçuesit dhe izoluesit (p.sh., duke përdorur njëqark të thjeshtë elektrik me bateri, llambë dhe fije prej materialesh përçuesose izolues).

89

Të tregojnë që një trup mund të fitojë ngarkesë elektrike (p.sh., fërkimi injë vizoreje plastike).

Të shpjegojnë që ngarkesat me shenja të kundërta tërhiqen kurse meshenja të njëjta shtyhen (p.sh., elektriciteti i fituar nga fërkimi i një shufreqelqi dhe një ebaniti).

Të tregojnë përbërësit e domosdoshëm të një qarku elektrik.

Të demonstrojnë aftësitë për të lidhur një qark të thjeshtë elektrik (p.sh.,duke përdorur një bateri, fije dhe llambë).

3. Të eksplorojnë marrëdhëniet midis elektricitetit dhe magnetizmit.

Të eksperimentojnë me elektromagnetin (p.sh., krijimi i një motori tëthjeshtë duke përdorur një elektromagnet).

Të krahasojnë elektromagnetet me magnetet permanentë.

Të zbulojnë se si punon motori elektrik (p.sh., duke vizituar një pikëservisi makinash).

Njohuritë dhe aftësitë kryesoreRuajtja e energjisë, elektriciteti, energjia, mjedisi, magnetizmi, izolatori, qarkuelektrik, tërheqja, shtytja, burimet natyrore, siguria dhe rregullat e saj,ndërveprimi, parashikimi, fusha, vrojtimi dhe përshkrimi, puna në grup, tëpyeturit, marrja me mend, shkenca dhe teknologjia, rregullat e sigurisë, aftësitëmanipulative, interesat, besimi.

LINJA 4. Gjallesat dhe proceset e jetësStudimi i kafshëve në klasën e katërt përqendrohet në proceset e rritjes dhe tëndryshimit. Meqë fëmijët janë të interesuar në lidhje me ndryshimet që kanëkafshët e llojeve të ndryshme, vëzhgimi i tyre mund të jetë për ta një përvojë emirë për të mësuar. Në eksplorimet e tyre, nxënësit do të kenë gjithashtumundësi të krahasojnë proceset e ndryshme të rritjes dhe të përshtatjes nëkafshë të ndryshme, si dhe do të mësojnë rreth kushteve të nevojshme që atoduhet të sigurojnë për të pasur një zhvillim të shëndetshëm dhe të plotë.

Nënlinja 4.1. Përshtatja për të jetuarObjektivat


Të përshkruajnë procesin e migrimit në botën e kafshëve (p.sh, tëshpendëve, të ngjalave, etj.).

Të përshkruajnë arsyet e migrimit në kafshët e ndryshme.

Të përshkruajnë karakteristikat e sjelljes si rezultat i efektit të stinëve

90

(gjumi dimëror, gjendja pasive kur bën vapë dhe në periudhën e gjumitdimëror,gjendja aktive, pranvera mëngjesi i gjumit dimëror, etj.).

Të përshkruajnë efektet e stinëve në karakteristikat e kafshëve ( p.sh. disakafshë në stinë të ftohtë pajisen me gëzof të trashë.)

Të krahasojnë lloje të ndryshme të kafshëve dhe mënyrave të përshtatjes sëtyre ndaj kushteve të mjedisit( p.sh nuselala ndryshon ngjyrën për tu maskuarnë verë dhe në dimër, balena ka një përshtatshmëri të përsosur në ujë etj.)


Migrimi në botën e kafshëve, migrimi i ngjalave, migrimi i shpendëve, arsyet emigrimit të shpendëve; si dimërojnë gjallesat; ndryshimet e sjelljes gjatë gjumitdimëror, pranvera, mëngjesi i gjumit dimëror, gjendje pasive kur bën vapë dhe nëperiudhën e gjumit dimëror. Përshtatshmëritë që kanë fituar kafshët për të jetuarnë mjedise të ndryshme. Përdorimi i një fjalori të përshtatshëm, duke përfshirëterminologjinë e duhur shkencore në përshkrimin e sjelljes së gjallesave: migrimi,gjumi dimëror, ndryshime të sjelljes, gjendje pasive, përshtatje, mbijetesë, mjedis,efekte stinore etj.; aftësia e të bërit të pyetjeve dhe të kërkimit të përgjigjeve, dukeidentifikuar disa prej nevojave të organizmave të gjallë .

Nënlinja 4.2 Të ushqyeritObjektivat


Të përshkruajnë veçoritë e grabitqarëve për t’u ushqyer (shikim të mprehtë,dëgjim të jashtëzakonshëm, nuhatje të fortë, sulm i rrufeshëm,etj.);

Të përshkruajnë karakteristikët e grabitqarëve që mundësojnë kapjen,vrasjen, shqyerjen, bluarjen dhe gëlltitjen e ushqimit (veçoritë e thonjve,të dhëmbëve etj)

Të përshkruajnë veçoritë e shpendëve që ushqehen me prodhime bimore;

Të diskutojnë për mënyrën e të ushqyerit të balenave.


Veçoritë e grabitqarëve për t’u ushqyer (shikim i mprehtë, dëgjim ijashtëzakonshëm, nuhatje e fortë, vrapim i shpejtë, sulm i rrufeshëm etj.);karakteristika të grabitqarëve që mundësojnë kapjen, vrasjen, shqyerjen, bluarjendhe gëlltitjen e ushqimit (veçoritë e thonjve, të dhëmbëve); karakteristikat ebarngrënësve për t’u ushqyer (veçoritë e dhëmbëve, gëlltitja e ushqimit pa e bluar,ripërtypja); veçoritë e shpendëve që ushqehen me prodhime bimore (veçoritë esqepit për të kapur ushqimin); sa hanë dhe ç’hanë balenat, Dhënia e përgjigjevepër disa çështje mbi gjetjen e mënyrave të plotësimit të nevojave të kafshëve përushqim. Përdorimi i një fjalori të përshtatshëm, duke përfshirë terminologjinë e

91

duhur shkencore, në përputhje me programin, për përshkrimin e mënyrës të tëushqyerit të kafshëve (të ushqyerit, ushqimi, barngrënësi, mishngrënësi,gjithçkangrënësi, farëngrënësi, prodhimet bimore, grabitqari, gjahu, preja, etj)Vizatimi i skemave dhe maketeve të thjeshta në lidhje me të ushqyerit.

Nënlinja 4.3 Ndryshimet gjatë rritjesObjektivat


Të përshkruajnë ndryshimet në pamjen dhe veprimtarinë e kafshëve gjatëciklit jetësor (nga larva në bretkosën e rritur);

Të krahasojnë ciklin e jetës tek kafshët me cikël jetese të ngjashëm (p.sh.,bleta dhe flutura).

Të krahasojnë ciklin e jetës te kafshët ne cikël jetese të ndryshëm(fluturadhe zogjtë e pulës).

Të regjistrojnë vëzhgimet, matjet duke përdorur mbajtjen e shënimeve,skicimin, vizatimin (të skicojnë ciklin e jetës së një kafshe).


Nga larva deri te bretkosa e rritur (zhvillim me ndryshime); ndryshimi i ciklittë jetesës te fluturat ose bletët dhe zogu i pulës (zhvillimi i kandrrave: veza–larva nimfa kandrra; zhvillimi i zogut të pulës nga veza te pula). Përdorimi injë fjalori të përshtatshëm në përshkrimin e hulumtimeve dhe të vëzhgimevetë tyre (p.sh., përdorimi i fjalës vezë, larvë, nimfe, flutur e rritur, bretkosë erritur, cikël i ndryshëm, cikël i ngjashëm etj). Përdorimi i materialeve tëndryshme (letër, plastelinë, barishte, lodra etj) në formë maketesh mbi ciklinjetësor të gjallesave.

Nënlinja 4.4 Bashkëlidhja e gjallesave me njëra tjetrën dhe me mjedisinObjektivat


Të përshkruajnë se gjallesat janë të lidhura me njëra tjetrën dhe memjedisin, përfshirë këtu edhe njeriun (zinxhiri ushqimor, gjahu,grabitqari, prodhuesit, shpërbërësit);

Të përshkruajnë se si njerëzit prodhojnë ushqim duke përdorur praktikabujqësore dhe blegtorale, p.sh.: duke ngritur ferma blegtorale (me derra,pula, gjedhë etj.);

Të identifikojnë rrugët me anë të cilave njeriu ndikon mbi kafshët e tjera;

92

Të përshkruajnë rrugët me anë të të cilave njeriu ndihmon ose kërcënonorganizmat e tjerë të gjallë (p.sh.: mbrojtja e llojeve të rrezikuara ngandotja e mjedisit në të cilin ato jetojnë) .

Njohuritë dhe aftësitë kryesore:

Zinxhiri ushqimor ndërmjet bimëve, kafshëve dhe njeriut; prodhimi i të miravemateriale të njeriut nga kafshët dhe bimët (fermat bujqësore dhe blegtorale siburim ushqimi për njeriun); njeriu dhe mbrojta e mjedisit, mbrojtja e llojeve tëkërcënuara. Përdorimi i një fjalori të përshtatshëm në përputhje meterminologjinë e duhur shkencore (bashkëlidhja e gjallesave, mjedisi, zinxhiriushqimor, ushqimi, prodhuesi, shpërbërësi, lloji i rrezikuar, ferma blegtorale,ferma bujqësore, kafshët e egra, kafshët e buta etj.). Vizatimi i skemave tëthjeshta të zinxhirit ushqimor, krijimi i maketeve me mjete të tilla si: letër,drurë, plastelinë, lodra, mjete rrethanore etj.

Nr Linja dhe nënlinja Orët përkapitull

Temat për çdo orë

1 1 Mjedisi ku jetojmë2 2 Jeta në fusha3 3 Jeta në kodra4 4 Jeta në male5 5 Jeta në brigjet detare

6 6 Si është dëmtuar mjedisi, si tambrojmë

7 7 Horizonti dhe vija e horizontit8 8 Orientimi në horizont9 9 Plani i klasës10 10 Harta gjeografike11 11 Elementet e hartave dhe llojet e tyre12 12 Të mësojmë nga hartat13 13 Atmosfera dhe dukuritë e saj14 14 Atmosfera dhe dukuritë e saj15 15 Trysnia e ajrit dhe era

16 Punëpraktike

Përcaktojmë së bashku drejtimin e erës

17 16 Temperatura e ujit18 17 Moti19 18 Ç’është klima20 19 Uji në atmosferë21 20 Reshjet atmosferike22 21 Qarkullimi i ujit në natyrë23

PJESA E PARË

Vendet dhe njerëzit

Kreu 1Mjedisi natyror

Kreu 2Atmosfera dhe dukuritëgjeografike që lidhen me

të

22 Uji është jetë

93

24 1 Mineralet dhe vetitë e tyre25 2 Rëndësia e metaleve26 3 Formimi i mineraleve27 4 Ndryshimet e lëndës28 5 Ç’janë lëndët29 6 Lënda ndodhet në tri gjendje fizike30 7 Kalimi i lëndës nga një gjendje në një tjetër31 8 Ndarja e lëndëve32 9 Çfarë janë përzierjet e lëndëve33 10 Çfarë janë tretësirat34

PJESA E DYTË

Lëndët dhe vetitë e tyre

Sjelljet e lëndëve

11 A pastrohet uji gjatë qarkullimit në natyrë?35 1 Çfarë është energjia?36 2 Burimet e energjisë në natyrë

37 3 Burimet e ripërtërishme dhe tëparipërtërishme të energjisë

38 4 Shpenzimi dhe kursimi i energjisë

39 5 Shfrytëzimi i energjisë diellore përngrohje

40 6 Shfrytëzimi i energjisë diellore

41 7 Shndërrimi i energjisë nga një trajtë nënjë tjetër

42 8 Drita dhe shpejtësia e saj43 9 Llojet e burimeve të dritës

44 10 Përhapja e dritës në vijë të drejtë dheformimi i hijes

45 11 Formimi i shëmbëllimit nga pasqyra errafshët

46 12 Qelqi zmadhues47 13 Instrumente optike48 14 Përthyerja e dritës

49 15 Ngjyrat e ndryshme të dritës dhezbërthimi i dritës së bardhë

50 16 Përse trupat e ndryshëm duken se kanëngjyrë të caktuar? Përzierja e ngjyrave

51 17 Elektriciteti dhe përdorimi i tij në jetëne përditshme

52 18 Ngarkesat elektrike53 19 Përçuesit dhe veçuesit e elektricitetit54 20 Rryma elektrike55 21 Qarku elektrik dhe shembuj të tij56 22 Lidhja e rrymës elektrike me magnetet

57

PJESA E TRETË

Mjedisi fizik

Burimet e energjisë

Drita

Elektriciteti dhemagnetizmi

23 Përdorimi i energjisë së rrymës elektrikenë fabrika dhe uzina. Motorët elektrikë

94

58 1 Shtegtimi i kafshëve59 2 Pse shtegtojnë kafshët?60 3 Gjumi dimëror i kafshëve61 4 Përshtatshmëria në mjedise të ndryshme62 5 Kafshët dhe stinët63 6 Grabitqarët dhe preja e tyre64 7 Veçoritë e grabitqarëve

65 8 Shpendët që ushqehen me prodhimebimore

66 9 Kafshët barngrënëse67 10 Si ushqehen balenat68 11 Si lind dhe rritet bretkosa69 12 Si lindin dhe rriten insektet70 13 Nga veza te zogu i pulës71 14 Riprodhimi te gjitarët72 15 Cikli i zhvillimit të karkalecit73 16 Zinxhiri ushqimor i gjallesave

74 17 Njeriu si konsumator i prodhimevebujqësore

75 18 Njeriu si konsumator i prodhimeveblegtorale

76 19 Ndikimi i njeriut mbi natyrën

77

PJESA E KATËRTProceset e rritjes dhendryshimet te kafshët

Përshtatja për të jetuar

Të ushqyerit

Ndryshimet gjatë rritjes

Bashkëlidhja e gjallesaveme njëra tjetrën dhe me

mjedisin

20 Të mbrojmë bimët dhe kafshët nërrezik zhdukjeje

95

KREU 1MJEDISI KU JETOJMË

1.1. Mjedisi ku jetojmë


Të përkufizojë se ç’është mjedisi.Të përshkruajë përpjekjet e njerëzve për të përmirësuar banesat e tyre.Të japë konceptin e lagjes, fshatit dhe të qytetit.

Motivimi: shtron pyetjet e hartuara në rubrikën “Pyesim”.

Mjetet: libri i nxënësit

Fjalë kyçe: mjedis, fshat, produkte bujqësore dhe blegtorale, produkte industriale.

Veprimtaritë e këshilluara për temën e re

Pasi bën një paraqitje të shpejtë të dijeve që do të marrin nxënësit në këtë kurs tëditurisë së natyrës kalon në temën e re, duke shtuar pyetjet e këshilluara në motivim.

Mësuesi jep nocionin e mjedisit duke paraqitur diagramin e mëposhtme:

Dhe sqaron që kishin vendbanim të përkohshëm, kurse më vonë vendbanimi ubë i përhershëm duke shfrytëzuar kushtet natyrore (ujin, peshkun, tokat emira, ndërtimin tokave mbi cekëtina në fillim me kashtë dhe më pas më gurë,tulla dhe dru.)

Po sot? Edhe sot vazhdohet të shfrytëzohet mjedisi dhe kalon te dëmtimi imjedisit.

Më pas mësuesi përkufizon se çfarë është lagjja, fshati, qyteti dhe kryeqyteti.

Kontrolli për të kuptuarit e temës së re:

Këshillohet të punohet rubrika “E vërtetë apo e gabuar”. Përgjigjet do të ishin:(vërtetë, vërtetë, gabuar, gabuar).

Shtëpia jonë, rruga, lagjja, qyteti,fshati, fusha, kodra, mali, lumi,liqeni, bimët, kafshët, etj.

Mjedisi

Më pas përshkruan si jetonin njerëzit e lashtë:

Bimë natyrore

Peshkim

Gjueti kafshësh të egra

96

2. Pyetje dhe detyra

1. Emërto sipas rastit të vendbanimit ku jeni. 2. Të përbashkëtat: shtëpi, vila,rrugë ku lëvizin njerëz, makina, biçikleta, karroca dhe që formojnë lagjet;elektricitet, telefoni, kanalizim të ujërave të bardha dhe të zeza; si në qytet edhenë fshat ka kopshte, shkolla, zyra të drejtuesve, spitale, etj. Dallimet: fshatiështë një qendër e vogël e banuar, me shtëpi të ulëta, prodhon produktebujqësore dhe blegtorale; Qyteti është një qendër e madhe, me pallate të larta,rrugë të gjera, qendra industriale, qendra tregtare, institucione, banka etj.

2. Rendit sipas vendit ku jetoni.

3. Njerëzit kërkojnë të jetojnë në qytete sepse cilësia e jetesës është më e mirë.

4. Përshkruaje sipas vendit ku banon.

1.2. Jeta në fusha


Të krahasojë gjendjen e fushave dikur me gjendjen e tyre sot.Të rendisë më shumë se tre veprimtari të njeriut në fusha.

Motivimi: Shtron pyetjet e hartuara në rubrikën “Pyesim”

Mjetet: libri i mësimit

Fjalë kyçe: fusha, shtrat lumi, përmbytje, këneta, moçale.

Veprimtaritë e këshilluara për temën e re:

Pasi ka shtuar situatën, mësuesi përshkruan shkurtimisht relievin e vendittonë. Krahason gjendjen e fushave dikur me atë sot. Argumenton pse fushatkanë kushte shumë më të mira për jetesën e njeriut. Së fundmi renditveprimtaritë e larmishme të njeriut në fusha.

Kontrolli për të kuptuarit e temës së re

Këshillohet të punohet rubrika “E vërtetë apo e gabuar” dhe përgjigjet do tëishin: Vërtetë, vërtetë, vërtetë.

Përgjigje e rubrikës:


1. Pasi njeriu sistemoi shtretërit e lumenjve, thau kënetat dhe moçalet, hapikanale kulluese sistemoi tokat dhe përdori makineri bujqësore etj. 2. Pohosipas rastit ku ndodhet vendbanimi juaj 3. Qyteti fushor është shumë i banuar.Në të kalojnë rrugë, autostrada, hekurudha. Në të janë ndërtuar gjithashtufabrika,uzina apo kombinate, etj. 4. Lushnja, Fieri, etj.

97

1.3. Jeta në kodra


Të argumentojë pse kushtet e jetës në kodra janë të kufizuara.Të rendisë më shumë se tre kafshë që jetojnë në kodra.



Fjalë kyçe: kodra, brezare, prodhime bujqësore dhe blegtorale, kreshta dheshpate të kodrave.


Ashtu si këshillohet dhe në motivim, mësuesi mund të tërheqë vëmendjen tekfigurat në faqet 10 dhe 11, duke pohuar se çfarë është një kodër dhe dukepërshkruar relievin e saj, bimësinë dhe faunën e kodrave. Mësuesi bën kujdespër të dalluar elementët natyror dhe elementët e krijuar nga dora e njeriut dhetheksuar arsyen pse sot jetojnë më pak njerëz në kodra.

Mësuesi bën përforcimin e temës së re duke përdorur rubrikën: “Të mbajmë mend”

Kontrolli për të kuptuarit e temës së re: Këshillohet të punohet rubrika:“Vlerësoni veten” dhe përgjigjet do të ishin: vërtetë, gabuar, vërtetë, vërtetë.

Përgjigjet e rubrikës: “Pyetje dhe detyra”

1. Kodrat kanë kushte jetese më të kufizuara se fushat sepse tokat epunueshme janë të pakta, të varfra dhe të gërryera nga ujërat.

2. Njerëzit kanë hapur brezare për të mbrojtur tokat nga faktorët e erozionit.

3. Në kodra rriten lepuri, kali, delet, lopët, dhelpra, derri i egër etj.

4. Në një fshat kodrinor ndodhen pak shtëpi pasi ka pak tokë të punueshme.Ato janë vendosur në shpatet e kodrave dhe në kreshtat e tyre. Njerëzit merrenkryesisht me vreshtari dhe vitikulturë.

1.4. Jeta në male


Të bëjë dallimin midis malit dhe kodrës.Të rendisë kushtet për prodhim bujqësor dhe për jetesë.

Motivimi: shtron pyetjet e hartuara në rubrikën “Pyesim”


98

Fjalë kyçe: male, reliev i copëtuar, parcela toke të punueshme.


Për të filluar temën e re, mësuesi mund të shtrojë pyetjet e hartuara në rubrikën“Pyesim”. Më pas përshkruan kushtet klimatike dhe relievin e një mali, dukedhënë kështu edhe se çfarë është një mal dhe cili është dallimi i tij nga kodra.

Harta e koncepteve këshillohet të trajtohet si më poshtë:

Kontrolli për të kuptuarit: këshillohet të punohet rubrika: “Vlerësoni veten”dhe përgjigjet do të ishin: e gabuar, e vërtetë, e vërtetë.

Përgjigjet e rubrikës: “Pyetje dhe detyra”

1. Në male, parcelat e tokave janë të pakta sepse relievi është i thepisur. 2.Veprimtaritë kryesore janë: blegtoria, përpunimi i lëndës drusore, turizmimalor etj. 3. Korabi, Jezerca, Dajti etj.

1.5 Jeta në brigjet detare


Të përshkruajë se çfarë janë brigjet detare.Të argumentojë pse në brigjet detare banojnë më shumë njerëz.


Mjetet: libri i nxënësit, foto apo kartolina të ndryshme me pamje të brigjeve detare.

Fjalë kyçe: brigje detare, ishuj, gadishuj, gjire, porte e kantiere detare.

Male

Lartësi e madhembi nivelin e detit

Reliev i copëtuardhe i thepisur

Kullota, pyje

Klima është eftohtë

Kushte tëpafavorshme

për jetesë

Parcela tokë tëpunueshme

Pak prodhimebujqësore

99


Mësuesi paraqet foto apo kartolina të ndryshme, në përputhje me temën,shtron pyetjet e rubrikës “Pyesim” duke bërë të mundur përkufizimin ebrigjeve detare, ishujve, gadishujve dhe gjireve. Më pas argumenton pse brigjetdetare ofrojnë mundësi të mëdha për njeriun.

Skema e këshilluar do të ishte:

Përgjigje e rubrikës: “Vlerësoni veten”

1. E vërtetë apo e gabuar

E vërtetë, e gabuar, e vërtetë.


1. Ishujt janë territore tokësore të rrethuara me ujë, gadishujt janë zgjatime tëtokës thellë në det, gjiret detare janë zgjatime të detit thellë në tokë. 2. Brigjetdetare janë populluar që në lashtësi pasi mjedisi ka siguruar peshk me shumicëdhe kafshë të tjera gjahu. 3. Disa veprimtari që zhvillojnë njerëzit në brigjetdetare janë: peshkim i bollshëm, nxjerrje e kripe, nafte, gazi,kultivim të bimëveqë duan shumë nxehtësi etj. 4. Disa porte të vendit tonë janë: porti i Durrësit, iVlorës, i Shëngjinit 5. Një qytet bregdetar ka shumë pallate banimi pasi kashumë, ka monumente arkeologjike pasi janë banuar që në lashtësi, kaindustri, turizëm, transport detar, ajror hekurudhor të zhvilluar etj.

Brigjedetare

Klima

Relievi

Lartësia

Kushtepër jetesë

Ekonom

Industri

Ekonomibujqësore

Transport

100

1.6 Si është dëmtuar mjedisi dhe si ta mbrojmë atë


Të analizojë faktorët që kanë sjellë probleme me mjedisin.Të rendisë disa masa për mbrojtjen e mjedisit.

Motivimi: Shtron pyetjet e hartuara në rubrikën “Pyesim”.


Fjalë kyçe: ngrohje globale, shpyllëzim, mjedis i dëmtuar.


Mësuesi shton pyetjet e rubrikës: “Pyesim” dhe më pas argumenton pse njeriue ndryshon mjedisin dhe çfarë pasojash sjell ky ndryshim.

Skema e këshilluar

Përgjigje rubrikës: “Vlerësoni veten”


E gabuar, e vërtetë, e gabuar.

Plotësohet tabela faqe 17

Objekte tëmjedisit

Veprimet edëmshme Pasojat

Çfarë duhetbërë

Pyll

Lumë, liqen

Ajër

Klasë ose shkollë

Plazh

Qytet

Ngrohjeglobale

Ndotje eujit

Ndotje eajrit

shpyllëzimi

Mjedis i dëmtuar

101

1.7 Horizonti dhe vija e horizontit


Të përkufizojë se çfarë quhet horizont.Të formulojë vijën e horizontit dhe dallojë një horizont të hapur nga një imbyllur.



Fjalët kyçe: horizont, vijë e horizontit, horizont i hapur, horizont i mbyllur.


Mësuesi, pasi ka shtruar pyetjet e rubrikës “Pyesim”, sipas trajtimit të librit jepnocionin e horizontit dhe të vijës së horizontit.

Kontrolli për të kuptuarit: U jep detyrë nxënësve të plotësojnë rubrikënvëzhgoni fotot, në faqen 18.

Më pas mësuesi jep konceptin e horizontit të hapur dhe atij të mbyllur.

Harta e koncepteve:


E vërtetë apo e gabuar

E vërtetë, e gabuar, e gabuar.

Pyetje dhe detyra

1. Horizonti është e gjithë hapësira që ne shohim rreth nesh. 2. Vijë e horizontitështë atje ku bashkohet qielli me tokën apo detin. 3. Horizonti i hapur kashtrirje më të madhe se horizonti i mbyllur. 4. Përgjigja e kësaj pyetjeje do tëvaret nga vendi ku ndodhet konkretisht shkolla juaj.

horizontVijë e

horizontit

Horizonti hapur

Horizont imbyllur

102

1.8 Orientimi në horizont


Të rendisë pikat kryesore të horizontit.Të orientohet me anë të Diellit.



Fjalë kyçe: veriu, jugu, lindja, perëndimi.


Mësuesi shtron pyetjen e parë të rubrikës “Pyesim” dhe më pas tregon se simund të orientohesh me anë të Diellit duke dhënë në këtë mënyrë edhe katërpikat e horizontit. Gjithashtu tregon sesi mund të përcaktohen këto katër pika.Kontrolli për të kuptuarit: Mësuesi/ja fton nxënësit të plotësojnë fjalitë epaplotësuara, në faqen 21, si dhe kërkesat e tjera të kësaj faqeje





1. Pikat e horizontit duhet të dimë për tu orientuar. 2. Përgjigja do të varet përçdo rast konkret. Po kështu edhe në ushtrimin 3 dhe 4.

1.9 Plani i klasës


Të përkufizojë pamjen në plan dhe pamjen anësore.Të përdorë shkallën e zvogëlimit në problema të ndryshme.


Mjetet: libri i nxënësit faqe 22 dhe 23.

Fjalë kyçe: plan, shkallë zvogëlimi.

Veprimtaritë e këshilluara për temën e re:Mësuesi sqaron së pari konceptin plan anësor dhe plan horizontal. Për këtëmund të përdorë figurën 1 faqe 22. Më pas mësuesi/ja shpjegon se çfarë ështëshkalla e zvogëlimit, duke përdorur figurën 2 në faqen 22.Kontrolli për të kuptuarit: mësuesi/ja fton nxënësit të përgjigjen në rubrikën“Vlerësoni veten”.

103



E vërtetë, e gabuar.


1. Meqë shkalla e zvogëlimit është 100 dhe gjerësia e klasës është 1000 cm,gjatësia e saj në fletore do të jetë 10 cm. 2. Shkalla 1 200 tregon zvogëlimin mëtë madh, sepse në këtë rast objektet zvogëlohen 200 herë. 3. Meqë gjatësia realeështë 1000 cm dhe gjatësia e dhënë është 5 cm do të thotë që 1000 5= 200 herëështë zvogëluar objekti. Pra shkalla e zvogëlimit është 1 200.

1.10 Harta gjeografike


Të krahasojë hartën me planin.Të argumentojë pse për territore të mëdha përdoret shkallë e vogël zvogëlimi.



Fjalë kyçe: fotografi ajrore, fotografi satelitore, hartë.


Mësuesi/ja u thotë nxënësve të hapin librat në faqen 25 dhe i fton ata të shohinfigurat 1 dhe 2. Fut konceptin fotografi ajrore dhe fotografi satelitore dhe më passqaron se çfarë është harta, si kalohet nga fotografia ajrore apo satelitore në hartëdhe pse përdoren hartat. Gjithashtu të bëjë dallimin ndërmjet hartës dhe planit.Mësuesi duhet të bëjë kujdes në sqarimin e konceptit: shkallë zvogëlimi e vogëldhe shkallë zvogëlimi e madhe, p.sh 1 50 është shkallë zvogëlimi më e madhese 1 200, pasi në lidhje me objektin real, objekti në hartë është më i madh në 150 se në rastin 1 200.



E vërtetë, e vërtetë, e gabuar.

2. Pyetje dhe detyra1. Harta është një formë e paraqitjes të territorit në letër. Ajo na ndihmon për tënjohur botën rrethuese dhe për tu orientuar në të. 3. Ndryshimi ndërmjet hartës dheplanit është se në plan paraqiten objekte të vogla (shtëpi, shkolla uzina, etj), kurse nëhartë paraqiten territore të mëdha (qytete, krahina, shtete, gjithë bota).

104

1.11 Elementët e hartave dhe llojet e tyre


Të rendisë elementet e hartave.Të klasifikojë hartat sipas a) zvogëlimit dhe b) sipas përmbajtjes.



Fjalët kyçe: element matematik, element gjeografik, meridian, paralel, shpjegues.


Mësuesi bën motivimin e temës së re duke përdorur pyetjet e rubrikës “Pyesim”dhe më pas rendit elementet e hartës duke i ndarë ato në matematikë dhegjeografikë. Gjithashtu klasifikon hartat sipas kriterit të zvogëlimit dhe sipas kriterittë përmbajtjes duke mos harruar të thotë se përse përdoret legjenda e hartës.

Diagrami i këshilluar në këtë rast do të ishte:



E gabuar, e vërtetë, e vërtetë.


1. Elementet matematikë të një harte janë: meridianët, paralelet, shkalla ezvogëlimit, kurse elemente gjeografik janë ngjyra, detet oqeanet, rrugët etj. 3.Veprohet praktikisht, sipas situatës.

Elementet e hartës

matematik

gjeografik

shkalla e zvogëlimit

meridianët

paralelet

ngjyrat lumenj, dete, oqeane rrugë etj

105

1.12 Të mësojmë nga hartat


Të identifikojë se cilët element tregojnë një hartë fizike.Të rendisë elementet që tregon një hartë politike.

Motivimi: Shtron pyetjen: Çfarë duhet të dimë për të mësuar nga hartat?

Mjetet: libri i nxënësit, hartë fizike dhe politike të Shqipërisë, vizore, laps,fletore, gomë, atlas.

Fjalë kyçe: hartë fizike, hartë politike, hartë tematike.


Pasi shtron pyetjen e hartuar në motivim klasifikon hartat në: fizike, politike,tematike. Rendit njohuritë që duhen për të lexuar një hartë fizike, e kështu meradhë. Më pas kalon në punë praktike. Për këtë njeh nxënësit me qëllimin epunës dhe mjetet e punës. Më pas kalohet në detyrën praktike. Ndiqprocedurën e librit.

Përgjigjet e rubrikës: “Vlerësoni veten”


Një hartë fizike tregon: malet (me ngjyrë kafe, sa më e errët ngjyra aq më i lartëmali), fushat (ngjyrë jeshile), detet (ngjyrë blu sa e lehtë ngjyra aq më i cekët deti),kodrat ngjyrë të verdhë). 2. Një hartë politike tregon: qarqet, kryeqytetin, qytetetkryesore. Në të gjitha hartat kemi shkallën e zvogëlimit.

106

KREU 2.ATMOSFERA DHE DUKURITË GJEOGRAFIKE QË LIDHEN ME TË

2.1. Atmosfera dhe dukuritë e saj


Të rendisë karakteristikat e ajrit.Të argumentojë pse ajri është i domosdoshëm për gjallesat.Të përkufizojë se çfarë është atmosfera.


Mjetet: libri i nxënësit, 2 gota me ujë, pak dhé.

Fjalë kyçe: ajër, atmosferë, tokë.


Mësuesi bën një përshkrim të shkurtër të përmbajtjes së këtij kapitulli dhe mëpas trajton temën e re. Për këtë shtron pyetjet e rubrikës “Pyesim” dhe gjatëtrajtimit të tyre jep përgjigje situatave, si: çfarë është ajri? Argumentonpërgjigjen edhe me veprimet e rekomanduara në faqen 30. Mësuesi provon nëklasë me anë të eksperimentit me gotën në ujë dhe pak dhé, dhe me gotën meujë të vendosur në diell se ajri ndodhet kudo.

Më pas mësuesi jep konceptin e atmosferës, duke bërë kujdes që të përforcojëfaktin që sa më lart të ngjitemi aq më i rrallë është ajri.

Një kujdes të veçantë i kushtohet edhe shpjegimit se përse shërben atmosfera.

