konuşmalar - diderot

8/3/2019 Konumalar - Diderot

1/131


2/131

MLL ETM BAKANLII YAYINLARI-: 3124BLM ve KLTR ESERLER DZS: 974

Bat Klasikleri: 83

Kitabn adKONUMALAR

(Entrcticns)Yayn Kodu

97.34.Y.0002.1580ISBN 975.11.1660.0

Bask yl1998

Bask adedi5.000

Dizgi, bask, ciltMLL ETM BASIMEV

Yaymlar Dairesi Bakanl'mn6.2.1997 tarih ve 692 sayl yazlar ileikinci defa 5.000 adet baslmtr.


3/131

Bat Klasikleri

KONUMALAR(Entretiens)

DIDEROT

eviren AdnanCEMGL

stanbul 1998


4/131

5

DENS DDEROT

17131784

XVIII. yzyl Fransz filozoflarnn en ileri fikirlisi, en inklpsolan Diderot 1 ekini 1713 te Langres'de dodu. Babas bu ehirde birbak dkkn iletiyordu. Yani materyalist mektebinin efi birkk burjuva muhiti iinde domu ve bymtr. Gerek te-maylleri, gerekahsi alkanlklarnda bu muhitin izlerini tamtr.Aile hayat dolaysyle, ansiklopedistlerin iinde halka en yakn olanodur. Bununla beraber Diderot'nun babas hali vakti yerinde bir in-sand. lmnden sonra otuklarna brakt mirastan Denis'nin pa-yna iki yz bin frank kadar birey dmtr.

Diderot'nun babas, ocuklarn yksek hayata kartrmak iinbyk bir arzu duymaktayd. Halbuki o zamanlar, bu eit arzularakendini kaptran kk burjuvalar iin cemiyette mevki sahibi olmann

tek bir yolu vard

: olan ocuklar

papaz olarak yetitirmek, ev-lenmiyen kzlarda zengin bir manastra yerletirmek. htiyar Diderot bu yoldan yryerek byk olu Denis ile k Didier'yi Lang-res'deki cizvit kolejine verdi ve kzlarndan birini de bir manastrasoktu. Daha sonralar Diderot, La Religieuse adl romannda bu kz-kardeinin bana gelenleri anlatmtr. Kk kardeine gelince, o daLangres Katedralinin sayl bir papaz olmutu. Fransz papaz snfonu daima hem bir model hem de tariz vesilesi olarak dinsiz aa- beyinin karsna karmtr. Gerekten de ne garip tecellidir ki ba-basnn iman btn bir papaz olarak yetitirmek istedii Denis hem demateriyalist olmutur.

Diderot'nun ocukluuna ait ok ey bilmiyoruz. Lkin iyi -retmen olan Cizvitler bu ocuun meziyetlerini ve istidadn ke-

fetmilerdi, onun uzun gezmelere olan meylini bildikleri iin, bir gnbabaocandan kaarak, hocalarndan biriyle uzaklara gitmee onu te-vik etmilerdi. Hareket edecekleri akam kendisini yakalyan ba-basna, Paris'e gidip orada cizvitlere gireceini syledi. Babas bunufena karlamad ve bir mddet sonra bu arzusunun ger-ekleebileceini vadetti. On be yana girince Paris'e gnderdi.


5/131

6 KONUMALAR

Paris'e geldikten sonra, Denir, d'Hardourt kolejine girdi. Buradaeski dillerle, matematie alt. Bu almalar onu teolojiden so-utuyor, nefret ettiriyordu. Byle de olsa bu kolej onun zeksna ile-ride kendi kendine kefedecei ufuklar amaya elverili deildi. Di-

derot bu kolejde tahsilini bitirerek 2 eyll 1732'de maitre es artsnvann kazand. Babasnn honutsuzluuna aldr bile etmeden ka-tiyen papaz olmyacan sylyordu. Babas aresiz boyun eip o-luna bir i aramak zorunda kald ve hemerilerinden bir noterin yannakoydu. Fakat delikanl iinden ok o saralarda kibar leminde ve limmuhitlerinde pek moda olan ngilizceye alyordu. te bu sralardakendini tamamiyle Hobbes'un, Lock'un ve Nevvton'un eserlerine vard.

Bir taraftan da ihtiyar Diderot olunu sktryor, papazla de-ilse bile, belli ve erefli bir ie girmeye zorluyordu. Kz Mme deVendeul'un yazdna gre, Diderot babasna adam ldrmee niyetiolmad iin hekim olmak istemediini, noterliin de ok incelikleriolan g bir meslek olduunu, avukatl gnl holuuyla kabul ede-bileceini, fakat btn mr boyunca hep bakalarnn ileriyle u-ramaktan fena halde tiksindiini sylemiti.(1)

Bunun zerine babas meseleyi kknden halletmek zereDenis'ye bir ltimatom gnderdi. Oluna ya Langres'a dnmesini,yahut da artk kendisine para gnderemeyeceini bildiriyordu. Olubu ikinci kk tercih etti ve Paris'de kald. Bu hdise 1733 1734 s-ralarnda olmutur. O andan itibaren Diderot iin ba bo hayat, avarebir artist hayat balam oluyordu.

Bir tavan arasnda oturuyordu. Bu tavan arasnn kaps belirli birii olmyan evsiz barksz ahbaplara daima akt. Srtnda eski pskbir elbiseyle dolar dururdu.

Baba kararnda inadetti ve hi para gndermedi. Annesi, on ylzarfnda defa birka para gndermiti. Diderot nce matematik,daha sonralan ingilizce dersleri vererek kt kanaat yayor; una bunabir mektup, bir yaz yazyor, bazlarna nutuk bazlarna da vaaz suretikaleme alyordu. Mesel, Allah kelmn Amerika yerlilerine du-yurmak isteyen bir misyonere vaaz rnekleri yazmt. Daha dzenli

(1) Memoires de Mme de Vandeul: Oeuvres, tome 1, P. XXXII.


6/131

KONUMALAR 7

bir hayata ancak 1731 den itibaren kavuabildi. Bu srada sonradan ka-rs olan Antoinette Champion adl fakir ve kendi halinde gen bir kzlatanmt. O zaman Antoinette kk amarc dkkn ileten anasiyleberaber oturuyordu. Ksa bir zaman sonra gen adam kza talip oldu.kisi de bir yandan kzn anasnn, bir yandan da olann babasnn mu-kavemeti ile karlatlar. Nihayat 6 kasm 1743 de gizlice evlendiler.

Bu yllarda yazlarndan daha muntazam birekilde para gelmeebalamt. ngilizceden ciltlik bir Yunan tarihi tercme etti. n-sz yazan Buffon'un idaresinde, dier iki arkadaiyle birlikte alt cilt-lik bir t p lgati tercme etmeye balad. Herhalde onun kafasnda byk bir ansiklopedik lgat karmak fikri bu ii yaparken to-murcuklanm olmaldr. Bir mddet sonra yaz hayatndaki baarsnainanarak, tercmeyi brakt ve ahsiyetinin damgasn tayan eserlervermee balad. Geleneklerle ok az mnasebeti olan felsefi doktrinide o gnlerde ekillenmee balamt. Bununla beraber Diderot'yudaha balangcndan itibaren inklp bir fikir adam olarak gstermek

geree aykrdr. Onun fikirleri, ideolojik nderliini yapt bur- juvazinin gelimesine uygun olarak olgunlamtr. Gerekten deXVIII. yzyln ilk ve ikinci yarlarnn snrnda siyasi hayatn nabziddetle vurmaya balamt. Bu, kendini bilhassa katolik kilisesinindnya grne yneltilen ykc tenkitlerle aa vuruyordu. Modernbyk bir fikir ve siyaset adamnn dedii gibi:

Allah'n tenkidi, dnyann tenkidi; dinin tenkidi, hukukun ten-kidi; katolik teolojisinin tenkidi de siyasetin tenkidi oluyordu.

Bilhassa bu sonuncu tenkidin Fransa'da pek byk tesirleri olmutur.te Diderot inklp fikir hayatna bu noktadan balam bulunuyordu.

Diderot 1741 de, ngiliz ahlks Shafesbury'nn Characteristicsof men, mamers, o pinions adl eseriniEssai sur le merite et la vertuadiyle Franszca'ya evirdi. Diderot bu kitab, Langers ehrinin ruhanimuhitlerinde nemli bir ahsiyet haline gelmi olan papaz kardeinearmaan etmiti. Armaan iin yazd satrlarda, taassupla dinin biraraya gelemiyeceini ve faziletli olmak iin dindar olmann yet-mediini ifade etmiti. te Diderot'nun fikir gelimesinin byle sessizbaladn gryoruz. Fakat yalnz bu fikir, kardeini ileden -


7/131

8 KONUMALAR

katmasna ve aabeysine sen ahlkszlk uurumuna yuvarlanmsndiye ullanmasna sebep oldu. Ayn devirde de Diderot'nu Rousseauile ahbap olduu gryoruz. 1741 da tanmamlard. Fakat onlarnasl 1746 ile 1749 yllar arasnda sk fk olduklarn, sk sk birkk meyhanede ba baa verip hararetle mnakaalara daldklarngfyoruz. Bu dosta konumalara kansan nc arkada abbe deCondillac idi.

de ngiliz felsefesinden, bilhassa Lock'un felsefesinden szaard. Her biri amprizmi ve sansalizmi kendini ilgilendiren sahayatatbike alyordu : Diderot, hi olmazsa ilk zamanlarda, teolojiye,Condillac pisikolojiye ve bilgi nazariyesine, Rousseau'nda itimai me-selelere ve terbiyeye. Bu gurupta en geni bilgi ve gre sahip olanDiderot idi. Condillac'a mehurTraite des sensations adl eserinin anafikrini veren o olduu gibi, Rousseau'nun Dijon akademesine verdiimehur cevabn ilhamn da o vermiti.

Fakat arkadan yrdkleri fikir yolu gittike birbirinden ayl-d. Her ne kadar Condillac, ihsasla teemmln muadeleti fikrini atarakLock felsefesini am ise de, kendini bir trl fenomenizmden kur-taramamt. Rousseau da hibir zaman sansualist bir deizm fikrindenkurtulamamtr. lerinde daha ileri gidebilen, yalnz Diderot oldu.Daha 1741 den itibaren bir mataryalist felsefe program tasarlamayabalamt. Ayn zamanda dostluklar da gevemee balam, eskisohbetler sona ermiti. 1758 de ani bir bozuma diderot ile Ro-useau'yu birbirinden ayrd.

Diderot 1749 da Letne surles aveugles l'usage de ceux qui vo-ient(2) yi yazd. Bu kitap materyalist bir felsefenin ilk tasla sa-ylabilir. Ayn yllar zarfnda Diderot kalemini edebiyat sahasnda da

denedi. Bununla beraber ilk eserleri,Les bijovc indiscrets ile V oiseaublanc, conte bleubize ne burjua dram nn ncsn ne deJacquesle fatalisteQ) muharririni haber vermektedir.

(2)Krler hakknda mektup (ev. Adnan Cemgil) Mill E. Bakanl, Fransz klsikleri1945.

(3)Kaderci Jacaues (ev. Adnan Cemgil). Mill E. Bakanl, Fransz klsikleri serisi.


8/131

KONUMALAR 9

Her ne kadar Diderot bu kitaplar muharrir ad olmakszn kardise de, Fransa'da siyasi hava bulutlarla kaplannca, polis tarafndan ta-nnd, ve hapse atld. Avusturya hanedan harbi srasnda hkmet yeni

vergiler koymutu. Bu vergilerin sulhun imzas

ndan sonra kal-d

r

lmas

lzmd. Bu sulh 1748 nisannda imzaland. Fakat vergiler kaldrlmad.Halk bu vergiyi vermedi ve eyalet meclisleri de bu ha-reketi tuttu.Tazyik altnda kalan hkmet baz msaadelerde bulundu. Vergiler yaryarya indirildi; karklklar devam ediyordu. Alayl tr-kler,karikatrler yaylmaya balamt. Kilisede baz tazyik ted-birlerinebavurunca kral ve hkmet aleyhine yazlm bir sr bu- , ror vebeyanname ortal kaplad.

Siyasi durum bilhassa 1749 temmuziyle austos arasnda ok ger-ginlemiti. te o zaman hkmet byk apta tazyik tedbirlerine ba-vurmaya karar verdi. Bastille ve Vincennes zindanlan birok muharrir,edebiyat, lim ve hatt jansenist papaziyle doldu, tat. te DiderotVincennes atosuna kaptlanlar arasnda bulunuyordu. Onu 1749 y-lnn 24 temmuzunda yakalamlard.

Diderot zindanda yirmi sekiz gn kald. Hrriyetine kavutuktansonra onun iin yeni ve uzun bir devir alyordu: bundan sonra Enc-ylopedie yi kurmaya alacaktr.

Diderot'un kafasnda bir ansikpoladik lgat karmak fikri 1740sralarnda domutu. Bu srada, balarnda Le Breton'un bulunduubir gurupun da byle bir proje hazarlamakta olduunu renmiti. Di-derot bunlarla temasa geti ve D'Alembert'in yardmn da salad.Balangta ngiliz Chambers'in ansikpoledisini on iki cilt halinde e-virmei dnmlerdi. Bu arada Diderot hapse atld. Hrriyetine ka-vutuktan sonra kendisini ihtirasla, hayatnn yirmi yln dolduran an-siklopedi almalarna verdi. Nihayet 1751 de Encylopedie'nin ilkcildi kt. lk iki ksm dolduran nsz Disdeurs preliminaired'Alembert yazmt. limlerin blnmelerine ayrlan nc blmde Diderot tarafndan yazlmt. kinci saydan itibaren papazlar, an-siklopediye kar ayaklandlar ve toplatlmas iin kraldan emir -karttlar. Diderot bundan da ylmad. Btn enerjisiyle alarak heryl bir cilt kard. Bu srada ahsi eserlerine daha az yer vermee ba-


9/131

10 KONUMALAR

lamt. Bunlar arasnda en mhimi 1754 de yaynladPrensees surV interpretation de la nature'dr. Bu kitap aka materyalist bir eser-dir. Metod ve teori bakmndan ehemmiyeti byktr.

