MLL ETM BAKANLII YAYINLARI-: 3124 BLM ve KLTR ESERLER DZS: 974 Bat Klasikleri: 83

Kitabn ad KONUMALAR (Entrcticns) Yayn Kodu 97.34.Y.0002.1580 ISBN 975.11.1660.0 Bask yl 1998 Bask adedi 5.000 Dizgi, bask, cilt MLL ETM BASIMEV

Yaymlar Dairesi Bakanl'mn 6.2.1997 tarih ve 692 sayl yazlar ile ikinci defa 5.000 adet baslmtr.

Bat Klasikleri

KONUMALAR(Entretiens)

DIDEROTeviren Adnan CEMGL

stanbul 1998

5DENS DDEROT 1713 1784 XVIII. yzyl Fransz filozoflarnn en ileri fikirlisi, en inklps olan Diderot 1 ekini 1713 te Langres'de dodu. Babas bu ehirde bir bak dkkn iletiyordu. Yani materyalist mektebinin efi bir kk burjuva muhiti iinde domu ve bymtr. Gerek temaylleri, gerek ahsi alkanlklarnda bu muhitin izlerini tamtr. Aile hayat dolaysyle, ansiklopedistlerin iinde halka en yakn olan odur. Bununla beraber Diderot'nun babas hali vakti yerinde bir insand. lmnden sonra otuklarna brakt mirastan Denis'nin payna iki yz bin frank kadar bir ey dmtr. Diderot'nun babas, ocuklarn yksek hayata kartrmak iin byk bir arzu duymaktayd. Halbuki o zamanlar, bu eit arzulara kendini kaptran kk burjuvalar iin cemiyette mevki sahibi olmann tek bir yolu vard: olan ocuklar papaz olarak yetitirmek, evlenmiyen kzlar da zengin bir manastra yerletirmek. htiyar Diderot bu yoldan yryerek byk olu Denis ile k Didier'yi Langres'deki cizvit kolejine verdi ve kzlarndan birini de bir manastra soktu. Daha sonralar Diderot, La Religieuse adl romannda bu kzkardeinin bana gelenleri anlatmtr. Kk kardeine gelince, o da Langres Katedralinin sayl bir papaz olmutu. Fransz papaz snf onu daima hem bir model hem de tariz vesilesi olarak dinsiz aabeyinin karsna karmtr. Gerekten de ne garip tecellidir ki babasnn iman btn bir papaz olarak yetitirmek istedii Denis hem de materiyalist olmutur. Diderot'nun ocukluuna ait ok ey bilmiyoruz. Lkin iyi retmen olan Cizvitler bu ocuun meziyetlerini ve istidadn kefetmilerdi, onun uzun gezmelere olan meylini bildikleri iin, bir gn babaocandan kaarak, hocalarndan biriyle uzaklara gitmee onu tevik etmilerdi. Hareket edecekleri akam kendisini yakalyan babasna, Paris'e gidip orada cizvitlere gireceini syledi. Babas bunu fena karlamad ve bir mddet sonra bu arzusunun gerekleebileceini vadetti. On be yana girince Paris'e gnderdi.

6

KONUMALAR

Paris'e geldikten sonra, Denir, d'Hardourt kolejine girdi. Burada eski dillerle, matematie alt. Bu almalar onu teolojiden soutuyor, nefret ettiriyordu. Byle de olsa bu kolej onun zeksna ileride kendi kendine kefedecei ufuklar amaya elverili deildi. Diderot bu kolejde tahsilini bitirerek 2 eyll 1732'de maitre es arts nvann kazand. Babasnn honutsuzluuna aldr bile etmeden katiyen papaz olmyacan sylyordu. Babas aresiz boyun eip oluna bir i aramak zorunda kald ve hemerilerinden bir noterin yanna koydu. Fakat delikanl iinden ok o saralarda kibar leminde ve lim muhitlerinde pek moda olan ngilizceye alyordu. te bu sralarda kendini tamamiyle Hobbes'un, Lock'un ve Nevvton'un eserlerine vard. Bir taraftan da ihtiyar Diderot olunu sktryor, papazla deilse bile, belli ve erefli bir ie girmeye zorluyordu. Kz Mme de Vendeul'un yazdna gre, Diderot babasna adam ldrmee niyeti olmad iin hekim olmak istemediini, noterliin de ok incelikleri olan g bir meslek olduunu, avukatl gnl holuuyla kabul edebileceini, fakat btn mr boyunca hep bakalarnn ileriyle uramaktan fena halde tiksindiini sylemiti.(1) Bunun zerine babas meseleyi kknden halletmek zere Denis'ye bir ltimatom gnderdi. Oluna ya Langres'a dnmesini, yahut da artk kendisine para gnderemeyeceini bildiriyordu. Olu bu ikinci kk tercih etti ve Paris'de kald. Bu hdise 1733 1734 sralarnda olmutur. O andan itibaren Diderot iin ba bo hayat, avare bir artist hayat balam oluyordu. Bir tavan arasnda oturuyordu. Bu tavan arasnn kaps belirli bir ii olmyan evsiz barksz ahbaplara daima akt. Srtnda eski psk bir elbiseyle dolar dururdu. Baba kararnda inadetti ve hi para gndermedi. Annesi, on yl zarfnda defa birka para gndermiti. Diderot nce matematik, daha sonralan ingilizce dersleri vererek kt kanaat yayor; una buna bir mektup, bir yaz yazyor, bazlarna nutuk bazlarna da vaaz sureti kaleme alyordu. Mesel, Allah kelmn Amerika yerlilerine duyurmak isteyen bir misyonere vaaz rnekleri yazmt. Daha dzenli(1) Memoires de Mme de Vandeul: Oeuvres, tome 1, P. XXXII.

KONUMALAR

7

bir hayata ancak 1731 den itibaren kavuabildi. Bu srada sonradan kars olan Antoinette Champion adl fakir ve kendi halinde gen bir kzla tanmt. O zaman Antoinette kk amarc dkkn ileten anasiyle beraber oturuyordu. Ksa bir zaman sonra gen adam kza talip oldu. kisi de bir yandan kzn anasnn, bir yandan da olann babasnn mukavemeti ile karlatlar. Nihayat 6 kasm 1743 de gizlice evlendiler. Bu yllarda yazlarndan daha muntazam bir ekilde para gelmee balamt. ngilizceden ciltlik bir Yunan tarihi tercme etti. nsz yazan Buffon'un idaresinde, dier iki arkadaiyle birlikte alt ciltlik bir tp lgati tercme etmeye balad. Herhalde onun kafasnda byk bir ansiklopedik lgat karmak fikri bu ii yaparken tomurcuklanm olmaldr. Bir mddet sonra yaz hayatndaki baarsna inanarak, tercmeyi brakt ve ahsiyetinin damgasn tayan eserler vermee balad. Geleneklerle ok az mnasebeti olan felsefi doktrini de o gnlerde ekillenmee balamt. Bununla beraber Diderot'yu daha balangcndan itibaren inklp bir fikir adam olarak gstermek geree aykrdr. Onun fikirleri, ideolojik nderliini yapt burjuvazinin gelimesine uygun olarak olgunlamtr. Gerekten de XVIII. yzyln ilk ve ikinci yarlarnn snrnda siyasi hayatn nabz iddetle vurmaya balamt. Bu, kendini bilhassa katolik kilisesinin dnya grne yneltilen ykc tenkitlerle aa vuruyordu. Modern byk bir fikir ve siyaset adamnn dedii gibi: Allah'n tenkidi, dnyann tenkidi; dinin tenkidi, hukukun tenkidi; katolik teolojisinin tenkidi de siyasetin tenkidi oluyordu. Bilhassa bu sonuncu tenkidin Fransa'da pek byk tesirleri olmutur. te Diderot inklp fikir hayatna bu noktadan balam bulunuyordu. Diderot 1741 de, ngiliz ahlks Shafesbury'nn Characteristics of men, mamers, o pinions adl eserini Essai sur le merite et la vertu adiyle Franszca'ya evirdi. Diderot bu kitab, Langers ehrinin ruhani muhitlerinde nemli bir ahsiyet haline gelmi olan papaz kardeine armaan etmiti. Armaan iin yazd satrlarda, taassupla dinin bir araya gelemiyeceini ve faziletli olmak iin dindar olmann yetmediini ifade etmiti. te Diderot'nun fikir gelimesinin byle sessiz baladn gryoruz. Fakat yalnz bu fikir, kardeini ileden -

8

KONUMALAR

katmasna ve aabeysine sen ahlkszlk uurumuna yuvarlanmsn diye ullanmasna sebep oldu. Ayn devirde de Diderot'nu Rousseau ile ahbap olduu gryoruz. 1741 da tanmamlard. Fakat onlarn asl 1746 ile 1749 yllar arasnda sk fk olduklarn, sk sk bir kk meyhanede ba baa verip hararetle mnakaalara daldklarn gfyoruz. Bu dosta konumalara kansan nc arkada abbe de Condillac idi. de ngiliz felsefesinden, bilhassa Lock'un felsefesinden sz aard. Her biri amprizmi ve sansalizmi kendini ilgilendiren sahaya tatbike alyordu : Diderot, hi olmazsa ilk zamanlarda, teolojiye, Condillac pisikolojiye ve bilgi nazariyesine, Rousseau'nda itimai meselelere ve terbiyeye. Bu gurupta en geni bilgi ve gre sahip olan Diderot idi. Condillac'a mehur Traite des sensations adl eserinin ana fikrini veren o olduu gibi, Rousseau'nun Dijon akademesine verdii mehur cevabn ilhamn da o vermiti. Fakat arkadan yrdkleri fikir yolu gittike birbirinden ayld. Her ne kadar Condillac, ihsasla teemmln muadeleti fikrini atarak Lock felsefesini am ise de, kendini bir trl fenomenizmden kurtaramamt. Rousseau da hibir zaman sansualist bir deizm fikrinden kurtulamamtr. lerinde daha ileri gidebilen, yalnz Diderot oldu. Daha 1741 den itibaren bir mataryalist felsefe program tasarlamaya balamt. Ayn zamanda dostluklar da gevemee balam, eski sohbetler sona ermiti. 1758 de ani bir bozuma diderot ile Rouseau'yu birbirinden ayrd. Diderot 1749 da Letne surles aveugles l'usage de ceux qui voient(2) yi yazd. Bu kitap materyalist bir felsefenin ilk tasla saylabilir. Ayn yllar zarfnda Diderot kalemini edebiyat sahasnda da denedi. Bununla beraber ilk eserleri, Les bijovc indiscrets ile V oiseau blanc, conte bleu bize ne burjua dram nn ncsn ne de Jacques le fatalisteQ) muharririni haber vermektedir.(2) Krler hakknda mektup (ev. Adnan Cemgil) Mill E. Bakanl, Fransz klsikleri 1945. (3) Kaderci Jacaues (ev. Adnan Cemgil). Mill E. Bakanl, Fransz klsikleri serisi.

KONUMALAR

9

Her ne kadar Diderot bu kitaplar muharrir ad olmakszn kard ise de, Fransa'da siyasi hava bulutlarla kaplannca, polis tarafndan tannd, ve hapse atld. Avusturya hanedan harbi srasnda hkmet yeni vergiler koymutu. Bu vergilerin sulhun imzasndan sonra kal-drlmas lzmd. Bu sulh 1748 nisannda imzaland. Fakat vergiler kaldrlmad. Halk bu vergiyi vermedi ve eyalet meclisleri de bu ha-reketi tuttu. Tazyik altnda kalan hkmet baz msaadelerde bulundu. Vergiler yar yarya indirildi; karklklar devam ediyordu. Alayl tr-kler, karikatrler yaylmaya balamt. Kilisede baz tazyik ted-birlerine bavurunca kral ve hkmet aleyhine yazlm bir sr bu- , ror ve beyanname ortal kaplad. Siyasi durum bilhassa 1749 temmuziyle austos arasnda ok gerginlemiti. te o zaman hkmet byk apta tazyik tedbirlerine bavurmaya karar verdi. Bastille ve Vincennes zindanlan birok muharrir, edebiyat, lim ve hatt jansenist papaziyle doldu, tat. te Diderot Vincennes atosuna kaptlanlar arasnda bulunuyordu. Onu 1749 ylnn 24 temmuzunda yakalamlard. Diderot zindanda yirmi sekiz gn kald. Hrriyetine kavutuktan sonra onun iin yeni ve uzun bir devir alyordu: bundan sonra Encylopedie yi kurmaya alacaktr. Diderot'un kafasnda bir ansikpoladik lgat karmak fikri 1740 sralarnda domutu. Bu srada, balarnda Le Breton'un bulunduu bir gurupun da byle bir proje hazarlamakta olduunu renmiti. Diderot bunlarla temasa geti ve D'Alembert'in yardmn da salad. Balangta ngiliz Chambers'in ansikpoledisini on iki cilt halinde evirmei dnmlerdi. Bu arada Diderot hapse atld. Hrriyetine kavutuktan sonra kendisini ihtirasla, hayatnn yirmi yln dolduran ansiklopedi almalarna verdi. Nihayet 1751 de Encylopedie'nin ilk cildi kt. lk iki ksm dolduran nsz Disdeurs preliminaire d'Alembert yazmt. limlerin blnmelerine ayrlan nc blm de Diderot tarafndan yazlmt. kinci saydan itibaren papazlar, ansiklopediye kar ayaklandlar ve toplatlmas iin kraldan emir karttlar. Diderot bundan da ylmad. Btn enerjisiyle alarak her yl bir cilt kard. Bu srada ahsi eserlerine daha az yer vermee ba-

10

KONUMALAR

lamt. Bunlar arasnda en mhimi 1754 de yaynlad Prensees sur V interpretation de la nature'dr. Bu kitap aka materyalist bir eserdir. Metod ve teori bakmndan ehemmiyeti byktr. Bu srada Dedirot'nun sanat anlay da gittike olgunlayordu. Aristokrat sanatn karsna bir burjuva sanat karmaya hazrlanyordu. Eserlerinde basit insanlarn, byklerin gznden kaan sade yaayn, onlarn zevklerini ve kederlerini anlatyordu. Bu bakmdan Diderot yepyeni bir sanat nevinin, edebiyat tarihine Burjuva dram diye geen tarzn kurucusu olmutur. Bu anlayla 1757 de Lefils Naturel, 1758 de de Le Pere de Famille adl piyesleri yazd. Bu piyesler bugn iin byk bir deer tamasalar bile yeni bir r ama bakmndan ehemmiyetli olduklar iin XVIII. asrda btn Avrupa'da n kazanmlard. Ayn yl kard sur la poesie dramatique de dram anlayn kat olarak formlletirmitir. Daha ileriki yllarda almalarna hzla devam ederken, bilhassa ansiklopedi yznden bana birok dert aldn gryoruz. nce D'Alembert papazlarn gittike artan dmanlklarndan korkarak ayrlyor. Bir mddet sonra Voltaire de ayn yolu tutuyor. 1758 de Rousseau ile aralan kat olarak almtr. Btn bu dostlarnn vefasz ktklarndan doan kederleri yannda bir ihanet onu derinden derine sarsyor. Encylopedie'yi karan Le Breton gizli baslan son on ciltteki maddeleri elden geiriyor, yumuatyor, kendisince zararsz hale koyuyor; bazen btn mnasn mahvederek ldryor. Diderot bu iin farkna tesadfen 1764 te varm ve ilk provalar grdkten sonra Le Breton'nun bunlar nasl ksrlatrdn anlamtr. Bu ihanet Diderot'yu ileden karyor, kz Mme de Vandeul, o zaman babasnn nasl feryadettiini, ii brakmaya kalktn Htralar nda anlatr. Diderot, 2 kasm 1764 te Le Breton'a unlar yazmt: Siz beni iki yl alaka aldattnz. Zamanlarn size vermi olan yirmi namuslu insann emeini ldrdnz, yahut vahi bir hayvana ldrttnz. Onlar, hibir karlk beklemeden gece gndz iyilikten ve hakikatten baka bir ey dnmeden almlard. Tek mitleri fikirlerinin yayldn grmek, lyk olduklar takdirleri toplamaktan ibaretti ki sizin hakszlnz ve nankrlnz onlar bundan da mahrum etmi bulunuyor.

