die lewe en lewende dinge [graad 6 afrikaans]

WESTERN CAPE PRIMARY SCIENCE PROGRAMME’n Voorbeeld van ’n leerervaring in die Natuurwetenskappe

DIE LEWE ENLEWENDE DINGE

Graad 6Ons almal is afhanklik van plante1 Wat doen alle lewende dinge en wat het hulle nodig?2 Plante gee aan ons kos en ander goed3 Watter kos kry ons van plante?4 Hoe kry plante hul kos?5 Plante maak hul eie kos in ’n proses wat fotosintese genoem word6 Toets ’n groen blaar vir stysel7 Styselagtige kos is ons stapelvoedsel8 Ons sê dankie vir ons kos9 Tuisgemaakte kos en verwerkte kos10 Eet ’n gebalanseerde dieet

© Western Cape Primary Science Programme (PSP)

L&L Gr6 AFR 2/22/07 8:41 AM Page i

Ons verwelkom die wye gebruik van hierdie materiaal. Gee asseblief erkenning aan PSP. © PSP 2007

’n Voorbeeld van ’n leerervaring in die Natuurwetenskappe

DIE LEWE ENLEWENDE DINGE

Grade 6

L&L Gr6 AFR 2/22/07 8:41 AM Page a

RasionaalHierdie materiaal is geskryf om onderwysers in hul werk met leerders rondom die inhoudsveldDie lewe en lewende dinge te ondersteun. Dit is nie ’n volledige werkskedule nie. Dit is ’nvoorbeeld van ’n leerervaring. Dit bied moontlikhede vir onderwysers om ander leerervaringe inte sluit en dit verder uit te brei en te ontwikkel. Hierdie voorbeeld-leerervaring wys hoe jy tewerk kan gaan om die drie leeruitkomste in die Natuurwetenskappe-leerarea van die NKV tebereik.

LU1:Wetenskaplike Ondersoek

A Die leerder is in staat om met selfvertroue op weetgierigheid oor natuurlike verskynsels tereageer, en om binne die konteks van wetenskap, tegnologie en die omgewing verbande teondersoek en probleme op te los.

LU2: Konstruksie van Wetenskapkennis

A Die leerder ken, interpreteer en pas wetenskaplike, tegnologiese en omgewingskennis toe.

LU3: Wetenskap, die Samelewing en die Omgewing

A Die leerder is in staat om begrip van die onderlinge verband tussen wetenskap entegnologie, die samelewing en die omgewing te toon.

Ons weet dat kinders van nature weetgierig en oplettend is. Kinders leer oor die wêreld deurwaar te neem, vrae te vra en sin van hul ervaring te probeer maak. Wetenskaponderrig behoorthierdie natuurlike neigings toe te laat om te ontwikkel. Moedig jou leerders aan om vrae te vra.Vrae is ’n geleentheid om die klas by waarnemings en besprekings te betrek.

In Wetenskap wil ons hê leerders moet die volgende doen:A ontwikkel ’n lewendige weetgierigheid oor die wêreld om hulleA stel vrae met selfvertroueA bring hul vrae in verband met wat hulle in hul tuisomgewing en in die wêreld waarneem.

Dit kan lei tot ’n ryke omgewing om in te dink, te praat en te skryf. Kinders met hierdieweetgierigheid sal leer en sal ook in skeppende mense ontwikkel.

AssesseringDie assesseringstake in hierdie groep leerervaringe skakel direk met die NKV-leeruitkomste. Ditis ontwerp om leerders aan te moedig om te wys wat hulle weet en dink en om hul vrae op teteken en aan jou te wys.

Kursusse aangebied deur Wendy Hitchcock, Nontsikelelo Mahote, Nadiema Gamieldien en RoseThomas

Boekie ontwerp deur Welma Odendaal

Illustrasies deur Wendy Hitchcock, Janet Ranson en Nicci Cairns

Vertaling deur Ronél Gouws

Western Cape Primary Science ProgrammeEdith Stephens Wetland Park

Lansdowneweg, Philippi, 7785

Posbus 24158, Lansdowne, 7779, Suid-Afrika

Tel: 021 691-9039 Faks: 021 691-6350

E-pos: [email protected] Webtuiste: www.psp.org.za

Erkenning aan PetroSA

L&L Gr6 AFR 2/22/07 8:41 AM Page b

lnhoudAFDELING 1Leerervaringe...................................................................................................................... 3-42Ons almal is afhanklik van planteAssesseringstake

LU2 Verstaan die proses van fotosintese . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .13LU1 Ondersoek stapelvoedsel . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 23LU3 Maak beter koskeuses . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 39

Voorgestelde werkskema . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 44

AFDELING 2Onderwyserhulpmiddels .................................................................................................... 45Leerdertaakkaarte om te fotokopieer

Taakkaart 1 Wat doen alle lewende dinge en wat het hulle nodig? . . . . . . . . . . . . . .46Taakkaart 2 Watter soorte kos kry ons van plante? . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .48Taakkaart 3 Sorg vir ons kosplante . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 49

Assesseringstaak vir LU 2

Verstaan die proses van fotosintese ............................................................................... 51Taakkaart 4 Skryf ’n resep vir fotosintese . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 53Taakkaart 5 Toets ’n groen blaar vir stysel . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .54Taakkaart 6 Toets verskillende soorte kos vir stysel . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .55

Assesseringstaak vir LU1

Ondersoek stapelvoedsel .................................................................................................... 57Taakkaart 7 Ontleed tuisgemaakte maaltye . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 60Taakkaart 8 Vergelyk tuisgemaakte kos met verwerkte kos . . . . . . . . . . . . . . . . . . 63

Assesseringstaak vir LU3

Maak beter koskeuses .......................................................................................................... 65Taakkaart 9 Besin oor Die Lewe en Lewende Dinge . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 67

Inligting oor GM voedsel . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 68Gedig in isiXhosa: Umnga . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .69Storie in Afrikaans: Dirkie Mens en Snytjie Brood . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 70

Onderrighulpmiddels vir fotosintese .............................................................................73

AFDELING 3 Uittreksels uit die Nasionale Kurrikulumverklaring vir NatuurwetenskappeGraad R-7 .................................................................................................................................. 76Kernkennis en -begrippe vir Die lewe en lewende dinge (NKV) . . . . . . . . . . . . . . . . . . .77-81Leeruitkomste en assesseringstandaarde (NKV) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 82-87

L&L Gr6 AFR 2/22/07 8:41 AM Page c

AAFFDDEELLIINNGG 11Ons almal is afhanklik van plante

1. Wat doen alle lewende dinge en wat het hulle nodig? . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .32. Plante gee aan ons kos en ander goed . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .53. Watter kos kry ons van plante? . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .64. Hoe kry plante hul kos? . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .95. Plante maak hul eie kos in ’n proses wat fotosintese genoem word . . . . . . . .11

Assesseringstaak vir LU2:

Verstaan die proses van fotosintese6. Toets ’n groen blaar vir stysel . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .177. Styselagtige kossoorte is ons stapelvoedsel . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .20


Ondersoek stapelvoedsel8. Ons sê dankie vir ons kos . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .289. Tuisgemaakte kos en verwerkte kos . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .2910.Eet ’n gebalanseerde dieet . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .38


Maak beter koskeusesLeesstukke: Luukse kos en siektes . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .42Die geheime van Afrika-vroue . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .43

Voorgestelde werkskema . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .44

L&L Gr6 AFR 2/22/07 8:41 AM Page d

3

1 Wat doen alle lewende dingeen wat het hulle nodig?

Inleiding

1. Vra: Wat doen alle lewende dinge? Moedig alle antwoorde aan, maar leileerders om hul voorbeelde met die sewe lewensprosesse in verband tebring.

2. Verduidelik dat alle lewende dinge hierdie sewe lewensprosesse uitvoerom aan die lewe te bly. Vra: Wat het lewende dinge nodig om hierdieprosesse uit te voer? Gebruik die prent hieronder in die bespreking.

3. ’n Maklike manier om die lewensprosesse te onthou is om die eersteletter van elke proses te gebruik (BUSVRAG).

4. Teken ’n prent van ’n kind op die bord en skryf die sewe prosesse om die

M Daar is sewelewensprosesse: beweging,voortplanting,sintuiglikheid, groei,respirasie, uitskeiding,voeding.

M Alle lewende organismesvoer hierdie sewelewensprosesse uit.

M Om ons lewensprosesse uitte voer, het ons kos, wateren lug nodig.

Sleutelbegrippe Onderwysertaak

LEWENSPROSES Algemene voorbeelde wat leerders kan gee

Beweging Beweeg na lig, kos of water; loop; hardloop; swem; vlieg

Voortplanting(reproduksie) Kry kleintjies/babas; lê eiers; maak saad

Sintuiglikheid Sien, voel, voel pyn, proe, hoor, ruik

Groei Raak groter; groei

Asemhaling(respirasie) Haal asem; gebruik lug

Uitskeiding Urineer, sweet

Voeding Eet, drink, kou, sluk

Beweging

Uitskeiding

Sintuiglikheid

Voeding

Asemhaling(Respirasie)

Reproduksie(Voorplanting)

Groei

Energie vir BEWEGING

VOEDING

Kos vir GROEI en VOORTPLANTING

SINTUIGLIKHEIDsodat ek kan voel

Suurstof virASEMHALING

Water vir myselle en bloed

Water virUITSKEIDING(sweet en urine)

Wat het my liggaam nodig om die lewensprosesse uit te voer?

eina!

L&L Gr6 AFR 2/22/07 8:41 AM Page 3

4

prent. Leerders sê wat hulle nodig het om elke proses uit te voer. Leerdertaakkaart 1Wat doen alle lewende dinge en wat het hulle nodig?Kyk na die prent “Wat het my liggaam nodig om die lewensprosesse uit te voer?”. Maakseker jy weet wat elke lewensproses is. Skryf sinne om te verduidelik wat jou liggaamnodig het om elke proses uit te voer.

BEWEGING

My liggaam moet kos eet en verteer vir energie. Ek gebruik die energie

om te beweeg. My liggaam het ruimte nodig om in te beweeg. Dit het ook

oefening nodig om my bene en spiere sterk te maak sodat dit al die

beweging kan doen wat ek sal gebruik.

RESPIRASIE

My liggaam moet skoon lug wat suurstof bevat, inasem.

SINTUIGLIKHEID

Ek gebruik my sintuie om dinge in die wêreld om my te ruik, te proe, te

tas (voel), te sien en te hoor. My sintuie help my om my kos te ruik en te

proe. Ek gebruik my tassintuig om pyn te vermy en om te weet wanneer

ek myself seermaak.

GROEI

My liggaam het gesonde kos nodig om behoorlik te groei, onder andere

proteïene, stysel en vars vrugte en groente.

VOORTPLANTING

My liggaam het gesonde kos nodig om behoorlik te groei en te ontwikkel

sodat ek eendag ’n lewensmaat kan kry en kinders kan hê.

UITSKEIDING

My liggaam het baie water nodig sodat my niere urine (piepie) kan maak

en my vel kan sweet.

VOEDING

My liggaam moet kos eet en verteer om energie te kry. My liggaam het

gesonde kos en ’n gebalanseerde dieet nodig om te groei en gesond te bly.

leerdertaakkaart om tefotokopieer op bladsy 46.

Vaslegging Leerders voer die sewe lewensprosesse in hul groepe op.

L&L Gr6 AFR 2/22/07 8:41 AM Page 4

5

2 Plante gee aan ons kos enander goed

1. Bespreek waarom plante so belangrik in ons lewens is. Gebruik opskrifteuit die kopkaart hieronder.

2. Vra waarvoor ons plante nodig het. Elke leerder skryf een idee op ’nstukkie papier.

3. Neem al die stukkies papier in en gebruik dit om ’n groot kopkaart temaak.

4. Vra die klas om hul idees onder die verskillende opskrifte te rangskik.In die diagram is daar ’n paar subopskrifte wat jy vir die kopkaart kangebruik. Dit is slegs voorstelle – jy kan jou eie of die leerders se ideesgebruik en enige tyd nuwe idees byvoeg.

M Plante gee aan diere kosom te eet en suurstof omin te asem.

M Ons kry baie produkte vanplante.


5. Leerders kan die kopkaart in hul boeke oorskryf.

MAAK MOOII TuineI Blomme

WAAROM PLANTENOODSAAKLIK IN MY

LEWE IS

KOSI BroodI AartappelsI Kruie

MEDISYNEI AspirienI Kruiegeneesmiddels

KOSMETIEKI ParfuumI HanderoomI Sonskerm

SUIWER DIE LUGI Maak suurstofI Gebruik koolsuurgas

BRANDSTOFI Hout

SKUILINGI Hout om huise te bouI Meubels

HOUTPULPI PapierI Toiletpapier

KLEREI Katoen INDUSTRIëLE GEBRUIKE

I Rubber vir bande, rekI Chemikalieë soos alkohol en verfI Kleursel

HABITAT/EKOSISTEEMI Stabiliseer grondI Huise en kos vir diere

L&L Gr6 AFR 2/22/07 8:41 AM Page 5

6

3 Watter kos kry ons vanplante?

Leerdertaakkaart om te fotokopieer op bladsy 48.

Onderwysertaak

Leerdertaakkaart 2Watter kos kry ons van plante?

Watter soort kos eet jy gereeld? Van watter plante kom hierdiekos?

Slaptjips, fyn aartappel Aartappels

Brood Koringplant (ook rogplant)

Slaai Tamatieplant, komkommerplant,kropslaaiplant, uieplant

Witsuiker, stroop, lekkers Suikerriet

Kool Koolplant

Lensies, boontjies of keker-ertjies Boontjieplant

Sjokolade Kakaoplant

Olie Sonneblom, kanola, olyfboom

Tee Teestruik

Spinasie Spinasieplant

Ui Uieplant

M Alle diere is afhanklik vanplante vir kos.

M Sommige diere eet anderdiere wat plante as kosgeëet het.

M Mense kry party soortekos van plante en ander vandiere.

M Mense maak staat op koswat van net ’n paarbelangrike plante kom.

M Sommige soorte kos wordstapelvoedsel genoem.Stapelvoedsel is die kos watons die meeste van onsenergie gee om te lewe.Rys, mieliemeel en koring isbelangrike soortestapelvoedsel.

Sleutelbegrippe1. Leerders skryf die kossoorte neer wat hulle eet.2. Gebruik die tabel om vas te stel wat hulle eet en vind uit van watter

plant elke kossoort kom.

L&L Gr6 AFR 2/22/07 8:41 AM Page 6

7

3. Lees die inligting wat volg of help leerders om dit vir mekaar te lees.

Leerdertaakkaart 3Sorg vir ons kosplanteKos vir ons liggameOm gesond te bly, moet ons ’n gebalanseerde dieet eet. ’n Gebalanseerde dieet bevat kos uit die belangrikste groepe. Die belangrikste voedselgroepe is koolhidrate, proteïene, minerale en vitamiene, vette en olies, en vesel.

M Koolhidrate gee ons energie. Ons kry dit van styselagtige kos soos brood, rys en aartappels. M Proteïene help ons bene om te groei. Ons kry dit van kos soos vleis, eiers, melk, boontjies en

neute. M Minerale en vitamiene kom voor in vrugte en groente. Dit help ons om teen siektes te veg. M Vette en olies help ons vel en hare om gesond te bly. Ons kry dit van botter,

margarien, olie en neute. M Vesel help ons spysvertering. Dit is die harde deel van plante soos appels,

seldery en koring.

StapelvoedselRegdeur die wêreld word die belangrikste kos wat mense eet, hul stapelvoedsel genoem.Stapelvoedsel verskaf aan mense die belangrikste koolhidrate (styselagtige kos) van hul dieet vir elke dag. Stapelvoedsel is styselagtige kos wat ons energie gee. Sommige van diebelangrike soorte stapelvoedsel in die wêreld is rys, mieliemeel en koring. Op die meeste plekke eet mense die stapelvoedsel wat die maklikste in hul omgewing groei. In Suid-Afrika is ons stapelvoedsel mieliemeel, koring en aartappels. In Wes-Afrika is kassawe en jam diestapelvoedsel. In Asië is rys ’n gewilde stapelvoedsel. Sorghum, hawer en patats is ook stapel-voedsel in sommige dele van die wêreld waar dit groei. Mense wat in stede woon, kan ’nverskeidenheid soorte stapelvoedsel van oor die hele wêreld in winkels koop en dit dan eet.

Gras voed die wêreld!Amper al die stapelvoedsel kom van plante wat aan die grasfamilie behoort. Mieliemeel, koring, rys,hawer, rog, gort en sorghum kom almal van soorte grasse. Die suikerrietplant is ook ’n soort gras.Ons kry ook ons vleis en melk indirek van gras omdat beeste, bokke en skape almal gras vreet.

Tradisionele kossoorteTradisionele kossoorte kom van plaaslike gewasse. Boere versamel elke jaar die saad van hul oes omdit die volgende seisoen weer te plant. Dit help hulle om die spesifieke soort plant te laat aanhougroei. Sommige tradisionele kossoorte groei wild en saai hulleself, byvoorbeeld wildespinasie(umfino), maroelavrugte, turksvye, msobasoba-bessies, suurvye en swartbessies groei almal wild.Tradisionele kossoorte kan aan ons belangrike minerale en voedingstowwe verskaf. Die kos inwinkels is nie so vars nie. Wanneer kos verpak en vervoer word, verloor dit ’n groot deel van dieminerale en voedingstowwe daarin.

Verbeter die oesBoere probeer dikwels die hoeveelheid kos wat hulle kan oes, verhoog. Hulle sit mis of bemesting in die grond om hul gewasse mineraalsoute te gee. Hulle gebruik ook chemikalieë om peste en siektes, wat die plante kan aanval, te beheer. Ons almal is afhanklik van boere regdeur die wêreld om vir ons kosplante te sorg.