Kontrolli për të kuptuarit: Shtron pyetjet se çfarë është ajri? Pse nuk e shohimatë? Si mund të provoni që ajri është kudo? Çfarë është atmosfera dhe përseshërben ajo?





1. Njeriu pa ajër jeton 3 minuta. 2. Gjallesat nën ujore jetojnë sepse në ujë kaajër. 3. Alpinistët mbajnë bombola oksigjeni, në lartësi të maleve, pasi, atje, ajriështë i rrallë.

107

2.2 Atmosfera dhe elementet përbërës të saj


Të rendisë elementet përbërës të ajrit.Të dallojë ajrin e pastër nga ajri i ndotur.


Mjetet: libri i nxënësit, pëlhura e vendosur në dritare një orë më parë, qiri, njëcopë qelqi dhe një shkrepëse.

Fjalë kyçe: ajër i pastër, ajër i ndotur, oksigjen, azot.


Mësuesi thekson edhe një herë se çfarë është atmosfera dhe më pas jeppërbërësit e saj. Gjithashtu thekson se ky ajër quhet i pastër. Më pas shtronpyetjen e parë të rubrikës “Pyesim dhe diskuton me nxënësit për faktorët qëshkaktojnë ndotjen e ajrit, duke e demonstruar ndotjen e tij me anë të pëlhurëssë vendosur në dritare ditë më parë (përdor edhe figurat e librit për këtë temëpër ndotësit më të mëdhenj të ajrit); gjithashtu kryen eksperimentin ekëshilluar në libër faqe 32.

Shtron pyetjen e dytë të rubrikës pyesim dhe në diskutim me nxënësit renditdëmet që sjell ajri i ndotur.

Harta e koncepteve





1. Ajri që njeriu nxjerr gjatë frymëmarrjes përmban dyoksid karboni dhe ajri nëdhomë ndotet. Dritarja duhet hapur për të ajrosur klasën. 2. Rrugët e qytetit duhettë lahen vazhdimisht sepse në ditët pa lagështi, pluhuri i rrugëve ngrihet nëatmosferë duke e ndotur atë. 3. Pirja e duhanit në mjedise të mbyllura e ndot ajrinsepse tymi i tij përmban element të dëmshëm për shëndetin e njeriut. 4. Ajri në

Ajër i pastër Azot, oksigjen, avuj uji dhe gazratë tjerë.

Ajër i ndotur Rritja e dyoksidit të karbonit, pluhurat,bloza dhe gazra të tjerë helmues

108

pyje është i pastër, pasi në pyje ka shumë bimë që thithin dyoksidin e karbonit dhelëshojnë oksigjen; si dhe në këto zona mungojnë fabrikat dhe uzinat që janëndotësit më të mëdhenj të ajrit.

Kujtesë: për orën pasardhëse nevojiten disa mjete. Shihi këto mjete në temën emëposhtme 2.3

2.3 Trysnia e ajrit dhe era


Të përkufizojë konceptin e trysnisë.Të rendisë faktorët që ndikojnë në ndryshimin e saj.

Motivimi: Tërheq vëmendjen se shpesh dëgjoni në televizor motin dhe fjalët trysniatmosferike e ulët apo e lartë. Shtrohet pyetja: Çfarë është trysnia? Pse fryn erë?

Mjetet: enë me ujë, gotë uji, letër, furnelë të vogël gazi, shami të lehtë dhe të vogël.

Fjalë kyçe: ajër i ngrohtë, ajër i ftohtë, trysni atmosferike.


Mësuesi demonstron në klasë eksperimentin që jepet në figurën e parë, majtasnë faqen 34. Më pas procedon ashtu siç përshkruhet në figurën e dytë majtasdhe për të dy eksperimentet shtron pyetje për diskutim: Pse nuk u derdh uji?Kush e pengon ujin të derdhet nga gota?

Pas diskutimit duhet të arrihet në përfundimin se uji nuk derdhet se e pengontrysnia atmosferike. Më pas vazhdon me pyetjen: Çfarë është trysniaatmosferike? Përkufizoje atë.

Vazhdon me pyetjen: Çfarë ndodh me ajrin kur ai ngrohet? Po me trysninë? Pokur ajri ftohet çfarë ndodh me trysninë? U jep përgjigje situatave të shtruarambi dendësinë dhe trysninë e ajrit.

Një pyetje tjetër që shtrohet është: Çfarë është era?

Për ti dhënë përgjigje kësaj pyetjeje mund të kryeni në klasë këtë eksperiment.Mbi një furnelë të vogël gazi dhe të ndezur vendosni një shami të lehtë.Tërhiqini nxënësve vëmendjen tek valëvitja e shamisë. Shtroni pyetjen se psevalëvitet shamia. Pas disa diskutimesh përmblidhni përgjigjen e duhur: mbifurnelën e gazit, për shkak të nxehtësisë së prodhuar prej saj, ajri ngrohet,dendësia zvogëlohet, trysnia zvogëlohet. Por ajri rreth dhe larg furnelës ështëmë i ftohtë, pra më i dendur, pra me trysni më të madhe. Dhe në këtë rast fillonlëvizja e ajrit nga zona me trysni më të madhe në zonën me trysni më të vogël.Është jo lëvizje ajri që shkakton valëvitjen e shamisë.

109

Lëvizjen e ajrit për shkak të ndryshimit të trysnisë e quaj erë. Ashtu siçarsyetuam më sipër, veprojmë edhe në rastin e erës. Rolin e furnelës e luanDielli. Toka nuk ngrohet apo ftohet gjithkund njësoj. Pra ka territore ku trysniaështë e vogël dhe njëkohësisht territore ku trysnia është e madhe. Pra kemi erë.Më pas, diskuton për anët pozitive dhe negative të erës.

Përmbledhje e temës se re dhe përforcim i saj: I jepet kohë nxënësve tëlexojnë rubrikën “Të mbajmë mend”.

Kontrolli i të kuptuarit: Çfarë quajmë trysni atmosferike? Çfarë është era?



E gabuar, e gabuar, e vërtetë.


1. Trysnia më e madhe është në nivelin e detit sepse dhe dendësia e ajrit atyështë më e madhe, për shkak se në nivelin e detit lartësia është zero. 2. Forca eerës përdoret për të prodhuar energji elektrike.

2.4 Temperatura e ajrit


Të shpjegojë procesin e ngrohjes së ajrit.Të pohojë se çfarë tregon temperatura dhe me se matet ajo.

Motivimi: shtron pyetjet e hartuara në motivim

Mjetet: libri, termometër

Fjalë kyçe: termometër, rrezet e diellit, ngrohja e ajrit.

Metoda dhe teknika: kontroll njohurish, kllaster, mësim i drejtuar, punë e pavarur

Ecuria e orës së mësimit

Hapi parë: (stuhi mendimesh)

1. Çfarë është trysnia atmosferike?2. Pse fryn erë?

Hapi i dytë: materiali i ri

Si ngrohet ajri? Mësuesi bën kujdes të japë mekanizmin e ngrohjes së ajrit duketheksuar se në fillim rrezet e diellit ngrohin tokën dhe ujin e më pas ajrin.Gjithashtu bën kujdes të theksohet në rubrikën termometri, se shkallën engrohtësisë së një trupi e përcakton temperatura që matet me termometër.

110

Harta e koncepteve

Hapi tretë: Arsyeto dhe përgjigju

Pse në lartësitë e maleve është ftohtë?

Punë e pavarur: Përgjigju rubrikës “Vlerësoni veten”

Detyrë shtëpie: Ushtrimi 4 faqe 39.

Vlerësimi i nxënësve

2.5 Moti


Të rendisë disa fjalë që përcaktojnë motin.Të shpjegojë se çfarë shpreh moti.

Motivimi: shtrohen pyetjet e rubrikës “Pyesim”

Mjetet: libri.

Fjalë kyçe: mot, kohë, meteorologji, stacion meteorologjik.


Mund të fillohet tema e re ashtu siç është në libër, faqe 40, dhe më pas tështrohen pyetjet: Çfarë është moti? Pse i jepet përgjigje kësaj pyetjeje, shtrohetpyetja tjetër: Si bëhet parashikimi i motit?Përgjigje rubrikës: “Vlerësoni veten”



termometër

Rrezet e DiellitNgrohje e ajrit

Sipas një procesi

mat

et

111

2.6 Çfarë është klima?


Të përkufizojë se çfarë është klima.Të rendisë se cilët janë faktorët që ndikojnë në klimë.

Motivimi: shtrohen pyetjet e rubrikës “Pyesim”.

Mjetet: libri.

Fjalë kyçe: klimë, klimatolog, brez klimatik, pingul, kënd mesatar.

Metoda dhe teknika: kontroll njohurish, kllaster, mësim i drejtuar, punë e pavarur

Ecuria e orës së mësimit

Hapi i parë

Kontroll njohurish

1. Çfarë është moti?

2. Si parashikohet moti?

Hapi i dytë: Materiali i ri

Mësuesi ndan klasën në dy grupe dhe jep pyetjet për secilin grup

Grupi i parë: 1. Çfarë është klima? 2. Cila është lidhja e klimës me këndin erënies së rrezeve te diellit

Grupi i dytë: 1. Cila është varësia e klimës nga afërsia apo largësia nga deti?

2. Cila është varësia e klimës nga relievi?

Pasi jepen përgjigjet e nxënësve, mësuesi shkruan përgjigjet e tyre në dërrasëedhe bën dhe një përmbledhje të tyre.

Punë e pavarur: kllaster brez klimatik, kënd i rënies së rrezeve të diellit, klima,pozita dhe relievi.

Detyrë shtëpie: ushtrim 4, faqe 43.

Vlerësimi i nxënësve

2.7 Uji në atmosferë


Të shpjegojë se si hyn uji në atmosferë.Të bëjë dallimin ndërmjet vesës dhe reve.

Motivimi: Si futet uji në atmosferë? Çfarë janë vesa, bryma, mjegulla, retë?

112

Mjetet: libri.

Fjalë kyçe: vesë, brymë, mjegull, reshje atmosferike.

Veprimtaritë e këshilluara për temën e re:Bëhet një përsëritje e shkurtër se çfarë është atmosfera dhe nga se përbëhet ajo.Thekson se përveç tyre atmosfera përmban edhe avuj uji që vijnë nga procesi iavullimit të ujit sipërfaqet e lagura të tokës. Avujt e ujit kur hasin sende tëftohta (kujtohen nxënësit se kur mbushin në verë një gotë me ujë të ftohtë ajovishet me pikla uji), kthehen në pikla uji. Pikërisht tani jepet koncepti i vesësdhe i brymës. Më pas shpjegon se si formohet mjegulla.

Përforcimi i temës së re: nxënësit lexojnë rubrikën “Të mbajmë mend”

Kontrolli për të kuptuarit: Cili është dallimi ndërmjet vesës dhe reve dhendërmjet mjegullës dhe reve?


1. E vërtetë apo e gabuarE vërtetë, e vërtetë, e gabuar.

2. Pyetje dhe detyra1. Ajri ftohet dhe avujt e ujit kthehen në pikla uji që: a) në sipërfaqen e tokësformojnë vesën, b) afër sipërfaqes së tokës formojnë mjegullën dhe c) në lartësi8 10 km formojnë retë.

2.8. Reshjet atmosferike


Të shpjegojë se pse bie shiu, bora, breshëri.

Motivimi: Si formohet shiu, breshëri dhe dëbora?

Mjetet: libri, furnelë me gaz, enë në të cilën mund të zihet ujë së bashku meujë, kapak.Fjalë kyçe: reshje atmosferike, shi, breshër, dëborë.

Veprimtaritë e këshilluara për temën e reMe mjetet e menduara në rubrikën mjete, eksperimentohet në klasë ashtu siçpërshkruhet në libër faqe 46, figura majtas. Më pas duke përdorur analogjinë,shpjegon se si formohet shiu, breshëri dhe dëbora.

113

Harta e koncepteve

Përforcim: Nxënësit lexojnë mësimin dhe rubrikën “Të mbajmë mend”

Kontrolli për të kuptuarit: Si formohet shiu? Po breshëri dhe bora?





3. Në vendin tonë bien më shumë reshje në dimër, sesa ne stinët e tjera te vitit.

Detyrë shtëpie: Ushtrimi 4, faqe 47.

2.9. Qarkullimi i ujit në natyrë


Të shpjegojë se përse uji është vazhdimisht në lëvizje.Të rendisë pasojat e ndotjes së ujit.

Motivimi: Ku fillon udhëtimi i ujit në natyrë?

Mjetet: libri.

Fjalë kyçe: qarkullim i ujit në natyrë, ndotje e ujit.


Mësuesi e fillon mësimin me një mori pyetjesh të shtruara në libër faqe 48,djathtas. Për ti dhënë përgjigje pyetjeve të shtruara dhe atyre të hartuara nëmotivim i referohet së bashku me nxënësit, figurës, poshtë, faqe 48.

Më pas, mësuesi kërkon nga nxënësit disa shembuj të ndotjes së ujit, ngapërdorimi i tij nga njeriu (përgjigje e pyetjes 3).

shi Breshër dëborë

vesë mjegull brymë

Reshje atmosferike

114

Kontrolli për të kuptuarit: Duke përdorur figurën e librit përshkruajqarkullimin e ujit në natyrë.




Detyrë shtëpie: 1 dhe 2 faqe 49

2.10. Uji është jetë


Të shpjegojë pse shërben uji.Të rendisë masat që duhen marrë për të kursyer ujin dhe për ta ruajturnga ndotja.

Motivimi: Shtron pyetjet e rubrikës “Pyesim”.

Mjetet: libri.

Fjalë kyçe: ujë i pastër, ujë i ndotur, klorizim i ujit, ujësjellës.


Mësuesi pohon se uji gjendet kudo dhe pa ujë nuk ka jetë. E konkretizon mefigurat e librit, faqe 50.

Më pas klasifikon ujin në të pastër dhe të ndotur. Jep pasojat e përdorimit tëujit të ndotur, jep metodat e pastrimit të ujit të ndotur.

Nxënësi rendit disa mënyra të kursimit të ujit.



E vërtetë, e gabuar, e vërtetë, e vërtetë.


1. Njeriu nuk mund të jetojë pa ujë, sepse rreth 70% e trupit të tij përbëhet nga uji.2. Uji quhet i pastër kur nuk përmban mikrobe, lëndë kimike helmuese dhe mbetjetë ngurta (nuk ka erë, shije, ngjyrë). Në rast të kundërt ai quhet i ndotur.

115

KREU 3.SJELLJE TË LËNDËVE

3.1. Mineralet dhe vetitë e tyre


Të shpjegojë se çfarë janë xeherorët.Të klasifikojë xeherorët.


Fjalë kyçe: mineral, xeheror, kalkopirit, hematiti, piriti, boksiti, kuarci, nafta,gazi, qymyri i gurit.

Mjetet: libri i nxënësit.


Mësuesi sqaron se çfarë janë mineralet, pasi ka shtruar pyetjet e hartuara nëmotivim. Më pas sqarohen se çfarë është një xeheror dhe bën klasifikimin etyre. Më pas bëhet kujdes të sqarohet se çfarë është nafta, gazi dhe qymyrguri.

Përforcim: Përmendni minierën më të afërt në vendbanimin tuaj.



E gabuar, e gabuar.

Detyrë shtëpie: Ushtrimi 2, faqe 55.

3.2. Metalet dhe rëndësia e tyre


Të rendisë cilësitë e metaleve.Të bëjë dallimin ndërmjet një minerali të pastër dhe një aliazhi.


Fjalë kyçe: diamanti, ari, argjendi, alumini, kromi, nikeli, aliazhe, çeliku,tunxhi, bronzi



Si fillim jepen metalet kryesore dhe më pas renditen cilësitë e metalit.

Më pas kalon te rëndësia e metalit.

116

Përkufizo se çfarë quhen aliazhe.

Kërkojuni nxënësve përdorime të metaleve në jetën e përditshme dhe nëindustri.

Përforcimi: Nga se dallohen metalet? Çfarë janë aliazhet?



E gabuar, e vërtetë, enë bakri, e gabuar

Shënim: Shih mjetet që duhen për orën pasardhëse.

3.3. Formimi i mineraleve.


Të rendisë kushtet kryesore të formimit të mineraleve.

Motivimi: Shtron pyetjen: Cilat janë kushtet kryesore për krijimin e mineraleve?

Fjalë kyçe: magma, avullimi, kristal, sulfat bakri.

Mjetet: libri i nxënësit, detergjent për larjen e enëve, sulfat bakri, gotë kimike,copë qelqi me përmasa 30 x30 cm.


Mësuesi pohon se mineralet janë formuar në shtresën e sipërme të sipërfaqessë tokës, në kushte të caktuara temperature dhe trysnie. Theksohet roli imagmës në formimin e mineraleve të ndryshme, gjatë ftohjes së saj.

Më pas, me mjetet e përgatitura më parë, kryhet eksperimenti i përshkruar në libër.





1. Kripa e gjellës formohet nga avullimi i ujit të detit, në kripore. 2. Jo. Formimii mineraleve nuk do të njëjtën kohë. 3. Kushtet kryesore të formimit tëmineraleve janë temperatura dhe trysnia.

117

KREU 4.NDRYSHIMET E LËNDËS

4.1. Çfarë janë lëndët?


Të përkufizojë se çfarë quhet lëndë.Të shpjegojë pse lëndët e pastra kanë veti të caktuara.


Fjalë kyçe: l nd e past r, p rzjerje, molekul .

Mjetet: libri nxënësit


S pari, trajtohet fakti q sendet jan t nd rtuara nga l nda. E mb shtet k tfakt me shembuj t ndrysh m t dh n edhe n lib r si dhe n figur n faqe 60.Gjithashtu jepen shembuj t ndrysh m q p rfaq sojn forma t ndryshme tl nd s. M pas u shpjegon nxënësve dallimin ndërmjet l nd ve t pastra dhepërzierjeve. P r t argumentuar, m suesja pohon q ajri sht nj përzierjegazesh, kurse kripa sheqeri etj. jan l nd t pastra.

Jepet kuptimi i l nd s: l nd sht çdo gj q ka mas dhe q z nj hap sir .Gjithshtu theksohet se vetit e l nd s nuk varen nga sasia e l nd s, pra ngamasa e saj. Kjo ndodh sepse l nda sht e nd rtuar nga grimca shum t voglaq ruajn vetin e saj dhe quhen molekula. Pra, jepet koncepti i molekul s.Theksohet se molekulat jan grimca shum t vogla q nuk shihen me sy. Tanishpjegohet dallimi nd rmjet l nd ve t pastra dhe p rzjerjeve: lëndët e pastrap rb hen nga molekula t nj jta me nj ra tjetr n, kurse l nd t ndryshme jant p rb ra nga molekula t ndryshme.

Skema e këshilluar

L nda Molekula

E past r

E p rzjer

P rb het

E nj jta

T ndryshme

118

Kontrolli i t kuptuarit: 1. Gjyko mbi pohimin: nj kristal kripe sht i kripurpavar sisht nga madh sia e tij. 2. Cili sht dallimi nd rmjet nj l nde t past rdhe një p rzierjeje?



E gabuar, e gabuar, vërtetë.

2. “Pyetje dhe detyra”1. Molekula sht grimca nga e cila sht e nd rtuar l nda. 2. Jo, molekulat nukmund t shihen me lente. 3. Uji dhe sheqeri kan molekula t ndryshme,prandaj ato jan dhe l nd t ndryshme. 4. L nda e fletores sht let r qp rb het nga celuloza, e cila del edhe nga druri.

4.2 L nda ndodhet n tri gjendje fizike


Të rendis tri gjendjet e l nd s dhe karakteristikat e tyre;Të krahasoj forcat e bashk veprimit nd rmjet molekulave p r tp rcaktuar gjendjen e l nd s.


Fjalë kyçe: gjendje e ngurt , gjendje e l ng t, gjendje e gazt

Mjetet: libri i nxënësit, nj sasi sheqeri, nj got uj , nj f rnel dhe en p r tngrohur ujin, tullumbace.


Renditen gjendjet e l nd s dhe demostrohet secila gjendje n p rmjet mjeteve tsiguruara m par . P r gjendjen e gazt , p rdoret f rnela dhe ena me uj p r tprodhuar avull uji. M pas jepen karakteristikat e secil s l d dhedemostrohen ato. P.sh., uji hidhet n nj got duke demostruar k shtu q l ndan gjendje t l ng t ruan v llimin por merr form n e en s ku derdhet.

M pas theksohet edhe nj her q l nda p rb het nga molekula dhe se atobashk veprojn nd rmjet tyre. Forcat e bashk veprimit nd rmjet molekulavep rcaktojn dhe gjendjen e l nd s. E argumenton shpjegimin e gjendjesagregate t l nd s nga var sia, nga forcat e bashk veprimit nd rmjetmolekulave t l nd s duke p rdorur figurat e librit, faqe 63.

119

Skema e k shilluar



E vërtetë, gabuar, e gabuar.

2. “Pyetje dhe detyra”

1. L nda ndodhet n tri gjendje fizike: e ngurt , l ng t dhe gazt . Ajo ndodhetdhe n nj gjendje t kat rt q quhet gj ndje plazmike, q do t m sohet mvon . 2. N k t rast l nda ndodhet n gjendje t ngurt . 3. Sepse forcat ebashk veprimit nd rmjet molekulave jan shum t dob ta. Prandaj ato l vizinpavar sisht nga nj ra tjetra.

4.3 Kalimi i l nd s nga nj gjendje n tjetr n.


T rendis tri gjendjet e l nd s dhe karakteristikat e tyre;Krahasoj forcat e bashk veprimit nd rmjet molekulave p r t p rcaktuargjendjen e l nd s.


Fjalë kyçe: ngurt sim, shkrirje, avullim, vlim, kondensim

Mjetet: libri i nxën sit, copa akulli, got me uj , f rnel dhe nj en me kapak.


Duhet b r kujdes q t theksohet se n k t rast, pra n kalimin e l nd s nga njgjendje n nj tjet r kemi t b jm me t nj jt n l nd . Pra, jan po ato molekula

Ngurt

Forcat ebashk veprimit tdob ta, prandaj ruhetv llimi por jo forma

Forcat ebashk veprimit tm dha, prandaj ruanform n dhe v llimin

GaztL ng t

Forcat e bashk veprimitshum t dob ta,prandaj nuk ruhet asv llimi dhe as forca

L nda

120

si n gjendjen e ngurt , gazt dhe l ng t. D.m.th. kemi t b jm me l nd tpast r. U tregon nx n sve akullin duke pohuar q l nda sht uj i past r ngjendje t ngurt . E vendos k t cop akulli n en dhe e vendos mbi f rnel n endezur. U t rhiqet v mendja nx n sve q akulli po shkrin, pra po kalon ngagjendja e ngurt n t l ng t. K shtu q p rkufizon se ccfar sht shkrirja dhem pas kondensimi. Si sht shkrir copa e akullit, lihet uji t avulloj deri nvlim dhe nx n sit shohin avullin e ujit gjat k tij avullimi t shpejt . (Kujdes,vlimi sht avullimi i shpejt n form flluskash q lindin n brend si t l ngut dhe plasinn sip rfaqe.) Vendos mbi en nj kapak. Pas nj far kohe hiqet kapaku dheshihen bul za uji n t . Themi se n k t rast kemi kondensimin pasi avulli i ujitndesh kapakun e ftoht duke kaluar nga gjendja e l ng t n gjendje t gazt .

Thekson q ndryshimi i gjendjes quhet proces. M pas i grupon proceset n tkthyeshme dhe t pakthyeshme dhe p r secilin rast jep shembuj. Mund tdemostrohet procesi jo i kthyesh m n p rmjet djegies s nj letre. T rhiqetv mendja se n proceset e kthyeshme, molekulat e l nd s nuk ndryshojn ;kurse n proceset e pakthyeshme molekulat ndryshojn .

Skema e k shilluar n k t rast:



E vërtetë, e v rtet , e gabuar.


1. Po, temperatura ndikon n gjendjen fizike t l nd s (uji n temperaturat n nzero grad sht n gjendje t ngurt , pra akull). 2. Molekulat e nj l ndel vizin m shpejt kur ajo ndodhet n gjendje t gazt . 3. Jo, lloji i molekulavenuk ndryshon pasi procesi sht i kthyesh m; kurse n rastin e karamelizimitt sheqerit kemi nj proces t pakthyesh m dhe n k t rast molekukat el nd s ndryshojn .

Ngurt L ng t GaztShkrirje

ngurt sim

avulli

kondensim

121

KREU 5.NDARJA E L ND VE

5.1 Çfar jan p rzierjet e l nd ve


T shpjegoj si formohen p rzjerjet;T p rshkruaj nj metod p r ndarjen e p rzjerjeve n l nd t pastra.


Fjalë kyçe: p rzjerje l nd sh, let r filtri dhe filtrim

Mjetet: libri i nxën sit, let r filtri, hink , pak r r dhe pak krip , got me ujdhe nj shishe me pak vaj, nj en p r t mbledhur ujin.


Pasi sht kujtuar se çfar sht p rzjerja, fillohet tema e re me demostrimin ep rzjerjes s ujit me vajin. Kjo p rjerje sht e l ng t. M pas demostron p rzjerjene r r s me krip n dhe thekson se kjo sht nj p rzjerje e ngurt . Pohon qp rzjerja formohet nga dy ose m shum l nd . Gjithashtu theksohet q p rzjerjasht nj proces i kthyesh m dhe i klasifikon n p rzjerje t q ndrueshme, si rasti i

r r s me krip n dhe p rzjerje jo t q ndrueshme , si rasti i vajit me uijn.

M pas demostron procesin e veçimit e filtrimit. Filtrim quhet procesi i ndarjess l nd ve t pastra dhe se filtrimi sht procesi i kund rt i p rzjerjes. Kyproces bazohet n vetit e ndryshme q kan l nd t.





1. Procesi i kund rt i filtrimit sht p rzjerja. 2. L nd t zakonisht gjenden tp rzjera n natyr . 3. P r t ndar l nd t nga nj ra tjetra shfryt zohen vetit endryshme q ato kan .

122

5.2 Çfar jan tret sirat


T shpjegoj se çfar jan tret sirat;T b j dallimin nd rmej tret sirave dhe p rzierjeve.


Fjalë kyçe: tret sir , tret sir e ngopur, avullim

Mjetet: libri i nxën sit, pak r r dhe pak krip , got me uj


Pasi sht trajtuar p rzjerja motivohen nx n sit p r t kuptuar se çfar jantret sirat. P r k t shtrohen pyetjet e hartuara n rubrik n “Pyesim”. Demostrohetedhe nj her n klas p rzjerja e r r s me krip n, duke theksuar se me qelqzmadhues, por edhe me sy, dallohen kokrrat e r r s nga t krip s. M pas hidhetpak krip n uj dhe vihet re se n fillim kripa bie n fund, por pas p rzjerjes menj lug nuk jemi n gjendje t dallojm l nd t e p rzjera as edhe me lente.P rzjerjet n t cilat nuk dallohen l nd t q p rzjehen quhen tret sira. Tret sira tndryshme kan ngjyra t ndryshme (p rdor figurat e librit, faqe 69)

Tret sirat klasifikohen n t pangopura dhe t ngopura. Themi se tret sirasht e ngopur n rastin kur l nda e tretur nuk do t tretet m .

M pas shtrohet pyetja, si mund t ndahen l nd t n nj tret sir ? P r k tp rshkruan metod n e ndarjes me an t ngrohjes, pasi avullimi sh rben p r tndar l nd t nga tret sira.

Përgjigje rubrikës: “Vlerësoni veten


E vërtetë, e gabuar, e v rtet .


1. L nd t p rb r se n nj tret sir nuk dallohen me sy apo me lente.2.Tret sira quhet e ngopur kur l nda e tretur n t nuk vazhdon t tretet m .Po ato kthehen n gjendjen e m parshme. (rasti i krip s).

123

5.3 A pastrohet uji gjat qarkullimit n natyr ?


T shpjegoj kalimin nga nj gjendje fizike n nj tjet r gjat qarkullimitt ujit n natyr ;T shpjegoj se çfar sht shiu acid dhe cilat jan pasojat e tij.


Fjalë kyçe: krip , acid, shi acid

Mjetet: libri i nxën sit


Shtrohen pyetjet e rubrik s pyesim, p r t motivuar nx n sit. M passhpjegojm pse uji kalon nga nj gjendje fizike n nj tjet r gjat qarkullimit nnatyr dhe p r pasoj gjat avullimit, pavar sisht nga tret sirat e m parshmeai kthehet n l nd t past r. N çastin q bie n tok , n form shiu, p r shkakt tymrave q ndodhen n atmosfer , n t treten k to l nd duke shkaktuarndotjen e ujit. N atmosfer ndodhen dhe disa l nd q quhen acide, qshkat rrojn metalet, bim t etj. Shi acid quhet ai shi q ka t tretura n piklat eujit gazra t d mshme. M pas trajtohen disa masa q duhen marr p r tzvog luar pranin e gazrave t d mshme n atmosfer .



E gabuar, e gabuar, e v rtet .


1. Pasi gjat avullimit ai sht l nd e past r. 2. Jo uji i deteve dhe oqeanevesht jo i past r. N k t rast kemi tret sir pasi n t kemi krip ra t ndyshme

t tretura. 3. Po shiu acid sht i d msh m, pasi ai shat rron e dhe metalet apogur t. 4. Fabrikat apo uzinat duhen nd rtuar larg qendrave t banuara pasi atojan ndot sit m t m dhenj t atmosfer s dhe p r pasoj edhe t ndotjes s ujitapo dhe shkaktare t shiut acid.

124

KREU 6.MJEDISI FIZIK

6.1. Çfarë është energjia?


Të shpjegojë se bëhet puna kur shpenzohet energji.Të rendisë shembuj që tregojnë se shpenzimi i energjisë bëhet në trajta tëndryshme.


Fjalë kyçe: punë, forcë, lëvizje, energji.



Mësuesi/ja fillon shpjegimin e temës së re duke tërhequr vëmendjen mbifigurat e librit, faqe 74. Në të tre figurat tregohen mënyra të ndryshme tëshpenzimit të energjisë. Theksohet se në saje të energjisë kryhen punë tëndryshme nga njerëzit dhe makineritë. Në figurën e parë tregohet veprimi ishtytjes mbi veturën, pra ushtrimi i forcës dhe pasoja është zhvendosja eveturës së fikur. Themi se kryhet punë. Togfjalëshi “bën përpjekje” duhetzëvendësuar më fjalën “shtyn”. Nëse nuk shtyhet, ajo pasi lëviz edhe për njëfarë kohe, ndalon. Gjatë shtytjes së veturës, shpenzohet energji. E kështu mundtë vazhdohet me shembuj të tjerë të shpenzimit të energjisë dhe për rrjedhojë tëkryerjes së punës. Gjithashtu theksohet se burimet e energjisë janë tëndryshme. Referoju shembujve të librit, por edhe shembujve të tjerë, për tëngulitur faktin që energjia shpenzohet në trajta të ndryshme.

Diagrami i këshilluar në këtë rast do të ishte:

Kontrolli për të kuptuarit: Mësuesi/ja fton nxënësit të shprehen për 3 figurat,faqe 74. Për të theksuar shpenzimin e energjisë në trajta të ndryshme.


forcë + zhvendosje (lëvizje)

punë

shpenzim energjie

125




1. Vetura ndalon, pasi as babi dhe as motori nuk po kryejnë punë, pra nuk poshpenzohet energji 2. Babi shpenzon energjinë e trupit të tij për të mbajtur nëlëvizje veturën. 3. Makinat nuk lodhen kur kryejnë punë, por prapë atoshpenzojnë energji. 4. Edhe kur flemë, shpenzojmë energji, p.sh gjatë gjumit,stomaku punon për të përpunuar ushqimin, pra shpenzon energji.

6.2. Burimet e energjisë në natyrë


Të rendisë llojet dhe burimet e energjisë në natyrë.Të rendisë trajta të ndryshme të energjisë.


Fjalë kyçe: burim energjie, lloje energjie, turbinë, hidrocentral, energji e erësdhe e diellit


Veprimtaritë e këshilluara për temën e re: Tema e re fillohet duke tërhequrvëmendjen mbi figurat e librit, faqe 76 dhe 77, duke iu përgjigjur në këtëmënyrë se cilat janë llojet e energjisë dhe cilat janë burimet e energjisë.Theksohet se të gjitha këto trajta të energjisë përdoren për punë.

Kontrolli për të kuptuarit: Punohet rubrika “Vlerësoni veten”.


E gabuar,e vërtetë


1. Energjia e ujit, energjia e erës, naftës, energjia dritore, energjia bërthamoreetj. 2. Energjia kushton. Ajo mund të shitet dhe të blihet. Ne paguajmë faturëne energjisë elektrike, pra blejmë energji. 3. Burimet e energjisë vijnë duke upakësuar në krahasim me kërkesat për energji, prandaj ajo duhet kursyer.

126

6.3. Burimet e ripërtërishme dhe të paripërtërishme të energjisë

Objektiva: Në fund të orës së mësimit, nxënësi duhet të jetë i aftë të:

Shpjegojë se çfarë kupton me fjalët burime të ripërtërishme dhe burime tëparipërtërishme.Rendisë shembuj burimesh të ripërtërishme dhe të paripërtërishme.