Bu s

rada Dedirot'nun sanat anlay

da gittike olgunla

yordu.Aristokrat sanatn karsna bir burjuva sanat karmaya hazrlanyordu.Eserlerinde basit insanlarn, byklerin gznden kaan sade yaayn,onlarn zevklerini ve kederlerini anlatyordu. Bu bakmdan Diderot yep-yeni bir sanat nevinin, edebiyat tarihine Burjuva dram diye geen tar-zn kurucusu olmutur. Bu anlayla 1757 deLefils Naturel, 1758 de deLe Pere de Famille adl piyesleri yazd. Bu piyesler bugn iin bykbir deer tamasalar bile yeni bir r ama bakmndan ehemmiyetliolduklar iin XVIII. asrda btn Avrupa'da n kazanmlard. Ayn ylkard sur la poesie dramatique de dram anlayn kat olarak for-mlletirmitir. Daha ileriki yllarda almalarna hzla devam ederken,bilhassa ansiklopedi yznden bana birok dert aldn gryoruz.nce D'Alembert papazlarn gittike artan dmanlklarndan korkarak

ayrlyor. Bir mddet sonra Voltaire de ayn yolu tutuyor. 1758 de Ro-usseau ile aralan kat olarak almtr. Btn bu dostlarnn vefasz k-tklarndan doan kederleri yannda bir ihanet onu derinden derine sar-syor. Encylopedie'yi karan Le Breton gizli baslan son on cilttekimaddeleri elden geiriyor, yumuatyor, kendisince zararsz hale ko-yuyor; bazen btn mnasn mahvederek ldryor. Diderot bu iin far-kna tesadfen 1764 te varm ve ilk provalar grdkten sonra Le Bre-ton'nun bunlar nasl ksrlatrdn anlamtr. Bu ihanet Diderot'yuileden karyor, kz Mme de Vandeul, o zaman babasnn nasl fer-yadettiini, ii brakmaya kalktn Htralar nda anlatr. Diderot, 2kasm 1764 te Le Breton'a unlar yazmt:

Siz beni iki yl alaka aldattnz. Zamanlarn size vermi olan

yirmi namuslu insann emeini ldrdnz, yahut vahi bir hayvanaldrttnz. Onlar, hibir karlk beklemeden gece gndz iyiliktenve hakikatten baka birey dnmeden almlard. Tek mitleri fi-kirlerinin yayldn grmek, lyk olduklar takdirleri toplamaktanibaretti ki sizin hakszlnz ve nankrlnz onlar bundan da mah-rum etmi bulunuyor.


10/131

KONUMALAR 11

Buna ramen Diderot iinde hep bu acy tayarak almalarnadevam ettii ve mrnn yirmi yln verdii dev gibi eseri tekbanayrterek bitirdi.

17721755 aras

ndaki devre Diderot'nun kendisini hemen ta-mamiyle ansiklopediye verdii ve baka ilere pek az yer ayrd yl-lara tesadf etmekle beraber hayatnn en yaratc devreleri olmu,btn aheserlerini o yllarda yazmtr.

Diderot bilginin ve sanatn her sahasnda kalemini kolaylkla y-rtebilen nadir yaradll bir insand. Onun bu devirde yazd ki-taplarn lmnden sonra baslm olmasnn ehemmiyeti yoktur. Bueserler dost evrelerin dnda duyulmutu. Grimm bunlar el yazmasgazetesinde haber veriyor, yabanc memleketlere tantyordu.

1773 e kadar Diderot, felsefe sahasnda l'Entretien entre d'Alem-bert et Diderot; le Reve de d'Alembert; La site de l'entretien. (1769)(4)nevinden aheserler yazmt. 1770 dePensees sur l' inter prelatiun de

la nature'deki temay

tekrar ele alarak Principes philcsophiques surlamatiere et le meiavement'yazd. Bu kitabn d'Holbach'n Systheme dela Nature adl eseriyle byk bir ball vardr. Diderot itimaifelsefe meseleleriyle, kendisi iin daima tazeliini muhafaza eden dinmeselelerine 1772 de yazdSupplement du voyage de Baugainvillede yer vermiti.

Diderot nesirle yazl edeb eserlerinin en nemlilerini de bu de-virde vermitir. 1760 da mehur Religieuse' yazd. 1762 deLe Neveude Rameau(5)'yu bilirdi. Diyalog eklinde yazlm olan bu kitap, btn on sekizinci arn olduu kadar, dnya edebiyatnn da ta-zeliini, kuvvetini hi kaybetmiyen en parlak aheserlerindendir. Budiyaloglarda, neeli ve iir dolu bir fanteziye brnm olarak yaplancemiyet tenkitleri, bugn bile kuvvetinden, doruluklarndan hibirey kaybetmemitir. Goethe,Le Neveu de Ramau'nun msveddeleriniokuduu zaman Fransz dehasnn bu gzel eserini kendi mem-leketinde de tantmak iin bir solukta Almancaya tercme etmiti.

(4)Bu felsefi diyalog Konumalar ad altnda kan bu kitapta toplanmtr.(5)Rameau'mm Yeeni (ev. Adnan Cemgil): Mill Eitim Bk. Fransz klsikleri serisi, 1946.


11/131

12 KONUMALAR

Diderot 1773 te nesirle yazlm byk bir epope olan Jacque LeFataliste'i bitirdi. Bu ana eserin yannda da gerekten artistik min-yatr denilebilecek kk yazlar yazmaktan da geri kalmyordu. 1773deParadoxes sur le Comedien'i(6) yazd. Bu kitapta Diderot dorudandoruya tiyatroyu ve aktrn oyununu ele almaktadr. Diderot gzelsanatlarla (arts) el sanatlar veya zanaatlar (metiers) arasnda ok byk sanlan mesafeyi kolayca amt. Her ne kadar onun teknikzerine yazlm belli bal bir eseri yoksa da, ansiklopedideki resimlerve tablolar onun teknie verdii ehemmiyetin canl bir vasikasdr.Devrindeki zanaatlarda kullanlan aletlerin ve makinelerin resimleriniatelyelere giderek bir bir kendi yapm veya beraber gtrd res-samlara yaptrtmt. Makinelerin kullanl hakknda zanaatkarlarla,iilerle uzun uzadya konuur, onlan kendi eliyle sker, sonra yinekurard. Ansiklopedinin bu konudaki maddeleri bize endstriinklbnn arifesinde, tekniin durumu hakknda ok kuvvetli vedoru bir bilgi vermektedir. Diderot bylece zanaatlar incelerken bun-

larda alan iilerle, onlarn haliyle de yakndan ilgilenmi, ii s-nfnn varln da tanmtr. ilerin yaayndan bahsederken:Eer gndeliki yoksulluk iinde ise, millet de yoksul demektir(7)diye yazmt. ,

Diderot'yu 1773 ylma yani altm yana - kadar bylece durupdinlenmek bilmeden alr gryoruz. Bu ihtirasl almaya o ylRusya'y yapt uzun seyahat biraz aralk vermiti.

* *

Rusya'y sert bir klelik sistemi, Asyal metotlariyle despotaidere eden Katerine II. Avrupa'da kendine sempati toplamak iin hrfikirli mnevverlere, bilhassa Fransann aydnlk filozoflarna sempati gstermekten, onlarla dostluk balan kurmaktan geri dur-

muyordu. Bilhassa d'Alembert'e olunun hocaln teklif etmi, Vol-taire'e Katerina II. nin asr n yazdrmaya alm, bunlara devrin

(6)Aktrlk hakknda aykr dnceler. (S. Esat Siyavugil) Fransiz klsikleri 1943(7)Lettres a Mile Volland, 15 Juin 1774; Sophie Volland'a Mektuplar (ev. E. Deri)


12/131

KONUMALAR 13

modas gereince maalar balatmt. Bu arada Diderot' ya da yakn bir alka gstermiti. Artk ihtiyarlyan filozofun kzna drahoma ve-rebilmek iin ktphanesini satmak istediini Paris'teki sefiri Ga-litzin'le, Diderot'nun en yakn dostlarndan Grimm'den renmi,1765 te ktphaneyi 15.000 franga satn alm fakat byk bir c-mertlik gstererek, lmne kadar bu ktphaneden faydalanmasnamsaade etmi, stelik de Diderot'yu bu ktphaneye ayda 1000 frankmaala ktphaneci tyin etmiti.

1773 ylnn 28 eyllnde Diderot, Saint-Petersburg'a gelmiti.Katerina onu byk bir muhabbetle veya byle grnerek karlad.Halbuki filozof arienin kendisini ancak bir iki defa kabul edeceinisanyordu.

Diderot Katerina hakknda ilk intibanyle ifade etmiti: ondaKleopatra'nn cazibesiyle, Brutus'un ruhu birlemi Diderot, Ka-terina'nn karsnda, Paris salonlarnda veya dostu d'Holbach'n mec-lisindeki kadar ak szllkle konumu, dncelerini olduu gibisylemekten ekinmemiti. Katerina da byk bir ustalkla ona candangrnr gibi yapmt. Fakat bu alka ve yaknlk bir maskeden ibaretti.Gerekten, inklp kafal filozofun fikirlerine kar byk bir antipatiduyuyordu. Netekim bunu 1787 de Coma de Segur'e yle anlatmt:

Onunla sk sk ve uzun boylu, konuurduk. Ama bunu fay-dalanmaktan ok bende uyandrd merak gidermek iin yapardm.Eer Diderot'nun sylediklerine kulak verecek olsam, im-paratorluumda her ey altst olurdu ve kanunlar, idareyi, siyasetikaldrp bunlarn yerine birtakm ok garip nazariyeleri koymam ge-rekirdi. uras muhakkaktr ki klelie dayanan bir devletin bandabulunan bu arie, Diderot'nun inklp burjuva nazariyelerine, garipnazariyeler adn veriyordu. Saraya bal tarihilerin uydurduklar ma-

saln aksine olarak feodal bir devletin banda hkm sren KaterinaDiderot'nun fikirlerinden yani gen ve inklp Burjuvazin'in g-rlerinden nefret ediyordu. Diderot da bunu farketmi, fakat al-akgnlllkle yle aa vurmutur:

Filozofun gziyle, hkmdarn gz baka baka gryor. Ka-terina II. nin ltuflar ve yapmacklar onun despotluun herekline


13/131

14 KONUMALAR

kar duyduu derin nefreti zerre kadar azaltmamtr. Bilkis o Ka-terina, vari aydn despotlara olan kinini birok frsatlarda aa vur1mutu. Bir millet iin bana dil, bilgili bir aydn despotun ge-

mesini en byk felket say

yordu. Ona gre byle ayd

n bir despotahsnda despotizmi sevdirerek milleti bir koyun srs haline getirir.Bylece Diderot btn fikirlerinde olduu gibi, siyaset alannda daileri bir inklp olmutu. Bundan dolay da o, fikirleri birok cep-helerde birbiriyle tenakuz halinde bulunan Voltaire'den ve Ro-usseau'dan ziyade XVIII. asr dnnn mmessili ve inklpfikir hareketlerinin en tam, en atlgan efi olmutur.

Diderot'nun ahsiyetindeki btnle, son nefesine kadar ileri veinklp fikirlere ballna gzel bir rnek:

19 ubat 1784 te kan kusarak yataa dmt. Ak cierlerindenbiri tamamiyle su dolmu, stelik vcuduna inme de inmiti. Onun buhalini duyan mahalle papaz, dinsiz filozofu lm korkusiyle imana

getireceini umarak baucuna gelir. nk o, nice byle Allah'

inkreden serbest fikirlinin can ekiirken istavroz kardn grmtr.Filozof, papaz gler yzle karlar. Dosta konuulur. Papaz da bunufrsat bilir, imdiye kadar yazdklarnn yanl olduunu iln ederseefkr umumiye zerinde iyi bir tesir yapacan syler. lmek zereolan Diderot'nun cevabudur:

Belki, papaz efendi, ama byle birey yaparsam, hayaszcayalan sylemi olurum.

Kz Mme de Vendeul'n anlattna gre de, lmnden bir gnnce dostlariyle uradan buradan konuurken sz felsefeye hangi yol-dan ulalabilecei konusuna gelir. Diderot yle der: felsefeye git-mek iin ilk adm imanszlktr.

Ertesi sabah, 31 haziran 1784, Diderot biraz doktoriyle konuur.Fakat herkes sofraya otururken kars kendisine seslenir. Cevap gel-mez: Diderot lmtr(8)

(8) Bu nsz; [1. K. Luppol, DDEROT, Paris 1936, S 57-93] den hulasa olarak tercmeedilmitir.


14/131

DIDEROT

KONUMALAR

15


15/131

17

DIDEROT

KONUMA

D'ALEMBERT'le DIDEROT arasnda

D'ALEMBERT. Bir varlk herhangi bir yerdedir, fakat uzaynhibir noktasnda bulunmaz; bir varlk ki uzaml deildir, fakat uzam-da bir yer doldurur: bu uzamn her parasnn tamamiyle altndadr;maddeden temelli olarak ayrdr, fakat ona baldr, durmadan onu ta-kibeder ve kendi hareket etmeden hareket ettirir, maddeye etki yaparve onun geirdii her trl deimeye urar. Bir varlk ki hakknda enufak bir fikrim yoktur; bu kadar tezatl yaps olan bir varl kabuletmek dorusu g bir ey. Ama bunu inkr eden de baka bir ka-ranla decektir. nk nihayet, onun yerine koyduumuz u du-yarlk (sensibilite) dediiniz hal, eer maddenin umumi ve temelli birnitelii ise, bir tan da duymas gerekir.

DIDEROT. Neden olmasn?

D'ALEMBERT. Byle bireye inanmak ok g.

DIDEROT. Evet, kestii, yonttuu, ezdii halde, tan fer-yadettiini hi duymyan biri iin bu byledir.

D'ALEMBERT. nsanla heykel, mermerle canl et arasnda ne

fark grdnz sylemenizi isterdim.DIDEROT. ok az. Canl etten mermer, mermerden de canl et

yaplr.

D'ALEMBERT. Ama biri teki deildir.

DIDEROT. Zinde kuvvet dediiniz eyin, l kuvvet olmaygibi.


16/131

18 KONUMALAR

D'ALEMBERT. Ne dediiniz anlamyorum.

DIDEROT. Anlataym. Bir cismin bir yerden baka bir yere ta-nmas hareket deildir, hareketin eseridir. Duran bir cisimde ne

kadar hareket varsa, ta

nan bir cisimde de o kadar hareket vard

r.D'ALEMBERT. Yeni bir gr.