L&L Gr6 AFR 2/22/07 8:41 AM Page 7

8

4. Leerders beantwoord die volgende vrae oor die leesstuk. a) Wat is stapelvoedsel?

Dit is die kos wat die belangrikste deel van ons dieet vorm.

b) Watter belangrike voedselgroep kom in alle stapelvoedsel voor?Waarvoor het ons dit nodig?

Koolhidrate (of stysel) kom in alle stapelvoedsel voor. Ons het

stysel vir energie nodig.

c) Watter familie plante verskaf die meeste van die wêreld sestapelvoedsel?

Stapelvoedsel kom veral voor in plante wat aan die grasfamilie

behoort, byvoorbeeld mieliemeel, koring en rys.

d) Wat bedoel ons met ’n tradisionele soort kos?

’n Tradisionele kossoort groei gewoonlik na aan die plek waar

mense woon.

e) Wat doen boere om die hoeveelheid kos wat hulle kan oes, teverhoog?

Hulle voeg bemesting en kompos by die grond en behandel die

plante met gif om siektes dood te maak.

f) Noem ’n paar tradisionele kossoorte wat wild groei. Sê watter jy algeëet het.

Tradisionele kossoorte wat wild groei: maroelavrugte,

swartbessies, wildespinasie.

(Leerders se antwoorde sal verskil na aanleiding van wat hulle al geëet het.)

Vaslegging Lei ’n klasbespreking oor die volgende vrae:M Die wêreld se bevolking is afhanklik van slegs ’n paar soorte plante vir

amper al ons kos. Is dit ’n probleem of nie?M Waarom moet ons vir ons tradisionele kosplante sorg en dit aanhou

kweek?M Sal ons sonder plante kan lewe?M Wie moet na ons kosplante en hul saad kyk? Moet dit die groot

maatskappye wees? Moet dit die wêreld se regerings wees? Moet dit dieboere wees? Moet dit die wetenskaplikes wees? Waarom?

Maak seker leerders verstaan dat ons nie kan lewe sonder die plante wat kosaan ons gee nie.

L&L Gr6 AFR 2/22/07 8:41 AM Page 8

9

4 Hoe kry plante hul kos?

1. Bring ’n plant in ’n pot skool toe sodat die leerders daarna kan kyk. 2. Verduidelik die volgende inligting aan die klas.

Onderwysertaak

Ons weet diere en mense het kos nodig om te groei. In die verlede het mensegedink dat plante hul kos uit die grond kry. Nou weet ons dat plante hul eiekos maak. Onthou, die voedselgroepe is koolhidrate, proteïene, vette en olies,en vitamiene. Plante kan dit nie uit die grond kry nie. Plante het netmineraalsoute en water uit die grond nodig om hulle hul eie kos te help maak.

Van Helmont se eksperimentIn 1577 het ’n man met die naam Jan Baptista vanHelmont oor vyf jaar ’n eksperiment gedoen waarin hy ’nklein plantjie tot ’n groot plant laat groei het deur ditniks behalwe water te gee nie. Hy het die plant en diegrond aan die begin geweeg en toe die plant en diegrond weer na vyf jaar geweeg. Hy het gesien dat diegrond dieselfde geweeg het, maar die plant het grotergeword. Na vyf jaar was die plant se massa 76 kg. Diegrond het nog dieselfde massa as aan die begin gehad.Waar het die plant genoeg kos (energie) gekry om sogroot te groei?

KLEIN PLANTJIE:90 kg droë grond; plant weeg 2 kg.

5 jaar later

slegs water is bygevoeg

PLANT HET GROOT GEWORD90 kg droë grond; plant weeg nou76 kg.

Wat het plante nodig om te groei?

M Plante het energie nodigom te groei.

M Plante kry nie energiekosuit die grond nie.

M Plante kry net water enmineraalsoute uit diegrond.

Sleutelbegrippe

L&L Gr6 AFR 2/22/07 8:41 AM Page 9

10

3. Teken ’n prent soos dié in Van Helmont se eksperiment.4. Vra: Wat moet ons die klein plantjie gee om dit ’n groot plant te laat

word? Wat moet ons dit gee: M Water? M Sonlig? M Nog grond? M Bemesting? M Mineraalsoute uit die grond? M Enigiets anders? Sal jy kan groei as jy net water en grond gegee word om van te lewe?

5. Hou ’n klasbespreking oor hierdie vrae. M Wat het Van Helmont met sy eksperiment probeer bewys?

Hy het probeer bewys dat die plant kos uit die grond kry.

M Wat het hy ontdek?

Hy het uitgevind dat die gewig van die grond nie verander het nie

en dat die plant dus nie die grond “geëet” het nie.

M Waarom was sy resultate ’n verrassing?

Mense het geweet dat diere plante of ander diere eet om

energie te kry en mense het aanvaar dat plante op dieselfde

manier grond “eet”.

M Waar, dink jy, kry plante hul kos en energie?

Plante maak hul eie kos.

VasleggingLeerders maak ’n plakkaat van alles wat ’n plant nodig het om te groei.

Plante groei beter asons die grond kosgee. Hierdie grondkosword kompos ofhumus genoem. Ditstel stadig minerale indie water in die grondvry. Ons kan ook diegrond chemiesebemesting gee. Dit isgekonsentreerdevorms van mineraal-soute. Plante kan niehul energie uithierdie mineraalsoutekry nie.

L&L Gr6 AFR 2/22/07 8:41 AM Page 10

11

5 Plante maak hul eie kos in ’nproses wat fotosintesegenoem word

1. Die diagram en die inligting hieronder is ’n opsomming van die prosesvan fotosintese. Gebruik hierdie diagram om ’n uitstalling op die bord ofmuur te maak om te verduidelik hoe plante hul eie kos deur fotosintesemaak. Verduidelik die proses noukeurig. Daar is ’n verduideliking op dievolgende bladsye.

Onderwysertaak

Diere en mense stelkoolsuurgas (CO2) vry

Water enmineraalsoute

Diere en mense gebruiksuurstof (O2).

Ligenergie

Blare stel suurstof (O2) vry

Blare gebruik koolsuurgas (CO2).

Blare maak glukoseen stysel

Fotosintese

M Plante maak hul eie kos(stysel) gedurende ’nproses wat fotosintesegenoem word.

M Fotosintese vind in die sellevan groen blare plaas.

M Gedurende fotosintesemaak die plant glukose-suiker deur sonligenergie,koolsuurgas en water tegebruik.

M Plante verander ookglukosesuiker na stysel, wathulle in hul wortels, blareen stingels stoor.

M Gedurende fotosintesegebruik die plant kool-suurgas en skei suurstof indie atmosfeer af.

Sleutelbegrippe Verduidelik fotosintese

.

.

L&L Gr6 AFR 2/22/07 8:41 AM Page 11

12

Plante is die enigste lewende dinge wat hul eie

kos maak. Alle ander lewende dinge is

afhanklik van plante vir hul kos.

Groen plante neem water, sonlig en koolsuurgas en gebruik

dit om kos te maak. In die proses skei plante suurstof

af in die atmosfeer.

Dus is groen plantedie enigste lewendedinge wat kos kan

maak?Dis reg. Mense

en diere kan nie glukose en stysel maak nie. Selfs fabrieke kan dit nie doen nie. Sonder

plante sal ons geen kos, geen brandstof en geen

suurstof hê nie.

Fotosintese Fotosintese beteken om kos op te bou deur ligenergie te gebruik. Die woord fotosintesekom van die woorde “foto”, wat lig beteken, en “sintese”, wat beteken om iets te maak.Fotosintese is wat plante doen om kos te maak deur ligenergie te gebruik.

Amper 200 jaar na Van Helmont se eksperiment het wetenskaplikes uitgevind dat groenplante hul eie kos maak. Die blare neem water en koolsuurgas uit die lug en gebruik dieenergie van sonlig om glukosesuiker en stysel te maak. Ons noem hierdie prosesfotosintese. Fotosintese is ’n chemiese reaksie wat in groen blare plaasvind.

Suurstof (O2) en koolsuurgas (CO2)Gedurende fotosintese skei plante die gas suurstof af. Al die suurstof in die lug kom vanfotosintese. Mense en diere het suurstof nodig om te kan asemhaal. Ons kan nie sonderplante en fotosintese lewe nie. Ons asem koolsuurgas uit, wat giftig vir ons is. Plantegebruik dit egter weer gedurende fotosintese.

Plante is die enigste organismes wat hul eie kos kan maakPlante is die enigste organismes wat ligenergie van die son kan absorbeer en dit nachemiese energie in die vorm van glukose kan verander, wat deur diere gebruik kan word.

Opsomming Fotosintese is ’n chemiese reaksie. Ons skryf dit soos dit:

Water + koolsuurgas + sonligenergie R glukosesuiker + suurstof

H2O + CO2 + sonligenergie R C6H12O6 + O2

L&L Gr6 AFR 2/22/07 8:41 AM Page 12

13

A. Lees en bespreekIn die sonlig

Groen plante absorbeer ligenergie van die son.

In die wortels

Die wortels neem water en mineraalsouteuit die grond in die plant op.

In die blare

Blare absorbeer die gas koolsuurgas.

Plante maak ’n soort kos wat glukosesuikergenoem word.

Dan verander die plante glukosesuiker na stysel sodat hulledit kan stoor.

Blare skei suurstof in die lug af.

In die plant

Plante stoor die sonligenergie as kos (stysel) in hul blomme,saad, vrugte, wortels, blare en stingels.

In die omgewing

Mense en diere eet plante vir kos.

Mense en diere asem koolsuurgas uit.

Mense en diere asem suurstof in.

Leerdertaak

Assesseringstaak vir LU2Verstaan die proses van fotosintese


L&L Gr6 AFR 2/22/07 8:41 AM Page 13

14

B. Gebruik die tekening hieronder of maak jou eie om die proses van fotosintese te verduidelik.

Maak pyltjies op jou tekening om te wys:M waarheen sonligenergie gaan M waarheen water en mineraalsoute gaan M waarheen koolsuurgas gaanM waarheen suurstof gaan M waar die plant glukosesuiker en stysel maak.

C. Skryf ’n paar sinne om te verduidelik waarom fotosintese belangrik vir die lewe op aarde is.

Fotosintese produseer stysel en glukose vir alle lewende dinge.

Fotosintese gebruik koolsuurgas en gee aan ons suurstof om in te asem.

Plante is die enigste dinge wat hul eie kos maak.

Alle lewe is afhanklik van plante en fotosintese.

L&L Gr6 AFR 2/22/07 8:41 AM Page 14

15

Voorgestelde riglyne vir die assessering van LU2

Verstaan die proses van fotosintese

Vaslegging1. Vra leerders om ’n resep vir fotosintese te skryf.

Assesseringstaak Assesseringskriteria: LU2

Teken ’n prent van plante en diere (of gebruik diegegewe prent) om die vloei van stowwegedurende fotosintese aan te dui

Die leerder moet die volgende doen:Maak ’n duidelike tekening met pyltjies wat in diekorrekte rigting wys om die volgende te toon:I sonligenergie vanaf die son na planteI water en mineraalsoute uit die grond na die

wortels van die plantI koolsuurgas van diere en mense na die blaarI suurstof vanaf die blaar na diere en menseI stysel van plante na mense en diere.

Skryf ’n paar sinne om te verduidelik waaromfotosintese belangrik is

Om ’n kode 4-assessering te kry (80%)

Toon die korrekte begrip van die volgende feite:I Net plante kan hul eie kos deur fotosintese

maak. Mense en diere is ook afhanklik van daardie kos.

I Plante gebruik CO2 uit die lug, water en mineraalsoute uit die grond en sonligenergie om glukosesuiker en stysel te maak.

I Alle diere en mense kry suurstof van plante.I Plante gebruik die giftige CO2 in die lug.I Gee besonder volledige, korrekte en duidelike

verduidelikings van fotosintese.

L&L Gr6 AFR 2/22/07 8:41 AM Page 15

16


Leerdertaakkaart 4Skryf ’n resep vir fotosinteseVerbeel jou jy is ’n ou plant wat aan ’n jong plant vertel hoe om stysel te maak.

’n Resep vir styselHoe om glukose en stysel te maak

Bestanddele

Watter stowwe het jy nodig om hierdie kos te maak?

Water, koolsuurgas, sonlig en chlorofil

Metode

Watter stappe moet jy volg om die kos te maak?

1. Neem water uit die grond deur jou wortels in.

2. Neem koolsuurgas uit die lug in jou blare in.

3. Laat die sonlig op jou blare skyn.

4. Gebruik water, koolsuurgas en sonenergie om glukosesuikers te maak.

5. Verbind die glukosesuikers om stysel te maak.

Vraea) Wat bly oor na die plant glukose en stysel gemaak het?

Suurstof

b) Waarheen gaan hierdie stof wat oorbly en wie gebruik dit?

Suurstof gaan in die lug in; mense en diere gebruik dit om asem te haal.

c) Waar maak die plant sy kos?

Die plant maak sy kos in die groen blare.

L&L Gr6 AFR 2/22/07 8:41 AM Page 16

17

InleidingM Fotosintese vind in groen

blare plaas wanneer dit aansonlig blootgestel word.

M Gedurende fotosintesemaak die blaarglukosesuiker en veranderdit in stysel wat die plantmaklik kan stoor.

M Glukosesuiker is oplosbaar(kan oplos) in water, maarstysel is makliker om testoor omdat ditonoplosbaar (kan nie oplosnie) is.

M Ons kan vir dieteenwoordigheid van styselin plante toets deur ’njodiumoplossing te gebruik.

Sleutelbegrippe

6 Toets ’n groen blaar virstysel

1. Herinner leerders dat alle lewende dinge van selle gemaak is en dat elkeblaar uit miljoene selle bestaan.

2. Verduidelik dat fotosintese in die selle van groen blare plaasvind. Dieblare vang die ligenergie van die son vas en verander dit na chemieseenergie wat in die glukose en stysel gestoor word. Stysel en glukose isvoedingstowwe omdat dit chemiese energie bevat.

3. Verduidelik dat ons ’n blaar vir stysel kan toets. As daar stysel in ’n blaaris, sê dit vir ons dat fotosintese plaasgevind het. Demonstreer diepositiewe styseltoets op ’n stuk gesnyde aartappel. Wys hoe ’n druppeljodium se kleur van bruin na pers, blouswart of swart verander wanneerstysel teenwoordig is.

4. Werk saam met die leerders deur die taak. Lees dan die gedig oorkosfabrieke saam met die klas.

Voorbereiding5. Berei stelle toerusting vir groepe voor om die eksperiment te doen (soos

geïllustreer in Taakkaart 5). Probeer die eksperiment voor die tyd doenom uit te vind watter blare ’n goeie, positiewe resultaat toon.

Jy benodig:M ’n klein flessie (soos waarin babakos was)M ’n polistireenkoppieM etanol of brandspiritusM ’n ketel om water te kookM ’n jodiumoplossing en ’n drupperM waspapier wat in vierkante gesny is (of plastiek-roomysdekseltjies).

Leerders sal ’n blaar van ’n plant wat ’n paar uur in die son was, moet pluk.

Onderwysertaak

strooitjie

bruin jodiumoplossing

gesnyde aartappel

jodium word swart

L&L Gr6 AFR 2/22/07 8:41 AM Page 17

18


Leerdertaakkaart 5Toets ’n groen blaar vir styselVolg die instruksies in die diagramme regs.Beantwoord dan die vrae wat volg.1. Sit ’n blaar in ’n babakosflessie, bedek dit met

kookwater en los dit vir twee minute.Kookwater vernietig die selle se membrane.

2. Sit die blaar in ’n babakosflessie en bedek ditmet brandspiritus (of etanol). Die brandspiritusverwyder die groen chlorofil uit die blaar. Dieblaar moet na ’n rukkie wit of bleekgroen enhard wees.

3. Sit die babakosflessie in ’n polistireenkoppiemet kookwater.

4. Doop die blaar in warm water. Warm watermaak die blaar weer sag.

5. Sit die blaar op ’n vierkant waspapier (ofplastiekdeksel) en sit ’n druppeljodiumoplossing daarop. Die jodium sal swartword waar daar stysel teenwoordig is.

Vaslegging1. Leerders beantwoord die volgende vrae.a) Het ons stysel gevind in die blare wat ons

getoets het?

Ja

b) Hoe het ons geweet dat daar stysel in die blaar is?

Die jodium het positief getoets.

c) Wat doen jodium wanneer daar styselteenwoordig is?

Dit raak swartpers.

d) Waar maak plante hul kos?

In hul blare

1

2&3

4

5

kook-water

babakosflessie

blaar

warm water

brandspiritus

polistireenkoppiemet kookwater

jodiumoplossing

VEILIGHEIDSMAATREËL!Moenie naby ’n oop vlam met

etanol of brandspiritus werk nie.Dit is hoogs ontvlambaar en kan ontplof.

doop inwarm water

L&L Gr6 AFR 2/22/07 8:41 AM Page 18

19

KosfabriekeGroen plante is besige fabrieke

wat ons almal aan die lewe hou.

Sonder hulle het ons g’n flenter vleis

en g’n heuning soet soos môredou.

Die energie van Vader Son se lig

maak ons almal fris, gesond en sterk.

Maar dit sal niemand enigsins baat

sonder plante wat dit kan verwerk.

Met elke asemteug wat ons neem,

kry ons suurstof jaar na jaar.

Maar tog te maklik vergeet ons gou:

sonder plante is ons in lewensgevaar.

Al dink ons dus ons is so slim,

tel ons verstand ’n ronde nul

as ons vergeet ons ganse bestaan

is net mooi niks sonder chlorofil.