KONUMALAR

11

Buna ramen Diderot iinde hep bu acy tayarak almalarna devam ettii ve mrnn yirmi yln verdii dev gibi eseri tekbana yrterek bitirdi. 17721755 arasndaki devre Diderot'nun kendisini hemen tamamiyle ansiklopediye verdii ve baka ilere pek az yer ayrd yllara tesadf etmekle beraber hayatnn en yaratc devreleri olmu, btn aheserlerini o yllarda yazmtr. Diderot bilginin ve sanatn her sahasnda kalemini kolaylkla yrtebilen nadir yaradll bir insand. Onun bu devirde yazd kitaplarn lmnden sonra baslm olmasnn ehemmiyeti yoktur. Bu eserler dost evrelerin dnda duyulmutu. Grimm bunlar el yazmas gazetesinde haber veriyor, yabanc memleketlere tantyordu. 1773 e kadar Diderot, felsefe sahasnda l'Entretien entre d'Alembert et Diderot; le Reve de d'Alembert; La site de l'entretien. (1769)(4) nevinden aheserler yazmt. 1770 de Pensees sur l' inter prelatiun de la nature'deki temay tekrar ele alarak Principes philcsophiques surla matiere et le meiavement' yazd. Bu kitabn d'Holbach'n Systheme de la Nature adl eseriyle byk bir ball vardr. Diderot itimai felsefe meseleleriyle, kendisi iin daima tazeliini muhafaza eden din meselelerine 1772 de yazd Supplement du voyage de Baugainville de yer vermiti. Diderot nesirle yazl edeb eserlerinin en nemlilerini de bu devirde vermitir. 1760 da mehur Religieuse' yazd. 1762 de Le Neveu de Rameau(5)'yu bilirdi. Diyalog eklinde yazlm olan bu kitap, btn on sekizinci arn olduu kadar, dnya edebiyatnn da tazeliini, kuvvetini hi kaybetmiyen en parlak aheserlerindendir. Bu diyaloglarda, neeli ve iir dolu bir fanteziye brnm olarak yaplan cemiyet tenkitleri, bugn bile kuvvetinden, doruluklarndan hibir ey kaybetmemitir. Goethe, Le Neveu de Ramau'nun msveddelerini okuduu zaman Fransz dehasnn bu gzel eserini kendi memleketinde de tantmak iin bir solukta Almancaya tercme etmiti.(4) Bu felsefi diyalog Konumalar ad altnda kan bu kitapta toplanmtr. (5) Rameau'mm Yeeni (ev. Adnan Cemgil): Mill Eitim Bk. Fransz klsikleri serisi, 1946.

12

KONUMALAR

Diderot 1773 te nesirle yazlm byk bir epope olan Jacque Le Fataliste'i bitirdi. Bu ana eserin yannda da gerekten artistik minyatr denilebilecek kk yazlar yazmaktan da geri kalmyordu. 1773 de Paradoxes sur le Comedien'i(6) yazd. Bu kitapta Diderot dorudan doruya tiyatroyu ve aktrn oyununu ele almaktadr. Diderot gzel sanatlarla (arts) el sanatlar veya zanaatlar (metiers) arasnda ok byk sanlan mesafeyi kolayca amt. Her ne kadar onun teknik zerine yazlm belli bal bir eseri yoksa da, ansiklopedideki resimler ve tablolar onun teknie verdii ehemmiyetin canl bir vasikasdr. Devrindeki zanaatlarda kullanlan aletlerin ve makinelerin resimlerini atelyelere giderek bir bir kendi yapm veya beraber gtrd ressamlara yaptrtmt. Makinelerin kullanl hakknda zanaatkarlarla, iilerle uzun uzadya konuur, onlan kendi eliyle sker, sonra yine kurard. Ansiklopedinin bu konudaki maddeleri bize endstri inklbnn arifesinde, tekniin durumu hakknda ok kuvvetli ve doru bir bilgi vermektedir. Diderot bylece zanaatlar incelerken bunlarda alan iilerle, onlarn haliyle de yakndan ilgilenmi, ii snfnn varln da tanmtr. ilerin yaayndan bahsederken: Eer gndeliki yoksulluk iinde ise, millet de yoksul demektir(7) diye yazmt. , Diderot'yu 1773 ylma yani altm yana - kadar bylece durup dinlenmek bilmeden alr gryoruz. Bu ihtirasl almaya o yl Rusya'y yapt uzun seyahat biraz aralk vermiti. * * Rusya'y sert bir klelik sistemi, Asyal metotlariyle despota idere eden Katerine II. Avrupa'da kendine sempati toplamak iin hr fikirli mnevverlere, bilhassa Fransann aydnlk filozoflarna sempati gstermekten, onlarla dostluk balan kurmaktan geri durmuyordu. Bilhassa d'Alembert'e olunun hocaln teklif etmi, Voltaire'e Katerina II. nin asr n yazdrmaya alm, bunlara devrin(6) Aktrlk hakknda aykr dnceler. (S. Esat Siyavugil) Fransiz klsikleri 1943 (7) Lettres a Mile Volland, 15 Juin 1774; Sophie Volland'a Mektuplar (ev. E. Deri)

KONUMALAR

13

modas gereince maalar balatmt. Bu arada Diderot' ya da yakn bir alka gstermiti. Artk ihtiyarlyan filozofun kzna drahoma verebilmek iin ktphanesini satmak istediini Paris'teki sefiri Galitzin'le, Diderot'nun en yakn dostlarndan Grimm'den renmi, 1765 te ktphaneyi 15.000 franga satn alm fakat byk bir cmertlik gstererek, lmne kadar bu ktphaneden faydalanmasna msaade etmi, stelik de Diderot'yu bu ktphaneye ayda 1000 frank maala ktphaneci tyin etmiti. 1773 ylnn 28 eyllnde Diderot, Saint-Petersburg'a gelmiti. Katerina onu byk bir muhabbetle veya byle grnerek karlad. Halbuki filozof arienin kendisini ancak bir iki defa kabul edeceini sanyordu. Diderot Katerina hakknda ilk intiban yle ifade etmiti: onda Kleopatra'nn cazibesiyle, Brutus'un ruhu birlemi Diderot, Katerina'nn karsnda, Paris salonlarnda veya dostu d'Holbach'n meclisindeki kadar ak szllkle konumu, dncelerini olduu gibi sylemekten ekinmemiti. Katerina da byk bir ustalkla ona candan grnr gibi yapmt. Fakat bu alka ve yaknlk bir maskeden ibaretti. Gerekten, inklp kafal filozofun fikirlerine kar byk bir antipati duyuyordu. Netekim bunu 1787 de Coma de Segur'e yle anlatmt: Onunla sk sk ve uzun boylu, konuurduk. Ama bunu faydalanmaktan ok bende uyandrd merak gidermek iin yapardm. Eer Diderot'nun sylediklerine kulak verecek olsam, imparatorluumda her ey altst olurdu ve kanunlar, idareyi, siyaseti kaldrp bunlarn yerine birtakm ok garip nazariyeleri koymam gerekirdi. uras muhakkaktr ki klelie dayanan bir devletin banda bulunan bu arie, Diderot'nun inklp burjuva nazariyelerine, garip nazariyeler adn veriyordu. Saraya bal tarihilerin uydurduklar masaln aksine olarak feodal bir devletin banda hkm sren Katerina Diderot'nun fikirlerinden yani gen ve inklp Burjuvazin'in grlerinden nefret ediyordu. Diderot da bunu farketmi, fakat alakgnlllkle yle aa vurmutur: Filozofun gziyle, hkmdarn gz baka baka gryor. Katerina II. nin ltuflar ve yapmacklar onun despotluun her ekline

14

KONUMALAR

kar duyduu derin nefreti zerre kadar azaltmamtr. Bilkis o Katerina, vari aydn despotlara olan kinini birok frsatlarda aa vur1 mutu. Bir millet iin bana dil, bilgili bir aydn despotun gemesini en byk felket sayyordu. Ona gre byle aydn bir despot ahsnda despotizmi sevdirerek milleti bir koyun srs haline getirir. Bylece Diderot btn fikirlerinde olduu gibi, siyaset alannda da ileri bir inklp olmutu. Bundan dolay da o, fikirleri birok cephelerde birbiriyle tenakuz halinde bulunan Voltaire'den ve Rousseau'dan ziyade XVIII. asr dnnn mmessili ve inklp fikir hareketlerinin en tam, en atlgan efi olmutur. Diderot'nun ahsiyetindeki btnle, son nefesine kadar ileri ve inklp fikirlere ballna gzel bir rnek: 19 ubat 1784 te kan kusarak yataa dmt. Ak cierlerinden biri tamamiyle su dolmu, stelik vcuduna inme de inmiti. Onun bu halini duyan mahalle papaz, dinsiz filozofu lm korkusiyle imana getireceini umarak baucuna gelir. nk o, nice byle Allah' inkr eden serbest fikirlinin can ekiirken istavroz kardn grmtr. Filozof, papaz gler yzle karlar. Dosta konuulur. Papaz da bunu frsat bilir, imdiye kadar yazdklarnn yanl olduunu iln ederse efkr umumiye zerinde iyi bir tesir yapacan syler. lmek zere olan Diderot'nun cevab udur: Belki, papaz efendi, ama byle bir ey yaparsam, hayaszca yalan sylemi olurum. Kz Mme de Vendeul'n anlattna gre de, lmnden bir gn nce dostlariyle uradan buradan konuurken sz felsefeye hangi yoldan ulalabilecei konusuna gelir. Diderot yle der: felsefeye gitmek iin ilk adm imanszlktr. Ertesi sabah, 31 haziran 1784, Diderot biraz doktoriyle konuur. Fakat herkes sofraya otururken kars kendisine seslenir. Cevap gelmez: Diderot lmtr(8)

(8) Bu nsz; [1. K. Luppol, DDEROT, Paris 1936, S 57-93] den hulasa olarak tercme edilmitir.

15

TOREDI

KONU

MALAR

17

DIDEROT KONUMA D'ALEMBERT'le DIDEROT arasnda D'ALEMBERT. Bir varlk herhangi bir yerdedir, fakat uzayn hibir noktasnda bulunmaz; bir varlk ki uzaml deildir, fakat uzamda bir yer doldurur: bu uzamn her parasnn tamamiyle altndadr; maddeden temelli olarak ayrdr, fakat ona baldr, durmadan onu takibeder ve kendi hareket etmeden hareket ettirir, maddeye etki yapar ve onun geirdii her trl deimeye urar. Bir varlk ki hakknda en ufak bir fikrim yoktur; bu kadar tezatl yaps olan bir varl kabul etmek dorusu g bir ey. Ama bunu inkr eden de baka bir karanla decektir. nk nihayet, onun yerine koyduumuz u duyarlk (sensibilite) dediiniz hal, eer maddenin umumi ve temelli bir nitelii ise, bir tan da duymas gerekir. DIDEROT. Neden olmasn? D'ALEMBERT. Byle bir eye inanmak ok g. DIDEROT. Evet, kestii, yonttuu, ezdii halde, tan feryadettiini hi duymyan biri iin bu byledir. D'ALEMBERT. nsanla heykel, mermerle canl et arasnda ne fark grdnz sylemenizi isterdim. DIDEROT. ok az. Canl etten mermer, mermerden de canl et yaplr. D'ALEMBERT. Ama biri teki deildir. DIDEROT. Zinde kuvvet dediiniz eyin, l kuvvet olmay gibi.

18

KONUMALAR

D'ALEMBERT. Ne dediiniz anlamyorum. DIDEROT. Anlataym. Bir cismin bir yerden baka bir yere tanmas hareket deildir, hareketin eseridir. Duran bir cisimde ne kadar hareket varsa, tanan bir cisimde de o kadar hareket vardr. D'ALEMBERT. Yeni bir gr. DIDEROT. Ama bundan dolay da daha az gerek deil. Duran cismin olduu yerden baka bir yere gitmesini nliyen engeli kaldrn, cisim yerini deitirir. u koca mee gvdesini saran havay birden bire boaltn, iindeki su bir anda etrafa yaylacandan, gvdeyi yz bin paraya ayrr; sizin vcudunuz iin de ayn eyi syliyebilirim. D'ALEMBERT. Peki yle olsun. Ama hareketle duyarlk arasnda ne mnasebet vardr? Siz aba, zinde bir kuvvetle, l bir kuvvet olduu gibi, etkin bir duyarlkla duran (tl) bir duyarlk olduunu kabul ediyor musunuz? Canl bir kuvvet ki yer deitirmekle kendini gsterir; l bir kuvvet ki kendini basnla belli eder. Biri hayvandaki, teki de, hatt bitkideki baz gze arpan eylemlerle vasflanan bir etkin duvarlk; varlndan etkin duyarlk haline geiinde haberli olduumuz bir duran duyarlk. Sizin sylemek istediiniz bunlar m? DIDEROT. Enfes. Sylediiniz gibi. D'ALEMBERT. Bylece heykelde yalnz bir duran duyarlk; insanda, hayvanda, hatt belki bitkide de etkin duyarlk bulunmu oluyor. DIDEROT. phesiz mermer ktlesiyle et Sokusu arasnda fark vardr. Ama yalnz bundan ibaret olmadn da kabul edersiniz. D'ALEMBERT. Muhakkak. D ekilleri bakmndan insanla heykel arasnda ne kadar benzerlik olursa olsun, i yaplar arasnda hibir mnasebet yoktur. En usta bir heykelcinin kalemi bile, bir deri parsn yapamaz. Fakat bir l kuvveti canl kuvvet haline geirmenin ok kolay bir yolu vardr. Bu, gzmzn nnde gnde yzkere olan bir olaydr. Buna karlk bir cismin duran duyarlk halinden etkin duyarlk haline nasl geirildiini gremiyorum. DIDEROT. Grmek istemiyorsunuz da ondan. Bu da teki kadar yaygn bir olaydr.

