denizlive tevresinde yer alan baz1 camilerin yap1 elemanlanmn...

Denizli"ve tevresinde Yer Alan Baz1 Camilerin Yap1 Elemanlanmn Degerlendirmesi

NilgUn ~evrimli•

Oz

Denizli ve ~evresinde bulunan bir~ogu vakrf yaprsr olarak in~a edilen, bilgi ve belgelerine ula~rlabilen bir grup cami, yapr elemanlan a~rsmdan duz tavanh ve kubbeli camiler olarak gruplandrnlmasr sonrasr yetmi~ bir duz tavanh, be~ kubbeli cami tespit edilmi~tir. Duz tavanh camiler de kendi i~erisinde gobeksiz, tekne tavanh, kubbeli tavanh, kademeli tavanh, ~rtah gobekli tavanh ve tonozlu tavanh ~eklinde srnrflandrnlmaya gidilmi~r. Her iki ana grup duz tavanh ve kubbeli camiler; ortu duzeni ve ta~ryrcr elemanla~ malzeme ve teknik bakrmmdan incelenmi~r. incelenen eserlerin en erken tarihlisi 13.yuzyrl, en ge~ tarihlisi ise 20.yuzyrlrn ikinci yansma tarihlenmektedir. c;ah~ma yoredeki benzer yaprlardaki yapr elemanlan ile ilgili genel bir fikir vermesi ve bazr yaprlann ilk kez belgelenmesi a~rsrndan olduk~a onem arz etmektedir.

Anahtar Kelimeler: Denizli, Cami, ortil sistemi, tavan, ah~ap, tavan gobegi, kubbe, srnrflandrrma, yapr, mimari.

The Evaluation of a Group of Mosques in Denizli and Its Environs in Relation to the Structure Elements

Abstract

In this study, a group of mosques have been identified and examined many of which were built as waqfs in Denizli centre and surrounding regions. These mosques are classified into two groups depending on their building structures; whether they have flat ceilings or domes. There are 71 mosques with flat ceiling and 5 with domed structure. The mosques with flat ceilings are classified among themselves as boat ceilings, vaulted ceilings, stepped ceilings, slatted ceilings and core vaulted ceilings. Both groups of mosques were examined in terms of layout, cover material, load-bearing structural elements, construction materials and techniques. The oldest of the mosques dates back to 13th century, while the latest work is dated to the second half of the 20th century. Study is quite important as it documents common characteristics of similar mosques in terms of structural properties and it reports some of the mosques in the region for the first time.

Key Words: Denizli, mosque, cover system, ceiling ,wooden, ceiling belly dome, classicifiation, structure, architecture.

* Dr. Sanat Tarih~i-Vak1f Uzman1-Vak1flar Gene I Miidiirlugii; [email protected]

Denizli ve <;:evresinde Yer Alan Baz1 Camilerin Yap1 Elemanlanmn Degerlendirmesi

Giri~

Denizli'nin tarihteki yeri ve onemi ile ilgili c;:ok

say1da c;:ah~manm varl1g1 bilinmektedir. Ancak

Sanat Tarihi Ara~tlrmalan bak1mmdan konu ele

almd1gmda, onceki donemlerde Selc;:uklu Done

mi yap1larmdan Akhan ve ~ardak Han hakkmda

yeterli ara~rmalar yap1ld1g1, ancak gee;: donem

yap1lanna ait ara~tlrmalann ise yak denecek

kadar az oldugu anla~1hr. Bununla birlikte son

y1llarda Denizli ve c;:evresinde bulunan Selc;:uklu,

Beylikler ve Osmanh Donemlerine ait dini mi

mariden d!mi, tekke, turbe; sivil mimari ornek

lerden han, hamam, sarmc;:, kopru, c;:e~me gibi

yap1larla ilgili c;:ah~malann artt1g1 gozlemlenir.

~ah~mam1za konu alan baz1 yap1larla ilgili en

kapsamh c;:ah~ma 1991 y1lmda, ~akir ~akmak

taraiindan yap1lann plan, malzeme, teknik ve

~usleme bak1mmdan incelendigi "Denizli ili'n

deki Turk An1tlan" adl1 yi.iksek lisans tezidir. Bu

baglamda Kas1m ince'ye ait Vak1jlar Genet Mii

diirliigii Ar~ivi'ndeki Babadag'a Ait Vakfiyeler

ve Babadag'daki Tilrk Eserleri (1999), Yukan

Camii/Akki:iy-Denizli (2001), Tavas ve (;evresin

deki Osman!J Mimarl Eserleri (2003) adh bildiri

ve makaleler de yoredeki eserlerin tespiti ac;:1sm

dan onemli c;:ah~malard1r. Aynca Kadir Pekta~'m

Denizli (;evresindeki TUrk Di:inemi Tarihi Eserleri

(2003a), Ac1payam ve (;evresindeki Turk Done._

mi Eserlerinden Bir Kesit (2003b) adh c;:ah~malan

ile Saim Cirtil'in Denizli Turbeleri (2006), ~ivril

Bayat Koyu Cami (2007); Nazh ipek Mavu~og

lu'nun "Savran~ah Koyu Cami Restorasyon Pro

jesi" (2008) adh yuksek lisans tezleri gibi bolge

yap1lannm yap1lann ele almd1g1 genel ya da mo

nografik c;:ah~malar mevcuttur.