Verwerk uit: Nature poems & puzzles, Jill Cadle

Chlorofil is diechemikalie wat blaregroen maak.Fotosintese vind netin groen blare plaas.

L&L Gr6 AFR 2/22/07 8:41 AM Page 19

20

Inleiding

M Plante maak stysel. Styselword ook koolhidraatkosgenoem.

M Plante kan stysel inverskillende dele van dieplant stoor.

M Sommige kossoorte bevatstysel.

M Jodium verander van bruinna donkerpers of swartwanneer styselteenwoordig is.

M Die kos wat die meestestysel bevat en diebelangrikste deel van onsdieet vorm, wordstapelvoedsel genoem.

Sleutelbegrippe

7 Styselagtige kossoorte is onsstapelvoedsel

1. Verduidelik die volgende inligting aan die leerders.

Toets verskillende soorte kos vir stysel2. Vra die leerders voor die les om verskillende soorte kos van die huis af te

bring, byvoorbeeld gaar rys, graankos, pap, brood, wortels, meel, vrugte.Bring voorbeelde van die volgende soorte kos vir jou leerders om tetoets:M aartappel M suikerM hardgekookte eier M gaar boontjiesM kaas M meelM kookolie M mielieblom (Maizena).

Onderwysertaak

Plante maak baie verskillende stowweGedurende fotosintese maak plante ’n suikerige vloeistof wat glukose genoemword. In die blare verander die plant glukose na stysel (’n koolhidraat) enstoor dit. Chemiese reaksies in die plant se selle kan ook glukose en stysel naander stowwe soos proteïene, olie, vitamiene en vesel verander. Plante kanook gifstowwe of chemikalieë maak wat die vel irriteer om te keer dat dierehul blare eet, byvoorbeeld brandrissieplante maak ’n chemikalie wat jou vellaat brand.

Kos bevat gewoonlik ’n mengsel van voedingstowweAlle kos van plante bevat ’n mengsel van die belangrikste voedselgroepe –proteïene, stysel, suiker, olie, vitamiene en vesel. Alle kos bevat sommige vanhierdie voedselgroepe. Water bevat geeneen van hierdie voedselgroepe nie;dus noem ons dit nie kos nie. Sommige soorte kos bevat baie van een van dievoedselgroepe. Byvoorbeeld, boontjies bevat baie proteïene. Mielies bevat weerbaie stysel. Die soorte kos wat meestal stysel (koolhidraat) bevat, word onsstapelvoedsel genoem. Ons stapelvoedsel vorm gewoonlik die grootste deelvan ons dieet. Ons het stapelvoedsel nodig omdat die stysel daarin onsenergie gee.

L&L Gr6 AFR 2/22/07 8:41 AM Page 20

21


3. Verskaf klein plastiekdekseltjies sodat elke monster kos syeie deksel het. Jy sal ook ’n jodiumoplossing in kleinbotteltjies en stukkies strooitjies om as druppers tegebruik, nodig hê.

4. Verduidelik aan die klas dat sommige van die kos wat onseet, stysel bevat. Kyk na die verskeidenheid kosmonstersen vra die klas watter kos hulle dink stysel bevat.

5. Verduidelik dat ’n jodiumoplossing van bruin na pers,swart of blouswart verander wanneer stysel teenwoordig is.Demonstreer hoe om ’n klein monster kos met een druppeljodium op ’n gesnyde aartappel te toets. Vra die leerdersom in groepe te werk om die kosmonsters vir stysel tetoets en om Leerdertaakkaart 6 te voltooi.

Leerdertaakkaart 6Toets verskillende soorte kos vir styselA. Maak voorspellings1. Watter kleur is jou jodiumoplossing? . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

2. Watter kleur sal jou jodium word wanneer jy dit op ’n styselagtige kos drup?

. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

3. Maak ’n lys van die soorte kos wat jy dink stysel bevat.

. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

B. Toets verskillende soorte kos1. Sit ’n klein monster van elke soort kos op ’n plastiekdeksel en maak seker dat die

verskillende soorte kos nie aan mekaar raak nie.2. Toets elke kos met ’n druppel jodium. Moenie met die drupper aan die kos raak nie,

want dit kan die ander kosmonsters besmet.3. Teken jou waarnemings in die tabel op die volgende bladsy aan.

Aan die onderwyserJy kan ’n jodiumoplossing by ’napteek koop. Wanneer jy die toets vir stysel doen,moet jy elke kosmonster op ’nafsonderlike plastiekdekseltjie sitom te keer dat dié wat stysel bevat,dié sonder stysel besmet. Moenie papierborde, karton,papierhanddoek of enige anderpapierprodukte in jou toets gebruiknie, want dit bevat stysel en salveroorsaak dat die toets dieverkeerde resultate toon.

L&L Gr6 AFR 2/22/07 8:41 AM Page 21

22

Kos Plant waarvan dit komKleur najodiumbygevoeg is

Is styselteenwoordig?

Mielieblom(Maizena)

Mieliesaad of mielieplant Swart Ja

Suiker Stingel van suikerrietplant Bruin Nee

Kaas Melk van beeste wat grasgevoer word Bruin Nee

Meel Saad van koringplant Swart Ja

Eierwit Hoenders wat mielies gevoerword Bruin Nee

Kookolie Sonneblomsaad Bruin Nee

Aartappel Aartappelplant Swart Ja

Gaarboontjies Saad van boontjieplant Swart Ja

Brood Saad van koringplant Swart Ja

Rys Saad van rysplant Swart Ja

Hawer-moutpap Saad van hawerplant Swart Ja

Pasta Saad van koringplant Swart Ja

Piesang Vrugte van piesangboom Swart Ja

Wortel Wortel van wortelplant Bruin Nee

Ui Stingel van uieplant Bruin Nee

Leerdertaakkaart 6 (vervolg)

4. Was jou voorspellings reg?

C. Skryf jou gevolgtrekking saam met jou onderwyserWat ek uit hierdie eksperiment geleer het:

Ons het uitgevind dat baie soorte kos stysel bevat.

Sommige soorte kos raak dadelik baie swart wanneer jodium bygevoeg

word.

Ander soorte kos neem ’n rukkie om swart te raak na die jodium

bygevoeg is.

Kookolie, eierwit, kaas, wortels, uie en suiker bevat nie stysel nie.

L&L Gr6 AFR 2/22/07 8:41 AM Page 22

23

Vaslegging

Vra en dink na oor1. Lei ’n klasbespreking en gebruik die volgende vrae.

M Was jou voorspellings korrek?M Het julle almal dieselfde resultate gekry vir die kos wat julle getoets

het? Kan jy verduidelik waarom of waarom nie?M Watter soorte kos bevat stysel? M Watter soorte kos bevat nie stysel nie?M Watter van hierdie kos is die belangrikste deel van jou dieet, dink jy?

Die styselagtige kos wat die belangrikste deel van jou dieet vorm,word ’n stapelvoedsel genoem (almal is belangrik).

2. Verduidelik dat die doel van die volgende deel van die ondersoek is omuit te vind watter van ons kos stapelvoedsel is.

Assesseringstaak vir LU1Ondersoek stapelvoedsel A. Bespreek vrae vir ondersoek1. Wat maak ’n soort kos ’n stapelvoedsel?

’n Stapelvoedsel is die styselagtige kos wat die belangrikste deel van jou dieet vorm.

2. Hoe het jy uitgevind watter kos stysel bevat?

Ons het ’n styseltoets gedoen op die kos wat ons eet om te sien watter kos

stysel bevat.

3. Watter soorte kos weet jy bevat definitief stysel?

Brood, rys, aartappels

4. Hoe sal ons besluit watter van hierdie styselkos stapelvoedsel is? Skryf in jou groep ’n paar vraeneer wat jy aan jou gesin kan vra sodat jy kan uitvind watter stapelvoedsel julle gereeld eet.

Watter soort kos eet ons elke dag?

Wat eet jy meestal vir ontbyt?

Wat eet jy gewoonlik vir middagete?

5. Bespreek watter styselagtige kos jy self die meeste eet. Dit is jou stapelvoedsel. (Leerders se antwoorde sal volgens hul dieet verskil.)

Onderwysertaak Leerdertaakkaart om te fotokopieer op bladsy 57.

L&L Gr6 AFR 2/22/07 8:41 AM Page 23

24

Assesseringstaak vir LU1 (vervolg)Leerdertaak

B. Doen ondersoek, versamel data en teken dit aan1. Doen hierdie opname: Bring ’n paar soorte kos om te toets of dit koolhidrate is

(stysel bevat). Identifiseer wat jou gesin se stapelvoedsel is. Gee redes waarom jy dink dat dit ’n stapelvoedsel is.

Brood - Ja, dit toets positief vir stysel en ons eet dit elke dag.

Stampmielies - Ja, dit toets positief vir stysel en ons eet dit baie dikwels.

2. Noudat jy weet watter soorte kos koolhidrate is (stysel bevat), doen jy ’n opname oor die volgende kos met koolhidrate.

3. Tel hoeveel keer ’n dag jy elke soort kos met koolhidrate eet. Vul dan die tabel hieronder in. Voeg nog reëls by indien jy nog plek nodig het.

4. Werk die totale hoeveelheid vir ’n week uit en teken dit in die tabel hieronder aan.

Marie se stapelvoedsel Hoeveel keer per dag ek die kos eet

Stapelvoedsel Ma. Di. Wo. Do. Vr. Sa. So. Totaal

Aartappel – 1 – – 1 – – 2

Rys 1 – 1 – – 1 1 4

Mieliemeel 1 1 1 1 1 – - 5

Brood 1 1 2 1 1 2 2 10

Pasta – – – 1 – – – 1

5. Toon jou bevindinge in ’n staafgrafiek.

L&L Gr6 AFR 2/22/07 8:41 AM Page 24

25

Voorbeelde vir die onderwyser: Grafieke om te wys watter koolhidrate verskillende mense eet.

L&L Gr6 AFR 2/22/07 8:41 AM Page 25

26

Trek ’n grafiek van ons groep se resultate6. Trek die tabel hieronder oor en vul dit vir jou groep in. Wys hoeveel keer

’n week elke persoon in jou groep die soort kos met koolhidrate eet.

7. Trek ’n staafgrafiek vir elke groep van die totale getal keer wat jou groep die verskillende soorte kos eet.

Grafiek van ons groep se resultate

Getal keer wat kos metkoolhidrate (stysel) perweek geëet word

Marie Sipho Thami Totaal

Artappel 2 1 2 5

Rys 4 2 6 12

Mieliemeel 5 10 7 22

Brood 10 7 4 21

Pasta 1 1 2 4

L&L Gr6 AFR 2/22/07 8:41 AM Page 26

27


Ondersoek stapelvoedsel

Vaslegging1. Bespreek die volgende vrae met die klas:

M Wat dink jy is die belangrikste stapelvoedsel in jou gesin en in jougemeenskap?

M Hoe weet jy dit of hoe kan jy dit uitvind?


A. Doen ondersoek en teken aan Die leerder moet die volgende doen:I Bring voorbeelde van kossoorte en toets dit vir stysel.I Teken inligting in hul eie tabel aan.I Identifiseer die stapelvoedsel wat hulle eet.I Voer die opname oor hierdie stapelvoedsel akkuraat uit.I Teken hul telling akkuraat in ’n tabel aan.

B. Versamel data en teken dit aan

I Teken ’n akkurate grafiek van hul resultate (stip korrek, gebruikkorrekte asse, skaal, opskrif en byskrifte).

C. Evalueer en vertolk data I Toon begrip van wat met ’n stapelvoedsel bedoel word.I Identifiseer soorte stapelvoedsel korrek – hul eie en ander s’n

(die styselagtige kos wat hulle die meeste eet).

C. Evalueer en vertolk dataBespreek hierdie vrae in jou groep en beantwoord dit dan op jou eie.1. Verduidelik wat ons met ’n stapelvoedsel bedoel.

Stapelvoedsel is styselagtige kos wat ons dikwels eet en dit vorm dus ’n

groot deel van ons dieet.

2. Kyk na jul grafieke, vergelyk dit en besluit wat elke persoon se stapelvoedsel is.

Dit sal die kos wees wat die meeste gedurende die week geëet word.

3. Is elke persoon se stapelvoedsel dieselfde? Gee redes.

Verskillende mense sal om kulturele redes verskillende soorte stapelvoedsel hê.

4. Vergelyk die leerders in jou klas se soorte stapelvoedsel. Wat kan jy oor die soorte stapelvoedselin jou klas sê?

Ons almal eet stapelvoedsel, maar mense se stapelvoedsel is verskillend of is nie

verskillend nie.

5. Hoe maklik was dit om te tel hoeveel keer gedurende die week jy stapelvoedsel geëet het? Dinkjy jy het akkuraat getel? Hoe kan jy hierdie opname verbeter en dit akkurater maak? Leerders se antwoorde sal verskil.

L&L Gr6 AFR 2/22/07 8:41 AM Page 27

28

81. Lees die volgende “Dankie”-gedig hardop vir

die klas.M Al ons kos kom van plante

of van diere wat plante eet.M Al die energie wat plante

gebruik om stysel te maakkom van die son.

M Agting en waardering virons kos verbind ons metdie aarde en kom in allegodsdienste voor.

Sleutelbegrippe

Ons sê dankie vir ons kosOnderwysertaak

Leerdertaak

Dankie vir my snytjie broodDankie vir my snytjie broodMoenie vir my dankie sê nie, sê dankie vir die winkelier wat die broodverkoop het.

Dankie, winkelier, vir my snytjie brood.Moenie vir my dankie sê nie, sê dankie vir die bakker wat die brood gebakhet.

Dankie, bakker, vir my snytjie brood.Moenie vir my dankie sê nie, sê dankie vir die koringmeel waarvan diebrood gemaak is.

Dankie, koringmeel, vir my snytjie brood.Moenie vir my dankie sê nie, sê dankie vir die koringsaad waarvan die meelgemaak is.

Dankie, koringsaad, vir my snytjie broodMoenie vir my dankie sê nie, sê dankie vir die koringplant wat my gemaakhet.

Dankie, koringplant, vir my snytjie brood.Moenie vir my dankie sê nie, sê dankie vir die son wat my energie gee omte groei.

Dankie, son, vir my snytjie brood.Moenie vir my dankie sê nie, sê vir God dankie vir die brood.

Dankie, God, vir my snytjie brood.

Dankie,God!

Skryf 'n “dankie”-gedigWerk in pare. 1. Lees die gedig. 2. Kies een van jul soorte stapelvoedsel en help mekaar om jul eie ”dankie“-

gedig vir daardie kos te skryf. Begin met die woorde ”Dankie vir ...“3. Sê jul gedig vir die klas op. Onthou om te dit duidelik en met respek te

doen.

L&L Gr6 AFR 2/22/07 8:41 AM Page 28

29

9

M Ons het kos nodig virenergie, om te beweeg, omte groei en om skade aanons liggame te herstel.

M Ons het ’n gebalanseerdedieet nodig watkoolhidrate, proteïene,vette, minerale envitamiene bevat.

M Kos kan sy voedingswaardegedurende verwerkingverloor.

M Vars kos het ’n hoërvoedingsvlak as verwerktekos.

M Ons moet kos kies wat onsliggame gesond en sterkhou.

Sleutelbegrippe

Tuisgemaakte kos enverwerkte kosOnderwysertaak Verduidelik die voedselgroepe

1. Verduidelik die belangrikste voedselgroepe aan die klas. Kyk na dievoedselgroepdiagram, die agtergrondinligting oor stapelvoedsel, die tabelmet energiewaardes en die broodetiket en verduidelik die volgendebegrippe:M Ons kan kos in drie belangrikste voedselgroepe verdeel. (Sien die

diagram wat volg.) Om gesond te bly, moet ons ’n gebalanseerde dieeteet, wat kos uit elke groep insluit.

M Alle soorte kos bevat energie. Ons meet hierdie energie in kilojoules(kJ). Die tabel op bl. 31 gee ’n paar voorbeelde van energiewaardesvan die kos wat ons eet.

M Die aanbevole daaglikse toelating (ADT) is die hoeveelheid kilojouleswat ’n persoon elke dag behoort te eet. (Sien die agtergrondinligtingop bladsy 32.) Ons kry hierdie energie deur verskillende soorte kos teeet. Mense wat groei en swaar handearbeid of baie liggaamlikeoefening doen, moet meer eet.

M Volgens die wet moet maatskappye wat kos maak, die energiewaarde,bestanddele en bymiddels van verwerkte kos op die verpakking druk.

M Tradisioneel gekweekte en voorbereide kos verskaf aan mense baievesel, vitamiene en minerale. Hierdie stowwe help om jou liggaamsterk en gesond te hou. Tradisionele kos bevat nie ekstra suiker, sout,vet of chemikalieë nie.

Die regte balansM Om gesond te bly, moet ons gebalanseerde maaltye eet. Om dit te doen,

moet ons kos uit al drie voedselgroepe probeer kies. Daar is gesonde kosin elke groep wat nie duur is nie, byvoorbeeld bruinbrood (koolhidraat),grondboontjiebotter en melk (proteïen); stampmielies en boontjies(koolhidraat en proteïen); mieliemeel en karringmelk (koolhidraat enproteïen).

L&L Gr6 AFR 2/22/07 8:41 AM Page 29

30

GROEP 1:Proteïene (kos wat die liggaamopbou)

GROEP 3:Koolhidrate, vette en olie(energiekos)

GROEP 2:Vitamiene en

minerale(kos wat ons teensiektes beskerm)

Waarom moet ons kos uit die driehoofvoedselgroepe eet?

Kalsium en anderminerale om ons beneen tande op te bou.

