dinsel nançlar ve düünceler tarihi-iii - mircea eliade

7/31/2019 Dinsel nanlar ve Dnceler Tarihi-iii - Mircea Eliade

1/45

1

DDNNSSEELLNNAANNLLAARRvvee DDNNCCEELLEERRTTAARRHHCCiilltt IIIIII

MMuuhhaammmmeeddddeenn RReeffoorrmm aannaaMMRRCCEEAA EELLAADDEE

NN DD EE KK LL EE RRNSZ, 9XXXI. BLM ANTK AVRASYANIN DNLER: TRK-MOOLLAR, FN-UGURLAR, ...XXXII. BLM KONAKIRICILIK KRZNE KADAR HIRSTYAN KLSELER (VIII.-IX.YZYILLAR)XXXIII. BLM MUHAMMED VE SLAMIN GELMESXXXIV. BLM CHARLEMANGEDAN FOREL GOACHNOYA BATI KATOLKLXXXV. BLM KELAM VE TASAVVUFXXXVI. BLM BAR KOHBA AYAKLANMASINDAN HASDLE YAHUDLKXXXVII. BLM AVRUPADA DNSEL HAREKETLER: GE ORTAADAN REFORM ARFESNEXXXVIII. BLM REFORMLARDAN NCE VE SONRA DN, BY VE HERMES GELENEKLERXXXIX. BLM TBET DNLERDZN

XXXXXXII.. BBLLMMAANNTTKK AAVVRRAASSYYAANNIINN DDNNLLEERR::

TTRRKK MMOOOOLLLLAARR,, FFNN UUGGUURRLLAARR,, BBAALLTT--SSLLAAVVLLAARR

Trk-Moollarn yldrm gibi istilalar -IV. yzylda Hunlardan Timura kadar (1360-1404 )- Avrasya'nn ilkel avclarnn mitsel modelinden esinleniyordu: bozkrda avnkovalayan yrtc etobur. Hareketlerinin apanszl ve hz, topluluklar kitlesel olarakkatletmeleri, yerleik kltrn dsal iaretlerini (kentler ve kyler) yok etmeleri;Hun, Avar, Trk, Mool atllarn bozkrda geyikleri avlayan veya gebe obanlarnsrlerine saldran kurt srlerine benzetir. Askeri nderlerin, bu davran tarznn

stratejik nemini ve siyasal sonularn ok iyi bildiine kuku yoktur. Ama rnekavcnn -yrtc etobur- mistik saygnl da hatr saylr bir rol oynuyordu. Birok Altayboyu, atalarnn doast bir kurt olduunu iddia ediyordu.

Kendisini Cengiz Han'n ardl olarak gren Trk hkmdar Timur (1360-1404), yrtcetoburlardan esinlenen son byk fatihti.

Hem eitli Altay gruplar hem de Fin-Ugur nfuslar kuzey blgelerde avclk vebalklk, Orta Asya'da gebe hayvanclk ve gney blgelerinde de daha mtevaz llerde tarmla urayorlard.

Sibiryada Ren geyii yetitirilmesinin esin kayna herhalde bozkrda daha ncegerekletirilen atn evcilletirilmesiydi.

Baz zgl anlaylar ayrt edilebilmektedir: insanlarn efendisi olan gk tanrya inan,zgn bir kozmogoni tr, hayvanlarla misti k dayanma, amanizm. Ayrca Orta veKuzey Asya inanlarnn en ilgin yan onlarn badatrmac bir yapya sahip olanyaratmlardr.


2/45

2

Altay halklarnn tm tanrlar iinde, en nemlisi ve en iyi bilineni hi ku kusuzTengri'dir. Hem tanr hem , gk anlamna gelen tengri szc, Trk ve Mool szdaarna aittir.

Tengri szc tanrsal olan ifade etmek iin kullanlr. ... Orhun yaztlarnn birinde{Kl Tigin Yazt} stte Kk tengri (Mavi Gk) altta Yaz Yer yaratldnda, ikisininarasnda insanolu yaratlm.

Kargaa hkm srmeye, boylar drt bir yana dalmaya balaynca, ortadaimparatorluk diye bir ey kalmaynca, eskiden o kadar ne kartlan Tengri ... yeriniikincil gk tanrlarna brakma veya parampara olma (tengrilerin oalmas) eiliminegirer. ... Hkmdar kalmaynca, Gk Tanr da yava yava unutulur, halk tapmglenir ve baat hale gelir. (Moollar, her birinin kendi ismi ve belirli bir ilevi olan,99 tengri bilir).

Tengri'nin tapna yoktur ve heykel biiminde tasvir edildii olduka kukuludur. ...Dier her yerde olduu gibi, Altayllarn gk tanrs da her eyi bilendir. ... Orta ve

Kuzey Asya'da (baka yerlerde de grld gibi) tengrilerin oalmasn onlarnbaka tanrlarla (frtna, kozmik bereket tanrlar vb) zdeletirilmesi izler. rneinAltay'da Tengere Kayra Kann (Balayc Gk Tanr) yerini Bay lgen (ok Byk)alr ve at kurban, ona sunulur. Tunguzlarn Buga'snn (Gk,Dnya) tapmyoktur; her eyi bilir, ama insanlarn ilerine karmaz, hatta ktleri bilecezalandrmaz. Yakutlarn rng Ayg Toyon'u gn yedinci katnda oturur, her eyiynetir ama yalnzca iyilik yapar (yani cezalandrmaz).

Dnyann baka birok blgesinde olduu gibi Asya'da da evrenin yaps kabaca katl -gk, yer, yeralt- olarak tasarmlanr; bunlar merkezi bir eksenle birbirlerinebalanr. ... - tanrlarn, insanlarn ve yeraltnn hkmdar ile birlikte llerin

oturduu - dnya, st ste binmi katman olarak tasavvur edilmitir.

Gn ortamda, gksel adr bir kazk gibi sabitleyen Kutup y ldz parlar. Bu yldzaAltn Kazk(Moollar, Buryatlar vb), Demir Kazk(Sibirya Tatarlar vb), GneKaz(Teletler vb) adlar verilir.

Altay aman ritel kayn aacna trmanrken aslnda kozmik aaca trmanmaktadr.

Orta ve Kuzey Asya halklar arasnda en iyi bilinen kozmogoni miti, epey farklbiimlerde de olsa aa yukar tm dnyaya yay lm bir mittir. ... Yaratltan ncekiEngin Sular.

nsann yaratl hakkndaki mitler de dmann zararl roln ne karr. Bir okmitolojide grld zere, Tanr insan balktan ekillendirir ve ona ruhundan fler.Ama Orta ve Kuzey Asya'da bu senaryo dramatik bir blm ierir: Tanr, ilk insanlarnbedenlerini ekillendirdikten sonra onlar korumas iin yanlarna bir kpek brakr vebirer ruh aramak iin ge kar. O yokken Erlik kagelir ve yaklamasna izin verirsekpee bir post vereceini vaat ederek (kpek o srada plaktr) insan bedenlerinisalyasyla kirletir.


3/45

3

aman hem teolog hem cin bilimci; hem esrime uzman, hem otac, avn yardmcs,topluluun ve srlerin koruyucusu, ruhlarn klavuzu, baz toplumlarda da bilge veozandr.

amanizmterimiyle ifade edilen ey, arkaik (paleolitik devirden beri bulgulanmgibidir) ve tm dnyaya yaylm (Afrika'da daha ok sra ddr) bir dinselgrngdr. Ama terimin dar anlamnda amanizm zellikle Orta ve Kuzey Asya ileKuzey kutbuna yakn blgelerde hkm srer. amanizm en ok etkiyle (ran-Mezopotamya, Budizm, Lamaclk) yine Asya'da karlam, ama kendi zgn yapsnyitirmemitir.

amann tm gleri deneyimlerine ve manevi nitelikteki bilgilerine baldr.

Bir aman ancak ifte eitim aldktan sonra aman olarak kabul edilir: 1) Esriknitelikte bir eitim (dler, grler, kendinden geme halleri vb) ve 2) Gelenekselnitelikte bir eitim (aman teknikleri, ruhlarn adlar ve ilevleri, kabilenin mitolojisi vesoy kt, gizli dil vb ).

Bu srada onlar bilinsiz ve neredeyse cansz bir halde, ila dokuz gn yurtta veyassz bir yerde yatarlar. Hatta bazlar sanki soluk almay bile kesmi ve ld sanlpgmlecekken kurtulmutur. Sonunda tamamen yenilenmi bir beden ve amanlkyapma yeteneiyle dirilirler.

Bu erginleme ritelinden aklda tutulmas gereken, acemi amann kutsanmak iinge ktnn kabul edilmesidir. ... Kayn aac veya direk Dnyann Merkezi'ndedikili duran ve kozmik blgeyi birbirine balayan aa ve kazkla zdeletirilir.Ksacasamanlarn aac kozmik aacn tm glerine sahiptir.

1) lk aman,Tanr (veya gk tanrlar) tarafndan yaratlmtr; 2) ama tanrlaronun ktln grnce, glerini ciddi lde kstlamlardr. ... : Kartalgndermiler; Kartal, uykuya dalm bir kadn grp onunla ilikiye girmitir. Kadnbir olan ocuk dnyaya getirmi ve o lk amanolmutur. Yakutlar da ayn inancpaylar. Ama Kartal'a stn Varlk, Ayg (Yaratc) veya Ayg Toyon (Ik Yaratcs)ad da verilir. Ayg'n ocuklar Dnya Aac'nn dallarna konmu ku-ruhlar olaraktasvir edilir; aacn tepesinde muhtemelen bizzat Ayg Toyon'u kiiletiren ift balkartal bulunur.

lk amanlar"atlarna (yani davullarna) binip gerekten bulutlar n arasnda uuyor,istedikleri biime girebiliyor ve bugnk ardllarnn asla yineleyemeyecei mucizeler

gerekletiriyorlard.

aman kurban rahibi deildir ve Altayllarda doum ve dn trenlerine ancakbeklenmedik bir ey olursa, rnein ksrlk veya zor bir doum gibi durumlardamdahale eder. Buna karlk insan ruhunun hastalklar (ruhun yitirilmesi veya ktruhlarn eline gemesi) ve lm (ruhun te dnyaya gtrlmesi gerektiinde) gibideneyimlerine ilikin her trende aman vazgeilmez bir kiiliktir.


4/45

4

Altayllarn at kurban treni ... Kam (= aman) ... at kutsar ve birka yardmcnn dael vermesiyle belkemiini krarak at ldrr; bylece hibir kan damlas nn darsramasna izin vermez, Atalara ve koruyucu ruhlara yaplan sunulardan sonra, ethazrlanr ve trenle yenir.

Ritelin ikinci ve en nemli ksm ertesi akam yaplr. Srtna aman giysisini geirenkam ok sayda ruh arr. Bu uzun ve karmak tren ge ykselile sonlanr.

amann yeralt dnyasna inii, ge trmann kartn oluturur.

aman Erlik Hana eitli armaanlar sunar ve en sonunda da iki ikram eder. Tanrsonunda sarho olur ve iyi niyetli bir hal alp aman kutsar, hayvanlar oaltacanasz verir vb. aman ata deil, bir kaza binerek sevinle yeryzne dner.

Ama amann asl ilevi saaltmadr. Hastalklar genellikle ruhun kaybolmasna veyakarlmasna balanr. aman ruhu arar, yakalar ve yeniden hastann bedeninesokar. Kimi zaman hastal n ifte nedeni vardr: Ruhun alnmas ve durumu daha da

arlatran kt ruhlarn hastann ruhunu ele geirmesi; o zaman amann tedavisihem ruhun aranmasn hem de cinlerin koyulmasn ierir.

Genel anlamda amann lme, hastalklara, ksrla, talihsizlie ve karanlklardnyasna kar hayat, sal, dourganl, kdnyasn savunduu sylenebilir.

Yeniseylilerin (Ketler) hem gkhem de gk tanranlamna gelen Es'ianmsatlabilir. ... Es, evrenin yaratcs ve efendisidir ve insan da o yaratmtr. yidirve gc her eye yeter, ama insanlarn ileriyle ilgilenmez: bunu ikinci plandakiruhlara, kahramanlara ve byk amanlara brakr.Tapm yoktur; ona kurbansunulmaz, dua edilmez. Yine de dnyay korur ve insanlara yardm eder.

Samoyedlerin Hristiyanl kabul etmesi mnasebetiyle (1825-1835), misyonerlerbinlerce insan biimli putu yok etmilerdir. Bunlarn bazlarnn 3 veya 7 yz vardr.... ok ballk zellii -yani her eyi grme ve bilme yetenei-...

Avc ve balk toplumlarda farkl hayvan trlerinin koruyucu ruhlar ve HayvanlarnEfendileri hatr saylr bir rol oynar. Hayvan insana benzer; her hayvann bir ruhuvardr ve baz halklar (rnein Yukagirler) hayvann ruhunu yakalamadan onuldremeyeceklerine inanrlar. ... Hayvanlarn Efendisi hem av hem de avclar korur.

Baltk halknn -Litvanlar, Letonlar ve Eski Prusyallar- Hristiyanl kabul ettirmek

ve fetih amacyla sefere kan Tton valyeleri ile girdikleri uzun savata krla krlaarda kalan son temsilcileri sonunda Cermen yerleimci kitlesi iinde asimile edilip yokoldular. Cermenler, Letonlara ve Litvanlara da boyun edirdi ve bu halklar XIV.yzylda en azndan kat stnde Hristiyanl kabul etti; bununla birlikte kendidinsel geleneklerini srdrmeyi baardlar.

Leton dinsel folklorunda tanr ailesinin babas olan Dievs, gkteki bir dan tepesindebulunan iftliinde yaar: ... Dnyann dzenini Dievs kurmutur ve insanlarn


5/45

5

yazgsn belirleyip, onlarn manevi yaamn gzeten odur. Bununla birlikte Dievsstn bir tanr olmad gibi, en nemli tanr da deildir.

Tton valyeleri'nin 1249'da Eski Prusyallara kabul ettirdii anlama -Baltk dinizerine ilk yazl belge budur- maluplarn llerini atlar veya hizmetkarlar, silahlar,giysileri veya dier deerli eyalaryla birlikte gmmekten veya yakmaktanvazgemesini art kouyordu.