DIDEROT. Ama bundan dolay da daha az gerek deil.Duran cismin olduu yerden baka bir yere gitmesini nliyen engelikaldrn, cisim yerini deitirir. u koca mee gvdesini saran havaybirden bire boaltn, iindeki su bir anda etrafa yaylacandan, gv-deyi yz bin paraya ayrr; sizin vcudunuz iin de ayn eyi sy-liyebilirim.

D'ALEMBERT. Peki yle olsun. Ama hareketle duyarlk ara-snda ne mnasebet vardr? Siz aba, zinde bir kuvvetle, l bir kuvvetolduu gibi, etkin bir duyarlkla duran (tl) bir duyarlk olduunukabul ediyor musunuz? Canl bir kuvvet ki yer deitirmekle kendini

gsterir; l bir kuvvet ki kendini basnla belli eder. Biri hayvandaki,teki de, hatt bitkideki baz gze arpan eylemlerle vasflanan biretkin duvarlk; varlndan etkin duyarlk haline geiinde haberli ol-duumuz bir duran duyarlk. Sizin sylemek istediiniz bunlar m?

DIDEROT.Enfes. Sylediiniz gibi.

D'ALEMBERT. Bylece heykelde yalnz bir duran duyarlk; in-sanda, hayvanda, hatt belki bitkide de etkin duyarlk bulunmu oluyor.

DIDEROT. phesiz mermer ktlesiyle et Sokusu arasndafark vardr. Ama yalnz bundan ibaret olmadn da kabul edersiniz.

D'ALEMBERT. Muhakkak. D ekilleri bakmndan insanlaheykel arasnda ne kadar benzerlik olursa olsun, i yaplar arasndahibir mnasebet yoktur. En usta bir heykelcinin kalemi bile, bir deri

parsn yapamaz. Fakat bir l kuvveti canl kuvvet haline ge-irmenin ok kolay bir yolu vardr. Bu, gzmzn nnde gndeyzkere olan bir olaydr. Buna karlk bir cismin duran duyarlk ha-linden etkin duyarlk haline nasl geirildiini gremiyorum.

DIDEROT. Grmek istemiyorsunuz da ondan. Bu da tekikadar yaygn bir olaydr.


17/131

KONUMALAR 19

D'ALEMBERT.Bu kadar yaygn olan bu olay nedir, syler mi-siniz, ltfen?

DIDEROT, Syliyeceim. nk siz sylemee uta-

n

yorsunuz. Bu her yemek yiyiinizde olan eydir.D'ALEMBERT. Her yemek yiyiimde mi?

DIDEROT. Evet; nk yemek yerken, ne yapyorsunuz, bilirmisiniz. Gdann etkin duyarlna kar koyan engelleri kal-dryorsunuz; onu kendinize katyorsunuz; ondandan et yapyorsunuz;onu canlandryorsunuz; onu duyar klyorsunuz ve ite sizin gda ze-rinde yaptnz eyi, keyfim isterse, ben mermer zerinde yaparm.

D'ALEMBERT.Peki ama nasl?

DIDEROT. Nasl m? yenecek hale sokarak.

D'ALEMBERT. Mermerin yenecek hale sokulmas! Bu bana okadar kolay grnmyor.

DIDEROT. Bu iin nas

l yap

ld

n

gstermek elimde. Gr-dnz heykeli byk bir havana kor ve kuvvetlice eze eze...

D'ALEMBERT. Aman durun; bu heykel Falconnet'nin bira-heseridir. Bu Huez veya bir bakasnn eseri olsa bile...

DIDEROT. Falconet'ye bu i, hi tesir etmez: heykelin pa-rasn almtr ve Falconet bugn hakknda ne dndklerine olduu-kadar gelecekte de ne dneceklerine pek az nem verir.

D'ALEMBERT. Pekl. Heykeli tuzbuz edin bakalm.

DIDEROT. Mermer ktlesi incecik toz haline geldii zaman, bu tozu hmse veya bitki yetitiren topraa kartrrm; beraberceyoururum; bu karm sularm; bir yl, iki yl, bir asr rsn diyebrakrm. Benim iin zamann hibir nemi yoktur. Sonra btn bu

hamur, az ok mtecenis bir hale geldii, hms olduu zaman da neyaparm bilir misiniz?

D'ALEMBERT. Herhalde hms yemee kalk-myacanzdan eminim.

DIDEROT. Evet. Ama benimle hms arasnda bir birleme,bir kaynama yolu vardr; bu da kimyagerin verdii adla bir latustur


18/131

20 KONUMALAR

D'ALEMBERT. Latus, yani bitki mi?

DIDEROT. ok doru sylediniz. Bu topraa bezelye, bakla,lahana ve daha baka sebzeler ekerim. Bitkiler toprakla beslenir, ben

de bu bitkileri yerim.D'ALEMBERT. ster doru, ister uydurma olsun, u mer-merden hmse, hmsten bitki lemine, oradan da hayvanlarlemine, ete gei houma gitti dorusu.

DIDEROT. Grlyor ki, etten, yahut kzmn dedii gibi, ruh-tan etkin olarak duyar bir cisim yapyorum. Her ne kadar ortaya koy-duunuz problemi tamamiyle zememi isem de, hi olmazsa bunaolduka yaklam bulunuyorum. nk siz de kabul edersiniz ki birmermer parasiyle duyan bir varlk, duyan bir varlkla, dnen birvarlk arasnda hayli fark vardr.

D'ALEMBERT. Kabul ediyorum. Btn bunlarla beraberduyan varlk, henz dnen varlk deildir.

DIDEROT.leriye doru bir adm daha atmadan, msaade bu-yurun da size Avrupa'nn en byk hendesecilerinden birininhikyesini anlataym. Balangta bu harikulade adam ne idi? Hi.

D'ALEMBERT.Nasl hi? Hiten hibirey olmaz.

DIDEROT. Siz kelimelerin stnde fazla duruyorsunuz.Demek istiyorum ki anas gzel ve hoppa rahibe Tencin(9) erginlik ya-na girmeden subay La Touche da delikanl olmadan nce, bizim hen-desecinin ilk tohumlarn meydana getirecek olan molekller bu ikigen ve narin bnyenin iinde dalm bir halde bulunuyordu; Lenfleszlmekte ve kana karm olarak damarlarnda dolamakta idi. Bir-lemelerini salyacak olan depolara, yani anasiyle babasnn yu-murtalklarna yerleinceye kadar da bu bylece devam etti. Yer-

leince de artk bu nadir tohum meydana gelmi oldu. Sonra daherkesin bildii gibi, bu tohum Fallop kanallarndan rahme geliyor,uzun bir kuyrukla rahme balanyor, yava yava byyor ve ftshaline geliyor; nihayet karanlktan kma zaman gelip atyor. Artk

(9) Grlyor ki bahis mevzuu olan D'Alembert'in kendisidir. nk d'Alembert bun-larn evlenme d dnyaya gelmi oullaryd.


19/131

KONUMALAR 21

domutur. Onu, kendisine adn veren Saint - Jean de Rond ki-lisesinin merdivenlerine brakyorlar. Bulunmu - ocuklar yu-vasndan alnyor. Onu camcnn iyi kalbli kars, madam Ro-usseau'nun memesine yapm gryoruz. Besleniyor, vcuta veruha geliiyor, edebiyat, mekaniki, hendeseci oluyor. Btn builer nasl oluyor, biliyor musunuz? Yiyerek ve bunun gibi tamamylamekanik baka ilerle. Btn bu olan bitenlerin drt kelime ile umumiforml udur: yiyin, sindirin, szn in vasi licito, et fiat bomo se-cumdum art em. Buna gre Akademide bir insann veya bir hayvannmeydana geliindeki merhaleleri izah eden kimse, yalnz birtakmmaddi miller kullanacaktr ki, bunlann birbiri ardnca cansz bir var-lk, duyan bir varlk, dnen bir varlk, ekinoks noktalarnn ge-rilemeleri hareketine ait problemi zen bir varlk, stn bir varlk, m-kemmel bir varlk, ihtiyarlyan, mahvolan, len, dalan ve bitek topraakansan bir varlktr.

D'ALEMBERT. Demek ki, siz tohumlarn daha nceden var

olduklarna inanmyorsunuz?DIDEROT.Evet.

D'ALEMBERT. Oh! Bu sznzle beni o kadar ke-yiflendiriyorsunuz ki.

DIDEROT. Btn bunlar bir deneye ve bir dne kar sy-lenmitir: bir deneye ki bu tohumlar, bou bouna, yumurtada ve bellibir yaa varmam olan birok hayvanlarda arar; bir dne ki bize,maddenin, tabiatte paralannn bir son dura olduunu, halbuki zih-nin byle olmadn retmee kalkr ve bir atomun iinde btnbir filin ekil alm bir halde bulunacan, bu filin iinde de baka birfilin ekil alm halde bulunabileceini ve bunun bylece ilnihayedevam edeceini kabul etmekten tiksinir.

D'ALEMBERT. Ama bu tohumlarn nceden varolduklarkabul edilmeksizin tohumlar ilk hayvan nesillerinin meydana geliidnlemez.

DIDEROT. Yumurta m tavuktan, tavuk mu yumurtadan k-mtr, meselesinin sizi bu kadar zmesi hayvanlar balangta da bu-


20/131

22 KONUMALAR

gnk hallerinde farz etmenizden ileri geliyor. Ne delilik. Balangtane olduumuzu bilmediimiz gibi, ileride de ne olacamz bilemeyiz.Batakln iinde kmldyan gzle grlmez kurt belki byk bir hay-van olmaa doru yol almaktadr. Bykl ile bize korku veren iribir hayvan da belki gittike yer kurdu olmak yolunu tutmutur. Buhayvan belki zerinde yaadmz gezegenin zerinde geici venemsiz bir varlktr.(10)

D'ALEMBERT. Ne dedinizdi?

DDEROT. Diyordum ki... Ama, hayr, bu bizi ilk m-nakaamzdan uzaklatracak.

D'ALEMBERT. Bundan uzaklamz, uzaklamamz ne kar?

DDEROT. Zamann iinde birka bin yl ileri atlamama m-saade eder misiniz?

D'ALEMBERT. Niye etmiyeyim? Zamann tabiat iin hibirhkm yoktur.

DDEROT. O halde gnei sndrmeme raz oluyorsunuz?

(10) Diderot, Danvin'den bir asr nce transformizmi sezmi gibi grnmektedir.Penseessur V interpretation de la nature (1754) adl kitabnn LVIII, soru 2 de; nasl bitki vehayvanlar aleminde bir fert yaamaa balyor, byyor, mr sryor, snyor vekaybolup gidiyorsa, btn trler iin bu byle deil midir? Eer din bize hay-vanlarn, yaratcnn elinden bugn bizim grdmz ekilde km olduklarn -retmemi olsayd ve bunlarn balanglariyle sonlan zerinde en ufak bir pheyedmek caiz olsayd, kendi tasarlarna dalm olan feylesof hayvanln ezelden berimaddenin iinde dalm, onun ktlesine karm olan birtakm kendine has ele-manlar olduunu; bu elemanlarn bir gn, buna imkn hsl olduundan, bir-letiklerini, bu elemanlarn meydana getirdii, ambriyonun sonsuz birtakm bn-yelerden getiini ve gelitiini ve sonra birbiri ardndan hareket, duyum, fikirlerledne, uura, duygulara ihtiraslara, iaretlere, jestlere, seslere, telffuz edilen ses-

lere, bir dile, kanunlara, bilimlere ve sanatlara sahip olduunu; btn bu gelimelerinolabilmesi iin milyonlarca yln getiini, daha da baka ve bilmediimiz ge-limelerin, bymelerin olabileceini de dnebilirdi. Bundan maada, bir du-raklama halinin olduunu veya olacan hayvanlarn bu halden ard arkas ke-silmiyen bir alalma ile uzaklatn ve uzaklaacan ve bu srada da melekelerini,nasl kazanmsa yle kaybedeceini ve nihayet ebed olarak yok olacan, yahutdaha ziyade var olmakta devam edeceini^ fakat bu anda grldnden bambakabirekil altnda ve bambaka vasflarda olacan da dnemez miydi?..


21/131

KONUMALAR 23

D'ALEMBERT. Byk bir memnuniyetle. Zira ilk snen yldzo deildir.

DIDEROT. Gne snnce ne olacak? Bitkiler mahvolur, hay-

vanlar mahvolur ve dnya

ss

z bir hale gelir. Bu y

ld

z

tekrar tu-tuturun, o anda saysz yeni canl varlklarn meydana gelebilmesininzaruri sebebini de tekrar ortaya karm olursunuz; ama bu yeni ne-sillerin arasnda, aradan asrlar getikten sonra, bizim bitkilerimizin,hayvanlarmzn bulunup bulunamayacan kestiremem.

D'ALEMBERT. Peki ama neden ayn dank elemanlar bir-letikleri zaman ayn neticeleri meydana getirmi olmasnlar?

DIDEROT. nk tabiatta herey birbirine baldr. Yeni birolayn meydana geldiini farz eden veya gemi bir an yeniden can-landran kimse yeni bir lem yaratm olur.

D'ALEMBERT. Bu da derin bir dnrn inkr edemiyeceibireydir. Fakat, tabiat dzeninin, varolmas istedii insana gelince...

Hatrlyorsunuz ya sz bana duyan varlk halinden dnen varlk ha-line geii anlatrken brakmtnz.

DIDEROT. Hatrlyorum.

D'ALEMBERT. Aka syliyeyim ki beni bu konudan kur-tarrsanz minnettar etmi olursunuz. zerinde dnmem gerekendaha pek okey var.

DIDEROT. Sonunu getiremediinim takdirde bu, reddi kabilolamyacak hdiseler silsilesine kar ne gibi bir netice olur?

D'ALEMBERT. Hayr, hi; olsa olsa o naktada kalm oluruz,o kadar.

DIDEROT. Daha uzaklara gidebilmek iin tenakuz zerinekurulmu bir mil, mnsz, akla, uygun gelmiyen bir kelime ica-detmek lzm gelir mi?

D'ALEMBERT.Hayr.

DIDEROT. Bana, duyan bir varln, kendine nispetle varoluu ne demektir, syler misiniz?

D'ALEMBERT. Bu, dnn ilk anndan bu zamana kadarkendi varlnn uuruna sahib olmas demektir.