KONUMALAR

19

D'ALEMBERT. Bu kadar yaygn olan bu olay nedir, syler misiniz, ltfen? DIDEROT, Syliyeceim. nk siz sylemee utanyorsunuz. Bu her yemek yiyiinizde olan eydir. D'ALEMBERT. Her yemek yiyiimde mi? DIDEROT. Evet; nk yemek yerken, ne yapyorsunuz, bilir misiniz. Gdann etkin duyarlna kar koyan engelleri kaldryorsunuz; onu kendinize katyorsunuz; ondandan et yapyorsunuz; onu canlandryorsunuz; onu duyar klyorsunuz ve ite sizin gda zerinde yaptnz eyi, keyfim isterse, ben mermer zerinde yaparm. D'ALEMBERT. Peki ama nasl? DIDEROT. Nasl m? yenecek hale sokarak. D'ALEMBERT. Mermerin yenecek hale sokulmas! Bu bana o kadar kolay grnmyor. DIDEROT. Bu iin nasl yapldn gstermek elimde. Grdnz heykeli byk bir havana kor ve kuvvetlice eze eze... D'ALEMBERT. Aman durun; bu heykel Falconnet'nin bir aheseridir. Bu Huez veya bir bakasnn eseri olsa bile... DIDEROT. Falconet'ye bu i, hi tesir etmez: heykelin parasn almtr ve Falconet bugn hakknda ne dndklerine olduukadar gelecekte de ne dneceklerine pek az nem verir. D'ALEMBERT. Pekl. Heykeli tuzbuz edin bakalm. DIDEROT. Mermer ktlesi incecik toz haline geldii zaman, bu tozu hmse veya bitki yetitiren topraa kartrrm; beraberce yoururum; bu karm sularm; bir yl, iki yl, bir asr rsn diye brakrm. Benim iin zamann hibir nemi yoktur. Sonra btn bu hamur, az ok mtecenis bir hale geldii, hms olduu zaman da ne yaparm bilir misiniz? D'ALEMBERT. Herhalde hms yemee kalkmyacanzdan eminim. DIDEROT. Evet. Ama benimle hms arasnda bir birleme, bir kaynama yolu vardr; bu da kimyagerin verdii adla bir latustur

20

KONUMALAR

D'ALEMBERT. Latus, yani bitki mi? DIDEROT. ok doru sylediniz. Bu topraa bezelye, bakla, lahana ve daha baka sebzeler ekerim. Bitkiler toprakla beslenir, ben de bu bitkileri yerim. D'ALEMBERT. ster doru, ister uydurma olsun, u mermerden hmse, hmsten bitki lemine, oradan da hayvanlar lemine, ete gei houma gitti dorusu. DIDEROT. Grlyor ki, etten, yahut kzmn dedii gibi, ruhtan etkin olarak duyar bir cisim yapyorum. Her ne kadar ortaya koyduunuz problemi tamamiyle zememi isem de, hi olmazsa buna olduka yaklam bulunuyorum. nk siz de kabul edersiniz ki bir mermer parasiyle duyan bir varlk, duyan bir varlkla, dnen bir varlk arasnda hayli fark vardr. D'ALEMBERT. Kabul ediyorum. Btn bunlarla beraber duyan varlk, henz dnen varlk deildir. DIDEROT. leriye doru bir adm daha atmadan, msaade buyurun da size Avrupa'nn en byk hendesecilerinden birinin hikyesini anlataym. Balangta bu harikulade adam ne idi? Hi. D'ALEMBERT. Nasl hi? Hiten hibir ey olmaz. DIDEROT. Siz kelimelerin stnde fazla duruyorsunuz. Demek istiyorum ki anas gzel ve hoppa rahibe Tencin(9) erginlik yana girmeden subay La Touche da delikanl olmadan nce, bizim hendesecinin ilk tohumlarn meydana getirecek olan molekller bu iki gen ve narin bnyenin iinde dalm bir halde bulunuyordu; Lenfle szlmekte ve kana karm olarak damarlarnda dolamakta idi. Birlemelerini salyacak olan depolara, yani anasiyle babasnn yumurtalklarna yerleinceye kadar da bu bylece devam etti. Yerleince de artk bu nadir tohum meydana gelmi oldu. Sonra da herkesin bildii gibi, bu tohum Fallop kanallarndan rahme geliyor, uzun bir kuyrukla rahme balanyor, yava yava byyor ve fts haline geliyor; nihayet karanlktan kma zaman gelip atyor. Artk(9) Grlyor ki bahis mevzuu olan D'Alembert'in kendisidir. nk d'Alembert bunlarn evlenme d dnyaya gelmi oullaryd.

KONUMALAR

21

domutur. Onu, kendisine adn veren Saint - Jean de Rond kilisesinin merdivenlerine brakyorlar. Bulunmu - ocuklar yuvasndan alnyor. Onu camcnn iyi kalbli kars, madam Rousseau'nun memesine yapm gryoruz. Besleniyor, vcuta ve ruha geliiyor, edebiyat, mekaniki, hendeseci oluyor. Btn bu iler nasl oluyor, biliyor musunuz? Yiyerek ve bunun gibi tamamyla mekanik baka ilerle. Btn bu olan bitenlerin drt kelime ile umumi forml udur: yiyin, sindirin, szn in vasi licito, et fiat bomo secumdum art em. Buna gre Akademide bir insann veya bir hayvann meydana geliindeki merhaleleri izah eden kimse, yalnz birtakm maddi miller kullanacaktr ki, bunlann birbiri ardnca cansz bir varlk, duyan bir varlk, dnen bir varlk, ekinoks noktalarnn gerilemeleri hareketine ait problemi zen bir varlk, stn bir varlk, mkemmel bir varlk, ihtiyarlyan, mahvolan, len, dalan ve bitek topraa kansan bir varlktr. D'ALEMBERT. Demek ki, siz tohumlarn daha nceden var olduklarna inanmyorsunuz? DIDEROT. Evet. D'ALEMBERT. Oh! Bu sznzle beni o kadar keyiflendiriyorsunuz ki. DIDEROT. Btn bunlar bir deneye ve bir dne kar sylenmitir: bir deneye ki bu tohumlar, bou bouna, yumurtada ve belli bir yaa varmam olan birok hayvanlarda arar; bir dne ki bize, maddenin, tabiatte paralannn bir son dura olduunu, halbuki zihnin byle olmadn retmee kalkr ve bir atomun iinde btn bir filin ekil alm bir halde bulunacan, bu filin iinde de baka bir filin ekil alm halde bulunabileceini ve bunun bylece ilnihaye devam edeceini kabul etmekten tiksinir. D'ALEMBERT. Ama bu tohumlarn nceden varolduklar kabul edilmeksizin tohumlar ilk hayvan nesillerinin meydana gelii dnlemez. DIDEROT. Yumurta m tavuktan, tavuk mu yumurtadan kmtr, meselesinin sizi bu kadar zmesi hayvanlar balangta da bu-

22

KONUMALAR

gnk hallerinde farz etmenizden ileri geliyor. Ne delilik. Balangta ne olduumuzu bilmediimiz gibi, ileride de ne olacamz bilemeyiz. Batakln iinde kmldyan gzle grlmez kurt belki byk bir hayvan olmaa doru yol almaktadr. Bykl ile bize korku veren iri bir hayvan da belki gittike yer kurdu olmak yolunu tutmutur. Bu hayvan belki zerinde yaadmz gezegenin zerinde geici ve nemsiz bir varlktr.(10) D'ALEMBERT. Ne dedinizdi? DDEROT. Diyordum ki... Ama, hayr, bu bizi ilk mnakaamzdan uzaklatracak. D'ALEMBERT. Bundan uzaklamz, uzaklamamz ne kar? DDEROT. Zamann iinde birka bin yl ileri atlamama msaade eder misiniz? D'ALEMBERT. Niye etmiyeyim? Zamann tabiat iin hibir hkm yoktur. DDEROT. O halde gnei sndrmeme raz oluyorsunuz?(10) Diderot, Danvin'den bir asr nce transformizmi sezmi gibi grnmektedir. Pensees sur V interpretation de la nature (1754) adl kitabnn LVIII, soru 2 de; nasl bitki ve hayvanlar aleminde bir fert yaamaa balyor, byyor, mr sryor, snyor ve kaybolup gidiyorsa, btn trler iin bu byle deil midir? Eer din bize hayvanlarn, yaratcnn elinden bugn bizim grdmz ekilde km olduklarn retmemi olsayd ve bunlarn balanglariyle sonlan zerinde en ufak bir pheye dmek caiz olsayd, kendi tasarlarna dalm olan feylesof hayvanln ezelden beri maddenin iinde dalm, onun ktlesine karm olan birtakm kendine has elemanlar olduunu; bu elemanlarn bir gn, buna imkn hsl olduundan, birletiklerini, bu elemanlarn meydana getirdii, ambriyonun sonsuz birtakm bnyelerden getiini ve gelitiini ve sonra birbiri ardndan hareket, duyum, fikirlerle dne, uura, duygulara ihtiraslara, iaretlere, jestlere, seslere, telffuz edilen seslere, bir dile, kanunlara, bilimlere ve sanatlara sahip olduunu; btn bu gelimelerin olabilmesi iin milyonlarca yln getiini, daha da baka ve bilmediimiz gelimelerin, bymelerin olabileceini de dnebilirdi. Bundan maada, bir duraklama halinin olduunu veya olacan hayvanlarn bu halden ard arkas kesilmiyen bir alalma ile uzaklatn ve uzaklaacan ve bu srada da melekelerini, nasl kazanmsa yle kaybedeceini ve nihayet ebed olarak yok olacan, yahut daha ziyade var olmakta devam edeceini^ fakat bu anda grldnden bambaka bir ekil altnda ve bambaka vasflarda olacan da dnemez miydi?..

KONUMALAR

23

D'ALEMBERT. Byk bir memnuniyetle. Zira ilk snen yldz o deildir. DIDEROT. Gne snnce ne olacak? Bitkiler mahvolur, hayvanlar mahvolur ve dnya ssz bir hale gelir. Bu yldz tekrar tututurun, o anda saysz yeni canl varlklarn meydana gelebilmesinin zaruri sebebini de tekrar ortaya karm olursunuz; ama bu yeni nesillerin arasnda, aradan asrlar getikten sonra, bizim bitkilerimizin, hayvanlarmzn bulunup bulunamayacan kestiremem. D'ALEMBERT. Peki ama neden ayn dank elemanlar birletikleri zaman ayn neticeleri meydana getirmi olmasnlar? DIDEROT. nk tabiatta her ey birbirine baldr. Yeni bir olayn meydana geldiini farz eden veya gemi bir an yeniden canlandran kimse yeni bir lem yaratm olur. D'ALEMBERT. Bu da derin bir dnrn inkr edemiyecei bir eydir. Fakat, tabiat dzeninin, varolmas istedii insana gelince... Hatrlyorsunuz ya sz bana duyan varlk halinden dnen varlk haline geii anlatrken brakmtnz. DIDEROT. Hatrlyorum. D'ALEMBERT. Aka syliyeyim ki beni bu konudan kurtarrsanz minnettar etmi olursunuz. zerinde dnmem gereken daha pek ok ey var. DIDEROT. Sonunu getiremediinim takdirde bu, reddi kabil olamyacak hdiseler silsilesine kar ne gibi bir netice olur? D'ALEMBERT. Hayr, hi; olsa olsa o naktada kalm oluruz, o kadar. DIDEROT. Daha uzaklara gidebilmek iin tenakuz zerine kurulmu bir mil, mnsz, akla, uygun gelmiyen bir kelime icadetmek lzm gelir mi? D'ALEMBERT. Hayr. DIDEROT. Bana, duyan bir varln, kendine nispetle var oluu ne demektir, syler misiniz? D'ALEMBERT. Bu, dnn ilk anndan bu zamana kadar kendi varlnn uuruna sahib olmas demektir.

24

KONUMALAR

DIDEROT. Bu uur neye dayanmaktadr? D'ALEMBERT. * Yapt hareketlerin hafzasnda yer tutmu olmasna. DIDEROT. Ya bu hafza olmasayd? D'ALEMBERT. Bu hafza olmasayd, varln yalnz, intiba annda duymu olduundan hayatnn hibir htrasn tamyaca iin, kendi hakknda hibir uuru da olmyacakt. Hayat, aralarnda hibir ba olmyan birbiri ardnca sralanm duyumlardan ibaret kalacakt. DIDEROT. ok iyi. Peki hafza nedir? Nereden gelmitir? D'ALEMBERT. Kuvvetlenen, zayflayan, bazan da tamamiyle yok olan bir yapdan. DIDEROT. O halde duyan ve hafzaya has olan bu yapya sahibolan bir varlk, edindii intibalar birbirine balar, bu balayla hayatnn hikyesini meydana getirir ve kendisi hakknda uura sahib olduu gibi, inkr eder, tesdik eder, netice karr, dnr. D'ALEMBERT. Galiba byle olmaktadr. Yalnz bir mklm daha kalyor. DIDEROT. Aldanyorsunuz. Daha birok glkler var. D'ALEMBERT. Ama bir tane belli bal mklm var. Bu da, bizim bir defada yalnz tek bir ey dnebilmemizdir. Deil u halkalarna binlerce fikri alan koca dn zincirlerini, tekil etmek hatt, basit bir kaziye kurmak iin bile hi olmazsa en az iki eyin elde bulunmas gerekmektedir. Herhangi bir keyfiyetini tasdik veya inkr ettii anda dahi, bir eyin mdrikede hazr bulunduu sanlr. DIDEROT. Ben de o fikirdeyim. Bu beni bazan organlarmzn elyafn, titriyen duyar tellerle kyaslamaya gtrr. Titriyen duyar tel titrer, kendisine vurulduktan uzun zaman sonra dahi titrer, ses verir. te bu titreyi, bu zaruri ses vermedir ki nmzdeki eyin yerini tutar, mdrike de ona uygun olan keyfileri aratrmakla megul olur. Titriyen tellerin baka bir hassalar daha vardr ki o da baka telleri titretmektedir. te bylece, bir fikir ikinci bir fikri arr, ikincisi bir