Esrime ve esrimeyle geilen hayvan biimlilik hali genellikle dinsel bir ilem (veya akby) oluturur: aman, kt ruhlarla savamak iin bir hayvann suretine brnr.... Kurt adamlar Tanrnn kpekleridir. Onlarn etkin mdahalesi olmasa, eytanyeryzn kasp kavurur.

Baltk dininin ayrt edici zellikleri unlardr: 1) Birok tanrsal aile kavram; 2) Gneve frtna tanrlarnn egemen rol; 3) Doum ve yazg tanralaryla (Laima) yertanrlarnn ve onlarn hipostazlarnn nemi; 4) Tanrya baiyi byclerleeytan'n hizmetkarlar olan cadlar arasnda trans halinde gerekletirilen ritel sava

anlay. Hristiyan badatrmaclna karn, bu dinsel biimler arkaiktir.

Slavlar ve Baltk halklar, Avrupa'ya en son girmi Ari dilini konuan halklardr.

Fin-Ugur halklarnda ortaya koyduumuz bu sre Hint-Avrupallarda dabulgulanmtr.

Hint-Avrupallarn bilmedii bir Pan-Slav adeti, ikiz mezar1ardr, , be veya yedi ylsonra kemikler topraktan karlr, ykanr ve bir beze sarlr; bu bez eve tanr vegeici olarak kutsal keye, ikonalarn asl durduu yere yerletirilir. ... ok arkaikolan bu adete (Afrika ve Asyada bulgulanmtr) Finlilerde de rastlanr.

Hint-Avrupallarn bilmedii bir dier Slav kurumu... kaynpederin bulu andakioullarnn nianllaryla ve kocalar uzun sre gelmeyen gelinleriyle yatma hakkdr.

XXXXXXIIII.. BBLLMMKKOONNAAKKIIRRIICCIILLIIKK KKRRZZNNEE KKAADDAARRHHIIRRSSTTYYAANNKKLLSSEELLEERR ((VVIIIIII..--IIXX..YYZZYYIILLLLAARR))

Hristiyanlk, daha doru bir ifadeyle Hristiyanln resmi devlet dini konumunaykseltilmesi de Roma mparatorluu'nun gerilemesinin ve antik dnyann knnnedenleri arasnda saylmtr ve hala da saylmaktadr. ... Hristiyanlk askeri vasf ve

erdemleri tevik etmemekle birlikte, ilk Hristiyan din savunucular nn imparatorluakar giritikleri polemik, Konstantinus'un Hristiyanl kabul etmesinden sonra zatenvarlk nedenini yitirmiti. stelik Konstantinusun Hristiyanl benimseme veBoazii'nde yeni bir Bakent kurma karar, klasik Grek-Latin kltrnn korunmasnaolanak vermitir.

Hippo piskoposu Augustinus tarihi sekiz aa ayrr: 1) Adem'den Nuh Tufan'na; 2)Nuh'tan brahim'e; 3) brahim'den Davuta; 4) Davud'dan Babil esaretine; 5)Msr'dan ktan saya; Altnc a, sa Mesihin ikinci kez geliine kadar srecektir.


6/45

6

Tm bu tarihsel dnemler Kabilin iledii cinayetle balayan civitas terenna'nnparasdr ve Civitas Dei de (Tanr Devleti) bunun kartdr. ... Romamparatorluu'nun misyonu ve hakllk gerekesi ncil'in tm dnyaya yaylmasnsalamak iin bar ve adaleti srdrmektir. ... Hristiyanlarn tek beklentisinin, TanrDevleti'nin insanlarn uygarlna kar kazanaca nihai zafer olmas gerektiinidurmadan yineler.

Augustinus'un mehur bir vaaznda syledii gibi: ... bir kurumun srekliliinisalayan insanlarn niteliidir ve bunun tersi doru deildir.

Origenes'le birlikte Yeni Platonculuk Hristiyan dncesine belirleyici biimde nfuzetti. ... Origenes'e gre, akn ve anlalmas olanaksz Baba Tanr, sureti olan ve hemanlalr hem de anlalmaz nitelikteki Oul'u ezeli ve ebedi olarak yaratr.

Origenes mkemmel Hristiyann Tanry bilebilecei ve ak yoluyla onunlabirleebilecei inancndayd.

Augustinus, 388 ile 399 arasnda Maniheizme kar kaleme ald be eserinde aynkonular yineledi Tanrnn yaratt her ey gerektir, varln parasdr, dolaysylaiyidir. Ktlk bir tz deildir, nk iinde iyinin en kk izi bile yok tur. Tanrnnbirliini, gcnn her eye yeterliini ve iyiliini, dnyada ktln varlylabantsn kopararak kurtarmaya almak umutsuz bir abad r. (Dou Avrupa veOrta Asya'nn kozmogonik efsanele rinde de Tanrnn ktln ortaya kylabantsn koparmak ynnde benzer bir abaya tank olmutuk).

Pelagiusun, insan aklnn ve zellikle de iradesinin olanaklarna snrsz bir gvenivard. retisine gre, her Hristiyan erdemli yaayarak ve ilecilii uygulayarakmkemmellie, dolaysyla azizlik mertebesine eriebilirdi. Gnahlarndan yalnzca

insan sorumluydu, nk iyilik yapma ve ktlkten kanma yetisine sahipti; bakabir deyile zgrl, hr iradesivard. ... Eer gnah insanda doutan varsa ozaman gayri iradidir eer iradiyse o zaman doutan deildir.ocuklarn vaftizedilmesinin amac ilk gnah temizlemek deil, yeni doan bebei sa Mesih'e takdisettirmektir.

Pelagiusuluun tarihi ksa, ama olduka alkantldr. Pelagius eitli sinodlar vekonsiller tarafndan defalarca aforoz edilip, sonra yeniden aklanmtr. Pelagiusulukkesin olarak ancak 579da, Orange Konsili'nde, zellikle Augustinus'un 413 ila 430arasda kaleme ald rtme metinlerine dayanlarak mahkum edilmitir.

Kiprianus'a gre (200-258), ocuklarn vaftiz edilmesi ilk gnah sildii iin gerekliydi.

Augustinus kaderi Tanrnn gelecekteki ilerini yolundan saptrlamayacak vedeitirilemeyecek ekilde dzenlemesiolarak tanmlar. ... Baz insanlara ebediyaam, bazlarna ise ebedi lanetlenme verilir; vaftiz edilmeden len ocuklar da buikinci kategoride yer alr. ... lk gnah, reme yoluyla aktarld iin, yaamn kendisigibi evrensel ve kanlmazdr.


7/45

7

Augustinus Maniheistleri, ktln sorumluluunu mitsel bir yaradln veya kurucuilkenin srtna yklemekle sulad. ... Aziz Augustinus'un bize sylediine gre, ilkinsanla birlikte gnah al kanl insanln tenine sinmitir. ... Augustinus'un, vaftizedilmeden len ocuklarn lanetleneceine ilikin rktc kuram kilise iindeki enbyk dehalarn, en byk din alimlerinin bile z t ve korkutucu grnmlertayabileceini gstermektedir. ... Biz on alt yzyldr kilisede Aziz Augustinus'unyceliinin ve zaafnn meyvelerini ve ykn tayoruz.

Din ehidi tapm II. yzyln sonundan ben kilise tarafndan uygulanyor ve kabulediliyordu. Ama sa Mesih'in ahitlerinin kutsal emanetleri Konstantinus'un kurduubar dneminden sonra ve byk basklar srasnda kayg verici bir nem kazand.Baz piskoposlar bu ar tapnmada putperestliin yeniden iddetlenmesi tehlikesinigryorlard. Gerekten de putperestlerin cenaze uygulamalaryla Hristiyanlarnller tapm arasnda bir sreklilik sz konusudur; defin gn ve her lmyldnmnde mezarn yannda verilen ziyafetler bunun bir rneidir.

Din ehidi tapm da bu gelenein uzantsdr; u farkla ki, artk aile ii bir tren deil,

tm cemaati ilgilendiren ve piskoposun huzurunda cereyan eden bir tren szkonusudur. ... Din ehitleri insanlk halini amlar, kendilerini Mesih iin fedaetmilerdi ve hem Tanrnn huzurunda, gkyznde hem de burada,yeryzndeydiler. ... Din ehitlerinin mezarlar ve kutsal emanetleri gkyznnyeryz ile iletiime girdii ayrcalkl ve aykr bir yer oluturuyordu.

Putperestlerde iki tapm -tanrlar ve kahramanlar tapm- ak bir biimde birbirindenayrlyordu. Kahraman lml oluuyla tanrlardan kesin bir biimde ayrlmt; dinehidinin cesedi ise ona tapnanlar Tanrya yaklatryordu. ... Ekmek ve arabn saMesih'in bedenine ve kanna dnmesi gibi, din ehidinin cesedi de onun ibret alnaslmyle kutlu klnyordu.

Tapm VI. yzylda hatr saylr bir yaygnla eriti. Bu ar tapnma biimi Doumparatorluu'ndaki kilise yetkilileri asndan kimi zaman can skc boyutlara ulat.IV. ve V. yzyllarda Suriye'de iki tr kilise vard: Bazilikalar ve martyria'lar, yanidin ehidi kiliseleri.Kubbeleriyle ayrt edilen bu din ehidi kiliselerinin merkezinde,azize adanan bir sunak bulunuyor, bunun iinde sz konusu azizin kutsal emanetleriyer alyordu. ... Sonunda V. ve VI. yzy llarda birok bazilika kutsal emanetler edindi;bazlarnda kilisenin iinde bu emanetlerin onuruna zel bir apel, bir martyrium inaedilmiti. Ayn zamanda martyrium'larn aama aama dzenli kiliselere dnmesinetank olundu.

Ayn dnemde -IV. yzyl sonundan VI. yzyla kadar- kutsal emanetlerin yceltilmesiBatmparatorluu'nun da tamamna yayld. .. Din ehidi kabirleri, mezarlkalanlarnda giderek grkemli bir hal alan yap lara dnt ve kentlerin snrlarndakibu yatrlar blgenin dinsel yaamnn merkezi oldu. Mezarlklar daha nce higrlmemi bir saygnla sahip olmutu. ... Piskoposlarn gc kent dndaki bu yenikentlerden kaynaklanyordu. Aziz Hiyeronimus'un yazd gibi, azizlere tapnrken,kent adres deitirmiti.


8/45

8

Ayin alaylar ve ziyaretler Akdeniz dinsel tarihindeki benzersiz bir buluu temsil eder.... Ritel niteliindeki geitler ve ayin alaylar cinsel ve toplumsal ayrmlarn ortadankalkmasn yanstyordu; erkekleri ve kadnlar, aristokratlar ve kleleri, zenginleri veyoksullar, yerlileri ve yabanclar bir araya getiriyorlard.

Kutsal emanetlerin snrsz biimde paralara ayrlmas ve imparatorluun bir ucundandierine nakli Hristiyanln yaylmasna ve toplu Hristiyanlk deneyiminde birliinsalanmasna hizmet etti.

Kutsal emanet tapm mminlerin ateli inanlar iinde yalnzca gkle yeri birbirinedeil, insanlar da Tanrya yaklatryordu; nk kutsal emanetlerin kefedilmesinisalayan ve mucizelere izin veren hep Tanryd. Ayrca bu tapma ikin elikiler(rnein din ehidinin hem cennette hem mezarnda veya bedeninin bir parasndavar olmas) mminleri paradoksal dnceye yaknlatryordu. Nitekim kutsalemanetlere tapnma Bedenlenme, Teslis dogmalarnn ve sakrament teolojisininbasitletirilmi (yani ruhbandan olmayanlar n da anlayabilecei bir koutu olarakdeerlendirilebilir.

IV. yzyl boyunca Bat ve Dou kiliseleri arasnda baz farkllklar belirginlemeyebalar. rnein Bizans Kilisesi, hiyeraride piskoposlardan ve metropolitlerden stnbir basamak olan patriklik kurumunu yerletirir. ... lk arlan(dolaysyla AzizPetrus'a kar bir ncelii olan) Aziz Andreas'n kutsal emanetlerine sahipKonstantinopolis, Roma ile en azndan eit konumda bulunduu iddiasndadr.

lk kmenik konsillere Papann -bu unvan Siricius (384-399) tarafndanonaylanmt; bylece kendisinin dier piskoposlarn biraderi deil babasolduunu ilan ediyordu- yalnzca birka temsilcisi katld.

Kilise iinin drt blm drt ana yn simgeler. Kilisenin ii evrendir. Sunak, doudabulunan cennettir. ... Bat ise tam tersine kyamet gnn ve bedenlerin dirilmesinibekleyen llerin ebedi istirahatgahlarnn, byk ac ve lm karanlklarnnblgesidir. Yapnn ortas yeryzdr. Kosmas ndicopleustes'in anlayna gre,yeryz dikdrtgen biimindedir ve stlerine bir kubbe bindirilmi drt duvarlasnrlanmtr. Bir kilisenin iindeki drt blm drt ana yn simgeler.

Bizans dinsel dncesinin yapsnn, onun zgnlnbir anlamda gizlediidorudur. nk her din alimi Babalarn aktard retiyi aynen srdrmek, korumakve savunmak iin byk gayret gsterir. Teoloji deimez bir olgudur. Yeniliklersapkn akmlar alanna girer; bidatve kfrdeyimleri neredeyse eanlamldr. D

grnteki (Babalarn gelitirdii dncelerin srekli yinelenmesinden oluan) butekdzelik, bir donukluk ve ksrlk iareti olarak deerlendirilebilir - yzyllar boyuncabyle deerlendirilmitir.

Bununla birlikte Dou teolojisinin merkezi retisi, zellikle de insann tanrlamas(theosis) dncesi, Aziz Pavlus'a, Yuhanna'nn ncili'ne ve dier Kutsal Kitapmetinlerine dayansa da, ok byk bir zgnle sahiptir. ... Gnah karcMaksimus'a gre, Tanr insan, ilahi ve madde d bir oalma tarzyla donatarakyaratmtr; hem cinsellik hem de lm ilk gnah n sonulardr. ... Bu da Dou


9/45

9

Kilisesinde isel duann (daha sonra kesintisiz duaya dnmtr), tefekkr vemanastr yaamnn nemini aklar.