22/131

24 KONUMALAR

DIDEROT. Bu uur neye dayanmaktadr?

D'ALEMBERT. * Yapt hareketlerin hafzasnda yer tutmuolmasna.

DIDEROT. Ya bu hafza olmasayd?D'ALEMBERT. Bu hafza olmasayd, varln yalnz, intiba

annda duymu olduundan hayatnn hibir htrasn tamyacaiin, kendi hakknda hibiruuru da olmyacakt. Hayat, aralarndahibir ba olmyan birbiri ardnca sralanm duyumlardan ibaret ka-lacakt.

DIDEROT. ok iyi. Peki hafza nedir? Nereden gelmitir?

D'ALEMBERT. Kuvvetlenen, zayflayan, bazan da tamamiyleyok olan bir yapdan.

DIDEROT. O halde duyan ve hafzaya has olan bu yapya sa-hibolan bir varlk, edindii intibalar birbirine balar, bu balayla ha-yatnn hikyesini meydana getirir ve kendisi hakknda uura sahib ol-duu gibi, inkr eder, tesdik eder, netice karr, dnr.

D'ALEMBERT. Galiba byle olmaktadr. Yalnz bir m-klm daha kalyor.

DIDEROT. Aldanyorsunuz. Daha birok glkler var.

D'ALEMBERT. Ama bir tane belli bal mklm var. Bu da, bizim bir defada yalnz tek bir ey dnebilmemizdir. Deil uhalkalarna binlerce fikri alan koca dn zincirlerini, tekil etmekhatt, basit bir kaziye kurmak iin bile hi olmazsa en az iki eyin eldebulunmas gerekmektedir. Herhangi bir keyfiyetini tasdik veya inkrettii anda dahi, bireyin mdrikede hazr bulunduu sanlr.

DIDEROT. Ben de o fikirdeyim. Bu beni bazan organlarmzn

elyafn, titriyen duyar tellerle kyaslamaya gtrr. Titriyen duyar teltitrer, kendisine vurulduktan uzun zaman sonra dahi titrer, ses verir.te bu titreyi, bu zaruri ses vermedir ki nmzdeki eyin yerinitutar, mdrike de ona uygun olan keyfileri aratrmakla megul olur.Titriyen tellerin baka bir hassalar daha vardr ki o da baka telleri tit-retmektedir. te bylece, bir fikir ikinci bir fikri arr, ikincisi bir


23/131

KONUMALAR

ncy, birden de bir drdnc fikri arrlar, ve bu bylecedevam eder; yle ki, dncelerine dalm, yahut sessizlik iinde ken-dini dinlemekte olan filozofun kafasnda uyanan, birbirine eklenipakp giden fikirlere bir son ekmek mmkn olmaz. Bu aletin hayretverici hamleleri, vardr. Bazan uyanan bir fikir kendisinden kav-ranmas g bir faslada bulunan btn bir armonik meydana getirir.Bu olay, ses veren, cansz, birbirinden ayr tellerde grldkten sonraneden canl ve birbirine bal noktalar, devaml ve duyar lifler ara-snda olmasn?

D'ALEMBERT. Bu doru olmasa bile pek ustaca bir bulu.Ama zannedilebilir ki siz, farkna varmadan kanmak istediinizmahzurla kar karya gelmi oluyorsunuz.

DIDEROT. Hangi mahzur?

D'ALEMBERT. ki cevherin birbirinden ayrlmasna k-zyordunuz.

DIDEROT. Byle olduunu gizliyecek deilim.D'ALEMBERT. Meseleye yakndan bakarsanz grrsnz ki

siz filozofun mdrikesini musiki aletinden ayr bir varlk, adet tit-riyen tellere kulak kabartp, kardklar seslerin ahenkli veya ahenksizolduklar hakknda hkmler veren bir mzisyen olarak ta-sarlamaktasnz.

DIDEROT. Byle bir itiraza yer vermi olabilirim. Ama siz debir musiki aleti olarak tasarladmz flizofla, klavsen dediimiz mu-siki aleti arasndaki fark gz nnde tutsaydnz belki de bu itirazileri srmezdiniz. Filozof duyar; o hem musiki aleti hem de m-zisyendir. Duyar olduu iin kard seslerin geici uuruna sahiptir.Hayvan olmak sfatiyle de hafzas vardr. Bu organik kabiliyet sesleri

kendinde birletirerek melodiyi meydana getirir ve saklar. Klavsendeduyarlk ve hafza olduunu farz eden de, tularnda alm olduunuz paralan kendiliinden tekrar edemiyeceini syleyin bakalm. Bizduyarla ve hafzaya sahibolan klavsenleriz. Duyulannz, bazan et-rafmz eviren tabiatn oynatt, ok kere de kendi kendine oynyanbirer tutur. Bence ite sizin ve benim gibi organize klavsenlerde olup


24/131

26 KONUMALAR

bitenler bunlardr. yle bir izlenim varki bunun sebebi musiki aletinindnda ve iindedir, bir duyum da vardr ki bi izlenimden doar. Budevam eden bir duyumdur; nk, bunun blnemiyecek kadar kk

bir zamanda meydana gelip snm olacan dnemeyiz. Bunun ar-dndan gelen baka bir izlenim vardr ki, bunun da sebebi teki gibihayvann iinde veya dndadr. Bir ikinci duyum daha vardr ki, genede bunlar ifade eden tabii veya itibar birtakm sesler vardr.

D'ALEMBERT. Kabul, O halde bu canl ve duyar klavsen s-telik beslenmek ve oalmak hassasna sahibolsayd, demek ki ya-yacak ve kendiliinden veya diisiyle birlikte canl ve ses verenkk klavsenler de meydana getirecekti.

DIDEROT.phesiz. Sorarm size, bir saka kuu, bir blbl,bir mzisyen, bir insan da sanki byle deil de denir. Ve bir kanaryaile, bir algl kutu arasnda bundan baka ne fark vardr? u yu-murtay gryor musunuz? te btn ilahiyat nazariyelerini ve dn-

yann btn tapnaklarn bununla alt st ediyorlar. Bu yumurta nedir?ine tohum girinceye kadar duygusuz bir ktle. Tohum dtktensonra da yine duygusuz bir ktledir. nk bu tohumun kendisi decansz ve kaba bir svdr. N asl oluyor da bu ktle yeni bir bnyeye,duyarla, hayata kavuuyor? Hararetli hararetli meydana getirennedir? Hareket, hareketin birbirinin ardndan gelen etkileri nelerdir?Bana cevap verecek yerde, oturun da bunlar birer birer gzden ge-irelim. Balangta bu sadece kmldyan bir nokta; uzyan ve renk-lenen bir iplikten adr; sonra etleir, bir gaga peyda olur, kanatklarkar, gzler, ayakklar grnr, san bir madde ktlesi etrafnda do-lanr ve barsaklar meydana getirir, ite size bir hayvan. Bu hayvan ha-reket eder, kmldar, barr. Onun kabuun iinde barn du-

yuyorum; tyleniyor; grmee bal

yor. Sahan

n ba

n

n a

rl

gagasnn durmadan, iine kapand hapishanenin i duvarlarna arp-trr: nihayet bu duvar atlar, civciv iinden kar, yrr, koar, r-pnr, kaar, sokulur, inler, ac duyar, sever, istek duyar, sevinir, ondada sizin btn duygularnz, btn hareketleriniz vardr. O, bunlaryapar. Siz de Descartes gibi, bunun tamamiyle hayalden kma bir ma-kine olduunu iddia edebilir misiniz? Byle sylerseniz sizi kk o-


25/131

KONUMALAR 27

cuklar alaya alr, filozoflar da, yle ise siz de byle bir makinesiniz,derler. Eer hayvanla sizin aranzda yalnz yap fark olduunu sy-lerseniz, duygu, zek ve iyi niyet sahibi olduunuzu gstermi olur-sunuz. Ama o zaman da size herhangi bir durumda bulunan cansz birmadde ile onu saran kendi gibi cansz maddemden hararet ve haraketlenasl olup da duyarlk, hayat, hafza, uur, ihtiraslar ve dnce eldeedilebildiini soracaklardr. Sizin iin u iki yoldan birini semektenbaka yapacakey yoktur: ya yumurtann iini de kendisini aa vur-maa hazr, gelimesini bekliyen bir eleman sakl olduunu, yahut dabu grnmez elemann kabuun iine gelimenin belli bir annda so-kulmu olduunu tasarlayacaksnz. Ama bu eleman nedir? Uzayda biryeri yoksa hibir yer dolduruyor muydu; doldurmuyor muydu? Ha-reket etmeksizin nasl gelebildi? Yahut nasl kurtulabildi? Orada veyabaka yerde ne yapyordu? Kendisine ihtiya olduu anda m ya-ratld? Daha nce var myd? Bir snak m aryordu? Mtecanis ol-duuna gre maddi, gayri mtecanis olduuna gre de ne ge-

limesinden nceki canszl, ne de gelimi hayvann iindeykenkicanll anlalamaz. inizi dinleyin, kendinize acrsnz. Duyarln,maddenin genel bir zellii veya bnyenin bir mahsl olduu yo-lundaki basit bir faraziyeyi kabul etmemek yznden, saduyuyu i-nediinizi, bir esrar, tenakuz ve manaszlklar uurumuna yu-varlandnz anlyacaksnz.

D'ALEMBERT. Bir faraziye. Bunu sylemek hounuza gi-diyor. Ama, ya bu, madde ile kkten badaamaz keyfiyet ise?

DIDEROT. Peki ama duyarln madde ile kkten badaamazolduunu nereden biliyorsunuz? Siz ki ne maddenin, ne de duyarl naslnn ne olduunu bilirsiniz. Hareketin ne olduunu, onun bir ci-simdeki varln, bir cisimden baka bir cisme nasl getiini an-

lyormusunuz?D'ALEMBERT. Ne duyarln, ne de maddenin mahiyetini

bilmeksizin, anlyorum ki duyarlk basit, tek, blnmez bir keyfiyettirve blnebilen bireyle badaamaz.

DIDEROT. Metafiziko - teolojik tekerlemeler. Ne? Maddeninbrnd btn keyfiyetlerin, btn duyarlkekillerinin esas iti-


26/131

28 KONUMALAR

bariyle blnmez olduunu grmyor musunuz? Ne daha az, ne dahaok bir nfuz edilemezlik vardr. Yuvarlak bir cismin yars vardrama yuvarlakln yars olmaz. Bir hareketin azl, okluu olabilir,ama ok hareket, az hareket yoktur. Bir kafann, bir kulan, bir par-man, yars, te biri, drtte biri olmad gibi, bir dncenin de ya-rs, te biri, drtte biri yoktur. Eer kinatta baka bir molekle ben-ziyen bir molekl, bir molekln iinde de baka bir noktaya benziyenbir nokta yoksa, kabul etmelisiniz ki, atomda da blnemez bir key-fiyet ve ekil vardr. Mademki blnme, ekillerin asllarn mah-vediyor, onlarla badaamaz olduunu kabul etmelisiniz. Fiziki ola-rak dnn, bir etkinin meydana geldiini, sebeple netice arasndakiba izah edemeseniz bile, meydana geldiini grdnz iin, bir et-kinin var olduunu kabul edersiniz. Mantk gibi dnn; mevcutolan ve hereyi izah eden bir sebebin yerine, kendisi anlalamadkadar, netice ile olan ba da bsbtn anlalarmyan ve birok g-lkler dourduu halde hibirini zemiyen baka bir sebep koymaa

almayn.D'ALEMBERT. Peki, ya byle bir sebepten vazgeiyorsam?

DIDEROT. Kinatta, insanda, hayvanda birden fazla cevheryoktur. alg kutu tahtadandr, insan ettendir, saka kuu ettendir, m-zisyen ettendir, ama yaplan baka trldr; ikisinin de asl, teekkl,fonksiyonu ve gayesi birdir.

D'ALEMBERT. Peki bu sizin iki klavsen arasnda, ses uy-gunluu nasl meydana geliyor?

DIDEROT. Bir hayvan bir baka hayvana tamamiyle benziyen bir duygulu musiki aleti olduundan, ayn yapy tadndan, ayntellerle cihazlandrlm olup sevin, ac, alk, susuzluk, hastalk, be-enme, korku gibi halleri aynekilde duyduundan kutuplarda hattstvada ayr ayr sesler vermesi mmkn deildir. Bunun iin ni-dalarn l ve yayan btn dillerde bir olduunu gryorsunuz. M-terek seslerin kaynan ihtiyata ve yaknlkta aramaldr. Duygulumusiki aleti yahut hayvan, herhangi bir ses kard zaman, bununkendi dnda herhangi bir etki yaptn, kendine benziyen baka duy-gulu musiki aletlerini yani baka hayvanlarn yaklatn, uzak-


27/131

KONUMALAR 29

lastiini, bir eyler istediklerini, verdiklerini, yaraladklarn, ok-adkarn anlyor; btn bu tesirler onun ve tekilerin hafzasnda buseslerin meydana gelileriyle ilgili olarak yer alyor. nsanlarn m-nasebetlerine de bakarsanz byle seslerden ve hareketlerden baka "birey grmezsinizs. Ortaya koyduum sisteme btn kuvvetini ve-rebilmek iin onun da, Berkeley'in cisimlerin var olularna kar ilerisrd sistemle ayn almaz glklerle kar karya bulunduunudnmelisiniz. yle bir cokunluk an olmutur ki duygulu klavsenkendisinin dnyada tek klavsen olduunu ve kinatn btn ar-monilerinin yalnz kendisinde toplandn zannetmitir.

D'ALEM BERT. Bunlar zerine sylenecek bir hayli ey var.

DIDEROT. Dorudur.

D'ALEMBERT. -Mesel, sizin sisteminize gre nasl tasmlarkurabildiimiz ve nasl sonular elde ettiimiz pek anlalmyor.

DIDEROT.- Hibir sonu elde etmiyoruz da ondan. nk bu

sonularn hepsi tabiat tarafndan karlm bulunuyor. Biz, bir-birlerine zaruri veya tesadfi bir bala bal olan olaylar, yani tec-rbeyle rendiimiz olaylar ifade etmekten baka bir ey yap-myoruz: bu ba, matematikte, fizikte ve bunlar gibi teki mspetilimlerde zaruri; ahlk, siyaset ve teki ihtimali ilimlerde tesadfidir.