Proteïene om onsliggaam op te bouen te genees, bv.ons bene en spiere.

Water omvloeistof virons bloed tevoorsien.

Vette en olies wordonder ons vel gestoortot ons dit virenergie nodig het.

Vesel om onskos deur onsingewande tehelp beweeg.

Stysel en anderkoolhidrate omenergie te gee omte lewe en virspierbewegings.

Vitamiene om onsorgane gesond te houen goed te laat werk.

VeselDit is belangrik om kosmet vesel in te eet.Vesel help jou kos ombehoorlik deur jouspysverteringstelsel tebeweeg en voorkomhardlywigheid. Rouvrugte en groente,volkoringmeel, bruinrysen boontjies bevat almalvesel. Al die vesel is uitwit meel verwyder.Probeer om die hoeveel-heid kos wat jy eet watmet wit meel gemaakword, te verminder, bv.witbrood, koek enbeskuitjies. Eet liewervolkoringprodukte.

Die voedselgroepe

L&L Gr6 AFR 2/22/07 8:41 AM Page 30

31

Kos Hoeveelheid Kilojoules (kJ)

Suiker, wit 1 teelepel 64

Witbrood 1 sny, 40 g 300

Konfyt 1 opskeplepel 557

Grondboontjiebotter 1 teelepel 123

Gaar boontjies 1/2 koppie = 85 g 437

Margarien 1 teelepel 152

Eier 1 gekook 379

Aartappel 1 groot gekook 293

Slaptjips in olie gebraai 1 klein porsie 955

Koeldrank 500 ml 900

Dieetkoeldrank 500 ml 0

Aartappelskyfies 1 pakkie 30 g 668

Hoender, in olie gebraai 1 boudjie 774

Pasteitjie, hoender 1 klein pasteitjie 2 431

Beskuitjie 1 suurlemoenroompie 300

Wit rys 1/2 koppie gaar 435

Mieliepap 1/2 koppie, styf (gaar) 463

Sjokolade (melk) 1 stafie, 100 g 2 241

Vleis (skaapbredie) 1/2 koppie 865

Spinasie 1/2 koppie = 85 g, gaar 82

Pampoen 100 g gekook 176

Olie 1 teelepel 184

Stampmielies 1/2 koppie gaar 485

Ui 1 gaar 46

Kosenergietabel

Leerdertaak om te fotokopieer op bladsy 60.

L&L Gr6 AFR 2/22/07 8:41 AM Page 31

32

Aanbevole daaglikse toelating (ADT)Om te kan lewe en gesond te bly, moet ’n menselke dag ’n basiese hoeveelheid energie inneem.Ons kry daardie energie elke dag uit ons kos. Ditis wat die aanbevole daaglikse toelating (ADT)van kos genoem word. Die energie-inhoud van kosword in kilojoules (kJ) gemeet. Die ADT virgroeiende meisies van 12 tot 15 jaar oud is 9 000kJ. Vir groeiende seuns van 12 tot 15 jaar oud isdit 11 000 kJ. Ons stapelvoedsel, soos brood, rysof mieliemeel, gee aan ons die meeste van hierdiedaaglikse energie. Ander soorte kos gee onsminder energie, maar ons het dit nodig om onsliggame op te bou en te herstel. Ons het ook ’ndaaglikse toelating van proteïene uit vleis ofboontjies of neute nodig. Ons het ook mineralesoos yster nodig om sterk spiere, bloed en beneop te bou en teen siektes te veg.

Onderwysertaak

ADT vir seuns van 12 tot15 jaar is 11 000 kJ

ADT vir meisies van12 tot 15 jaar is 9 000 kJ

Stampmielies en boontjies (umngqusho onembotyi)380 g stampmielies260 suikerboontjies2 liter water1 groot ui, opgekapSout na smaak

1. Was die stampmielies en boontjies. Bedek dit met water en laat dit oornag week.

2. Dreineer die water die volgende oggend.

3. Sit die water in ’n groot kastrol en laat dit kook. Voeg die stampmielies en boontjies by. Maak seker daar is genoeg water om dit te bedek.

4. Kook die mengsel vir drie uur, voeg water by wanneer nodig, totdat die bestanddele sag is.

5. Voeg die ui en sout by en meng goed.

A. Kos wat ons by die huis eet1. Vra die leerders wat hulle gewoonlik vir ontbyt, middagete en aandete

eet. Moedig alle antwoorde aan. 2. Wys leerders die tabel met koswaardes en maak seker hulle verstaan die

eerste kolom is vir die soort kos, die tweede kolom gee ’n hoeveelheid endie derde kolom toon die getal kilojoules in daardie hoeveelheid. Vra vraeoor die tabel om seker te maak dat leerders waardes daaruit kan lees,byvoorbeeld:M Wat is die energie-inhoud van ’n halwe koppie gaar stampmielies?

B. Kos in die verlede, hede en toekoms1. Lees hierdie resep vir ’n tradisionele tuisgemaakte maaltyd vir die klas.

L&L Gr6 AFR 2/22/07 8:41 AM Page 32

33

Tuisgemaakte maaltye

A. Ontleed tuisgemaakte kos1. Kyk na die kosenergietabel en die drie voedsel-

groepe. Gebruik die inligting in die tabel endie diagram van die verskillende voedselgroepeom jou te help om die tabel in te vul.

B. Kos in die verlede, hede en toekoms1. Vind uit watter soort kos jou ouers en oumas en oupas eers gemaak het. Praat met mense

in jou familie of in die gemeenskap en kry ’n resep van ’n tradisionele dis in jou kultuur. 2. Skryf en teken die resep. Gebruik die volgende opskrifte:

Naam van kos of dis; Bestanddele; Metode (wat om te doen).3. Wys en vertel dan die kos en die resep. Sluit enige interessante besonderhede in oor die

kos en wanneer en hoe ’n mens dit eet.

Leerdertaakkaart 7 Leerdertaakkaart om te fotokopieer op bladsy 60.

Bestanddele Voedselgroepe Energie Stowwe by diekos gevoeg

Stampmielies Koolhidraat 485 kJ Sout

Boontjies Proteïene 437 kJ Sout

UiVitamiene enminerale

46 kJ

2. Verduidelik die volgende aan die leerdersM Vars kos wat tuis voorberei word, is gewoonlik voedsamer as

verwerkte kos. M Tradisionele en tuisgemaakte kos soos vars groente, stampmielies en

boontjies (umngqusho), mieliemeel en tuisgemaakte brood verskafmeer as net die stysel vir energie. Dit is ook ryk aan proteïene enminerale, wat belangrik vir groei is. Dit bevat ook vesel watnoodsaaklik vir die spysverteringstelsel is.

M Verwerkte kos kan sleg vir jou gesondheid wees. Die Verenigde Statevan Amerika is een van die rykste lande ter wêreld, maar een uit elkedrie Amerikaners is ernstig oorgewig (te vet). Dit kan baie gevaarlikwees.

M Regdeur die wêreld begin mense aandring op vars kos wat op ’nnatuurlike manier gekweek word. Hierdie kos word gekweek sonder omchemikalieë of insekdoders daarby te voeg. Ons sê dit word organiesgekweek. Baie mense koop organiese kos, want hulle wil niechemikalieë eet wat sleg vir hul gesondheid kan wees nie.

C. Ontleed ’n tuisgemaakte maaltyd1. Kyk na die voorbeeld van ’n tradisionele resep en help leerders om die

tabel in te vul. (Jy sal na die diagram van die voedselgroepe en die tabelmet kos se energie-inhoud op bladsy 30 tot 31 moet verwys.)

’n Maaltyd van stampmielies en boontjies(umngqusho onembotyi)

L&L Gr6 AFR 2/22/07 8:41 AM Page 33

34

1. Verduidelik die volgende aan die leerders.

2. Bespreek die volgende vrae met die leerders:M Wat beteken die term “verwerkte kos”? M Wat is jou gunstelingkos om by die huis te eet? M Wat is jou gunstelingkos wanneer jy uiteet?

3. Maak ’n klaslys van die top tien verwerkte kossoorte wat leerders in dieklas graag eet (bv. slaptjips, skyfies, koeldrank, lekkers, polonie).

Vir die leerdertaak wat volg, sal jy die etiket van ’n pakkie Weense worsiesen ’n koeldrankblikkie nodig hê.

Onderwysertaak

Verwerkte kosDie meeste mense het nie het genoeg plek of tyd om hul eie kos te kweeknie; dus koop hulle hul kos by die winkel. Baie van die reeds voorbereide koswat ons koop, is verwerk. Verwerkte kos beteken die rou bestanddele is reedsgedroog, gemeng, gaargemaak of gebak. Verwerking help om te keer dat kossleg word. Ons vries kos, droog dit of preserveer dit met sout, suiker en/ofchemikalieë, en ons sit dit in blikkies of bottels. Gedurende diepreserveringsproses verloor baie kos hul vitamiene en minerale. Dikwels worddie kos fyngemaak en die vesel word verwyder, soos wanneer wit meel gemaakword. Soms word ’n chemikalie by wit meel gevoeg om dit te bleik en baie witte laat lyk. Soms word vet, sout, suiker of chemikalieë by kos gevoeg om ditte preserveer of om dit geuriger te maak. ’n Paar chemikalieë wat by kosgevoeg word, is:

M sodiumbensoaat, ’n chemikalie wat bygevoeg word om kos tepreserveer

M monosodiumglutamaat, ’n chemikalie wat vir geur bygevoeg wordM tartrasien, ’n geel of rooi chemikalie om kos te kleur.

Dit beteken verwerkte kos is minder voedsaam as vars kos. Dit kan ookchemikalieë bevat, wat sleg vir ons kan wees.

KitskosKitskos soos slaptjips, hamburgers en pizzas is hoogs verwerkte kos. Dit wordmet baie wit meel, suiker, olie en sout voorberei. Dit bevat min vesel. Ditbevat wel baie energie, maar min voedingswaarde. Soms geniet ons dit omkitskos te eet, maar ons moet dit net nou en dan eet – nie elke dag nie!

L&L Gr6 AFR 2/22/07 8:41 AM Page 34

35


Leerdertaakkaart 8Vergelyk tuisgemaakte kos en verwerkte kosA. Verwerkte kos en kitskos1. Kyk na die voorbeeld van kitskos in die prent.2. Kry die verpakking van Weense worsies en ’n

koeldrankblikkie. Kyk na die bestanddele en vul dietabel in, soos jy vir die tradisionele kos gedoen het.(Gebruik die kosenergietabel en dievoedselgroepdiagram om jou te help.)

B. Vergelyk ’n tuisgemaakte maaltyd en ’n kitskosmaaltyd

’’nn WWoorrssbbrrooooddjjiiee oopp ’’nn wwiitt rroolllleettjjiieemmeett ssllaappttjjiippss eenn ’’nn CCookkee iiss ’’nn ttiippiieesseevvoooorrbbeeeelldd vvaann ’’nn kkiittsskkoossmmaaaallttyydd wwaattuuiitt vveerrwweerrkkttee kkooss bbeessttaaaann..

tamatiesousmargarien

worsie

Bestanddeel Voedselgroep Ander stowwe by kos gevoeg Beraamdeenergiewaarde inkilojoules perenkelporsie

Tradisionele kos: stampmielies en boontjies

Stampmielies Groep 3 sout 485

Boontjies Groep 1 437

Ui Groep 2 46

Totale hoeveelheid energie per maaltyd 968 kJ

Verwerkte kos: worsbroodjie, Coke en slaptjips

Weense worsies Groep 1 kleurmiddels, geurmiddels, preserveer-middels, sout, suiker, speserye 467

Tamatiesous Geen van diebelangrikstevoedselgroepe nie

kleurmiddels, geurmiddels, preserveer-middels, sout, suiker, speserye

19

Wit rolletjie Groep 3 rysmiddel, preserveermiddel, sout, suiker 400

Margarien Group 3 kleurmiddels, preserveermiddel, sout,suiker

150

Slaptjips Groep 3 sout 1 292

Coke Groep 3 kleurmiddel, suiker 900

Totale hoeveelheid energie per maaltyd 13 228 kJ

witrolletjie

slaptjips

gaskoeldrank

L&L Gr6 AFR 2/22/07 8:41 AM Page 35

36

C. Vergelyk die twee soorte maaltyeBespreek die verskille tussen die twee soorte maaltye. 1. Watter maaltyd bevat al drie voedselgroepe?

Stampmielies en boontjies/tradisionele maaltyd

2. In watter maaltyd is die meeste sout, suiker en chemikalieë bygevoeg?

Worsbroodjie, Coke en slaptjips/die verwerkte kos

3. Watter voedselgroep verskaf die meeste kilojoules in elke maaltyd?

Groep 3 - koolhidrate, vette en olies

4. Skryf sinne om hierdie twee maaltye te vergelyk.

Vergelyk tuisgemaakte kos en kitskosDie tuisgemaakte maaltyd word gemaak van kos waarby daar net sout gevoeg is, terwylbaie chemikalieë by die kitskos gevoeg is.

Die belangrikste verskil is dat die tradisionele tuisgemaakte maaltyd met kos uit al drievoedselgroepe gemaak is. Die kos is nie baie verwerk nie.

Die kitskos het geen kos uit groep 2 (vitamiene, minerale en vesel) daarin nie. Diehoeveelheid kilojoules (energie) is baie hoog omdat die aartappels in olie gebraai is endie koeldrank baie suiker bevat. Dit bevat baie min vesel omdat dit baie verwerk is.

5. Watter maaltyd sal jy verkies? Waarom? Sal jy dit elke dag wil eet? Sal dit goed vir jou wees?Verduidelik waarom of waarom nie.

Leerders se antwoorde sal verskil. Moedig alle redelike antwoorde aan.

GROEP 3Koolhidrate, vette en olie

– kos wat energie gee

GROEP 2Vitamiene en

minerale – kos wat die liggaam

beskerm

GROEP 1Proteïene – kos wat die liggaam ophou

Die voedselgroepeKos Hoeveelheid Kilojoules (kJ)







Eier 1 gekook 379















Olie 1 teelepel 184


Ui 1 gaar 46

Kosenergietabel

L&L Gr6 AFR 2/22/07 8:41 AM Page 36

37

Vaslegging1. Verduidelik die volgende aan die leerders.

2. Gee die leerders die volgende taak:M Verbeel jou dit is nou 100 jaar later. Watter soort kos sal jy eet?

Waarom? Waar sal die kos vandaan kom, dink jy? Hoe voedsaam saldit wees? Teken en skryf om hiervan te vertel.

Gevaarlike eetgewoonte Moontlike siektes waartoe dit kan lei

Eet te veel vet en suiker Vetsug (om te vet te wees)

Hoë cholesterol lei tot hartsiektes

Eet te veel suiker en verwerkte kos Hoë bloedsuiker, lei uiteindelik tot diabetes/suikersiekte

Eet te veel verwerkte kos Spysverteringsprobleme, lei uiteindelik tot kanker in diedikderm

Eet te veel sout Hoë bloeddruk, wat beroertes en hartaanvalle kan veroorsaak

Eet te veel suiker en kos metpreserveermiddels en kleurmiddels

Ernstige allergieë, probleme om te konsentreer enleerprobleme

Mense in stede eet te veel verwerkte kos en kos waaruit die vesel verwyder is(dit word verwerkte kos genoem, bv. wit meel en witbrood). Hulle eet ook teveel suiker, vet en sout. Dit kan tot gesondheidsprobleme soos hartkwale,kanker, hoë bloeddruk en ander siektes lei.

jy’s reg,

hulle raak by

die dag meer

soos ons.

opnameresultate: hoë vlak van vetsugonder ouers en kinders ...

hulle wordtog so gougroot, nè?

Wees versigtig om kos as“gesond” of “ongesond” tebeskryf, aangesien hierdieterme relatief is. Enige koswat in oormaat geëet word,kan tot gesondheidsproblemelei. Net so is kitskos nie slegvir ons gesondheid as ons ditnet nou en dan eet nie.Vergelyk liewer verskillendesoorte kos deur vrae soos dievolgende te vra: Watter soortkos moet ons gereeld eet?Watter soort kos moet ons netsoms eet? Watter soort kosbevat baie vet? Watter soortkos bevat baie vesel? Waarommoet ons meer van hierdiesoort kos as van daardie soortkos eet?

L&L Gr6 AFR 2/22/07 8:41 AM Page 37

38

10 Eet ’n gebalanseerde dieet

Voorbereiding vir die assesseringstaak vir LU31. Vra leidende vrae om uit te vind wat leerders weet, of verduidelik die

punte tydens ’n bespreking. Voorbeelde van vrae wat jy kan vra, is:M Waar kry ons ons kos vandaan?M Wat het ons nodig uit ons kos?M Watter soort kos gee ons die dinge wat ons nodig het?M Waarom koop mense verwerkte kos?M Wat is verwerkte kos? Wat word daarby gevoeg?M Waarom moet ons verwerkte kos vermy?M Wat laat jou ’n kosproduk wil koop?

M Ons het kos nodig virenergie, om te beweeg, omte groei en om skade aanons liggame te herstel.

M Ons het ’n gebalanseerdedieet uit al drievoedselgroepe nodig omgesond te bly.

M Ons het kos nodig wat varsen goed vir ons is en watnie sy voedingswaardegedurende verwerkingverloor het nie.

M Ons moet kies om diegesondste kos vir onsliggame te eet.