Dou Kilisesinde, zt gibi grnseler de birbirini tamamlayan ve zaman iinde gkazanacak iki eilime tank olunur. Bir yanda, mminler topluluunun kilise cemaatiolarak tad deer ve oynad rol; dier yanda, ileci ve mtefekkir keilerinsaygn otoritesi. Bat da hiyerari mistiklere ve mtefekkirlere kar temkinli birtutumu benimserken, Douda mminler ve kilise yetkilileri nezdinde mistikler bykitibar grecektir.

On Emir'de bildirilen yasaa uyan ilk iki yzyln Hristiyanlar tasvir yapmamlard.Ama Dou mparatorluu'nda yasak III. yzyldan itibaren grmezden gelindi ve hemmezarlklarda hem de mminlerin toplandklar alanlarda dinsel bir ikonografi (KitabMukaddes'ten esinlenen figrler veya sahneler) ortaya kt. Bu yenilik kutsal emanettapmnn gsterdii atlmla yakndan ilikiliydi. ... kona severlerin balca kanttasvirlerin -zellikle de okuma yazma bilmeyenler asndan- pedagojik ilevi vekutlulatrc erdemleriydi. Tasvirler ancak VI. yzyln sonuna doru ve VII. yzylda

hem kiliselerde hem de zel konutlarda tapnma ve tapm nesnesi oldu. konalarnnnde dua ve secde ediliyor, ikonalar plyor, baz trenlerde dolatrlyordu.

Tasvirlerin -tasvirle temsil ettii kii arasnda belli bir sreklilii varsayan- doastgcne bu inan VI. ve VII. Yzyllardaki ikona tapmnn en nemli zelliidir. kona,tanrsalln kendisinin bir uzvu, bir uzantsdr.

mparator Konstantinos 716'da tasvir tapmn resmen yasaklad ve 754'tekiKonstantinopolis ikona k rc sinodu bu tapm aforoz etti; gsterilen balca teolojikkant ikonalara tapnlmasndaki rtl putperestlikti. 815'teki ikinci ikona krc sinodHristoloji adna tasvir tapmn reddediyordu. nk tanrsal yaradln tasvir

edildiini (bu bir kfrdr) ima etmeden veya yalnzca insan doasn resmetmekamacyla birbirinden ayrlamaz iki yaradl ayrmadan (bu da sapknlktr), sa Mesihfigrn resmetmek olanaks zdr. Buna karlk efkaristiya, Mesih'in gerek tasvirinitemsil eder, nk ona Kutsal Ruh nfuz etmitir; bylelikle efkaristiya, ikonannaksine hem ilahi, hem maddi boyuta sahiptir.

kona sever teolojinin en sistemlisi ise aml Yuhanna (675-749) ve Stoudion'luTheodoros (759-826) tarafndan gelitirilmitir. ... Saml Yuhanna, Grnr olansizler nasl grnmez eylere tapnabiliyorsunuz?diye yazar. kona krclarn arruhuluuonlar, sa Mesih'in bedeninin fiziksel deil gksel olduunu ileri sreneski Gnostiklerle ayn kategoriye sokmaktadr. Bedenlenmenin ardndan Tanrya

benzerlik grnr klnm, bylece Eski Ahit'teki tanrsal olan resmetme yasa iptaledilmitir. Demek ki sa Mesih'in bir ikona ile temsil edilebileceini inkar edenler,Bedenlenme gereini de rtl olarak inkar etmektedir. Bununla birlikte her ikiyazarmz da tasvirin canlandrd modelle z ve tz bakmndan ayn olmadnbelirtir. Tasvir yalnzca bir benzerlik oluturur ve modeli yanstsa da onunla ayrmnkorur. Dolaysyla ikona krclar efkaristiyay bir tasvir olarak grerek kfr suuilemektedir; nk Mesih'le z ve tz olarak zde olan efkaristiya sa Mesih'intasviri deil, kendisidir.


10/45


11/45

11

Vahyin tebliigenellikle iddetli titremeler, humma veya me nbetleri eliindegerekleiyordu.

Yaklak yl boyunca ilk vahiyler yalnzca Haticeye ve birka yakn dosta (amcaolu Ali, evlatl Zeyd ve gelecein iki halifesi, Osman ve Ebu Bekir) aktar ld. Birsre sonra Cebrail'in vahiyleri kesildi ve Muhammed bir bunal m ve ylgnlkdneminden geti. Ama yeni bir vahiyle gveni yerine geldi: Rabbin seni terk etmedi,sana darlmad da. Sonras senin iin ncesinden elbette ki daha mutlu ve kutluolacaktr. Rabbin sana verecek de sen honut olacaksn.

612 ylnda, gelen vahiyleri halka aklamasn buyuran bir ryetin ardndan,Muhammed risaletine balar. ... Muhammed'in ilk teblilerinde bir tek istisna dndaAl1ah'n yanna baka bir ilah koymayn,Allah'n tekliinden sz etmemesiartcdr; ama muhtemelen bu da daha sonradan metne katlm bir paradr.

Sureler balangta ezberleniyordu, ama ok tanrclarn muhalefeti sertleince yazyageirilmeye balandlar.

Muhammed, "Allah'tan baka ilah yoktur" derken, yeni bir din kurmay tasarlamyordu. Yalnzca yurttalarn "uyandrmak," onlar yalnzca Allah'a tapmayaikna etmek istiyordu, nk onu zaten gn ve yerin yaratcs, bereketin gvencesiolarak kabul ediyorlard; krizler ve byk tehlikeler yaandnda da ona yakaryor veyeminlerinin tm gcyle Allah'a ant iiyorlard. Zaten Allah Kabenin de tanrsyd. Eneski surelerden birinde, Muhammed kendi kabilesinin yelerinden, Kureylilerdenunu ister: Bu evin Rabbine ibadet etsinler. O ki onlar doyurup kurtard alktan vekendilerini gvene kard korkudan.

Bununla birlikte muhalefet ok gemeden kendini gsterdi. Bunun birok nedeni ve

gerekesi vard. bn shak, Peygamber Allah'n buyruuyla gerek dini (slam, Allahateslim olmak) tebli ettiinde, Mekkelilerin kendi tanrlar hakknda kt konumadsrece ona kar kmadklarn belirtir. Rivayete gre, Necm suresinin 20. ayetindensonra, tanra, Lat, Uzza ve Menat hakknda u ayetler geliyordu: Onlar ok ycetanralardr ve efaatleri kesinlikle istenir bir eydir.Ama daha sonra Muhammed buszlerin esin kaynann eytan olduunu fark etti. O zaman onlar n yerine u szlerigeirdi: Bunlar sizin ve atalarnzn takt isimlerden baka eyler deildir. Onlarhakknda Allah bir kant indirmemitir.

Bu olay iki adan reticidir. Birincisi Peygamberin itenliini gsterir: lahi esininkendisine bildirdii szleri yinelerken eytan tarafndan aldatldn kabul etmektedir.

kincisi, iki ayetin yrrlkten kaldrlmasn Allah'n her eye yeten gc ve mutlakzgrlyle aklamaktadr. Gerekten de Kuran: vahyin baz blmleriniyrrlkten kaldrma zgrln tanyan tek Kutsal Kitapt r.

Zengin Kureyliler oligarisi iin, putperestlikten vazgemek ayrcalklarnn yitirilmesianlamna geliyordu. Ayrca Muhammed'i Allah'n gerek resul olarak kabul etmek,onun siyasal stnln tanmak anlamna da gelecekti. Daha da kts:Peygamberin tebli ettii vahiy, onlarn oktanrc atalarn srekli cehennememahkum ediyordu ki, geleneksel bir toplumda kabul edilemez bir anlayt bu.


12/45

12

Nfusun byk ounluu asndan balca itiraz konusu, Muhammed'in varolusalsradanlyd. ... Vahiyleriyle alay ediliyor, bunlar ya Muhammed'in uydurduu, ya dacinlerin bu szleri sylettii ileri srlyordu. ... Mucize sahibi olmamas nedeniyle desulanyordu. ... Sonu olarak Muhammed'den ge karak ve aa bir Kutsal Kitapindirerek peygamberliinin gerekliini kantlamas istenmektedir.

nanmayanlarn sulamalar belirginletike, Peygamberin yantlar ve gsterdiigerekeler de geliir. Kendinden nceki birok peygamber ve havari, hatta baz rakipleri gibi, Muhammed de kendini Allah'n resul olarak kabul ve beyan eder.

Ge ykseli de (mirac) inanmayanlara verilmi bir yanttr. ... Hadislere gre mirac617 veya 619 ylnda gereklemitir; kanatl ksrak Burak'a binen Muhammed,yeryz Kuds'n ziyaret eder ve sonra ge kar. ... Seyahat yalnzca bir ansrmtr: Muhammed'in yola karken devirdii kpn iindeki suyun tamam,odaya geri dndnde yere salmamtr henz.

Daha sonraki slam teolojisi ve tasavvufta merkezi bir rol oynayacak mirac hadisesi,

Muhammed'in dehasna ve slama zg -ve imdiden vurgulamakta yarar olan- birizgiyi, yani geleneksel mitsel-ritel senaryolar, dnceleri ve ibadetleri zmsemeve yeni bir dinsel sentez iinde btnletirme isteini yanstr.

Muhammed'in ve ona inananlarn konumu srekli zorlamaktadr. Mekke'nin ilerigelenleri, onlar airetlerine ait haklardan dlamaya karar verirler. Halbuki bir Arabntek korumas airet aidiyetidir. Yine de amcas Ebu Talib, asla slama katlmamasnakarn, Muhammed'i korur. Ama Ebu Talib'in lmnden sonra ... 615'e doru hemonlar basklardan kurtarmak istedii hem de belli bir blnmeden ekindii iin,Muhammed 70-80 kiilik bir Mslman topluluunu Hristiyan bir lkeye, Habeistanage tevik etti. Balangta yalnzca Kureylilere yeni dini kabul ettirmek iin

gnderildiine inanan Peygamber, imdi iki vaha-kentin, Taif ve Yesrib'in sakinlerineve gebelerine yaklamaktayd. Taif gerleri ve Bedevileri nezdinde baarszlaurad, ama Yesrib'le (gelecein Medine'si) kurulan ilikiler cesaret vericiydi.Muhammed, geleneksel dinin ekonomik ve siyasal karlarla yozlamad ve birokYahudinin, yani tektanrcnn yaad Yesrib'e sn may tercih etti.

622'de Mekke'ye yaplan hac ziyaretinden yararlanan Yesrib'li 75 erkek ve 2 kadndanoluan bir heyet Peygamberle gizlice bulutu ve onun iin savamaya yemin ettiler. Ozaman mminler kk gruplar halinde Mekke'den ayrlp Yesrib'e gitmeye balad.l dokuz gnde geiliyordu (300 km'den daha uzun bir mesafe). Muhammed,yannda kaynpederi Ebu Bekir olduu halde, son gidenlerdendi. 24 Eyllde Medine

yaknnda bir mezra olan Kuba'ya geldiler. Hicret baaryla tamamlanmt. Ksa sresonra Peygamber Medine'ye girdi ve gelecekteki konutunun yerinin saptanmas iinidevesine brakt. Toplu namazlar iin mminlerin toplanma yeri olarak da kullanlanev ancak bir yl sonra hazr olabildi; nk Peygamberin elerinin dairelerini de inaetmek gerekmiti.

Muhammedin Medine'deki dinsel ve siyasal etkinlii, Mekke dneminden net birbiimde ayrlr. Bu deiiklik Hicret'ten sonra gelen surelerde aka grlr: Busureler esas olarak mmetin rgtlenmesine ve toplumsal-dinsel kurumlarna


13/45

13

ilikindir. slamn teolojik yaps Peygamber Mekke'den ayrlrken tamamlanmt,ama ibadet kurallarn (namaz, oru, zekat, hac) Medine'de saptad. Muhammed enbandan beri olaanst bir siyasal zeka gstermiti. Mekke'den gelen Mslmanlar(muhacirun) ile Medine'de yeni dini kabul edenleri (ensar), kendisini tek lider ilanederek kaynatrd. Demek ki airet ballklar hkmsz klnmt. Bundan byleteokratik bir toplum biiminde rgtlenmi bir tek Mslman cemaati vard.Muhtemelen 623'te oluturulan anayasada {Medine Vesikas}, MuhammedMuhacirun ile "Ensar"n (yani mmetin) dier tm halklardan ayr tek bir halkoluturduunu ilan etti; bununla birlikte dier kabilelerle, Yahudi airetinin de hakve devlerini belirledi. ... Askeri baarlarla birlikte siyasi saygnl da durmadanbyyordu.

Muhammed'in Medine'de yaad en byk hayal krkl, Yahudi airetiningsterdii tepki oldu. Peygamber, Hicret'ten nce, Yahudi ibadetine uygun birbiimde, kble olarak Kuds' semiti; Medine'ye yerletikten sonra srailoullarnnbaka ritellerini de ald. Hicret'ten sonraki ilk yllarda gelen sureler Yahudileri deslama ekmek iin gsterdii abalar kantlamaktadr. ... Peygamber olarak

tansalard, Yahudilerin ritel geleneklerini korumasna izin verecekti. Ama Yahudilerindmanca tavrlar giderek artyordu. Kuran'da, Muhammedin Eski Ahit'i bilmediinikantlayan hatalar buldular.

Kopu 11 ubat 624'te, Peygambere Mslmanlarn namaz klarken kble olarakKuds'e deil, Mekke'ye dnmelerini buyuran yeni bir vahiy inince gerekleti.Muhammed o dahiyane sezgisiyle Kabe'nin brahim'le olu smail tarafndan inaedildiini bildirdi. Ama atalarn iledii gnahlarn ardndan, tapnak imdiputperestlerin denetimindeydi. Bundan byle Arap dnyas da kendi Tapnana sahipolmutu ve bu tapnak, Kuds'tekinden daha kadimdi. Bu dnyann kendi tektanrclvard artk: Hanifiye. (Hanif: Allah'n birlii ilkesini benimseyen din ya da byle bir

dinden olan; Kuran'da birok defa Hz. brahim'in hanifolduu belirtilmitir). ... Bukararn hatr saylr dinsel ve siyasal sonular oldu: Bir yandan Arap birliiningelecei gvence altna alnmt; dier yandan ileride Kabe evresinde yrtlecekdnce abalar en eski, dolaysyla gerektektanrclarn etkisi altnda bir tapnakteolojisiyle noktalanacakt. Muhammed imdilik hem Musevilik hem de H ristiyanlklayollarn ayrmaktayd: Bu iki kitapl dinbalangtaki saflklarn korumaybilememiti. Bu nedenle Allah son Resuln gndermiti ve nasl ki HristiyanlkYahudiliin yerini almsa, slam da Hristiyanln yerine geecekti.