D'ALEMBERT. Acaba olaylar arasndaki ballku veya buhalde daha m az zaruridir?

DIDEROT. - Hayr; fakat olayn sebebi o kadar ok g-zmzden kaan zel deiikliklere urar ki, aresiz bunun meydanagetirdii netice zerinde durmak zorunda kalrz. Hiddetli bir adamnkendisine kfredildii zaman kzacan bilmemiz, bir cisme, bakadaha kk bir cisim arpt zaman harekete geecei hakkndaki bil-

gimiz kadar kesin deildir.D'ALEMBERT. Ya benzerlik?

DIDEROT. Benzerlik en kark hallerde bile duygulu alettemeydana gelen l bir kaideden baka birey deildir. Eer tabiattabilinen bir olay gelirse, ister tabiatta grlm olsun, ister tabiattakigibi tasarlanm olsun bir nc olaym ardndan gelen drdnc bir


28/131

30 KONUMALAR

olay ne olacaktr? Alelade bir savann mzra on ayak boyundaolursa Ajax'n mzra ne kadar olur? ayet ben, drt librelik bir taatabiliyorsam; Diometeds koca bir kaya blokunu frlatp atabilir. Tan-rlarn admlar, atlarnn sraylar, onlarla insanlar arasnda ta-sarlanan nispet lsnde olacaktr. te teki tek gre akord edil-mi ve uydurulmu drdnc bir tel daha vardr ki hayvan bununkard sesi her zaman kendinde duyar, fakat bu ses tabiatta daimaduyulmaz. Bunun byle olmasairin umurunda deildir; bundan do-lay o, bu sesi daha az gerek saymyacaktr. Ama filozof iin meselebakadr. Filozof, tasansn yapar yapmaz, ok kere kendisine ta-sarladndan baka trl bir olay gsteren tabiat sorguya eker ve ozaman benzeyiin gzn boyam olduunu anlar.

D'ALEMBERT. Allaha smarladk dostum; Allah rahatlk versin.

DIDEROT.aka ediyorsunuz. Bu konumamz ryanzda g-receksiniz. Eer kafanzda yer etmezse o da sizin bileceiniz ey.nk daha baka gln varsaymlara dmek zorunda kalacaksnz.

D'ALEMBERT. Aldanyorsunuz. pheci yatp pleci kal-kacam.

DIDEROT.pheci mi, dediniz? pheci olunabilir mi?

D'ALEMBERT. Al bakalm yeni bir fikir daha. Herhaldebenim pheci olmadm bana ispata kalkmyacaksnz. Ben de de-ilsem kim acaba phecidir?

DIDEROT. Bir dakika durun.

D'ALEMBERT. abuk olun, ok uykum var.

DIDEROT. Ksa keseceim. nanr msnz ki mnakaa edilenherhangi bir mesele zerinde bir adam bunun doruluu veya yan-ll hakknda ayn kuvvete deliller ileri srebilsin?

D'ALEMBERT. Hayr. Olsa olsa bunu Buridan'n eei yapar.

DIDEROT. Byle olduuna gre, hi pheci yoktur. Enkk bir katiyetsizlie yer vermiyen matematik meseleleri mstesna,btn meelerde bir lehte, bir de aleyhte sylenecek birey vardr. Te-razi hibir zaman tam ortada durmaz ve bizim doruluuna inan-dmz tarafa meyletmemesi de imknsdr.


29/131

KONUMALAR 31

D'ALEMBERT. Ama ben doruluu sabahleyin sada, -leden sonra da solda gryorum.

DIDEROT. Bu demektir ki, sabahleyin bir fikir iin dog-

matiksiniz; leden sonra da bunun aksi iin dogmatik oluyorsunuz. D'ALEM BERT. Akamlar da hkmlerimdeki bu abuk de-imeyi dnerek ne sabahki ne de leden sonraki fikirlerime ina-namyorum.

DIDEROT. Bu demektir ki, aralannda bocaladnz fi-kirlerden hangisinin daha ar bastn hatrlyamyorsunuz. De-imiyen bir hkm elde edebilmek iin bu ar basma size pek hafifgrnyor, bu kadar ihtimaller iinde grnen bir konu ile u-ramamay, bunun mnakaasn balakalarma brakarak, daha fazlakafa yormamay tercih ediyorsiniz.

D'ALEMBERT. Olabilir.

DIDEROT. Ama biri sizi bir kenara ekse de, dosta, haka sorsa,

iki fikirden hangisinde daha az glkle karlatnz, hangisine kariinizde bir yaknlk duyduunuzu sylemenizi istese, cevap vermek iinsknt duyarak Burida'nn eeinin yapt gibi mi yaparsnz?

D'ALEMBERT. Yapmam, sanrm.

DIDEROT. Bakn dostum, bunun zerinde iyice dnrseniz g-rrsnz ki bizim gerek dncemiz, zerinde hi teredddmz olmyandeil, fakat ekseriya dnp dolap kendisine geldiimiz dncedir.

D'ALEMBERT. Galiba hakknz var.

DIDEROT. Bence de yle; Allaha smarladk, dostum imdi:memento quia pulvis es, et in pulverem reverteris.

D'ALEMBERT. Hazin ey.

DIDEROT: Ama zaruri. nsans, deil ebediyet boyunca, fakatyaadnn iki misli bir mr verin, neler olacan grrsnz.

D'ALEMBERT. Ne olmasn istiyorsunuz ki?... Ama btn bunlardan bana ne? Ne olursa olsun. Benim uykum var; Allaha s-marladk.


30/131

32 KONUMALAR

D'ALEMBERT'in RYASI

yahut

D'ALEMBERTle Matmazel de L'ESPINASSE ve doktor BORDEU

arasnda varlklarn balangc zerinde konumaBORDEU. E, syleyin bakalm, ne var ne yok. Hasta m?

MATMAZEL de L'ESPINASSE. Korkarm ki yle. ok s-kntl bir gece geirdi.

BORDEU. Uyank m?

MATMAZEL de L'ESPINASSE. Daha uyanmad.

BORDEU, D Alembert'in yatana yaklap nabzn yokladktanve elini alnnda gezdirdikten sonra Mhim birey deil.

MATMAZEL de L'SPINASSE. Sahi mi?

BORDEU.te sylyorum size: nabz iyi, fakat biraz zayf...Biraz terli... Kolay nefes alyor.

MATMAZEL de L'ESPINASSE. Birey yapmak lzm deilmi?

BORDEU. Birey istemez...

MATMAZEL de L'ESPINASSE. Daha iyi, nk iltan hiholanmaz.

BORDEU. Ben de yleyimdir. Yatmadan ne yedi?

MATMAZEL de L'ESPINASSE. Birey yemek istemedi. Ge-ceyi nerede geirdi bilmem, ok dnceli gelmiti.

BORDEU. Biraz atei var, geer.

MATMAZEL de L'ESPINASSE. Gelir gelmez, hrkasn giydi,bana takkesini geirdi, kendini koltua brakt, orada uyumu, kalm.

BORDEU. Uyku, her yerde iyidir, ama, yatanda uyusayddaha iyi olurdu.

MATMAZEL de L'ESPINASSE. Antoine da byle syledi diye,danld. Yataa yatmaa raz edebilmek iin yarm saat kadar ekimeklzm geldi.


31/131

KONUMALAR 33

BORDEU. Sapsalam olduum halde, ben de her gn by-leyimdir.

MATMAZEL de L'ESPINASSE. Yattktan sonra da, her za-

manki gibi rahat edecei yerde, nk ocuklar gibi deliksiz uyur, ta-yann iinde saa sola dnd durdu, gerindi; zerinden rty att,kendi kendine konutu.

BORDEU. Neler sylyordu. Hendeseden mi bahsediyordu?

MATMAZEL de L'ESPINASSE. Hayr; deta sayklyordu.lkin, titriyen teller ve duyan lifler diye bir eyler tutturdu. Bunlarbana pek lgnca grnd iin btn gece onu yalnz brakmamaakarar verdim. Yatann yanna bir kk masa getirerek saykladeylerden yakalyabildiklerimi yazmaya baladm.

BORDEU. ok iyi etmi de bunu dnmsnz. Yazdnzgrebilir miyim?

MATMAZEL de L'ESPINASSE. Tabii derhal. Ama Allah ca-

nm alsn ki bir kelimesini bile anlyamazsnz.BORDEU. Belki.

MATMAZEL de L'ESPINASSE. Hazr msnz, doktor?

BORDEU. Evet.

MATMAZEL de L'ESPINASSE. Dinleyin. Canl bir nokta...Hayr aldanyorum. Iklin hibirey yok. Sonra canl bir nokta... Bucanl noktaya baka bir canl nokta ekleniyor , ona bir bakas , sonradaha baka biri ve bu birbiri ard sra ekleniten sonra tek bir varlkmeydana geliyor. Evet ben tek bir varlm, bundan phe edemem...Bunlar syliyerek elleriyle batan baa vcudunu yokluyordu. Fakatbu birlik nasl maydana gelmitir? Eh dostum, dedim, brakn bunlar

da uyuyun... Sustu. Biran sessizlikten sonra, birine sylyormu gibi:bak, filozof; gerekten bir kme, kk duygulu varlklarn meydanagetirdii bir doku, fakat bir hayvan!.. Bir btn, bir sistem, kendi bir-liinin uuruna sahip bir benlik! Onu grmyorum, hayr onu gr-myorum... Doktor, bunlardan birey karabildiniz mi?

BORDEU. Mkemmel.

KONUMALAR F. 3/4


32/131

34 KONUMALAR

MATMAZEL de UESPINASSE. ok bahtiyarsnz... Kar-latm glk yanl bir dnceden ileri geliyor.

BORDEU. Siz mi sylyorsunuz?

MATMAZEL de L'ESPINASSE. Hayr, sayklyan. Devam edi-yorum: dostum D'Alembert gznz an, siz devamllk olan yerdeyaknl tasarlyorsunuz... Evet bana bunu syliyebilmesi iin okmuzip olmal... Peki ama bu devamllk nasl maydana gelmi? Bunaaldr bile ettii yok... Bu, civa damlasnn, baka bir civa damlasnniinde kaynamas gibi canl ve duygulu bir molekl de baka bir canlve duygulu moleklde kaynar... ilkin iki damla vard , birbiriyle te-mastan sonra yaln z tek bir damla kald... Temesslden nce iki mo-lekl vard , temesslden sonra yaln z bir molekl grlmektedir...Mterek olan ktlenin duyarlnda mterek olur... Niye olmasnsanki? Hayvan lifi, zihnimde, istediim kadar blme ayrabilirim, fakat lif dpedz bir btn halinde uzar gider... Evet bir btn... M-tecanis, tamamiyle mtecanis iki molekln temas , devamll mey-dana getirir... ve bu da dnlebilecek olan en mkemmel birlik, ba-lan , uygunluk ve zdelik halidir... Evet, filozof, bu molekller, eerilkel ve basit ise... Ama ya bunlar birtakm btnler, birleikler ise...uygunluk bunun sonucu olarak da zdelik daha az olm yacak... Bun-dan tr de her zamanki aksiyon ve reaksiyonlar da... phesiz ki ikicanl molekln temas , iki cansz ktlenin yanyana bulunuundan pekfarkl bireydir. Geelim, geelim, sizinle ekimek mmkn ama;buna pek isteim yok. yle kl krk yaranlardan deilim... Bununlaberaber yine bahsimize dnelim. ok saf bir altn tel; hatrlyorum: buonun bana yapt bir karlatrmayd; yle mtecanis bir rg ki mo-lekllerinin arasna baka molekller yerlemi ve belki de baka birmtecanis rg tekil etmitir. Duygulu maddeden yaplm bir doku,

temsil edici bir temas, bur da etkin, urada l bir duyarlk, ki harekethalinde kendini gstermektedir; onun ok iyi syledii gibi bunu, duy-gulu iki molekl arasndaki temasla, byle olm yan iki molekln te-mas arasndaki fark gz nne almadan dnmek lzmdr. Peki yabu fark, ne olabilir... Her zaman grlen bir aksiyon, bir reaksiyon...Herey yalnz havyanda grlen bir birlii meydana getirmee hizmet


33/131

KONUMALAR 35

etmektedir... Bence bu hakikatin kendisi olmas bile, ona ok ya-kndr... Glyorsunuz, doktor. Btn bunlardan bir mna -karabildiniz mi?

BORDEU. Hem de pek ok.MATMAZEL de L'ESPINASSE. Yani, delirmi deil m i?

BORDEU. Katiyen.

MATMAZEL de L'ESPINASSE. Bu girizghtan sonra hay-krmaa balad: Matmazel de L'Espinase, Matmazel de L'Espinasse. Ne istiyorsunuz?Hi kovandan kan bir ar kmesi grdnz m? Dnya maddenin umumi ktlesi kovandr, hi siz bir aa dalnnucunda, kk kanadl hayvancklarn ay aklar iyle birbirlerine tu-tunarak meydana getirdikleri hevengi grdnz m? Bu hevenk birvarlk, bir fert, herhangi bir hayvandr... Bu hevenlerin birbirine ben-zemesi lzm; eer yalnz mtecanis tek bir maddeden yaplmlarsa...Hi bunlar grdnz m? Evet grdm.. Grdnz m? Evet

grdm. Grdnz m? Evet dostum, size evet diyorum. imdi bu ar-lardan biri, tuttuu ary sokmaa kalksa ne olur dersiniz? Bilmemki. Syleyin bakalm... Bilmiyorsunuz demek. Ama, filozof bilir.ayet onu grrseniz, ama ister grn, ister grmeyin bana vdetti, syler; size sokulan arnn da kendinden sonrakini sokacan sy-leyecektir. Bunun zerine hevengin iinde ne kadar ar varsa o kadaruyarm meydana gelecek, hep harekete geecek kmld yacak, du-rumlarn ve ekillerini deiiterecekler... Vzltlar, incecik vzltlarduyulacak, yle ki bir ar hevenginin olduunu bilmiyen bir kimsebunu alt yz bal ve bin iki yz kanadl bir hayvan sanr... Buna nebuyrulur, doktor?

BORDEU. Artk fikrimi syleyelim. Bu ok gzel bir ryadr;

siz de bunu yazmakla iyi etmisiniz.MATMAZEL de L'ESPINASSE. Sizde mi sayklyorsunuz?

BORDEU. Katiyen, size alt tarafn syliyeceime sz veririm.