Die bespreking moet tot die volgende punte lei:M Ons kry kos om te eet uit ons omgewing.M Kos word stadig in jou maag verteer. Spysvertering stel glukosesuiker oor ’n lang

tydperk in jou bloed vry.M Ons moet vars, voedsame kos eet wat so min moontlik verwerk is.M Die meeste mense in stede koop hul kos by ’n winkel of supermark.M Die meeste kos in winkels is verwerk en verpak sodat dit langer hou. Dit is ook

verwerk om dit lekkerder te laat smaak. M Baie luukse kos en versnaperinge smaak lekker omdat vet, suiker en chemiese

geurmiddels daarby gevoeg is.M Verwerkte kos kan vir ons liggame moeilik wees om te verteer, want dit bevat te min

van die stowwe wat ons liggame nodig het (vesel, minerale en vitamiene) en te veelstowwe wat sleg vir ons liggame kan wees (vet, sout, suiker en chemikalieë).

M Kosvervaardigers moet inligting oor die bestanddele op die kosverpakking druk. Dit isons verantwoordelikheid om daardie inligting te lees en te gebruik.

M Aantreklike etikette en advertensies op verpakking kan beïnvloed watter soort kosons koop, maar dit is belangrik om te kyk wat in die kos is.

M Ons kan ons liggame gesond hou deur te kies om die kos te eet wat ons weet goedvir ons is.

M Luukse kos is gewoonlik baie verwerk, het suiker of sout en vet daarby gevoeg en isduur (byvoorbeeld sjokolade, baie ryk kaas, roomkoekies, lekkers, duur verwerktevleis soos salami).

2. Vra leerders om voorbeelde van kosverpakking en van verskillende soortekos wat hulle eet, saam te bring. Hulle moet die inligting op diekosverpakking lees en dan besluit of hulle hierdie kos dikwels behoort teeet of nie. Byvoorbeeld, op die broodsakkie op die volgende bladsy staandaar die brood bevat al drie voedselgroepe en ’n paar chemikalieë; duskan hulle besluit brood is ’n produk wat goed is om dikwels te eet.

L&L Gr6 AFR 2/22/07 8:41 AM Page 38

39

Assesseringstaak vir LU3Maak beter koskeuses

A. Lees kosetiketteWerk in groepe. Maak voorbeelde van kosverpakking, prente van kos en voorbeelde van verskillende

soorte kos wat jy eet bymekaar. Hier is ’n voorbeeld van ’n broodsakkie en hoe om dit te lees.

Leerdertaak

Dit sê vir jou hoeveel energie

die brood bevat.

Die broodbevat hierdie

stowwe.

Preserveer-middels is

chemikalieë watkeer dat brood

sleg raak.

Dieaanbevole

daaglikse toelating(ADT) dui aan

hoeveel van elke stof ’npersoon van ouer as

13 jaar per dagbehoort te eet.

L&L Gr6 AFR 2/22/07 8:41 AM Page 39

40


B. Maak ’n plakkaat om gesonde en minder gesondekoskeuses te vergelyk

1. Lees die kosverpakking wat jy gebring het om die volgende uit tevind:a) die kos se voedingswaardeb) die voedselgroepe in die kos. Gebruik ook die voedselgroepdiagram. Besluit of jy hierdie kos meergereeld of minder gereeld behoort te eet.

2. Voor jy jou kos op die plakkaat sit, vertel jou groep aan watter kant jydit gaan sit en waarom. Skryf langs elke soort kos die rede waarom jydink dit is gesond of minder gesond. Maak seker dat jy voorbeelde uitdie drie belangrikste voedselgroepe insluit.

C. Beantwoord elke vraag hieronder in ’n paragraaf1. Waarom het ons ’n gesonde dieet vir ons liggame nodig?2. Hoe kan jy jou eie dieet gesonder maak?


A. Maak ’n plakkaat omgesonde en ongesondekoskeuses te vergelyk

Om kode 4 (80%) te behaal

Die leerder moet die volgende doen:

AanbiedingI Lê die plakkaat duidelik uit.I Skryf netjies en leesbaar.I Gebruik aantreklike algehele aanbieding.

InhoudI Verskaf voorbeelde van kos uit al drie voedselgroepe.I Gebruik minstens vyf relevante voorbeelde van gesonde en

ongesonde kos.I Toon begrip van gesonde en ongesonde eetgewoontes.I Verduidelik hul redes besonder logies en duidelik en toon volle

begrip van watter soorte kos hulle gereeld moet eet en watterhulle moet vermy.

B. Skryf twee paragrawe omdie volgende te verduidelik:

I Waarom het ons ’n gesondedieet vir ons liggaam nodig

I Hoe jy kan jou eie dieetgesonder maak

Om kode 4 (80%) te behaal

I Toon begrip van die begrip van ’n gesonde dieet en die verbanddaarvan met die lewensprosesse.

I Sluit minstens drie relevante voorstelle in oor hoe om hul eiedieet te verbeter.

I Toon ’n persoonlike verantwoordelikheidsin en toewyding om huleie gesondheid op te pas deur die gesonde kos te kies enongesonde kos te vermy.

L&L Gr6 AFR 2/22/07 8:41 AM Page 40

41

Vaslegging1. Bespreek die volgende vrae met die klas:

M Waarom is dit ’n goeie idee om meer tradisionele kos te eet?M Waarom verwerk ons sommige kos?M Wat word gedurende verwerking uit kos verwyder of bygevoeg?M Wat is luukse kos?M Watter gesondheidsprobleme kan ons kry as ons luukse en verwerkte

kos eet?M Wie moet besluit watter soort kos ons eet?M Waarom is dit belangrik om ons kos noukeurig te kies?M Hoe affekteer ons kos ons liggame?

Uitbreidingsaktiwiteit vir LU3Lees die artikels op die volgende paar bladsye. Bespreek die volgende vraemet jou klas:M Waarom geniet ons dit om luukse kos soos sjokolade, skyfies en lekkers te

eet?M Weet jy van enigiemand in jou gesin, familie of gemeenskap wat aan ’n

dieetverwante siekte ly? Watter nuttige voorstelle sal jy aan hom of haarkan gee?

M Weet jy van enigiemand in jou gesin, familie of gemeenskap wat niegenoeg kos het om te eet nie? Hoe kan jy hulle help?

M Watter voorstelle kan jy jou gesin gee oor hoe om goeie kos te kies watnie te duur is nie?

M Wat bring jy skool toe om te eet of watter eetgoed koop jy by die skool?Is dit genoeg? Is dit gesond?

M Kry jou skool kos van die skoolvoedingskema? Indien wel, wat is dit? Isdit gesond? Waarom?

Idees virprojekteM Vind meer uit oor

’n kostuinprojek injou omgewing enlaat jou klas ditbesoek.

M Begin ’n kostuin-projek by jou skool.

M Maak ’n verskildeur maniere tekry om mense watnie genoeg kos hetnie, te help.

M Tree in verbindingmet organisasiessoos SEED vir hulpom ’n kostuin tekweek. Posbus 40Philippi, 7781Tel: 021-371 3180of 021-447 7686.

KAAPSTAD het ’n hoër voorkoms vanleefstylverwante siektes as die meeste anderstede in die land. ’n Studie van twee maandehet bevind dat Kaapstad die hoogstevoorkoms van diabetes en die tweedehoogste voorkoms van hartsiekte enberoerte in mans het.

Navorser Adam Cooke het ’n studie geleiwaarin nege stede in Suid-Afrika bestudeeris. Polokwane in Limpopo was die wennermet die minste leefstylgebaseerde siektes.Cooke het ontdek dat Kaapstad skokkendegesondheidstatistiek het. Hy het gevind dat mense baieswak eet en nie genoeg oefening doen nie. Hy sê datselfs mense wat vanaf landelike gebiede getrek het, hulrelatief gesonde dieet na ’n dieet met minder vesel

verander. “Dit is siektes as gevolg vanleefstyl,” sê Cooke.

Baie mense trek vanaf die landelikegebiede na Kaapstad op soek na werk.Hierdie mense verander hul gesondelandelike dieet drasties wanneer hulle stadtoe trek. Mense eet minder vars produkte indie stad omdat dit makliker is om verwerktekos te koop. Daar is ook minder grondbeskikbaar om jou eie kos te kweek.

Lunelle Arendse, ’n dieetkundige van dieHartstigting, sê dat diabetes dikwels die gevolg is vanmense wat nie verantwoordelikheid vir hul gesondheidneem nie en nie gesonde leefstylgewoontes kweek nie.

Aangepas uit die Cape Argus, Maandag, 21 Nov. 2005

Verwerkte kos bedreig stad se gesondheid

DIE HART- ENBEROERTE-STIGTING

SUID-AFRIKA

L&L Gr6 AFR 2/22/07 8:41 AM Page 41

42

BAIE MENSE verkies kos watverwerk is en baie vet en suikerbevat omdat dit maklikis om te eet en soetsmaak. Sjoko-lade, skyfies, koek en poeding,beskuitjies en lekkers smaak almalsoet. Dit is maklik omte verteer en hoog inkilojoules. Dit is ookmaklik om te eet omdatdit reeds voorberei is. Dit isegter gevaarlik om te veelsuikerige, vetterige kos te eetomdat dit tot siektes soos dievolgende kan lei:I vetsug – om gevaarlik oorgewig te

wees; kan tot ander siektes leiI diabetes (suikersiekte) – wanneer

die liggaam nie die hoeveelheidsuiker in die bloed kan beheer nie

I hoë cholesterol en hartsiekte – dieliggaam stoor die vet in die are enslagare, wat dit laat verstop; ditkan tot hartaanvalle lei

I hoë bloeddruk – dit kan totberoertes en hartaanvalle lei

I allergieë – dit kan tot asma envelprobleme lei en kan veroorsaak

word deur die eet van te veelsuiker, verwerkte wit meel enchemiese preserveermiddels soossodiumbensoaat

I gedragsprobleme – die eet van teveel suiker, verwerkte wit meel enchemiese preserveermiddels engeurmiddels soos tartrasien kantot hiperaktiwiteit en dieonvermoë om te konsentreer lei.Kos wat hoog in vet en suiker is,

gee jou baie vinnig energie, maar na’n rukkie voel jy weer moeg. Luukse

kos is baie verwerk. Dit kansoms heerlik wees, maardit moenie die belang-

rikste deel vanjou dieetvorm nie.

B a i emense het

p r o b l e m emet kos.H i e r d i e

p r o b l e m eaffekteer dikwels jong

mense. Sommige jongmense eet te veel (oor-eet) en ander eet te min.Mense wat te veel eet,

kan sekere kos eet om hulle tetroos wanneer hulle persoonlikeprobleme ervaar. Sommige menseeet baie suikerige, vetterige koswanneer hulle bedruk, eensaam ofbang is of nie goed oor hulleself voelnie.

Dikwels probeer hulle omhulleself beter te laat voel deurversnaperinge, lekkers en kitskos teeet. Sommige mense raak verslaafaan hierdie “trooskos”. Hierdieverslawing raak ’n soort geeste-siekte.

IIssiijjaabbaannee SSeemmiiffiinnoo YYeemmbbuuyyaa(’n Mengsel van wildepampoenblare, pampoen en mielies)

1 klein pampoen, in blokkies gesny

140 g wildepampoenblare

250 g vars mielies, fyngemaak

2 brandrissies, fyngekap

750 ml water

sout na smaak

Kook die water. Voeg die pampoen, wildepampoenblare,fyngemaakte mielies en brandrissies daarby. Kook totsag, roer elke nou en dan. Voeg sout by en laat ’n paarminute prut. Bedien warm.

Uit: Suid-Afrikaanse inheemse kos (IndiZAFoods)

Luukse kos en siektes

L&L Gr6 AFR 2/22/07 8:41 AM Page 42

43

Die geheimevan Afrika-vroue

Die regering het geldbeskikbaar gestel om ’nresepteboek met die titelSuid-Afrikaanse inheemse

kos te publiseer, wat resepte vir disseuit alle streke van Suid-Afrika insluit.

Toe die Europese setlaars in Suid-Afrika aangekom het, het hulle ontdekdat die inheemse mense genees-middels vir baie soorte siektes het.Inheemse mense het ook geweet hoeom doeltreffend te boer en hulle hetkennis van goeie voeding gehad.

Vandag besef navorsers dat vroue intradisionele gemeenskappe die natuur-like hulpbronne om die huis bestuur,byvoorbeeld die tuin. Vroue ken enverstaan gewoonlik hul omgewing engebruik dit as ’n bron van tradisionelegeneesmiddels. Hulle is ook diemense wat hierdie kennis lewendighou deur dit te gebruik en dit vangeslag na geslag oor te dra. In ’ngemeenskap hou vroue gewoonlik diekulturele tradisies lewendig. Ons sêvroue is die bewakers van inheemse kennis.

Vandag besef baie mense dat inheemse kos baiebelangrik is. Mense van Afrika het eeue lank hulgesinne gesond gehou deur die beskikbare kos ennatuurlike medisyne te gebruik. Swart vroue hetgeleer wat die voedingswaarde van die kos is deurdit vir hul gesinne te kook en resepte te gebruikwat die stapelvoedsel van Afrika gevorm het.

In die verlede het die Europeërs nie besef dathierdie tradisionele Afrikakos baie voedsaam isnie. Soos wat vetsug en dieetverwante siektes inSuid-Afrika toeneem, is mense bekommerd dat’n gesonde, tradisionele manier van eet besig isom te verdwyn. Die resepteboek is daaropgerig om tradisionele kos terug na ons tafels tebring.

Aangepas uit die Mail & Guardian, 12–18 Aug. 2005

L&L Gr6 AFR 2/22/07 8:41 AM Page 43

44

LES

1LE

S 2

LES

3LE

S 4

LES

5

Akt

iwit

eit

1•

Onde

rwys

er s

tel d

ie s s

e ew we e

l le ew w

e en ns sp p

r ro os se e

s ss se e

beke

nd.

•Le

erde

rs s

kryf

sin

ne e

n vo

er d

iepr

oses

se o

p.

Akt

iwit

eit

2•

Onde

rwys

er e

n le

erde

rs m

aak

’nko

pkaa

rt o

or p p

l la an nt t

e e e en n

h hu ul l

g ge eb b

r ru ui ik k

e e. .•

Leer

ders

kop

ieer

kop

kaar

t in

hul b

oeke

.

Akt

iwit

eit

3•

Leer

ders

vul

’n ta

bel i

n oo

r kos

en

plan

te.

•On

derw

yser

hel

p le

erde

rs o

m d

iein

ligtin

g oo

r s so or r

g g v vi i

r r k ko os s

p pl la an n

t te ete

lees

.

Akt

iwit

eit

3 ve

rvol

g•

Leer

ders

bea

ntw

oord

vra

e oo

r die

lees

stuk

.•

Onde

rwys

er k

ontr

olee

r ant

woo

rde

met

leer

ders

.

Akt

iwit

eit

3 ve

rvol

g•

Onde

rwys

er le

es a

rtik

el o

or G G

M M v v

o oe ed ds s

e el l.

•Va

sleg

ging

:kla

sbes

prek

ing.

LES

6LE

S 7

LES

8LE

S 9

LES

10

Akt

iwit

eit

4•

Onde

rwys

er v

erdu

idel

ik V V

a an n H H

e el lm m

o on nt t s s

e ee ek k

s sp pe er r

i im me en n

t t. .•

Vasl

eggi

ng:k

lasb

espr

ekin

g oo

r die

eksp

erim

ent.

Akt

iwit

eit

5•

Onde

rwys

er v v

e er rd du u

i id de el l

i ik k f fo o

t to os si i

n nt te es s

e em

etbe

hulp

van

’n d

iagr

am.

•On

derw

yser

ber

ei le

erde

rs v

ir di

eas

sess

erin

gsta

ak v

oor.

Akt

iwit

eit

5 ve

rvol

gAs

sess

erin

gsta

ak vi

r LU2

•Le

erde

rs d

oen

asse

sser

ings

taak

vir

LU2.

•On

derw

yser

maa

k ty

d om

teru

gvoe

ring

oor d

ie a

sses

serin

gsta

ak te

gee

.

Akt

iwit

eit

5 ve

rvol

g•

Vasl

eggi

ng:L

eerd

ers

skry

f ’n

rese

p vi

rf fo o

t to os si i

n nt te es s

e e .

Akt

iwit

eit

6•

Onde

rwys

er v

erdu

idel

ik h

oe o

m ’n n

b bl la a

a ar rv vi i

r r s st ty y

s se el l t t

e e t to o

e et ts s

en d d

e em mo on n

s st tr re e

e er r d d

i ie et to o

e et ts s. .

•Le

erde

rs to

ets

groe

n bl

are

vir s

tyse

l.•

Vasl

eggi

ng:o

nder

wys

er v

ra v

rae

en le

esge

dig

oor k

osfa

brie

ke.

LES

11LE

S 12

LES

13LE

S 14

LES

15

Akt

iwit

eit

7 •

Onde

rwys

er v

erdu

idel

ik d

at p

lant

e ba

iest

owwe

maa

k en

dat

daa

rdie

kos

’nm

engs

el v

an k

osst

owwe

bev

at.

•Le

erde

rs d

oen

stys

elto

etse

op

vers

kille

nde

soor

te k

os.

Akt

iwit

eit

7 ve

rvol

g•

Leer

ders

brin

g no

g ko

s va

n di

e hu

is e

nto

ets

dit v

ir st

ysel

.•

Vasl

eggi

ng:k

lasb

espr

ekin

g.

Akt

iwit

eit

7 ve

rvol

gAs

sess

erin

gsta

ak vi

r LU1

•On

derw

yser

hel

p le

erde

rs o

m v

rae

vir

onde

rsoe

k te

bes

pree

k.•

Leer

ders

ber

ei v

oor o

m h

ul o

pnam

e te

doen

.•

Leer

ders

doe

n di

e ta

ak e

en w

eek

late

rom

hul

le ty

d te

gee

om

die

opn

ame

tedo

en.