Tektanrclara, ehlikitapa gelince, Muhammed onlara bir baka vesileyle Tevrat',ncil'i ve Rabbinizden size indirilenitam uygulamalar gerektiini hatrlatr; u bir

gerek ki, iman edenler ve Hristiyanlardan Allah'a ve ahiret gnne inanp baraynelik i/iyilik yapanlar iin korku yoktur. Tasalanmayacaklardr onlar.

Muhammed ve muhacirun, geimlerini salayabilmek iin. Mekkelilerin kervanlarnabasknlar dzenlemek zorunda kaldlar. lk zaferlerini Mart 624'de Bedir'de kazandlar.... Bir ay sonra Peygamber Yahudi airetinden birini evlerini ve mallarn geridebrakarak Medine'den ayrlmaya zorlad. Ertesi yl Mslmanlar Uhud'da, 3.000 kiiolduu tahmin edilen bir Mekke ordusu tarafndan yenilgiye uratld; bizzatMuhammed de yaraland. Ama bu dinsel gerilla savann belirleyici aamas Hendek


14/45

14

ad verilen sava oldu; bu adn verilmesinin nedeni, bir ranlnn tleri zerinevaha-kentin giri yol1annn nne hendek kaz lmasyd. Rivayete gre 4.000 Mekkeliiki hafta boyunca Medine yi kuatt, ama bir sonu alamadlar; sonunda bir kumfrtnas onlar darmadan etti. Muhammed kuatma srasnda baz yeni szdeMslmanlarn ve Medine'de kalm son Yahudi aireti olan Kureyzalarn kukulutavrlarn fark etti. Zaferden sonra Yahudileri ihanetle sulad ve katledilmeleriniemretti.

Mekkelilerle bir atekes anlamas yapt. Bu anlama, kk drc grnse de,ertesi yl hacc yapabilmelerine olanak tan yordu.

Peygamber 629'da, 2.000 mminin eliinde, mriklerin geici olarak terk ettiikente girdi ve hac farizesini yerine getirdi. slamn zaferi ufukta grnyordu; stelikbirok Bedevi aireti, hatta Kurey oligarisinin temsilcileri slam kabul etmeyebalamt.

Peygamber Ocak 630'da (rivayete gre) 10.000 adamla birlikte ve Mekkelilerin

dman bir aireti destekledii bahanesiyle atekesi bozdu ve kimsenin burnukanamadan kenti igal etti. Kabe'nin putlar krld, sunak temizlendi ve mriklerintm imtiyazlar kaldrld.

Muhammed sanki bir nsezinin etkisindeymi gibi ubat-Mart 632'de Mekke'ye gitti;bu onun son haccyd. ... Mays 632'nin son gnlerinde Medine'ye dnen Muhammedhastaland; 8 Haziranda, en sevdii ei Aye'nin kollarnda ld. ... Cesedi mezarladeil, Ayenin dairesindeki bir odaya gmld. Bugn burada Mslmanlar asndanneredeyse Kabe kadar kutsal bir an t ykselmektedir. Halife seilen Ebu Bekirmminlere seslendi: Eer birisi Muhammed'e taparsa, Muhammed lr; ama eerbirisi Allah'a taparsa, Muhammed yaar ve lmez.

Muhammed, Yahudilerin kansnn aksine ve hem Gnostikler hem de Doketistlerleuyum iinde, sa'nn armha gerilmesini ve lmn yads r. Bununla birlikteMuhammed, sa'nn Kurtarc roln, Yeni Ahitin mesajn, Hristiyan sakramentlerinive Hristiyan srr hakknda bilgi sahibi deildir. Peygamber Hristiyan teslisini Allah-sa-Meryem diye sayar: bilgi kaynaklar muhtemelen Meryem'e ar biimde tapnlanHabeistan Monofizit kilisesini bilmektedirler. Dier yandan Nasturiliin baz etkileri deayrt edilmektedir; lmn ruhu tamamen bilinsiz kld ve din ehitlerinin derhalcennete tand inanc buna bir rnektir. Aynekilde vahyin art arda bir dizi halindeinmesi anlay, birok Yahudi-Hristiyan Gnostik mezhep tarafndan da paylalr.

Muhammed, airet ilikilerinin dinsel adan boluunu gstermitir. Ama bireyleridinsel nitelikli yeni bir cemaat mmet iinde yeniden btnletirmitir. Demek ki biryandan Arap ulusunu yarat rken, dier yandan da Mslman yaylmasna mminlertopluluu etnik ve rksal snrlarn tesine tararak geniletme olanan vermitir.Ezelden beri airetler aras savalarda harcanan enerji, mriklere kar d savalara,Allah adna giriilen ve tektanrcln mutlak zaferi iin yrtlen savalaraynlendirilmitir.


15/45

15

nsan ilk gnahtan tr deil, basit bir mahluktan baka bir ey olmad iinzayftr. ... Allah Rahim'dir ve Resul de nceki iki tektanr clktan ok daha basit birdin vaaz etmitir. slam bir Kilise oluturmaz ve ruhban snf yoktur. Her yerde ibadetedilebilir; bir tapnakta ibadet edilmesi art deildir. Dinsel yaam ayn zamanda fkhkurallar olan kurumlar, zellikle de imann beart tarafndan dzenlenir. En nemlifarz, salat, yani gnde be vakit klnan namazdr; ikincisi zekat, yani zorunlubalardr; nc art olan savm, tm Ramazan ay boyunca afaktan gnbatmnakadar tutulan orucu ifade eder; drdncs hac, beincisi de kelime-i ahadettir:Ehed en la ilahe illallah ve ehed enne Muhammeden abdh ve resulh.

nsann kolaylkla yanla sapabilecei gz nnde tutulduu iin, Kuran ne ileyi nede manastr yaamn tevik eder. ... Toplumsal farkllklar ise kabul edilir, amammet iinde tm mminler eittir. Klelik kaldrlmaz; bununla birlikte klelerindurumu Roma mparatorluu'ndakinden daha iyidir.

Evren tarihi, Allahn kesintisiz tezahrdr; kafirlerin zaferleri bile Allah'n takdiridir.O halde tek tanrcl tm dnyaya kabul ettirmek iin topyekn ve srekli bir sava

(cihad) kanlmazdr. Her ne olursa olsun, sava irtidaddan ve kargaadan dahaiyidir.

Allah her zaman tek ve mutlak Tanr konumunu koruyacak ve Muhammed en eksiksizPeygamber olacaktr. Ama tpk Musevilik ve Hristiyanlk gibi slam da belli araclarve efaatileri kabullenmek durumunda kalacaktr.

... en sevgili ei Aye'nin babas olan Ebu Bekir, Peygamber daha topraa verilmedenhalife seildi. Dier yandan Muhammed'in en ok, kz Fatma'nn kocas, hayattakalm yegane erkek torunlar olan Hasan ile Hseyin'in babas Ali'yi sevdii debiliniyordu. Bu nedenle Muhammed muhtemelen kendi yerine Ali yi seecekti. Ama Ali

ve yandalar, mmetin birliini korumak adna, Ebu Bekir'in seilmesini kabul ettiler.... Ebu Bekir iki yl sonra, 634'te ld, ama lmeden nce mer'i halefi olarakbelirlemiti.

Bir Acem klenin lmcl bir biimde yaralad mer, halefini semek zerePeygamberin sahabesinden alt kiiyi saptama zaman n buldu. Bu alt kii, Ali'yi veona sadk olanlar (ia Ali, tam karlAli'nin taraftarlarveya ia, iilik) yoksayarak, Peygamberin dier damad Osman' (644-656) halife setiler. Muhammed'ineski hasmlar olan aristokratik Emevi airetinden gelen Osman, imparatorluun kilitmevkilerini Mekke ileri gelenlerine datt. Msr ve lrak garnizonlarndaki BedevilerinOsman' katletmesinden sonra, Ali Medineliler tarafndan halife ilan edildi. Peygamber

ailesi ve onun soyundan gelenler dnda hibir halifeyi tanmayan iiler asndan, Aliilk gerek halifeydi.

ki taraf, Aye'nin devesi etrafnda cereyan ettii iin, Cemel sava diye bilinenatmada kar karya geldi. ... ama tartmal bir ekilde Peygamberin kaynpederive Osmann amca olu, Suriye valisi Muaviye Ali'nin halifeliini tanmad. Savakaybedeceklerini anlayan Muaviye askerleri mzraklarnn ucuna Kuran' taktlar. AliKurann hakemliine bavurulmasn kabul etti ama vekili tarafndan iyisavunulmaynca hakkndan vazgemek zorunda kald. Zaaf gsteren bu davrannn


16/45

16

ardndan, o zamandan beri Hariciler diye tannan baz militanlar onu terk etti. Ali661de ldrld ve saylaryice azalm taraftarlar byk olu Hasan' Halife ilanettiler. Daha nce Suriyeliler tarafndan Kuds'te halife seilmi Muaviye, Hasan'grevinden onun adna feragat etmeye ikna etti.

Muaviye yetenekli bir komutan ve kurnaz bir siyasetiydi; imparatorluu yeni denrgtledi ve ilk halife hanedan olan Emevileri kurdu (661-750). Ama Ali'nin ikinciolu Hseyin 680'de Irak'ta, Kerbela'da ailesinin hemen tm yeleriyle birliktekatledilince mmeti birletirmek ynndeki son ans da yitirildi.

Peygamberin lmnden 30 yl sonra mmet paraya blnmt ve bublnmlk bugne dek sregelmitir; mminlerin ounluunu oluturan veegemen halifenin ynetimini kabul eden Snniler, yani snnet yanllar; ilk gerekhalife Ali'nin soyuna bal kalan iiler; yalnzca mmetin kendi nderini semehakkna ve ar gnahlar ilerse grevden alma devine sahip olduunu kabul edenHariciIer.

Yllar sren kargaa ve silahl atmalarn ardndan, Emeviler hanedan 750'dedevrildi ve yerine baka bir nemli Mekke ailesi olan Abbasiler geti.

lk drt halife, halifeliin merkezini Medine'de tutmutu. Ama Muaviye imparatorlukbakentini am'a tad. ... lk byk Suriye camilerinde, H ristiyan kiliselerininkubbesi kullanld. Saraylarda, konaklarda, bahelerde, duvar bezemelerinde,mozaikte Helenistik Yakndou modellerine yknld.

slam, brokrasiye ve ticarete dayal bir kent uygarl yaratp rgtledi. Halifelerdinsel ilevlerinden vazgeti; mminlerin gndelik sorunlarn zme iini ulemayabrakp tek balarna saraylarna ekildiler. 762'de yeni bir bakentin, Badat'n

kurulmas Arap arlklslamn sonuna iaret eder. ... Abbasiler esas olarak,ounluu Acem kkenlilerden oluan brokrasiye varan askeri aristokrasisi iindendevirilmi hkmdarlk ordusuna da yanyorlard.

XXXXXXIIVV..BBLLMMCCHHAARRLLEEMMAANNGGEEDDAANN FFOORREELL GGOOAACCHHNNOOYYAA BBAATTII KKAATTOOLLKKLL

474'te son Bat Roma imparatoru Romulus Augustulus bir barbar ef Odovakartarafndan tahtndan indirildi. Tarihiler 474 yln uzun sre antikan sonu veortaan balangc olarak kabul etti. ... Pirenne'e gre Bat ile Dou arasndakikopukluk VIII. yzylda ortaya kt ve bunun neden slam istilasyd. Akdeniz kltr

merkezlerinden soyutlanan, ard arkas kesilmeyen aknlar ve i savalarla harap olanBat, barbarlk iine gmlmt. Ykntlardan filizlenecek yeni toplumun temelikrsal zerklik, bunun ifade edili biimi de feodalizm olacakt. Charlemagnenrgtlemeyi baard yeni dnya ortaa- buydu.

Pirenne, Hristiyanln Batya getirdii derin deiimleri hesaba katmamt. Oysa, W.C. Barkn gsterdii gibi, 300 ila y. 600 yllar arasndaki Bat Avrupa tarihi iki etkeninortak sonucudur: 1) Hristiyanlk ve 2) Olaylarn yaratt byk sarsntlar ve kar-sarsntlar: Ekonominin ve yerel Roma ynetiminin aama aama zlmesi,


17/45

17

durmadan yinelenen istilalarn yaratt kargaa, tarmsal trde bir toplumun giderekkendi kendine yeter hale gelmesi. Nitekim Bat blnmese, yoksullamasa ve ktynetilmese, kilisenin etkisi bylesine byk olamazd.

Ortaa toplumu balangta bir ncler cemaatiydi. Benedikten manastrlar biranlamda bunun modelini oluturuyordu. Bat manastr yaamnn atas olan AzizBenedictus (y. 480-y. 540), ekonomik adan tamamen zerk, bir kk cemaatlerzinciri rgtlemiti. ... Onlarn balca devi Hristiyanl vaaz etmek ve yoksullarayardmd. Ayrca inaatlk, hekimlik, metal iilii ve zellikle de iftilik yapyorlard.Topra ileme aralarn ve yntemlerini hat r saylr lde gelitirenler keilerdi.

Eksiksiz bir ekonomik yeterlilik iindeki manastrlar zinciri feodal mlkiyet sistemiyle,yani senyrn vasallarna dl veya askeri hizmetleri karlnda pein deme olarakdatt topraklarla kyaslanmtr. Tarihsel felaketleri ap hayatta kalabilen bu ikifilizyeni bir toplum ve kltrn temellerini atmtr. Charles Martel kiliseye aitbirok mlkiyeti kamulatrp kendi uyruklarna datmt. Gl ve kendisine balbir ordu oluturmann tek yolu buydu; o ada hibir hkmdarn birliklerini kendi

kesesinden donatma olana yoktu.

Feodal sistem ve onun ideolojisi Cermen kkenlidir. ... Papann 800'de Roma'daCharlemagne'a Kutsal Roma mparatorluunun imparatoru olarak ta giydirmesi,yarm yzyl nce dnlebilecek bir hadise deildi. ... Ama tm kurumlar n -feodalizm, valyelik, imparatorluk- Bizans dnyasnda bilinmeyen, en azndan pekgelitirilmemi yeni dinsel yaratmlara yol atnimdiden belirtmekte yarar var.