KONUMALAR

ncy, birden de bir drdnc fikri arrlar, ve bu bylece devam eder; yle ki, dncelerine dalm, yahut sessizlik iinde kendini dinlemekte olan filozofun kafasnda uyanan, birbirine eklenip akp giden fikirlere bir son ekmek mmkn olmaz. Bu aletin hayret verici hamleleri, vardr. Bazan uyanan bir fikir kendisinden kavranmas g bir faslada bulunan btn bir armonik meydana getirir. Bu olay, ses veren, cansz, birbirinden ayr tellerde grldkten sonra neden canl ve birbirine bal noktalar, devaml ve duyar lifler arasnda olmasn? D'ALEMBERT. Bu doru olmasa bile pek ustaca bir bulu. Ama zannedilebilir ki siz, farkna varmadan kanmak istediiniz mahzurla kar karya gelmi oluyorsunuz. DIDEROT. Hangi mahzur? D'ALEMBERT. ki cevherin birbirinden ayrlmasna kzyordunuz. DIDEROT. Byle olduunu gizliyecek deilim. D'ALEMBERT. Meseleye yakndan bakarsanz grrsnz ki siz filozofun mdrikesini musiki aletinden ayr bir varlk, adet titriyen tellere kulak kabartp, kardklar seslerin ahenkli veya ahenksiz olduklar hakknda hkmler veren bir mzisyen olarak tasarlamaktasnz. DIDEROT. Byle bir itiraza yer vermi olabilirim. Ama siz de bir musiki aleti olarak tasarladmz flizofla, klavsen dediimiz musiki aleti arasndaki fark gz nnde tutsaydnz belki de bu itiraz ileri srmezdiniz. Filozof duyar; o hem musiki aleti hem de mzisyendir. Duyar olduu iin kard seslerin geici uuruna sahiptir. Hayvan olmak sfatiyle de hafzas vardr. Bu organik kabiliyet sesleri kendinde birletirerek melodiyi meydana getirir ve saklar. Klavsende duyarlk ve hafza olduunu farz eden de, tularnda alm olduunuz paralan kendiliinden tekrar edemiyeceini syleyin bakalm. Biz duyarla ve hafzaya sahibolan klavsenleriz. Duyulannz, bazan etrafmz eviren tabiatn oynatt, ok kere de kendi kendine oynyan birer tutur. Bence ite sizin ve benim gibi organize klavsenlerde olup

26

KONUMALAR

bitenler bunlardr. yle bir izlenim varki bunun sebebi musiki aletinin dnda ve iindedir, bir duyum da vardr ki bi izlenimden doar. Bu devam eden bir duyumdur; nk, bunun blnemiyecek kadar kk bir zamanda meydana gelip snm olacan dnemeyiz. Bunun ardndan gelen baka bir izlenim vardr ki, bunun da sebebi teki gibi hayvann iinde veya dndadr. Bir ikinci duyum daha vardr ki, gene de bunlar ifade eden tabii veya itibar birtakm sesler vardr. D'ALEMBERT. Kabul, O halde bu canl ve duyar klavsen stelik beslenmek ve oalmak hassasna sahibolsayd, demek ki yayacak ve kendiliinden veya diisiyle birlikte canl ve ses veren kk klavsenler de meydana getirecekti. DIDEROT. phesiz. Sorarm size, bir saka kuu, bir blbl, bir mzisyen, bir insan da sanki byle deil de denir. Ve bir kanarya ile, bir algl kutu arasnda bundan baka ne fark vardr? u yumurtay gryor musunuz? te btn ilahiyat nazariyelerini ve dnyann btn tapnaklarn bununla alt st ediyorlar. Bu yumurta nedir? ine tohum girinceye kadar duygusuz bir ktle. Tohum dtkten sonra da yine duygusuz bir ktledir. nk bu tohumun kendisi de cansz ve kaba bir svdr. N asl oluyor da bu ktle yeni bir bnyeye, duyarla, hayata kavuuyor? Hararetli hararetli meydana getiren nedir? Hareket, hareketin birbirinin ardndan gelen etkileri nelerdir? Bana cevap verecek yerde, oturun da bunlar birer birer gzden geirelim. Balangta bu sadece kmldyan bir nokta; uzyan ve renklenen bir iplikten adr; sonra etleir, bir gaga peyda olur, kanatklar kar, gzler, ayakklar grnr, san bir madde ktlesi etrafnda dolanr ve barsaklar meydana getirir, ite size bir hayvan. Bu hayvan hareket eder, kmldar, barr. Onun kabuun iinde barn duyuyorum; tyleniyor; grmee balyor. Sahann bann arl gagasnn durmadan, iine kapand hapishanenin i duvarlarna arptrr: nihayet bu duvar atlar, civciv iinden kar, yrr, koar, rpnr, kaar, sokulur, inler, ac duyar, sever, istek duyar, sevinir, onda da sizin btn duygularnz, btn hareketleriniz vardr. O, bunlar yapar. Siz de Descartes gibi, bunun tamamiyle hayalden kma bir makine olduunu iddia edebilir misiniz? Byle sylerseniz sizi kk o-

KONUMALAR

27

cuklar alaya alr, filozoflar da, yle ise siz de byle bir makinesiniz, derler. Eer hayvanla sizin aranzda yalnz yap fark olduunu sylerseniz, duygu, zek ve iyi niyet sahibi olduunuzu gstermi olursunuz. Ama o zaman da size herhangi bir durumda bulunan cansz bir madde ile onu saran kendi gibi cansz maddemden hararet ve haraketle nasl olup da duyarlk, hayat, hafza, uur, ihtiraslar ve dnce elde edilebildiini soracaklardr. Sizin iin u iki yoldan birini semekten baka yapacak ey yoktur: ya yumurtann iini de kendisini aa vurmaa hazr, gelimesini bekliyen bir eleman sakl olduunu, yahut da bu grnmez elemann kabuun iine gelimenin belli bir annda sokulmu olduunu tasarlayacaksnz. Ama bu eleman nedir? Uzayda bir yeri yoksa hibir yer dolduruyor muydu; doldurmuyor muydu? Hareket etmeksizin nasl gelebildi? Yahut nasl kurtulabildi? Orada veya baka yerde ne yapyordu? Kendisine ihtiya olduu anda m yaratld? Daha nce var myd? Bir snak m aryordu? Mtecanis olduuna gre maddi, gayri mtecanis olduuna gre de ne gelimesinden nceki canszl, ne de gelimi hayvann iindeykenki canll anlalamaz. inizi dinleyin, kendinize acrsnz. Duyarln, maddenin genel bir zellii veya bnyenin bir mahsl olduu yolundaki basit bir faraziyeyi kabul etmemek yznden, saduyuyu inediinizi, bir esrar, tenakuz ve manaszlklar uurumuna yuvarlandnz anlyacaksnz. D'ALEMBERT. Bir faraziye. Bunu sylemek hounuza gidiyor. Ama, ya bu, madde ile kkten badaamaz keyfiyet ise? DIDEROT. Peki ama duyarln madde ile kkten badaamaz olduunu nereden biliyorsunuz? Siz ki ne maddenin, ne de duyarln aslnn ne olduunu bilirsiniz. Hareketin ne olduunu, onun bir cisimdeki varln, bir cisimden baka bir cisme nasl getiini anlyormusunuz? D'ALEMBERT. Ne duyarln, ne de maddenin mahiyetini bilmeksizin, anlyorum ki duyarlk basit, tek, blnmez bir keyfiyettir ve blnebilen bir eyle badaamaz. DIDEROT. Metafiziko - teolojik tekerlemeler. Ne? Maddenin brnd btn keyfiyetlerin, btn duyarlk ekillerinin esas iti-

28

KONUMALAR

bariyle blnmez olduunu grmyor musunuz? Ne daha az, ne daha ok bir nfuz edilemezlik vardr. Yuvarlak bir cismin yars vardr ama yuvarlakln yars olmaz. Bir hareketin azl, okluu olabilir, ama ok hareket, az hareket yoktur. Bir kafann, bir kulan, bir parman, yars, te biri, drtte biri olmad gibi, bir dncenin de yars, te biri, drtte biri yoktur. Eer kinatta baka bir molekle benziyen bir molekl, bir molekln iinde de baka bir noktaya benziyen bir nokta yoksa, kabul etmelisiniz ki, atomda da blnemez bir keyfiyet ve ekil vardr. Mademki blnme, ekillerin asllarn mahvediyor, onlarla badaamaz olduunu kabul etmelisiniz. Fiziki olarak dnn, bir etkinin meydana geldiini, sebeple netice arasndaki ba izah edemeseniz bile, meydana geldiini grdnz iin, bir etkinin var olduunu kabul edersiniz. Mantk gibi dnn; mevcut olan ve her eyi izah eden bir sebebin yerine, kendisi anlalamad kadar, netice ile olan ba da bsbtn anlalarmyan ve birok glkler dourduu halde hibirini zemiyen baka bir sebep koymaa almayn. D'ALEMBERT. Peki, ya byle bir sebepten vazgeiyorsam? DIDEROT. Kinatta, insanda, hayvanda birden fazla cevher yoktur. alg kutu tahtadandr, insan ettendir, saka kuu ettendir, mzisyen ettendir, ama yaplan baka trldr; ikisinin de asl, teekkl, fonksiyonu ve gayesi birdir. D'ALEMBERT. Peki bu sizin iki klavsen arasnda, ses uygunluu nasl meydana geliyor? DIDEROT. Bir hayvan bir baka hayvana tamamiyle benziyen bir duygulu musiki aleti olduundan, ayn yapy tadndan, ayn tellerle cihazlandrlm olup sevin, ac, alk, susuzluk, hastalk, beenme, korku gibi halleri ayn ekilde duyduundan kutuplarda hatt stvada ayr ayr sesler vermesi mmkn deildir. Bunun iin nidalarn l ve yayan btn dillerde bir olduunu gryorsunuz. Mterek seslerin kaynan ihtiyata ve yaknlkta aramaldr. Duygulu musiki aleti yahut hayvan, herhangi bir ses kard zaman, bunun kendi dnda herhangi bir etki yaptn, kendine benziyen baka duygulu musiki aletlerini yani baka hayvanlarn yaklatn, uzak-

KONUMALAR

29

lastiini, bir eyler istediklerini, verdiklerini, yaraladklarn, okadkarn anlyor; btn bu tesirler onun ve tekilerin hafzasnda bu seslerin meydana gelileriyle ilgili olarak yer alyor. nsanlarn mnasebetlerine de bakarsanz byle seslerden ve hareketlerden baka "bir ey grmezsinizs. Ortaya koyduum sisteme btn kuvvetini verebilmek iin onun da, Berkeley'in cisimlerin var olularna kar ileri srd sistemle ayn almaz glklerle kar karya bulunduunu dnmelisiniz. yle bir cokunluk an olmutur ki duygulu klavsen kendisinin dnyada tek klavsen olduunu ve kinatn btn armonilerinin yalnz kendisinde toplandn zannetmitir. D'ALEM BERT. Bunlar zerine sylenecek bir hayli ey var. DIDEROT. Dorudur. D'ALEMBERT. - Mesel, sizin sisteminize gre nasl tasmlar kurabildiimiz ve nasl sonular elde ettiimiz pek anlalmyor. DIDEROT. - Hibir sonu elde etmiyoruz da ondan. nk bu sonularn hepsi tabiat tarafndan karlm bulunuyor. Biz, birbirlerine zaruri veya tesadfi bir bala bal olan olaylar, yani tecrbeyle rendiimiz olaylar ifade etmekten baka bir ey yapmyoruz: bu ba, matematikte, fizikte ve bunlar gibi teki mspet ilimlerde zaruri; ahlk, siyaset ve teki ihtimali ilimlerde tesadfidir. D'ALEMBERT. Acaba olaylar arasndaki ballk u veya bu halde daha m az zaruridir? DIDEROT. - Hayr; fakat olayn sebebi o kadar ok gzmzden kaan zel deiikliklere urar ki, aresiz bunun meydana getirdii netice zerinde durmak zorunda kalrz. Hiddetli bir adamn kendisine kfredildii zaman kzacan bilmemiz, bir cisme, baka daha kk bir cisim arpt zaman harekete geecei hakkndaki bilgimiz kadar kesin deildir. D'ALEMBERT. Ya benzerlik? DIDEROT. Benzerlik en kark hallerde bile duygulu alette meydana gelen l bir kaideden baka bir ey deildir. Eer tabiatta bilinen bir olay gelirse, ister tabiatta grlm olsun, ister tabiattaki gibi tasarlanm olsun bir nc olaym ardndan gelen drdnc bir

30

KONUMALAR

olay ne olacaktr? Alelade bir savann mzra on ayak boyunda olursa Ajax'n mzra ne kadar olur? ayet ben, drt librelik bir ta atabiliyorsam; Diometeds koca bir kaya blokunu frlatp atabilir. Tanrlarn admlar, atlarnn sraylar, onlarla insanlar arasnda tasarlanan nispet lsnde olacaktr. te teki tek gre akord edilmi ve uydurulmu drdnc bir tel daha vardr ki hayvan bunun kard sesi her zaman kendinde duyar, fakat bu ses tabiatta daima duyulmaz. Bunun byle olmas airin umurunda deildir; bundan dolay o, bu sesi daha az gerek saymyacaktr. Ama filozof iin mesele bakadr. Filozof, tasansn yapar yapmaz, ok kere kendisine tasarladndan baka trl bir olay gsteren tabiat sorguya eker ve o zaman benzeyiin gzn boyam olduunu anlar. D'ALEMBERT. Allaha smarladk dostum; Allah rahatlk versin. DIDEROT. aka ediyorsunuz. Bu konumamz ryanzda greceksiniz. Eer kafanzda yer etmezse o da sizin bileceiniz ey. nk daha baka gln varsaymlara dmek zorunda kalacaksnz. D'ALEMBERT. Aldanyorsunuz. pheci yatp pleci kalkacam. DIDEROT. pheci mi, dediniz? pheci olunabilir mi? D'ALEMBERT. Al bakalm yeni bir fikir daha. Herhalde benim pheci olmadm bana ispata kalkmyacaksnz. Ben de deilsem kim acaba phecidir? DIDEROT. Bir dakika durun. D'ALEMBERT. abuk olun, ok uykum var. DIDEROT. Ksa keseceim. nanr msnz ki mnakaa edilen herhangi bir mesele zerinde bir adam bunun doruluu veya yanll hakknda ayn kuvvete deliller ileri srebilsin? D'ALEMBERT. Hayr. Olsa olsa bunu Buridan'n eei yapar. DIDEROT. Byle olduuna gre, hi pheci yoktur. En kk bir katiyetsizlie yer vermiyen matematik meseleleri mstesna, btn meelerde bir lehte, bir de aleyhte sylenecek bir ey vardr. Terazi hibir zaman tam ortada durmaz ve bizim doruluuna inandmz tarafa meyletmemesi de imknsdr.