Akt

iwit

eit

8•

Onde

rwys

er le

es d

ie g

edig

“Dan

kie

vir

my

snyt

jie b

rood

”.•

Leer

ders

skr

yf h

ul e

ie “d

anki

e”-g

edig

.•

Leer

ders

sê

hul g

edig

te o

p.

Akt

iwit

eit

9 •

Onde

rwys

er v

erdu

idel

ik g g

e es so on n

d de e k k

o os sen

die

d dr ri ie e

v vo oe e

d ds se el l

g gr ro oe e

p pe e.

•Le

erde

rs le

es d

ie re

sep

vir ’

ntu

isge

maa

kte

maa

ltyd.

•On

derw

yser

ver

duid

elik

die

voo

rdel

e va

ntu

isge

maa

kte

kos.

LES

16LE

S 17

LES

18LE

S 19

LES

20

Akt

iwit

eit

9 ve

rvol

g•

Onde

rwys

er e

n le

erde

rs o

ntle

ed d

ietu

isge

maa

kte

maa

ltyd.

•Le

erde

rs s

oek

en k

ry ’n

rese

p vi

r ’n

t tr ra ad d

i is si io o

n ne el le e

d di is s

in h

ul k

ultu

ur.

Akt

iwit

eit

9 ve

rvol

g•

Leer

ders

bie

d hu

l res

epte

aan

.A

ktiw

itei

t 9

verv

olg

•On

derw

yser

ste

l die

beg

rip v

anv ve e

r rw we er r

k kt te e

k ko os s

beke

nd.

•Le

erde

rs v

erge

lyk

’n tu

isge

maa

kte

maa

ltyd

met

’n k

itsko

smaa

ltyd.

Akt

iwit

eit

9 ve

rvol

g•

Vasl

eggi

ng:b

espr

ekin

g oo

rdi

eetv

erw

ante

sie

ktes

.•

Leer

ders

teke

n en

skr

yf o

or k

os in

die

toek

oms.

Akt

iwit

eit

9 ve

rvol

g•

Leer

ders

brin

g di

e re

sulta

te v

an h

uls st t

y ys se el l

k ko os so o

p pn na am m

e een

trek

gra

fieke

van

hul r

esul

tate

.•

Leer

ders

vul

gro

epre

sulta

te in

en

trek

’ngr

oepg

rafie

k.

LES

21LE

S 22

LES

23LE

S 24

LES

25

Akt

iwit

eit

9 ve

rvol

g•

Leer

ders

vol

tooi

hul

gro

epgr

afie

ke.

•Le

erde

rs b

espr

eek

en b

eant

woo

rd v

rae.

Akt

iwit

eit

10As

sess

erin

gsta

ak vi

r LU3

•On

derw

yser

ver

duid

elik

pun

te o

or k

os.

•On

derw

yser

hel

p le

erde

rs o

mko

sver

pakk

ing

te le

es o

mvo

edin

gsin

ligtin

g te

kry

.

Akt

iwit

eit

10 v

ervo

lg•

Leer

ders

brin

g ko

s en

pre

nte

van

die

huis

af.

•Le

erde

rs m

aak

plak

kaat

oor

goe

ieko

skeu

ses.

Akt

iwit

eit

10 v

ervo

lg•

Onde

rwys

er g

ee te

rugv

oerin

g oo

rpl

akka

te.

•Va

sleg

ging

:kla

sbes

prek

ing.

Akt

iwit

eit

10 v

ervo

lg•

Som

mig

e le

erde

rs d

oen

die

uitb

reid

ings

taak

vir

LU3.

•On

derw

yser

hel

p an

der l

eerd

ers

om a

llevo

rige

werk

af t

e ha

ndel

.

Vo

org

este

lde

wer

kske

dule

L&L Gr6 AFR 2/22/07 8:41 AM Page 44

45

AAFFDDEELLIINNGG 22OnderwyserhulpmiddelsLeerdertaakkaarte om te fotokopieer

Taakkaart 1 Wat doen alle lewende dinge en wat het hulle nodig? . . . . . . . . . . .46Taakkaart 2 Watter soorte kos kry ons van plante? . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 48Taakkaart 3 Sorg vir ons kosplante . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 49

Assesseringstaak vir LU 2Verstaan die proses van fotosintese . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .51

Taakkaart 4 Skryf ’n resep vir fotosintese . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 53Taakkaart 5 Toets ’n groen blaar vir stysel . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .54Taakkaart 6 Toets verskillende soorte kos vir stysel . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 55

Assesseringstaak vir LU1Ondersoek stapelvoedsel . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 57

Taakkaart 7 Ontleed tuisgemaakte maaltye . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .60Taakkaart 8 Vergelyk tuisgemaakte kos met verwerkte kos . . . . . . . . . . . . . . . . .63

Assesseringstaak vir LU3Maak beter koskeuses . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 65

Taakkaart 9 Besin oor Die Lewe en Lewende Dinge . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 67

Inligting oor GM voedsel . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .. 68

Gedig in isiXhosa: Umnga . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 69

Storie: Dirkie Mens en Snytjie Brood . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 70

Onderrighulpmiddels vir fotosintese . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .73

L&L Gr6 AFR 2/22/07 8:41 AM Page 45

46

Wat doen alle lewende dinge en wat het hulle nodig?1. Voltooi die prent. Wat het my liggaam nodig om die lewensprosesse uit te voer?

Teken prente met byskrifte om die sewe lewensprosesse te toon.

Wat het my liggaam nodig om die lewensprosesse uit te voer?

Leerder taak

TAAKKAART 1 Taakkaart om te fotokopieer

eina!!!

L&L Gr6 AFR 2/22/07 8:41 AM Page 46

47

2. Skryf sinne om te verduidelik wat jou liggaam nodig het om elke proses uit te voer.

BEWEGINGBv. My liggaam moet kos eet en verteer vir energie.

. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

RESPIRASIE

. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

SINTUIGLIKHEID

. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

GROEI

. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

VOORTPLANTING

. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

UITSKEIDING

. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

VOEDING

. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

Taakkaart 1 (vervolg) Taakkaart om te fotokopieer

L&L Gr6 AFR 2/22/07 8:41 AM Page 47

48

Leerdertaak


Watter soort kos eet jy gereeld? Van watter plante kom hierdie kos?

Slaptjips, fyn aartappel

Brood

Slaai

Suikerriet

Kool

Lensies, boontjies of kekerertjies

Kakaoplant

Olie Teestruik

Spinasie

Ui

Watter kos kry ons van plante?

L&L Gr6 AFR 2/22/07 8:41 AM Page 48

49

Leerdertaak


Lees die inligting en beantwoord die vrae wat volg.

Kos vir ons liggameOm gesond te bly, moet ons ’n gebalanseerde dieet eet. ’n Gebalanseerdedieet bevat kos uit die belangrikste groepe. Die belangrikste voedselgroepeis koolhidrate, proteïene, minerale en vitamiene, vette en olies, en vesel. M Koolhidrate gee ons energie. Ons kry dit van styselagtige kos soos brood,

rys en aartappels. M Proteïene help ons bene om te groei. Ons kry dit van kos soos vleis,

eiers, melk, boontjies en neute. M Minerale en vitamiene kom voor in vrugte en groente. Dit help ons om

teen siektes te veg. M Vette en olies help ons vel en hare om gesond te bly. Ons kry dit van

botter, margarien, olie en neute. M Vesel help ons spysvertering. Dit is die harde deel van plante soos appels,

seldery en koring.

StapelvoedselRegdeur die wêreld word die belangrikste kos wat mense eet, hul stapelvoedselgenoem. Stapelvoedsel verskaf aan mense die belangrikste koolhidrate(styselagtige kos) van hul dieet vir elke dag. Stapelvoedsel is styselagtige koswat ons energie gee. Sommige van die belangrike soorte stapelvoedsel in diewêreld is rys, mieliemeel en koring. Op die meeste plekke eet mense diestapelvoedsel wat die maklikste in hul omgewing groei. In Suid-Afrika is onsstapelvoedsel mieliemeel, koring en aartappels. In Wes-Afrika is kassawe en jamdie stapelvoedsel. In Asië is rys ’n gewilde stapelvoedsel. Sorghum, hawer enpatats is ook soorte stapelvoedsel in sommige dele van die wêreld waar ditgroei. Mense wat in stede woon, kan ’n verskeidenheid soorte stapelvoedsel vanoor die hele wêreld in winkels koop en dit dan eet.

Gras voed die wêreld!Amper al die stapelvoedsel kom van plante wat aan die grasfamiliebehoort. Mieliemeel, koring, rys, hawer, rog, gort en sorghum komalmal van soorte grasse. Die suikerrietplant is ook ’n soort gras. Ons kryook ons vleis en melk indirek van gras omdat beeste, bokke en skapealmal gras vreet.

Tradisionele kossoorteTradisionele kossoorte kom van plaaslike gewasse. Boere versamel elkejaar die saad van hul oes om dit die volgende seisoen weer te plant. Dithelp hulle om die spesifieke soort plant te laat aanhou. Sommigetradisionele kossoorte groei wild en saai hulleself, byvoorbeeldwildespinasie (umfino), maroelavrugte, turksvye, msobasoba-bessies,suurvye en swartbessies groei almal wild. Tradisionele kossoorte kan aan onsbelangrike minerale en voedingstowwe verskaf. Die kos in winkels is nie so varsnie. Wanneer kos verpak en vervoer word, verloor dit ’n groot deel van dieminerale en voedingstowwe daarin.

Sorg vir ons kosplante

L&L Gr6 AFR 2/22/07 8:41 AM Page 49

50

Leerdertaak


Verbeter die oesBoere probeer dikwels die hoeveelheid kos wat hulle kan oes, verhoog. Hulle sitmis of bemesting in die grond om hul gewasse mineraalsoute te gee. Hullegebruik ook chemikalieë om peste en siektes, wat die plante kan aanval, tebeheer. Ons almal is afhanklik van boere regdeur die wêreld om vir ons kosplante te sorg.

Vraea) Wat is ’n stapelvoedsel?b) Watter belangrike voedselgroep kom in alle stapelvoedsel voor? Waarvoor het

ons dit nodig?c) Watter familie plante verskaf die meeste van die wêreld se stapelvoedsel? d) Wat bedoel ons met ’n tradisionele soort kos?e) Wat doen boere om die hoeveelheid kos wat hulle kan oes, te verhoog?f) Noem ’n paar tradisionele kossoorte wat wild groei. Sê watter jy al geëet het.

L&L Gr6 AFR 2/22/07 8:41 AM Page 50

51

Verstaan die proses van fotosinteseA. Lees en bespreek

Assesseringstaak vir LU2 Taakkaart om te fotokopieer

In die sonlig

Groen plante absorbeer . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

van die son.

In die wortels

Die wortels neem . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

en . . . . . . . . . . . . . . . . . uit die grond in die plant op.

Blare absorbeer die gas . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

Plante maak ’n soort kos wat . . . . . . . . . . . . . . . . . .

genoem word.

Dan verander die plante glukosesuiker na . . . . . . . . . .

sodat hulle dit kan stoor.

Blare skei . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

in die lug af.

In die plant

Plante stoor die sonligenergie as kos (stysel) in hul

. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

In die omgewing

Mense en diere . . . . . . . . plante vir kos.

Mense en diere asem . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . uit.

Mense en diere asem . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . in.

L&L Gr6 AFR 2/22/07 8:41 AM Page 51

52

B. TekenGebruik die tekening hieronder of maak jou eie om die proses van fotosintese te verduidelik. Maak pyltjies op jou tekening om te wys:

M waarheen sonligenergie gaan M waarheen water en mineraalsoute gaan M waarheen koolsuurgas gaanM waarheen suurstof gaan M waar die plant glukosesuiker en stysel maak.

C. Skryf Skryf ’n paar sinne om te verduidelik waarom fotosintese belangrik vir die lewe op aarde is.

. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

Assesseringstaak vir LU2 (Vervolg)

L&L Gr6 AFR 2/22/07 8:41 AM Page 52

53

LeerdertaakVerbeel jou jy is ’n ou plant wat aan ’n jong plant vertel hoe om stysel te maak.

’n Resep vir stysel

Hoe om glukose en stysel te maak

Bestanddele

Watter stowwe het jy nodig om hierdie kos te maak?

. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

Metode

Watter stappe moet jy volg om die kos te maak?

1. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

2. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

3. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

4. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

5. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

Vraea) Wat bly oor na die plant glukose en stysel gemaak het?

. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .b) Waarheen gaan hierdie stof wat oorbly en wie gebruik dit?

. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

c) Waar maak die plant sy kos?

. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

Skryf ’n resep vir fotosinteseTAAKKAART 4 Taakkaart om te fotokopieer

L&L Gr6 AFR 2/22/07 8:41 AM Page 53

54

Leerdertaak


Toets ’n groen blaar vir styselVolg die instruksies in die diagramme hieronder.

Beantwoord dan die vrae wat volg.

1. Sit ’n blaar in ’n babakosflessie, bedek dit metkookwater en los dit vir twee minute. Kookwatervernietig die selle se membrane.

2. Sit die blaar in ’n babakosflessie en bedek dit metbrandspiritus (of etanol). Die brandspiritusverwyder die groen chlorofil uit die blaar. Die blaarmoet na ’n rukkie wit of bleekgroen en hard wees.

3. Sit die babakosflessie in ’n polistireenkoppie metkookwater.

4. Doop die blaar in warm water. Warm water maakdie blaar weer sag.

5. Sit die blaar op ’n vierkant waspapier (ofplastiekdeksel) en sit ’n druppel jodiumoplossingdaarop. Die jodium sal swart word waar daar styselteenwoordig is.

Vrae1. Leerders beantwoord die volgende vrae.

a) Het ons stysel gevind in die blare wat ons getoets het? . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

b) Hoe het ons geweet dat daar stysel in die blaar was? . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

c) Wat doen jodium wanneer daar stysel teenwoordig is? . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

d) Waar maak plante hul kos? . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

1

2&3

4

5

kook-water

babakosflessie

blaar

warm water

brandspiritus

polistireenkoppiemet kookwater

jodiumoplossing

VEILIGHEIDSMAATREËL!Moenie naby ’n oop vlam met

etanol of brandspiritus werk nie.Dit is hoogs ontvlambaar en kan ontplof.

doop inwarm water

L&L Gr6 AFR 2/22/07 8:41 AM Page 54

55

A. Maak voorspellings

1. Watter kleur is jou jodiumoplossing? ………………………………………………………………

2. Watter kleur sal jou jodium word wanneer jy dit op ’n styselagtige kos drup?

………………………………………………………………………………………………………

3. Maak ’n lys van die soorte kos wat jy dink stysel bevat.

………………………………………………………………………………………………………

………………………………………………………………………………………………………

………………………………………………………………………………………………………

………………………………………………………………………………………………………

………………………………………………………………………………………………………

………………………………………………………………………………………………………

………………………………………………………………………………………………………

………………………………………………………………………………………………………

B. Toets verskillende soorte kos1. Sit ’n klein monster van elke soort kos op ’n plastiekdeksel en maak seker dat

die verskillende soorte kos nie aan mekaar raak nie.2. Toets elke kos met ’n druppel jodium. Moenie met die drupper aan die kos raak nie,

want dit kan die ander kosmonsters besmet.3. Teken jou waarnemings in die tabel aan.


Toets verskillende soorte kos vir stysel

L&L Gr6 AFR 2/22/07 8:41 AM Page 55

56

Assesseringstaak vir LU2 (Vervolg)

4. Was jou voorspellings reg? ………………………………………………………………

C. Skryf jou gevolgtrekking saam met jou onderwyser.Wat ek uit hierdie eksperiment geleer het:

………………………………………………………………………………………………………

………………………………………………………………………………………………………

………………………………………………………………………………………………………

………………………………………………………………………………………………………

………………………………………………………………………………………………………

Kos Plant waarvan dit kom Kleur na jodiumbygevoeg is

Is styselteenwoordig?

Maizena/meelblom

Suiker

Kaas

Meelblom

Eierwit

Kookolie

Artappel

Gekookte bone

Brood

Rys

Hawermoutpap

Pasta

Piesang

Wortel

Ui

L&L Gr6 AFR 2/22/07 8:41 AM Page 56

57

Leerdertaak Ondersoek stapelvoedselA. Bespreek vrae vir ondersoek1. Wat maak ’n soort kos ’n stapelvoedsel?2. Hoe het jy uitgevind watter kos stysel bevat? 3. Watter soorte kos weet jy bevat definitief stysel?4. Hoe sal ons besluit watter van hierdie styselkos stapelvoedsel is? Skryf in jou groep ’n paar

vrae neer wat jy aan jou gesin kan vra sodat jy kan uitvind watter stapelvoedsel julle gereeldeet.

5. Bespreek watter styselagtige kos jy self die meeste eet. Dit is jou stapelvoedsel.

………………………………………………………………………………………………………

………………………………………………………………………………………………………

………………………………………………………………………………………………………

………………………………………………………………………………………………………

B. Doen ondersoek, versamel data en teken dit aan1. Doen hierdie opname: Bring ’n paar soorte kos om te toets of dit koolhidrate is (stysel bevat).

Identifiseer wat jou gesin se stapelvoedsel is. Gee redes waarom jy dink dat dit ’nstapelvoedsel is.

………………………………………………………………………………………………………

………………………………………………………………………………………………………

2. Noudat jy weet watter soorte kos koolhidrate is (stysel bevat), doen jy ’n opname oor dievolgende kos met koolhidrate.

3. Tel hoeveel keer ’n dag jy elke soort kos met koolhidrate eet. Vul dan die tabel hieronder in.Voeg nog reëls by indien jy nog plek nodig het.