Piskoposlar ve manastr ba rahipleri, ... huzurun yeniden tesisi ve kutsal, iman nyerletirilmesi iin halk kutsal emanetler evresinde toplamaya baladlar. valyelerellerini kutsal emanetler zerine koyup bar yemini ettiler. ... Tanr atekesi liturjik

takvimin en kutsal dnemlerinde savalarn askya alnmasnart kouyordu.

Toplu hac ziyaretleri -Kuds'e, Roma'ya ve Compostela'l James'e- inanlmaz birtrmanma yaad.

Cermen kabilelerinin ou asndan, kralln kutsal bir kkeni ve nitelii vard:Hanedan kurucular tanrlarn, zellikle de Votann soyundand.

Krallarn mezarlarna tapnmann nn almak iin, hkmdarlar kiliseleregmlyordu.

Tacitus eski Cermenlerdeki askeri erginleme trenini ksaca betimler; silahl savalarmeclisinin ortasnda eflerden biri veya adayn babas gen adama kalkan ve kargyverir. ... efi savunmak tm yoldalarnn kutsal grevidir. ... Cermen kabileleriHristiyanl kabul ettikten sonra da korunan bu kurum, f eodalizmin ve valyeliintemelinde yer alr. 791'de Charlemagne'n henz 13 yandaki olu Louis babasndanklcn alr. Krk yedi yl sonra Louis 15 yandaki olunu erkek silahlaryla, klladllendirir. valyelie zg erginleme ritelinin, omzuna klla dokunarak valyeilan etme treninin kkeni budur. ... valyelik klasik biimine ancak IX. yzylda,


18/45

18

zrhl svarileri tayabilecek kadar byk ve gl atlar n Fransa'ya giriinden sonraeriebilmitir.

valyelik en mkemmel ifadesine XI. yzylda ve XII. yzyln ilk yarsnda kavuur.... XV. yzyldan sonra valyelik artk bir trensellikten ve soyluluk unvanndanbaka bir ey deildir.

XII. yzyldan itibaren tren, en az ndan d grn bakmndan, kilise denetimialtnda cereyan etti. valye aday gnah kardktan sonra geceyi bir kilisede duaederek geiriyordu. Sabah komnyon al yor ve silahlarn teslim alrken valyelikdsturuna itaat yemini etmekle kalm yor, bir de dua okuyordu.

Birinci Hal Seferi'nden sonra, Kutsal Topraklar'da haclar savunmak ve hastalarabakmak zere iki askeri tarikat oluturuldu: Tapnaklar {Templier'ler} veHastabakclar {Hospitaler'ler}. Ondan sonra baz keiler dinsel eitimlerinevalye tr bir askeri eitimi eklemeye baladlar. Askeri-dinsel tarikatlarnncllerine, Mslmanlarn cihadnda, Mithra mysteria'larnn erginlemelerinde ve

kendilerini bir militia sacra'nn {kutsal ordu} askerleri olarak kabul eden Hristiyanilecilerin dilinde ve metaforlarnda rastlanabilir. Ama eski Cermenlerde savan dinselanlamn da hesaba katmak gerekir.

Aydnlanma ann tarihileri ve filozoflar, Hal Seferleri'ni, ac verici bir yobazlk velgnlk patlamas olarak nitelediler. ... Hal seferleri ortaa tarihinde merkezi birolgudur. Onlar balamadan nce uygarlmzn merkezi Bizansta ve Araphalifeliinin topraklarndayd. En son Hal seferlerine gelindiinde uygarlkhegemonyas Bat Avrupa'ya gemiti. Modern tarih bu yer deitirmenin sonucundadodu.Ama Bat Avrupa'nn bu hegemonyasnn ok yksek bedelini zellikle Bizansve Dou Avrupa halklar dedi.

Hal seferi bilincinin merkezinde, gerek kilise adamlar gerekse kilise dnda kalanlarasndan, Kuds' kurtarma grevi vardr.

Birinci ve en parlak Hal seferinin arsn 1095'te Pierre l'Ermite yapmtr. ... AzizBernard 1145'te Vezelay'de kinci Hal Seferi arsn yapar. ... , mparator FriedrichBarbarossa'nn 1188'de Mayence'da ilan ettii nc Hal Seferi yaylmac vemesihi bir seferdir. ... Kuds nnde tek bana kalan Aslan Yrekli Richard,Salaheddin'den askerlerinin Kutsal Kabir de ibadet edebilmeleri iin izin alr.

Hallar bu drdnc seferi Avrupa tarihinin en zc sayfalarndan biri haline

getirecek maceraya bulamlard bile. Gerekten de maddi hrslarn hareketegeirdii ve entrikalarn iten ie kemirdii Hallar, Kutsal Topraklarayneleceklerine, Konstantinopolis'i igal edip, nfusun bir blmn katlettiler vekentin hazinelerini yamaladlar.

Barbarassann torunu mparator II. Friedrich'in, papann aforozuna karn 1225'teKutsal Topraklara geldiini ve Sultandan Kuds' alp, kral olarak ta giydiini ve onbe yl orada kaldn hatrlatmak yeterli olacaktr. Bununla birlikte 1244'te KudsMemluklarn eline geti ve bir daha asla geri al namad.


19/45

19

Hal seferleri Papaln itibarn artrd ve Bat Avrupa'da monarilerin ykseliine hzkatt. Ama dier yandan Bizans' zayflatp Trklerin Balkan yarmadasnn ilerinekadar girmesini kolaylatrdlar ve Dou Kilisesi'yle ilikileri zehirlediler.

1212'de birdenbire Kuzey Fransa ve Almanya'da grlen ocuklarn Hal seferlerinekatlmas olgusu ... Alman Hal seferinde de ayn kurgu grld. ... Bu hareketlerdehalk dindarlna zg ocuun seilmilii olgusunu saptamlardr. Bu hemMasumlar miti, ocuun sa tarafndan yceltilmesi hem de baronlarn Hal Seferi'nekar halk tepkisidir. ... Bundan byle Kutsal Yerlerin yeniden fethedilmesi ancak birmucize eseri olabilir ve art k mucizeler yalnzca en saflar, ocuklar ve yoksullar iingerekleebilir.

Hal seferleri dnemi ayn zamanda en grkemli manevi yaratmlar adr.

Piskopos Laon'lu Adalbert, 1027ye doru kralna seslenirken, mminler cemaatininbir tek topluluk oluturduunu, ama devletin kol ierdiinihatrlatr.Demek ki bir

tek sanlan Tanrnn evi aslnda e blnmtr: Birileri dua eder, dierleri savar,tekiler de alr.

Bizi ncelikle ilgilendiren bu toplumsal snflandrmann yklendii dinsel, daha dorubir ifadeyle Hristiyan simgeselliidir. Aslnda kutsal olmayan gereklikler de kutsaladahil edilmitir. Bu anlay, tm geleneksel kltrlerin ay rt edici niteliidir. ...Kozmolojik simgesellik dnyay hem dzenler hem de kutsallatrr. ster ta isterflora, ister fauna ister insan sz konusu olsun, evren kutsallatrlm bir bak asylatasarmlanr.

Mmin yava yava bir deerler ve anlamlar dnyasna girmekte, bu dnya sonunda

bazlar iin gndelik deneyimlerin dnyasndan daha gerekve daha deerli bir halegelmektedir.

XII. yzylda kefedilen ve yceltilen gerek ak,stn ve karmak bir kltr,hatta bir mistik anlay ve ileyi gerektirmektedir; bu da ancak eitimli ve ince, soylukadnlarn yannda renilebilir. ... Eleanor, ...nce Fransa sonra da ngilterekraliesiydi ... Yasalar ve verdii birok hkm bilinen, kendine zg bir yarg kurumu olan bir Ak Mahkemesi bile kurulmutu. Kadnlar, glerini yeni ve hassasbir tarzda kullanarakerkekleri eitebileceklerini hissediyorlard: Erkekler tutsakedilmeli, ynlendirilmeli, eitilmeliydi. Eleanor, Beatrice'e doru giden yolunbalangcyd.

Marie de Champagne, evlilikteki birlemeyle aklarn birlemesi arasndaki fark hibiryanl anlamaya meydan vermeyecek biimde aklamt: Aklar birbirlerine hereylerini ve hibir karlk beklemeden verirler. Eler ise birbirlerinin isteklerini devgerei kabullenmek ve asla hibir eyi reddetmemek durumundadrlar.

Bu erotik senaryonun ritel ni telii tartlmazdr. ... ncelikle tutkulu akngerekliini ve mistik deerini dorulamakta; ayrca Hristiyan geleneinin uniomystica'sn (nikah terminolojisini kullanacak olursak, ruhun Mesih'le evliliini),


20/45

20

Hindu gelenee zg birlemeden ayrt edebilmemize yardmc olmaktadr. Bu ikincigelenek, mistik deneyimle gelen mutlak gerei ve toplumla onun ahlakideerlerinden tam kopuu vurgulamak iin tam anlam yla saygdeer bir kuruma,evlilie deil, onun z ttna, zinaya ait imgeleri kullanr.

Soylu akta, II. ve III. yzyllarn Gnostiklerinden beri ilk kez, Kadn'n manevisaygnl ve dinsel deeri yceltiliyordu. ... Meryem Ana tapm -o da ayni dnemdeegemendir- kadn dolayl yoldan kutsuyordu. Yz Yl sonra Dante (1265-1321) dahada ileri gidecektir: Henz ergenliinde tand ve sonra Floransal bir senyrn karsolarak karlat Beatrice'i tanrlatrr. ... {gel sevgilim Lbnan'dan Araf, XXX, ll};bu, Tevrat'taki Neideler Neidesi'nin kilise tarafndan da benimsenen, ama yalnzcaMeryem Anaya veya kiliseye hitaben sylenen mehur blmdr. Bir kadnntanrlatrlmas hakknda bu kadar parlak baka bir rnek bilinmemektedir. Beatricetabii ki teolojisi, yani Selamet srrn temsil ediyordu. Dante lahi Komedyay insankuramlar yardmyla dntrerek deil, okuyucuyu cehennem ve cennetgrnmleriyle dehete drp byleyerek kurtarmak iin yazmt.

Ak yoluyla erginlenmenin manevi bir nitelik tadn bizzat Jacques de Baisieux,Akszcnn anlamn yorumlarken aklar: Kadn, stn akl, Hikmetisimgeler. ... Bu, Madonna ntelligenza'dr; ei papa kendini tamamen dnyevi ilereverip manevi yaam asndan ldnden, "dul" kalmtr.

Burada tam anlamyla sapkn bir hareket deil, papalara Hristiyanln manevinderleri olarak itibar etmekten vazgemi bir grup sz konusudur. ... Fedelid'Amore'ler bir milis yetitiriyor ve gizli toplantlar dzenliyorlard.

Zaten XII. yzyldan beri ok eitli evrelerde srlar ve onlar gizleme sanat nekar. Gerek aklarn, gerekse mezheplerin kendi gizli dilleri vard r ve kk,

ezoterik gruplarn yeleri kendilerini iaretler ve simgeler, renkler ve parolalarlatantr.Gerek gizli diller,gerekse efsanevi ve gizemli kiiliklerle, mucizevimaceralarn oalmas kendi iinde yar dinsel grngler oluturur.

Hep baz harika eyalar iin uzun ve alkantl bir "Aray" sz konusudur; bu aray,dier olaylarn yan sra, kahramann te dnyaya girmesini de gerektirir.

Ksa sre nce iki Amerikal aratrmacgraal teriminin (kupa, vazo, kap, leen)Yunanca krater szcnden tretildiini ileri srdler. Bu etimoloji gerekten deKutsal Kase'nin kefaret deme ilevini aklamaya yaramaktadr. ... XII. yzylda Arapeserlerinin ok youn bir biimde evrilmesinin ardndan Hermesilik Avrupa'da

tannmaya balamtr.

Arthur efsaneleriyle efsanevi kral Keyhsrev arasndaki benzerliklere dikkat ekmiti.... Birok benzerlik arasnda, iki Ruhani valyeliin yapsn ve hem Keyhsrevinhem de Kral Arthur'un gizlenip ortadan yok olmas n hatrlatalm.

Kutsal Kase simgeciliinin ve yn verdii senaryolarn, eitli geleneklerin katklarnnayrt edilebildii yeni bir manevi sentezi temsil ettikle rine kuku yoktur. Douyaduyulan tutkulu ilginin gerisinde Hal seferlerinin yaratt derin hayal krkl,


21/45

21

slamla yaknlamay tevik edebilecek dinsel hogrye duyulan zlem, gerekTapnaklar (Wolfram'n Templeisen'leri) modeline uygun bir ruhani valyeliknostaljisi fark edilmektedir. ... skenderiye Hermesilii gnosis, yani evrensel vehatrlanamayacak kadar eskilere dayanan hikmet araclyla erginlenme umudunaolanak tanyordu (bu umut, talyan Rnesansnda doruk noktasna kacaktr.)

Hal seferleri, dneminin balca bankerleri haline gelen Tapnaklar hatr saylrservetler biriktirmiti; ayrca byk bir siyasal itibarlar vard. Kral IV. Philippe onlarnservetine el koyabilmek iin, 1310'da utan verici bir mahkeme dzenleyip onlarahlakszlk ve sapknlkla sulad. ki yl sonra Papa V. Clementius Tapnaklartarikatn kesin olarak ortadan kaldrd.

Gioachino'ya gre, evrensel tarihin alarna iki say -2 ve 3- hkmeder ve onlarnayrt edici niteliklerini belirler: iki Ahit, Tanr tarafndan seilmi iki halk (Yahudiler veGrekler) ve Teslis'in kiilii.

Fransiskenler Aziz Francesco'nun -ibret alnacak hayat tarzyla (yoksulluk, tevazu,

yaayan her varla sevgi duymak)- kendi mr iinde yeni bir sa zuhurugerekletirdiine inanyorlard.

Beguine, ortaada bir tarikatn yesi olmakszn kendini dine adayan KuzeyAvrupa'nn kentli kadnlarna verilen isimdi. Kutsal kadnlarda denilen bu kiiler ilknce XII. yzyln sonlarnda Liege'de ortaya kt. Beguine'lerin erkekler arasndakimuadili ise Beghard'lard.