Fjalë kyçe: burime të ripërtërishme, burime të paripërtërishme, vlera e energjisë.


Veprimtaritë e këshilluara për temën e re: Mësuesi klasifikon burimet në dy grupedhe shpjegon se çfarë kuptohet me këto fjalë. Më pas jep shembull për secilin grup.


Përforcon mësimin duke përdorur rubrikën “Të mbajmë mend”.





1. Burime të ripërtërishme janë: energjia e diellit, erës, ujit, nafta, gazi natyror,qymyrguri. 2. Burime të paripërtërishme janë: qymyri, nafta, gazi. 3.Ngjashmëritë: të dy grupet përdoren për punë ( shpenzohet energjia)gjithashtu ato janë të kushtueshme. Dallimi kryesor është se rezervat natyroremë burime të paripërtërishme nuk krijohen prapë, kurse energjinë e erës,diellit, ujit mund ti shfrytëzojmë vazhdimisht.

6.4. Shpenzimi dhe kursimi i energjisë.


Të shpjegojë se pse duhet shpenzuar energji.Të shpjegojë se pse duhet kursyer energjia.


Të papërtërishme Të përtërishme

Qymyri, nafta, gazi Era, dielli, uji

Burimet e energjisë

127

Fjalë kyçe: burime të ripërtërishme, burime të paripërtërishme, vlera e energjisë.



Mësuesi NxënësiPyetje:1. Çfarë kuptojmë me burime të

papërtërishme dhe me burime tëripërtërishme?

2. Rendit disa burime të përtëritëshmedhe disa të papërsëritshme.

3. Jepni një argument se përseenergjia e fituar kushton.

Më pas mësuesi u kërkon nxënësve tëhapin librin në faqen 80. Tërheqvëmendjen në figurat e librit dhe ikomenton ato duke theksuar serezervat e qymyrit, naftës do tëmbarojnë një ditë. Më pas kërkon nganxënësit që të rendisin disa shembuj tëshpenzimit të energjisë. Dukepërmbledhur shembujt e nxënësvekomenton figurën e fundit duke pohuarse sa më i zhvilluar të jetë një vend aqmë shumë energji shpenzon.Rithekson edhe një herë se rezervat eenergjisë do të mbarojnë një ditë. Kalonnë këtë mënyrë në pjesën se përseduhet të kursehet energji dhe u kërkonnxënësve të rendisin disa mënyra tëkursimit të energjisëPërmbledh mënyrat e kursimit tëenergjisë.Kontrolli i të kuptuarit: pasi jep kohënxënësve të lexojnë rubrikën “Tëmbajmë mend?”, u kërkon atyre të:1. Japin një arsye se pse burimet eenergjisë së paripërtërishme janë tëkufizuara. 2. Renditni mënyra tëkursimit të energjisë.

U përgjigjet tre pyetjeve të shtruaranga mësuesi.

Nxënësit hapin librin në faqen 80,vëzhgojnë figurat dhe lexojnë se çfarëparaqesin ato figura.

I përgjigjet kërkesës së mësuesit për tëkomentuar figurat.

Rendisin shembuj të shpenzimit tëenergjisë.

Komentojnë figurën që paraqet njëqytet të ndriçuar.

Jep mendimin se cili nga shtetetkonsumon më shumë energji.

Rendisin disa mënyra të konsumimittë energjisë.

I përgjigjen pyetjes se pse fabrika i bëntë bardhë kazanët e ngrohësit tëdusheve.

Lexojnë rubrikën “Të mbajmë mend”.

Përgjigjet situatës së shtruar

128





1. Burime të ripërtërishme janë energjia e diellit, erës, ujit, nafta, gazi natyror,qymyrguri disa burime energjie të paripërtërishme. 2. Burime tëparipërtërishme: qymyri, nafta, gazi. 3. Pasi ato mund të shterohen pas një farëkohe. 4. Jo vetëm për paratë e familjes, duhet të jetë edukatë e përgjithshme përtë mirën e shoqërisë.

6.5. Shfrytëzimi i energjisë diellore për ngrohje


Të thotë se pse energjia diellore është shumë e dobishme për shfrytëzim.Të pohojë se çfarë janë panelet diellore dhe ku përdoren ato.


Fjalë kyçe: panele diellore, energji e rrezeve të diellit, materiale veçuese tënxehtësisë.



Pasi ka bërë kontrollin e temës së mëparshme rithekson edhe një herë që dielliështë një burim i ripërtërishëm i energjisë.

Kalon në shpjegimin e temës së re. Për këtë tërheq vëmendjen tek figura e parënë libër, në faqe 82 dhe argumenton se pse është i rëndësishëm shfrytëzimi ienergjisë diellore, duke theksuar se në këtë shfrytëzim kanë përparësi atovende që kanë mot me diell për shumë ditë të vitit.

Mësuesi thekson se energjia diellore mund të shfrytëzohet për ngrohje tëdrejtpërdrejtë por edhe mund të shfrytëzohet për të prodhuar energjielektrike, e cila përdoret për qëllime të tjera. Njeh nxënësit më termin paneldiellor dhe u tregon atyre se si punon ai, duke shfrytëzuar figurën e dytë nëfaqen 82 dhe 83 të librit.

129


Përforcon dijen e marrë duke kërkuar që nxënësit të lexojnë rubrikën “Tëmbajmë mend”.

Kontrolli për të kuptuarit: Punon me nxënësit rubrikën “E vërtetë apo e gabuar”.

Përgjigje rubrikës: “Vlerësoni veten”.


E gabuar, e vërtetë.


1. Shfrytëzimi i energjisë diellore është i rëndësishëm pasi kështu nukshpenzohen, me shpejtësi, energjitë e burimeve të paripërtërishme. 2. Po.Energjia diellore mund të kthehet në mënyrë të drejtpërdrejtë në nxehtësi.

6.6. Shfrytëzimi i energjisë diellore për të prodhuar rrymë elektrike


Të thotë se pse ndërtohet një panel diellor.Të cili është roli i qelizave fotovoltaike.


Fjalë kyçe: panel diellor i rrymës, qeliza fotovoltaike.



Mësuesi sqaron figurën në faqe 84 që tregojnë sesi shndërrohet në rrymëelektrike, energjia e rrezeve dritore. Më pas thekson se panelet diellorepërdoren edhe në anijet kozmike.

Gjithashtu mësuesi sqaron nxënësit se sot është bërë e mundur të shfrytëzohetedhe drita e ditës, që domosdo vjen nga dielli edhe kur ka mot me re, nëpërmjetpaneleve diellore, që në përbërje të materialeve të tyre kanë qeliza fotovoltaike.

Bie

nëPanelin diellor

Energji e rrezeve të diellit Material veçues të nxehtësisë

vish

et

Kazan, i ciliDërgon në

130

Më pas, duke përdorur figurën në faqe 85, shpjegon se si energjia e rrezeve tëdiellit shndërrohet në rrymë elektrike.

Harta e koncepteve

Kontrolli i të kuptuarit: Sugjerohen të bëhen këto pyetje.

1. Si bëhet i mundur prodhimi i rrymës elektrike nga energjia diellore?

2. A përdoren panelet diellore edhe në ditët pa diell?

3. Jep një shembull se ku përdoren panelet diellore.





1. Panelet diellore përdoren për ngrohje dhe për prodhimin e rrymës elektrike.2. Materiali i paneleve diellore, që bën të mundur kthimin e energjisë së dritëssë diellit në rrymë elektrike, përbëhet nga qeliza fotovoltaike që bëjnë këtëshndërrim. 3. Anijet kozmike, në hapësirë, kanë nevojë për energji të rrymëselektrike, për punë të ndryshme brenda anijes. 4. Dobia e paneleve diellore nështëpitë tona, është se rryma e prodhuar nga panelet futet në shtëpitë tona dhepërdoret për ngrohje dhe për përdorime të tjera por pa shfrytëzuar rrymën qëvjen nga rrjeti i qytetit.

6.7. Shndërrimi i energjisë nga një trajtë në një tjetër


Të thotë se energjia mund të shndërrohet nga një trajtë në një tjetër dukedhënë një shembull shndërrimiTë cili është dallimi midis një hidrocentrali dhe një termocentrali.


nëpë

rmje

t

Paneli diellor i rrymësQelizë voltaike

Rrymë elektrikeEnergji e rrezeve të dritësnë

Shën

drro

n

131

Fjalë kyçe: energjia elektrike, energjia diellore, energji zanore, energjie erës,hidrocentral, termocentral, turbinë.



Gjatë trajtimit të temës së re, mësuesi duhet të ndalet në trajtimin e shndërrimittë energjisë nga një trajtë në një tjetër.

1. Si punon një mulli me ujë, për të shpjeguar se si punon një hidrocentral?2. Si punon një termocentral?3. Si punon centrali me erë?

Gjithashtu mësuesi të grupojë burimet e energjisë në të pastra dhe ndotës tëmjedisit.

Më pas bën kontrollin për të kuptuarit. Për këtë mund të bëjë këto pyetje:

Çfarë shndërrimesh energjetike ndodhin në një:

a)hidrocentral

b)termocentral.



E vërtetë, e gabuar, e gabuar, e vërtetë.


1. Vendi ynë ka mundësi të mira për ndërtimin e hidrocentraleve sepse është ipasur me burime hidrike. 2. Hidrocentrali i Fierzës, Komanit, Ulzës etj. 3.Termocentralet nuk janë të pastër sepse ndotin mjedisin me tymra dhe gaze tëtjerë. 4. Burimet më të pastra të energjisë janë hidrocentralet, centralet me erë,panelet diellorë.

132

KREU 7.DRITA

7.1. Drita dhe shpejtësia e saj


Të ndajë objektet në trupa që lëshojnë dritë dhe në trupa që bie drita.Të pohojë që drita përhapet në trajtën e rrezeve të dritës.Të përdorë në situata të ndryshme faktin që shpejtësia e dritës është 300mijë km për një sekondë.


Fjalë kyçe: drita, shpejtësia e dritës, rrezet e dritës.



Mësuesi, duke u futur në një kapitull të ri, jep faktin që drita është një elementshumë i rëndësishëm dhe i kudo ndodhur në botë.Shpjegon se pa dritë nuk mund të shohim asgjë. Ndan trupat, në trupa qëlëshojnë dritë dhe në trupa që bie drita.Më pas duke e krahasuar shpejtësinë e saj me shpejtësinë e zërit pohon seshpejtësia zërit është më e madhe në natyrë. Gjithashtu pohon se sa kohë iduhet dritës për të arritur deri në tokë.Përshkruan dy mendimet mbi përhapjen e dritës ( në çast, dhe më pas u treguase ajo është e fundme).

Përforcimi i njohurive të marra: ju cakton nxënësve 5 min kohë të lexojnërubrikën “Të mbajmë mend”.

Kontrolli për të kuptuarit: 1. A përhapet drita në çast, pra me një shpejtësi të fundme?

2. Pse i shohim trupat e ndryshëm?

Praktikë e udhëhequr: Mësuesi punon ushtrimin 5 faqe 89. Sa rrugë bën dritapër gjysmë sekonde?

Arsyetim: Meqë për një sekondë drita përshkon 300 mijë km rrugë do të thotëse për gjysmën e kohës përshkon gjysmën e rrugës.

Zgjidhje: rruga = 3000 mijë km/2 = 150 mijë km.

Përgjigje: rruga që bën drita për ½ sekonde është 150 mijë km.



E gabuar, e vërtetë, e gabuar, e gabuar.

133


1. Në natyrë nuk ka shpejtësi më të madhe se shpejtësia e dritës. 2. Po.Shpejtësia e dritës është e fundme. 3. Arsyetim: Meqë kërkohet të krahasohetshpejtësia e dritës me atë të zërit, atëherë duhet të krahasojmë shpejtësinë edritës më shpejtësinë e zërit.

Zgjidhje: Shpejtësia e dritës është 300mijë km/s, kurse shpejtësia e zërit ështëafërsisht 300 m/s. Pra duhet të krahasojmë numrin 300000000 me numrin 300. Siçshihet numri 300 milion është 1milion herë më i madh se 300m. Pra shpejtësia edritës është 1 milion herë më e madhe se shpejtësia e zërit. 4. Objektet i shohim nëdy mënyra nëpërmjet dritës që ato lëshojnë ose nëpërmjet dritës që bie në to.

7.2 Llojet e burimeve të dritës


Të ndajë burimet e dritës në burime të nxehta dhe burime të ftohta.Të ndajë trupat në të tejdukshëm dhe opakë.


Fjalë kyçe: burime drite, rreze drite, trupa të tejdukshëm, trupa opakë.

Mjetet: libri i nxënësit, qiri i ndezur, ngrohës me rezistencë të dukshme, njëcopë katron.


Brainstorming: Në sa mënyra mund ti shohim trupat nëpërmjet dritës?

A është shpejtësia e dritës e fundme? Pse dikur mendohej se ajo ishte e pafundme?

Praktikë e pavarur: Punohen ushtrimet e rubrikës “Pyetje dhe Detyra” që kanëmbetur pa u trajtuar.

Trajtimi i temës së re

Mësuesi rendit disa burime drite.U kërkon nxënësve që të sjellin edheata nga një shembull.Më pas i grupon ato në burime tënxehta dhe burime te ftohta dhe ciliështë dallimi ndërmjet tyre.Thekson se trupat ndahen në tëtejdukshëm dhe jo të tejdukshëm,duke sjellë shembuj për çdo rast. Këtë

NxënësiJep shembuj burime drite.

Sjell shembuj burimesh të nxehta dheburimesh të ftohta.Pohon që burimi i nxehtë lëshon edhenxehtësi, krahas dritës; kurse burimi iftohtë nuk lëshon nxehtësi.Jep shembuj trupash të tejdukshëm, etj.,

134

e mbështet edhe me figurë, faqe 91. Pokështu për të përforcuar këtë ndarje uvë nxënësve përpara një copë kartoni,një copë qelqi dhe një gotë me ujë kuështë hedhur një monedhë.

duke i identifikuar ato pasi mësuesi karenditur disa prej tyre.

Përforcimi i njohurive të marra: Lihen nxënësit të lexojnë rubrikën “Tëmbajmë mend”Kontrolli për të kuptuarit: 1. Thuaj disa burime drite të nxehtë. 2. A ështëHëna një burim që lëshon vetë dritë? Po Dielli?

Praktikë e udhëhequr: Punon me nxënësit rubrikën “E vërtetë apo e gabuar”




2. Pyetje dhe detyra“

1. Burimet e dritës ndahen në burime të nxehta dhe burime të ftohta. 2. Disaburime të nxehta drite janë: dielli llamba elektrike e zakonshme, furnela, qiriri indezur, etj. 3. Jo. Hëna nuk është burim që lëshon vetë dritë, kurse Dielli ështëburim që lëshon vetë dritë. 4. Jo. Burim i ftohtë është një burim që lëshon dritëpor nuk lëshon nxehtësi. 5. Qelqi, xhami plastik, uji etj. janë disa mjedise qëlejojnë kalimin e dritës.

7.3. Përhapja e dritës në vijë të drejtë dhe formimi i hijes


Të shpjegojë pse formimi hijes tregon që drita përhapet në vijë të drejtë.Të bëjë dallimin ndërmjet përhapjes së dritës dhe përhapjes së zërit.


Fjalë kyçe: shpejtësi e dritës, rreze drite, hija e trupave.

Mjetet: libri i nxënësit, llambë e ndezur, top.

Veprimtaritë e këshilluara për temën e reMësuesi e fillon shpjegimin e temës së re duke shtruar pyetjen e parë të rubrikës“Pyesim”. Kështu nëpërmjet eksperimentit të përshkruar në figurë, me mjetet ekëshilluara, demonstrohet formimi i hijes dhe shpjegohet se si formohet ajo. Mëpas duke larguar llambën nga topi, demonstron që përmasa e hijes varet ngalargësia e burimit nga objekti, por dhe nga largësia e topit nga muri.Formimi i hijes shpjegon edhe se pse nuk shohim burimin që është pas një pengese.

135

Kështu arrihet në përfundimin se drita përhapet në vijë të drejtë.

Tërheq vëmendjen: Përhapja e lakuar e rrezeve të dritës do t’i mbështjellëtrupat dhe hija nuk do të formohej (do ishim në gjendje të shihnim objekte qëndodhen edhe pas trupave opakë).

Më pas mësuesi thekson se krejt ndryshe është puna për përhapjen e zëri. Nëkëtë rast u shpjegon nxënësve se megjithëse nuk e sheh shokun pas një peme,(për shkak të përhapjes së dritës në vijë të drejtë) dëgjon zërin e tij.

Thekson edhe një herë në mënyrë të përmbledhur se madhësia e hijes varet ngapozicioni që ka ndriçuesi në lidhje me trupin dhe ekranin (referoju figurës në faqe 93.)

Skema e këshilluar

Kontrolli i të kuptuarit (iu jep nxënësve kohë për të lexuar rubrikën “Tëmbajmë mend”)1. Pse formimi i hijes tregon se drita përhapet në vijë të drejtë?2. Nga se varet madhësia e hijes?3. Çfarë mund të thoni për hijen e një peme në rastin kur dielli është i ngriturnë horizont dhe në rastin kur dielli është në lindje?Praktikë e udhëhequr: punon me nxënësit rubrikën „E vërtetë apo e gabuar“





1. Jo, sepse përhapja e lakuar e rrezeve të dritës do ti mbështillte trupat dhe dokishim kudo dritë. 2. Zëri nuk përhapet sipas rrezeve të drejta por ai përhapetduke i mbështjellë trupat pengues, prandaj dëgjohet zëri dhe pas pengesave. 3.Trupat e ndriçuar që nuk lejojnë kalimin e dritës brenda tij quhen trupa opakëose jo të tejdukshëm. Trupat që lejojnë kalimin e dritës nëpër to quhen trupa tëtejdukshëm. 4. Madhësia e hijes varet nga pozita e trupit, e burimit të dritësdhe ekranit.

Varetnga

Drita përhapet nëvijë të dretë.

Hija

Pozita që ka ndriçuesinë lidhje me trupin dheekranin

Madhësia e hijes

136

7.4. Formimi i shëmbëllimit nga pasqyra e rrafshët


Të rendisë karakteristikat e shëmbëllimit të dhënë nga një pasqyrë e rrafshët.Të japë shembuj se jo çdo sipërfaqe e rrafshët është pasqyrë.

Motivimi: U tregohet nxënësve pasqyra e rrafshët dhe u kërkohet atyre nëse edinë se cila është vetia e saj.

Fjalë kyçe: pasqyrë e rrafshët, rrafsh jo pasqyrues, shëmbëllim i trupit,madhësi e shëmbëllimit.

Mjetet: libri i nxënësit, pasqyrë.


Pasi ka bërë motivimin, mësuesi pohon se pasqyra ka vetinë që ti kthejë mbrapshtrrezet e dritës. Pra ti pasqyrojë. Pikërisht në saje të kësaj vetie, ne shohim veten nëpasqyrë. Mësuesi sqaron se pamja që marrim nga pasqyra quhet shëmbëllim

Më pas rendit karakteristikat e shëmbëllimit, duke iu referuar dhe figurës sëdytë të librit në faqe 94.

Për të përforcuar karakteristikat e shëmbëllimit u kërkohet nxënësve të shohinfigurën e tretë dhe të arsyetojnë se pse fjala “ambulancë” shkruhet mbrapsht.

Më pas argumenton se jo çdo sipërfaqe e rrafshët, që kthen mbrapsht rrezet edritës, është pasqyrë.

Gjithashtu mësuesi pohon se edhe qelqi mund të luajë rolin e një pasqyre,sepse qelqi ka veti që një pjesë të rrezeve ti pasqyrojë, kurse një pjesë të tyre i lëtë kalojnë. Për të mbështetur këtë pohim, u sjell nxënësve shembullin se ato eshohin veten e tyre në një pellg me ujë të qetë.


Kontrolli për të kuptuarit: Mësuesi u kërkon nxënësve ti përgjigjen rubrikës“E vërtetë apo e gabuar”.

Përforcimi i temës së re: mësuesi kërkon që nxënësit të përgjigjen për pyetjet nërubrikën “Pyesim”.



E vërtetë, e vërtetë, e gabuar, e vërtetë.

Pasqyrë e rrafshëtShëmbëllim, që është po njësoj larg pasqyrëssa objekti, dhe e majta bëhet e djathtë

jep

137


1. Një pasqyrë e rrafshët formon shëmbëllim. 2. Shëmbëllimi është me tënjëjtën madhësi sa edhe objekti, si dhe gjatë këtij pasqyrimi ndërrohet e majtame të djathtë. 3. Pasi ajo nuk formon shëmbëllim.

7.5. Qelqi zmadhues (lupa)


Të pohojë se shëmbëllim formon edhe një lupë.Të rendisë karakteristikat e shëmbëllimit të dhënë nga një lupë.

Motivimi: U tregohet nxënësve një lupë dhe kalohet në çdo bankë dukedemonstruar se si zmadhon ajo.

Fjalë kyçe: qelq zmadhues, zmadhim, thjerrë optike.

Mjetet: libri i nxënësit, qelq zmadhues (lupa dhe në mungesë të saj një xhamsyzesh me aftësi mbledhëse).


Mësuesi kalon në çdo bankë duke demonstruar formimin e shëmbëllimit dhezmadhimin me anë të një trupi të tejdukshëm. Më pas shtron pyetjen: vetëmpasqyrat e rrafshëta japin shëmbëllim? Pret përgjigje nga nxënësit. Më pas sqaronse çfarë është qelqi zmadhues, pse përdoret ai dhe cilat janë karakteristikat eshëmbëllimit.

Në qoftë se është ditë me diell mund të demonstroni në klasë djegien e njëcope letre me anë të lupës.

Më pas bën dallimin se kur qelqi zmadhues quhet thjerrë optike.

Është çasti të tërhiqni vëmendjen që të mos shihni kurrë diellin nëpërmjetqelqit zmadhues.



E gabuar, e gabuar.


1. Qelqi zmadhues formon shëmbëllim të zmadhuar. Ai është i tejdukshëm. 2.Shëmbëllimi i krijuar nga qelqi zmadhues del i zmadhuar. 3. Po, lupa mbledhrrezet e diellit në një njollë të vogël. 4. Po, vërehet një qartësi e pamjes kurndryshon largësia e lupës.

138

7.6. Instrumente optikë


Të pohojë se me qelqe zmadhues ndërtohen mikroskopët, teleskopët, dhetejqyrat.Të bëjë dallimin ndërmjet një mikroskopi, teleskopi, dhe tejqyrës.

Motivimi: 2 qelqe zmadhuese me koeficient zmadhimi të ndryshëm.

Fjalë kyçe: qelq zmadhues, mikroskop, teleskop, tejqyrë.

Mjetet: libri i nxënësit, 2 ose më shumë qelqe zmadhues.


Brainstorming: 1. Përse mund të shërbejë një qelq zmadhues? 2. Bëni dalliminndërmjet shëmbëllimit të krijuar nga një pasqyrë e rrafshët dhe atij të krijuar nga njëlupë. 3. Përshkruaj një mënyrë se si mund të digjet një letër kur ke vetëm një lupë.Më pas mësuesi, me anë të dy lupave të ndryshme, u demonstron nxënësve sesi duke ndryshuar pozitën e lupave në lidhje me njëra tjetrën, se mund tëpërdoren për të zmadhuar objekte të vegjël, dhe se si shërben për të afruarobjekte të largët. (në këtë mënyrë klasa është gati për të kuptuar se si punonmikroskopi, tejqyra dhe teleskopi).Mësuesi përcakton se përse shërben mikroskopi, teleskopi, dhe tejqyra, duketheksuar se çfarë është e përbashkëta dhe cili është dallimi ndërmjet tyre.Më pas duke përdorur figurat e librit tregon një mikroskop (në qoftë se një itillë mungon në shkollë), një tejqyrë dhe një teleskop.

Përforcim i njohurive të reja: jepet 5 min kohë për të lexuar rubrikën “Tëmbajmë mend”

Kontrolli për të kuptuarit: mësuesi u kërkon nxënësve ti përgjigjen rubrikës“E vërtetë apo e gabuar”.





1. Instrumente optikë, si mikroskopët, teleskopët, tejqyrësit ndërtohen me qelqezmadhuese. 2. Mikroskopët shërbejnë për të parë objekte shumë të vegjël, qënuk shihen me sy. Kurse teleskopi shërben për të parë trupa që ndodhen shumëlarg tokës. 3. Një tejqyrë shërben për të parë trupa të largët që ndodhen në tokë.4. Mikroskopi quhet shumë i mirë kur ai zmadhon objekte shumë të vegjël, qënuk shihen me sy; kurse një teleskop quhet shumë i mirë kur ai e afron shumëtrupin qiellor që duam të shohim dhe e jep sa më qartë atë.

139

7.7. Përthyerja e dritës


Të përkufizojë se çfarë është përthyerja.Të krahasojë shpejtësinë e dritës në ajër me shpejtësinë e dritës në njëmjedis (p.sh në ujë).

Motivimi: Pse objektet që janë në fund të një liqeni, ne na duken sikur janë mëafër se ç’janë në të vërtetë?

Fjalë kyçe: përthyerje e dritës, shpejtësi e dritës në mjedis.

Mjetet: libri i nxënësit, gotë e mbushur me ujë dhe një vizore ose një laps.


Mësuesi mund të fillojë shpjegimin e temës së re duke tërhequr vëmendjen nëeksperimentin me gotën me ujë dhe vizore apo laps. Së pari tërheq vëmendjense vizorja apo lapsi janë të drejtë. Vëreni ndryshimin kur lapsi apo vizorja futetpjesërisht në ujë. Më pas analizon situatën: Në rastin e parë lapsi ndodhet nënjë mjedis të vetëm (ajër). Kurse në rastin kur futet pjesërisht në ujë, lapsindodhet njëkohësisht në dy mjedise dhe na duket sikur është thyer. Kjo vjennga dukuria e përthyerjes së dritës. Në këtë mënyrë jepet përkufizimi ipërthyerjes. Eksperimenti i gotës me ujë, tregon se kur drita kalon nga ajri nëujë përthyhet. Në figurën lart djathtas dallohet se rrezja e dritës kur kalon ngauji në ajër përthyhet. Duke vazhduar analizën e figurës lart, djathtas, i jepnipërgjigje pyetjes së shtruar në motivim. Arrihet në përfundimin që: dritapërhapet në vijë të drejtë vetëm kur kalon në të njëjtin mjedis, si ajër apo ujë.

Kujdes! Drita përhapet në vijë të drejtë edhe në mjedisin e parë, edhe nëmjedisin e dytë. Por drejtimi i rrezes së drejtë ndryshon kur kalon nga njëmjedis në një tjetër.

Mësuesi më pas jep arsyen e përthyerjes së dritës: Drita ka shpejtësi tëndryshme në mjedise të ndryshme. Shpejtësia e dritës në ajër është më emadhe se shpejtësia e dritës në ujë apo mjedise të tjera (p.sh. qelq).


Kontrolli për të kuptuarit: Çfarë është përthyerja e dritës? Cila është arsyeja epërthyerjes së dritës?

Përthyerja e dritës Ndryshimi i shpejtësisë së dritës kurkalon nga një mjedis në një tjetër.

arsyeja

140

Detyrë shtëpie mund të jepet kërkesa që vijon: Si e shpjegoni figurën poshtë,djathtas?Përgjigje rubrikës: “Vlerësoni veten”




1. Kur drita kalon nga një mjedis në një tjetër, duke kapërcyer një sipërfaqendarëse të tyre, atëherë ajo përthyhet. Pra ndryshon drejtimin e përhapjes sësaj. 2. Drita përthyhet sepse shpejtësia e saj ndryshon kur kalon nga një mjedisnë një tjetër. 3. Si rezultat i përthyerjes së dritës trupat nën ujë duken më afërdhe në trajtë tjetër.

7.8. Ngjyrat e ndryshme të dritës dhe zbërthimi i dritës së bardhë


Të rendisë disa burime të dritës së bardhëTë përshkruajë një mënyrë të zbërthimit të dritës së bardhë

Motivimi: A e dini se si formohet ylberi?

Fjalë kyçe: dritë e bardhë, zbërthim i dritës së bardhë, prizëm optik, spektër, ylber.

Mjetet: libri i nxënësit, prizëm.


Mësuesi i rendit nxënësve disa burime drite. Më pas thekson se drita e tyrevjen nga lloji i burimit që e lëshon atë. Thuhet se kemi drita shumëngjyrëshe,përveç dritës së bardhë.

Jep shpjegimin se çfarë është prizmi dhe se ai shërben për zbërthimin e dritës. (pasprizmit vëmë re se janë fituar ngjyrat e ylberit. Për këtë referoju figurës së sipërmenë faqen 102.) Moria e ngjyrave formon spektrin e dritës së bardhë.Ka ardhur çasti të shpjegohet se si formohet ylberi. Në këtë mënyrë mësuesi ipërgjigjet pyetjeve të shtruara në rubrikën “Pyetje”.Harta e koncepteve:

Drita e bardhë Prizëm optik

Zbërthimi i dritësSpektër

Bie në

ndod

h

formohet

141

Kontrolli për të kuptuarit: Çfarë është prizmi? Çfarë drite lëshon llambaelektrike? Nga se përbëhet drita e bardhë? A ka ngjyrë drita e bardhë?



E gabuar, e gabuar, e vërtetë, e vërtetë.


1. Ngjyra e dritës varet nga burimi që e lëshon atë. Dielli lëshon dritë tëbardhë. 2. Një llambë elektrike lëshon një dritë të bardhë. Drita e bardhëpërbëhet nga shumë ngjyra të ndryshme. 3. Prizmi është objekti që zbërthendritën e bardhë. 4. Një mënyrë e këshilluar do të ishte si vijon: Një nxënësmund të përdorë një tub elastik uji. Pasi e zvogëlon zonën e daljes së ujit, ai delme shpejtësi të madhe, duke shkaktuar dhe formimin e piklave të ujit. Njënxënës i dytë ose ai vetë mban në dorë një elektrik dore që e ndez atë, duke edrejtuar elektrikun drejt piklave të ujit. Do të shohim që është krijuar një ylber.

7.9. Përse trupat e ndryshëm duken se kanë një ngjyrë të caktuar?Përzierja e ngjyrave..


Të klasifikojë burimet e dritës në burime që lëshojnë vetë dritë dhe nëburime që nuk lëshojnë vetë dritë.Të shpjegojë se si formohen ngjyrat e trupave.

Motivimi: A e dini se pse i shohim disa trupa me një ngjyrë të caktuar kur mbita bie drita e bardhë?

Fjalë kyçe: dritë e bardhë, dritë njëngjyrëshe, zbërthimi i dritës, ngjyra etrupave, formimi i ngjyrave me përzierje.

Mjetet: libri i nxënësit, kuti bojërash me ngjyra


Mësuesi ndan burimet e dritës në burime që lëshojnë vetë dritë dhe burime qënuk lëshojnë vetë dritë. Këta të fundit bëhen burime drite sepse kthejnë drejtsyve tanë dritën e bardhë të Diellit.

Dhe në këtë mënyrë shtron pyetjen se pse trupat e ndriçuar shihen me ngjyrëtë ndryshme, kur ato ndriçohen nga drita e bardhë? Shpjegon këtë pyetje dukepërdorur figurën e fundit në faqe 104.

Tani shpjegon se drita njëngjyrëshe përzihen duke formuar ngjyra të ndryshme.

142

Praktikë e udhëhequr: në një letër të bardhë me anë të përzierjes së ngjyrave tëndryshme të formojë ngjyra të reja, duke treguar se si i formuan ato.





1. Drita e bardhë e Diellit i ka në vetvete të gjitha ngjyrat. Kjo dritë bie mbi njëgjethe jeshile. Gjethja pasqyron vetëm ngjyrën e gjelbër. Kjo është arsyeja psena duket një gjethe në pemë, me ngjyrë të gjelbër. 2. Jepet përgjigje ngapraktika e udhëhequr në klasë. 3. Nuk do të kemi zbërthim drite, sepse dritanjë ngjyrëshe është e thjeshtë dhe jo e përbërë.

KREU 8.ELEKTRICITETI DHE MAGNETIZMI

8.1. Çfarë është elektriciteti?


Të pohojë se elektriciteti përdoret kryesisht në trajtën e rrymës elektrike.Të rendisë disa përdorime të rrymës elektrike.Të përmendë disa këshilla kryesore për tu mbrojtur kur përdorni mjeteme rrymë elektrike.

Motivimi: A e dini se kush mund ta prodhojë rrymën elektrike?

Fjalë kyçe: elektricitet, rrymë elektrike, materiale veçuese të elektricitetit,mbrojtje nga rryma elektrike.

Mjetet: libri i nxënësit, pila, llambushkë, tela përcjellës lidhës.


Sqarohet se elektriciteti ka energji që mund të përdoret për punë të ndryshme.I referohet figurës së librit.