4. Werk die totale hoeveelheid vir ’n week uit en teken dit in die tabel hieronder aan.


Marie se stapelvoedsel Hooveel keer per dag ek die kos eet

Stapelvoedsel Ma. Di. Wo. Do. Vr. Sa. So. Totaal

Aartappel

Rys

Mieliemeel

Brood

Pasta

L&L Gr6 AFR 2/22/07 8:41 AM Page 57

58

Leerdertaak 5. Toon jou bevindinge in ’n staafgrafiek.

Grafiek om te wys hoeveel keer ’n week ek elke styselkos eet

Verskillende styselagtige soorte kos

6. Trek die tabel hieronder oor en vul dit vir jou groep in. Wys hoeveel keer ’n week elke persoon injou groep die soort kos met koolhidrate eet.

7. Trek ’n staafgrafiek vir elke groep van die totale aantal keer wat jou groep die verskillende soortekos eet.


Tota

lege

talk

eer

wat

ekel

keda

gst

ysel

agtig

eko

sge

ëet

het

30

25

20

15

10

5

0

Getal keer ’n week wat ek hierdie kos eet

Kos met koolhidraat(stysel) NAAM NAAM NAAM NAAM TOTAAL

Aartappel

Rys

Mieliemeel

Brood

Pasta

L&L Gr6 AFR 2/22/07 8:41 AM Page 58

59

Leerdertaak

Assesseringstaak vir LU1 (vervolg)To

tale

geta

lkee

rw

aton

sgr

oep

elke

dag

kos

geëe

the

t

30

25

20

15

10

5

0

Grafiek om te wys hoeveel keer ’n week ons groep elke styselkos eet

aartappel rys mieliemeel brood pasta

Styselagtige soorte kos

C. Evalueer en vertolk dataBespreek hierdie vrae in jou groep en beantwoord dit dan op jou eie.

1. Verduidelik wat ons met stapelvoedsel bedoel.

2. Kyk na jul grafieke, vergelyk dit en besluit wat elke persoon sestapelvoedsel is.

3. Is elke persoon se stapelvoedsel dieselfde? Gee redes.

4. Vergelyk die leerders in jou klas se soorte stapelvoedsel. Wat kan jyoor die soorte stapelvoedsel in jou klas sê?

5. Hoe maklik was dit om te tel hoeveel keer gedurende die week jystapelvoedsel geëet het? Dink jy jy het akkuraat getel? Hoe kan jyhierdie opname verbeter en dit akkurater maak?

L&L Gr6 AFR 2/22/07 8:41 AM Page 59

60

Leerdertaak

1. Kyk na die kosenergietabel en diedrie voedselgroepe. Gebruik dieinligting in die tabel en diediagram van die verskillendevoedselgroepe om jou te help omdie tabel in te vul.


Bestanddele Voedselgroep(e) Energie Stowwe by die kos gevoeg

Stampmielies

Boontjies

Ui

A. Ontleed tuisgemaakte kos

’n Maaltyd van stampmielies en boontjies(umngqusho onembotyi)

Voedselgroepe

Tuisgemaakte maaltye

L&L Gr6 AFR 2/22/07 8:41 AM Page 60

61

Leerdertaak


Kos Hoeveelheid Kilojoules (kJ)







Eier 1 gekook 379















Olie 1 teelepel 184


Ui 1 gaar 46

Kosenergietabel

L&L Gr6 AFR 2/22/07 8:41 AM Page 61

62

Leerdertaak


Resep

. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

B. Kos in die verlede, hede en toekoms1. Vind uit watter soort kos jou ouers en oumas en oupas eers gemaak het. Praat

met mense in jou familie of in die gemeenskap en kry ’n resep van ’ntradisionele dis in jou kultuur.

2. Skryf en teken die resep. Gebruik die volgende opskrifte: M Naam van kos of disM BestanddeleM Metode (wat om te doen).

3. Wys en vertel dan die kos en die resep. Sluit enige interessante besonderhedein oor die kos en wanneer en hoe ’n mens dit eet.

L&L Gr6 AFR 2/22/07 8:41 AM Page 62

63

Leerdertaak


Vergelyk ’n tuisgemaakte maaltyd en ’nkitskosmaaltyd

A. Verwerkte kos en kitskos1. Kyk na die voorbeeld van die kitskos in die prent.2. Kry die verpakking van Weense worsies en ’n koeldrankblikkie. Kyk na

die bestanddele en vul die tabel in, soos jy vir die tradisionele kosgedoen het. (Gebruik die kosenergietabel en die voedselgroepdiagramom jou te help.)

Bestanddeel Voedselgroep Ander stowwe by kos gevoeg Beraamdeenergiewaardein kilojoules perenkelporsie

Tradisionele kos: stampmielies en boontjies

Stampmielies Groep 3 sout 485

Boontjies Groep 1 437

Ui Groep 2 46

Totale hoeveelheid energie per maaltyd 968 kJ

Verwerkte kos: worsbroodjie, Coke en slaptjips

Weense worsies

Tamatiesous

Wit rolletjie

Margarien

Slaptjips

Coke

Totale hoeveelheid energie per maaltyd 13 228 kJ

L&L Gr6 AFR 2/22/07 8:41 AM Page 63

64

LeerdertaakGroep 1: Proteïene – kos wat die liggaam ophou

Groep 2: Vitamiene en minerale – kos wat die liggaam beskerm

Groep 3: Koolhidrate, vette en olie – kos wat energie gee

C. Vergelyk die twee soorte maaltye1. Watter maaltyd bevat al drie voedselgroepe?

. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .2. In watter maaltyd is die meeste sout, suiker en chemikalieë bygevoeg?

. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .3. Watter voedselgroep verskaf die meeste kilojoules in elke maaltyd?

. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .4. Skryf sinne om hierdie twee maaltye te vergelyk.

Byvoorbeeld:

Die tuisgemaakte maaltyd word gemaak van kos waarby daar net sout gevoeg is, terwyl baiechemikalieë by die kitskosmaaltyd gevoeg is.

. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .5. Watter maaltyd sal jy verkies? Waarom? Sal jy dit elke dag wil eet? Sal dit goed vir jou wees?

Verduidelik waarom of waarom nie.

. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .


L&L Gr6 AFR 2/22/07 8:41 AM Page 64

65

A. Lees kosetikette 1. Werk in groepe. Maak voorbeelde van kosverpakking, prente van kos en

voorbeelde van verskillende soorte kos wat jy eet bymekaar. Hier is ’n voorbeeldvan ’n broodsakkie en hoe om dit te lees.

Maak beter koskeusesAssesseringstaak vir LU3 Taakkaart om te fotokopieer

Leerdertaak

Dit sê vir jou hoeveel energie

die brood bevat.

Die broodbevat hierdie

stowwe.

Preserveer-middels is

chemikalieë watkeer dat brood

sleg raak.

Dieaanbevole

daaglikse toelating(ADT) dui aan

hoeveel van elke stof ’npersoon van ouer as

13 jaar per dagbehoort te eet.

L&L Gr6 AFR 2/22/07 8:41 AM Page 65

66

LeerdertaakB. Maak ’n plakkaat om gesonder en minder gesonde

koskeuses te vergelyk1. Lees die kosverpakking wat jy gebring het om die volgende uit te vind:

a) die kos se voedingswaardeb) die voedselgroepe in die kos. Gebruik ook die voedselgroepdiagram. Besluit of jy hierdie kos meer gereeld of minder gereeldbehoort te eet.

2. Voor jy jou kos op die plakkaat sit, vertel jou groep aan watter kant jy dit gaan sit en waarom.Skryf langs elke soort kos die rede waarom jy dink dit is gesond of minder gesond. Maak sekerdat jy voorbeelde uit die drie belangrikste voedselgroepe insluit.

C. Beantwoord elke vraag hieronder in ’n paragraaf1. Waarom het ons ’n gesonde dieet vir ons liggame nodig?

. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .2. Hoe kan jy jou eie dieet gesonder maak?

. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

Assesseringstaak vir LU3 (vervolg)

L&L Gr6 AFR 2/22/07 8:41 AM Page 66

67

Leerdertaak Besin oor Die Lewe en Lewende Dinge1. Skryf en teken om te vertel oor enigiets wat jy interessant in hierdie werk oor

Die lewe en lewende dinge gevind het. 2. Verduidelik waarom dit interessant vir jou was.3. Skryf ’n paar vrae oor enigiets in Die lewe en lewende dinge waaroor jy graag

meer sal wil weet.

. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

TAAKKAART 9 Taakkaart om te fotokopieerAssesseringstaak vir LU3 (vervolg)

L&L Gr6 AFR 2/22/07 8:41 AM Page 67

68

Wat is GM voedsel?Geneties gemanipuleerde (GM) plante is plante wat wetenskaplikes ontwikkel hetdeur die DNS (die chemikalieë in die selle wat genetiese inligting verskaf) in planteen diere te verander. Byvoorbeeld, party visse het DNS wat hulle help om in baiekoue toestande te kan lewe. Wetenskaplikes het tamaties met van hierdie vis-DNSontwikkel sodat die tamaties nie deur ryp beskadig word nie. Wetenskaplikesmoedig boere regdeur die wêreld aan om GM plante te gebruik. Die wetenskaplikessê wat GM voedsel boere sal help om die hoeveelheid kos wat hulle kan lewer, tevermeerder.

Probleme met GM voedselM Die wetenskaplikes is in diens van baie groot maatskappye om hul navorsing te

doen. Wanneer hulle die GM saad ontwikkel het, verkoop hulle dit teen baie hoëpryse aan boere.

M GM saad is gewoonlik baie duur. Die wetenskaplikes verander die plant sodat dieplante nie goeie saad van hul eie lewer nie. Die boere moet dus elke jaar nuwesaad koop en op hierdie manier verdien die saadmaatskappy meer geld.

M Die gesaaides is sterk (hulle bied goed weerstand teen peste en siektes); dusvaar hulle beter as ander plaaslike plante, wat veroorsaak dat ander plaaslikeplantsoorte uitsterf.

M Plaaslike insek- en dierbevolkings kan beskadig raak as die GM voedsel nie goedvir hulle is om te eet nie.

M Nog ’n probleem is dat die boere dikwels ophou om tradisionele plante tekweek. Al lewer sommige tradisionele plante nie so ’n goeie oes nie, is hullesoms beter in staat om by klimaatveranderinge soos droogtes aan te pas. Mensevoel dat dit belangrik is om aan te hou om baie van die tradisionele plante tekweek sodat dit in die toekoms gebruik kan word as die klimaat verander.

M Ons is nie seker of GM voedsel veilig is om te eet nie. In baie ontwikkelde landeweier mense om GM voedsel te eet in geval dit siektes kan veroorsaak.Saadmaatskappye probeer dan die saad wat die ontwikkelde lande nie wil hênie, aan minder ontwikkelde lande verkoop.

Inligting oor GM voedsel

L&L Gr6 AFR 2/22/07 8:41 AM Page 68

69

L&L Gr6 AFR 2/22/07 8:41 AM Page 69

70

L&L Gr6 AFR 2/22/07 8:41 AM Page 70

71

L&L Gr6 AFR 2/22/07 8:41 AM Page 71

72

L&L Gr6 AFR 2/22/07 8:41 AM Page 72

73

L&L Gr6 AFR 2/22/07 8:41 AM Page 73

74

L&L Gr6 AFR 2/22/07 8:41 AM Page 74

L&L Gr6 AFR 2/22/07 8:41 AM Page 75

76

AAFFDDEELLIINNGG 33Uittreksels uit die Nasionale Kurrikulumverklaring vir NatuurwetenskappeGraad R-7 ...................................................................................................................................76Kernkennis en -begrippe vir Die lewe en lewende dinge (NKV) . . . . . . . . . . . . . . . . . . .77-81Leeruitkomste en assesseringstandaarde (NKV) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 82-87

L&L Gr6 AFR 2/22/07 8:41 AM Page 76

77

16 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

Hersiene Nasionale Kurrikulumverklaring Graad R–9 (Skole)

Kernkennis en -begrippe vir Die Lewe en Lewende Dinge

KERNKENNIS EN -BEGRIPPE VIR DIE LEWE EN LEWENDE DINGE

Lewensprosesse enGesonde Leefwyse

Samevattende stelling:Lewende dinge, metinbegrip van mense enonsigbare organismes, kanin terme van lewens-prosesse, funksioneleeenhede en stelsels verstaanword.

Interaksie in Omgewings

Samevattende stelling:Organismes in ekosisteme isvir hul oorlewing afhanklikvan die teenwoordigheidvan abiotiese faktore en vanhul verwantskap met anderorganismes.

Biodiversiteit,Verandering enKontinuïteit

Samevattende stelling: Dieenorme diversiteit vanlewensvorme kan verstaanword in terme van ’ngeskiedenis van veranderingin omgewings en ineienskappe van plante endiere regdeur die wêreldoor miljoene jare heen.

1 Baie van ons liggaams-dele, soos ledemate, kop,oë, ore, voete, stem oor-een met dele van diere,en in baie gevallegebruik diere dit vir die-selfde doeleindes as ons.

2 Diere en plante hetsoortgelyke behoeftes asons ten opsigte van kos,water en lug.

1 Groen plante produseerhul eie voedsel en groeideur water en stowweuit die lug en grond tegebruik. Ligenergie isnodig om hierdieeenvoudige stowwe invoedsel en plant-materiaal te verander.Groen plante is dieenigste organismes wat

3 Ons is afhanklik vanplante en diere vir kos.Ons teel sekere diere enkweek sekere plante asgewasse.

4 Ons sien kulturelediversiteit in die soortekos waarvan mense hou.

5 Party diere, soos vlieëen bosluise, dra kiemewat mense kan siekmaak.

5 Diere kan nie hul eievoedsel maak nie; duseet baie diere planteterwyl sommige diereander diere eet. Allediere is uiteindelikafhanklik van groenplante vir hul voedsel.

6 Daar is ’n groot verskei-denheid plante en dierewat interessante sigbareverskille het, maar ookooreenkomstewaarvolgens hullegegroepeer kan word.

7 Plante en diere verandersoos hulle groei, soos diejare verbygaan en soosdie seisoene verander.

10 Nuwe plante kan uitsommige dele van ’nouerplant groei. Ditword vegetatiewevoortplanting genoemen daarvoor is saad nienodig nie. Die nuweplante het almal dieeienskappe van dieouerplant.

Grondslagfase

Intermediêre Fase

L&L Gr6 AFR 2/22/07 8:41 AM Page 77

78

. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 17

Natuurwetenskappe


Interaksie in Omgewings Biodiversiteit,Verandering enKontinuïteit


voedsel in hul eieliggame kan produseer.

2 Lewende dinge hetvoedsel nodig virenergie, om te beweeg,om te groei en skadeaan hul liggame(“weefsels”) te herstel.Diere, insluitend mense,het ’n spysvertering-stelsel om voeding-stowwe uit voedsel tekry. Mense het ’ngebalanseerde dieet uitspesifieke voedsel-groepe nodig om gesondte bly.

3 Alle lewende dinge kanop verskillende maniereop hul omgewingreageer: diere, insluitendmense, het gespesiali-seerde sintuie.

6 Ekosisteme is selfonder-houdende gebiede waar’n wye verskeidenheidplant- en diersoorte leefen voortplant. Hulle isafhanklik van mekaaren van die nielewendeomgewing. Die lewe envoortplanting van al dieorganismes in ’n eko-sisteem is afhanklik vandie voortdurende groeien voortplanting vanplante.

7 Organismes se habitat isdie plek waar hulle koskry, wegkruip, kleintjieskry en, in baie gevalle,die kleintjies beskermtotdat die kleintjies ’nbeter kans op oorlewinghet. Diersoorte leef in ’nverskeidenheid sosialepatrone in hul habitat(alleen, saam met ’nlewenslange maat, of introppe of kolonies).

8 Ekosisteme is van diegrond afhanklik. Grondword deur natuurlikeprosesse van rotse endooie plant- endiermateriaal gevorm.Dit neem egter ’n baielang tyd om te vorm.Stowwe wat deur planteuit die grond opgeneemword, moet vervangword om die vrugbaar-heid van die grond in

11 Geslagtelike voort-planting is die proseswaardeur tweeindividuele plante ofdiere ’n ander geslagindividue produseer.Die volgende geslagindividue lyk soos dieouers, maar hulle verskilaltyd effens van dieouers of van mekaar(“variasie”).

12 Suid-Afrika het ’n rykfossielrekord van diereen plante wat baiemiljoene jare geledegelewe het. Baie vanhierdie diere en plantewas anders as dié watons vandag sien. Partyhedendaagse plante endiere toon sterk ooreen-komste met fossiele vanoeroue plante en diere.Ons lei uit diefossielrekord en andergeologiese waarnemingsaf dat die diversiteit vanlewende dinge,natuurlike omgewingsen klimaatstoestandelank gelede anders was.(Skakel met fossiele inDie Aarde en dieRuimte.)

Intermediêre Fase

L&L Gr6 AFR 2/22/07 8:41 AM Page 78

79

18 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

Hersiene Nasionale Kurrikulumverklaring Graad R–9 (Skole)


4 Lewende dinge kanhulself beweeg; diere,insluitend mense, kanhulself van plek tot plekbeweeg. Baie soortediere beweeg hulselfdeur middel van spierewat aan een of andersoort skelet, binne ofbuite die liggaam,vasgeheg is.

1 Mense ondergaan fisiekeveranderinge soos hulleouer word. Puberteitbeteken dat die liggaamgereed is vir geslagtelikevoortplanting.

2 Menslike voortplantingbegin met die saam-smelting van geslagsellevan die moeder envader. Dié selle dra diepatrone van sommigeeienskappe van albei.

3 Bevrugting word gevolgdeur ’n reeks verande-rings in die moeder seliggaam, en gedurendehierdie tydperk kan dietoekomstige gesondheidvan die ongebore kindgeraak word.