Fichte, Hegel, Schelling de farkl nedenle bile olsa, tarihi yenileyecek vetamamlayacak eli kulandaki bir nc a dile getiren Gioachinocu dncedenetkilenmilerdi.

XXXXXXVV.. BBLLMMKKEELLAAMM VVEE TTAASSAAVVVVUUFF

ncelikle Kuran'n ve hadislerin metinlere sk skya bal yorumuna verdii nem veeriatn baat rol, Snniliin ayrt edici nitelikleridir. Ama eriatn alan, Batl trdehukuk sistemlerininkinden daha genitir. Mminin yalnzca mmet ve devletleilikilerini dzenlemekle kalmaz, Allah'la ve kendi vicdanyla olan ilikilerini de belirler.Dier yandan eriat, Muhammed'e vahyedildii biimiyle ilahi iradenin ifadesini temsileder. ... Kuran'n tefsiri; Peygamberin davranlarna ve szlerine dayanan snnet;Peygamberin sahabesinin ve onlarn miraslarnn tanklklarnn genel mutabakat

olan icma; Kuran'n ve snnetin sz etmedii eyler konusunda bavurulan itihattr.Ancak baz yazarlar benzetirme ve yrtmeyi (kyas) eriatn kaynaklar arasndasayp, itihad da bu mantk yrtmenin gerekletirilme yntemi olarak kabulederler.

Tm mezhepler sz, sylemanlamna gelen, ama sonunda ilahiyat ifade etmek iinkullanlmaya balanan Arapa bir terim olan kelam adyla bilinen akli yntemikullanmlardr. En eski kelamclar, ... dnrler grubu olan Mu'teziledir. ... 1)


22/45

22

Tevhid: Allah tektir, hibir ey ona benzemez; ... 2) nsan eylemlerinden sorumluklan hr iradeyi beraberinde getiren ilahi adalet.

Halife Me'mn'un -tamamen Mu'tezileyi benimseyip onu devlet retisi olarak ilanetmiti- baa gemesinden sonra, Snni cemaat ok ar bir kriz yaad. ... Lafzabal kalanlara {ehl-i hadis} kar, el-E'ari akl ispatn deerini kabul eder, amaMu'tezilenin vaaz ettii biimiyle akln mutlak stnln de eletirir. Kuran'a gre,gayb (grlemeyen, duyu st, sr) inanc dinsel yaam asndan vazgeilmezdir.

E'ari okulu yzyllarca Snni slama egemen oldu. ... Ayn manevi gereklik hemiman hem de akl yoluyla alglanabilir; yine de her ayr durumda koullar ylesinefarkl bir alglama tarz sz konusudur ki, bunlar birbiriyle kartrlamayaca gibi,dierini ikame de edemez; birini tutup dierinden vazgemek de mmkn deildir.

slam, Musevilik ve Hristiyanlk gibi, Ehl-i Kitap bir dindir. ... Muhammed'in damadve ilk imam Ali'ye gre, Kuran'n hibir ayeti yoktur ki drt anlam bulunmasn: zahirianlam, Batni anlam, hadd (snr), muttala' (ilahi tasar). Zahiri yn dil ile ikrar iindir;

Batni yn kalple idrak iindir; hadd caiz olanla olmayan ayran belirtir; muttala iseAllah'n her ayet ile insann iinde gerekletirmeyi hedeflediidir.Bu anlayiiliezgdr, ama birok mutasavvf ve kelamc tarafndan paylalmaktadr. ranl bykfilozof Nasr- Hsrev'in (XI. yzyl) yazd gibi: eriat Hakikatin zahiri yn,Hakikat ise eriatn Batni yndr ... eriat, misaldir (simge); Hakikat, memsl'dr(simgelenen).

Hakikat, kendisini mminlerce anlalr klacak mritleri gerektirir. iilere gremritler, tam anlamyla ruhani rehberler, mamlardr. ... mamlarn ve ii yazarlarntefsir yntemi iki anahtar kavramn tamamlaycl zerine kurulmutur: tenzil vetevil. Birinci terim eriat, Cebrailin araclyla st dnyadan inen vahyin lafzn ifade

eder. TeviI ise aksine kkene dndrr, yani kutsal metnin gerek ve as l anlamnortaya karr. ...tevil, bir eyi kkenine ulatrmaktr. tevil eden kii sylenenizahiri anlamndan kartp, hakikatine dndren kiidir.

Ehl-i Snnetin grlerinin aksine iiler Muhammed'den sonra yeni bir devrin,velayet (dostluk, himaye) devrinin baladn kabul ederler. Allah'n dostluu,Kurann ve snnetin gizli anlamlarn peygamberlere ve mamlara ifa eder,dolaysyla onlarn, mminleri ilahi s rlara irad etmesini mmkn klar. iilik buynyle slamn gnosisidir. O halde velayet devri, Peygamberin yerini alan mamn,yani zahirin yerini alan batnn, eriatn yerini alan hakikatin devridir.

Dorudan Peygambere dayand kabul edilen bir hadise gre, Kuran'n hem bir dgrn hem de gizli bir derinlii, bir zahiri anlam ve bir Batni anlam vardr; buBatni anlam da baka bir Batni anlam ierir, bu bylece yedi Batni anlama dekuzanr.

Arapa mam teriminin balangta namaz yneten kiiyi ifade ettiini hatrlatalm.iilerde ise mam, ruhani nder rolnn dnda, en yksek siyasal-dinsel makamtemsil eder.


23/45

23

Dinsel nder mam, yani dorudan Ali'nin soyundan gelen biri olduu iin, altncmam (Cafers-Sadk lnce (765) bir kriz patlak verdi. Onun olu smail -babastarafndan seilmiti- gen yata ld. Mminlerin bir blm smail'in olu olan veyedinci mam olarak kabul ettikleri Muhammed ibn smail'in tarafn tuttular; bunlarasmailiyye veya Seb'iyye {Yedi lmamclar} dendi. Dier mminler yedinci imamolarak smail'in kardei olan ve yine Cafer tarafndan seilmi Musa Kazm'benimsediler. Onun soyu 874'te, be yandayken, kendinden nce imam olan genyataki babasnn {Hasen-i Askeri} ld gn esrarengiz bir ekilde kaybolan onikinci mam Muhammed Mehdi'ye kadar srd. Bunlar On iki mam iileridir veyamamiye ad verilen koldur ve en kalabalk ii grubudur.

er'i adan Snni ortodoksluuyla en nemli farkllklarunlardr: 1) Geici evlilikszlemesi {mt'a}; 2) Bask dnemlerinin bir izi olarak dinsel grlerini gizleme izni{takiyye}. ... Baz Snni kelamclara ve Batl yazarlara gre, mamlarn gizli retisisayesinde birok yabanc kavram (zellikle Gnostik ve rani kavramlar) ii slam iineszabilmitir; rnein birbirini izleyen aamalar halinde gelien ilahi sdur veimamlarn da bu srece dahil olmas; tenash; baz kozmolojik ve antropolojik

kuramlar vb. Bununla birlikte benzer grnglere tasavvufta, Kabalada (Yahudilerinmistisizmi) ve Hristiyanlk tarihinde de rastlandn hatrlatalm.

Baziiler mamlarn Peygamberle kyaslaynca, Snni ounluun eletirilerine yolamtr. ... Bir ok tasavvufi tarikat a sndan mridin nihai hedefinin Peygamberlebirlemek olduunu da ekleyelim.

Ama Snnilere gre mam, Muhammed'le ayn dzeye konamazd. Snniler de Alininkusursuzluunu ve soyluluunu kabul ediyor, ama onun ve ailesinin dnda hibirmeru halife olmad dncesini yadsyorlard. Snniler zellikle de mamnAllah'tan vahiy ald, hatta Allah'n bir zuhuru olduu dncesini inkar ediyorlard.

... Allah'n onlarda bedenlendii fikrine pek itibar etmiyorlard. ... mamn bir epifani{ilahi tecelli}, bir teofani {ilahi mazhar} olduu sylenebilir . Sonu olarak gerek oniki mam iileri, gerekse smaililer iin, mam Allahla mminler arasndaki aracdr.Peygamberi ikame etmez, ama onun eserini tamamlar ve saygnln paylar. Bugz pek ve zgn bir anlaytr, nk dinsel yaamn gelecek ufkunu a k brakr.Velayet, Allah'n dostluusayesinde, mam slam maneviyatnn henz el atlmamboyutlarn kefedip, mritlerine aklayabilir.

1094'te smail cemaati iki kola ayrld: Merkezleri Alamut kalesi (Hazar Denizi'ningneybatsndaki dalarda) olan doulular(yani ranllar) ve Msr'la Yemen'deyaayan batllar.

smaili yazarlara gre mamn bedeninin etten bir beden olmadn belirtelim; tpkZerdt'nki gibi onun da bedeni ebeveynlerinin yuttuu ilahi kkenli bir iydamlasnn rndr.

Alamut'un reform geirmismaililik retisi daha da cretkardr. ... mammritlerinin nnde Byk Kyamet {Kyamet'l Kyamet} gnnn geldiini aklad.... Moollarn Alamut kalesini ele geirip ykmas harekete son vermedi; bu manevislam, tarikatlar iinde klk deitirerek srd.


24/45

24

mam, insan- kamil veya Allah'n Yz{Vechullah, ehre-i Hadd} olduunagre, mam hakkndaki bilgi insann Allah hakknda edinmesi mmkn olan tekbilgidir. ... Corbine gre u cmlelerde konuan ezeli ve ebedi mam' dr:Peygamberler gelir geer. Biz ise, Ebedi Erleriz.Erenler {Ricalullah} Allah'nkendisi deildir; ama Allah'tan da ayr deildirler, ... ezeli ve ebedi mamdr yalnzca:O tek zahir olduu iin, bu niteliiyle varlktr.

nsanda kendini bilmenin nce mam bilmeyi gerektirdii inanc da anlamldr (haliylemanevi bir bilmeden; gzle grlmez, duyularla alglanmaz gizli mamla alem-imisal karlamaktan sz edilmektedir).

Gaib mam, smaililerin ve dier ii kollarnn mistik yaantlarnda belirleyici bir roloynamtr. Mritlerin mbarekliine, hatta ilahiliine ilikin anlaylara bakadinsel geleneklerde de rastlandn ekleyelim (Hindistan, ortaa Hristiyanl,Hasidilik).

Masals gizli mam imgesinin birok kez eskatolojik Mehdi, tam karlyla Rehber(yani Allah'n rehberlik ettii kii) mitiyle birletirildiini de belirtmekte yarar var. ...Bazlarna gre Mehdi, sa'yd ... Snnilere gre Mehdi, evrensel yenilenmeyibalatmasna karn, iilerin iddia ettii gibi yanlmaz bir rehber deildir; iiler iseMehdi'yi on ikinci imamla zdeletirmitir.

Belli bir mezhebe gre (Keysaniyye), Mehdi, Alinin Fatma'dan deil de, baka bireinden olan olu Muhammed ibn el-Hanefiye olacaktr. ... Mehdinin zuhuruMslmanlar iin o zamana dek yeryznde grlmemi bir adalet ve refah anbalatacaktr. Mehdi'nin hkmdarl be, yedi veya dokuz yl srecektir. Felaketlerinyaand alarda Mehdinin zuhur etmesi beklentisi doal olarak dorua kar.

Birok siyasal nder Mehdi olduunu ilan ederek iktidar ele geirmeye alm,birok kez de gerekten ele geirmitir.

Tasavvuf, slamn en bilinen mistik boyutunu ve slam batniliinin en nemigeleneklerinden birini temsil eder. Arapa sufi kelimesinin etimolojisi ynanlamndaki suftan tremi gibidir; bu, sufilerin giydii yn hrkaya bir gndermedir.... Rivayete gre, tasavvufun manevi atalar Muhammed'in ashab arasndabulunuyordu; rnein Peygamberin evinde yaayan ve hem manevi evlatln hem detasavvufi biatn rnei haline gelen ranl berber Selman- Farisi ve Muhammed'indindarln vd Veysel Karani bunlardand. ... Emeviler dneminde belirginletiianlalmaktadr. Gerekten de o dnemde mminlerin byk bir blm,

imparatorluu geniletmekten baka bir ile uramayan halifelerin dinsel kaytszlkarsnda hayal krkl iindeydi.

lk zahit-mistik, ... Hasan- Basri'dir (. 728). Bir dier zahit, brahim bin Edhem,zhdn aamasn tanmlamasyla isim yapmtr: 1) Dnyadan vazgemek {terk-i dnya}; 2) Dnyay terk etmenin getirdii mutluluktan vazgemek {terk-i ukba};3) Dnyann nemsizliinin bilincine ylesine varmak ki, art k ona ban eviripbakmamak {terk-i terk} . Efendisinin azad ettii bir kle olan Rabia (. 801), Allahaduyulan karlksz ve mutlak ak {hubbfl-gayr} tasavvufa sokar. Ak ne cennet ne


25/45

25

de cehennem dnmelidir. Sufilerin arasnda ilk olarak Rabia, Allah nkskanlndan sz eder. ... Gece namaz {teheccd} Rabia iin Allahla uzun ve akdolu bir sohbete dnr. ... Tasavvufun balang dneminin byk pirlerindenaltncmam Cafers Sadk (. 765), mistik deneyimi zaten ilahi ak asndantanmlanmt.

bn Halduna gre, sufiler iiliin kuramlaryla doluydu.Aynekilde iiler deretilerini tasavvufun esin kayna ve k olarak kabul ediyorlard.

Mslmanlar Allahla, manevi akn dourduu yakn bir ilikiyi dnemiyordu.Kendini Allah'a brakmak, eriata uymak ve Kurann retilerini snnetletamamlamak ona yetiyordu. Kelam bilgilerine ve fkh konusundaki ustal klarnagvenen ulema, kendilerini cemaatin yegane dinsel nderleri olarak kabul ediyorlard.Ama sufiler aklcla amansz bir biimde karyd; onlara gre, tek gerek dinselbilgi, Allah'la bir anlk birleme iin kiisel deneyimle salanabilirdi. Ulemann gzndemistik deneyimin sonular ve sufilerin getirdikleri yorumlar Snni kelam n temellerinitehdit ediyordu.