Më pas me anë të pilës, llambushkës dhe telave lidhës demonstron funksionine një qarku elektrik me bateri (si në figurën lart djathtas). Nëpërmjet ndezjes sëdritës së klasës demonstron që rryma elektrike vjen nga rrjeti (e përforconduke përdorur figurën e dytë djathtas poshtë) dhe shpjegon rrezikun që ajoparaqet dhe si duhet të mbrohemi prej saj.

143

Kontrolli për të kuptuarit: Bëni një dallim ndërmjet rrymës elektrike të dhënënga një bateri dhe asaj të dhënë nga rrjeti elektrik i qytetit.





1. Elektriciteti përdoret: për të lëvizur makina, për ndriçim, për të vënë nëpunë mjete të ndryshme. 2. Rryma elektrike prodhohet nga bateritë,hidrocentralet etj. 3. Po, prandaj duhet të respektojmë rregullat e sigurimitteknik të këshilluara në libër, në figurën faqe107. 4. P.sh nuk duhet të thajmëflokët me tharëse me duar të lagura, nuk duhet të mbushim depozitën ehekurit të hekurosjes me ujë, ndërkohë që hekuri është i lidhur me rrjetinelektrik, etj.

8.2. Ngarkesa elektrike


Të pohojë se çfarë janë ngarkesat elektrike dhe sa llojesh janë ato.Të pohojë kur kemi forca shtytëse elektrike dhe forca tërheqëse elektrike.Të shpjegojë si formohet rrufeja dhe pse shërbejnë rrufepritësit.

Motivimi: A e dini se kush mund ta prodhojë rrymën elektrike?

Fjalë kyçe: ngarkesë elektrike, elektrizim i trupave, forca të tërheqjes sëngarkesave, forca shtytëse të ngarkesave, rrufeja dhe rrufepritësi.

Mjetet: libri i nxënësit, një vizore ose shufër plastike, copa të vogla letre.


Pasi demonstrohet në klasë eksperimenti i dhënë në figurën e sipërme në faqe108, thekson se elektriciteti e ka burimin e vet në ato që quhen ngarkesaelektrike si dhe në lëvizjen e këtyre ngarkesave.

Shtron pyetjen: Pse ndodh elektrizimi? Dhe fut kështu konceptin e ngarkesëspozitive dhe ngarkesës negative. Kur këto ngarkesa janë të njëjta, trupat janë tëpangarkuar.

Më pas fut konceptin e forcave shtytëse dhe forcave tërheqëse duke përdorurfigurën e dytë djathtas.

Shpjegon mekanizmin e ngarkimit të trupave me anë të fërkimit dhe më pasthekson se trupat e ngarkuar shtyjnë apo tërheqin njëri tjetrin.

144

Për të shpjeguar rrufenë dhe rrufepritësin i referohesh figurës në faqe 109.



E vërtetë, e gabuar, e vërtetë, e gabuar.


1. Një trup në gjendje të zakonshme është i pangarkuar nga ana elektrike. Ai kangarkesa por nuk është i elektrizuar. 2. Një trup mund të elektrizohet me anëtë fërkimit. 3. Po, ngjashmëria është se emërtesat e ndryshme tërhiqen, kurseemërtesat e njëjta shtyhen; dallimi është se ndërsa në një magnet nuk mund tëveçojmë polin “nord” nga poli “sud”, ne mund të veçojmë ngarkesën pozitivenga ajo negative.

8.3. Përçuesit dhe veçuesit e elektricitetit


Të grupojë trupat në përçues të elektricitetit dhe veçues të tij.

Motivimi: Shtojmë pyetjet e rubrikës “Pyesim”.

Fjalë kyçe: përçues i elektricitetit, veçues i elektricitetit, ngarkesa përçuese e rrymës.

Mjetet: libri i nxënësit, pinca, kaçavida, tela, etj.


Këtë temë mësuesi/ja mund ta shpjegojë duke përdorur figurën e parë djathtas,në faqe 110.

U kërkon nxënësve të mbajnë librin hapur në faqe 110 dhe e nis me figurën esipërme në të cilën janë paraqitur dy sfera A e ngarkuar dhe B e pangarkuar.Më pas zbret te figura e dytë dhe u tërheq vëmendjen nxënësve se kur lidhenme një fill përcjellës, thuajse menjëherë trupat kalojnë nga trupi A në trupin B.Pse kemi lëvizje ngarkesash? Në pjesën e tretë thekso se ky kalim nuk ndodhkur serat lidhen me një spango veçues. Dhe kështu i grupon trupat nëpërcjellës dhe veçues të elektricitetit.

Më pas u thuhet nxënësve se për të çuar rrymën nga një vend në një tjetërpërdoren fije me përbërje metalesh që e përçojnë shumë mirë elektricitetit.

Rendit disa metale që janë përcjellës të mirë të elektricitetit.

Kontrolli për të kuptuarit: Vendos para nxënësve një pincë, kaçavidë, dhe njëtel të veshur dhe u kërkon nxënësve se cilët janë përcjellësit dhe veçuesit.

Harta e koncepteve

145

Përgjigje rubrikës: “Vlerësoni veten”1. E vërtetë apo e gabuar



1. Nga vetia që kanë trupat për të përcjellë rrymën elektrike apo siç themi tëelektricitetit, ato ndahen në përcjellës dhe veçues. 2. Plastika, qelqi, leshi, pambuku,dylli etj, janë veçues; kurse përçues janë ari, argjendi, bakri, alumini etj. 3. Rrymaelektrike që përdorim në shtëpitë tona përcillet me tela përçues prej bakri.

8.4. Rryma elektrike


Të përkufizojë se çfarë quhet rrymë elektrike.Të shpjegojë se në një përcjellës metalik, elektronet janë përcjellës të rrymës.Të rendisë kushtet për të pasur rrymë.

Motivimi: Shtrojmë pyetjet e rubrikës “Pyesim”.

Fjalë kyçe: përçues i elektricitetit, veçues i elektricitetit, ngarkesa përçuese e rrymës.



Pasi ka përsëritur se ngarkesat elektrike kalojnë nga një trup në tjetrin, kur atolidhen me një fije përcjellëse ka ardhur çasti që të përkufizojë se çfarë ështërryma. Si mjedis i referohet metalit. Në metale kemi ngarkesa pozitive (qëquhen jone pozitive), që nuk lëvizin dhe ngarkesa negative të quajturaelektrone që lëvizim në mënyrë të lirë. Pra fut në lojë elektronet, duke sqaruarkështu se çfarë janë elektronet dhe se pesha e tyre është shumë e vogël. Më paskalon te kushti për të pasur rrymë në një përçues metalik: meqë kemi përçues,karakteristikë e metalit është se ka elektrone të lira: mjafton që mbi to tëushtrohet një forcë elektrike (nga pilat e burimit) dhe formohet rryma.

Ngarkesa përçuese e rrymës

Përçues i elektricitetit Veçues i elektricitetit

elir

ë

Joe

lirë

146

Përmblidh: Që të kemi rrymë, në përcjellës metalik, duhet që krahas elektroneve,duhet të kemi një forcë elektrike që vepron mbi këto elektrone. Nën veprimin ekësaj force, elektronet lëvizin në mënyrë të drejtuar, pra prodhohet rrymë.

Për të kuptuar më mirë se si përftohet rryma përdor analogjinë me qarkunhidraulik, siç tregohet në figurën e tretë, poshtë, djathtas, faqe 112

Analogjia:

Rrymë e ujit që lëviz në tuba Rrymë elektrike

Pompa (forca e pompës së ujit) Bateria (Forca elektrike)

Më pas përdor figurë në faqe 113, për të dhënë përkufizimin e rrymës nëtretësirën e kripës së gjellës. Kujdes! Në këtë rast ngarkesa të lira janë jonet enatriumit (pozitive) dhe jonet e klorit (negative).

Përforcim: Jepet kohë që nxënësi të lexojë rubrikën “Të mbajmë mend”.

Kontrolli për të kuptuarit: Kur prodhohet rrymë në një metal përçues?



E vërtetë, e vërtetë, e gabuar, e gabuar.


1. Rryma elektrike është lëvizje e ngarkesave elektrike, kur mbi to ushtrohet njëforcë elektrike. 2. telat përcjellës të rrymës bëhen prej bakri sepse ai është njëpërcjellës shumë i mirë i elektricitetit. 3. Pesha e elektroneve është shumë e vogëlprandaj masa e trupave nuk ndryshon kur ato kalojnë nga një trup te tjetri.

8.5. Qarku elektrik dhe shembuj të tij


Të përkufizojë se çfarë kupton me qark elektrik.Të rendisë të paktën 2 arsye se përse shërben çelësi.Të ndërtojë një eksperiment që të demonstrojë se rryma shkakton nxehjene përçuesit ku kalon.

Motivimi: Shih pyetjet e rubrikës “Pyesim”.

Fjalë kyçe: qark elektrik, burim rryme, përdorues i rrymës, çelës i qarkut,nxehtësi e çliruar nga rryma.Mjetet: Libri i nxënësit, bateri, çelës elektrik, tela përçues, llambë, portollambëstatike, termometër, brisk për të zhveshur tel përcjellës

147


Me mjetet e këshilluara për temën e re( që mund të blihen në treg), formohetqarku i dhënë në libër faqe 114, përkufizohet se çfarë quajmë qark elektrik dhedemonstron se si punon ai duke hapur dhe mbyllur çelësin. Pasi ështëdemonstruar funksionimi i qarkut elektrik pyetet klasa se cili është roli i çelësitnë këtë rast. Më pas mësuesi rendit rolin mbrojtës të çelësit elektrik për pajisjetsi dhe rolin që ka çelësi në kursimin e energjisë elektrike.Shtrohet pyetja: Çfarë shkakton rryma elektrike, kur kalon në një përçues?

Është çasti të përmendet një prej efekteve të rrymës elektrike, dhe konkretishtefekti termik i saj (për të plotësuar objektivin e tretë të orës së mësimit, përdoreksperimentin e këshilluar faqe 1150)Skema e këshilluar:

Kontrolli për të kuptuarit: Pse duhet krijuar një qark elektrik për përdorimin errymës?Përgjigje rubrikës: “Vlerësoni veten”


E vërtetë, e gabuar, e vërtetë, e gabuar.


2. Çelësi në një qark elektrik përdoret për disa arsye: a) ai hap dhe mbyllrrymën, b) ndihmon për sigurinë gjatë përdorimit të rrymës, c) kursenenergjinë elektrike. 3. Ne mbyllim çelësin kur na thonë: “ndiz llambën edhomës“. 4. Rryma që kalon në një përçues çliron energji.

8.6. Lidhja e rrymës elektrike me magnet


Të përshkruajë një eksperiment ku tregohet që rryma elektrike sillet si magnet.Të rendisë të paktën 2 arsye se përse shërben çelësi.

Qarku elektrik

Telatpërçues

Burimrryme

Përdorues tërrymës elektrikeçelës

ka

148

Të krahasojë bashkëveprimin ndërmjet 2 trupave të ngarkuar meelektricitet kur ato janë në prehje, me bashkëveprimin ndërmjet po këtyretrupave të ngarkuar në lëvizje.

Motivimi: A ka lidhje rryma elektrike me krijimin e dukurive magnetike?

Fjalë kyçe: elektromagnet, dukuri magnetike e rrymës, magnet i përhershëm,veti magnetike.

Mjetet: libri i nxënësit, bateri, tel përçues i veshur me veçues të elektricitetit(llak), gozhdë, kapëse, thumb, magnet, laps, gomë, etj.


Me anë të eksperimentit, në faqe116, majtas demonstron dukuritë magnetike.Më pas shtron pyetjen e hartuar në motivim. Për të marrë përgjigjen e kësajpyetjeje demonstro në klasë eksperimentin e këshilluar në libër, faqe116,djathtas dhe sipas radhës të dy skemat e këshilluara. Në këtë rast kërkopërgjigjen e nxënësve duke e korrigjuar apo përforcuar atë (sipas rastit).

Gozhda së bashku me rrymën, me të cilën ajo nuk ka takim formojnë njëelektromagnet.

Pas demonstrimit të bërë në klasë për elektromagnetet u kërkon nxënësve tëbëjnë dallimin ndërmjet sjelljes së një magneti të përhershëm dhe sjelljes sëpajisjes sonë.

Përforcon: Rryma elektrike është në gjendje të prodhojë dukuri magnetike.

Jep shembuj përdorimi të elektromagneteve.

Kontrolli për të kuptuarit: Si e kuptoni lidhjen e elektricitetit me magnetizmine magneteve?



E gabuar, e gabuar, e vërtetë, e gabuar.


2. Ngarkesat elektrike në prehje nuk prodhojnë magnetizëm. 3. Po, lëvizja e engarkesave nën veprimin e një force elektrike prodhon magnetizëm. 4.Nëpërmjet elektromagneteve provohet dukuria magnetike e rrymës, sepseelektromagnetet sillen njësoj si një magnet i përhershëm. 5. Vinçi punon meelektromagnet, doreza e aparatit të telefonit ka elektromagnet, etj.

149

KREU 9PËRSHTATJA PËR TË JETUAR

9.1. Shtegtimi i kafshëve


Të pohojë që shtegtimi i kafshëve ndodh gjithmonë në të njëjtën kohë.Të përshkruajë shtegtimin e dallëndyshes.Të përshkruajë shtegtimin e ngjalës.

Mjetet: libri i diturisë së natyrës

Fjalë kyçe: shtegtim, dallëndyshe, ngjalë, Afrika e Jugut, Deti i Sargaseve



Mësuesi së pari njeh nxënësit me kapitullin e gjallesave dhe më pas kalon nëtemën e parë të këtij kapitulli. U tërheq nxënësve vëmendjen tek rubrika “Pyesim”

Thekson që shumë gjallesa shtegtojnë para dimrit dhe jep shembuj të këtijshtegtimi. Më pas trajton.

Përforcon: Punohet rubrika “Të mbajmë mend”

Kontrolli i të kuptuarit: Punohet rubrika: “Vlerësoni veten”





1. Dallëndyshet i ndërtojnë foletë në pemë por edhe në ballkone të ndërtesave.2. Dallëndyshet shtegtojnë çdo vit nga vendet e ftohta për në vendet e ngrohta,kurse ngjalat shtegtojnë vetëm një herë në jetën e tyre, për tu riprodhuar.3. Pelikanët janë kafshë shtegtare.

9.2. Pse shtegtojnë kafshët?


Të rendisë tre arsye se pse shtegtojnë kafshët.Të shpjegojë se si e gjejnë rrugën dallëndyshet për në vendin ku shtegtojnë.

Mjetet: libri i diturisë së natyrës.

150

Fjalë kyçe: orientim, klimë, riprodhim.

Motivimi: Shtron situatën dhe pyetjet e rubrikës “Pyesim”.


Punon me nxënësit rubrikën “Pyesim dhe përgjigjem” dhe shpjegon që kafshëtshtegtojnë për arsye klimatike dhe ushqimore.

Kontrolli i të kuptuarit. Renditni arsyet se përse shtegtojnë kafshët.





1. Jo, burimet ushqimore të kafshëve në stinë të ndryshme nuk janë të njëjta. 2.Mungesa e ushqimit bën që dallëndyshet të shtegtojnë në një vend me ushqimmë të bollshëm. 3. Po, nevoja për riprodhim bën që kafshët të shtegtojnë.

9.3. Gjumi dimëror i kafshëve


Të grupojë kafshët në ato që bien në gjumë dimëror dhe në ato që bien nëplogështi.Të rendisë arsyet se pse disa kafshë bien në gjumë të thellë dimëror.Të shpjegojë se pse ulet aktiviteti jetësor gjatë gjumit të thellë.


Fjalë kyçe: gjumë dimëror, plogështi, energji.



Fillon me situatën: Renditni disa ndryshime që pëson natyra në dimër.

Shtron pyetjen: Çfarë ndodh në këtë rast me ushqimin e kafshëve? Dhe si ekalojnë dimrin kafshët e pyllit? Le t’u përgjigjemi këtyre pyetjeve.

Trajtojmë së pari kafshët që bien në gjumë dimëror dhe më pas kafshët që biennë plogështi.

Kontrolli i të kuptuarit: Cila është arsyeja që disa kafshë bien në gjumë të thellë?




151


1. Gjumi dimëror u lejon kafshëve të kursejnë energjitë në kohën kur sigurimi iushqimit bëhet shumë i vështirë. 2. Temperatura e trupit të kafshëve që bëjnëgjumë dimëror ulet me 5 gradë dhe për rrjedhojë gjitha funksionet jetësore tëkëtyre kafshëve ngadalësohen.

9.4. Përshtatshmëria në mjedise të ndryshme


Të rendisë faktorët që ndikojnë në përshtatje.Të shpjegojë pse kafshët duhet të përshtaten.


Fjalë kyçe: përshtatshmëri, gëzof, mjedis.



Tërheq vëmendjen me pyetjen se çfarë ka të veçantë lëkura e ariut polar? Po ajo eiriqit? Rendit faktorët që ndikojnë në përshtatshmërinë e kafshëve. Më paspërshkruan përshtatshmërinë e ariut në kushtet e mjedisit ku jeton ( lëkura dheshtresa e dhjamit). Llojet e përshtatshmërisë janë të ndryshme p.sh lepuri ndërronngjyrën e gëzofit, etj. Tërheq vëmendjen në rubrikën “Të mbajmë mend”.

Kontrolli i të kuptuarit: Pse është e rëndësishme përshtatshmëria për kafshët?





1. Klima, gjetja e ushqimit, mbrojtja, janë disa nga faktorët që kushtëzojnëpërshtatshmërinë. 2. Për të mos u bërë pre e grabitqarëve të tyre, shumëinsekte përshtatin ngjyrën e tyre me atë të lules. 3. Shtresa e dhjamit poshtëlëkurës ritet për t’i mbrojtur kafshët nga i ftohti.

152

9.5. Kafshët dhe stinët


Të shpjegojë pse gjallërohet jeta e kafshëve në pranverë dhe në verë.


Fjalë kyçe: stinë, pranverë, verë, vjeshtë, dimër.



Pasi janë shtruar pyetjet e rubrikës “Pyesim”, shpjegohet pse kafshëtgjallërohen në pranverë. Gjithashtu thekson se sjellja e kafshëve do të varetshumë nga stinët e vitit, etj.

Kontrolli i të kuptuarit. Pse shumica e kafshëve zgjedhin pranverën për tushumuar?





1. Në pranverë moti fillon dhe ngrohet dhe shtegtarët kthehen, ushqimi i kafshëvebëhet i bollshëm, shumimi i kafshëve ndodh në këtë periudhë pasi të vegjlit e tyreduan kohë të ngrohtë dhe ushqim për tu rritur. 3. Sjellja e kafshëve nuk është enjëjtë në stinën e dimrit, p.sh ariu fle, dallëndyshet shtegtojnë në vende të ngrohta,disa kafshë ngordhin, trofta zgjedh dimrin për tu riprodhuar etj.

KREU 10TË USHQYERIT

10.1. Grabitqarët dhe preja e tyre


Të pohojë se çfarë janë grabitqarët dhe çfarë është preja.Të cila është dobia e grabitqarëve?


Fjalë kyçe: grabitqar, pre, grabitqar i tokës, grabitqar i ujit, grabitqar i ajrit.


153


Mësuesi shpjegon se çfarë janë grabitqarët dhe çfarë është preja e tyre. Më pas indan grabitqarët në të tokës, ajrit, ujit dhe jep veçoritë e secilit prej tyre. Theksongjithashtu që një grabitqar shërben si pre e një grabitqari tjetër. E ilustron këtë meshembuj të shumtë. Më pas i ndan grabitqarët në të ditës dhe të natës.

Kontrolli i të kuptuarit. Cili është ndryshimi ndërmjet grabitqarit dhe presë?





1. Ujku, dhelpra, luani, gjarpri, shqiponja, skifteri, bufi, peshkaqeni, krokodili etj.2. Preja sulmohet dhe shërben si ushqim për grabitqarin, grabitqari sulmon dheushqehet me prenë e vet. 3. Grabitqarët pastrojnë natyrën nga kafshët e sëmura.

10.2. Veçoritë e grabitqarëve


Të rendisë veçoritë e grabitqarëve.Të shpjegojë se pse grabitqarët kanë shqisa, thonj dhe dhëmbë të mprehtë.


Fjalë kyçe: nuhatja, shikimi, dëgjimi, kthetrat.



Shtrohen pyetjet e rubrikës “Pyesim” dhe më pas shpjegon se përse grabitqarëtkanë organet e shqisave shumë të zhvilluara.

Më pas trajton se përse grabitqarët kanë dhëmbë të mprehta dhe thonj.

Kjo temë mund të zhvillohet dhe në formë diskutimi, duke i ndarë nxënësit nëdy grupe. I pari trajton shqisat e tyre të zhvilluara kurse grupi i dytë trajtonthonjtë dhe dhëmbët e mprehtë.

Kontrolli i të kuptuarit. Si e kap dhe e vret prenë e vet një grabitqar?




154


1. Shqiponja e kap prenë e vet me anë të kthetrave, thonjve, që janë si çengelëdhe më pas e vret me anë të sqepit të fortë e të kthyer dhe me anë të dhëmbëveshumë të fortë. 2. Organet e shqisave të grabitqarëve shërbejnë për kapjen samë lehtë të presë së tyre.

10.3. Shpendët që ushqehen me prodhime bimore


Të shpjegojë pse shpendët që ushqehen me më prodhime bimore hanë shumë.Të shpjegojë se cili është roli i sqepit të shpendëve që ushqehen meprodhime bimore.


Fjalë kyçe: prodhime bimore, sqepi.



Shtron pyetjet e rubrikës pyesim dhe më pas shpjegon që shumica e shpendëvenuk janë grabitqarë dhe se ato ushqehen me prodhime bimore. Gjithashtushpjegon se përse ato hanë shumë dhe për rrjedhojë shkaktojnë edhe dëmebujqësore. Thekson se sqepi është organi kryesor për kapjen e ushqimit dhedrejton nxënësit në figurat e librit faqe, 137 për forma të ndryshme të sqepit tëshpendëve. Në këtë mënyrë tregon se si sqepi është përshtatur me mënyrën etë ushqyerit të shpendit. Më pas u pohon nxënësve rrugën që ndjek ushqimidhe pse shpendët hanë edhe gurë.

Kontrolli i të kuptuarit

Cilat janë të përbashkëtat dhe dallimet ndërmjet shpendëve grabitqarë dheatyre jo grabitqarë?





1. Forma e sqepit varet nga mënyra e të ushqyerit të shpendit. 2. Gurëtshërbejnë për të thërrmuar ushqimin në stomak. 3. Shpendët janë grykës tëmëdhenj sepse ata kanë nevojë për energji.

155

10.4. Kafshët barngrënëse


Të pohojë se çfarë quhen kafshë barngrënëse.Të shpjegojë se pse disa kafshë barngrënëse quhen ripërtypëse.


Fjalë kyçe: barngrënës, përtypje, ripërtypje, plëndës.



Jep konceptin e kafshës barngrënëse dhe shembuj të tyre. Më pas shpjegon sepërse shërben gjuha e lopës, nofullat e saj dhe plëndësi. Vihet theksi se pselopa është kafshë ripërtypëse.

Kontrolli i të kuptuarit. Pse disa kafshë quhen ripërtypëse?





1. Disa kafshë barngrënëse quhen ripërtypëse sepse ushqimi i përtypurrikthehet për tu përtypur edhe më mirë. 2. Barngrënësit hanë më shumë për tësiguruar energjinë e nevojshme. 3. Delet hanë bar që gjendet me shumicë nëfusha, kurse dhitë në male sepse ushqehen me gjethet e shkurreve të ulëta.

10.5. Si ushqehen balenat?


Të japë një arsye pse balenat janë gjitarë.Të rendisë arsyet e shtegtimit të balenave.


Fjalë kyçe: balenë, plankton, krill.



Shtrohen pyetjet e vëna në motivim. Trajton rubrikën e parë: balenat janëkafshë detare.

156

Më pas i jepet përgjigje pyetjes se pse balenat dalin herë pas here në sipërfaqe të ujit.

Kalon në të ushqyerit e balenave. Ajo ka nevojë për 4 ton ushqim në ditë,prandaj i duhet të kalojë në gojë miliona metër kub ujë. Balena ushqehet memikrogjallesa që quhen planktone (mikrogjallesa bimore dhe shtazore ).Gjithashtu ato ushqehen edhe me disa lloj karkalecash. Përkufizo që tërësia ekëtyre gjallesave quhet krill. Balenat shtegtojnë.

Shënim: Përdoren shifrat e vendosura në libër për masën dhe përmasat ebalenave, krahasuar me mënyrën e të ushqyerit të tyre.

Kontrolli i të kuptuarit: Përshkruaj mënyrën e të ushqyerit të balenës.





1. Për të siguruar ushqimin ajo fut në gojë miliona metër kub ujë dhe e bashkëme to edhe ushqimin. Në qiellzën e tyre balenat kanë dy rreshta me fletëza tëholla që varen kur uji hyn në gojë, gjuha ngrihet lart, uji kalon përmesfletëzave ku lë ushqimin dhe vetë del jashtë me presion. Ushqimi i kapurgëlltitet. 2. Balena ushqehet me mikrogjallesa bimore dhe shtazore, pra mekrill. 3. Balenat shtegtojnë për të siguruar ushqim të bollshëm.

KREU 11.NDRYSHIMET GJATË RRITJES

11.1. Si lind dhe rritet bretkosa?


Të përkufizojë dukurinë e pllenimit.Të përshkruajë fazat në të cilat kalon zhvillimi i bretkosës.


Fjalë kyçe: larvë, branshi, pllenim, metamorfozë.



Së pari trajtohet rubrika “Pyesim”.

Mësuesja vë në dukje se bretkosat riprodhohen në pranverë dhe në verë.Shpjegohet se çfarë quhet pllenim dhe se çfarë quhet pllenim i jashtëm. Shtron

157

pyetjen po si zhvillohet bretkosa? Duke përdorur figurën e librit, faqe 142 dhefaqe 143 shpjegon fazat e zhvillimit të bretkosës. Jep konceptin e zhvillimit memetamorfozë dhe më pas kërkon nga nxënësit të përgjigjen nëse është i tillëapo jo zhvillimi i bretkosës.

Kontrolli i të kuptuarit. Pse themi se zhvillimi i bretkosës bëhet me metamorfozë?





1. Bretkosat çiftohen në pranverë dhe në verë sepse moti është i ngrohtë dhe janëkushtet e përshtatshme për zhvillimin e vezëve. Vezët kërkojnë ujë të ngrohtë qëtë zhvillohen. 2. Larvat marrin frymë me branshi, kurse bretkosat me mushkëri,larvat kanë bisht, kurse bretkosat kanë këmbë. 3. Numri i bretkosave është më ivogël se numri i vezëve të pllenuara sepse vezët grabiten nga peshqit.

11.2. Si lindin dhe rriten insektet


Të shpjegojë si bëhet zhvillimi i fluturës.Të shpjegojë si lind dhe zhvillohet një karkalec.Të bëjë dallimin dhe japë shembuj të një metamorfoze të plotë dhe jo të plotë.


Fjalë kyçe: pupë, nimfë, metamorfozë e plotë, metamorfozë jo e plotë.



Pasi shtrohen pyetjet e vendosura në motivim, pra shtron pyetjet e rubrikës:Pyesim, shpjegon, duke përdorur edhe figurën e librit, faqe 144, ciklin ezhvillimit të një fluture. Theksohet se larvat ngjajnë më shumë me krimbat. Pasdisa muajsh larvat shndërrohen në pupë e cila futet brenda një lëvozhge. Pupanuk lëviz dhe nuk ushqehet. Ajo shndërrohet pak nga pak në formën e rritur.Asaj i dalin krahët dhe pas mbarimit të zhvillimit, lëvozhga çahet dhe fluturadel jashtë. Themi se kemi metamorfozë të plotë.

Trajton më pas se si lind dhe zhvillohet karkaleci, duke trajtuar tri fazatkryesore: vezë, nimfë, karkalec i rritur. Theksohet se nimfa ngjan me të rriturinpor nuk është njësoj. Në këtë rast themi se kemi metamorfozë jo të plotë.

158

Kontrolli i të kuptuarit: Ku qëndron dallimi ndërmjet një metamorfoze tëplotë dhe një metamorfoze jo të plotë?





1. Në metamorfozën e plotë, larva nuk ngjan fare me formën e rritur, kurse nëmetamorfozën jo të plotë, nimfa ngjan me të rriturin. Metamorfoza e plotëkalon nëpër 4 faza, kurse metamorfoza jo e plotë kalon nëpër 3 faza. 2. Larvanuk ngjan fare me të rriturin, kurse nimfa ka ngjashmëri me të rriturin. 3. Po,kanë ngjashmëri, pasi të dyja zhvillohen me metamorfozë.

11.3. Nga veza tek zogu i pulës


Të shpjegojë se si është e ndërtuar veza.Të shpjegojë si formohet zogu i pulës.

Mjetet: libri i diturisë së natyrës, një kokërr vezë të freskët.

Fjalë kyçe: klloçkë, e bardha e vezës, e verdha e vezës.



Si fillim njihen nxënësit me objektin e kësaj ore. Thyejmë me kujdes një pjesë tëlëvozhgës, tërhiqet vëmendja tek lëvozhga që shërben për mbrojtjen e pjesës sëbrendshme dhe më pas tek dy cipat e brendshme, të holla, të cilat formojnë njëdhomëz me ajër. Më pas tregohet e bardha dhe e verdha e vezës. Theksohet që egjithë veza e pulës është një qelizë e pllenuar dhe pllenimi bëhet brenda trupit tëpulës. Veza e pa pllenuar nuk mund të lindë kurrë zogj. Më pas shpjegohet se siformohet zogu i pulës.

Kontrolli i të kuptuarit: Pse disa vezë të ngrohura nga klloçka nuk lindin zogj?Pse shërben dhoma ajrore?




159


1. Disa vezë nuk lindin zogj sepse ato nuk janë të pllenuara. 2. Pllenimi i vezëssë pulës është një pllenim i brendshëm, kurse ai i bretkosës është një pllenim ijashtëm. 3. Zogu i sapolindur i pulës është më i vogël se veza sepse një pjesë evezës shërben për të formuar organet dhe një pjesë për të ushqyer embrionin.

11.4. Riprodhimi te gjitarët


1. Të bëjë dallimin ndërmjet riprodhimit tek shpendët nga riprodhimi tekgjitarët.

2. Të shpjegojë rolin e placentës së gjitarëve.3. Të argumentojë pse zhvillimi i bebes në trupin e nënës është më i sigurt

se zhvillimi i bebes jashtë trupit të nënës.


Fjalë kyçe: placenta, gjitarët, mbarsmëria, shtatzënia



Së pari shpjegohet që pllenimi është i brendshëm, qeliza mashkullore bashkohetme qelizën femërore dhe veza e pllenuar zhvillohet për të dhënë beben. Tërhiqetvëmendja që pllenimi është i brendshëm dhe se veza zhvillohet në trupin e nënës.Aty bebja ka kushte të mira për ushqim, ruajtje, zhvillim. Më pas trajtohetzhvillimi i bebes në trupin e nënës dhe shpjegohet se pse emërtohen gjitarë.

Kontrolli i të kuptuarit: Pse kafshët me pllenim të jashtëm pjellin shumë vezë?





1. Në rastin e shpendëve, bebet zhvillohen jashtë organizmit të nënës, kurse tegjitarët bebet zhvillohen në trupin e nënës. 2. Placenta ruan bebet nga goditjet endryshme. 3. Zhvillimi i bebes në trupin e nënës ka kushte më të mira përushqim, zhvillim dhe në veçanti është e mbrojtur mirë.

160

KREU 12.BASHKËLIDHJA E GJALLESAVE

12.1. Zinxhiri ushqimor i gjallesave


Të shpjegojë pse themi që gjallesat janë prodhuese dhe konsumatore tëushqimeve.Të japë kuptimin e një zinxhiri ushqimor.


Fjalë kyçe: prodhues, konsumator, zinxhir ushqimor, shpërbërës.



Shpjegohet pse bimët janë prodhuese të ushqimit kurse kafshët janë konsumatoretë tyre. Pasi ka shpjeguar zinxhirin ushqimor mësuesja kërkon që nxënësit tëpërshkruajnë zinxhirin ushqimor ku të përfshihet bari, lepuri, dhelpra. Kush ështëprodhuesi dhe kush është konsumatori në këtë zinxhir?

Kontrolli i të kuptuarit: Cili është kuptimi i një zinxhiri ushqimor?





1. Është një cikël që fillon me bimët dhe vazhdon me kafshët barngrënëse dhemishngrënëse. 2. Shpërbërësit janë mikrogjallesat dhe kërpudhat. Atashpërbëjnë gjallesat e vdekura duke i kthyer ato në kripëra minerale, qëpërdoren për rritjen e bimëve. 3. Kafshët barngrënëse janë konsumatorë, poredhe prodhues i ushqimit.

12.2. Njeriu si konsumator i prodhimeve bujqësore


Të shpjegojë pse themi se njeriu është gjallesë gjithçkangrënëse.Të arsyetojë pse njeriu konsumon prodhimet bujqësore pasi ti ketëpërpunuar ato.