KONUMALAR

31

D'ALEMBERT. Ama ben doruluu sabahleyin sada, leden sonra da solda gryorum. DIDEROT. Bu demektir ki, sabahleyin bir fikir iin dogmatiksiniz; leden sonra da bunun aksi iin dogmatik oluyorsunuz. D'ALEM BERT. Akamlar da hkmlerimdeki bu abuk deimeyi dnerek ne sabahki ne de leden sonraki fikirlerime inanamyorum. DIDEROT. Bu demektir ki, aralannda bocaladnz fikirlerden hangisinin daha ar bastn hatrlyamyorsunuz. Deimiyen bir hkm elde edebilmek iin bu ar basma size pek hafif grnyor, bu kadar ihtimaller iinde grnen bir konu ile uramamay, bunun mnakaasn balakalarma brakarak, daha fazla kafa yormamay tercih ediyorsiniz. D'ALEMBERT. Olabilir. DIDEROT. Ama biri sizi bir kenara ekse de, dosta, haka sorsa, iki fikirden hangisinde daha az glkle karlatnz, hangisine kar iinizde bir yaknlk duyduunuzu sylemenizi istese, cevap vermek iin sknt duyarak Burida'nn eeinin yapt gibi mi yaparsnz? D'ALEMBERT. Yapmam, sanrm. DIDEROT. Bakn dostum, bunun zerinde iyice dnrseniz grrsnz ki bizim gerek dncemiz, zerinde hi teredddmz olmyan deil, fakat ekseriya dnp dolap kendisine geldiimiz dncedir. D'ALEMBERT. Galiba hakknz var. DIDEROT. Bence de yle; Allaha smarladk, dostum imdi: memento quia pulvis es, et in pulverem reverteris. D'ALEMBERT. Hazin ey. DIDEROT: Ama zaruri. nsans, deil ebediyet boyunca, fakat yaadnn iki misli bir mr verin, neler olacan grrsnz. D'ALEMBERT. Ne olmasn istiyorsunuz ki?... Ama btn bunlardan bana ne? Ne olursa olsun. Benim uykum var; Allaha smarladk.

32

KONUMALAR

D'ALEMBERT'in RYASI yahut D'ALEMBERTle Matmazel de L'ESPINASSE ve doktor BORDEU arasnda varlklarn balangc zerinde konuma BORDEU. E, syleyin bakalm, ne var ne yok. Hasta m? MATMAZEL de L'ESPINASSE. Korkarm ki yle. ok skntl bir gece geirdi. BORDEU. Uyank m? MATMAZEL de L'ESPINASSE. Daha uyanmad. BORDEU, D Alembert'in yatana yaklap nabzn yokladktan ve elini alnnda gezdirdikten sonra Mhim bir ey deil. MATMAZEL de L'SPINASSE. Sahi mi? BORDEU. te sylyorum size: nabz iyi, fakat biraz zayf... Biraz terli... Kolay nefes alyor. MATMAZEL de L'ESPINASSE. Bir ey yapmak lzm deil mi? BORDEU. Bir ey istemez... MATMAZEL de L'ESPINASSE. Daha iyi, nk iltan hi holanmaz. BORDEU. Ben de yleyimdir. Yatmadan ne yedi? MATMAZEL de L'ESPINASSE. Bir ey yemek istemedi. Geceyi nerede geirdi bilmem, ok dnceli gelmiti. BORDEU. Biraz atei var, geer. MATMAZEL de L'ESPINASSE. Gelir gelmez, hrkasn giydi, bana takkesini geirdi, kendini koltua brakt, orada uyumu, kalm. BORDEU. Uyku, her yerde iyidir, ama, yatanda uyusayd daha iyi olurdu. MATMAZEL de L'ESPINASSE. Antoine da byle syledi diye, danld. Yataa yatmaa raz edebilmek iin yarm saat kadar ekimek lzm geldi.

KONUMALAR

33

BORDEU. Sapsalam olduum halde, ben de her gn byleyimdir. MATMAZEL de L'ESPINASSE. Yattktan sonra da, her zamanki gibi rahat edecei yerde, nk ocuklar gibi deliksiz uyur, tayann iinde saa sola dnd durdu, gerindi; zerinden rty att, kendi kendine konutu. BORDEU. Neler sylyordu. Hendeseden mi bahsediyordu? MATMAZEL de L'ESPINASSE. Hayr; deta sayklyordu. lkin, titriyen teller ve duyan lifler diye bir eyler tutturdu. Bunlar bana pek lgnca grnd iin btn gece onu yalnz brakmamaa karar verdim. Yatann yanna bir kk masa getirerek sayklad eylerden yakalyabildiklerimi yazmaya baladm. BORDEU. ok iyi etmi de bunu dnmsnz. Yazdnz grebilir miyim? MATMAZEL de L'ESPINASSE. Tabii derhal. Ama Allah canm alsn ki bir kelimesini bile anlyamazsnz. BORDEU. Belki. MATMAZEL de L'ESPINASSE. Hazr msnz, doktor? BORDEU. Evet. MATMAZEL de L'ESPINASSE. Dinleyin. Canl bir nokta... Hayr aldanyorum. Iklin hibir ey yok. Sonra canl bir nokta... Bu canl noktaya baka bir canl nokta ekleniyor , ona bir bakas, sonra daha baka biri ve bu birbiri ard sra ekleniten sonra tek bir varlk meydana geliyor. Evet ben tek bir varlm, bundan phe edemem... Bunlar syliyerek elleriyle batan baa vcudunu yokluyordu. Fakat bu birlik nasl maydana gelmitir? Eh dostum, dedim, brakn bunlar da uyuyun... Sustu. Biran sessizlikten sonra, birine sylyormu gibi: bak, filozof; gerekten bir kme, kk duygulu varlklarn meydana getirdii bir doku, fakat bir hayvan!.. Bir btn, bir sistem, kendi birliinin uuruna sahip bir benlik! Onu grmyorum, hayr onu grmyorum... Doktor, bunlardan bir ey karabildiniz mi? BORDEU. Mkemmel.

KONUMALAR F. 3/4

34

KONUMALAR

MATMAZEL de UESPINASSE. ok bahtiyarsnz... Karlatm glk yanl bir dnceden ileri geliyor. BORDEU. Siz mi sylyorsunuz? MATMAZEL de L'ESPINASSE. Hayr, sayklyan. Devam ediyorum: dostum D'Alembert gznz an, siz devamllk olan yerde yaknl tasarlyorsunuz... Evet bana bunu syliyebilmesi iin ok muzip olmal... Peki ama bu devamllk nasl maydana gelmi? Buna aldr bile ettii yok... Bu, civa damlasnn, baka bir civa damlasnn iinde kaynamas gibi canl ve duygulu bir molekl de baka bir canl ve duygulu moleklde kaynar... ilkin iki damla vard, birbiriyle temastan sonra yalnz tek bir damla kald... Temesslden nce iki molekl vard, temesslden sonra yalnz bir molekl grlmektedir... Mterek olan ktlenin duyarlnda mterek olur... Niye olmasn sanki? Hayvan lifi, zihnimde, istediim kadar blme ayrabilirim, fakat lif dpedz bir btn halinde uzar gider... Evet bir btn... Mtecanis, tamamiyle mtecanis iki molekln temas, devamll meydana getirir... ve bu da dnlebilecek olan en mkemmel birlik, balan, uygunluk ve zdelik halidir... Evet, filozof, bu molekller, eer ilkel ve basit ise... Ama ya bunlar birtakm btnler, birleikler ise... uygunluk bunun sonucu olarak da zdelik daha az olmyacak... Bundan tr de her zamanki aksiyon ve reaksiyonlar da... phesiz ki iki canl molekln temas, iki cansz ktlenin yanyana bulunuundan pek farkl bir eydir. Geelim, geelim, sizinle ekimek mmkn ama; buna pek isteim yok. yle kl krk yaranlardan deilim... Bununla beraber yine bahsimize dnelim. ok saf bir altn tel; hatrlyorum: bu onun bana yapt bir karlatrmayd; yle mtecanis bir rg ki molekllerinin arasna baka molekller yerlemi ve belki de baka bir mtecanis rg tekil etmitir. Duygulu maddeden yaplm bir doku, temsil edici bir temas, bur da etkin, urada l bir duyarlk, ki hareket halinde kendini gstermektedir; onun ok iyi syledii gibi bunu, duygulu iki molekl arasndaki temasla, byle olmyan iki molekln temas arasndaki fark gz nne almadan dnmek lzmdr. Peki ya bu fark, ne olabilir... Her zaman grlen bir aksiyon, bir reaksiyon... Her ey yalnz havyanda grlen bir birlii meydana getirmee hizmet

KONUMALAR

5 3

etmektedir... Bence bu hakikatin kendisi olmas bile, ona ok yakndr... Glyorsunuz, doktor. Btn bunlardan bir mna karabildiniz mi? BORDEU. Hem de pek ok. MATMAZEL de L'ESPINASSE. Yani, delirmi deil m i? BORDEU. Katiyen. MATMAZEL de L'ESPINASSE. Bu girizghtan sonra haykrmaa balad: Matmazel de L'Espinase, Matmazel de L'Espinasse. Ne istiyorsunuz? Hi kovandan kan bir ar kmesi grdnz m? Dnya maddenin umumi ktlesi kovandr, hi siz bir aa dalnn ucunda, kk kanadl hayvancklarn ay aklar iyle birbirlerine tutunarak meydana getirdikleri hevengi grdnz m? Bu hevenk bir varlk, bir fert, herhangi bir hayvandr... Bu hevenlerin birbirine benzemesi lzm; eer yalnz mtecanis tek bir maddeden yaplmlarsa... Hi bunlar grdnz m? Evet grdm.. Grdnz m? Evet grdm. Grdnz m? Evet dostum, size evet diyorum. imdi bu arlardan biri, tuttuu ary sokmaa kalksa ne olur dersiniz? Bilmem ki. Syleyin bakalm... Bilmiyorsunuz demek. Ama, filozof bilir. ayet onu grrseniz, ama ister grn, ister grmeyin bana vdetti, syler; size sokulan arnn da kendinden sonrakini sokacan syleyecektir. Bunun zerine hevengin iinde ne kadar ar varsa o kadar uyarm meydana gelecek, hep harekete geecek kmldyacak, durumlarn ve ekillerini deiiterecekler... Vzltlar, incecik vzltlar duyulacak, yle ki bir ar hevenginin olduunu bilmiyen bir kimse bunu alt yz bal ve bin iki yz kanadl bir hayvan sanr... Buna ne buyrulur, doktor? BORDEU. Artk fikrimi syleyelim. Bu ok gzel bir ryadr; siz de bunu yazmakla iyi etmisiniz. MATMAZEL de L'ESPINASSE. Sizde mi sayklyorsunuz? BORDEU. Katiyen, size alt tarafn syliyeceime sz veririm. MATMAZEL de L'ESPINASSE. Nerdeyse sizden de phe edeceim. BORDEU. Benden de mi phe ediyorsunuz?

63

KONUMALAR

MATMAZEL de L'ESPINASSE. Evet. BORDEU. Ya syliyebilirsem? MATMAZEL de L'ESPINASSE. Sylerseniz ahtm olsun, ahtm olsun ki, size dnyann ne lgn adam gziyle bakarm... BORDEU. Kdnza bakn ve beni dinleyin: bu hevengi bir hayvan sanan kimse aklanm olacaktr. Ama, Matmazel onun sizinle konumaya devam ettiini farz ediyorum. Bu hevengin ne olduunu daha doru olarak sylemesini ister misiniz? Ar hevengini bir tek hayvan haline getirmek ister misiniz? Anlarn birbirine tutunduklar ayaklan yumuatn; yanyana dururlarken onlar, bititirin, hevengin bu yeni haliyle, eski hali arasnda phesiz ak bir fark vardr. Bu fark da onun, eskiden birok hayvanlarn meydana getirdikleri bir sr olmasna karlk imdi tek, btn bir hayvan olmasndan baka nedir ki? Btn organlarmz... MATMAZEL de L'ESPINASSE. E,btn organlarmz? BORDEU. Hekimlik etmi ve baz gzlemlerde bulunmu biri iin... MATMAZEL de L'ESPINASSE. E sonra? BORDEU. Sonra m. Devamllk kanununun umumi bir sempati, birlik, zdelik iinde tuttuu birbirinden ayr hayvanlardr. MATMAZEL de L'ESPINASSE. Zihnim kart. Size sylyebileceim ancak bu. Artk herkese, uyank bir hekimle, rya gren bir filozof arasnda hibir fark olmadn syliyebi lirim. BORDEU. Aa yukar herkesin de dnd budur. Soy ledikleri bundan m ibaretti? MATMAZEL de L'ESPINASSE. Oh, hayr, daha sonuna gelmedik. Sizin veya onun zrvalannzdan sonra: Matmazel orada msnz? dedi. Evet dostum. Yaklan... Daha, biraz daha... Size bir syleyeceim var. Nedir? Bakn u hevenge, ite orada, orada olduuna inanyorsunuz deil mi? Orada, bir deney yapalm. Nasl? Makasnz geterin, keskin midir? Mkemmel. Yavaa yaklan, yavaack, bu arlar birbirinden ayrn, ama tam bir-

KONUMALAR

37

birine kaynatklar yerden ayaklarndan ayrn, vcutlarn ortasndan kesmemee dikkat edin. Korkmayn, onlar biraz yaralasanz da, ldrmezsiniz... ok iyi; eytan gibi beceriklisiniz. Gryor musunuz, nasl her biri kendi ynnde uuyor? birer birer, ikier ikier er, er uuuyorlar. Saysn Allah bilir. Ama maksadm anlyabildiniz mi? Maksadm anlyabildiniz mi? ok iyi. imdi... Farz edin... Farz edin... Allah bilir doktor, yazdklarn pek az anlyordum. O kadar yava sylyordu ki. Hem yazdklarmn bu ksm ok kark; okuyamyacam. BORDEU. sterseniz . ben tamamlyaym. MATMAZEL de UESPMASSE. -Elinizden gelirse. BORDEU. Bundan kolay ne var ki. Farz edin ki bu arlar pek kk, kck olsun O kadar ki makasnzn kaln azndan kurtulsunlar, istediiniz kadar kesin. Bin bir blme ayrn. Bir tekini bile ldr emezsiniz. Bu grnmiyen arlarn meydana getirdii btn, ezmeden mahvetmeyeceimiz gerek bir polip olacaktr Yapk arlarn hevengiyle, yan yana duran arlarn hevengi arasndaki fark, sade btn hayvanlar arasndaki, bizim aramzdaki, balklarn, solucanlarn , ylanlarn veya polip halindeki hayvanlarn arasndaki farktan ibarettir: yalnz bu teoride baz deiiklikler yapmak lzm. (Burada Matmazel de L'Espanasse birdenbire yerinden kalkar ve zili alar). Yava Matmazel biraz daha yava uyandracaksnz, dinlenmee ihtiyac var. MATMAZEL de L'ESPINASSE. ~ Dnemedim. yle sersemlemiim ki (ieri giren hizmetiye). Hanginiz doktorun evine gitmitiniz? HZMET. Ben Matmazel, MATMAZEL de L'ESPINASSE. ok oldu mu7 HZMET. Geleli bir saat oldu, olmad. MATMAZEL de L'ESPINASSE. OrayaMuradan bir ey gtrdnz m? HZMET. Bir ey gtrmedim.