Znnun Allah' sezgiyle kavrama bilgisi ("deneyimi") olan marifet ile mantk yoluylaelde edilen sylemsel bilginin, ilimin kartln ilk dile getiren kiiydi.

slamn en ok tartlan sufilerinden ranl Ebu Yezid {Bayezid} Bistami (.874) ...ok kat bir zht ve Allah'n zne younlaan bir tefekkr ile, ilk kez kendisininformle ettii, benliini yok etmenoktasna(fena) varmtr. ... Halvete ekilmive an, maukun ve akn bir olduunu syledii mutlak birlik alemine en az ndanbir an iin de olsa ulatna inanmtr. Bistami vecd hali iindeyken, sanki Allah'mgibi konuarak "teopatik deyiler" sylemitir. Bu noktaya nasl ulatn?Kendimdensoyundum, bir ylann derisini syrp atmas gibi; sonra zme baktm: te ben

Oydum!

Zaehner, Bistaminin mistik deneyimini Hint, daha kesin ifadeyle de ankara'nnVedanta'snn bir etkisi olarak yorumlad. Zhde ve tefekkr tekniklerine verilenneme bakldnda, insann aklna Vedanta'dan ok Yoga gelmektedir.

Eb'l-Kasm Cneyd (.910), ... Bistami'nin uygulad manevi sarholua kartolarak koyduu aykln nemini vurguluyordu. Bireyi yok eden vecd deneyimindensonra, insan yeniden kendi bilincine vardnda ve Allah' n varlyla dnpmanevilemi vasflar iade edildiinde, "ikinci ayklk" halini elde edebilmek nemlidir.Sufinin nihai hedefi kendini yok etmek(fena) deil, Allahta yeni bir yaama

erimektir.

Mistik deneyimin akli bir terminolojiyle ifade edilemeyeceine inanan Cneyd,mritlerinin bu konular hakknda irad edilmemi kiiler nnde konumasnyasaklyordu (bu kurala kar geldii iin Hallaca kar kmt).

Hseyin Tirmizinin (. 898) lakab el-Hakim, filozoftu; nk sufilerin aras ndaHelenistik felsefeyi ilk kullanan oydu. ... Sufi hiyerarisinin en stnde kutb (kutup)veya gavs (yardmc) yer alr.


26/45

26

Velayet (Allahla dostluk, irad) kavram zerinde durmutur. Bunun iki derecesiniayrt eder: Tm mminlere bahedilen genel bir velayet ve ruhani bir sekinlergrubuna, "Allah'la yaknlk, fiili ve akn bir ittisal {birleme} hali iinde olduklarndanO'nunla syleip iletiim kuranlara zg bir zel velayet. Ama, diye dikkat ekerHenry Corbin, ifte velayet kavram ilk olarak ii retisince ileri srlpyerletirilmitir.Velilikle {velayetle} peygamberliin ilikilerini zmleyen Tirmizi,veliliin stn olduu sonucuna varr, nk o peygamberlik gibi belirli bir tarihselana bal deildir, sreklidir. Nitekim peygamberlik devri Muhammed le sona ererken,velilik devri ahir zamana dek srecektir.

Hallac(Hseyin ibn Mansur), ... ilk halka ak vaazlarna balaynca, yalnzcamuhaddisleri deil, onu "srlar" irad olmamlara vermekle sulayan sufileri derahatsz etti. Glerini yalnzca mritlerine sergileyen dier eyhlerin aksine mucizeleryaratmakla (Peygamberler gibi) suland. O zaman Hallac sufi h rkasn srtndan atp,halkn arasna serbeste kart.

Her nsann nihai amacnn Allah'la, ak yoluyla gerekletirilen mistik birlemeolduunu ilan etti. ... Vecd halindeyken, mahkum edilmesine yol aan nl sznsyledi: Enel-Hakk.Hallac bu kez hem (onu panteizmle sulayan) ulema ve(kalabalklar kkrtmakla sulayan) siyasetileri hem de sufileri karsndabirletirmiti. ... el-Mansur Camii'nde onlara yle haykrd: Allah kanm dkmenizicaiz kld: ldrn beni ... Mslmanlar iin dnyada benim ldrlmemden daha acilbaka bir vazife yoktur.

Hallacn bu tavr, dindalarnn knanmasn (melamet) isteyen, Allah' n ak iinalan bir zahitler topluluu olan Melametiyye'yi hatrlatmaktadr. Onlar hrkagiymiyor ve mistik deneyimlerini gizlemeyi reniyorlard; stelik sra d ve d

grnm itibaryla dine aykr davranlaryla mminleri tahrik ediyorlard.

915te tutuklanan ve yakla k dokuz yl hapiste kalan Hallac, 922'de idam edildi.

Hallacn "yolu" insan kiiliinin yok edilmesi deil, ak, yani Allah'n zn veyaratln gizemini anlamak iin strap araydr. "Ene'l-Hakk" deyii (bazlarnn onusulad gibi) panteizmi asla gndeme getirmez, nk Hallac Allah'n aknln hepvurgulamt. ... Hallac bedenini ibadetlere uyarak eiten, kalbini hay rseverlikledolduran, zevklerden mahrumiyete katlanan ve isteklerini yasaklayarak ruhuna sahipolan kiinin bylece Allah'a yakn olanlarkatna ykseleceini savunmutur. Dahasonra mesafelerin derecelerini durmadan indirip, en sonunda yaradln her trl

ehvani eyden tamamen arndrr. Ve sonra ... Meryem'in olu sa'nn da domasnsalayan Allah'n Ruhu ona iner. O zaman her eyin itaat ettii kii(Muta') olur,Allahn emirlerinin uygulanmasndan baka bir ey istemez; o andan itibaren onunher davran Allah'n davran ve onun her emri Allah n emridir.

Bazlar, mistik deneyimlerini ve kelam konusundaki dncelerini sra d, tuhaftavrlarn altnda gizliyorlard. ... ibli gln grnmek iin kendisini bir kurbaayabenzetiyordu. ..."Ltuflar iin Allah' sevmek irk komaktr" diyordu.


27/45

27

Hallac'n ehit edilmesinden sonraki yzyl iinde, baz yazarlar sufiliin retilerini veuygulamalarn tanttlar. "Yol"un (tarikat) aamalar (makamat) ve haller(ahval) kuramn aklmzda tutalm. Balca makam ayrt edilir: mridinki, salikinkive kamilinki. Mrit, eyhinin tlerini izleyerek, tvbeyle balayan ve tevekkllesona eren birok zht al trmas yapmaldr. Zht ve eitim, mridin yakndandenetledii bir nefis mcadelesi oluturur. Makamat kiisel abann sonucudur, amaahval Allah vergisidir.

IIX. yzylda tasavvufta ilahi birleme kuram bilindiini hatrlatmakta yarar var:Birleme yle alglanr: a) Ruhla Allahn zdelemesini yadsyan bir bitime; b) kifarkl anlam kapsayan bir zdeleme {ittihad}; bu anlamlardan birincisi "a" ileeanlamldr; ikincisi ise tabiatlarn birlemesini akla getirir; c) ine girme {hulul}:Allah'n Ruhu, tabiatlarnda bir karma olmadan, sufinin arnm ruhuna yerleir.Resmi slam mtehitleri yalnzca ittisal anlamnda her trl hulul dncesiniiddetle reddederler.

Tasavvufu, saygnl sayesinde Ortodoks slam asndan da kabul edilebilir klan

mehur kelam alimi Gazali oldu. ... Daha sonra Farabi ve ibn Sina'n n Yunanfelsefesinden esinlenmi sistemlerini, onlar eletirebilmek ve ... eserindereddedebilmek iin rendi. ... Gazali, 1111'de ld.

Gazalinin mridinin kim olduu ve ne tr bir iraddan getii bilinmiyor. Ama resmikelam ilminin yetersizliine mistik bir deneyimin ardndan hkmettiine kuku yoktur.Latifeyle kark yazd gibi: "Boanmann nadiren gerekleen biimleri konusundaok bilgili olan bu kiiler, ruhsal hayatn basit ynleri hakknda, rnein ihlas vetevekkl konusunda sizlere hibir ey syleyemezler." Geirdii mistik dnmdenve tasavvufa intisap etmesinden sonra Gazali sufilerin retisinin havasla snrl birekilde gizli kalmamas, tm mminlere ak olmas gerektiini anlad.

smaililie ve her trl irfani eilime hi dnsz saldrd. ... "Ne kadar parlak olursaolsun, katksslam dinsel dncesini iki veya yzyl sonra tamamen fel edecektkankl hibir ekilde engelleyemedi.

slamdaki felsefi dnceyi uyandran ve destekleyen Yunanca felsefe ve bilimeserlerinin evirileri olmutur. IX. yzyln ortasna doru kelam tartmalarnn yansra dorudan Platon veya Aristoteles'e bal yazlar da ne kmaya balamtr ...Yalnzca Yunan felsefesini deil, doa bilimlerini ve matematii de inceleyen Kindiyalnzca insani bir bilginin mmkn ve geerli olabileceini kantlamaya urat.

Bu iki tr bilgi -insani ve vahyedilmi- evresinde yrtt dnce abas, Kindininkarsna slam felsefesi asndan temel neme sahip olacak bir dizi sorun kard. ...Kuran'n ve hadislerin metafizik (yani akli) bir yorumunun mmkn olmas; AllahnKendinde Varlk ve lk Neden'le zdeletirilmesi; gerek doal nedenlerden, gerekseYeni Platoncularn sdrlarndan farkl bir tr neden olarak kavranan Yaratl; sonolarak da bireysel ruhun lmszl.

Bu sorunlardan bazlar, hem derin bir filozof hem de bir mistik olan Farabi (872-950)tarafndan tartlm ve zme balanmtr. O, felsefi tefekkrle slam


28/45

28

yaknlatrmaya alan ilk kiiydi. ... Muhammed'in peygamberlik abasn giymi birEflatuna benzeyen, tm insani ve felsefi erdeml eri kendinde toplam rnekHkmdar betimledi. ... Onun metafizii, yaratlm varlklarn z ile varoluuarasndaki farklla dayanr; varolu bir fiildir, zn arazdr. Corbin hakl olarak busavn metafizik tarihinde bir r atn hatrlatr.

Gen bn Sina, ... XII. yzylda baz eserleri Latinciye evrilince, Batda Avicennaadyla mehur oldu. ... Kanun fi't-tb adl byk eseri yzyllar boyunca Avrupatbbna hkmetti ve Douda hala gncelliini korumaktadr.

bn Sina, Farabi'nin gelitirdii z metafiziini kabul eder ve srdrr. VaroluYaratln, yani kendi kendini dnen ilahi dncenin sonucudur ve Allah'nkendisi hakknda ezelden beri sahip olduu bu bilgi ilk Sudr'dan, ilk nous veya ilkAkldan baka bir ey deildir.

Akl- Faal da denen Onuncu Akl bn Sina'nn kozmolojisinde nemli bir rol oynar,nk yeryz ve insan ruhlarnn okluu ondan trer. Ruh blnmeyen, maddi

olmayan ve bozulmayan bir tz olduu iin, beden ldkten sonra da hayatta kal r.Ona gre dinin balca ilevi her insann mutluluunu salamakt.

Mfrid: nzivaya ekilip Allah'tan bakasn dnmeyen

En byk Mslman filozof olarak kabul edilen bn Rd (Latinler ona Averroes der)Batda olaanst bir n kazand . ... Her mminin dinin temel ilkelerini, Kuran'da,hadislerde ve icmada yer aldklar biimleriyle uygulamak zorunda olduunusavunuyordu. Ama daha byk entelektel yeteneklere sahip olanlar daha yksek birilmin peinden gitmekle, yani felsefe renmekle ykmlyd. ... Kelam bir aradisiplin olarak gerekliydi, ama hep felsefe denetiminde tutulmal yd. Bununla birlikte

ne filozoflar ne de kelam alimleri Kuran'n ok anlaml ayetlerine ilikin yorumlarnhalka aklamamalyd. ... ok hzl, sanki iine doast bir esin girmi gibi yazddorudur.

bn Arabi unu kabul eder: Mistik hallere ilikin bilgi ancak tecrbeyle edinilebilir;insan akl onu tanmlayamad gibi, mantk yrterek, karsama yoluyla da onaulaamaz.

bn Arabi metafiziinin ve tasavvufunun temel anlay Vahdet-i Vcut, yani hemVarln hem de drakin Birliidir. ... bn Arabi, vahdet-i Vcut balamndaGereklik'ten sz ederken, Hakk terimini kullanr. Manevi veya akli bir kutupla

kozmik veya varolusal bir kutba blnm Gereklikten sz ettiinde, birincisiniAllah veya Yaratc (Halik), ikincisini ise Yaratm (Halk) veya Kozmos diye ifade eder.

Gerein ilahi bir zne ve yaratlm bir nesneye blnmesi, bu kez kendini bilmedeneyimiyle zenginlemi Ezeli Vahdet'le yeniden btnleilmesine yol aar.

G ve Yeri ahsnda birletiren Kamil insan ayn zamanda Vahdet-i Vcud'a eriir.


29/45

29

ihabddin Yahya Shreverdl 1155'te ran'n kuzeybatsndaki Shreverdi kentindedodu. ... 1191'de, 36 yanda ld. ... Mritleri tarafndan da ehit eyh olarakbilinir. ... Ben Hikmet'l-rah adl kitabmda Platon'un ve ondan ncekilerin ahidiolduu, onlarn nur teozofisini dirilttim. Benden nce bunu kimse yapmam tr.

Vecd halinde grlen bir ryette, Hermes {dris} ve Platon'un mahede ettiinurani varlklarn okluu ve Zerdt'n bahsettii zzet Nuru ve Melekt Nuru'nu(Ray ve Horre), o ilahi may kefetti: yle ki ruhani bir coku, hkmdarlarn enmmini mbarek Keyhsrevi o maya doru ykseltmiti.

Berzah alemi ontolojisini ilk kuran Shreverdi olmutur ve daha sonra bu izlekslamn tm arifleri ve mutasavv flarnca ele alnp boyutlandrlacaktr.

Shreverdi'nin kaleme ald manevi erginlenme yklerinin anlam bu berzah alemiperspektifiyle zlr.

Mridin berzah aleminde yaad manevi deneyimler, yukarda grdmz gibi,

Yaratcmgelemin yol at bir dizi erginlenme snav olutururlar.

Berzah aleminin kefini mmkn klan yaratc imgelem, amanlarn esrime halindekigrleri ve eski airlerin ilham yetenekleriyle uyumludur. Destanlarn ve belli trdekiperi masallarnn Ge, zellikle de ller Diyar'na yaplan esrik yolculuklardan vemaceralarndan tredii bilinmektedir.