~ah~mam1zda Denizli ve Yoresinde bulunan, he

nuz hic;:bir yaymda yer almayan, tespiti taraiimlz

dan yapilm1~1 gee;: doneme ait duz ah~ap tavanh

baz1 camilerle Vak1flar Genel MuduriUgu Ar~ivin-

1 Guney il~esindeki camilerin tespiti taraflm1zdan yapllm1~t1r.

de2 vak1f yap1s1 olanlara a it bilgi ve belgeleri mev

cut alan yetmi~ altl cami, yap1 elemanlan ac;:lsm

dan butuncul bir anlay1~la ele a limp incelenmi~r.

Bu c;:erc;:evede tara1im1zdi:m irdelenen soz konusu

yap1lann, yap1 elemanlan ana ba~hg1 altlnda ortu

sistemleri esas ahnarak 1- Diiz tavan!J, 2- Kubbeli

~eklinde tasnif edilmi~ ve yap1lar yap1ld1klan yer

ve tarihlere gore s1ralanm1~lard1r.

Duz tavanh camiler de kendi ic;:erisinde yine ortu

sistemine gore; Duz gobeksiz tavanh, duz c;:o

kertme tekne gobekli tavanh, duz c;:1talama go

bekli tavanh, duz -kubbeli tavanh, duz tonozlu

tavanh ve duz- kademeli tavanh camiler ~eklinde

alt ba~hklarla tan1mlanm1~1ard1r. Bu gruplarda

yer alan yapilar yap1m yeri ve tarihi bak1mmdan

irdelenirken, yap1 elemanlan ta~lylcilar (duvar

lar, destekler), ortu duzeni, malzeme ve teknik

~eklinde ayn ba~hklar altlnda kar~1la~rmah ola

rak incelenmi~tir. incelenen toplam yetmi~ altl

eserin en erken tarihlisi 13.yuzyil en gee;: tarihlisi

ile 20.yuzy1hn ikinci yansma tarihlenmektedir.

Denizli Ve ~evresinde Yer Alan Bazt Ah~ap Ta

vanh Camiler Ve Vap1 Elemanlan

1- Duz Tavanh Camiler

Anadolu'da duz tavanh ya da duz ah~ap tavanh,

ah~ap direkli cami in~a etme geleneginin Ana

dolu Selc;:uklulan'nm ardmdan beylikler done

minde devam ettigi bilinmektedir. Bu donem

de Ankara, Konya, Bey~ehir, Kastamonu, Nigde

ve Afyonkarahisar ba~ta olmak uzere Anado

lu'nun birc;:ok yoresinde ah~ap direkli ve tavanh

camilerle kar~1la~il1r. (Kuran, 1972: 182; Onge,

1975:181-184; Eskici, 1998:110-113; Erdemir,

1999:109; ~al, 2003: 3-8, 28; Uysal, 2001).

Ara~tlrma kapsammda Denizli ve c;:evresinde

gerek yerinde inceleme gerekse belgelerine

ula~1 bilinen toplam 71 adet duz tavanh yap1

tespit edilmi~ olup, tarih s1ralamasma gore a~a

glda listelenmi~tir.