161

Fjalë kyçe: prodhime bimore, prodhime shtazore, fermë, fabrikë.

Motivimi shtron pyetjet e rubrikës “Pyesim”


Shtrohen pyetjet e hartuara në rubrikën “Pyesim” dhe më pas argumentohet psethemi që njeriu është gjallesë gjithëçkangrënëse. Më pas sqarohet se njeriukultivon shumë prodhime bujqësore dhe për këtë ai ndryshon mjedisin rrethues.

Kontrolli i të kuptuarit: Ku qëndron dallimi ndërmjet njeriut dhe gjallesave tëtjera barngrënëse?





1. Njeriu i përpunon prodhimet bujqësore dhe nuk konsumon të gjitha llojet ebimëve siç i merr nga fusha. 2. Prodhimet bujqësore jo gjithmonë janë tëgarantuara kur blihen në treg sepse rëndësi ka edhe mënyra e rritjes së bimëvebujqësore.

12.3. Njeriu si konsumator i prodhimeve blegtorale


Të shpjegojë që njeriu ushqehet edhe me prodhime shtazore.Të rendisë burimet kryesore prej të cilave njeriu siguron prodhimetshtazore të ushqimit të tij.


Fjalë kyçe: kafshë shtëpiake, kafshë të egra, fermë blegtorale.



Në këtë temë trajtohet fakti që njeriu ushqehet edhe me prodhime shtazore.Por këto prodhime duhen përpunuar. Mësuesja përdor figurat e librit faqe 156për të shpjeguar përpunimin e produkteve shtazore dhe në veçanti tëprodhimeve blegtorale.

Kontrolli i të kuptuarit: Ku qëndron ndryshimi ndërmjet njeriut dhe kafshëvetë tjera mishngrënëse?


162




1. Njeriu dallohet nga mishngrënësit e tjerë se para se ti konsumojë produktetshtazore, ai i përpunon ato. 2. Burimet kryesore të produkteve shtazore janë:kafshët shtëpiake, peshqit, kafshët e egra, etj. 3. Disa nga prodhimet shtazoreqë ne përdorim në shtëpitë tona janë: qumështi, djathi, gjiza, kosi, etj.

12.4. Ndikimi i njeriut mbi natyrën


Të argumentojë që veprimtaria e njeriut ndryshon natyrën.


Fjalë kyçe: ndotja e ajrit, ndotja e tokës, ndotja e ujit.



Bëhet kujdes të argumentohet, duke përdorur edhe figurën e librit që njeriu eshndërron natyrën, me anë të ndërhyrjeve të tij. Theksohet se këto ndërhyrje,kur janë të pamenduara mirë shkaktojnë ndotjen dëme të mëdha në jetën ebimëve dhe të kafshëve. Më pas rendit disa nga pasojat e ndotjes së tokës, ujit,ajrit dhe cilit janë ndotësit më të mëdhenj të tyre. Duhet bërë kujdes nëtrajtimin e faktit që zinxhiri ushqimor nuk duhet të këputet.

Kontrolli i të kuptuarit: Cilët janë ndotësit kryesorë të mjedisit?





1. Ndotësit kryesorë të mjedisit janë: tymrat e makinave, tymrat e fabrikave euzinave, helmet e ndryshme që derdhen në ujë nga industria, etj 2. Ndotjashkakton dëmtimin e jetës së shumë kafshëve.

163

12.5. Të mbrojmë bimët dhe kafshët në rrezik zhdukjeje


Të rendisë shkaqet e zhdukjes së bimëve dhe kafshëve si dhe të masaveqë merren për mbrojtjen e tyre


Fjalë kyçe: lista e kuqe, kafshë të rrezikuara, bimë të rrezikuara.



Thekson se për shkak të ndryshimeve që ka pësuar mjedisi, një numër i madhqeniesh të gjalla, rrezikojnë të zhduken. Më pas sqarohen nxënësit se çfarëështë lista e kuqe. E argumenton me faktin që në vendin tonë, kjo listëpërmban 41 lloje bimësh dhe 45 lloje kafshësh.

Kontrolli i të kuptuarit: Cilët janë ndotësit kryesorë të mjedisit?





1. Arsyet e zhdukjes së shumë bimëve dhe kafshëve janë të lidhura meveprimtarinë e njeriut si p.sh prerja e pyjeve. 2. Ndotja e ujit është një ngaarsyet kryesore të zhdukjes së shumë bimëve dhe kafshëve të ujit. 3. Kjo kandodhur për shkak të prerjes pa kriter të pyjeve, ndotjes se tokës me produktetë naftës dhe kimikateve të tjera të rrezikshme, ndotjes së ajrit nga ndërtimet,tymrat e makinave etj.

165

PERMBAJTJA

Struktura e lëndës ..................................................................................................................167KREU 11.1 A është i përhapur uji në natyrë? ..................................................................................1791.2 Akulli është më i lehtë se uji ..........................................................................................1801.3 Uji është një tretës shumë i mirë ...................................................................................1811.4. Ujë i fortë dhe ujë i butë .................................................................................................1821.5. Uji i pijshëm .....................................................................................................................1831.6. Pastrimi i ujit ...................................................................................................................184KREU 22.1 Nga se bindemi për ekzistencën e ajrit? .......................................................................1852.2. Disa karakteristika t ajrit ..............................................................................................1862.3 Nga se përbehet ajri ........................................................................................................187KREU 33.1. Çfarë është djegia? ..........................................................................................................1873.2 Ndotja e ajrit dhe e ujit ...................................................................................................1883.3. Mbrojta e atmosferës, një detyrë e kohës .....................................................................189KREU 4. SISTEMI TINGULLOR4.1. Yjet, galaktikat dhe gjithësia .........................................................................................1904.2. Yjësitë dhe sistemi diellor ..............................................................................................1914.3. Dielli dhe planetët ...........................................................................................................1924.4. Satelitët – trupa të tjerë të sistemit diellor ...................................................................1934.5. Lëvizja e trupave të sistemit diellor .............................................................................1944.6. Pasojat e rrotullimit të Tokës rreth Diellit ..................................................................1954.7. Ndërtimi i brendshëm i Tokës ......................................................................................1964.8. Formimi i tokës, oqeaneve dhe kontinenteve .............................................................1974.9. Tërmetet ............................................................................................................................1984.10. Përhapja e tërmeteve në botë .......................................................................................1994.11. Vullkanet ........................................................................................................................2004.12. Përhapja e vullkaneve ..................................................................................................2014.13. Mbrojtja nga tërmetet dhe vullkanet .........................................................................201KREU 5. TINGULLI5.1. Burime të tingullit ...........................................................................................................2025.2. Tingulli dhe mjedisi ........................................................................................................2035.3. Si përhapet tingulli ..........................................................................................................2045.4. Mjediset dhe tingulli .......................................................................................................2055.5. Zhurmat ............................................................................................................................2065.6. Jehona ................................................................................................................................2075.7. Tingujt nuk janë të gjithë njësoj .....................................................................................2085.8. Si flet dhe dëgjon njeriu .................................................................................................2095.9. Muzika ..............................................................................................................................209

166

KREU 6 GJALLESAT DHE PROCESET E JETËS6.1. E gjalla dhe jo e gjalla ......................................................................................................2106.2. Qeliza, “tulla” bazë e qenieve të gjalla ........................................................................2116.3. Veçoritë e qelizës bimore ...............................................................................................2126.4. Nga qelizat te organizmi ................................................................................................2146.5. Mikroskopi .......................................................................................................................2156.6. Eksperimentojmë së bashku: Të vëzhgojmë me mikroskop .....................................216KREU 7 BIMËT DHE MJEDISI I TYRE7.1. Llojet e bimëve .................................................................................................................2177.2. Bimët kanë kërkesa për t’u rritur ..................................................................................2187.3. Ndryshimet në mjedis dhe rritja e bimëve ..................................................................220KREU 8 NDËRTIMI DHE FUNKSIONIMI I BIMËVE8.1. Ndërtimi dhe funksioni i bimëve .................................................................................2218.2. Ndërtimi dhe funksioni i rrënjës ...................................................................................2228.3. Ndërtimi dhe funksionet e kërcellit ..............................................................................2238.4. Shndërrimet e kërcellit ...................................................................................................2248.5. Provojmë qarkullimin e lëndëve te bimët ...................................................................2258.6. Ndërtimi i gjethes ...........................................................................................................2258.7. Funksionet e gjethes .......................................................................................................2268.8. Të koleksionojmë lloje të ndryshme gjethesh .............................................................2278.9. Të provojmë: bimët marrin frymë dhe kryejnë fotosintezën ....................................2288.10. Bimët pa lule dhe me lule .............................................................................................2288.11. Bimët me lule farëveshura dhe farë zhveshura ........................................................2298.12. Shumimi vegjetativ i bimëve .......................................................................................230KREU 99.1. Gjallesat shtazore janë të varura nga ato bimore ........................................................2319.2. Çfarë na japin bimët? .....................................................................................................2329.3. Bimët mjekësore dhe bimët e zbukurimit ....................................................................2339.4. Duke mbrojtur pyjet, mbrojmë bimët dhe kafshët .....................................................234

167

Gjithsej: 70 orë 35 javë x 2 orë = 70 orë

Nr. Linjat Nënlinja Sasia eorëve

1 Lëndët dhe vetitë Sjellje të lëndëve 6Ndryshime të lëndës 3Ndarja e lëndëve 3

2 Mjedisi fizik Sistemi diellor 13Tingulli 9

3 Gjallesat dhe Të njohim dhe studiojmë të gjallën 6proceset e jetës Bimët dhe mjedisi i tyre 3

Ndërtimi dhe funksionimi i bimëve 13Bimët dhe njeriu 4

4 Orët e lira 10

LINJAT DHE NËNLINJAT E PËRMBAJTJESLINJA 1: Lëndët dhe vetitë e tyre

Sjellje të lëndëve

Ndryshime të lëndës

Ndarja e lëndëve

LINJA 2: Mjedisi fizik

Sistemi diellor

Tingulli

LINJA 3: Gjallesat dhe proceset e jetës

Të njohim dhe studiojmë të gjallën

Bimët dhe mjedisi i tyre

Ndërtimi dhe funksioni i bimëve

Bimët dhe njeriu

Synimet e përgjithshme të Dituri Natyre 5

1. Marrjen e njohuri për shkencat e natyrës. Të aftësojë nxënësit në procesin epërfitimit dhe zhvillimit të koncepteve elementare shkencore.

2. Të zbulojë lidhjet e varësisë së botës së gjallë dhe mjedisit, varësisëpërbërje e lëndës – veti – përdorim etj.

3. Të aftësojë nxënësit të bashkëveprojnë me mjedisin në mënyrë tëndërgjegjshme, të përgjegjshme dhe konsensuale.

168

LINJA 1. LËNDËT DHE VETITË E TYRE

Nënlinja 1.1: Sjellje të lëndëveKonceptet:Ujë: sipërfaqësor, nëntokësor, i ëmbël, i kripur, i fortë, i butë, i distiluar, ipastër, i papastër. Tretësirë e gaztë, efekti serrë, ngrohje globale, ndotje e ajrit,mbrojtje e ujit, ajrit.


Të përshkruajnë që uji vjen nga burime të ndryshme (liqenet, puset,burimet, akuj bore, lumenj, puse artificialë, shira, dete oqeane)

Të dallojnë ujërat sipërfaqësorë dhe nëntokësorë;

Të dallojnë për nga vetitë dhe përbërja ujin e ëmbël dhe ujin e kripur (sinë shije, temperaturë vlimi etj);

Të përshkruajnë burimet e ujit të pijshëm;

Të zbulojnë eksperimentalisht se uji i pijshëm i marrë nga burime tëndryshme ka shije të ndryshme (test për shijen e ujit të marrë nga burimetë ndryshme);

Të shpjegojnë se uji i një burimi është i ndryshëm nga uji i një tjetërburimi për shkak të mineraleve të ndryshme dhe sasive të ndryshme tëtyre që përmbahen në ujë;

Të dallojnë eksperimentalisht ujin e fortë prej ujit të butë (prova eshkumëzimit të sapunit);

Të përshkruajnë që uji i fortë përmban sasi më të mëdha mineralesh tëtretura në krahasim me ujin e butë;

Të shpjegojnë që uji i distiluar është ujë i pastër, pa ndonjë mineral apokimikat të tretur në të;

Të tregojnë eksperimentalisht që uji i qartë mund të mos jetë ujë i pastër(uji mund të përmbajë shumë organizma të gjalla, p.sh. baktere, viruse,krimba parazitë);

Të zbulojnë përdorimet e ujit në jetën e përditshme (ushqimi dhe higjienapersonale, bujqësi, industri, sporte dhe argëtim, zjarrfikëset, ngrohjenqendrore, ftohje, mullinjtë me ujë, hidrocentrale, transportet ujore etj);

Të përshkruajnë ajrin si një tretësirë të gaztë (të azotit, dyoksidit dhemonoksidit të karbonit, dyoksidit të squfurit, oksigjenit etj);

Të shpjegojnë rëndësinë e ajrit për qeniet e gjalla (në lidhje me oksigjenin,dyoksidin e karbonit dhe mbajtjen e temperaturës së përshtatshme për jetënnë tokë etj).

169

Të përshkruajnë efektin serrë, shkaqet e tij dhe ndikimet e ngrohjesglobale në mjedis;

Të diskutojnë rrugë të ndotjes së ajrit (si industria, transporti, urbanizimi);

Të shpjegojnë që ndotja e ajrit, lëviz nga njëri vend në tjetrin dhe se tëgjithë ne mundemi ta mbrojmë ajrin, nga ndotjet.

Nënlinja 1.2: Ndryshime të lëndësKonceptet:

Procesi i djegies, oksid, shi acid, hollimi i shtresës së ozonit


Të përshkruajnë ndotësit e ujit (si plumbi, merkuri, plehrat kimike, vajrat,nafta, plastika, pesticidet, detergjentet, tretësit pastrues);

Të diskutojnë rrugë të ndotjes së ujit (si: ujërat e zeza, industria, bujqësia,ndotjet urbane) dhe pasojat e ndotjes së ujit;

Të përshkruajnë si ndoten ujërat nëntokësorë;

Të demonstrojnë eksperimentalisht që oksigjeni ndihmon djegien;

Të demonstrojnë në rrugë eksperimentale, që djegia e lëndëve djegëse nëoksigjen përfton dyoksidin e karbonit dhe energjinë (qymyre + oksigjen,dyoksid karboni dhe energji);

Të shpjegojnë që uji, ajri ndryshojnë vetitë e tyre për shkak të ndryshimevetë përbërjes të tyre, si p.sh., nga ndotësit;

Të shpjegojnë rolin e ozonit në mbrojtjen e jetës në tokë, dhe përshkruajnërolin e ndotësve në hollimin e shtresës së ozonit;

Të shpjegojnë formimin e shirave acide dhe ndikimin e tyre në mjedis(P.sh dyoksidi i karbonit, oksidet e squfurit bashkohen me avujt e ujit dhebëhen acidikë);

Nënlinja 1.3 Ndarja e lëndëveKonceptet:Ç’kripëzim, distilim, kripore, aparat distilimi, pastrimi i ujit, klorinim.


Të veçojnë eksperimentalisht ujë, nga materiale të ndryshme si toka, karota,etj;Të përshkruajnë ç’kripëzimin e ujit të deteve me anë të avullimit;

Të demonstrojnë nxjerrjen e ujit të pijshëm nga toka (ndërtimi i modelit të njëpusi);

170

Të përshkruajnë distilimin si një mënyrë e ndarjes së substancave të njëtretësire ujore përmes proceseve të avullimit dhe kondensimit;

Të zbulojnë në rrugë eksperimentale që filtrimi i ujit është një hap irëndësishëm në pastrimin e ujit (filtrimi largon substanca të dëmshme nëujë si dhera, gurë shkëmborë etj);

Të përshkruajnë trajtimin e ujit, stadet e trajtimit (grumbullimi dhedepozitimi, ajrosja, filtrimi, klorimi, shpërndarja).

LINJA 2 MJEDISI FIZIK

Nënlinja 2.1: Sistemi diellorKonceptet:

Sistem diellor, planet, kohë rrotullimi, rrotullimi i Tokës rreth boshtit, stinë,rrotullimi i tokës rreth Diellit, ekuinoks, solstic, lartësi e Diellit, fazë e Hënës, eklips,eklips i Hënës, eklips i Diellit, meteorit, astronaut, anije kozmike, yll, yjësi,bërthama, manteli, korja e Tokës, pllaka tektonike, tërmet, zonë sizmike, sizmografi,shkallë Rihter, vullkan, magma, vullkan aktiv, vullkan joaktiv, llavë, krateri ivullkanit, vatra e vullkanit, oxhaku i vullkanit, përrenjtë e llavës.


• Të përshkruajnë sistemin diellor.

Të tregojnë cilët janë planetët që përbëjnë sistemin Diellor;

Të tregojnë se cili planet:

a) është më i madh dhe më i vogël në sistemin diellor;

b) është më afër dhe më larg Tokës;

c) e ka kohën e rrotullimit rreth Diellit më të gjatë dhe më të shkurtër.

Të skicojnë dhe modelojnë sistemin diellor.

Të përshkruajnë Tokën, Hënën dhe lëvizjet e tyre në hapësirë.

Të përshkruajnë krijimin e ditë natës dhe ndryshimin e stinëve, sirezultat i rrotullimit të Tokës;

Të skicojnë e ndërtojnë një model që demonstron ndërrimin e stinëve;

Të bëjnë lidhjen midis lartësisë së Diellit në qiell, gjatësisë së hijes sëtrupave dhe stinës (p.sh., në dimër, në mesditë Dielli është më ulëtnë qiell dhe hija e trupit është më e gjatë se në verë);

Të dallojnë fazat e ndryshme të Hënës (p.sh., Hëna e re, Hëna e plotëetj) dhe t’i shpjegojnë ato si rezultat i rrotullimit të saj rreth Tokës dheDiellit;

171

Të skicojnë e zhvillojnë veprimtari që demonstrojnë përftimin efazave të Hënës;

Të krahasojnë rrotullimin e Tokës rreth Diellit me atë të rrotullimit tëHënës rreth Tokës;

Të shpjegojnë si krijohen eklipset e Hënës dhe të Diellit dhe të bëjnëdallimin midis tyre;

Të skicojnë dhe ndërtojnë një model ose të zhvillojnë një veprimtaripër demonstrimin e eklipsit të Hënës dhe Diellit;

Të përshkruajnë sipërfaqen e Hënës (p.sh, ka kratere, male,rrafshina) dhe të shpjegojnë si janë krijuar krateret në Hënë (p.sh,nga rënia e meteoritëve);

Të njohin meteoritët si shkëmbinj që bien nga hapësira;

Të krahasojnë përmasat e Hënës me të Tokës;

Të përshkruajnë se mungesa e atmosferës dhe e ujit në Hënë ështëshkak i mungesës së jetës;

Të përshkruajnë udhëtimet kozmike në Hënë.

Të përshkruajnë Diellin dhe yjet

Të përshkruajnë Diellin (p.sh., si një sferë e madhe, e zjarrtë, e gaztë,me energji të madhe) dhe njollat e Diellit si zona ku gazet kanëtemperaturë më të ulët;

Të krahasojnë përmasat e Diellit, Tokës, Hënës;

Të japin shembuj të rolit të Diellit për ekzistencën e jetës në Tokë(p.sh., ushqimi i gjallesave varet nga Dielli);

Të identifikojnë objektet që shohin natën në qiell (p.sh., yjet, yjësitë,Yllin Polar);Të dallojnë dhe emërtojnë yjësitë e Dragoit, Arushës së Madhe,Arushës së Vogël, Yllit Polar;

Të vizatojnë një yjësi dhe ta emërtojnë atë (p.sh., të Arushës së Madhe);

Të bëjnë një vizatim ku të tregojnë si mund ta gjejnë Yllin Polar.

Të përshkruajnë tërmetet dhe vullkanet

Të përshkruajnë strukturën e Tokës nga bërthama, manteli dhe korja;

Të përshkruajnë pllakat tektonike si elemente të kores së Tokës;

Të përshkruajnë dukurinë e tërmeteve si dukuri e lëvizjes sëpllakave tektonike;

Të tregojnë zonat e njohura sizmike në hartën e botës dhe të

172

përmendin tërmetet më të mëdha në historinë botërore;Të njohin aparatin që përdoret për të matur intensitetin e tërmetit(sizmografi);

Të njohin shkallën Rihter, si njësi matëse e intensitetit të tërmetit(p.sh., shkalla 1 më e ulëta dhe 9 më e larta);

Të përshkruajnë rreziqet dhe dëmet nga tërmetet (p.sh., prishja ebanesave, vdekjet etj);

Të përshkruajnë dhe demonstrojnë mënyrat e mbrojtjes nga tërmetet (p.sh.,futja poshtë një tavoline të fortë metalike, shtrirja përgjatë dritares etj.);

Të përmendin zonat sizmike të Shqipërisë dhe t’i tregojnë ato nëhartën e Shqipërisë;

Të përmendin tërmetet më të mëdha në historinë e Shqipërisë;

Të dallojnë vullkanin aktiv nga ai joaktiv (p.sh., duke parë fotot e njëkrateri të vullkanit të shuar, me tym ose me llavë);

Të përshkruajnë strukturën e vullkanit (p.sh., vullkani përbëhet ngakrateri, oxhaku parësor dhe dytësor, vatra e vullkanit ose dhoma emagmës, përrenjtë e llavës);

Të përshkruajnë si krijohet vullkani (p.sh., si rezultat i dridhjeve, tokaçahet dhe magma del lart me presion në formën e llavës);

Të tregojnë zonat vullkanike në hartën e botës dhe të përmendinvullkanet më të mëdhenj në botë.

Nënlinja 2.2: TingulliKonceptet:Tingulli, material veçues i tingullit, material përçues i tingullit, dridhja, lartësiae tingullit, tingull i lartë, i ulët, zhurma, jehona, komunikimi, energjia, muzika,zëri, ndryshimi, perceptimi.


Të shpjegojnë natyrën dhe vetitë e tingullit.

Të eksplorojnë, dallojnë dhe përshkruajnë tinguj të ndryshëm nëmjedis (p.sh., me anë të vizatimeve të ndryshme);

Të vëzhgojnë dhe krahasojnë përhapjen e tingullit në ajër, ujë dhe disatrupa të ngurtë (p.sh., tingullin që merret në disa tuba të mbushur meujë në nivele të ndryshme, apo vazo me madhësi të ndryshme);

Të vëzhgojnë praktikisht përhapjen e tingujve në materiale të ndryshmepër të përcaktuar efektivitetin e përhapjes së tij (p.sh., në shufratmetalike, tubat plastikë dhe prej bakri, trupat e zgavruar prej druri etj.);

173

Të klasifikojnë materialet veçues dhe përçues të tingullit, dukevëzhguar praktikisht përhapjen e tij (p.sh., bukë peshku, leckë,pambuk, materiale me vrima dhe materiale metalike dhe druri);

Të demonstrojnë që tingulli prodhohet nga dridhjet (p.sh., tingulli qëmerret nga një vizore plastike apo nga fryrja e bilbilit);

Të bëjnë dallimin midis tingujve të ulët dhe të lartë, të dobët dhe tëfortë (p.sh., tingujt që merren nga fryrja në grykën e një shisheje tëgjatë, të mbushur me ujë në nivele të ndryshme);

Të vëzhgojnë praktikisht faktorët që ndikojnë në lartësinë e tingullit, si:trashësia, gjatësia, tendosja e fijes (p.sh., tingujt e lartë merren nga fijet eshkurtra dhe të holla, kurse tingujt e ulët nga fijet e gjata dhe të rënda);

Të dallojnë tingujt nga zëri dhe zhurmat në një mjedis (p.sh., zërin enjeriut nga buria e makinës);

Të zbulojnë praktikisht një vend ku përftohen jehona të forta (p.sh.,të flasin me zë të lartë në palestër dhe jashtë në oborr).

Të përshkruajnë disa përdorime të tingullit.

Të demonstrojnë përdorimet e tingullit si element komunikimi nganjerëzit dhe kafshët (p.sh., bisedat, muzika, hungërima te kafshët etj.);

Të vëzhgojnë dhe të përshkruajnë disa përdorime të tingullit (p.sh.,disa lodra muzikore);

Të skicojnë ose të modifikojnë pajisje që prodhojnë tinguj për njëqëllim të caktuar (p.sh., përdorimi i enëve të kuzhinës apo i mjetevetë çfarëdoshme për të marrë një tingull të caktuar).

• Të diskutojnë mbi problemet e ndotjes akustike të mjedisit;

Të diskutojnë mbi pasojat e tingujve të lartë dhe zhurmave mbi dëgjimin;

Të identifikojnë rastet e ndotjes akustike të mjediseve të hapura dhetë mbyllura (p.sh., brenda në disko dhe në rrugë);

Të identifikojnë rastet e ndotjes akustike të mjedisit nga industriadhe transporti (p.sh., zhurma e makinerive dhe makinave);

Të diskutojnë mbi mënyrat e parandalimit të ndotjes akustike (p.sh.,veshja e mjediseve me materiale izolues);

Të skicojnë dhe realizojnë praktikisht një veprimtari që zvogëlonndotjen akustike.

174

LINJA 3 GJALLESAT DHE PROCESET E JETËS

Nënlinja 3.1: Të njohim dhe të studiojmë të gjallënKonceptet:

Membrana, citoplazma, bërthama, muri qelizor dhe kloroplastet, ind, organ,aparat, mikroskop


Të përshkruajnë veçoritë e së gjallës (e gjalla lind, rritet, zhvillohet,shumohet dhe vdes);

Të bëjnë pyetje për dukuri të ndryshme biologjike, për të kuptuarndryshimin e së gjallës nga jo e gjalla;

Të përshkruajnë ndërtimin dhe funksionin e mikroskopit;

Të përshkruajnë ndërtimin e qelizës nga membrana, citoplazma dhe bërthama;

Të kuptojnë se qeliza është njësia bazë e ndërtimit dhe e funksionit tëgjallesave;

Të vëzhgojnë me anë të mikroskopit ndërtimin e qelizës bimore;

Të vizatojnë qelizën me pjesët e saj përbërëse;

Të krahasojnë qelizën bimore me atë shtazore;

Të mësojnë se qeliza bimore ka një mur qelizor dhe lëndë me ngjyrë të gjelbër(klorofil), e cila e ndihmon bimën të realizojë procesin e fotosintezës;

Të përshkruajnë organizimin e qelizave në inde, organe dhe aparate.

Nënlinja 3.2: Bimët dhe mjedisi i tyreKonceptet:

Mjedis natyror, përshtatja në mjedis, dru, shkurre, barishteve, marrëdhënietbimë mjedis.


Të tregojnë se bimët janë të llojeve të ndryshme, bimë të thjeshta (si p.shalgat, myshqet, likenet dhe mjediset ku jetojnë) dhe bimët e larta tëzhvilluara drunore dhe barishtore (që jetojnë në mjedise tokësore dhe qëmund të rriten edhe në mjedise mjaft të thata);

Të identifikojnë faktorët që realizojnë lidhjen mjedis – bimë (dritën, ujin,temperaturën, ajrin dhe lëndët ushqyese, si dhe kafshët );

Të përshkruajnë me anë të vëzhgimit, si ndryshimet në mjedis ndikojnëmbi rritjen e bimëve (p.sh., ndryshimet e dritës dhe mungesa e ujit);

175

Nënlinja 3.3: Ndërtimi e funksioni i bimëveKonceptet:Bima, rrënja, kërcelli, gjethja, lulja, fryti, fara, fotosinteza, qarkullimi i lëndëveushqimore te bimët; avullimi te bimët; pjesët femërore dhe mashkullore të bimës,thekët, pistili; pjalmimi, pllenimi, riprodhimi vegjetativ, koleksionim, herbarium.


Të identifikojnë rolin e pjesëve vegjetative të bimës si: rrënjët, gjethet dhekërcelli, për ushqyerjen e bimës, si dhe rolin e luleve e frutave për riprodhimin;

Të përshkruajnë ndërtimin dhe funksionin e rrënjës (fikson bimën në tokëdhe thith ujin dhe lëndët ushqyese) dhe llojet e saj (si boshtor, xhufkor);

Të përshkruajnë ndërtimin dhe funksionin e kërcellit (i cili siguronmbështetjen e bimës, mban gjethet, lulet, frytet dhe sythat, si dhe realizontransportin e lëndëve nëpër të gjithë pjesët e bimës);

Të identifikojnë shndërrimet e kërcellit (ato nëntokësore si: qepët (bulbi),rizomat dhe zhardhokët dhe mbitokësore si: lozet dhe gjembat);

Të përshkruajnë ndërtimin e gjethes (nga llapa, bishti dhe nervurat),funksionin e saj (merr dritën nga dielli dhe kryen fotosintezën, prapërgatit lëndën ushqyese nga lëndët e thjeshta që thithen nga rrënja), dhellojet e gjetheve (gjethe të thjeshta dhe të përbëra, të cilat ndahet në gjethetë përbëra pendore dhe pëllëmbore, p.sh. tërfili);

Të shpjegojnë procesin e avullimit te bimët, dhe të vlerësojnë rolin egojëzave në këtë proces;

Të provojnë qarkullimin e lëndëve ushqimore te bimët (dy degëza tësapoprera të një druri, si: degëza shelgu, bliri, plepi me 3 4 gjethe secilavendosen në dy gota të veçanta, ku në njërën hedhim ujë, kurse në tjetrënujë me pak bojë të kuqe;Të përshkruajnë procesin e të ushqyerit të bimëve (p.sh. me anë tëprocesit të fotosintezës, bimëve insektngrënëse, etj);

Të provojnë si formohet niseshteja në bimët e blerta dhe si çlirohetoksigjeni nga këto bimë;Të koleksionojnë lloje të ndryshme gjethesh;

Të përshkruajnë ndarjen e bimëve në dy grupe: a) bimë pa lule dhe pafarë (alga, myshqe dhe fiere); b) bimë me lule dhe me farë;

Të përshkruajnë ndërtimin dhe funksionin e lules (thekët, si pjesamashkullore e bimës; pistilin, si pjesa femërore e bimës, farën dhe frytin);

Të përshkruajnë ndarjen e bimëve të larta në bimë me farë të veshur dhetë zhveshur;

176

Të përshkruajnë procesin e pjalmimit te bimët dhe llojet e tij;

Të analizojnë pllenimin te bimët;

Të përshkruajnë mënyrat e shumimit vegjetativ te bimët (shumimi mekërcej nëntokësorë, mbitokësorë, me bulb, më anë të gjetheve. etj);

Të provojnë shumimin vegjetativ te bimët;

Të përshkruajnë duke përdorur vëzhgimin, ndryshimet e bimëve gjatë ciklitjetësor të tyre (p.sh., që nga fara deri në formimin e lules dhe frutit);

Të diskutojnë për llojet e frutave dhe farave;

Të vëzhgojnë ndërtimin dhe kushtet për mbirjen e farës te bimët;

Të koleksionojnë lloje farash të bimëve të ndryshme.

Nënlinja 3.4: Bimët dhe njeriuKonceptet:

Marrëdhënie bimë kafshë njeri, bimë mjekësore, bimë zbukuruese, keqpërdorim ibimëve, mbrojtje e bimëve.


Të përshkruajnë si kafshët, bimët dhe njerëzit janë të varura prej njëritjetri (p.sh., bimët prodhojnë ushqim dhe kafshët ndihmojnë nëshpërndarjen e polenit, të farave etj.);

Të përshkruajnë si njerëzit i përdorin bimët për ushqim, veshje, ndërtim,strehim (p.sh, lënda e drurit e nxjerrë nga pemët përdoret për të ndërtuarshtëpi për strehim, rrobat janë të bëra nga pambuku etj.);

Të përshkruajnë përftimin nga bimët të lëndëve ushqimore( si proteina,karbohidrate, lyra, vitamina, kripëra minerale);

Të përshkruajnë rëndësinë e bimëve mjekësore dhe listojnë bimëmjekësore që rriten në vendin tonë;

Të tregojnë lloje të ndryshme bimësh zbukuruese si dhe rolin e tyre nëjetën e njeriut;

Të diskutojnë për rëndësinë jetësore të pyllit për gjallesat dhe diskutojnëkeqpërdorimet e tij nga njeriu.