Shreverdi'ye gre hem felsefede hem de mistik cezbede kemale eren bilge gerekmanevi nder, kutup'tur; kimlii bilinmeden, insanlar iin tamamen mehul olarakyaasa da, o olmadan dnya var olmaya devam edemez. ... Kutuplar kutbumamdr. Onun kimlii bilinmeden yaamas, mamn gizlenmesine ve velayet

dngsne, Son Peygamberin ardndan gelen nbvvet-i batniyyeye ilikin iianlaylarn gndeme getirir. ... Shreverdinin durumas srasnda onun mahkumedilmesine yol aan sav, Allah' n ne zaman isterse, u anda bile bir peygamberyaratabileceini vaaz etmesi olmutu. ... bu sav en az ndan gizli bir iilik ieriyordu.... Shreverdinin yolundan gidenler -irakiyyun- en azndan ran'da gnmze deksregelmitir.

Mevlana adyla bilinen Muhammed Celaleddin 30 Eyll 1107'de Horasan'n Belhkentinde dodu. Kelam alimi ve eyh olan babas, Mool istilasndan korkup 1219'dakentten ayrld ve Mekke'ye hacca gitti. En sonunda aile Konya' ya yerleti. ...1240'tan 1249'a kadar fkh ve er'i hukuk dersleri verdi. Ama 29 Kasm 1249da

altm yalarnda gezgin bir dervi, ems-i Tebrizi kente geldi. ... Mehur fkh vekelam alimi, en byk sufilerden biri ve slamn belki de en dahiyane mistik airi olur.

Mevlana'nn rencilerinin basksna urayan ems -hocalar zerindeki etkisinikskanyorlard- ama gitti. Daha sonra geri dnmeyi kabul etti, ama 3 Aral k1247'deesrarengiz bir biimde katledildi. Mevlana uzun sre teselli edilemedi. Mridinin adntayan bir mistik gazeller derlemesi yazd (Divan-ems-i Tebrizi). Hayranlk vericiak ve hzniirleri; tamamen bu aka, grnte dnyevi, ama aslnda ilahi aknhipostaz olan bu aka adanm olaanst bir eserdir.Ayrca Mevlana, ems'in


30/45

30

onuruna, sema'y balatt. Olu Sultan Veled'e gre, bir an bile mzik dinlemektenve sema etmekten geri kalmyordu; ne gece ne gndz dinleniyordu. O bir alimdi: Birair oldu. O bir zahitti: arap deil ak sarhou oldu; nk aydnlanm ruh Nurarabndan baka bir ey imez.

Mevlana, mrnn sonuna doru, mritlerini ynetmesi iin Hsameddin elebi'yiseti. eyh, balca eseri olan Mesneviyi byk lde elebi sayesinde yazd.Mevlana, 1273'te lnceye dek, kimi zaman sokaklarda dolarken, hatta hamamdaykanrken ona beyitleri dikte etti. Yaklak krk be bin dizelik ok byk bir mistikdestan olan bu eserde, Kuran'a, hadislere olduu kadar, mesellere, menkbelere,Dou ve Akdeniz folklorunun efsane ve izleklerine de yer verilmitir.

Mevlana bir tarikat da kurdu (Mevleviyye). Tarikat Batda ok erken bir adadnen dervileradyla tannd, nk sema treninde semazenler hem kendilerininetrafnda hem de tm salonun evresinde gittike hzlanan bir tempoda dnerler.Mevlana, mziin ahenginde bir s r sakl; eer onu aklasam, dnya altst olurdudiyordu.

Baz sufilere gre onlarn esrik dans meleklerin dansnn bir taklidiydi. Mevlana'nnkurduu (ama zellikle olu Sultan Veled'in rgtledii) tarikatta semann hemkozmik hem de kelami bir nitelii vardr. Derviler beyaz tennureler giyer (bir kefengibi), srtlarnda siyah hrkalar vardr (mezar simgesi) ve balarna uzun bir keeklah {sikke} (mezar ta imgesi) takarlar. eyh, Gk'le Yer arasndaki efaatiyitemsil eder. Mzisyenler ney, kudm ve zil alar. Dervilerin iinde dndkleri oda,evreni, hem gnein etrafnda hem de kendi etraflarnda dnen gezegenlerisimgeler: Kudmler kyamet gnnn sr seslerini artrr. Semazenler halkas,birisi ini erisini veya ruhlarn gerileyerek tekrar maddeye karmasn, dieriruhlarn Allaha doru ykseliine karlk gelen ykseli erisini temsil eden iki yarm

halkaya blnmtr. Ritim ok hzlannca eyh de semaya katlr ve halkannmerkezinde dnmeye balar, nk o gnei temsil eder. Bu, gerekletirilenbirlemenin doruk noktasdr.Dervilerin dansnn ancak ok ender durumlardapsikopatik kendinden gemelerle sonuland n ve buna yalnzca marjinal evrelerderastlandn ekleyelim.

Mevlana, slamn yenilenmesinde ok byk bir rol oynamtr. Eserleri Mslmandnyann bir ucundan teki ucuna kadar okunmu , evrilmi, yorumlanmtr. Buolaanst yaygnlk, dinsel yaamn derinletirilmesinde sanatsal yarat cln vezellikle de iirin nemini bir kez daha kantlamaktadr. ... Ak olmasa, dnya canszkalrd... Mevlana, dnebilmek ve beka iin fenaya erimenin gereklilii zerinde

durur; zaten birok yerde de Hallac'a gnderme yapar.

nsann varoluu Yaradan'n iradesine ve planna gre geliir. nsan Allah tarafndanO'nunla dnya arasnda arac olmakla grevlendirilmitir. ... Aslnda insan ncemaden, sonra bitki, sonra da hayvan olmutu. Sonra bilgi, akl, iman yeteneinesahip insan yapldSonunda insan bir melek haline gelecek ve mekan cennetolacaktr. Ama bu son aama deildir.


31/45

31

Tasavvuf, kelam alimi Gazali sayesinde ulemann da onayn aldktan sonra, okyaygnlat. ... Zaman iinde eyhlerin evresinde yaayan snrl mrit topluluklarbirok yerde kollar ve yzlerce yesi olan tarikatlara dnt. Sufiler slamn en iyimisyonerleri oldular.

Ulemann hogrs yabanc kavramlarn alnmasn ve allmadk yntemlerinkullanlmasn tevik etti. Sufilerin baz mistik teknikleri sonradan kat lan evrelerletemas iinde derinletirilip deitirildi. lk sufilerin yapt zikri Hint etkisiyle XII.yzyldan sonra gelien zikirle karlatrmak yeterli olacaktr. Bir yazara gre, Zikre,gnl kandilini, manevi k odan barndran bir oyua benzeyen (gsn) soltarafndan balanr. ... Zahir yere melip, bada kurup kollarn bacaklarnnevresine sarmal, ban iki dizinin arasna emeli ve gzleri kapal durmaldr. Bankalp hizasna geliiyle sa omuzun zerine yatrlmas arasnda geen srede la ilahdiyerek ba kaldrlr .... Az kalp hizasna geldiinde illa szc var gle telaffuzedilir. Ve kalbin karsnda daha da canl bir biimde Allah denilir. Yoga-Tantrateknikleriyle olan benzerlikler, zellikle eanl iitsel ve ksal grnglere yol aanaltrmalarda (burada anlatlamayacak kadar karmaktrlar) kolaylkla fark

edilmektedir.

Birok dinsel inan ve zht yntemi dardan alnan unsurlarla veya d etkilerlezenginletirilmitir. Hatta tpk Hristiyanln tarihinde olduu gibi, bu tr etkilerinslama kmenik bir boyut kazandrarak, onun evrensellemesine katkda bulunduubile sylenebilir.

Tasavvufun Mslman dinsel deneyiminin yenilenmesine byk bir katk yaptkesindir.

Ama poplaritesini gnmze kadar koruyan bu baarl hareketin, slam tarihi iinde

eitli anlamlara ekilebilen sonular da olmutur. Baz sufilerin aklclk kartl kimizaman saldrgan bir nitelie brnr ve filozoflara ynelik svgleri avamn hounagider. Dier yandan halka ak zikirlerde ar heyecan, kendinden geme ve esrimeleronlar daha da glendirir. ... Ayrca baz tarikatlarn yeleri, rnein dervilermucizeler yaratabildiklerini ilan eden, eriat kurallarnn dnda bir yaam srerler.

Ulemann bu gelimeye yantl resmi statye sahip ve cretli mderrislerin dersverdii medreseleri oaltmak oldu. XIV. yzyla doru yzlerce medrese yksekeitimin denetiminin ulemann elinde toplanmasn salamt.

Aralarnda Hallac'n ve zellikle de bn Sina ile bn Arabinin de yer ald birok

mutasavvf ve mrit simyay gerek bir manevi teknik olarak sunmulardr. ... Batdaise Hermesilik ve simya alt n alarn talyan Rnesansndan ksa sre nceyaayacaklar ve mistik saygnlklar Newton' bile byleyecektir.

eriat ile sufilerin arad ilahi hakikat arasndaki kkl farkllklar hakknda,Kueyri'den u blm aktaralm: eriat ubdiyyete (kullua ve ibadete) smsksarlma hakkndaki emirdir. Hakikat ubbiyyeti temaa etmektir. Hakikat tarafndanteyit edilmeyen hibir eriat makbul deildir. eriatla mukayyet olmayan hibirhakikat da makbul deildir. u halde eriat halka mkellefiyetler getirmitir. Hakikat


32/45

32

ise Hakk'n (kainat hakkndaki) tasarrufunu ve idaresini bildirmitir. O halde O'naibadet etmek eriat, O'nu mahede etmek hakikattir. eriat, emredileni ifa etmektir.Hakikat, Allah'n kazasn, kaderini, gizledii ve akladeyi grmektir.

Shreverdi hem ran geleneine hem de Yeni Platoncu teozofiye sahip kyordu.Sasaniler hanedan devrinde (226-635), Zurvanilik mritlerini yitirmese de,Mazdeizmin imparatorluun resmi dini haline geldiini hatrlatalm. Mani'yi mahkumettirmeyi baaran ba kahin Karter, Mazdeist Ortodoksluun kurucusuydu.

Dinsel ve siyasal dzlemde slam fethine kadar nemli saylabilecek tek olay KralKavad'n da (488-531) kolaylatrd Mazdek devrimiydi. Mazdek Ktln veaclarn nedeninin toplumsal eitsizlik olduunu bildiriyor, dolaysyla mlklerin vekadnlarn paylalmasn neriyordu. Ama laik ve dinsel aristokrasi Kral Kavad' iknaetmeyi baard ve kral 528/529'da byk bir Mazdeki katliam dzenledi. Avesta'nnson yazmna ve Zerdt devlet kilisesinin zaferineMazdek devriminin yol atkarklklarn neden olmas anlamldr. Ksa sre sonra (635te) Mslmanlar ranfethetti. Ama lkenin gneyine skan Mazdeizm IX. yzylda gerek bir Rnesans

yaad. Bununla birlikte halifelerin boyunduruunu sarsma ve yeniden Zerdt birdevlet kurma umudu Trk hanedanlar Gazneliler ve Seluklular tarafndan yok edildi;onlar ran halknn dinsel geleneinin ve siyasal zerkliinin amansz dmanlaryd.

XXXXXXVVII..BBLLMMBBAARRKKOOHHBBAA AAYYAAKKLLAANNMMAASSIINNDDAANN HHAASSDDLLEE YYAAHHUUDDLLKK

Daha sonra R. Yohanan bir patriarkn bakanlnda hem tartmasz dinsel otoritesahibi hem de adli mahkeme ilevi gren 71 yeli bir Sanedrin rgtledi. Yaklak yzyl boyunca "patriarklk" makam, bir tek istisna dnda, babadan oula geti.

Romallara kar Bar Kohba'nn 132'de balatt ve 135'te tam bir felaketlesonulanan ikinci sava, Yahudi halknn dinsel kimliini, hatta varln yenidentehlikeye att. mparator Hadrianus Sanedrini kapatt ve Tevrat eitimiyle ibadetiyasaklad; buna kar kanlarn idamla cezalandrlacan duyurdu. ... Hadrianus'unardndan tahta geen Dindar Antoninus Sanedrine otoritesini geri verdi. Balcayenilik, Tapnaa yaplan hac ziyareti ve sunularn yerine Yasa'nn renilmesinin, duave ibadetin, dnyann her yerindeki sinagoglarda gerekletirilebilecek dinseleylemlerin geirilmesiydi.

Mina ("tekrarlama/temrin") ad verilen bu geni derleme M 1 yzy lla MS II. yzylarasnda gelitirilmi malzemeleri ierir. Eser alt "fasl"dan oluur: tarm, bayramlar,

aile yaam, medeni yasa, kurbana ve perhize ilikin buyruklar, ritel temizlik.

Eer Yahudi halk hayatta kalmak istiyorsa, kutsal bir toprakta, Tanrnn kutsallnayknerek, kutsal bir halk gibi yaamaldr.

Mina ve yorumlar bir arada Talmudu oluturur (tam karl "reti").

Babil Talmudu, Yahudi halk nn tarihinde belirleyici bir ilev yklenmitir: Yahudiliin,Diyasporann farkl sosyopolitik ortamlarna nasl uyum salamas gerektiini gsterir.


33/45

33

Daha III. yzylda Babilli bir rabi u temel ilkeyi aklamt: Nizami hkmetinyasalar tek meru yasadr ve Yahudiler onlara uymaldr. Bylelikle hkmetmakamlarnn meruiyeti dinsel adan da onaylanmaktadr. Medeni yasa konusundaise, cemaat yelerinden ihtilaflarn Yahudi mahkemelerinde halletmeleribeklenmektedir.

Resmen bir Roma valisine denk olarak kabul edilen Patriark, Yahudi cemaatlerinevergi toplamak ve bayram takvimini bildirmek zere ulaklar gnderiyordu. ... DouDiyasporasnn tm Yahudi cemaatleri Tanr ve yetkililer nezdinde halk temsil eden,manevi nder, hakem ve siyasi ef konumundaki gaon'un stnln kabulediyorlard. 640'a doru balayan Geonim (gaon'lar)

dinsel nançlar ve düünceler tarihi-iii - mircea eliade

Documents