MATMAZEL de L'ESPINASSE. Nerdeyse sizden de phe ede-ceim.

BORDEU. Benden de mi phe ediyorsunuz?


34/131

36 KONUMALAR

MATMAZEL de L'ESPINASSE. Evet.

BORDEU. Ya syliyebilirsem?

MATMAZEL de L'ESPINASSE. Sylerseniz ahtm olsun,

ahtm olsun ki, size dnyann ne lgn adam gziyle bakarm...BORDEU. Kdnza bakn ve beni dinleyin: bu hevengi bir

hayvan sanan kimse aklanm olacaktr. Ama, Matmazel onun sizinlekonumaya devam ettiini farz ediyorum. Bu hevengin ne olduunudaha doru olarak sylemesini ister misiniz? Ar hevengini bir tekhayvan haline getirmek ister misiniz? Anlarn birbirine tutunduklarayaklan yumuatn; yanyana dururlarken onlar, bititirin, hevengin buyeni haliyle, eski hali arasnda phesiz ak bir fark vardr. Bu fark daonun, eskiden birok hayvanlarn meydana getirdikleri bir sr ol-masna karlkimdi tek, btn bir hayvan olmasndan baka nedirki? Btn organlarmz...

MATMAZEL de L'ESPINASSE. E,btn organlarmz?

BORDEU. Hekimlik etmi ve baz gzlemlerde bulunmu biriiin...

MATMAZEL de L'ESPINASSE. E sonra?

BORDEU. Sonra m. Devamllk kanununun umumi bir sem-pati, birlik, zdelik iinde tuttuu birbirinden ayr hayvanlardr.

MATMAZEL de L'ESPINASSE. Zihnim kart. Size sy-lyebileceim ancak bu. Artk herkese, uyank bir hekimle, rya grenbir filozof arasnda hibir fark olmadn syliyebi lirim.

BORDEU. Aa yukar herkesin de dnd budur. Soyledikleri bundan m ibaretti?

MATMAZEL de L'ESPINASSE. Oh, hayr, daha sonuna gel-

medik. Sizin veya onun zrvalannzdan sonra: Matmazel orada m-snz? dedi. Evet dostum. Yaklan... Daha, biraz daha... Size bir sy-leyeceim var. Nedir?Bakn u hevenge, ite orada, oradaolduuna inan yorsunuz deil mi? Orada, bir deney yapalm. Nasl? Makasnz geterin, keskin midir? Mkemmel. Ya-vaa yaklan, yavaack, bu arlar birbirinden ayrn, ama tam bir-


35/131

KONUMALAR 37

birine kaynatklar yerden ayaklarndan ayrn, vcutlarn or-tasndan kesmemee dikkat edin. Korkmayn, onlar biraz yaralasanzda, ldrmezsiniz... ok iyi; eytan gibi beceriklisiniz. Gryor musunuz, nasl her biri kendi ynnde uuyor? birer birer, ikier ikierer, er uuuyorlar. Saysn Allah bilir. Ama maksadm an-l yabildiniz mi? Maksadm anl yabildiniz mi? ok iyi. imdi... Farzedin... Farz edin... Allah bilir doktor, yazdklarn pek az anlyordum.O kadar yava sylyordu ki. Hem yazdklarmn bu ksm ok ka-rk; okuyamyacam.

BORDEU.sterseniz . ben tamamlyaym.

MATMAZEL de UESPMASSE. -Elinizden gelirse.

BORDEU. Bundan kolay ne var ki.Farz edin ki bu arlar pekkk, kck olsun O kadar ki makasnzn kaln azndan kur-tulsunlar, istediiniz kadar kesin. Bin bir blme ayrn. Bir tekini bileldr emezsiniz. Bu grnmiyen arlarn meydana getirdii btn, ez-

meden mahvetmeyeceimiz gerek bir polip olacakt

r Yap

k ar

lar

nhevengiyle, yan yana duran arlarn hevengi arasndaki fark, sadebtn hayvanlar arasndaki, bizim aram zdaki, balklarn, so-lucanlarn , ylanlarn veya polip halindeki hayvanlarn arasndaki farktan ibarettir: yaln z bu teoride baz deiiklikler yapmak lzm.(Burada Matmazel de L'Espanasse birdenbire yerinden kalkar ve zilialar). Yava Matmazel biraz daha yava uyandracaksnz, din-lenmee ihtiyac var.

MATMAZEL de L'ESPINASSE. ~ Dnemedim. yle ser-semlemiim ki (ieri giren hizmetiye). Hanginiz doktorun evine git-mitiniz?

HZMET. Ben Matmazel,

MATMAZEL de L'ESPINASSE. ok oldu mu7

HZMET.Geleli bir saat oldu, olmad.

MATMAZEL de L'ESPINASSE. OrayaMuradan bir ey g-trdnz m?

HZMET. Birey gtrmedim.


36/131

38 KONUMALAR

MATMAZEL de L'ESPINASSE. Bir kt filn.

HZMET. Hayr.

MATMAZEL de L'ESPINASSE. imdi gel de iin iinden k

bakalm. Siz gidin... Vallahi buna aklm ermiyor. Bakn ne diyeceimdoktor; hizmetilerden birinin karalamalarm size gtrm ol-masndan phe etmitim.

BORDEU. Emin olun ki byle birey yok.

MATMAZEL de L'ESPINASSE. imdi sizin ne kadar ka-biliyetli bir insan olduunuzu anlyorum. Beraberliinizin bana bykbir yardm olacak. Sayklamas orada bitmiyor.

BORDEU. Daha iyi ya.

MATMAZEL de L'ESPINASSE. Bunda herhangi bir zarar gr-myor musunuz?

BORDEU. En ufak bir zarar bile.

MATMAZEL de L'ESPINASSE. yle devam etti... l, fi-lozof, o halde her eit polip olacan, hatt insan polib bile ola-can kabul ediyorsunuz demek?.. Ama tabiat asla bize byle bireyvermi deildir.

BORDEU.u kafalarndan, omuzlarndan, srtlarndan kaba et-lerinden ve kalalarndan yapk olarak yirmi iki yana kadar yayanve birbirlerinden birka dakika aralkla len iki kzdan haberi yok.Peki ne demiti sonra?

MATMAZEL de L'ESPINASSE. Yalnz tmarhanedekilerin sy-liyebilecei bir sr abuk sabukeyler. yle demiti: bu ya olmu, ya ola-caktr. Hem sonra, teki gezegenlerde hayatn nasl olduunu kim biliyor?

BORDEU. Belki o kadar uzaklara gitmee lzum yok.

MATMAZEL de L'ESPINASSE. Belki Merih'te veya Zuhal'deinsan polipleri vardr. Erkekler, erkeklerle kaynam , diiler, di-ilerle. Ne elenceli ey... Burada kahkahalarla glmee balad; kork-tum, insann, binlerce atomik insanla kaynamas , yle ki bcek yu-murtalar gibi bunlar bir kadn iine koyabilirsiniz: bunlar kabukbalyacak, bir mddet krizalit halinde kalacak, kabuklarn delerek


37/131

KONUMALAR 39

kelebek olup uup gidecek, bir tek insann dkntlerinden meydanagelen btn bir insan cemiyeti, bunlarla dolu bir memleket. Ho birhayal... Sonra yine kahkahalarla glmeye koyuldu. Eer insan her-hangi bir yerde, mikrop kadar kk saysz insancklara ayrlsa, bylebir yerde lm korkusu daha az olurdu, orada bir insan kayb okabuk telfi edileceinden bu kayp pek az esef uyandrrd.

BORDEU. Bu mbalal faraziye hemen hemen var olmuveya olacak btn hayvan cinslerinin gerek hikyesidir. Eer insansonsuz sayda insanlara ayrlmyorsa; hi olmazsa ilerki ve son de-imelerle, yaplarnn ne olacan imdiden kestirmee imkn ol-myan saysz, gzle grlmez hayvancklara ayrlmaktadr. Kim bilirbelki bu, ondan akla smyaeak kadar uzun asrlarla ayrlm, birbiriardnca deimeler geirmi yeni varlk nesillerinin riyecei bir fi-danlktr.

MATMAZEL de L'ESPINASSE. Orada, kendi kendinize ne ge-veleyip duruyorsunuz doktor?

BORDEU. Hi, hi, ben de kendi kedime hlyaya daldm, oku-maya devam edin Matmazel.

MATMAZEL de L'ESPINASSE.Herey iyice dnlm olsada, ben bizim nesilleri yeniden meydana getirme tarzm beeniyorum.Diye szne devam etti.Filozof, sen ki her yerde olup biteni bilirsin, syle bana, baka baka ksmlarn ayrl karakterleri birbirindenayr insanlar meydana getirmez mi? Beyin, kalb, gs, ayaklar, eller,yumurtalklar... Oh. Bu dn ahlk ne kadar sadeletiriyor... Birerkek douyor, bir kadn peydahlanyor... Doktor, bunu atlamama m-saade ediniz... Scak bir oda, kck kutularla da. Her kutunun stneu etiket yaptrlm: Askerler, hkimler, filozoflar, airler, dal-kavuklar kutusu - kratlar kutusu, orospular kutusu.

BORDEU. Bu hem pek elenceli, hem de pek delice bir d-n ite rya grmek diye buna derler; bu gr beni olduka garipbirtakm olaylarla kar karya bulunduruyor.

MATMAZEL de L'ESPINASSE. Sonra bireyler gevelemeyebalad. Birtakm tohumlar, et paralarn suda brakyor, sonra bu-


38/131

40 KONUMALAR

radan birbiri ardnca hayvan rklarnn trediini ve ktn sylyor.Sa eliyle bir mikroskobun borusunu, sol eliyle de bir kabn azn

taklid ediyor. Bu borudan kabn iine bakyor ve unlar sylyor: Vol-tarie istedii kadar elensin, l'Anguillard n hakk var; gzlerimbeni aldatmaz, ite gryorum. Ne kadar da ok. Nasl gidip, ge-liyorlar. Nasl da oynayorlar. inde bunca canl varlklarn bir andoup ldklerini grd kab da, kinata benzetiyordu. Bir damlasuda dnyann tarihini okumaktayd. Bu fikir ona pek byk g-rnyordu. Bunu, byk cisimleri kklerde inceliyen gerek fel-sefeye de uygun buluyordu. Diyordu ki: Needham'n su damlasndaherey gz ap kapayncaya kadar geen bir zaman iinde olup bit-mektedir. Dnyada, ayn olay biraz daha fazla srmektedir; ama bizimiinde yaadm z mddet, zamann ebediyetinin yannda nedir ki?Bir inenin uciyle aldm su damlas , etrafmz eviren enginlere nispetle ne ise odur. Mayalanan atomun iindeki says z hayvancklarngelip gidii gibi, adna dnya denen baka bir atomun iinde de bylesays z hayvancklarn gelip gidiini gryoruz. Bizden nceki hayvanrklarn kim biliyor? Bizden sonra gelecek hayvan rklarnda kim bi-lecek? Herey deiiyor, herey geip gidiyor; kalan yalnz btndr.Dnya durmadan balayp, sona eriyor; o her an hem balangcndahem de sonunda bulunmaktadr. Asla baka trl olmamtr ve aslabaka trl olmyacaktr. u engin madde okyanusunda bir moleklyoktur ki baka bir molekle benzesin ve her an ayn kalsn. RerumNovas Nascitur crac, ite kinatn ezel aln yazs... Sonra iini e-kerek unlar syledi: dncelerimizin bo gururu. Ey zavall za-ferlerimiz ve ilerimiz. Ey sefalet. Ey dar grlerimiz. Yiyip imekten,yaayp sevmekten ve uyumaktan daha deerli birey yok... Matmazel,

de l'Espnasse nerdesiniz? - Buradaym., dedim. O zaman yz k-zard. Nabzn yoklamak istedim. Ama elini saklamt. Bir ihtila iin-de gibi grnyordu. Az yar akt ve sk sk nefes alyordu. Derinderin iini ekti. Arkasndan nce hafif, sonra daha derin iini ekti.Yastnn stnde ban evirdi ve uyudu. Ona gzm ayrmadanbakyordum. Neden bilmem kalbim arpyordu; ama korkudan deil.Birka dakika sona dudaklarnda hafif bir glmseme belirdi. Ya-vaackunlar syledi: insanlarn balklar gibi riyecei, bir dn-


39/131

KONUMALAR 41

yada yaasaydm daha az tnt duyardm. yle bir dnya ki erkekyumurtalar dii yumurtalarn stne braklacak... Faydal olabilecekhibireyi kaybetmemek gerekir. Matmazel eer bunun dnlmesi

mmkn olsayd

; bir

i

eye konmak ve bir sabah gn do

arken Ne-edham a gnderilmek... Doktor btn bunlara kaklk demezsiniz dene dersiniz?

BORDEU. - Sizin yannzda yle derim.

MATMAZEL de L'ESPINASSE. Benim yanmda veya deil,hepsi bir. Siz de ne sylediinizi bilmiyorsunuz. Btn bunlardansonra geceyi rahat geireceini ummutum.

BORDEU. ok kere bu byle olur.

MATMAZEL de L'ESPINASSE.Hi de olmad; sabahn ikisinedoru yine su damlas hikyesine balad, buna bir de ad veriyordu...mi... kro...

BORDEU. Bir mikrokozm.

MATMAZEL de L'ESPINASSE. Tamam, byle diyordu. Eskifilozoflarn bilgeliine dayran olduunu sylemekteydi. Kendisi misylyordu, filozofuna m syletiyordu bilmem, yle diyordu:Epikrherein tohumunun topran iinde bulunduunu, hayvan cinsininmayalanmann eseri olduunu sylemekle kinatn balangcndabyk apta olan eyi kk lde gstermek istemiti. Ama ona nedediler? Bu hayal sizin de gzlerinizin nnde ama, size birey -rettii yok... Bu mayalama ile ondan meydana gelen eylerin tkeniptkenmediini kim biliyor? Bizim bu hayvan nesillerinin birbirini ko-valaynn hangi noktasnda olduumuzu kim biliyor? u kutuplardayayan drt kar boylu, ekli bozulmu iki ayaklya henz insan adveriliyor; ama biraz daha ekli bozulduktan sona bu ad kay-

hetmiyeceini ve kendisine gelip gemi bir tr gzyle ba-klmyacan kim biliyor? sonra btn hayvan trleri iin de bununbyle olmadn kim biliyor? Kim biliyor ki btr varlklar koca, ha-reketsiz bir tortu yn olmak yalundadr. Bu canszln mddeti nekadardr, kim biliyor? inde bu kadar ok canl ve duygulu noktalarbulunan bir yndan ilkin hangi yeni rkn tryecein kim biliyor?