177

Nr Linja dhe nënlinja Orët përkapitull

Temat për çdo orë

1 1 A është i përhapur uji në natyrë?2 2 Akulli është më i lehtë se uji i lëngët3 3 Uji është një tretës shumë i mirë4 4 Uji i fortë dhe uji i butë5 5 Uji i pijshëm6 6 Pastrimi i ujit7 7 Nga se bindemi për ekzistencën e ajrit?8 8 Disa karakteristika të ajrit9 9 Nga se përbëhet ajri?10 10 Ç’është djegia?11 11 Ndotja e ajrit dhe e ujit12

PJESA E PARË

Lëndët dhe vetitë

UjiAjri

Mbrojtja e ujit dhe e ajrit

12 Mbrojtja e atmosferës, një detyrë e kohës13 1 Yjet, galaktikat dhe gjithësia14 2 Yjësitë dhe sistemi diellor15 3 Dielli dhe planetët16 4 Satelitët – trupa të tjerë të sistemit diellor17 5 Lëvizja e trupave të sistemit diellor18 6 Pasojat e rrotullimit të tokës rreth diellit19 7 Ndërtimi i brendshëm i tokës20 8 Formimi i tokës,21 9 Tërmetet22 10 Përhapja e tërmeteve në botë23 11 Vullkanet24 12 Përhapja e vullkaneve25 13 Mbrojtja nga tërmetet dhe vullkanet26 14 Burime të tingullit27 15 Tingulli dhe mjedisi28 16 Si përhapet tingulli29 17 Mjediset dhe tingulli30 18 Zhurmat31 19 Jehona32 20 Tingujt nuk janë të gjithë njëlloj33 21 Si flet dhe dëgjon njeriu34

PJESA E DYTË

Mjedisi fizik

Sistemi diellor

Tingulli

22 Muzika35 1 E gjalla dhe jo e gjalla36 2 Qeliza, “tulla” bazë e qenieve të gjalla37 3 Veçoritë e qelizës bimore38 4 Nga qelizat te organizmi39

PJESA E TRETË

Gjallesat dhe proceset ejetës

5 Mikroskopi

178

40 6 Eksperimentojmë së bashku: Tëvëzhgojmë në mikroskop

41 7 Llojet e bimëve42 8 Bimët kanë kërkesa për t’u rritur43 9 Ndryshimet në mjedis dhe rritja e bimës44 10 Ndërtimi i përgjithshëm i bimës45 11 Ndërtimi dhe funksionet e rrënjës46 12 Ndërtimi dhe funksionet e kërcellit47 13 Shndërrimet e kërcellit48 14 Provojmë qarkullimin e lëndëve te bimët49 15 Ndërtimi i gjethes50 16 Funksionet e gjethes

51 17 Të koleksionojmë lloje të ndryshmegjethesh

52 18 Të provojmë: Bimët marrin frymë53 19 Dhe kryejnë fotosintezën54 20 Bimët pa lule dhe me lule

55 21 Bimët me lule farëveshura dhefarëzhveshura

56 22 Shumimi vegjetativ i bimëve

57 23 Gjallesat shtazore janë të varura ngaato bimore

58 24 Çfarë na japin bimët59 25 Bimët mjekësore dhe bimët e zbukurimit

60

Të njohim dhe tëstudiojmë të gjallën

Bimët dhe mjedisi i tyre

Ndërtimi dhefunksionimi i bimëve

Bimët dhe njeriu

26 Duke mbrojtur pyjet, mbrojmë bimëtdhe kafshët

179

KREU 11.1 A është i përhapur uji në natyrë?

Objektiva: Në fund të orës së mësimit nxënësi duhet të jetë i aftë të:

Rendisë gjendjet fizike të lëndës.Klasifikojë ujërat në sipërfaqësor dhe nëntokësor.Argumentojë që uji është i përhapur në natyrë.

Motivimi: Mësuesi shtron pyetjet e hartuara në rubrikën “Pyesim”.

Mjetet: plastelinë, gotë me ujë, lule kaktusi.

Fjalë kyçe: ujë, akull, avull, ujë nëntokësor.

Veprimtaritë në mbështetje të temës së re

Tre gjendjet e lëndës e ngurtë e lëngët e gaztë

Klasifikimi ujërave:

Mësuesi/ja sqaron se cili është roli i argjilës nëpërmjet shembullit të mëposhtëm.

Me plastelinën formon një gotë dhe më pas derdh ujë në të. Ai thekson se ashtu siplastelina mban ujin, ashtu edhe shtesa e argjilës mban ujërat nëntokësore.

Më pas thekson se uji është i përhapur kudo në natyrë: në tokë, nën tokë dhenë gjallesa, duke sjellë shembuj të ndryshëm (lule kaktus, fruta, etj.).



E gabuar, e saktë, e saktë


1. Lënda që mbulon pjesën më të madhe të sipërfaqes së tokës është uji, 2. Po,në tokë ka ujë. Ato quhen ujëra nëntokësore dhe përbëhen nga: përrenjnëntokësore, liqene nëntokësore, lumenj nëntokësore. 3. Po, argjila ështështresa mbajtëse e ujërave nëntokësore.

Kujtesë: Për orën tjetër shih mjetet që këshillohen.

ujëra

Sipërfaqësor

nëntokësore

Oqeane, dete, liqene, lumenj,përrenj

Liqene, përrenj, lumenj

180

1.2 Akulli është më i lehtë se uji


Thotë pse akulli qëndron mbi ujë.Pohojë që lëngjet janë më të lehtë se trupat e ngurtë.Shpjegojë pse anomalia e ujit është një mrekulli.Përkufizojë se çfarë janë ajsbergët.


Mjetet e këshilluara për temën e re: gotë e mbushur me ujë, copa akulli.

Fjalë kyçe: anomali e ujit, ajsberg.

Veprimtaritë e këshilluar për temën e re

Mësuesi tërheq vëmendjen e nxënësve duke iu drejtuar atyre pyetjet e hartuaranë rubrikën “Pyesim”.

Më pas tregon gotën me ujë në të cilën është hedhur një copë akulli. Tërheqvëmendjen se akulli siç e shikoni bën përjashtim nga lëndët e tjera, pra kur ujikthehet në akull dendësia e tij zvogëlohet. Kemi një anomali.

Cilësoje këtë përjashtim si një mrekulli të natyrës dhe argumentoje pse.

Jep përkufizimin e ajsbergut dhe sill shembuj.

Mund të trajtosh shkarazi problemin e shkrirjes së akullnajave në pole dheshkëputjen prej tyre të ajsbergëve si dhe pasojat që sjell kjo dukuri.



E vërtetë, e gabuar, e vërtetë


1. Hekuri i ngurtë është më i rëndë se hekuri i shkrirë 2. Akull i shkrirë ështëmë i rëndë se uji i ngurtë. 3. Ajsbergët janë blloqe të mëdha akulli që shkëputennga akullnajat polare dhe notojnë mbi det.

181

1.3 Uji është një tretës shumë i mirë


Rendisë cilësitë e ujit.Përkufizojë dhe përzgjedhë shembuj tretësire.Shpjegojë pse uji i burimeve të ndryshme ka shije të ndryshme.

Mjetet e këshilluara për temën e re: gotë e mbushur me ujë, pak kripë, paksheqer, lugë çaji për përzierje

Fjalë kyçe: tretësirë, ujë i kripur, ujë i ëmbël

Motivimi: Parashtron pyetjet e rubrikës “Pyesim”.


Mësuesi ju kërkon nxënësve të kujtojnë se çfarë quajmë tretësirë.

Mësuesi thekson cilësinë e ujit për tu tretur.

Sqaron se çfarë quajmë ujë të kripur dhe ujë të ëmbël (thekso dhe sqaro se mësaktë, kemi të bëjmë më ujë jo të kripur).

Sqaro pse një burim ka shije të ndryshme nga një tjetër.

Përforco mësimin e ri duke bërë diagramin:



E gabuar, e gabuar, e saktë.


1. Uji i pastër është i tejdukshëm, 2. Ndryshimi është se, uji i kripur përmbankripëra të tretura në të, uji i ëmbël nuk përmban kripëra të tretura në të. 3.Ujërat e dy puseve që ndodhen larg njëri tjetrit kanë shije të ndryshme sepsevijnë nga shtresa të ndryshme ujëmbajtëse.

ujë i pastër +lëndë të tjera Tretësira

ujëra të ëmbël

ujëra të kripura

182

1.4. Ujë i fortë dhe ujë i butë


Klasifikojë ujërat duke dhënë arsyen pse.Përshkruajë një metodë për të përcaktuar nëse uji është i fortë apo i butë.Pohojë pse duhet distilimi dhe si bëhet ai.

Mjetet e këshilluara për temën e re: gotë e mbushur me ujë, pak kripë, paksheqer, lugë çaji për përzierje.

Fjalë kyçe: ujë i fortë, ujë i butë, tretësirë sapuni, zbutje e ujit, distilimi.

Motivimi: Parashtron pyetjet e rubrikës “Pyesim”.

Mjetet e këshilluara për temën e re: gotë me ujë, pak kripë, sapun ose detergjent,letër filtër, pikatore, shishe plastike me tapë, aparat distilimi (në laboratorin ekimisë ose ndërtoje vetë), bombël e vogël gazi.


Mësuesi përkufizon ujin e fortë dhe ujin e butë dhe demonstron në klasë ujin ebutë duke hedhur në një gotë me ujë të pastër, një sasi detergjenti dhe eshkumëzon atë. Më pas përsërit eksperimentin me ujin e fortë (duke hedhurnjë sasi kripe në gotën me ujë të pastër) dhe provon shkumëzimin.Mësuesi demonstron sesi bëhet prova e fortësisë së ujit (përshkruar në libër)dhe po njësoj vepron edhe me distilimin.

Kontrolli për të kuptuarit: Vizato në tabelë skemën e mëposhtme dhe kërkoplotësimin e saj, nga ana e nxënësve.



Vërtetë, gabuar, vërtetë


1. Rrobat lahen më mirë me ujë shiu sepse ky ujë lejon shkumëzimin. 2.Tretësira e sapunit përgatitet duke vendosur një sasi sapuni në ujë, pas pakkohe, një pjesë e sapunit do të tretet

Ujë i pastër + kripëra Ujë i ______ Ujë i ______

Ujë shiu

+ gëlqere

+ ______

183

1.5. Uji i pijshëm

Objektiva: Në fund të orës së mësimit nxënësi duhet të:

Rendisë karakteristikat e ujit të pijshëm.Pohojë pse temperatura e ujit në burim parapëlqehet që të jetë e ulët.Përshkruaj përcaktimin e ndotjes nga mbetjet e ngurta.


Mjetet: termometër, hinkë, letër filtri (në mungesë letërkuzhine), qelqzmadhues (lente).

Fjalë kyçe: ujë i pijshëm, ujë i distiluar, ujë shiu.


Mësuesi: 1) tërheq vëmendjen duke shtruar pyetjen “A e dini sa janë nevojatditore të njeriut për ujë?” (pret përgjigjen dhe më pas e përforcon atë)

2) pohon që shumicën e sasisë së mësipërme e merr nëpërmjet ushqimit(veçanërisht perimeve dhe frutave) dhe pjesa tjetër duke pirë.

3) pohon se uji që përdoret për të pirë dhe gatuar nuk duhet tëpërmbajë mikrobe, nuk duhet të ketë erë dhe duhet të ketë shije të mirë.

Kontrolli për të kuptuarit: Mësuesi shtron pyetjen: A i përmbush këto kushte uji idistiluar apo uji i shiut? Diskuton me nxënësit në klasë dhe shtron pyetjen e re: Ajanë të përshtatshëm ata për tu pirë; po uji i lumenjve? Në këtë mënyrë hap rrugënpër të shkuar te analiza a ujit. Si mund të analizohet uji? (ndiq procedurën e librit).

Faktorët që përcaktojnë cilësinë e ujit

E njëjta procedurë këshillohet të ndiqet për ujin e pijshëm në çezmat tona: samë i mirë rezultati i analizës aq më pak uji i ambalazhuar përdoret.

Cilësia e ujitpërcaktohetnga:

Temperatura

Sa më e ulët nëburim

Mbetjet e ngurta

Eksperimente meletër filtër dhehinkë

Termometër

Pamja e jashtme

Tejdukshmëria, ngjyra, era

Qelqi zmadhues

184

Përgjigje për Rubrikën: “Vlerësoni veten”

1. E vërtetë apo e gabuarE gabuar, e vërtetë, e vërtetë.

2. Pyetje dhe detyra1. Uji i pijshëm duhet të jetë pa mikrobe, pa erë dhe duhet të ketë shije të mirë2. Temperatura e ujit duhet të jetë e ulët sepse sa më e ulët temperatura aq mëshumë ka oksigjen të tretur në ujë. 3. Ndotja e ujit përcaktohet nëpërmjeteksperimentit me letër filtri dhe hinkë.

1.6. Pastrimi i ujit


Përshkruajë si ndodh qarkullimi natyror i ujit.Përkufizojë se çfarë është klorinomi.

Motivim: Shtrohen pyetjet e rubrikës “Pyesim”.

Mjetet: figurat e librit

Fjalë kyçe: shtresë ujëmbajtëse, depo uji, ujësjellës, klorim.


Mësuesi tërheq vëmendjen duke shtuar pyetjet e vëna në motivim dhe me pas kujtonse uji qarkullon në natyrë dhe sqaron se “motori” i këtij qarkullimi është Dielli.

Më pas përshkruan qarkullimin e ujit në natyrë duke e skematizuar atë.

QARKULLIMI ka si bazë: AVULLIMIN DHE KONDENSIMIN.

Ujë i papastër nësipërfaqen e tokës+ nxehtësi e diellit

Avullim duke e kthyerujin në lëndë të pastër,në ajër

Formimi i reve

Kondensimi në formë shiu, bore, breshëri

Rrëke, përrenj, lumenj që ndotensepse tresin lëndë, mbetjeurbane, plehra mbetje të ngurta,mbetje industriale

Shtresa ujëmbajtëse, liqene, lumenjnëntokësor që kur dalin në sipërfaqekrijojnë burime por uji ka treturpërsëri papastërti

Në sipërfaqe të tokës Nën tokë

185

Çfarë masash merren? (duke ndërtuar depo të mëdha uji)

Si bëhet pastrimi i ujit? a)nëpërmjet filtrimit, b)dezinfektimit dhe shpjegon seçfarë është filtrimi dhe dezinfektimi

Kontrolli për të kuptuarit: Teston nxënësit sipas rubrikës: “Vlerësoni veten”.Përgjigjet e sakta do të ishin:


E vërtetë, e gabuar, e gabuar


1. Gjatë qarkullimit të ujit në natyrë, ai pastrohet sepse avullon duke u kthyernë lëndë të pastër. 2. Për të dezinfektuar ujin e klorifikojmë atë. 3. Ujin epastrojmë duke e filtruar, zbutur dhe klorinuar atë.

KREU 22.1 Nga se bindemi për ekzistencën e ajrit?


Përshkruajë prova që ajri ekziston.Përkufizojë atmosferën.Të flasë për rëndësinë e atmosferës.

Motivimi: Mësuesi shtron pyetjet e hartuara në rubrikën “ Pyesim”.

Mjetet: qiri shkrepëse apo çakmak, shishe plastike, enë me ujë.

Fjalë kyçe: atmosferë, ajër, erë, klimë.

Veprimtaritë, në mbështetje të temës së re

Pasi tërheq vëmendjen për temën e re, mësuesi pyet sesi mund të vëmë në dukjepraninë e ajrit dhe për këtë kryen provat me qiri, të përshkruar në libër. Shpjegonpërfundimin e eksperimenteve të kryera (eksperimenti i parë vë në dukjeekzistencën e ajrit, kurse i dyti vë në dukje faktin që ajri është më i lehtë se uji.)

Më pas përkufizon se çfarë është atmosfera dhe cila është rëndësia e saj.

Kontrolli për të kuptuarit: Mësuesi i kërkon nxënësve të arsyetojnë nëse ka nëhënë fenomene klimaterike.

Përgjigje për rubrikën: “Vlerësoni veten”



186

2. Pyetje dhe detyra:1. Erë quhet lëvizja e ajrit. 2. Jo pasi në Hënë nuk ka erë sepse nuk ka ajër. 3.Ajri është më i lehtë se uji.

2.2. Disa karakteristika t ajrit


Rendisë karakteristikat e ajrit.Përshkruajë eksperimente për secilën karakteristikë.


Mjetet e këshilluara për temën e re: tullumbace, enë me ujë, gozhdë, peshore,shiringë.

Fjalë kyçe: ngjeshje, elastik, trysni atmosferike.

Veprimtaritë e këshilluara për këtë temë

Mësuesi shtron pyetjet e rubrikës “Pyesim”. Më pas vazhdon duke shpjeguarkarakteristikat e ajrit, duke i renditur ato dhe duke i demonstruar ashtu siçpërshkruan libri faqe 20 dhe 21.

Skema e këshilluar në këtë rast do të ishte:

Përgjigje e rubrikës “Vlerësoni veten”


E gabuar, e gabuar, e vërtetë


1. Ajri del në formë bulëzash që bëhen të dukshme nga uji që ato përshkojnë(pra ajri bëhet i dukshëm). 2. Pompa e biçikletës tregon se ajri është elastik. 3.Trysnia atmosferike shkaktohet nga pesha e ajrit.

ajri

Nuk ka ngjyrëNuk ka erë

Nuk ka shije

Është elastik

Është i ngjeshëshëm

Ka peshë

Ushtron trysni

187

2.3 Nga se përbehet ajri

Objektivat: Në fund të orës së mësimit nxënësi duhet të jetë i aftë të:

Pohojë se ajri është një përzierje gazesh.Cilësojë dhe argumentojë se oksigjeni është përbërësi më i rëndësishëm i ajrit.


Mjetet: qiri, shkrepëse, kambanë qelqi(në mungesë gotë uji).

Fjalë kyçe: përzierje, oksigjen, azot, gaz karbonik, argon


Mësuesi pasi shtron pyetjet, analizon përbërjen e secilit element të ajrit duketheksuar që oksigjeni është i domosdoshëm për kafshët dhe bimët (duke edemonstruar këtë fakt me eksperimentin me qiriun e ndezur dhe të mbyllur nëgotë). Për të argumentuar përbërjen sasiore të ajrit demonstro eksperimentin ekëshilluar në libër.



Gabuar, vërtetë, gabuar


1. Ajri përmban oksigjen, azot, argon, karbon. 2. Qiriri shuhet sepse digjetoksigjeni i ndodhur në kambanë. 3. Përgjigjja e nxënësit do të jetë eksperimentii përshkruar në faqen 23 të librit.

KREU 33.1. Çfarë është djegia?


Përkufizojë se çfarë është djegia.Rendisë disa lëndë djegëse.


Mjetet e këshilluara për temën e re: figurat e librit në faqen 24, gotë me ujë tëftohtë, qiri i ndezur.

Fjalë kyçe: ngjeshje, elastik, trysni atmosferike.

188

Veprimtaritë e këshilluara për këtë temë:

Nxënësit mbajnë librin hapur në temën 3.1. Mësuesi/ja u tërheq vëmendjen përtë parë dy figurat e para të mësimit dhe ju kërkon nxënësve të përcaktojnë seçfarë tregojnë ato. Sqaron rolin e oksigjenit dhe të azotit, rendit anët pozitivedhe negative të zjarrit. Më pas përkufizon se çfarë quhet djegie. Sqaron se çfarëështë flaka dhe zjarri.

Kryen eksperimentin e përshkruar në faqen 25 dhe thekson se gjatë djegies kemishndërrim të lëndës dhe prodhim të gazit karbonik (dhe me raste ujë në trajtë avulli).




Përgjigjet janë: vërtetë, gabuar, vërtetë.


1. Zjarri ka luajtur rol të rëndësishëm në zhvillim e shoqërisë njerëzore sepsepërdoret për ngrohje, për përpunimin e ushqimeve, për përftimin e metaleve etj.2. Lëndët fillestare që marrin pjesë në djegie janë lëndët djegëse (druri, qymyri,druri, nafta etj) dhe oksigjeni. 3. Gazi karbonik është produkt i djegies.

3.2 Ndotja e ajrit dhe e ujit


Grupojë materialet në të shndërrueshme dhe të pashndërrueshme.Argumentojë pse lumenjtë janë të rëndësishëm për qendrat e banuara.Formulojë efektin serë dhe thotë të paktën një faktor që ul këtë efekt.


Mjetet e këshilluara për temën e re: libri i mësimit.

Fjalë kyçe: Mbeturina urbane, mbetje industriale, efekti serë, ngrohje globale.Veprimtaritë e këshilluara për këtë temë

Flakë + Nxehtësi ZjarrLëndë djegëse +oksigjen + zjarr

Gaz karbonik +ujë në formëavulli + nxehtësi

Procesi i djegies Produkte të djegies

jep

189

Mësuesi/ja shtron pyetjet e hartuara në rubrikën “Pyesim”. Më pas rendit katërelementet më të rëndësishëm në jetën e njeriut dhe përshkruan se si i ndot njeriu ato.

Klasifikon mbetjet në:

Më pas përkufizon se çfarë është efekti serë; rendit disa nga pasojat e efektitserë dhe masat që duhen marrë për të luftuar këtë efekt.



Përgjigjet janë: gabuar, vërtetë, vërtetë.


1. Qytetet e lashtësisë ndërtoheshin buzë lumenjve për të pasur afër ujin dhepër të hedhur mbeturinat që në atë kohë ishin të pakta. 2. Rritja e sasisë së gazitkarbonik në ajër bën që të pengohet largimi i një pjese të nxehtësisë nga toka,duke shkaktuar kështu efektin serë. 3. Me ngrohje globale kuptohet ngritja etemperaturës mesatare të rruzullit tokësor, për shkak edhe të efektit serë.

3.3. Mbrojta e atmosferës, një detyrë e kohës


Përkufizojë: shiun acid, smogun.Rendisë dëmet e shkaktuara nga shiu acidArgumentojë rëndësinë e shtresës së ozonit.


Mjetet e këshilluara për temën e re: figurat e librit, faqe 28,29.

Fjalë kyçe: shi acid, acid, smog, shtresë ozoni.


Duke ju referuar figurës së librit, mësuesi/ja tërheq vëmendjen tek dëmtimi imonumentit të kulturës. Më pas pohon se çfarë është shiu acid dhe cilat janëdëmet që ai shkakton.

Më vonë sqaron se çfarë është smogu e shtesa e ozonit dhe cila është rëndësia ekësaj shtrese.

mbetjeUrbane

industriale

Të tretshme

Të patretshme

Ndotin tokëndhe lumenjtë

190


Përgjigje rubrikës “Vlerësoni veten”


E vërtetë, e gabuar, e vërtetë


1. Shiu acid është bashkësi piklash uji që kanë tretur gazra acidë. 2. Po, shiu acidka shkatërruar mjaft pyje veçanërisht në Evropën Veriore dhe Kanada. Nga ky shijanë dëmtuar statuja bronzi dhe mermeri. Ai dëmton gjithashtu mëlçinë e njeriut.3. Nga shiu acid mund të mbrohemi duke ulur daljen nga fabrikat, të gazeve meveti acide. 4. Smog quhet ajri me tymra dhe gaze të dëmshme.

KREU 4.SISTEMI TINGULLOR

4.1. Yjet, galaktikat dhe gjithësia


Përkufizojë:a. ç’janë Yjet?b. ç’janë Galaktikat?c. ç’është Gjithësia?


Mjetet e këshilluara për temën e re: libri i mësimit.Fjalë kyçe: Yll, galatikë, gjithësi ose univers, re pluhuri, planet, asteroid, distancëkozmike.

Uzinat, fabrikat, industria kimike, etj. prodhojnë

Gaz karbonik Smog Mbetje

Efekti serë Ndot ajrin me tym dhe gaze;dëmtojnë shtresën e ozonit

Ndotin detin, shtresatujë mbajtëse, lumenjtë

191


Mësuesi/ja tërheq vëmendjen e nxënësve mbi pamjen e qiellit yjor duke iureferuar figurave të librit në faqen 32 dhe përkufizon yjet, galaktikat, gjithësinësi dhe ç’është një vit dritë.




E vërtetë, e vërtetë, e gabuar


1. Yjet janë trupa qiellorë, lëmshe gazesh me temperaturë shumë të lartë. 2.Galaktikat janë yje të grumbulluar në sisteme të mëdha. Një galaktikëformohet nga qindra miliarda yje, planetë, asteroid, re pluhri e gazesh etj. 3.Gjithësia është bashkësia e pafundme e galaktikave. 4. Toka jonë bën pjesë nëgalaktikën “rruga e qumështit”. 5. Dimë që për një sekondë drita përshkonrrugën 300.000 km. Kështu që për 8 min pra 480 sekonda, rruga e përshkuarnga drita do të jetë 300.000 x 480 = 144 000 000 km. Pra distanca Tokë Diellështë 144 000 000 km.

4.2. Yjësitë dhe sistemi diellor


Përkufizojë:

a) ç’janë Yjësitë?b) ç’janë meteroidët?

Të pohojë përbërjen e sistemit tonë diellor


Mjetet e këshilluara për temën e re: libri i mësimit.

Fjalë kyçe: Yllësi, Arusha e madhe, Arusha e vogël, Yll polar, Kasiopea, Sistemi diellor.

Pafundësi galaktikash

Yje, planete dhe satelitë të tyre,asteroidë, re pluhuri dhe gazesh

galaktikëGjithësi oseunivers

192


Mësuesi/ja shtron pyetjen e parë të rubrikës pyesim duke tërhequr vëmendjenedhe te figura e parë e librit. Më pas formulon ç’janë yjësitë duke treguar nëfigurat e librit Arushën e madhe, Arushën e vogël dhe Kasiopenë në lidhje meYllin polar. Gjithashtu pohon përbërjen e sistemit diellor dhe ç’janë meteroidet.

Përgjigje rubrikës “Vlerësoni veten”:


E vërtetë, e gabuar


1. Yjësitë janë figurat që formohen duke bashkuar në mënyrë imagjinare disayje. 3. Pasi është vizatuar Arusha e vogël, Ylli polar është ylli i fundit i bishtittë saj. 4. Sistemi ynë diellor përbëhet nga Dielli, planetët (Merkuri, Afërdita,Toka, Marsi, Jupiteri, Saturni, Urani, Neptuni, Plutoni) dhe satelitët e tyre,blloqe shkëmbore, retë e pluhurit dhe gazeve, satelitët artificiale.

4.3. Dielli dhe planetët


Përshkruajë diellin.Të pohojë se çfarë janë planetët.Rendisë planetët sipas largësisë nga dielli.


Mjetet e këshilluara për temën e re: libri i mësimit dhe libri i dijes

Fjalë kyçe: re pluhuri, planet, asteroid, yje gjigantë, satelitë, njollat e Diellit.


Mësuesi forcon edhe një herë se çfarë është një yll dhe më pas pyet: A është dheDielli ynë një yll? Pasi merret përgjigje apo jepet ajo, mësuesi/ja përshkruankarakteristikat e Diellit dhe thekson rëndësinë e madhe për jetën në Tokë.

Më pas tërheq vëmendjen në faktin që Dielli nuk duhet parë asnjëherë direkt,madje as me dylbi, xham të nxirë apo filtra dielli, sepse drita e tij dëmton sytë.Referoju librit të dijes për të parë mënyrën sesi mund të shihet dielli.

Shtron pyetjen se çfarë është Toka. Pra jep mundësinë për të përkufizuar seçfarë është planeti dhe rendit planetët e sistemit diellor sipas largësisë ngaDielli, duke i ftuar nxënësit ta ndjekin me figurën e librit.


193


E gabuar, e vërtetë, e vërtetë, e vërtetë.


1. Dielli rrezaton dritë dhe nxehtësi sepse është një yll. 2. Po të mungonte diellido të ishte errësirë e përjetshme, temperatura do të ishte shumë e ulët, kështuqë do të ishte e pamundur jeta e kafshëve, bimëve dhe njeriut. 3. Planetët janëtrupa qiellor që nuk kanë dritën e tyre. 4. Planetët nuk rrezatojnë dritë dheenergji pasi nuk janë yje. 5. Vizato sipas figurës së librit, faqe 37.

4.4. Satelitët – trupa të tjerë të sistemit diellor


Formulojë se çfarë janë satelitët.Përshkruajë Hënën dhe fazat e saj.Argumentojë se pse nuk ka jetë në Hënë.


Mjetet e këshilluara për temën e re: libri i mësimit dhe libri i dijes.

Fjalë kyçe: satelit i Tokës, çerek Hëne i parë, Hënë e plotë, çerek Hëne i dytë.


Mësuesi/ja udhëzon nxënësit të shohin fotografinë e parë në mësimin faqe 38duke pyetur se çfarë paraqet ajo fotografi. Përkufizon se çfarë është një satelitdhe përshkruan Hënën si të vetmin satelit natyror të Tokës. Por njeriu ka hedhurme qindra satelitë artificial. Pa ata komunikimi apo shikimi i stacioneve tëndryshme televizive të kontinenteve të tjera nuk do të kishte këtë zhvillim.

Më pas rendit karakteristikat e Hënës; Sqaron se pse shohim vetëm një faqe tëHënës dhe më pas përshkruan fazat e saj, sipas figurës faqe 39.





1. Satelitet janë trupa qiellorë që nuk kanë dritën e tyre. 2. Hëna është satelit iTokës sepse rrotullohet rreth saj. 3. Shikoni hënën në ditën kur bëhet kjo temë.4. Referoju librit të dijes faqe 17.

194

4.5. Lëvizja e trupave të sistemit diellor


Ilustrojë rrotullimin e planetëve rreth Diellit dhe rreth boshtit të tyre.Përkufizojë se çfarë është boshti i Tokës.Shpjegojë ndërrimin e ditës dhe natës.


Mjetet e këshilluara për temën e re: llambë që ndriçon, glob ( në mungesë një top)

Fjalë kyçe: astronaut, anije kozmike.


Pasi mësuesi/ja shton situatën e hartuar në motivim, pohon që trupat qiellorjanë në lëvizje.Kujtoni: Çfarë quhet vit? (koha që i duhet një planeti për një rrotullim të plotërreth tokës).Mësuesi/ja thekson që viti planetar është i ndryshëm në planetë të ndryshëm.Rendit faktet: viti tokësor 365 dite, viti merkuror është 88 ditë, viti plutonianështë 248 vite tokësore.Shton pyetjet: Cila është lëvizja ditore e Tokës? Po boshti i Tokës çfarë është?

Për të shpjeguar lëvizjen ditore i referohemi relativitetit, të lëvizjes duke përdoruranalogjinë e ndodhjes në një autobus, i cili lëviz. Cila është pasoja e rrotullimit tëTokës rreth boshtit të vet? Për ti dhënë përgjigje kësaj pyetjeje, kryhet eksperimenti ipërshkruar në libër faqe 41. Mësuesi /ja sqaron se ashtu si llamba ndriçon faqen etopit që ka përballë, ashtu edhe Dielli ndriçon faqen e Tokës që ka përballë, dukebërë që në këtë pjesë të Tokës të jetë dite, dhe në pjesën tjetër natë dhe anasjelltas.Përforco këtë rezultat edhe me figurën e librit faqe 41.





1. Duke ju referuar largësisë nga Dielli kohën (periodën) më të gjatë tërrotullimit rreth Diellit e ka Neptuni. 2. Më afër Diellit është Toka sepse kakohën e rrotullimit rreth Diellit më të shkurtër. 3. Dita dhe nata zëvendësojnënjëra tjetrën për shkak të rrotullimit të Tokës rreth boshtit të vet.

195

4.6. Pasojat e rrotullimit të Tokës rreth Diellit


Shpjegojë formimin e stinëve dhe t’i ilustrojë me figurë.Përkufizojë se çfarë janë eklipset dhe të demonstrojë me një eksperimentanalog për formimin e eklipsit të diellit dhe të Hënës.


Mjetet e këshilluara për temën e re: Llambë që ndriçon, një top i madh dhe një topi vogël.

Fjalë kyçe: formimi i stinëve, eklipsi i Hënës, eklipsi i Diellit.


Pasi njeh nxënësit me objektivat dhe shtron pyetjen se si formohen stinët, rikujtonedhe një herë që Toka kryen rrotullim rreth boshtit të vet dhe thekson se pjerrësiae boshtit të Tokës është e njëjtë. Këto dy faktorë kanë për pasojë formimin estinëve. Më pas shpjegon solsticin e verës, solsticin e dimrit, ekuinoksin epranverës dhe ekuinoksin e vjeshtës, duke e ilustruar me figurën e librit faqe 42.

Mësuesi/ja përkufizon eklipsin si zënien e Diellit apo të Tokës. Demonstrimi bëhetduke përdorur analogjinë me eksperimentin me llambë që ndriçon (që luan rolin eDiellit ), topin e madh (që luan rolin e Tokës ) dhe topin e vogël ( që luan rolin eHënës ). Vendoset topi i vogël, një herë ndërmjet llambës dhe topit të madh dhenjë herë pas topit të madh, në vijë të drejtë me llambën dhe topin e madh.

Përmbledh edhe një herë eklipset dhe thekson se stinët formohen për shkak tërrotullimit të Tokës rreth Diellit dhe pjerrësisë së pandryshuar të boshtit të sajgjatë këtij rrotullimi.





1. Dy janë shkaqet e formimit të stinëve janë: rrotullimi i Tokës rreth Diellit dhepjerrësia e njëjtë gjatë këtij rrotullimi. 2. Vizatohet figura e faqes 42 dheemërtohen stinët 3. Vizatohet skema si në figurën 43. Eklips të Diellit kemi kurhëna zë Diellin (Hëna ndodhet ndërmjet Diellit dhe Tokës) dhe eklips të Hënëskur Toka zë Diellin (Toka ndodhet ndërmjet Diellit dhe Hënës).