38

KONUMALAR

MATMAZEL de L'ESPINASSE. Bir kt filn. HZMET. Hayr. MATMAZEL de L'ESPINASSE. imdi gel de iin iinden k bakalm. Siz gidin... Vallahi buna aklm ermiyor. Bakn ne diyeceim doktor; hizmetilerden birinin karalamalarm size gtrm olmasndan phe etmitim. BORDEU. Emin olun ki byle bir ey yok. MATMAZEL de L'ESPINASSE. imdi sizin ne kadar kabiliyetli bir insan olduunuzu anlyorum. Beraberliinizin bana byk bir yardm olacak. Sayklamas orada bitmiyor. BORDEU. Daha iyi ya. MATMAZEL de L'ESPINASSE. Bunda herhangi bir zarar grmyor musunuz? BORDEU. En ufak bir zarar bile. MATMAZEL de L'ESPINASSE. yle devam etti... l, filozof, o halde her eit polip olacan, hatt insan polib bile olacan kabul ediyorsunuz demek?.. Ama tabiat asla bize byle bir ey vermi deildir. BORDEU. u kafalarndan, omuzlarndan, srtlarndan kaba etlerinden ve kalalarndan yapk olarak yirmi iki yana kadar yayan ve birbirlerinden birka dakika aralkla len iki kzdan haberi yok. Peki ne demiti sonra? MATMAZEL de L'ESPINASSE. Yalnz tmarhanedekilerin syliyebilecei bir sr abuk sabuk eyler. yle demiti: bu ya olmu, ya olacaktr. Hem sonra, teki gezegenlerde hayatn nasl olduunu kim biliyor? BORDEU. Belki o kadar uzaklara gitmee lzum yok. MATMAZEL de L'ESPINASSE. Belki Merih'te veya Zuhal'de insan polipleri vardr. Erkekler, erkeklerle kaynam, diiler, diilerle. Ne elenceli ey... Burada kahkahalarla glmee balad; korktum, insann, binlerce atomik insanla kaynamas, yle ki bcek yumurtalar gibi bunlar bir kadn iine koyabilirsiniz: bunlar kabuk balyacak, bir mddet krizalit halinde kalacak, kabuklarn delerek

KONUMALAR

39

kelebek olup uup gidecek, bir tek insann dkntlerinden meydana gelen btn bir insan cemiyeti, bunlarla dolu bir memleket. Ho bir hayal... Sonra yine kahkahalarla glmeye koyuldu. Eer insan herhangi bir yerde, mikrop kadar kk saysz insancklara ayrlsa, byle bir yerde lm korkusu daha az olurdu, orada bir insan kayb ok abuk telfi edileceinden bu kayp pek az esef uyandrrd. BORDEU. Bu mbalal faraziye hemen hemen var olmu veya olacak btn hayvan cinslerinin gerek hikyesidir. Eer insan sonsuz sayda insanlara ayrlmyorsa; hi olmazsa ilerki ve son deimelerle, yaplarnn ne olacan imdiden kestirmee imkn olmyan saysz, gzle grlmez hayvancklara ayrlmaktadr. Kim bilir belki bu, ondan akla smyaeak kadar uzun asrlarla ayrlm, birbiri ardnca deimeler geirmi yeni varlk nesillerinin riyecei bir fidanlktr. MATMAZEL de L'ESPINASSE. Orada, kendi kendinize ne geveleyip duruyorsunuz doktor? BORDEU. Hi, hi, ben de kendi kedime hlyaya daldm, okumaya devam edin Matmazel. MATMAZEL de L'ESPINASSE. Her ey iyice dnlm olsa da, ben bizim nesilleri yeniden meydana getirme tarzm beeniyorum. Diye szne devam etti. Filozof, sen ki her yerde olup biteni bilirsin, syle bana, baka baka ksmlarn ayrl karakterleri birbirinden ayr insanlar meydana getirmez mi? Beyin, kalb, gs, ayaklar, eller, yumurtalklar... Oh. Bu dn ahlk ne kadar sadeletiriyor... Bir erkek douyor, bir kadn peydahlanyor... Doktor, bunu atlamama msaade ediniz... Scak bir oda, kck kutularla da. Her kutunun stne u etiket yaptrlm: Askerler, hkimler, filozoflar, airler, dalkavuklar kutusu - kratlar kutusu, orospular kutusu. BORDEU. Bu hem pek elenceli, hem de pek delice bir dn ite rya grmek diye buna derler; bu gr beni olduka garip birtakm olaylarla kar karya bulunduruyor. MATMAZEL de L'ESPINASSE. Sonra bir eyler gevelemeye balad. Birtakm tohumlar, et paralarn suda brakyor, sonra bu-

40

KONUMALAR

radan birbiri ardnca hayvan rklarnn trediini ve ktn sylyor. Sa eliyle bir mikroskobun borusunu, sol eliyle de bir kabn azn taklid ediyor. Bu borudan kabn iine bakyor ve unlar sylyor: Voltarie istedii kadar elensin, l'Anguillard n hakk var; gzlerim beni aldatmaz, ite gryorum. Ne kadar da ok. Nasl gidip, geliyorlar. Nasl da oynayorlar. inde bunca canl varlklarn bir an doup ldklerini grd kab da, kinata benzetiyordu. Bir damla suda dnyann tarihini okumaktayd. Bu fikir ona pek byk grnyordu. Bunu, byk cisimleri kklerde inceliyen gerek felsefeye de uygun buluyordu. Diyordu ki: Needham'n su damlasnda her ey gz ap kapayncaya kadar geen bir zaman iinde olup bitmektedir. Dnyada, ayn olay biraz daha fazla srmektedir; ama bizim iinde yaadmz mddet, zamann ebediyetinin yannda nedir ki? Bir inenin uciyle aldm su damlas, etrafmz eviren enginlere nispetle ne ise odur. Mayalanan atomun iindeki saysz hayvancklarn gelip gidii gibi, adna dnya denen baka bir atomun iinde de byle saysz hayvancklarn gelip gidiini gryoruz. Bizden nceki hayvan rklarn kim biliyor? Bizden sonra gelecek hayvan rklarnda kim bilecek? Her ey deiiyor, her ey geip gidiyor; kalan yalnz btndr. Dnya durmadan balayp, sona eriyor; o her an hem balangcnda hem de sonunda bulunmaktadr. Asla baka trl olmamtr ve asla baka trl olmyacaktr. u engin madde okyanusunda bir molekl yoktur ki baka bir molekle benzesin ve her an ayn kalsn. Rerum Novas Nascitur crac, ite kinatn ezel aln yazs... Sonra iini ekerek unlar syledi: dncelerimizin bo gururu. Ey zavall zaferlerimiz ve ilerimiz. Ey sefalet. Ey dar grlerimiz. Yiyip imekten, yaayp sevmekten ve uyumaktan daha deerli bir ey yok... Matmazel, de l'Espnasse nerdesiniz? - Buradaym., dedim. O zaman yz kzard. Nabzn yoklamak istedim. Ama elini saklamt. Bir ihtila iinde gibi grnyordu. Az yar akt ve sk sk nefes alyordu. Derin derin iini ekti. Arkasndan nce hafif, sonra daha derin iini ekti. Yastnn stnde ban evirdi ve uyudu. Ona gzm ayrmadan bakyordum. Neden bilmem kalbim arpyordu; ama korkudan deil. Birka dakika sona dudaklarnda hafif bir glmseme belirdi. Yavaack unlar syledi: insanlarn balklar gibi riyecei, bir dn-

KONUMALAR

41

yada yaasaydm daha az tnt duyardm. yle bir dnya ki erkek yumurtalar dii yumurtalarn stne braklacak... Faydal olabilecek hibir eyi kaybetmemek gerekir. Matmazel eer bunun dnlmesi mmkn olsayd; bir ieye konmak ve bir sabah gn doarken Needham a gnderilmek... Doktor btn bunlara kaklk demezsiniz de ne dersiniz? BORDEU. - Sizin yannzda yle derim. MATMAZEL de L'ESPINASSE. Benim yanmda veya deil, hepsi bir. Siz de ne sylediinizi bilmiyorsunuz. Btn bunlardan sonra geceyi rahat geireceini ummutum. BORDEU. ok kere bu byle olur. MATMAZEL de L'ESPINASSE.Hi de olmad; sabahn ikisine doru yine su damlas hikyesine balad, buna bir de ad veriyordu... mi... kro... BORDEU. Bir mikrokozm. MATMAZEL de L'ESPINASSE. Tamam, byle diyordu. Eski filozoflarn bilgeliine dayran olduunu sylemekteydi. Kendisi mi sylyordu, filozofuna m syletiyordu bilmem, yle diyordu: Epikr her ein tohumunun topran iinde bulunduunu, hayvan cinsinin mayalanmann eseri olduunu sylemekle kinatn balangcnda byk apta olan eyi kk lde gstermek istemiti. Ama ona ne dediler? Bu hayal sizin de gzlerinizin nnde ama, size bir ey rettii yok... Bu mayalama ile ondan meydana gelen eylerin tkenip tkenmediini kim biliyor? Bizim bu hayvan nesillerinin birbirini kovalaynn hangi noktasnda olduumuzu kim biliyor? u kutuplarda yayan drt kar boylu, ekli bozulmu iki ayaklya henz insan ad veriliyor; ama biraz daha ekli bozulduktan sona bu ad kayhetmiyeceini ve kendisine gelip gemi bir tr gzyle baklmyacan kim biliyor? sonra btn hayvan trleri iin de bunun byle olmadn kim biliyor? Kim biliyor ki btr varlklar koca, hareketsiz bir tortu yn olmak yalundadr. Bu canszln mddeti ne kadardr, kim biliyor? inde bu kadar ok canl ve duygulu noktalar bulunan bir yndan ilkin hangi yeni rkn tryecein kim biliyor?

42

KONUMALAR

Bu neden tek bir hayvan olmasn? Fil balangcnda ne idi? Belki imdi grdmz koca hayvan, belki de bir atom. nk bunlarn ikisi de olabilir. Bu tipler sadece maddenin ayn hareketinden ve hasselerinden domaktadr... Fil, bu koca gvde, mayalamann ani bir mahsul ha! Niye olmasn? bu koca drt ayaklnn kendini meydana getiren ilk hamurdan fark, bir solucann, kendisini mey ana getiren un moleklne olan farkndan daha azdr; ama bir solucan, solucandan baka bir ey deildir... Yani yapsn gznzden karan kkl, onda hibir cazibe brakmyor. Mucize, hayattr, duyarlktr. Bu mucize de tek deildir... Bir kere cansz maddenin duygulu hale geliini grdkten sonra artk hibir ey bana hayret vermemelidir... Avcumun ukurunda mayalama halinde bulunan birka tane unsurlu, yer yuvarlann derinliklerinde, yeryznde, denizin dibinde, havalara dalm bir halde bulunan bu sonsuz unsur haznesi arasnda ne mnasebet var? Ama mademki ayn sebepler ortadadr, neden ayn neticeleri vermesinler? Neden artk boann boynuziyle yeri kazdn, ayaklariyle topraa dayanarak oradan ar gvdesini kurtarmaa altn grmyoruz?.. Brakn imdi var olan hayvan rklar geip gitsin; brakn birka milyon asr boyunca u koca cansz tortu yn tesirini yapsn. Cinsleri yemden meydana getirmek iin, belki onlarn mrleri iin gerekenden on misli fazla bir zaman lzmdr. Bekleyin ve tabiatn byk ii hakknda hkm vermekte acele etmeyin. nmzde iki byk hdise vardr: cansz halden duygulu hale gei ve kendiliinden oalmalar. Bunlarla yetinin: bundandan salam neticeler karmaa aln ve bir tabiat dzeninde ne byk ve kk, ne mutlak mrl, ne de mutlak geici olmadn dnn ve femerin sofistliine dmekten kendinizi koruyun.. Doktor, efemer'in sofistlii de ne demek? BORDEU. Dnyann ebediliine inanan geici bir varln sofistlii. MATMAZEL de UESPINASSE. Fontenelle'in glnn dediine gre bir gln htras uruna bir bahvann ld grlmemitir. BORDEU. Dorudur; bu hem sudan hem doru bir sz. MATMAZEL de UESPINASSE. Neden filizoflarnz da onun gibi incelikle konumazlar? Byle yapsalar onlar daha iyi anlardk?