40/131

42 KONUMALAR

Bu neden tek bir hayvan olmasn? Fil balangcnda ne idi? Belkiimdi grdmz koca hayvan, belki de bir atom. nk bunlarnikisi de olabilir. Bu tipler sadece maddenin ayn hareketinden ve has- selerinden domaktadr... Fil, bu koca gvde, mayalamann ani birmahsul ha! Niye olmasn? bu koca drt ayaklnn kendini meydanagetiren ilk hamurdan fark, bir solucann, kendisini mey ana getiren unmoleklne olan farkndan daha azdr; ama bir solucan, solucandanbaka birey deildir... Yani yapsn gznzden karan kkl,onda hibir cazibe brakm yor. Mucize, hayattr, duyarlktr. Bu mu-cize de tek deildir... Bir kere cans z maddenin duygulu hale geliinigrdkten sonra artk hibirey bana hayret vermemelidir... Avcumunukurunda mayalama halinde bulunan birka tane unsurlu, yer yu-varlann derinliklerinde, yeryznde, denizin dibinde, havalara da-lm bir halde bulunan bu sonsuz unsur haznesi arasnda ne m-nasebet var? Ama mademki ayn sebepler ortadadr, neden aynneticeleri vermesinler? Neden artk boann boynuziyle yeri kazdn,

ayaklariyle topraa dayanarak oradan ar gvdesini kurtarmaa a-ltn grmyoruz?.. Braknimdi var olan hayvan rklar geip git-sin; brakn birka milyon asr boyunca u koca cansz tortu yn te- sirini yapsn. Cinsleri yemden meydana getirmek iin, belki onlarnmrleri iin gerekenden on misli fazla bir zaman lzmdr. Bekleyinve tabiatn byk ii hakknda hkm vermekte acele etmeyin. n-mzde iki byk hdise vardr: cans z halden duygulu hale gei vekendiliinden oalmalar. Bunlarla yetinin: bundandan salam neticelerkarmaa aln ve bir tabiat dzeninde ne byk ve kk, ne mutlakmrl, ne de mutlak geici olmadn dnn ve femerin sofistliinedmekten kendinizi koruyun.. Doktor, efemer'in sofistlii de ne demek?

BORDEU. Dnyann ebediliine inanan geici bir varln so-

fistlii.MATMAZEL de UESPINASSE. Fontenelle'inglnn de-diine gre bir gln htras uruna bir bahvann ld g-rlmemitir.

BORDEU. Dorudur; bu hem sudan hem doru bir sz.MATMAZEL de UESPINASSE. Neden filizoflarnz da onun

gibi incelikle konumazlar? Byle yapsalar onlar daha iyi anlardk?


41/131

KONUMALAR 43

BORDEU. Ama bu hoppa edann cidd konulara uygun dpdmiyeceini bilmediimi aka sylemek isterim.

MATMAZEL de L'ESPINASSE. Ciddi konu dediiniz de nedir?

BORDEU.u umumi duyarlk, duygulu varln meydana ge-lii, birlii, hayvanlarn balangc, mrleri gibi eylere ve btn bun-lara bal meseleler.

MATMAZEL de L'ESPINASSE. Bana gelince ben btn bunlaradelilik diyorum; ryada byle eylerin dnlmesine birey demiyorumama aklbanda bir adamn uyankken bunlarla uramasn anlamyorum.

BORDEU. Niin ltfen syler misiniz?MATMAZEL de L'ESPINASSE. nk bir ksm o kadar ak

ki sebebini aramaa lzum yok; tekiler de o kadar karanlk ki birnokta bile grlemiyor. Hepsi birden tam mnasiyle boeyler.

BORDEU. Bir stn zeknn varln tasdik veya inkr et-menin bo birey olduunu mu sanyorsunuz. Matmazel?

MATMAZEL de L'ESPINASSE. Hayr.BORDEU. Maddenin ebedilii ve hassalar, iki cevherin ay-

rl, insann yaratl ile hayvanlarn meydana gelii arasndaki ay-rlk gz nnde tutulmadan stn Zeknn varl ileri srlebilir mi?

MATMAZEL de L'ESPINASSE. Hayr.BORDEU. O halde bu meseleler sylediiniz kadar havai ey-

ler deilmi.MATMAZEL de L'ESPINASSE. Onlar aydnlatmayacak ol-

duktan sonra nemleri neme gerek?BORDEU. Ama hi incelemeden byle bireyi nasl ya-

pabilirsiniz ki? imdi size pek ak grnd iin, incelemei fuzulibulduunuz meselenin ne olduunu sorabilir miyim?

MATMAZEL de L'ESPINASSE. Benim birliim, kendi ben'im,mesel. Dorusu ya, benim ben olduum, her zaman ben olmu ol-duum, hibir zaman baka ey olmyacam gibi eyler zerinde bukadar ene almaa lzum yok sanrm.

BORDEU.phesiz bu ak bir, olay, fakat sebebi katiyen byledeil. Bilhassa yalnz bir tek cevher kabul eden ve insann ve daha umumi


42/131

44 KONUMALAR

olarak hayvann meydana geliini duygulu molekllerin birbirine ek-lenmesiyle izah edenlerin varsaymlar iin byle deildir. Birbirine ek-lenmeden nce her duygulu molekln ayn bir benlii vard; bunu naslkaybetti ve bu kayplardan btnn uuru nasl meydana geldi?

MATMAZEL de L'ESPINASSE. Sanyorum ki bunun iintemas kfidir. te size belki yz defa yaptm bir tecrbe... Amadurun... Gidip u perdelerin arasndan ne olup bitiyor bir bakaym...Uyuyor... Elimi kalama koyduum zaman, balangta elimin kal-am olmadn anlyorum, ama scaklk eit olunca birini tekindenayrdedemez oluyorum. ki organn snrlar birbirine kar p, bir-leiyor.

BORDEU. Evet, birini veya tekini imdikleyinceye kadar bubyledir. Ama imdiklenince ayrlk yeniden belli olur. O halde sizde,elinizin mi yoksa kalanzn m indiklendiinden habersiz olmyanbirey var; ve bu ey de ayanz, hatt imdiklenen ve acyan elinizdeildir; bu yle birey ki ac duymuyor fakat biliyor.

MATMAZEL de L'ESPINASSE.Zannedersem bu ey kafamdr.

BORDEU. Btn kafanz m?

MATMAZEL de L'ESPINASSE. Hayr, durun doktor, size bunubir kyaslama ile izah edeceim. Kyaslamalar kadnlann ve airlerinen kuvvetli delilleridir. Bir rmcek a tasarlayn...

D'ALEMBERT. Orada kim var?.. Siz misiniz, Matmazel del'Espinasse.

MATMAZEL de L'ESPINASSE. Yava yava... (Matmazel del'Espinasse ve doktor bir mddet susarlar. Sonra Matmazel de l'Es-pinasse hafif sesle unlar syler:) Uyudu sanyordum.

BORDEU. Hayr, hayr, bireyler duyar gibi oluyorum.

MATMAZEL de L'ESPINASSE. Haklsnz: galiba yine sa-yklamaa balyor.

BORDEU., Dinliyelim.

* *


43/131

KONUMALAR 45

D'ALEMBERT. Niin byleyim? Byle olmam gerekti deondan... Burada, evet, fakat baka yerde? Kutupta da m? Yahut hattstvada? Yahut Zuhal'de? Birka bin fersahlk bir uzaklk benim t-rm deitirirse, birka bin dnya ap mesafe ne yapmaz?... ayetherey, kinatta grdmz gibi umumi bir aktan baka birey de-ilse, birka milyon asrlk bir zaman ve deiiklik neler meydana ge-tirmez? Zuhal'deki duyan ve dnen varln ne biim ey olduunukim biliyor??... Fakat Zuhal'de dnce ve duygu var m acaba? Neden olmasn?... Zhal'deki duyan ve dnen varln benden okduyular var m ki? Eer byleyse, ooh Zuhal''li ne kadar bahtszdr.Ne kadar ok duyu varsa, ihtiyalar da o kadar ok olur.

BORDEU. Hakk var; uzuvlar ihtiyalar, ihtiyalar da uzuv-lar meydana getirir.

MATMAZEL de UESPINASSE. Doktor, siz de mi sa-yklyorsunuz yoksa?

BORDEU. Neden olmas

n? Ben iki uzuv balang

c

n

n uzay

pkol olduunu grmmdr.

MATMAZEL de UESPINASSE. Yalan sylyorsunuz,

BORDEU. Doru sylyorum. Kol bulunmad zaman daomuz kemiklerinin uzadn, kska gibi hareket ettiini ve sonra bun-larn birer uzuv balangc olduunu grdm.

MATMAZEL de UESPINASSE.Ne delice szler.

BORDEU. Bu olmu bireydir. Kolsuz nesillerin gelip ge-tiini, sonsuz, cehitler yapldn dnn. Bu kskaklann uza-dn, sonra ularnda parmaklar peyda olduunu ve bylece ellerinve kollarn meydana geldiini grrsnz. lk yapl ihtiyalara, kul-lanlara gre ya bozulur, ya mkemmellesin O kadar az yryoruz, o

kadar az alyoruz, ve o kadar ok dnyoruz ki bir gn tek bir ka-fadan ibaret kalacamzdan korkarm.

MATMAZEL de UESPINASSE. Tek bir kafa; tek bir kafa. Bubirey deil... Ama sanyorum ki bu lgnca apknlklar sonunda...Aklma ok tuhafeyler getiriyorsunuz.

BORDEU. Susun.


44/131

46 KONUMALAR

D'ALEMBERT. Byleyim; nk byle olmam gerekmitir. Btn deitirin, zaruri olarak beni de deitirmi olursunuz. Fakatbtn durmadan deiiyor., insan, ok grlen bir netice, garibe isenadir bir neticedir. Bunlarn ikisi de ayn derecede tabii, ayni de-recede zaruri, ayn derecede umumi ve lemmul nizamn iin-dedirler... Bunda alacak ne var ki? Btn varlklar birbirinin iin-den ak p gitmekte, bunun sonucu olarak btn trler de... Hepsidurmak bilmiyen bir ak halindedir... Her hayvan az ok insandr;her maden az ok nebattr; her nebat az ok hayvandr. Tabiatta kesinolan birey yoktur. Pere Castel in eridi hikyesi... Evet Pere Castel,bu sizin eridinizdir, ondan baka birey deil. Herey az ok bakabireydir; az ok toprak, az ok su, az ok hava, az ok ate; az okbir lemden veya baka lemdendir... Hibirey aslnda zel bir var-ln hamurundan deildir... phesiz deildir; nk herhangi birvarln tamam olduu hibir nitelik yoktur... te bu niteliin birvarla, herhangi bir varla nazaran olan nispetinin az ok b-

ykldr ki onu o varla balamamza sebeb olur... Ve siz kalkm, fertlerden sz a yorsunuz, zavall filozoflar. Brakn u fertlerinizi debana cevap verin bakalm. Tabiatta bir atoma tpat p benziyen biratom var mdr?... Hayr... Anlamyor musunuz ki tabiatta herey yerli yerindedir; varlklar zincirinde bir boluk almasnn imkns z ol-duunu grmyor musunuz? u fertlerinizle ne anlatmak istiyorsunuz?u fertlerinizle ne anlatmak istiyorsunuz? Fert mert yok, hi yok... Tekbyk bir fert vardr ki o da btndr. Bu btnn iinde, tpk bir ma-kinede, bir hayvanda olduu gibi sizin u veya bu ad verebileceinizbir ksm vardr. Ama kalkar da bu btnn iindeki ksmlardan bi-rine fert adn verirseniz, bir kuta kanada, kanadda bir tye fertdemi kadar yanl birey sylemi olursunuz... Siz bir de cevherdenbahsedersiniz, zavall filizoflar? Brakn u cevherlerinizi, umumi kt-leye bakn. Eer hayaliniz onu kucaklyamyacak kadar dar ise bari ilkbalang halinizle son duranz dnn... Ey Architas, sen ki yeryuvarlan lmtn, ne idin sen? Bir avu kl... Bir varlk nedir?Birtakm temayllerin toplam... Ben sanki bir temaylden baka birey olabilir miyim? Hayr, ben de bir sona doru yol al yorum... Yatrler?.. Trler de, kendilerine has mterek bir sonlar olan te-


45/131

KONUMALAR 47

mayllerden baka birey deillerdir... Ya hayat?... Birbiri ardncagelen aksiyon ve reaksiyonlar... Yaarken btn ktlemle tesir ve aksitesirler yap yorum... ldm zaman da molekllerimle tesir ve aksitesirler yapacam... O halde hi lmyor muyum? Hayr, phesiz kibu mnada ne ben lyorum, ne de ne olursa olsun hibirey... Do-mak, yaamak ve geip gitmek, sade ekil deitirmekten baka bireydeildir. u veya bu eklin ne hkm olur? Hereklin kendine mahsus saadet ve felketleri vardr... Filden bcee varncaya kadar... B-cekten de hereyin asl olan; canl ve duygulu noktaya varncayakadar btn tabiatta tek birey yoktur ki ac veya zevk duymaz olsun.

MATMAZEL de L'ESPINASSE. Hepsi bu kadar, birey sy-lemedi.

BORDEU. Yoo; dorusu gzelce bir gezinti yapt. te yksekfelsefe diye buna derler. imdiden sistemlemi olan bilgisi iler-ledike, doruluunu gsterecektir.

MATMAZEL de L'ESPINASSE. Ya biz, biz nerde kalm

t

k?BORDEU. Vallahi, pek hatrlamyorum. Onu dinlerken zih-nimde o kadar ok olay canland ki...

MATMAZEL de L'ESPINASSE. Durun, durun... u rm-cekten bahsediyordum.

BORDEU. Evet, evet.

MATMAZEL de L'ESPINASSE. Yaklan, doktor. Ann iin-de dolaan bir rmcei tasarlayn. Bu an ipliklerinden birini titretin,hayvann koutuunu grrsnz; gzel. imdi unu renmek is-tiyorum, acaba hayvann barsaklarmdan kard ve keyfi istediizaman tekrar oraya ektii iplikler kendi bnyesinin duygulu bir par-as mdr?...