196

4.7. Ndërtimi i brendshëm i Tokës


Përshkruajë modelin e strukturës së brendshme të Tokës.Rendisë dhe analizojë përbërjen e tre mbështjellave të Tokës.


Mjetet e këshilluara për temën e re: libri i diturisë së natyrës

Fjalë kyçe: korja ose SIAL, mantel ose SIMA, bërthama e Tokës ose NIFE, rrezja eTokës, llavë.


Mësuesi përshkruan secilën mbështjellë duke i dalluar ato nga trashësia dhe përbërja.

Skema e këshilluar në këtë rast do të ishte:



E gabuar, e gabuar, e vërtetë, e vërtetë, e vërtetë.


1. Tri mbështjelljet e tokës janë: korja, manteli, bërthama. 2. Korja përbëhetkryesisht nga silikat dhe alumin (SIAL), manteli përbëhet kryesisht nga silikat dhemagnez (SIMA), bërthama përbëhet kryesisht nga nikel dhe hekur (NIFE). 3. Korjanjihet më mirë nga të tre mbështjellat. 4. Nxehtësia në brendësi të kores së Tokësvjen nga ndryshimet e lëndës në brendësi të saj. 5. Shih figurën e mësipërme

NIFE

SIMA

SIA

197

4.8. Formimi i tokës, oqeaneve dhe kontinenteve


Përshkruajë si u formua

a ) Tokab) oqeanet

Thotë çfarë janë kontinentet dhe si u formuan ato.


Mjetet e këshilluara për temën e re: figurat e librit, faqe 46 dhe 47.

Fjalë kyçe: Pangjea, rruzull tokësor, kontinente, oqeane, dete, pllaka tektonike,tërmete, vullkane.Veprimtaritë e këshilluara për këtë temëMësuesi shpjegon:

si u formua toka (kujton tre mbështjellat e saj).si u formuan oqeanet dhe në çfarë gjendjeje ishte atmosfera.përkufizon se çfarë janë kontinentet dhe përshkruan si u formuan ato.

I referohemi figurës së librit, faqe 46 dhe asaj faqe 47, duke theksuar ndarjen ePangjea s dhe të Panthalasa s, të cilat sollën formimin e kontinenteve dhe teoqeaneve në fundin e të cilave ndodhen pllakat tektonike.

Shtron si çështje paraprake për orën pas ardhëse: Si shkaktohen tërmetetdhe vullkanet?



E vërtetë, e gabuar, e vërtetë, e vërtetë.

2. Pyetje dhe detyra1. Në fillim toka ishte një mjegullnajë, një bllok i ftohtë. Në të ranë dhe ushtuan trupa kozmikë më të vegjël dhe blloku u zmadhua: shpërthimet sollënrritjen e temperaturës rreth 10000C dhe blloku u shkri duke u kthyer në oqeanllavë përvëluese. Toka ishte një masë e lëngët. Lëndët përbërëse u vendosën nështesa të ndryshme. 2. Ndryshimet që ndodhën në brendësi të Tokës, sollënndarjen e Pangjea s në 7 pjesë ose pllaka tektonike. Pllakat u larguan nga njëratjetra duke formuar kontinentet. 3. Ndarja e Pangjea s solli edhe ndarjen ePanthalasa a në oqeane. Në fundin e oqeaneve takohen pllakat tektonike. 4.Pasi është vepruar sipas kushteve të ushtrimit, pohohet që dikur ka qenë njëkontinent Pangjea dhe një oqean Panthalasa.

Kujtesë: Këshillohet që për orën pas ardhëse nxënësit të porositen që të sjellin nga njëpako çamçakiz.

198

4.9. Tërmetet


Përshkruajë se çfarë është tërmeti dhe si formohet ai.Rendisë pjesët e tërmetit.Klasifikojë tërmetet sipas: a) thellësisë nga sipërfaqja e Tokës dhe b) sipasforcës.


Mjetet e këshilluara për temën e re: çamçakiza petë ose kub.

Fjalë kyçe: tronditje, dridhje, tërmet i fortë, ballë, shkallë Rihter, meteor, lëndëplasëse, sizmograf, cunami.


Mësuesi njeh nxënësit me temën e re dhe shtron pyetjet e rubrikës “Pyesim”;Më pas u thotë nxënësve të vëzhgojnë me kujdes ndryshimet që ndodhin nëpetën apo kubin e çamçakizit kur veprohet ashtu si këshillohet në figurën elibrit, në fillim të faqes 48.

Mësuesi thekson se këto ndryshime pëson edhe toka gjatë takimit të shtresavetektonike, duke formuar kështu tërmete dhe vullkane.

Përkufizon dhe përshkruan tërmetet.Rendit pjesët e tërmetit (përdor figurat e librit faqe 48).

Renditja e tërmeteve sipas thellësisë

Tërmetet në det apo oqean formojnë cunam.

Thekson se studimi i tërmeteve bëhet me një aparat që quhet sizmograf dhemasa e tërmetit përcaktohet në balle të shkallës Rihter.



E vërtetë, e vërtetë, e vërtetë, e vërtetë, e gabuar, e vërtetë.

Sipërfaqja e Tokës

Tërmet mesatar, thellësia70 300 km

I thellë, thellësia 300 km

Sipërfaqësor, thellësia 10 60 km

199


Tërmet quhet tronditja, dridhja e fuqishme dhe e shkurtër e kores së Tokës.Tërmetet formohen atje ku takohen pllakat tektonike (vizatohet figura faqe 48poshtë). 3. Forca e tërmetit matet me ballë të shkallës Rihter. 4. Shkalla Rihtershpreh sasinë e energjisë, të krijuar gjatë tërmetit, në hipoqendrën e tij. 5Tërmetet e fortë në fundin e oqeaneve dhe deteve, shkaktojnë cuname.

4.10. Përhapja e tërmeteve në botë


Rendisë sipas shkallës së rrezikut zonat e tërmeteve në Shqipëri.Pohojë se pse shërben sizmografi dhe stacioni sizmik.


Mjetet e këshilluara për temën e re: hartat në faqe 50 dhe në faqe 51.

Fjalë kyçe: përhapje, hartë sizmike, stacion sizmik, shkallë rreziku.


Pasi shtron pyetjet e rubrikës “Pyesim”, kalon në interpretimin e hartës nëfaqen 50 duke bërë në këtë mënyrë edhe përshkrimin e mësimit.



E vërtetë, e vërtetë, e gabuar, e vërtetë, e vërtetë.


1. Më shumë tërmete ndodhin në bregdetin lindor të Azisë dhe të Australisë. 2.Tërmete të fortë ka pasur në Kinë në vitin 1956, ku vdiqën 830 mijë vetë; kursenë Shqipëri tërmete të fortë ka pasur në vitin 217 ku u shkatërrua qyteti iApollonisë, në vitin 1237 ku u shkatërrua qyteti i Durrësit etj . 3. Sipas shkallëssë tërmeteve Shqipëria është ndarë në 4 zona sizmike (referuar hartës faqe 51).4. Zonat ku bien tërmete të fuqishëm në Shqipëri janë: Shkodra, Durrësi,Dukat Llogara Tepelena, Delvina etj. 5. Ndikimi i tërmeteve ështëshkatërrimtar.

Kujtesë: Për orën pasardhëse këshillohen këto mjete: Një shishe coca cola 0,25 litërshe,një pako mentos, pak tallash (apo pjesë të tjera të lehta ), pak rërë.

200

4.11. Vullkanet


Përkufizojë se çfarë është vullkani.Rendisë pjesët përbërëse të vullkanit dhe llojet e lëndëve dalëse të tij.


Mjetet e këshilluara për temën e re: një shishe koka kola 0,25 litërshe, njëpako mentos, pak tallash (apo pjesë të tjera të lehta ), pak rërë.

Fjalë kyçe: vullkan, dukuri natyrore, vatër, magma, llavë, grykë (oxhak ), kanaleanësore, krater, përrenj llave, liqen vullkanik.


Shtron pyetjet e hartuara në rubrikën “Pyesim” dhe më pas organizon eksperimentinpër demonstrimin e vullkanit.

Për këtë merr një shishe 0,25 l me koka kola dhe rrethoje (mbuloje) me rërë tënjomë për t’i dhënë formën e një mali. Hape tapën me kujdes dhe hidh në tëpak tallash. Vendos 10 mentos në një shkop të hollë dhe futi në mënyrë tëmenjëhershme (shpejt) mentos et në të. Nxënësit vëzhgojnë daljen e gazrave,por edhe të lëndës (tallashit).

Pasi demonstron vullkanin pyet se cili është shkaku i vullkanit. Kujtoi nxënësvepasojat e lëvizjes së pllakave tektonike.

Mësuesi/ja shpjegon se çfarë është magma dhe si ajo formon vullkanin; renditpjesët kryesore të vullkanit dhe në fund klasifikon vullkanet.

Kontrolli për të kuptuarit: Nxënësit i kërkohet të shpjegojë pjesët e vullkanitduke iu referuar diagramit së ndërtimit të vullkanit, në faqen 52.



E gabuar, e vërtetë, e vërtetë, e gabuar, e vërtetë, e vërtetë.


Fërkimi dhe përplasja e pllakave tektonike çliron nxehtësi, pra rritettemperatura, rritet dhe shtypja. Shkëmbinjtë shkrihen e kalojnë në gjendje tëlëngët duke formuar magmën. 2. Pjesët e një vullkani janë: vatra, oxhaku,kanali kryesor, kanalet anësore, gryka ose krateri. 3. Vizatohet diagram faqe 52.4. Llava ndryshe nga magma nuk ka shumë avuj uji. Magma ka temperaturë4000 50000C, kurse temperatura e llavës është 1200 13000C. 5. Vullkani nxjerrlëndë të gazta, të lëngëta (llavë të zjarrtë ) dhe të ngurta. 6. Fotografi tëndryshme vullkanesh

201

4.12. Përhapja e vullkaneve


Shpjegojë se çfarë është unaza e zjarrtë.Formulojë se çfarë është gejzeri.Shpjegojë sesi formohet gejzeri.


Mjetet e këshilluara për temën e re: libri faqe 54 dhe 55.

Fjalë kyçe: vullkane nënujorë, unaza e zjarrtë, gejzer, ujëra termale, llixha, sëmundjetë reumatizmës, centrale.


Mësuesi/mësuesja pasi ka shtruar pyetjen e rubrikës “Pyesim” tërheqvëmendjen e nxënësve.Jo kudo ka vullkane.

Sqaron se çfarë është vullkani nënujor dhe si formohen ishujt vullkanikë.

Informon nxënësit për unazën e zjarrtë dhe për zonat e tjera vullkanike.

Shpjegon se çfarë është një gejzer, përdorimin e tij dhe të ujërave termalë.





1. Oqeania, Indonezia, Oqeani atlantik etj. janë zona me më shumë vullkane. 2.Unaza e zjarrtë është vendosja në formë vargu të gjatë i vullkaneve. 3. Gejzerëtjanë avuj uji dhe ujë, që dalin nga brendësia e tokës. 4. Gejzerët gjenden më shumënë ishullin e Islandës, Amerikën e Veriut, në Zelandën e Re, në ishujt Java etj. 5.Njeriu i përdor ujërat termalë dhe gejzerët për prodhimin e energjisë.

4.13. Mbrojtja nga tërmetet dhe vullkanet


Rendisë masat mbrojtëse nga tërmetet.Rendisë masat mbrojtëse nga vullkani.


Mjetet e këshilluara për temën e re: libri faqe 56 dhe 57.

202

Fjalë kyçe: rrezik natyror, lëndë ndërtimi, beton, ndërtim.


Mësuesi argumenton se tërmetet janë rrezik natyror, që kanë sjellë pasoja tëdëmshme. Më pas rendit masat që duhet të marrë njeriu për t’u mbrojtur ngatërmetet. Të njëjtën procedurë ndjek edhe për vullkanet.





1. Tërmetet dhe vullkanet e forta sjellin shkatërrim, kërcënim por edhe marrjetë jetës së njeriut. 2. Njeriu deri tani nuk ka mundur të parashikojë tërmetetdhe vullkanet. 3. Renditen masat faqe 56. 4. Kur bie tërmet duhet të kemiparasysh, mos përhapim panik, të qëndrojmë poshtë parvazit të derës ose tëfutemi poshtë tavolinës, por jo pranë dollapëve me kapakë qelqi, etj. 5. Pallatika themele të mbushura me beton dhe hekur dhe mure me breza betoni. Këto ebëjnë të sigurt për të përballuar rrezikun e një tërmeti.

KREU 5.TINGULLI

5.1. Burime të tingullit


Shpjegojë natyrën dhe vetitë e tingullit.Përshkruajë disa përdorime të tingullit.Identifikojë burimet e tingullit.Dallojë tingujt nga zhurmat.

Motivimi: mësuesi shtron pyetjet e vëna në rubrikën Pyesim .

Fjalë kyçe: dridhje, burim, tingull, zhurmë.

Mjetet e rekomanduara për këtë orë mësimi janë: një dërrasë me përmasat10x50 cm, fije fildispanje, fije llastiku, ije teli shumë e hollë, 7 8 gozhdë, për tëpërgatitur mjetin e sugjeruar në librin e mësimit; vizore e gjatë, diapazon.


Mësuesi shtron situatën duke përdorur pyetjen në rubrikën Pyesim dhe ju jeppërgjigje pyetjeve të shtruara pasi ka pritur përgjigjen e nxënësve.

203

Me mjetin e përgatitur që më parë, demonstron prodhimin e tingujve, siçkëshillohet në libër.

Po ashtu kryen eksperimentin e dytë dhe tërheq vëmendjen se fija e telit, fija efildispanjës, vizorja etj, janë trupa që dridhen. Pra janë burime të tingullit.

Mësuesi kryen dhe eksperimentin e tretë, duke demonstruar prodhimin etingullit dhe atë të zhurmës.

Mësuesi thekson se fildispanja, teli, diapazoni janë burime elastike dhe prandajato prodhojnë tinguj kurse gozhda me çekiçin janë burime jo elastike dheprandaj ato prodhojnë zhurma.

Kontrolli për të kuptuarit: Mësuesi iu thotë nxënësve të interpretojnë figurën eeksperimentit të tretë e më pas iu kërkon atyre të vizatojnë një burim elastikdhe një burim jo elastik, si dhe formën e një tingulli dhe formën e një zhurme.

Përgjigjet e rubrikës Vlerësoni veten




1. Trupat që dridhen quhen burime tingulli; 2. Burime tingulli janë diapazoni,fija e llastikut, vizorja etj; 3. Fëshfërima e erës është tingull. Gërhitja dhe eteshtitura nuk janë tinguj.

Përdorim fjalët kyçe

a)Tingulli prodhohet nga dridhja e një trupi elastik. b)Trupat elastikë qëdridhen quhen burime tingulli.

5.2. Tingulli dhe mjedisi

Objektiva: Në fund të orës së mësimit, nxënësi të jetë i aftë të:

Shpjegojë pse është e domosdoshme prania e mjedisit në përhapjen e tingullit.Krahasojë përhapjen e tingullit në mjedise të ndryshme.

Motivimi: Shtohet pyetja: Cili është roli i mjedisit në përhapjen e tingullit?

Mjetet e rekomanduara për këtë orë: enë e madhe qelqi (mundësisht) të mbushurme ujë, dy gurë, + një shufër metalike.

Fjalë kyçe: mjedis i gaztë, i lëngët, i ngurtë


Mësuesi shtron pyetjen e vënë në motivim.

204

U sugjeron nxënësve të shohin figurën në libër. Që tingulli i orës së vendosur nëkambanë të përhapet ka nevojë për mjedis që në këtë rast është ajri. Tërheqvëmendjen që tingulli përhapet edhe në mjedis të lëngët dhe atë të ngurtë, duke embështetur këtë përfundim në eksperimentet e përshkruara në rubrikëneksperimenti i parë dhe eksperimenti i dytë. Tek këto dy eksperimente të funditmësuesi duhet të bëjë kujdes që të cilësojë se në eksperimentin e parë, zhurma kaloinga uji në ajër, kurse në eksperimentin e dytë nga uji në metal. Cilësohet se në rastine dytë zhurma u dëgjua më mirë dhe më pas nxirret përfundimi i dhënë në libër.

Kontrolli për të kuptuarit: Punohet ushtrimi i dhënë në rubrikën vëzhgo figurën .Përgjigja e argumentuar do të ishte: meqë kemi futur orën në një pompë vakumi,atëherë ajri është hequr, pra jemi në zbrazëti. Pra nuk ka mjedis lëndor për tupërhapur, prandaj përgjigja është asnjë tingull.




2. Pyetje dhe detyra.1. Megjithëse me dritare të mbyllura, ne e dëgjojmë zhurmën e një avioni, sepsetingulli përhapet në qelq. 2. Njerëzit vendosin veshin tek shinat e trenit sepsezhurma e trenit përhapet në shinat metalike më shpejt se në ajër dhe kështu bëhet imundur dëgjimi i saj.

5.3. Si përhapet tingulli

Objektiva: Në fund të orës së mësimit, nxënësi të jetë i aftë të:

Shpjegojë mekanizmin e përhapjes së tingullit.Verë në dukje që tingulli është valë.Përshkruajë si funksionon kambana dhe altoparlanti.

Motivimi: Shtrohen pyetjet e vendosura në rubrikën Pyesim .

Mjetet në mbështetje të temës së re: figurat e librit për këtë temë.

Fjalë kyç: grimca të lëndës, valë.


Tek kjo temë, mësuesi duhet të punojë me figurat e librit. Në figurën e parë kemirrathë uji që përhapën për shkak të ngacmimit që i është bërë ujit. Pra kemipërhapjen e valës ujore. Edhe në figurën e dytë (atë të kambanës) janë vizatuarrrathë me qendër kambanën. Pra kemi edhe këtu rrathë ajror që përhapen. Kjo do tëthotë që edhe tingulli përhapet njësoj si vala. Ky përfundim mbështetet meeksperimentin e menduar me topa ping pongu. Analogjia është kjo: raketa është

205

trupi që dridhet (burimi) kurse topat e ping pongut janë grimcat e ajrit që janë vënënë lëvizje, duke krijuar kështu zona me më shumë grimca dhe zona me më pakgrimca. Bëhet kujdes të theksohet që tingulli përhapet në të gjitha drejtimet. Kjoështë arsyeja që ne dëgjojmë zhurmat që vijnë nga çdo lloj drejtimi.

Më pas përshkruan funksionimin e altoparlantit dhe të kambanës duke iu referuaredhe figurave t librit.

Kontrolli për të kuptuarit: Shtron pyetjen: Çfarë është tingulli? (Valë ) Si arrintingulli deri në vesh? ( nëpërmjet dridhjeve që pësojnë grimcat e lëndës të cilatjanë ndërmjet burimit dhe veshit tonë)



E vërtetë, gabuar, e vërtetë


1. Edhe pse jemi pas shokut, zëri i tij dëgjohet sepse tingulli përhapet në tëgjitha drejtimet; 2. Prania e mjedisit është e domosdoshme sepse pa dridhjen egrimcave të mjedisit nuk përhapet vala zanore; 3. Televizori, radioja, sirena enjë autoambulance etj. janë burime të ndryshme tingulli.

Shënim: Lajmëro nxënësit që të sjellin orën tjetër të mësimit këto mjete: Gota plastike,fije peri dhe një gozhdë për të hapur një vrimë në fundin e gotës.

5.4. Mjediset dhe tingulli


Klasifikojë materialet në veçues të tingullit dhe në përcjellës të tij.

Motivimi: Shtrohen pyetjet e hartuara në rubrikën Pyesim .

Mjetet në mbështetje të kësaj ore mësimi: orë tavoline, materiale të ndryshmeqë mbështjellin orën si p.sh një kuti, bukë peshku, gota plastike, fije peri dhenjë gozhdë për të hapur një vrimë në fundin e gotës.

Fjalë kyçe: material veçues i tingullit, material përçues i tingullit.

Veprimtaritë në mbështetje të temës së reMësuesi, pasi hedh pyetjet e hartuara në motivim, fton nxënësit që të ndjekinme vëmendje demonstrimin e eksperimentit të parë të përshkruar në libër. Paseksperimentit shtron pyetjen: Çfarë ndryshimi perceptoni? Pasi merr përgjigjenga nxënësit, e përforcon atë.

206

Ju kërkon nxënësve të nxjerrin mjetet e porositura që një orë më parë dhe sëbashku dy e nga dy, të realizojnë eksperimentin e dytë (figura e dy fëmijëve.)Ju kërkon nxënësve që të nxjerrin përfundimin se lëndët grupohen në përcjellësdhe në veçues të tingullit.Mësuesi përforcon përfundimin e tyre.

Kontrolli për të kuptuarit: Shkruhen në dërrasë një sërë materialesh dhe jukërkohet nxënësve që ti grupojnë ato.


1. E vërtetë apo e gabuar:



1. Sfungjeri, plastika janë materiale që ulin zhurmën sepse janë veçues tëzhurmës. 2. Tik taku i orës është më i dobët në rastin e vendosjes së orës mbisfungjer sepse sfungjeri është veçues akustik.

5.5. Zhurmat


Identifikojë rastet e ndotjes akustike të mjedisit nga industria, transporti.Përshkruajë mënyrat e parandalimit të ndotjes akustike.Skicojë dhe realizojë praktikisht një veçues të ri që zvogëlon ndotjenakustike të mjedisit.

Motivimi: Mësuesi shtron pyetjet e hartuara në rubrikën “ Pyesim”.

Mjetet e këshilluara për temën e re: letër, sasi pambuku sa për të mbështjellë njëcelular, po kështu edhe një sasi leshi.

Fjalë kyçe: ulësi i nivelit të zhurmës, ndotje akustike.


Mësuesi mund ta fillojë temën e re duke tërhequr vëmendjen e nxënësve mbifigurën në libër, e cila paraqet një vend të qetë, pra, pa zhurma.

Më pas mësuesi sqaron se çfarë janë zhurmat dhe si ti kontrollojmë ato.

Tërhiqet vëmendja në ndërtimet e reja të cilat duhet të ndërtohen me materialqë na mbrojnë nga zhurmat.Përgjigjet e rubrikës “Vlerësoni veten”

1. E vërtetë apo e gabuarE vërtetë, e gabuar, e vërtetë.

207


1. Testoje përgjigjen duke marrë mjetet e rekomanduara dhe në vend të radiosnjë celular. 2. Studioja duhet të jetë e veshur me material veçues akustik.

5.6. Jehona


Përkufizojë dukurinë e pasqyrimit.Krahasojë përftimin e jehonës me përftimin e kumbimit.Përshkruajë disa përdorime të tingullit.

Motivimi: Mësuesi kryen eksperimentin e dhënë në fillim të lëndës së re dhemë pas shtron pyetjet e rubrikës “Pyesim”.

Mjetet e këshilluara për temën e re: Një enë me ujë dhe disa kokrra fasule, përtë demonstruar pasqyrimin.

Fjalë kyç: pasqyrim, jehonë, kumbim.

Veprimtaritë për temën e reMësuesi, pasi kryen eksperimentin dhe pasi iu thotë nxënësve të vërejnë figurën“kthim i valës ujore nga pengesa”, formulon dukurinë e pasqyrimit. Dukepërdorur këtë model fizik, përcakton faktin që edhe zëri si valë pasqyrohet kurhas pengesa. Mësuesi i kushton kujdes largësisë së pengesës pasi është moment tëpërcaktojë dukurinë e kumbimit dhe dukurinë e jehonës. Më pas përforconpasqyrimin dhe jehonën duke i tërhequr vëmendjen nxënësve të arsyetojnë mbifigurat në faqen 66.Kontrolli për të kuptuarit

Duke iu referuar figurave përgjigjuni pyetjes në rubrikën “Pyesim” duke bërëtë mundur që nxënësit vetë të rendisin disa përdorime të tingullit.

Përgjigjet e rubrikës “Vlerësoni veten”



2. Pyetje dhe detyra1. Kumbimi është shkrirja e zërit të pasqyruar me atë të burimit dhe kjo ndodhnëse pengesat janë më afër se 17m, kurse jehona është zëri i pasqyruar nga njëpengesë e madhe kur largësia e saj është mbi 17m. 2. Kënga e regjistruardëgjohet më mirë në rastin e dhomës së zbrazët sepse muret e saj arrijnë tapasqyrojnë zërin, kurse kur kjo këngë dëgjohet jashtë mungojnë pengesat eafërta, për rrjedhojë ajo dëgjohet dobët.

208

5.7. Tingujt nuk janë të gjithë njësoj


Rendisë karakteristikat e zërit.Identifikojë a) një tingull të fortë nga një i butë b) një tingull të lartë nganjë të ulët.Nxjerrë përfundimin se çfarë është tingulli.

Motivimi: Mësuesi harton pyetjet e hartuara në rubrikën pyesim.

Mjetet e këshilluara për temën e re: Daulle lodër.

Fjalë kyçe: tingull i fortë, tingull i butë, tingull i lartë, tingull i ulët, ngjyrë (timbër).

Veprimtaritë për temën e re

Mësuesi pasi shtron situatat e rubrikës “Pyesim” tërheq vëmendjen se të gjithakëto bëhen të mundura sepse zëri ka disa karakteristika.

1. Fortësia e tingullit demonstrohet me anë të daulles. Mësuesi tërheqvëmendjen se kjo karakteristikë është e lidhur me energjinë e valës zanore.

2. Më pas mësuesja vë të këndojë një vajzë dhe një djalë dhe tërheq vëmendjenpër dallimin midis dy nxënësve duke theksuar se djali ka një zë të trashëkurse vajza një zë të hollë. Kjo karakteristikë e tingullit quhet lartësi dhe sa mëshumë dridhje të kemi në një sekondë, aq më i lartë është tingulli.

Për timbrin, mësuesja mund të organizojë këtë eksperiment: dy djem të klasës ivë të këndojnë me kurriz nga shokët të këndojnë njëri pas tjetrit dhe më paspyet klasën se cili prej tyre këndoi i pari. Pasi merr përgjigjen shtron pyetjen edytë: Pse dallohet zërin e një këngëtari nga një tjetër duke futur kështukonceptin e timbrit.


1. E vërtetë apo e gabuar:



1. Kemi disa lloje tingujsh si: tinguj të fortë, të butë, të trashë, të hollë. 2) Timbriështë karakteristika që bën dallimin ndërmjet këngëtarëve.

209

5.8. Si flet dhe dëgjon njeriu


Përshkruajë si prodhohet zëri.Përshkruajë si perceptohet zëri.Propozojë përdorimin e tingullit si element komunikimi nga njeriu te kafshët.

Motivimi: Shtrojmë pyetjet e shtruara në rubrikën “Pyesim”.

Mjetet e e këshilluara për temën e re: pak pambuk, kufje të thjeshta, përdorfigurat e librit.

Fjalë kyç: perceptim, korda zanore, zëri, komunikim, daulle veshi.


Mësuesi fton nxënësit që të këndojë nën zë me dorën e vendosur lehtësisht tefyti duke tërhequr vëmendjen tek dridhjet që ndien dora.Shpjegon me hollësi si prodhohet zëri. Më pas shpjegon si perceptohet zëri, prandërtimi dhe funksionimi i veshit. Një element që duhet trajtuar në këtë temë ështëedhe komunikimi i kafshëve. Duhet të përmendim që njeriu nuk dëgjon tingujshumë të lartë dhe shumë të ulët. Kujdes i veçantë i kushtohet rubrikës “Këshilla”.

Përgjigjet e rubrikës “Vlerësoni veten”.




1. Veshi është organi i perceptimit të zërit. Tingulli i kapur nga pjesa e brendshmee veshit, bie mbi daulle, e cila dridhet. Këto dridhje transmetohen nëpërmjet trikockave të vogla në një tub të mbushur me lëng. Në këtë tub ndodhen disa qelizanervore që dërgojnë mesazhet e tingullit në nervin e dëgjimit dhe ky i fundit idërgon në tru. 2. Duhet të kemi kujdes të mos dëgjohet muzikë e fortë me kufje, tëmos futen asnjëherë gjëra në vesh, sepse mund të dëmtohen pjesët e tij.

5.9. Muzika


Skicojë pajisje që prodhojnë tingullin.Krahasojë dhe vëzhgojë praktikisht faktorët që ndikojnë në lartësinë etingullit si: trashësia, gjatësia, tendosja, etj.


210

Mjetet në mbështetje të temës së re: gotë plastike, kokrra bizele, vinovil, kutikonserve, fije llastiku të trashësive të ndryshme, krehër, shishe plastike bosh,laps, etj.

Fjalë kyçe: muzikë, ndryshim, fije të holla, fije të trasha, pipa të shkurtra, pipa të gjata.


Mësuesi klasifikon instrumentet muzikorë dhe udhëheq nxënësit në formimine një bande muzikore me elemente të thjeshtë. Të bëjë kujdes në theksimin efaktit që fijet e holla dhe pipat e shkurtra prodhojnë tinguj të lartë.

Përgjigjet e rubrikës “Vlerësoni veten”:




1. Tinguj të lartë do të thotë tinguj me shumë dridhje. Kur ky tingull bie në gotë,mund të qëllojë që dridhjet e zërit të përputhen me dridhjet vetjake të gotës. Kështuqë rritet energjia e dridhjeve e për rrjedhojë gota të thyhet. 2. Instrumentet muzikorëndahen: me tela (p.sh violina), frymorë (si fyelli ) dhe perkusioni (p.sh daullja).

KREU 6GJALLESAT DHE PROCESET E JETËS

6.1. E gjalla dhe jo e gjalla


Klasifikojë sendet në natyrë.Rendisë veçoritë e qenieve të gjalla.Bëjë dallimin ndërmjet një të gjalle dhe një jo të gjalle.


Mjetet në mbështetje të temës së re: vazo me lule dhe një send çfarëdo në klasë.

Fjalë kyç: e gjalla, jo e gjalla.


Mësuesi fton nxënësit të hapin librin në faqen 76 dhe kërkon të klasifikojnë objektet efigurës së parë në e gjallë dhe jo e gjallë. Më pas mësuesi rendit veçoritë e gjallesave.

Kontrolli për të kuptuarit: Gjyko mbi pohimin “kristalet e akullit rriten, praato janë gjallesa”.

211





1. Veçoritë e qenieve të gjalla janë: ushqehen, lëvizin, marrin frymë, rriten,riprodhohen, përgjigjen ndaj ngacmimeve, nxjerrin jashtë mbetjet e padobishme.2. Kristalet e akullit rriten por ato nuk janë gjallesa; biçikleta lëviz, por nuk ështëgjallesë; makina siguron energjinë e tij nga karburanti por ajo nuk është gjallesë. 3.Jo të gjitha gjërat që rriten janë të gjalla, p.sh stalaktitet dhe stalagmitet rriten pornuk janë gjallesa.

6.2. Qeliza, “tulla” bazë e qenieve të gjalla


Rendisë pjesët kryesore të qelizës shtazore.Rendisë pjesët kryesore të citoplazmës.Përshkruajë funksionimin e çdo pjese të qelizës.

Motivimi: Pse themi që qeliza është tulla që ndërton gjithë qeniet e gjalla?

Mjetet në mbështetje të temës së re: figurat e librit faqe 78.

Fjalë kyçe: membranë, bërthama, citoplazma, ribozomi, mitokondria, aparati iGolxhit, rrjeta endoplazmike, lizozomi.


Mësuesi rendit tre pjesët përbërëse të qelizës dhe jep funksionin e secilës pjesë,duke përdorur diagramin e librit faqe 78.Skema e rekomanduar në këtë temë:

Qeliza shtazore

membrana bërthama citoplazma

Vesh qelizën,lejon kalimin edisa lëndëve,pengon kalimin edisa të tjerave

Truri i qelizës:urdhëron për të gjithalëndët që duhenfabrikuar dhe për tëgjithë aktivitetet e tjera

Në të ndodhenorganelet:

212

Organelet e citoplazmës:





1. Pjesët kryesore të qelizës janë: membrana, bërthama, citoplazma. 2. Membranajep urdhra për të gjitha lëndët që duhen fabrikuar duke përfshirë dhe tiparet qëtrashëgohen nga prindërit. 3. Mitokondritë prodhojnë proteina dhe tharme qëshndërrojnë lëndët te njëra tjetra.

6.3. Veçoritë e qelizës bimore


Bëjë dallimin ndërmjet qelizës bimore dhe asaj shtazore.Përshkruajë funksionimin e murit qelizor, kloroplastit dhe vakuolës.

Motivimi: Cilat janë veçoritë e qelizës bimore?

Mjetet në mbështetje të temës së re: figurat e librit faqe 80.

Fjalë kyç: muri qelizor, kloroplasti, klorofili, vakuola qendrore, fotosinteza, celuloza.


Mësuesi përmbledh edhe një herë veçoritë e qelizës shtazore duke tërhequrvëmendjen se qeliza bimore ka tre organele më tepër. Mësuesi shpjegonfunksionimin e secilit organel të ri.

Mitokondritë janë centrale energjie (prodhohet energji).

Ribozomet janë fabrika të prodhimit të proteinave.

Rrjeta endoplazmike grumbullojnë dhe transportojnëproteina dhe lëndë të tjera.