KONUMALAR

43

BORDEU. Ama bu hoppa edann cidd konulara uygun dp dmiyeceini bilmediimi aka sylemek isterim. MATMAZEL de L'ESPINASSE. Ciddi konu dediiniz de nedir? BORDEU. u umumi duyarlk, duygulu varln meydana gelii, birlii, hayvanlarn balangc, mrleri gibi eylere ve btn bunlara bal meseleler. MATMAZEL de L'ESPINASSE. Bana gelince ben btn bunlara delilik diyorum; ryada byle eylerin dnlmesine bir ey demiyorum ama aklbanda bir adamn uyankken bunlarla uramasn anlamyorum. BORDEU. Niin ltfen syler misiniz? MATMAZEL de L'ESPINASSE. nk bir ksm o kadar ak ki sebebini aramaa lzum yok; tekiler de o kadar karanlk ki bir nokta bile grlemiyor. Hepsi birden tam mnasiyle bo eyler. BORDEU. Bir stn zeknn varln tasdik veya inkr etmenin bo bir ey olduunu mu sanyorsunuz. Matmazel? MATMAZEL de L'ESPINASSE. Hayr. BORDEU. Maddenin ebedilii ve hassalar, iki cevherin ayrl, insann yaratl ile hayvanlarn meydana gelii arasndaki ayrlk gz nnde tutulmadan stn Zeknn varl ileri srlebilir mi? MATMAZEL de L'ESPINASSE. Hayr. BORDEU. O halde bu meseleler sylediiniz kadar havai eyler deilmi. MATMAZEL de L'ESPINASSE. Onlar aydnlatmayacak olduktan sonra nemleri neme gerek? BORDEU. Ama hi incelemeden byle bir eyi nasl yapabilirsiniz ki? imdi size pek ak grnd iin, incelemei fuzuli bulduunuz meselenin ne olduunu sorabilir miyim? MATMAZEL de L'ESPINASSE. Benim birliim, kendi ben'im, mesel. Dorusu ya, benim ben olduum, her zaman ben olmu olduum, hibir zaman baka ey olmyacam gibi eyler zerinde bu kadar ene almaa lzum yok sanrm. BORDEU. phesiz bu ak bir, olay, fakat sebebi katiyen byle deil. Bilhassa yalnz bir tek cevher kabul eden ve insann ve daha umumi

44

KONUMALAR

olarak hayvann meydana geliini duygulu molekllerin birbirine eklenmesiyle izah edenlerin varsaymlar iin byle deildir. Birbirine eklenmeden nce her duygulu molekln ayn bir benlii vard; bunu nasl kaybetti ve bu kayplardan btnn uuru nasl meydana geldi? MATMAZEL de L'ESPINASSE. Sanyorum ki bunun iin temas kfidir. te size belki yz defa yaptm bir tecrbe... Ama durun... Gidip u perdelerin arasndan ne olup bitiyor bir bakaym... Uyuyor... Elimi kalama koyduum zaman, balangta elimin kalam olmadn anlyorum, ama scaklk eit olunca birini tekinden ayrdedemez oluyorum. ki organn snrlar birbirine karp, birleiyor. BORDEU. Evet, birini veya tekini imdikleyinceye kadar bu byledir. Ama imdiklenince ayrlk yeniden belli olur. O halde sizde, elinizin mi yoksa kalanzn m indiklendiinden habersiz olmyan bir ey var; ve bu ey de ayanz, hatt imdiklenen ve acyan eliniz deildir; bu yle bir ey ki ac duymuyor fakat biliyor. MATMAZEL de L'ESPINASSE. Zannedersem bu ey kafamdr. BORDEU. Btn kafanz m? MATMAZEL de L'ESPINASSE. Hayr, durun doktor, size bunu bir kyaslama ile izah edeceim. Kyaslamalar kadnlann ve airlerin en kuvvetli delilleridir. Bir rmcek a tasarlayn... D'ALEMBERT. Orada kim var?.. Siz misiniz, Matmazel de l'Espinasse. MATMAZEL de L'ESPINASSE. Yava yava... (Matmazel de l'Espinasse ve doktor bir mddet susarlar. Sonra Matmazel de l'Espinasse hafif sesle unlar syler:) Uyudu sanyordum. BORDEU. Hayr, hayr, bir eyler duyar gibi oluyorum. MATMAZEL de L'ESPINASSE. Haklsnz: galiba yine sayklamaa balyor. BORDEU., Dinliyelim. *

KONUMALAR

45

D'ALEMBERT. Niin byleyim? Byle olmam gerekti de ondan... Burada, evet, fakat baka yerde? Kutupta da m? Yahut hatt stvada? Yahut Zuhal'de? Birka bin fersahlk bir uzaklk benim trm deitirirse, birka bin dnya ap mesafe ne yapmaz?... ayet her ey, kinatta grdmz gibi umumi bir aktan baka bir ey deilse, birka milyon asrlk bir zaman ve deiiklik neler meydana getirmez? Zuhal'deki duyan ve dnen varln ne biim ey olduunu kim biliyor??... Fakat Zuhal'de dnce ve duygu var m acaba? Neden olmasn?... Zhal'deki duyan ve dnen varln benden ok duyular var m ki? Eer byleyse, ooh Zuhal''li ne kadar bahtszdr. Ne kadar ok duyu varsa, ihtiyalar da o kadar ok olur. BORDEU. Hakk var; uzuvlar ihtiyalar, ihtiyalar da uzuvlar meydana getirir. MATMAZEL de UESPINASSE. Doktor, siz de mi sayklyorsunuz yoksa? BORDEU. Neden olmasn? Ben iki uzuv balangcnn uzayp kol olduunu grmmdr. MATMAZEL de UESPINASSE. Yalan sylyorsunuz, BORDEU. Doru sylyorum. Kol bulunmad zaman da omuz kemiklerinin uzadn, kska gibi hareket ettiini ve sonra bunlarn birer uzuv balangc olduunu grdm. MATMAZEL de UESPINASSE.Ne delice szler. BORDEU. Bu olmu bir eydir. Kolsuz nesillerin gelip getiini, sonsuz, cehitler yapldn dnn. Bu kskaklann uzadn, sonra ularnda parmaklar peyda olduunu ve bylece ellerin ve kollarn meydana geldiini grrsnz. lk yapl ihtiyalara, kullanlara gre ya bozulur, ya mkemmellesin O kadar az yryoruz, o kadar az alyoruz, ve o kadar ok dnyoruz ki bir gn tek bir kafadan ibaret kalacamzdan korkarm. MATMAZEL de UESPINASSE. Tek bir kafa; tek bir kafa. Bu bir ey deil... Ama sanyorum ki bu lgnca apknlklar sonunda... Aklma ok tuhaf eyler getiriyorsunuz. BORDEU. Susun.

46

KONUMALAR

D'ALEMBERT. Byleyim; nk byle olmam gerekmitir. Btn deitirin, zaruri olarak beni de deitirmi olursunuz. Fakat btn durmadan deiiyor., insan, ok grlen bir netice, garibe ise nadir bir neticedir. Bunlarn ikisi de ayn derecede tabii, ayni derecede zaruri, ayn derecede umumi ve lemmul nizamn iindedirler... Bunda alacak ne var ki? Btn varlklar birbirinin iinden akp gitmekte, bunun sonucu olarak btn trler de... Hepsi durmak bilmiyen bir ak halindedir... Her hayvan az ok insandr; her maden az ok nebattr; her nebat az ok hayvandr. Tabiatta kesin olan bir ey yoktur. Pere Castel in eridi hikyesi... Evet Pere Castel, bu sizin eridinizdir, ondan baka bir ey deil. Her ey az ok baka bir eydir; az ok toprak, az ok su, az ok hava, az ok ate; az ok bir lemden veya baka lemdendir... Hibir ey aslnda zel bir varln hamurundan deildir... phesiz deildir; nk herhangi bir varln tamam olduu hibir nitelik yoktur... te bu niteliin bir varla, herhangi bir varla nazaran olan nispetinin az ok bykldr ki onu o varla balamamza sebeb olur... Ve siz kalkm, fertlerden sz ayorsunuz, zavall filozoflar. Brakn u fertlerinizi de bana cevap verin bakalm. Tabiatta bir atoma tpatp benziyen bir atom var mdr?... Hayr... Anlamyor musunuz ki tabiatta her ey yerli yerindedir; varlklar zincirinde bir boluk almasnn imknsz olduunu grmyor musunuz? u fertlerinizle ne anlatmak istiyorsunuz? u fertlerinizle ne anlatmak istiyorsunuz? Fert mert yok, hi yok... Tek byk bir fert vardr ki o da btndr. Bu btnn iinde, tpk bir makinede, bir hayvanda olduu gibi sizin u veya bu ad verebileceiniz bir ksm vardr. Ama kalkar da bu btnn iindeki ksmlardan birine fert adn verirseniz, bir kuta kanada, kanadda bir tye fert demi kadar yanl bir ey sylemi olursunuz... Siz bir de cevherden bahsedersiniz, zavall filizoflar? Brakn u cevherlerinizi, umumi ktleye bakn. Eer hayaliniz onu kucaklyamyacak kadar dar ise bari ilk balang halinizle son duranz dnn... Ey Architas, sen ki yer yuvarlan lmtn, ne idin sen? Bir avu kl... Bir varlk nedir? Birtakm temayllerin toplam... Ben sanki bir temaylden baka bir ey olabilir miyim? Hayr, ben de bir sona doru yol alyorum... Ya trler?.. Trler de, kendilerine has mterek bir sonlar olan te-

KONUMALAR

47

mayllerden baka bir ey deillerdir... Ya hayat?... Birbiri ardnca gelen aksiyon ve reaksiyonlar... Yaarken btn ktlemle tesir ve aksi tesirler yapyorum... ldm zaman da molekllerimle tesir ve aksi tesirler yapacam... O halde hi lmyor muyum? Hayr, phesiz ki bu mnada ne ben lyorum, ne de ne olursa olsun hibir ey... Domak, yaamak ve geip gitmek, sade ekil deitirmekten baka bir ey deildir. u veya bu eklin ne hkm olur? Her eklin kendine mahsus saadet ve felketleri vardr... Filden bcee varncaya kadar... Bcekten de her eyin asl olan; canl ve duygulu noktaya varncaya kadar btn tabiatta tek bir ey yoktur ki ac veya zevk duymaz olsun. MATMAZEL de L'ESPINASSE. Hepsi bu kadar, bir ey sylemedi. BORDEU. Yoo; dorusu gzelce bir gezinti yapt. te yksek felsefe diye buna derler. imdiden sistemlemi olan bilgisi ilerledike, doruluunu gsterecektir. MATMAZEL de L'ESPINASSE. Ya biz, biz nerde kalmtk? BORDEU. Vallahi, pek hatrlamyorum. Onu dinlerken zihnimde o kadar ok olay canland ki... MATMAZEL de L'ESPINASSE. Durun, durun... u rmcekten bahsediyordum. BORDEU. Evet, evet. MATMAZEL de L'ESPINASSE. Yaklan, doktor. Ann iinde dolaan bir rmcei tasarlayn. Bu an ipliklerinden birini titretin, hayvann koutuunu grrsnz; gzel. imdi unu renmek istiyorum, acaba hayvann barsaklarmdan kard ve keyfi istedii zaman tekrar oraya ektii iplikler kendi bnyesinin duygulu bir paras mdr?... BORDEU. Ne demek istediinizi anlyorum. Kendinize kafanzn bir kesinde, mesel menenj denen zarda sinirlerin boyunca uyarlan btn duyumlarn topland bir veya birka nokta tasarlyorsunuz. MATMAZEL de L'ESPINASSE.Ta kendisi.

48

KONUMALAR

BORDEU. Dnceniz ok dorudur. Ama bunun herhangi bir ar hevengiyle ayn ey olduunu fark etmiyor musunuz? MATMAZEL de L'ESPINASSE. A sahi ben byle. Demek farknda olmadan doru sylemiim. BORDEU. Hem de ne kadar... imdi greceksiniz. nsan yalnz doarken bize grnd ekilde de tanyan kimse, onun hakknda hibir fikre sahip bulunmuyor demektir. Kafas, ayaklar, elleri, btn uzuvlar, btn damarlar, btn organlar, burnu, gzleri, kulaklar, yrei, akcierleri barsaklar, kaslar, kemikleri, sinirleri, hepsi, hepsi kelimenin hakiki mnasiyle, ekillenen, byyen, uzanan, grnmez binlerce lif salveren bir ar kaba bir gelimesinden baka bir ey deildir. MATMAZEL de L'ESPINASSE. te benim rmcek a; btn bu liflerin balang noktas da rmceimdir. BORDEU. Mkemmel. MATMAZEL de L'ESPINASSE. Lifler nerde? rmcek nerede bulunuyor? BORDEU. Lifler her yerdedir. Vcudunuzun hibir noktas yoktur ki orada bunlardan biri ona ermemi olsun. rmcee gelince o da kafanzn demin bahsettiim bir yerinde, menenjlerde yuva kurmu bulunuyor. Btn yapy felce uratmadan bunlara dokunmaya imkn yoktur. MATMAZEL de L'ESPINASSE. Fakat bir atom, rmcek ann liflerinden birini titrettii zaman, rmcek tela der, kayglanr, koar, kaar. Ortada bulunduu zaman kendi dedii koca evin neresinde ne olursa haberi olur. Peki ama neden ben kendimde ve lemde olup bitenleri bilmiyorum. Duygulu noktalarn bir kmesi olduum, her ey bana tesir ettii ve ben her eye tesir ettiim halde. BORDEU. nk izlenimler, getikleri mesafe nispetinde zayflarlar da ondan. MATMAZEL de L'ESPINASSE. Uzun bir kiriin bir ucuna vurulduu zaman eer kulam teki ucuna koymusam bu vuruu duyarm. Bu demirin bir ucu dnyada, bir ucu da Siris yldznda olsa

KONUMALAR

49

ayn tesir meydana gelecektir. Peki ama neden ben gerek ve var olan bir kiri olduum halde acaba, bilhassa kulak kabarttm halde dahi, etrafm eviren engin mekanda olup bitenlerden haberim yok. BORDEU. Az ok bir eyler duymyacamz kim sylemi? Fakat arada o kadar uzaklk var ve izlenim o kadar zayf, yolda o kadar ok eyle karlalyor ki, kulanza her taraftan o kadar ve sarlatrc iddetli grltler geliyor ki. Sonra Zuhal'le sizin aranzda yanyana bulunan cisimler var; halbuki devamlln bulunmas gerekirdi. MATMAZEL de L'ESPINASSE. ok yazk. BORDEU. Gerekten ok yazk. Eer byle olmasayd. Allah olurdunuz. Tabiatla zdeliinizden dolay olmakta olan her eyi; hafzanzn sayesinde de olmu bitmi her eyi bilirdiniz. MATMAZEL de L'ESPINASSE. Ya olacak eyleri? BORDEU. Gelecek hakknda geree yakn fakat yanl olmas da mmkn tahminlerde bulunurdunuz. Bu, tpk iinizde, ayanzn ucunda elinizde olan bir eyin ne olduunu aratrmanz gibi bir ey olurdu. MATMAZEL de L'ESPINASSE. Peki ama, bu dnyann da menenj leri olmadn, yahut uzayn herhangi bir noktasnda liflerini her yere uzatan byk veya kk bir rmcein bulunmadan size kim syledi? BORDEU. Kimse byle bir eyin olmadn ve olmayacan sylemi deildir. MATMAZEL de L'ESPINASSE. Nasl, bu deta bir nevi Allah... BORDEU. Kabul edilebilecek tek Allah.. MATMAZEL de L'ESPINASSE. Byle bir Allah var olabilir miydi, yahut gelip geici olabilir mi? teden beri var olduu gibi. BORDEU. phesiz: kinatn iinde madde, kinatn bir paras olduuna gre deimelere unyacak, ihtayarlyacak, lecektir. MATMAZEL de L'ESPINASSE. Aklma baka garip bir dnce daha geliyor...