BORDEU. Ne demek istediinizi anlyorum. Kendinize ka-fanzn bir kesinde, mesel menenj denen zarda sinirlerin boyuncauyarlan btn duyumlarn topland bir veya birka nokta ta-sarlyorsunuz.

MATMAZEL de L'ESPINASSE.Ta kendisi.


46/131

48 KONUMALAR

BORDEU. Dnceniz ok dorudur. Ama bunun herhangi birar hevengiyle ayney olduunu fark etmiyor musunuz?

MATMAZEL de L'ESPINASSE. A sahi ben byle. Demek far-

k

nda olmadan doru sylemiim.BORDEU. Hem de ne kadar... imdi greceksiniz. nsan yal-nz doarken bize grnd ekilde de tanyan kimse, onun hakkndahibir fikre sahip bulunmuyor demektir. Kafas, ayaklar, elleri, btnuzuvlar, btn damarlar, btn organlar, burnu, gzleri, kulaklar,yrei, akcierleri barsaklar, kaslar, kemikleri, sinirleri, hepsi, hepsikelimenin hakiki mnasiyle, ekillenen, byyen, uzanan, grnmezbinlerce lif salveren bir ar kaba bir gelimesinden baka birey de-ildir.

MATMAZEL de L'ESPINASSE. te benim rmcek a; btnbu liflerin balang noktas da rmceimdir.

BORDEU. Mkemmel.

MATMAZEL de L'ESPINASSE. Lifler nerde? rmcek neredebulunuyor?

BORDEU. Lifler her yerdedir. Vcudunuzun hibir noktasyoktur ki orada bunlardan biri ona ermemi olsun. rmcee gelince oda kafanzn demin bahsettiim bir yerinde, menenjlerde yuva kurmubulunuyor. Btn yapy felce uratmadan bunlara dokunmaya imknyoktur.

MATMAZEL de L'ESPINASSE. Fakat bir atom, rmcek a-nn liflerinden birini titrettii zaman, rmcek tela der, kayglanr,koar, kaar. Ortada bulunduu zaman kendi dedii koca evin ne-resinde ne olursa haberi olur. Peki ama neden ben kendimde velemde olup bitenleri bilmiyorum. Duygulu noktalarn bir kmesi ol-

duum, herey bana tesir ettii ve ben hereye tesir ettiim halde.BORDEU. nk izlenimler, getikleri mesafe nispetinde za-

yflarlar da ondan.

MATMAZEL de L'ESPINASSE. Uzun bir kiriin bir ucuna vu-rulduu zaman eer kulam teki ucuna koymusam bu vuruu du-yarm. Bu demirin bir ucu dnyada, bir ucu da Siris yldznda olsa


47/131

KONUMALAR 49

ayn tesir meydana gelecektir. Peki ama neden ben gerek ve var olanbir kiri olduum halde acaba, bilhassa kulak kabarttm halde dahi,etrafm eviren engin mekanda olup bitenlerden haberim yok.

BORDEU. Az ok bireyler duym

yaca

m

z

kim sylemi?Fakat arada o kadar uzaklk var ve izlenim o kadar zayf, yolda okadar okeyle karlalyor ki, kulanza her taraftan o kadar ve sa-rlatrciddetli grltler geliyor ki. Sonra Zuhal'le sizin aranzdayanyana bulunan cisimler var; halbuki devamlln bulunmas ge-rekirdi.

MATMAZEL de L'ESPINASSE. ok yazk.

BORDEU. Gerekten ok yazk. Eer byle olmasayd. Allaholurdunuz. Tabiatla zdeliinizden dolay olmakta olan her eyi;hafzanzn sayesinde de olmu bitmi hereyi bilirdiniz.

MATMAZEL de L'ESPINASSE. Ya olacakeyleri?

BORDEU. Gelecek hakknda geree yakn fakat yanl ol-

mas da mmkn tahminlerde bulunurdunuz. Bu, tpk iinizde, aya-nzn ucunda elinizde olan bireyin ne olduunu aratrmanz gibibirey olurdu.

MATMAZEL de L'ESPINASSE. Peki ama, bu dnyann damenenj leri olmadn, yahut uzayn herhangi bir noktasnda lif-lerini her yere uzatan byk veya kk bir rmcein bulunmadansize kim syledi?

BORDEU. Kimse byle bireyin olmadn ve olmayacansylemi deildir.

MATMAZEL de L'ESPINASSE. Nasl, bu deta bir nevi Allah...

BORDEU. Kabul edilebilecek tek Allah..

MATMAZEL de L'ESPINASSE. Byle bir Allah var olabilirmiydi, yahut gelip geici olabilir mi? teden beri var olduu gibi.

BORDEU.phesiz: kinatn iinde madde, kinatn bir par-as olduuna gre deimelere unyacak, ihtayarlyacak, lecektir.

MATMAZEL de L'ESPINASSE. Aklma baka garip bir d-nce daha geliyor...


48/131

50 KONUMALAR

BORDEU. Sylemenize lzum yok. Ne olduunu biliyorum.

MATMAZEL de L'ESPINASSE. Syleyin ne imi bakalm?

BORDEU. ok enerjili madde paralarn bir zeknn bir-

letirdiini ve tasarlanmas kabil olan birok mucizeleri d-nyorsunuz. Bakalar da sizi gibi drmlerdi.

MATMAZEL de L'ESPINASSE. Ne dndm kefettiniz.Ama bunun iin sizin pek de takdir etmi deilim. Delilie mkemmelistidadnz olduu belli.

BORDEU. yle olsun. Fakat bu fikirde sizi rktecek ne varki? Bu iyi veya fena ruhlarn bir salgn; tabiatn en sabit kanunlardahi tabi millerle hkmsz kalr; genel fiziimiz daha zorlar ama,mucizeye asla yer bulunmaz.

MATMAZEL de L'ESPINASSE. Dorusu, insan bireyi tasdikve inkr ederken ok ihtiyatl olmal.

BORDEU. Haydi siz de, kim size bu eit bir olay anlatmsa,koca bir yalancdan baka birey deildir. Artk sizin sonsuz bir aolan rmceiniz de dahil olmak zere btn u hayali varlklar biryana brakalm; sizin varlnza ve bunun nasl ekillendiine gelelim.

MATMAZEL de L'ESPINASSE.Peki kabul.

D'ALEMBERT. Matmazel yannzda biri var, orada sizinle ko-nuan kim?

BORDEU. Doktor.

D'ALEMBERT. Bonjur Doktor; bu kadar erken burada ne ii-niz var?

BORDEU. Sonra renirsiniz.imdi uyuyun.

D'ALEMBERT. Hani uykum da yok deil, hi bu kadar s-kntl bir gece geirmi olduumu hatrlamyorum. Ben kalkmadangitmeyin.

BORDEU. Gitmem. Bahse girerim ki matmazel, siz on iki ya-nda iken imdikinin yans kadar bir kk kadn, drt yanda ikende yar yarya kk bir kadn, Foetos halinde iken kk bir kadn,annenizin yumurtalnda iken de ok kk bir kadn olmak zere


49/131

KONUMALAR 51

daima imdi olduunuz halde bir kadn olduunuzu ve imdi grldnz halde, balangtaki halinizi birbirinden ayran eyin, yal-nz birbiri ardnca gelen bymeler olduunu dnyorsunuz.

MATMAZEL de L'ESPINASSE. yle olsun.BORDEU. Bununla berdeber bu ok yanl bir dntr. Ba-langta hibirey deildiniz. Balangta, babanzla ananzn kanndave lenfasnda yaylm bir halde bulunan daha kk molekllerdenmeydana gelmi kk ve gzle grlmez bir nokta idiniz. Bu nokta -zlm bir ilik, sonra da bir iplik huzmesi oldu. Buraya kadarimdikigzel halinizden eser yoktur. Ve u gzleriniz, gzel gzlerinizde, biranemom kendi kkne ne kadar benzemezse o kadar gze benzer yeriyoktu. pek huzmesinin her teli yalnz beslenme ile teekkl icab, ayrbir organ haline geldi: burada huzme tellerinin iinde deitiini ve bun-lar meydana getiren organlan yok farz ediyoruz. Huzme tamamiyleduygulu bir sistemdir, bu ekilde devam etseydi, souk, scak, tatl, katgibi basit duyarlkla ilgili olan btn izlenimleri alrd. Birbiri ardncagelen, birbirlerine nazaran deiik olan ve deiikiddette bulunan buizlenimler belki bir hafza bir benlik uuru, dar bir dnce kabiliyetimeydana getirebilirdi. Fakat bu salt ve yaln duyarlk, bu dokunma, tel-lerden herbirinden meydana gelen organlar tarafndan eitlendirilir.Tellerden biri kula meydana getirir bundan da bir eit dokunma olanses ve grlt doar. Bir bakas dama meydana getirir ki burada datat dediimiz yine bir eit dokunma meydana gelir. Bir ncs bunumeydana getirir ve burnunun iini de diyerek koku denilen bir eitdokunmann domasna yol aar. Birden bire gze ekil vererek dr-dnc bir dokunmay meydana getirir ki buna da renk deriz.

MATMAZEL de L'ESPINASSE. Ama sylediklerinizi iyice an-ladmsa altnc bir duyunun, gerek bir hnsa'nn olamyacam ileri

srenler, ahmaktrlar, tabiatn garip bir tel huzmesiyle bilmediimizbir organ meydana getiremiyeceini onlara kim sylemi?

BORDEU. Yahut iki cinsi karakterize eden iki telle, Hak-lsnz, sizinle konumak pek zevkli; yalnz sylenenleri kavramaklakalmyor, bunlardan beni hayrete dren bir dorulukla neticeler dekaryorsunuz.


50/131

52 KONUMALAR

MATMAZEL de L'ESPINASSE. Bana cesaret veriyorsunuz,doktor.

BORDEU. Deil, vallahi, dndm sylyorum.

MATMAZEL de L'ESPINASSE.Tellerden birkann ne ie ya-radklarn anlyorum, ama tekiler ne oluyor?

BORDEU. Sanr msnz ki, sizden baka herhangi bir kimsebu meseleyi dnm olsun?

MATMAZEL de L'ESPINASSE.Tabi.

BORDEU. Hi de kibirli deilsiniz. teki teller de, organlararasnda ve vcudun ayr kurular arasnda ne kadar farkllk varsa okadar dokunma meydana getirirler.

MATMAZEL de L'ESPINASSE. Ya peki bunlara ne ad ve-rilmektedir? imdiye kadar bunlardan bahsedildiini hi duymadm.

BORDEU. Adlar yoktur.

MATMAZEL de L'ESPINASSE. Niin?BORDEU. Bunlar vastasiyle uyarlan duyumlar arasnda,

teki organlar tarafndan uyarlan duyumlar arasndaki kadar fark yok-tur da ondan.

MATMAZEL de L'ESPINASSE. Sahiden, ayan, elin, kal-alarn, karnn, midenin, gsn, akcierin, yrein ayr duyumlar molduunu sanyorsunuz?

BORDEU. Evet yle sanyorum. Eer cesaret edebilseydim,size sorardm ki bu adsz duyumlar arasnda.

MATMAZEL de L'ESPINASSE. Ne demek istediinizi an-lyorum. Hayr. Yazk ki o kendisinde tektir. Peki ama bize bol ke-seden acs zevkinden ok bir sr duyum balamanzn sebebi ne?

BORDEU. Sebebi mi? nk ounu ayrdediyoruz da ondan.Eer bu kadar eitli dokunma olmasayd, haz ve elem duyar, fakatbunlarn yerini bilemezdik. O zaman grmenin yardmna muhtaolurduk. Byle olunca bu artk bir duyum ii deil, bir deney ve gz-lem ii olurdu.


51/131

KONUMALAR 53

MATMAZEL de L'ESPINASSE. Parmam acyor, dediimzaman, acyan yerin parmam olduunu neden sylediimi sorarlarsa,parmam duyduumu, ondan ac duyduumu ve bylece parmamnhasta olduunu anladm sylemem lzm gelir.

BORDEU.Tamam, Gelin de sizi kucaklayaym.

MATMAZEL de L'ESPINASSE. Memnuniyetle geliyorum.

D'ALEMBERT. Doktor, Matmazel'i kucaklyorsunuz ha! Tamsize gre bir i!

BORDEU. Bunu ok dndm. Sarsntnn yeri ve ynnnhuzmenin balangcndaki ani hkm tyin etmek iin yeter ol-madn sanyorum.

MATMAZEL de L'ESPINASSE. Bunun hakknda birey bil-miyorum.

BORDEU.phesiz houma gidiyor. Tabi nitelikleri sonradankazanlm alkanlklar olarak grmek pek yaygn ve bizim kadar eskibir dntr.

MATMAZEL de L'ESPINASSE. Aksi de doru.

BORDEU. Gryorsunuz ki, ne olursa olsun, konusu hayvannilk teekkl olan bir meselede, gz ve dnceyi eklini alm olanhayvandan ayrmamak, meseleden ok uzaklamak demektir. Bundanbaka hayvann daha ilk tohum halinde bulunduu zamanlara kmakgerektiini anlam bulunuyoruz. Bunun iin sizi imdiki yapnzdansyrarak dnmek, yumuak lif lif, ekilsiz, solucan gibi birey ol-duunuz, bir hayvandan ok bitki soanna veya kkne benzediinizzamana kadar gitmek lzm.

MATMAZEL de L'ESPINASSE. Eer sokakta r plak do-

lamak det olsayd

, buna uyan ne ilk, ne de son insan ben olmazd

m;bunun iin belki istediiniz ekle sokun u artla ki birey reneyim.Bana her huzme telinin, bir organ meydana getirdiini sylemitiniz.Bunun byle olduunun delili ne?

BORDEU. Tabiatn bazan yapteyi siz de zihninizde yapn:bu tel huzmelerinden birini bozun: mesel gzleri meydana yetirecekolan teli: byle birey olabileceini sanmaz msnz?


52/131

54 KONUMALAR

MATMAZEL de L'ESPINASSE. Belki hayvann gzsz ola-can kabul etmekartiyle.

BORDEU. Alnnn ortasnda tek bir gz bulunurdu.

MATMAZEL de L'ESPINASSE.

konuşmalar - diderot

Documents