Aparati i Golxhit ku grumbullohen, përpunohendhe transportohen lëndë brenda dhe jashtë qelizës.

Lizozomet janë fshikëza të vogla të mbushura metharme, që kanë fuqi të madhe tretëse.

citoplazma shtazore

213

Skema e këshilluar në këtë rast:

Organelet e citoplazmës:

Përgjigjet e rubrikës “Vlerësoni veten”:1. E vërtetë apo e gabuarE gabuar, e vërtetë, e vërtetë.2. Pyetje dhe detyra1. Dallimi midis mitokondrive dhe kloroplasteve është se mitokondritëprodhojnë energji kurse kloroplastet konsumojnë energji. 2. Qeliza bimore katre organele më shumë se qeliza shtazore. 3. Kafshët janë të varura nga bimëtsepse bimët janë prodhuesit e vetëm të ushqimit të tyre. Mungesa e kloroplastitnë qelizën shtazore e bën të pamundur prodhimin e ushqimit nga kafshët.

membrana bërthama citoplazma

Vesh qelizën, lejonkalimin e calëndëve,pengonkalimin e ca të tjerave

Truri i qelizës: urdhëronpër të gjitha lëndët qëduhen fabrikuar dhe përtë gjithë aktivitetet e tjera

Në të ndodhenorganelet:

Qeliza bimore Muri qelizorI jep fortësiqelizës bimore

Ribozomet janë fabrika të prodhimit të proteinave.

citoplazma bimore

Mitokondritë janë centrale energjie (prodhohet energji).

Rrjeta endoplazmike grumbullojnë dhe transportojnëproteina dhe lëndë të tjera.

Aparati i Golxhit ku grumbullohen, përpunohen dhetransportohen lëndë brenda dhe jashtë qelizës.

Lizozomet janë fshikëza të vogla të mbushura metharme, që kanë fuqi të madhe tretëse.

Muri qelizor mbron dhe i jep fortësi qelizës bimore,përbëhet nga celuloza.

Kloroplastet përmbajnë klorofilin që përgjigjet përfotosintezën.

Vakuolat përmbajnë ujë dhe shumë lëndë të tjera.

214

6.4. Nga qelizat te organizmi


Bëjë dallimin ndërmjeta) indit dhe organeveb) organeve dhe sistemevec) sistemeve dhe organizmit

Motivimi: Shihni figurat e librit faqe 82. Pjesa djathtas e figurës tregon se si arrihetnga tulla te qyteti. Meqë qeliza është “tulla” atëherë si kalohet nga qeliza te njeriu?

Mjetet në mbështetje të temës së re: figura e librit faqe 82.

Fjalë kyçe: nivel organizimi, ind, organ, aparat, (sistem), organizëm.


Mësuesi shkruan në dërrasë si arrihet nga tulla te qyteti (duke trajtuar figurëndjathtas në faqen 82 ), më pas tregon sesi arrihet nga qeliza te organizmi. Përkëtë përdor diagramin e mëposhtme.

Më pas mësuesi/ja përshkruan secilin prej elementeve përbërës duke u nisur nganiveli qelizë dhe duke përfunduar te niveli organizëm. Për secilin nivel mund tëpërdorë diagramin e këshilluar:

Gjithashtu mësuesi klasifikon gjallesat në gjallesa një qelizore dhe gjallesa shumëqelizore. Thekson se në gjallesat shumë qelizore ndodh specializimi i qelizave.

Niveli Qelizor

Organizmishumë qelizor

Organizminjë qelizor

Qeliza tëspecializuara për tëkryer funksione tëndryshme

Një qelizë e vetmekryen të gjithafunksionet jetike

Niveli indor

Indi epitelial Indi lidhor Indi muskulor Indi nervor

215

Diagrami përmbledhës





1. Indi është njësia ndërtuese e një organi. Puna e një organi varet ngabashkërendimi i punës së disa indeve. 2. Bashkëveprimi i punës së disaorganeve përbën një sistem. 3. E përbashkët midis një gjallese njëqelizore dheshumëqelizore është se janë gjallesa (kanë 8 veçoritë e së gjallës ). E veçantaështë se në organizmat shumë qelizor, ndarja dhe specializimi i punës sëqelizës bën që këto organizma të jenë shumë më të zhvilluar.

6.5. Mikroskopi


Përshkruajë pjesët kryesore të mikroskopit.Përkufizojë fuqinë zmadhuese të mikroskopit.

Motivimi: Trajtuam qelizën por shtrohet pyetja sesi i kemi marrë dijet për qelizën?

Mjetet në mbështetje të temës së re: mikroskop (drejtoju laboratorit të biologjisë;në mungesë figura e librit)

Fjalë kyçe: lente, mikroskop, objektiv, okular, fuqi zmadhuese.


Shtrohet situata e hartuar në motivim dhe jep aparatin që përdoret për të bërëkëto vëzhgime, duke përshkruar pjesët përbërëse dhe funksionin e tyre.

Udhëzon se si duhet të përdoret mikroskopi.

Sistemi tretës,frymëmarrjes (11 sisteme)

Zemra, veshka, stomaku etj.

Indi: epithelial, lidhor,muskulor, nervor

Qeliza

Niveli i aparatevedhe i sistemeve

Niveli indor

Niveli i organeve

Organizmi

216

Diagrami i fjalëve kyç:





1. Mikroskopi është i domosdoshëm për të vëzhguar gjallesa ose jo gjallesa qënuk shihen me sy të lirë. 2. Fuqia zmadhuese e mikroskopit në këtë rast do tëishte 10 x100 = 1000. 3. Kur përdorim mikroskopin duhet të kemi parasysh që: a)kur e lëvizim nga një vend në tjetrin duhet ta kapin me dorën e djathtë te krahu itij, kurse poshtë vendosim dorën e majtë. b)Vendosim përgatesën në tavolinën emikroskopit dhe e kapim me kapëse, c)Fillojmë punë duke zgjedhur objektivinmë të vogël dhe e ulim atë sa më afër xhamit duke mos e prekur atë, kur imazhifillon të duket lëvizim makrovidën që të qartësohet sa më shumë ai.

6.6. Eksperimentojmë së bashku: Të vëzhgojmë me mikroskop


Fitojë shprehi të përdorimit të mikroskopit.

Motivimi: Të vëzhgojmë muret e qelizës.

Mjetet në mbështetje të temës së re: mikroskop, laps, makinë për bërjen emajave të lapsit, xham mikroskopi, xham mbulues, pikatore.


Mësuesi udhëzon nxënësit të ndjekin procedurën e dhënë në libër përzhvillimin e punës dhe më pas jep detyrën faqe 87.

mikroskopi

Objektivi

Okulari

LenteFuqizmadhuese

217


1. Pjesët e mikroskopit janë: okulari, objektivi, përgatesa, tavolina, pasqyra,këmba, doreza, vida e vogël, vida e madhe, kapësja. 2. Radha e punës është:vendosim objektin në xhamin e mikroskopit dhe e mbulojmë me xham;vendosim përgatesën në tavolinën e mikroskopit dhe e fiksojmë me mbajtëse; evëzhgojmë përgatesën më zmadhimin më të vogël; ulim objektivin sa më afërpërgatesës duke parë anash dhe jo duke mbajtur syrin në okular; vendosimsyrin te okulari dhe rrotullojmë vidën e madhe në drejtim të kundërt nëmënyrë që objektivi të largohet pak e nga pak nga përgatesa; sapo shohimimazhin e përgatesës përdorim vidën e vogël në mënyrë që të qartësojmë samë shumë pamjen. 3. a)100 herë, b) 400 herë.

KREU 7BIMËT DHE MJEDISI I TYRE

7.1. Llojet e bimëve


Rendisë bimë të ulëta dhe bimë të larta.Krahasojë bimët e ulëta me bimët e larta.

Motivimi: Mësuesi shtron pyetjet e rubrikës “Pyesim”.

Mjetet në mbështetje të temës sëre: myshqe, kërpudha, likene.

Fjalë kyçe: bimë të ulëta, bimë të larta, shkurre, bimë drunore.


Mësuesi/ja shtron pyetjet e rubrikës “Pyesim” dhe grupon bimët në të ulëtadhe të ulëta dhe jep karakteristikat e tyre.

218






1. Bimët e ulëta ndryshojnë nga ato të lartat sepse ato nuk kanë gjethe, kërcell,rrënjë kurse ato të lartat po. 2. Bimët barishtore kanë kërcell të butë dhe tëblertë dhe jetëgjatësi të shkurtër; bimët drunore kanë shumë lëndë drunore nëmuret qelizore, janë shumë të larta, kanë kërcell të trashë dhe të fortë. 3.Shkurret rriten deri në lartësinë 5 6 metra kurse drurët kalojnë mbi 10 m.

Shënim: Mësuesi/ja tërheq vëmendjen nxënësve se po fut një vazo me lule në dollapku ka errësirë dhe një tjetër të njëllojtë me të parën ku e lë në dritë. Le të shohim pasnjë jave ndryshimet që pëson bima e futur në dollap.

7.2. Bimët kanë kërkesa për t’u rritur


1. Rendisë dhe përshkruajë kërkesat e bimëve për tu rritur.


Mjetet në mbështetje të temës së re: lule të ndryshme që ndodhen në klasë.

Fjalë kyç: bimë të ulëta, bimë të larta, shkurre, bimë drunore.

Shkurre drurë

Kanë shumë lëndë drunorenë muret e tyre qelizore

barishtore drunore

Kërcell të butëdhe të blertë

bimë

Të ulëta Të larta

Pa rrënjë, pa kërcelldhe pa gjethe

219


Mësuesi/ja shtron situatën. Duke u mbështetur në përvojën tuaj renditni kërkesatqë ka një bimë për tu rritur. Për këtë kujtoni edhe kujdesin që kushtojmë në klasëpër lulet. Këtu mund të konkretizohet mësimi me lulet e klasës.

Sipas përgjigjes së nxënësve mësuesi/ja shkruan kërkesat e bimëve duke shtuarato nevoja që nxënësit harrojnë dhe duke argumentuar kërkesën përkatëse.

Shkruan në dërrasë kërkesat duke shtuar përbri tyre edhe arsyen përkatëse:

NR Nevoja Arsyeja1 Dritë Të prodhojë lëndën ushqimore2 Ujë Tret dhe transporton kripërat minerale3 Kripëra minerale

(azot, fosfor, kalium)Azoti bën ngjyrën e blertë më të thellë, fosforiforcon rrënjën dhe ndihmon lulëzimin, kaliumiforcon kërcellin

4 Llojin e tokës Dheu ka kripëra minerale, ajër, ujë, lëndëorganike

5 Temperaturë të caktuar Bimët që rriten në vende të ngrohta nuk epëlqejnë të ftohtin

6 Ajër (Për fotosintezën )thithin CO2 dhe nxjerrin O2

7 Bimët dhe kafshët kanënevojë për njëri tjetrin

Për t’u pjalmuar, kafshët thithin O2 dhelëshojnë CO2 etj.





1. Bimët kanë nevojë për dritë, ujë, kripëra minerale, llojin e tokës, temperaturëtë caktuar, për ajër. Bimët dhe kafshët kanë nevojë për njëri tjetrin. 2. Një lulemëllage ka më shumë nevojë për ujë sesa një kaktus, sepse kaktusi rritet nëvende të thata. 3. Bredhi rritet në zona të larta malore sepse ai parapëlqenvende të ftohta.

Diagrami i koncepteve

dyoksid karboni, kripëra minerale

Azot, fosfor, kaliumBima thith

nxjerr oksigjen

220

7.3. Ndryshimet në mjedis dhe rritja e bimëve


Përshkruajë një eksperiment që tregon se bimët kanë nevojë për dritë.Bëjë dallimin ndërmjet një bime të rritur me shumë dritë dhe asaj mepak dritë.Shpjegojë eksperimentin sesi bima ndjek dritën.Shpjegojë pse është e domosdoshme ujitja e bimëve


Mjetet në mbështetje të temës së re: lulen që është futur në dollap dhe tënjëllojtën e saj që është lënë në dritë, figura e librit faqe 93.


Shtron pyetjet e rubrikës “Pyesim” dhe u tregon nxënësve mënjanimin nga anae dritës, që mund të kenë kërcejtë e lules në dritare.

Më pas nxjerr lulen nga dollapi dhe e vendos afër me atë të ndodhur në dritare,duke ftuar nxënësit që të bëjnë krahasimin e dy bimëve (ngjyra, gjatësia ekërcellit). Më pas interpreton figurën 1 dhe 2 faqe 83 dhe thekson rolin e ujit nërritjen e bimëve.





1. Bimët orientohen nga drita sepse ato kanë nevojë për të. Drita ndihmonbimët për përgatitjen e lëndëve ushqimore. 2. Bimët në pyll janë në garë menjëra tjetrën se kush të zgjatet më shumë sepse kërkojnë të kapin sa më shumëenergji dritore. 3. Vendos një lule në një vend larg dritares. Pas disa javëshvërehet se kërcelli është shtrembëruar.

221

KREU 8NDËRTIMI DHE FUNKSIONIMI I BIMËVE

8.1. Ndërtimi dhe funksioni i bimëve


Përshkruajë ndërtimin e bimëve.Rendisë funksionet e kërcellit dhe gjethes.Shpjegojë funksionin e sythave dhe luleve.


Mjetet në mbështetje të temës së re: diagrami i librit faqe 94.

Fjalë kyçe: pjesa vegjetative, pjesa riprodhuese, pjesa mbitokësore, pjesa nëntokësore.


Shtron pyetjet e rubrikës “Pyesim” dhe jep ndërtimin e bimës duke shfrytëzuardiagramin e librit, faqe 94. Më pas përshkruan pjesën nëntokësore të bimës.

Diagram e plotë do të ishte





1. Kokrrat e kumbullës, kokrrat e thanës dhe kokrrat e ullirit futen në pjesënriprodhuese (fruti dhe fara). 2. Kokrrat e bizeles dhe të fasules përfaqësojnëfarën e këtyre bimëve. 3. Kërcelli i bimës shërben për të transportuar dherezervuar lëndët ushqimore.

lulja

fara

fruti

Pjesambitokësore

Pjesanëntokësore

rrënja

kërcelli

sythi

gjethjaNdërtimi i bimës

Pjesa vegjetative

Pjesa riprodhuese

222

8.2. Ndërtimi dhe funksioni i rrënjës


Përshkruajë funksionet kryesore të rrënjës.Klasifikojë rrënjët.


Mjetet në mbështetje të temës së re: karotë, rrepë, panxhar,bar me rrënjë etj.

Fjalë kyçe: epiderma, floema, ksilema, qimet thithëse, zhardhoku.


Pasi ka bërë motivimin e temës së re, klasifikon rrënjët në boshtore (janë tëthella) dhe xhufkore (përhapen pranë sipërfaqes së tokës) duke e demonstruarme mjetet e marra për këtë orë.

Duke përdorur figurën e librit faqe 96 rendit pjesët e rrënjës të para nga njëprerje tërthore e saj: epiderma, lëvorja, gypat e ksilemës, gypat e floemës dhendërtimi i saj; maja e mbuluar nga kësula që ka funksion mbrojtës, zona ezgjatjes së rrënjës, zona me qime thithëse.

Thekson funksionet e rrënjës duke përdorur diagramin e librit faqe 97.

Rrënja

Vëzhgim vertikal Vëzhgim horizontal





1. Më shpejt, nga një erë e fortë, rrëzohen bimët xhufkore, pasi bimët boshtoreshkojnë thellë në tokë. 2. Funksionet e rrënjës janë: 1) fiksimi i bimës në tokë; 2)thithja e ujit dhe e kripërave minerale; 3) ruajtja e ushqimeve; 4) ndihmon nëmbirjen e bimës në pranverë. 3. Disa bimë që njeriu iu përdor rrënjën si ushqimjanë: panxhari, karota, rrepa etj.

Shënim: Mësuesi iu kërkon nxënësve që të sjellin herën tjetër kërcej të bimëve tëndryshme.

223

8.3. Ndërtimi dhe funksionet e kërcellit


Përshkruajë si është i ndërtuar kërcelli.Klasifikojë kërcejtë.


Mjetet në mbështetje të temës së re: pjesë kërcelli të bimëve të ndryshme.

Fjalë kyçe: kërcell barishtor, kërcell drunor, trung.


Mësuesi/ja, pasi motivon nxënësit, u kërkon atyre të mbajnë para kërcejtë e sjellë.Duke demonstruar u tregon pjesët e kërcellit dhe kërkon që edhe nxënësit tiidentifikojnë së bashku me të.

Diagrami i fjalëve kyç

Më pas mësuesi/ja tregon ndërtimin e brendshëm të kërcellit duke përdorurdiagramin e prerjes tërthore, figura e librit faqe 99.



E vërtetë, e vërtetë, e vërtetë.


1. Kërcelli shërben a) për transportin e ujit, të kripërave minerale dheushqimeve të ndryshme midis rrënjëve dhe gjetheve; b) rezervon lëndëushqyese për periudha të vështira. 2. Kërcejtë barishtor janë më pak të fortë seato drunor sepse qelizat e tyre kanë më pak lëndë drusore dhe vendosja eenëve ksilemë/floemë bëhet e shpërndarë dhe jo e përqendruar në qendër si tekkërcelli drunor (shiko figurën faqe 99). 3. Sythet e bimëve shërbejnë për çeljen egjetheve dhe luleve.

kërcell

barishtor

drunor trungje

224

8.4. Shndërrimet e kërcellit


Rendisë disa kërcej nëntokësorë dhe mbitokësorë.Shpjegojë veçoritë e secilit lloj kërcelli.


Mjetet në mbështetje të temës së re: Kokërr patate (mundësisht të mbirë), qepë.

Fjalë kyçe: zhardhokë, bulb, stolone, rizomë.


Shtron pyetjet e rubrikës “Pyesim” dhe më pas rendit dhe përshkruanshndërrimet që pëson kërcelli.

Diagrami i fjalëve kyçe:





1. Kërcelli nëntokësor shndërrohet në: zhardhok, bulb, rizom, stolon. 2. Disabime me kërcell nëntokësor janë: tulipani, zymbyli, zambaku etj. 3. Zhardhokëtdhe bulbet grumbullojnë shumë lëndë ushqimore dhe ujë duke ndihmuarzhvillimin e një bime të re.

Kërcellnëntokësor ishndërruar

Zhardhok (patate, lule begonje, çiklamin)

Bulb (qepa, hudhra, tulipani, narcisat)

Rizome (fieri, grami, lulja iris)

Stolone (luleshtrydhja )

Kërcej mbitokësorë

Kërcej sekulentë

Kërcej kacavjerrës

225

8.5. Provojmë qarkullimin e lëndëve te bimët


Vërejë nëpërmjet eksperimentit gypat e kërcellit që transportojnë ujënga rrënja drejt gjethes.


Mjetet në mbështetje të temës së re: një lule me kërcellin dhe disa gjethe, bojëe kuqe, një gotë qelqi brisk i mprehtë dhe një lupë zmadhuese.


Mësuesi/ja ndjek procedurën e dhënë në libër. U kërkon nxënësve të kryejnë punëndhe të nxjerrin përfundimet (duke u bazuar ne temën mësimore faqe 102 103).


Pyetje dhe detyra

1. Gypat e kërcellit që transportojnë ujë nga rrënjët drejt pjesëve të tjera tëbimës janë gypat e ksilemës. 2. Ngjyra e lules ndryshoi sepse uji i ngjyrosur metë kuqe arrin në lule përmes kërcellit (gypave të ksilemës). 3. Ngjyra e gjethevendryshoi sepse uji i ngjyrosur me të kuqe arrin në gjethe përmes kërcellit(gypave të ksilemës).

Shënim: Porosit nxënësit që orën tjetër mësimorë të sjellin gjethe të bimëve të ndryshme.

8.6. Ndërtimi i gjethes


Përshkruajë ndërtimin e jashtëm të gjethes.Shpjegojë ndërtimin e brendshëm të gjethes.


Mjetet në mbështetje të temës së re: gjethe bimësh të ndryshme.

Fjalë kyçe: llapa, bishti, nervurat, mezofili, kutikulat.


Mësuesi u kërkon nxënësve të mbajnë para gjethet e sjella dhe pasi bënmotivimin e orës së mësimit, fton nxënësit të ndjekin bashkë me të ndërtimin ejashtëm të gjethes.

226

Diagrami i këshilluar për fjalët kyç të kësaj teme është si më poshtë:




2. Pyetje dhe detyra1. Bimë të ndryshme kanë gjethe të ndryshme. 2. Themi se ndërtimi i njëgjetheje i ngjan një sanduiçi sepse midis epidermës së sipërme dhe të poshtmendodhet mezofili. 3. Gjethe të shndërruara janë gjembat e kaktusit, luspat eqepës etj. Gjithashtu disa gjethe janë shndërruar për të ngrënë insekte.

8.7. Funksionet e gjethes

Objektiva: Në fund të orës së mësimit nxënësi duhet të jetë i aftë të shpjegojë:

Frymëkëmbimin dhe fotosintezën.Si bimët humbasin ujë përmes transpirimit.

Motivimi: Mësuesi shtron pyetjet e rubrikës “Pyesim”

Mjetet në mbështetje të temës së re: figurat e librit faqe 106 dhe 107.

Fjalë kyçe: transpirimi, frymëkëmbimi, fotosinteza.


Mësuesi/ja njeh nxënësit me temën e re shtron pyetjet e hartuara në motivim. Pasishtron pyetjen e parë, shpjegon arsyen; bimët kanë nevojë për sheqer të cilin e

gjeth

Pjesa ejashtme

Pjesa ebrendshme

nervura

bishti

thjeshtë

kryesore

dytësore

Epidermae sipërme

llapapërbërë

Qelizanë formë

ksilema floema Qelizasfungjero

Epidermae poshtme

Mezofili

227

vetsigurojnë gjatë procesit të fotosintezës. Skematikisht kemi: ujë + dyoksidkarboni = sheqer + oksigjen dhe e shpjegon sipas figurës në faqen 106.

Diagrami i këshilluar do të ishte:





1. Klorofili kap energjinë e dritës diellore, që duhet për zbërthimin e ujit dhedyoksidit të karbonit. 2. Lëndët e parë për fotosintezën janë dyoksidi i karbonitqë thithet nga mjedisi dhe uji që thithet nga rrënjët; kurse produktet janësheqeri dhe oksigjeni. 3. Në pyje ajri është më i lagësht se në vendet ezhveshura, sepse në pyje drurët kanë gjethe, të cilat realizojnë transpirimin(duke lëshuar ujin e tepërt në ajër duke e pasuruar atë me ujë).

8.8. Të koleksionojmë lloje të ndryshme gjethesh


Klasifikojë gjethet e ndryshme mbi bazën e veçorive të tyre.

Mjetet në mbështetje të temës së re: 10 lloje gjethesh të ndryshme.


Zhvillimi i kësaj teme bëhet si është përshkruar në libër faqe 108 dhe 109.

2. Pyetje dhe detyra1. Disa veçori që i bëjnë gjethet të ndryshme nga njëra tjetra janë forma, buzët,nervurat.Shënim: Kujtohu për bimën helodea canadiensis, që të duhet për mësimin 8.9. Përmësimin 8.12, merr një kokërr patate dhe në prani të klasës fute në një gotë me ujë, sitregohet në figurën faqe 117.

Funksioni i gjethes Frymëkëmbimi

Transpirimi

Fotosinteza

Humbje e ujit në formë avullinga gjethja

Thith oksigjen, çliron dyoksidkarboni

Prodhimi i ushqimit në saj tëenergjisë diellore, CO2, ujë

228

8.9. Të provojmë: bimët marrin frymë dhe kryejnë fotosintezën


Provojë që gjatë fotosintezës thithet dyoksid karboni dhe çlirohet oksigjen.

Motivimi: Mund të tërheqë vëmendjen duke pohuar se qëllimi i orës sëmësimit është të provojnë se bimët marrin frymë dhe kryejnë fotosintezë.

Mjetet në mbështetje të temës së re: kambanë qelqi, qese bezeje të zezë, gotaqelqi, provëza qelqi, hinkë qeli, shkrepëse, bima Helodea canadiensis.


Këshillohet të ndiqet procedura e librit, faqe 110 dhe 111.


1. Lëndët e para që përdor bima për të kryer fotosintezën janë uji, dyoksidkarboni dhe energjia diellore. 2. Sheqeri dhe oksigjeni janë lëndët qëprodhohen nga fotosinteza. 3. Bimët nuk kryejnë fotosintezë në errësirë sepsemungon drita, pra energjia që duhet për të kryer fotosintezën.

8.10. Bimët pa lule dhe me lule


Grupojë bimët në bimë me lule dhe bimë pa lule.Përshkruajë ciklin e riprodhimit të një bime me lule.


Mjetet në mbështetje të temës së re: figurat e librit faqe112,113 dhe 114.

Fjalë kyçe: petlat, nënpetlat, pistil, vezorja, ovulat, thekët, poleni, pllenimi.


Pasi motivon orën, mësuesi/ja grupon bimët në bimë pa lule dhe në bimë melule dhe me fara.Diagram e këshilluar për shumimin e bimëve pa lule, do të ishte:

Spore

Qelizë seksualemashkullore

Qelizë seksualefemërore

Bimë e re

Bimë mashkullore

Bimë femërore

229

Më pas shpjegon bimët me lule dhe fara duke tërhequr vëmendjen se kemi tëbëjmë me një riprodhim seksual. Skema e ciklit të riprodhimit seksual te luletdo këshillohej.

Polenizimi pllenimi shpërndarja mbirja.





1. Riprodhimi i bimëve pa lule është shumim aseksual, kurse riprodhimi ibimëve me lule është seksual. 2. Polenizimi i bimëve ndodh nëpërmjet erës,ujit, insekteve, shpendëve të vegjël. 3. Fazat e ciklit jetësor të bimës janë:polenizimi, pllenimi, shpërndarja dhe mbirja.

Shënim: Lajmëro nxënësit që të sjellin fara të bimëve të ndryshme.

8.11. Bimët me lule farëveshura dhe farë zhveshura


Bëjë dallimin ndërmjet bimëve farëveshura dhe atyre farëzhveshura.Përshkruajë bimët farëveshura dhe bimëve farëzhveshura.


Mjetet në mbështetje të temës së re: fara frutash dhe perimesh të ndryshme.

Fjalë kyç: bimë farëveshura, bimë farëzhveshura, monokotiledone, dykotiledone.


Mësuesi përshkruan bimët farëveshura. Thekson se llojet e frutave janë tëndryshme: mishtake, të thata ose të rreme. Jep se çfarë quhet kotiledon dhe igrupon farat e bimëve farëveshur në një dhe dy kotiledone.

230

Një skemë e këshilluar do të ishte:

dhe më pas bën dallimin midis tyre.



E gabuar, e gabuar.

2. Pyetje dhe detyra1. Bimët farëzhveshura nuk kanë aparat riprodhues si ato farëveshura, farat etyre nuk vishen nga fruti. 2. Monokotiledonet kanë një kotiledon, kurse dykotiledonet kanë dy kotiledone. Pra ato dallohen nga numri i kotiledoneve. 3.Sipas vendbanimit duhet dhënë përgjigja.

Shënim: Mësuesi të ketë për orën tjetër, për demonstrim bimë që shumohen me gjethe,bimë që shumohen me kërcell dhe bimë që shumohen me rrënjë.

8.12. Shumimi vegjetativ i bimëve


Rendisë llojet e shumimit vegjetativ.Thotë shembuj për çdo lloj shumimi.


Mjetet në mbështetje të temës së re: bimë që shumohen me gjethe, bimë qëshumohen me kërcell dhe bimë që shumohen me rrënjë, (bën kujdes tëdemonstrojë pataten e futur orë më parë në gotën me ujë).

Fjalë kyçe: riprodhim vegjetativ.

Bimëtfarëveshura

lule fruta Fara

Mishtake Thata Rreme

Monokotiledone

Dykotiledone

kanë shndërrohen në

Bimëfarëzhveshura

Luspa Boçet Farat

Mashkullore Femërore

kanë organizojnë mbrojnë

231


Mësuesi/ja bën motivimin e orës së mësimit.

Sqaron se çfarë kuptohet me shumim aseksual dhe në pas jep llojet e këtij shumimi.


Për çdo lloj jep shembull duke e demonstruar me mjetet e marra për orën e mësimit.





1. Shumim aseksual realizohet me anë të një pjese të trupit bimor, kurseshumimi seksual realizohet përmes qelizave seksuale mashkullore dhefemërore. 2. Shumimi vegjetativ ka të mirë se realizohet lehtë, është i sigurtdhe marrim një bimë të njëjtë me bimën mëmë. 3. Trëndafili shumohet merrënjë, shpatorja riprodhohet me gjethe, kurse zhabina shumohet me kërcell.

KREU 99.1. Gjallesat shtazore janë të varura nga ato bimore


Shpjegojë varësinë e ndërsjellët ndërmjet bimëve dhe kafshëve.


Mjetet në mbështetje të temës së re: libri faqe 120, 121.

Fjalë kyçe: barngrënës, mishngrënës.


Mësuesi/ ja shtron pyetjet e rubrikës “Pyesim” dhe më pas kërkon nga nxënësitpërgjigjen e pyetjes; Cili është prodhimi kryesor i fotosintezës? Pasi merr

Shumimi vegjetativ

Rrënjë Gjethe Kërcell

bëhet me

232

përgjigje: sheqeri, shtron pyetjen e dytë: Pse ai është i rëndësishëm për jetën ebimëve (pse e përdor bima atë?) Po kafshët a e prodhojnë dot vetë sheqerin? Sie sigurojnë sheqerin që u nevojitet? Në këtë mënyrë shpjegon se pse kafshëtkanë nevojë për bimët (si ato barngrënëse ashtu dhe ato mishngrënëse), porduhet theksuar se edhe bimët kanë nevojë për kafshët sepse ato ndihmojnë nëpolenizim, shpërndarje, pastrim nga dëmtuesit.

Përdoret diagrami i librit për të demonstruar mësimin.



E vërtetë, e vërtetë, e gabuar.

9.2. Çfarë na japin bimët?

Objektiva: Në fund të orës së mësimit nxënësi duhet të jetë i aftë të shpjegojëpërdorimin e bimëve:

Për ushqimVeshjeBarnaSi material ndërtimi


Mjetet në mbështetje të temës së re: libri faqe 122.

Fjalë kyçe: qymyr guri, bimë mjekësore, bimë zbukurimi.


Pasi shtron situatën si në motivim, thekson se njeriu merr ushqimet nga bimët.Për këtë përdor skemën e librit faqe 122. Më pas sqaro se çfarë prodhimesh tëtjera marrim nga bimët dhe çfarë është qymyr guri, bimët mjekësore dhe ato tëzbukurimit.

Mendoj se një vëmendje e posaçme i duhet kushtuar rëndësisë së mënyrës së tëushqyerit për fëmijët (mund të përdoret si një temë ekstrakurrikulare).





1. Druri i bimëve përdoret për: ndërtim, prodhimin e letrës, mobilie, prodhimine sheqerit, ushqim, lëndë djegëse. 2. Bimët si gruri, misri, orizi, thekra, tërshëra,

233

elbi etj janë drithëra, kurse bimë si domatja, bizelja, specat etj janë zarzavate. 3.Lëngjet e frutave përgatiten nga frutat si portokalli, molla etj.

Shënim: Kujtohu të marrësh për temën tjetër bimë si sherebela, murrizi, lule tëndryshme zbukurimi etj.

9.3. Bimët mjekësore dhe bimët e zbukurimit


Shpjegojë përdorimin e bimëve mjekësore.Përkufizojë hortikulturën dhe shpjegojë përdorimin e bimëve të zbukurimit.


Mjetet në mbështetje të temës së re: libri faqe 124, 125 por edhe murriz,sherebele, rigon etj.

Fjalë kyçe: bimë mjekësore, lule basani, rigon i kuq, murrizi, sherebela, bimë zbukurimi.


Pas motivimit mësuesi/ja sqaron se çfarë janë bimët mjekësore dhe çfarë ështëmjekësia popullore. Për ta argumentuar rendit disa të tilla dhe thekso se cilapjesë e bimës përdoret, duke i ilustruar me figurat e librit dhe të bimëve tësjella në klasë. Më pas sqaro çfarë është hortikultura, si përzgjidhen bimëtzbukuruese, duke ilustruar me figurat e librit faqe 125.





2. Nëse bimët mjekësore do të mblidheshin pa kriter ato do të zhdukeshin.

3. Lule bore, fikus, zambak, begonja, etj.

Dituri Natyre3-4-5mësuesi

Libër Aida Rëmbeci

ISBN: 978 - 99956-93-64-0

Librat e mësuesit dhe planet mësimore për të gjithë titujt që ne disponojmë, mund t’i gjeni dhe t’i shkarkoni pa pagesë nga faqja e internetit www.mediaprint.alPër më shumë informacion mund të na shkruani në adresën e emailit: [email protected] të na kontaktoni pranë redaksisë në numrin e telefonit: 04 2256158.

Çmimi 400 lekë

www.mediaprint.al9 789995 693640

dituri natyre 3, 4, 5

Documents