Biodiversiteit,Verandering enKontinuïteit

16 Die nakomelinge vanorganismes verskil ingeringe mate van hulouers en gewoonlik vanmekaar. Dit word varia-sie in ’n spesie genoem.

17 Natuurlike seleksie ver-oorsaak dat daardieindividue van ’n spesiewat nie die eienskappebesit wat hulle in staatsou stel om suksesvol inhul omgewing te oorleefen voort te plant nie,doodgaan. Individue watdie nodige eienskappehet, plant suksesvolvoort en party van hulnakomelinge besitdaardie suksesvolleeienskappe. Natuurlike


Interaksie in Omgewings

stand te hou. (Skakelmet grond in Die Aardeen die Ruimte.)

9 Water speel ’n belang-rike rol in ekosistemedeurdat dit sowel plant-as dierelewe onderhou.Industriële, landbou- enhuishoudelike bedrywig-hede kan ’n ernstigeimpak hê op die gehalteen hoeveelheid van diewater wat in ’n gebiedbeskikbaar is. (Skakelmet Die Aarde en dieRuimte.)

10 Menslike voortplantingis meer as bevrugting engeboorte; dit vereis datvolwassenes kindersgrootmaak, wat oordeelen waardes vereis, engewoonlik afhang vandie gedrag van andermense in ’n gemeenskapen omgewing.

11 Elke dierspesie toonspesifieke gedrag wathulle in staat stel omkos te kry, ’n maat tevind, voort te plant,kleintjies groot te maak,in ’n bevolking vandieselfde spesie te lewe,of van bedreigings in diebepaalde omgewing teontsnap. Hierdie

Intermediêre Fase

Senior Fase

L&L Gr6 AFR 2/22/07 8:41 AM Page 79

80

Natuurwetenskappe




4 Kennis van hoe om dieoordrag van seksueeloordraagbare siektes,insluitend die MI-virus, tevoorkom, moet deurgedragskeuses gevolgword.

5 Groen plante gebruiksonenergie, water enkoolstofdioksied uit dielug om voedsel deurfotosintese te vervaardig.Dié chemiese reaksievorm die kern van dievermoë van alleorganisme om op dieaarde te oorleef.

6 Diere, insluitend mense,benodig proteïen, vet,koolhidrate, minerale,vitamiene en water.Voedsel wat ingeneemword, word in die liggaamdeur die ingewandegeabsorbeer.Surplusvoedsel word asvet of koolhidrate gestoor.

waartydens die spesie-bevolking in dieselfdeomgewing gewoon het.

12 Alle organismes hetaanpassings ontwikkel omin hul habitat te oorleef(soos aanpassings om hulwaterbalans te bewaar, omdie soort kos wat hullenodig het te vind en te eet,en aanpassings virvoortplanting, beskermingof ontsnapping vanroofdiere).

13 ’n Ekosisteem onderhoutalle voedselkettings endaar is mededingingtussen verskillendeindividue en bevolkings.Suid-Afrika het sekereekosisteme wat buiten-gewone biodiversiteitbevat. Alle gebruike vanhierdie gebiede moet opbeginsels van volhoubareontwikkeling gebaseerwees.

14 Besoedeling meng in metnatuurlike prosesse watdie interafhanklikheid endiversiteit van ’nekosisteem onderhou.

wanneer die omgewingverander; dit kan daartoelei dat die spesie uitsterf.

18 Variasies in menslikebiologiese eienskappesoos velkleur en lengte isgebruik om groepe mensete kategoriseer. Hierdiebiologiese verskille duinie op verskille in dienatuurlike vermoëns vandie betrokke groepe nie.Sulke kategorisering vangroepe volgens biologieseverskille is nógwetenskaplik geldig nógpresies; dit is ’n sosialebeskouing.

19 Biodiversiteit stel eko-sisteme in staat om lewete onderhou en vanveranderings aan dieomgewing te herstel.Verlies aan biodiversiteitaffekteer die kapasiteitvan ekosisteme en dieaarde om lewe teonderhou. Klassifikasie is’n manier om die grootdiversiteit van organismeste organiseer en ditmakliker te maak om ditte bestudeer. Die tweehoofkategorieë diere is diegewerweldes en ongewer-weldes. Onder diegewerweldes is daar vyfklasse: amfibieë, voëls,visse, reptiele ensoogdiere.

Senior Fase

L&L Gr6 AFR 2/22/07 8:41 AM Page 80

81

7 Diere, insluitend mense,het ’n sirkulasiestelsel watdie hart, are, slagare enkapillêre bloedvate insluit.Dit vervoer voeding-stowwe en suurstof na alledele van die liggaam enverwyder afvalprodukte.Suurstof wat deur dieasemhalingstelsel voorsienword, reageer met voe-dingstowwe om energievry te stel. (Skakel metEnergie en Verandering.)

8 Alle lewende dinge,insluitend mense, beskikoor middele om vanafvalprodukte watgedurende lewensprosessegeproduseer word, ontslaete raak. Water speel ’nbelangrike rol in hierdieproses.

9 ’n Groot deel van lewendedinge bestaan uit water, enhul gesondheid hang afvan water wat opverskillende maniere deurhul liggaam vloei.Strukture soos die niere,vel of mond vervul hierdiefunksie.

15 Baie biologiese verande-rings, insluitend ontbin-ding en herwinning vanmaterie in ekosisteme enmenslike siektes, wordveroorsaak deur kleinorganismes wat vinnigvoortplant.

20 Menslike aktiwiteite, soosdie inbring vanindringerspesies, habitat-vernietiging,bevolkingsgroei en oor-matige verbruik, lei tot ’nverlies aan biodiversiteit.Dit word duidelikwanneer meer spesiesbedreig raak, of uiteinde-lik uitsterf.

21 Natuurlike gebeurtenisseveroorsaak ook dat spesiesuitsterf. Massa-uitsterwings het in dieverlede plaasgevind, watons laat dink dat enormeomgewingsveranderingmoontlik plaasgevind het.Hierdie veranderings hetegter baie stadig gebeur,in vergelyking met dievinnige tempo waarteenmense plant- en diersoortekan uitroei. (Skakel metDie Aarde en dieRuimte.)

22 Die sel is die basieseeenheid van die meestelewende dinge. ’nOrganisme kan uit een ofbaie selle ontwikkel. Sellegaan self voort metlewensprosesse soosvoeding, respirasie,uitskeiding en voort-planting, wat die lewe vandie organisme as geheelonderhou.



Senior Fase

L&L Gr6 AFR 2/22/07 8:41 AM Page 81

82

8 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

Leeruitkoms 1: Wetenskaplike Ondersoek

Die leerder is in staat om met selfvertroue op weetgierigheid oor natuurlike verskynsels te reageer, en ombinne die konteks van wetenskap, tegnologie en die omgewing verbande te ondersoek en probleme op te los.

Graad R-vlak Graad 1-vlak Graad 2-vlak Graad 3-vlak Graad 4-vlak

Beplanning van ondersoek

Leerder dra by tot Leerder beplan ’n Leerder beplan ’n Leerder gebruik Leerder dra ideesdie beplanning ondersoek ondersoek as deel die materiaal wat oor bekendevan ’n ondersoe- onafhanklik. van ’n groep. deur die groep ge- situasies, kende aktiwiteit. kies is om die behoeftes of

groep se plan te materiaal by en kommunikeer. identifiseer

interessante aspekte wat tot ondersoek kan lei.

Uitvoering van ondersoek en versameling van data

Leerder neem deel Leerder neem onaf- Leerder neem onaf- Leerder neem kon- Leerder ondersoekaan beplande hanklik deel aan ’n hanklik of as deel struktief aan die die moontlikhedeaktiwiteit. beplande aktiwiteit. van ’n groep deel aktiwiteit deel en in beskikbare

aan beplande verstaan die doel materiaal en vind aktiwiteit. daarvan. uit hoe dit gebruik

kan word.

Evaluering van data en kommunikasie van bevindings

Leerder dink en Leerder dink oor Leerder wys en ver- Leerder verduidelik Leerder praat oorpraat oor wat wat gedoen is en sê duidelik wat beplan en dink na oor waarnemings en gedoen is. wat uitgevind is. is en hoe dit gedoen watter optrede be- stel moontlike

is. plan is en of dit skakels met ander moontlik was om situasies voor.hierdie plan uit te voer.

L&L Gr6 AFR 2/22/07 8:41 AM Page 82

83

Graad 5-vlak Graad 6-vlak Graad 7-vlak Graad 8-vlak Graad 9-vlak

Beplanning van ondersoek

Leerder lys, met Leerder help om Leerder beplan Leerder identifiseer Leerder beplan ’nbystand, wat fokusvrae vir eenvoudige toetse faktore wat in prosedure om bekend is oor ondersoek duidelik en vergelykings en ondersoek in ag voorspellings of bekende situasies te maak en beskryf dink na oor hoe om geneem moet word hipoteses te toets, en materiaal en die soort inligting dit billik te maak. en beplan maniere met beheer van ’nstel vrae vir wat benodig sal om data daaroor te steurendeondersoek voor. word om die vraag versamel, oor ’n veranderlike.

te beantwoord. verskeidenheid waardes heen.

Uitvoering van ondersoek en versameling van data

Leerder voer Leerder voer Leerder organiseer Leerder versamel en Leerder dra by tot instruksies en eenvoudige toetse en gebruik toerus- teken inligting aan, stelselmatige prosedures uit wat of opnames uit en ting of bronne om so akkuraat as wat dataversameling ’n klein aantal teken waarnemings inligting te versamel toerusting toelaat en ten opsigte vanstappe behels. of reaksies aan. en aan te teken. ondersoekdoeleindes akkuraatheid,

vereis. betroubaarheid en die nodigheid om ’n veranderlike te beheer.

Evaluering van data en kommunikasie van bevindings

Leerder doen Leerder bring Leerder veral- Leerder dink na oor Leerder soek verslag oor die waarnemings en gemeen ten opsigte die mate waarin patrone en groep se prosedure reaksies in verband van die relevante die gevolgtrekkings tendense in die en die resultate met die fokusvraag. aspek en beskryf wat bereik is, data wat versamel wat verkry is. hoe die data die redelike antwoorde is en veralgemeen

veralgemening op die fokusvraag ten opsigte van steun. van die ondersoek eenvoudige

is. beginsels.

. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 9

L&L Gr6 AFR 2/22/07 8:41 AM Page 83

84

10 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

Leeruitkoms 2: Konstruksie van Wetenskapkennis

Die leerder ken, interpreteer en pas wetenskaplike, tegnologiese en omgewingskennis toe.

Graad 4-vlak Graad 5-vlak Graad 6-vlak

Onthou van betekenisvolle inligting wanneer benodig

Leerder gebruik, ten minste, eie Leerder gebruik, ten minste, eie Leerder beskryf, ten minste, die vlotste taal om voorwerpe, vlotste taal om kenmerke van kenmerke wat een kategorie dingemateriaal en organismes te noem voorwerpe, materiaal en van ’n ander onderskei.en te beskryf. organismes te noem en te beskryf.

Kategorisering van inligting om kompleksiteit te verminder en patrone te soek

Leerder sorteer voorwerpe en Leerder skep eie kategorieë Leerder kategoriseer voorwerpe organismes na aanleiding van ’n voorwerpe en organismes en en organismes na aanleiding vansigbare eienskap. verduidelik eie reël vir twee veranderlikes.

kategorisering.

Interpretasie van inligting

(Daar is geen verdere assessering- (Daar is geen verdere assessering- Leerder interpreteer, ten minste, standaarde vir hierdie leeruitkoms standaarde vir hierdie leeruitkoms inligting deur alternatiewe vorme in graad 4 nie.) in graad 5 nie.) van dieselfde inligting te gebruik.

Toepassing van kennis op probleme wat nie eksplisiet onderrig word nie

(Daar is geen verdere assessering- (Daar is geen verdere assessering- (Daar is geen verdere assessering-standaarde vir hierdie leeruitkoms standaarde vir hierdie leeruitkoms standaarde vir hierdie leeruitkomsin graad 4 nie.) in graad 5 nie.) in graad 6 nie.)

L&L Gr6 AFR 2/22/07 8:41 AM Page 84

85

. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 11


Onthou van betekenisvolle inligting wanneer benodig

Leerder onthou, ten minste, Leerder onthou, ten minste, Leerder onthou, ten minste, definisies en komplekse feite. prosedures, prosesse en beginsels, prosesse en modelle.

komplekse feite.

Kategorisering van inligting om kompleksiteit te verminder en patrone te soek

Leerder vergelyk kenmerke van Leerder pas klassifikasiestelsels op Leerder pas veelvuldige verskillende kategorieë voorwerpe, bekende en onbekende voorwerpe, klassifikasies op bekende en organismes en gebeurtenisse. gebeurtenisse, organismes en onbekende voorwerpe,

materiaal toe. gebeurtenisse, organismes en materiaal toe.

Interpretasie van inligting

Leerder interpreteer inligting deur Leerder interpreteer inligting deur Leerder interpreteer inligting deurkernidees in die teks te getabuleerde data na grafieke te lyngrafieke na teksbeskrywings te identifiseer, patrone in verander, deur data van grafieke verander, en omgekeerd, deur uitaangetekende data te vind en af te lees en deur voorspellings na patrone in tabelle en grafieke tegevolgtrekkings te maak uit aanleiding van patrone te maak. ekstrapoleer om te voorspel hoe inligting in verskeie vorme een veranderlike sal verander,(bv. prente, diagramme en deur verbande tussen verander-geskrewe teks). likes in tabelle en grafieke te

identifiseer, en deur moontlike verbande tussen veranderlikes te hipoteseer (veronderstel).

Toepassing van kennis op probleme wat nie eksplisiet onderrig word nie

Leerder pas konseptuele kennis Leerder pas konseptuele kennis Leerder pas beginsels toe en bringtoe deur ’n begrip wat onderrig is op ietwat onbekende situasies toe relevante begrippe in verband met ’n variasie van ’n soortgelyke deur na gepaste begrippe en met mekaar om oplossings vir situasie in verband te bring. prosesse te verwys. ietwat onbekende probleme te

ontwikkel.

L&L Gr6 AFR 2/22/07 8:41 AM Page 85

86

12 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

Leeruitkoms 3: Wetenskap, die Samelewing en die Omgewing

Die leerder is in staat om begrip van die onderlinge verband tussen wetenskap en tegnologie, die samelewing en die omgewing te toon.


Begrip van wetenskap en tegnologie in die konteks van geskiedenis en inheemse kennis

Leerder beskryf hoe plaaslike Leerder identifiseer maniere Leerder beskryf ooreenkomste in inheemse kulture wetenskaplike waarop produkte en tegnologie uit probleme en oplossings in eie en beginsels en tegnologiese ander tye en kulture aangepas is. ander samelewings in die hede, produkte vir spesifieke doeleindes die verlede en moontlik in die gebruik het en steeds gebruik. toekoms.

Begrip van die impak van wetenskap en tegnologie op die omgewing en op mense se lewens

Leerder identifiseer kenmerke van Leerder identifiseer die positiewe Leerder stel maniere voor omtegnologiese toestelle rondom hom en negatiewe uitwerking van tegnologiese produkte en of haar, en sê wat die doel en nut wetenskaplike ontwikkelings of prosesse te verbeter en om die daarvan is. tegnologiese produkte op die negatiewe uitwerking daarvan op

gehalte van mense se lewens die omgewing te verminder.en/of die omgewing.

Herkenning van vooroordeel in wetenskap en tegnologie wat mense se lewens raak

Leerder identifiseer probleme wat Leerder beskryf die uitwerking Leerder stel maniere voor waarop sommige mense moontlik met die wat ’n gebrek aan toegang tot tegnologiese produkte en dienste gebruik van tegnologiese toestelle tegnologiese produkte en dienste toeganklik gemaak kan word vir kan hê. op mense het. diegene wat tans daarvan

uitgesluit is.

L&L Gr6 AFR 2/22/07 8:41 AM Page 86

87

L&L Gr6 AFR 2/22/07 8:41 AM Page 87

WESTERN CAPE PRIMARY SCIENCEPROGRAMME TRUST (PSP)

Die PSP is ’n indiens-onderwysorganisasie wat laerskoolonderwysers in die veld van dieNatuurwetenskappe en verwante leerareas ondersteun, veral in township-laerskole indie Wes-Kaap. Ons is gebaseer by die Edith Stephens Wetland Park, Philippi, naby tallebenadeelde gemeenskappe op die Kaapse Vlakte.

Die PSP is reeds sedert 1984 bedrywig en het ’n uitstekende verhouding ontwikkel met’n kern van 200 laerskole uit al die township-gebiede, insluitend die plattelandsegebiede van die Boland en Weskus. Meer as 1 050 onderwysers van graad 4 tot 7 en126 000 kinders het reeds by die werk van die PSP gebaat.

Die PSP werk in ’n omgewing waar die meeste onderwysers en leerders ’n tweede taalmoet gebruik. Ons werk dus ook aan die ontwikkeling van leerders sekommunikasievaardighede terwyl ons op wetenskapverwante leerareas en dieomgewing fokus.

Die PSP werk tans met ’n span van nege personeellede.

Kontakbesonderhede

Western Cape Primary Science Programme (PSP)

Edith Stephens Wetland Park

Lansdowneweg

Philippi

7785

Posbus 24158

Lansdowne

7779

Tel: (021) 691 9039; Faks: (021) 691 6350

e-pos: [email protected]; webtuiste: www.psp.org.za

NPO: 015-822

Registrasienommer: IT2806/99

L&L Gr6 AFR 2/22/07 8:41 AM Page 88

die lewe en lewende dinge [graad 6 afrikaans]

Documents