50

KONUMALAR

BORDEU. Sylemenize lzum yok. Ne olduunu biliyorum. MATMAZEL de L'ESPINASSE. Syleyin ne imi bakalm? BORDEU. ok enerjili madde paralarn bir zeknn birletirdiini ve tasarlanmas kabil olan birok mucizeleri dnyorsunuz. Bakalar da sizi gibi drmlerdi. MATMAZEL de L'ESPINASSE. Ne dndm kefettiniz. Ama bunun iin sizin pek de takdir etmi deilim. Delilie mkemmel istidadnz olduu belli. BORDEU. yle olsun. Fakat bu fikirde sizi rktecek ne var ki? Bu iyi veya fena ruhlarn bir salgn; tabiatn en sabit kanunlar dahi tabi millerle hkmsz kalr; genel fiziimiz daha zorlar ama, mucizeye asla yer bulunmaz. MATMAZEL de L'ESPINASSE. Dorusu, insan bir eyi tasdik ve inkr ederken ok ihtiyatl olmal. BORDEU. Haydi siz de, kim size bu eit bir olay anlatmsa, koca bir yalancdan baka bir ey deildir. Artk sizin sonsuz bir a olan rmceiniz de dahil olmak zere btn u hayali varlklar bir yana brakalm; sizin varlnza ve bunun nasl ekillendiine gelelim. MATMAZEL de L'ESPINASSE. Peki kabul. D'ALEMBERT. Matmazel yannzda biri var, orada sizinle konuan kim? BORDEU. Doktor. D'ALEMBERT. Bonjur Doktor; bu kadar erken burada ne iiniz var? BORDEU. Sonra renirsiniz. imdi uyuyun. D'ALEMBERT. Hani uykum da yok deil, hi bu kadar skntl bir gece geirmi olduumu hatrlamyorum. Ben kalkmadan gitmeyin. BORDEU. Gitmem. Bahse girerim ki matmazel, siz on iki yanda iken imdikinin yans kadar bir kk kadn, drt yanda iken de yar yarya kk bir kadn, Foetos halinde iken kk bir kadn, annenizin yumurtalnda iken de ok kk bir kadn olmak zere

KONUMALAR

51

daima imdi olduunuz halde bir kadn olduunuzu ve imdi g rldnz halde, balangtaki halinizi birbirinden ayran eyin, yalnz birbiri ardnca gelen bymeler olduunu dnyorsunuz. MATMAZEL de L'ESPINASSE. yle olsun. BORDEU. Bununla berdeber bu ok yanl bir dntr. Balangta hibir ey deildiniz. Balangta, babanzla ananzn kannda ve lenfasnda yaylm bir halde bulunan daha kk molekllerden meydana gelmi kk ve gzle grlmez bir nokta idiniz. Bu nokta zlm bir ilik, sonra da bir iplik huzmesi oldu. Buraya kadar imdiki gzel halinizden eser yoktur. Ve u gzleriniz, gzel gzlerinizde, bir anemom kendi kkne ne kadar benzemezse o kadar gze benzer yeri yoktu. pek huzmesinin her teli yalnz beslenme ile teekkl icab, ayr bir organ haline geldi: burada huzme tellerinin iinde deitiini ve bunlar meydana getiren organlan yok farz ediyoruz. Huzme tamamiyle duygulu bir sistemdir, bu ekilde devam etseydi, souk, scak, tatl, kat gibi basit duyarlkla ilgili olan btn izlenimleri alrd. Birbiri ardnca gelen, birbirlerine nazaran deiik olan ve deiik iddette bulunan bu izlenimler belki bir hafza bir benlik uuru, dar bir dnce kabiliyeti meydana getirebilirdi. Fakat bu salt ve yaln duyarlk, bu dokunma, tellerden herbirinden meydana gelen organlar tarafndan eitlendirilir. Tellerden biri kula meydana getirir bundan da bir eit dokunma olan ses ve grlt doar. Bir bakas dama meydana getirir ki burada da tat dediimiz yine bir eit dokunma meydana gelir. Bir ncs bunu meydana getirir ve burnunun iini de diyerek koku denilen bir eit dokunmann domasna yol aar. Birden bire gze ekil vererek drdnc bir dokunmay meydana getirir ki buna da renk deriz. MATMAZEL de L'ESPINASSE. Ama sylediklerinizi iyice anladmsa altnc bir duyunun, gerek bir hnsa'nn olamyacam ileri srenler, ahmaktrlar, tabiatn garip bir tel huzmesiyle bilmediimiz bir organ meydana getiremiyeceini onlara kim sylemi? BORDEU. Yahut iki cinsi karakterize eden iki telle, Haklsnz, sizinle konumak pek zevkli; yalnz sylenenleri kavramakla kalmyor, bunlardan beni hayrete dren bir dorulukla neticeler de karyorsunuz.

52

KONUMALAR

MATMAZEL de L'ESPINASSE. Bana cesaret veriyorsunuz, doktor. BORDEU. Deil, vallahi, dndm sylyorum. MATMAZEL de L'ESPINASSE. Tellerden birkann ne ie yaradklarn anlyorum, ama tekiler ne oluyor? BORDEU. Sanr msnz ki, sizden baka herhangi bir kimse bu meseleyi dnm olsun? MATMAZEL de L'ESPINASSE.Tabi. BORDEU. Hi de kibirli deilsiniz. teki teller de, organlar arasnda ve vcudun ayr kurular arasnda ne kadar farkllk varsa o kadar dokunma meydana getirirler. MATMAZEL de L'ESPINASSE. Ya peki bunlara ne ad verilmektedir? imdiye kadar bunlardan bahsedildiini hi duymadm. BORDEU. Adlar yoktur. MATMAZEL de L'ESPINASSE. Niin? BORDEU. Bunlar vastasiyle uyarlan duyumlar arasnda, teki organlar tarafndan uyarlan duyumlar arasndaki kadar fark yoktur da ondan. MATMAZEL de L'ESPINASSE. Sahiden, ayan, elin, kalalarn, karnn, midenin, gsn, akcierin, yrein ayr duyumlar m olduunu sanyorsunuz? BORDEU. Evet yle sanyorum. Eer cesaret edebilseydim, size sorardm ki bu adsz duyumlar arasnda. MATMAZEL de L'ESPINASSE. Ne demek istediinizi anlyorum. Hayr. Yazk ki o kendisinde tektir. Peki ama bize bol keseden acs zevkinden ok bir sr duyum balamanzn sebebi ne? BORDEU. Sebebi mi? nk ounu ayrdediyoruz da ondan. Eer bu kadar eitli dokunma olmasayd, haz ve elem duyar, fakat bunlarn yerini bilemezdik. O zaman grmenin yardmna muhta olurduk. Byle olunca bu artk bir duyum ii deil, bir deney ve gzlem ii olurdu.

KONUMALAR

53

MATMAZEL de L'ESPINASSE. Parmam acyor, dediim zaman, acyan yerin parmam olduunu neden sylediimi sorarlarsa, parmam duyduumu, ondan ac duyduumu ve bylece parmamn hasta olduunu anladm sylemem lzm gelir. BORDEU. Tamam, Gelin de sizi kucaklayaym. MATMAZEL de L'ESPINASSE. Memnuniyetle geliyorum. D'ALEMBERT. Doktor, Matmazel'i kucaklyorsunuz ha! Tam size gre bir i! BORDEU. Bunu ok dndm. Sarsntnn yeri ve ynnn huzmenin balangcndaki ani hkm tyin etmek iin yeter olmadn sanyorum. MATMAZEL de L'ESPINASSE. Bunun hakknda bir ey bilmiyorum. BORDEU. phesiz houma gidiyor. Tabi nitelikleri sonradan kazanlm alkanlklar olarak grmek pek yaygn ve bizim kadar eski bir dntr. MATMAZEL de L'ESPINASSE. Aksi de doru. BORDEU. Gryorsunuz ki, ne olursa olsun, konusu hayvann ilk teekkl olan bir meselede, gz ve dnceyi eklini alm olan hayvandan ayrmamak, meseleden ok uzaklamak demektir. Bundan baka hayvann daha ilk tohum halinde bulunduu zamanlara kmak gerektiini anlam bulunuyoruz. Bunun iin sizi imdiki yapnzdan syrarak dnmek, yumuak lif lif, ekilsiz, solucan gibi bir ey olduunuz, bir hayvandan ok bitki soanna veya kkne benzediiniz zamana kadar gitmek lzm. MATMAZEL de L'ESPINASSE. Eer sokakta rplak dolamak det olsayd, buna uyan ne ilk, ne de son insan ben olmazdm; bunun iin belki istediiniz ekle sokun u artla ki bir ey reneyim. Bana her huzme telinin, bir organ meydana getirdiini sylemitiniz. Bunun byle olduunun delili ne? BORDEU. Tabiatn bazan yapt eyi siz de zihninizde yapn: bu tel huzmelerinden birini bozun: mesel gzleri meydana yetirecek olan teli: byle bir ey olabileceini sanmaz msnz?

54

KONUMALAR

MATMAZEL de L'ESPINASSE. Belki hayvann gzsz olacan kabul etmek artiyle. BORDEU. Alnnn ortasnda tek bir gz bulunurdu. MATMAZEL de L'ESPINASSE. Ama bu bir Kyklope olur. BORDEU. Evet bir Kyklope. MATMAZEL de L'ESPINASSE. O halde, Kyklope pekl hayali bir varlk olmayabilirmi? BORDEU. O kadar ki, size byle bir mahlk gsterebilirim. MATMAZEL de L'ESPINASSE. Peki bu aykrln sebebini kim bilebilir? BORDEU. Bu garibeyi terih eden ve onda tek bir grme andan baka bir ey bulamyan kimse. Zihninizde tabiatn bazan yaptn yapn. Burunu meydana getirecek olan huzme telini yok edin, hayvan burunsuz olur; kula meydana getirecek olan huzme telini yok edin, kulaksz veya tek kulakl olur; terihci de, hayvan paralad srada ne koklama alarn, ne iitme alarn bulur; yahut da bunlardan yalnz birer tane aa raslar. Telleri yok etmee devam edin, hayvan basz, ayaksz, elsiz kalr; mr azalr, ama yine yaar. MATMAZEL de L'ESPINASSE. Byle olan hayvanlar var m? BORDEU. Muhakkak; hepsi bu kadar deil, huzme tellerini iki misline karn, hayvann iki ba, drt gz, drt kula, yumurtal, aya, drt kolu, her elinde de alt parma olur. Huzme tellerini birbirine kartrn organlarn da yeri deiir. Ba gsn ortasna gelir, akcierler, solda toplanr, kalb saa gider. ki teli birbirine yaptrn organlar birbirine karr: kollar vcuda yapr, kalalar, bacaklar ve ayaklar bir araya toplanr; bylece tasarlanabilecek her trl garibe meydana gelir. MATMAZEL de L'ESPINASSE. Fakat bana yle geliyor ki, hayvan kadar mrekkep bir bnyenin, bu noktadan, hareket halinde bir svdan belki de tesadfen birbirine kanm iki svdan, nk o zaman ne yapld katiyen bilinmez, meydana gelen bir bnye, bir bnye ki birbiri ardnca gelen saysz gelimelerle m-

KONUMALAR

55

kemmellemektedir; bir bnye ki dzenli veya dzensiz teekkl ince, yumuak ve hibir teli btn zerinde zararl bir tesir yapmadan koparlamyan, knlamyan, yeri deitirilemiyen bir ipek yumana baldr; byle bir bnyenin teekkl ettii yere ipeimin, ie daha fazla dolanmas, balanmas lzm gelir. BORDEU. Ayn zamanda sanldndan daha fazla bundan zarar grr; byle bir bnyeyi pek ok paralamak da mmkn deildir; bunun iin teekkl hakkndaki fikirler de gerekten epey uzaktr. MATMAZEL de L'ESPINASSE. Kt durumlar herhangi bir irsi kusura balanabilecek olan kamburlarla topallar mstesna, acaba bu bnye bozukluklarna gsterilebilecek dikkate deer rnekler var mdr? BORDEU. Hem de daha u gnlerde Pariste Charite hastanesinde yirmi be yanda, bir gs hastal neticesinde JeanBaptiste-Mace adl Teroyers'li bir oduncu ld. Bu adamn i gs ve karn boluklar ters bir durumda bulunuyordu; kalbi sada; karacieri solda, mide dalak, pankreas hep sada bulunmaktayd? Karaciere giden porta vena damar sada olacana soldayd. Uzun barsak kanalnda da ayn yer deitirme grlmekteydi, bbrekler bel nahiyesi fkralarnda birbirine yaslanm olarak deta bir atnal manzaras gsteriyordu. Btn bunlardan sonra bize bir de gabilletlerden bahsediyorlar ha! MATMAZEL de L'ESPINASSE. Garip ey. BORDEU. ayet, Jean-Baptiste-Mace evlenseydi ve ocuklar olsayd... MATMAZEL de L'ESPINASSE. E, bu ocuklar ne olurdu doktor? BORDEU. Umumi teekkle uyarland; ama ocuklarnn ocuklarndan biri, birka yzyl sonra atalarnn garip teekklne sahip olurdu. nk bu bozukluklar srama yaparlar. MATMAZEL de L'ESPINASSE. Ya bu sramalar neden ileri gelir?

56

KONUMALAR

BORDEU. Kim bilir? Biliyorsunuz ki bir ocuu iki kii meydana getirir. Belki millerden biri tekinin kusurunu dzeltmektedir. Bunun iin de bozuk olan a, garibe rkndan gelenin hkim olduu ve an teekkln kendi tesiri altnda brakt bir anda meydana gelir. Tel huzmesi btn hayvan trleri arasndaki ilk ve balang farkn meydana getirir. Bir trn huzmesindeki deiiklikler, bu trn btn garibeli deiikliklerini meydana getirir. (Uzun bir sessizlikten sonra Matmazel de l'Espinasse dalgnlktan ayrld, ve doktoru da u sualle kendine getirdi:) Aklma ok lgnca bir ey geldi. BORDEU. Ne? MATMAZEL de L'ESPINASSE. Belki erkek kadnn, kadn da erkein garibesidir. BORDEU. Eer kadn da erkek vcudunun btn ksmlarnn bulunduunu ve aradaki tek farkn ieri evrilmi bir torba ile, darya sarkan bir torbadan ibaret olduunu bilseydiniz, bunu oktan dnm olurdunuz. Dii bir foetus, insan yanltacak kadar, erkek foetus'e benzer; hatay meydana getiren ksm, dii foetus'da torba ieriye doru uzandka azalr; hibir zaman ilk eklini kaybedecek kadar silinip yok olmaz; Bu ekli kk lde muhafaza eder; ayn hareketi yapabilir; bu ksm hatt ehveti bile tahrik edebilir; guddesi, glf vardr, ucunda da bir nokta vardr ki bunun,bir sidik yolunun az olduu dnlebilir; erkekte erote balyarak skrotum'a kadar giden bir fasla vardr ki adna aparas denir, Skrotumdan mihbel'e kadar giden bir diki vardr ki bir nevi teyellenmi bir rahim dikii gibi grnmektedir. Bazs haddinden fazla bym kadnlarn sakal kar; hadmlarda hi sakal yoktur;bunlarn butlar kuvvetlenir; kalalar byr, dizleri yuvarlaklar, bir cinsin uzv karakteristiklerini kaybederken, tekinin karakteristiklerini kazanr gibidirler. di edilen araplarn seslerinin inceldii, kadn gibi giyindikleri, arabalarda onlarn arasnda oturduklar, i ederken meldikleri ve kadnlarda grlen halleri benimsedikleri grlmtr. Ama mevzuumuzdan epey uzaklatk. Bizim canl, duyumlu tel huzmemize dnelim.

KONUMALAR

57

D'ALEMBERT. Zannediy