2 Vak1flar Genel MOduriOgu Ar~ivi metin i~erisinde VGMA olarak k1salnlm1~r.

Vak1flar Dergisi 47 - Haziran 2017

·~ 170 ~

Nilgun <;:evrimli

Tablo 1. Di.iz Tavanfl Ah~ap Camiler

1 Tavas

2 K1z1lcaboluk

3 Tavas

4 Bekifli

5 Guney

6 Baklan

7 Saraykoy

8 <;:ivril

9 Baklan

10 <;:al

11 Guney

12 Akkoy

13 Baklan

14 <;:ivril

15 <;:al

16 Babadag

17 Ac1payam

18 GOney

19 GOney

20 Tavas

21 Yatagan

22 Bozkurt

23 Kale

24 Babadag

25 Serinhisar

26 Tavas

27 Kale

28 Gtiney

29 Tavas

30 Denizli

31 GOney

32 <;:ivril

3.3 Tavas

34 Tavas

35 Tavas

36 Tavas

Ulukent {Mescidi) Cami

Hanonu Cami

AliAgaClmi

<;:oga~h Koyii Camj2

<;:ar~1 Cami

Bogazi~i Koyu Eski Cami

<;:ar~1 Cami

Savran Koyu Serban~ah Cami

Tekke Cami

Kuyucak Koyu Cami4

Hac1 Habib Cami

Yukan Cami

<;:ataloba Koyu Cami

Bayat Koyu cami

Kocakoy ~a Ivan Cami

K1rc1ta~ Mescidi/Cami

Yam ~ar~ 1 Cami

Dere Cami

EI-Hac Hasan ibn ·ei-Hac Halilzade Cami

Yukan Cami

Teke MOsellim Cami

Baklankuyucak Koyii Cami

Cevher Pa~a Cami

DOvenonO Cami

Agalar {Hac1 Hamza) Cami

<;:ar~1 Cami

Pazaryeri Cami

Hac1 HOseyin Cami

Dedeli Cami

Ku~pmar Hasan Fevzi Efendi Cami

Belenard1~ KoyO Cami

GOmii~su Dere Cami

<;:ay1rhk Cami

Kavakh Cami

Aydogdu KoyO cami

Pa~ahlar Cami


~ 171 ~·

1530 M.

1697 M./H.1109

1733M./H.1146

1743 M./H. 1156

1747-48 M./H.1161

1774-75 M./H.1186

{18.yy),

18. Yuzyllm u~uncu ~eyregi

18.yuzy1l sonu 19.yuzyll ba~1

1893-94

1796M./H.1211

18.yy.sonu-19.yyba~l

18.yy-sonu-19.yy ba~1

1872

19.yy.ba~l

1801-1802 M./H.1216

1802 M./H.1217

1802 M./H.1227

1803M./H.1218

1810-1820 M./H.1225

1811 M./H.1266

1814-15 M.

1819-20 M./H.1235

1842M./H.1258

1859 M./H.1276

1860 M./H.1277

1867 M./H.1284

1867M.

1871 M./H.1288

1872 M .

1884 M .

19.yy.

19.yy.2.yan.

19.yy.2.yan.

19.yy.2.yan.

1899 M./H.1317

37

38

39

40

41

42

43

44

45

46

47

48

49

so 51

52

53

54

55

56

57

58

59

60

61

62

63

64

65

66

67

68

69

70

71

Denizli ve <;evresinde Yer Alan Baz1 Camilerin Yap1 Elemanlannm Degerlendirmesi

Tavas

Denizli

Denizli

Denizli

Denizli

Denizli

Denizli

Denizli

Denizli

Denizli

Denizli

GOney

GOney

GOney

Buldan

Buldan

Buldan

Buldan

Buldan

Buldan

Babadag

Saraykoy

Babadag

Babadag

Tavas

Ac1payam

Ac1payam

Ac1payam

Denizli

Denizli

<;ardak

<;ardak

<;ivril

Saraykoy

Saraykoy

Mestan Aga Cami

Ulu Cami

. Kiremitc;i Cami (Danverenli)

incekara Cami

Sa ray Mahallesi Haclfar Cami

Pelitlibag Cami

Akkonak Clmi

OkOz batt! Mescidi

Odun Pazan Cami

Saltak Cami

Degirmenci Cami

<;olac1k Cami

Said Aga Cami

Mestan Cami

Dort EyiOI Cami

H ac1 Bekir Cami

<;ar$1 Cami

GOr oluk Cami

Kar$1yaka Cami

~ukOr Cami

Hamidiye Cami

H OkOmet OnO Cami

A$agl Tepeard1 Cami

Yukan Kuzere Ahmet Pa$a Cami

Avdan Baba Cami 8

Ova yurt/Tara$ KoyO Cami

Apa Koyo cami

Yass1hoyuk Eski Cami

Hac1 Kaplan Cami

Hatipoglu Cami

Gemi$ Cami

SogOt KoyO Cami

igdir Koyu cami

Hisar koy

Haskoy

Vak1flar Dergisi 47- Haziran 2017

~ 172 ~'

19.sonu-20.yy ba$1

1920 tamirat

20.yy.

1923

20.yy ba$1

20.yy. ba$1

20.yy ba$1

20.yy ba$1

20.yy ba$1

20.yy ba~1

20.yy ba$1

20.yy ba$1

1901-1902

1906

1906M./H.1323

20.yy ba$1

1909 M./H.1327 tamir

1910

1942 tamir

NilgOn <;evrimli

1.1. Ortu Sist emi Tablo 2. Diiz Gobeksiz Tavanlt Camiler

DUz tavanll camilerde ortU sistemine baklldt

gmda gUnUmUzde genellikle dt~tan ktrma ~atl

~eklindedir ve kiremit kaphdtr. Ancak ileride

bahsedilecegi Uzere bazt orneklerin onceleri

dUz toprak damla kaph iken, onanmlar sonra

smda kiremit ~atlyla kaplandtgt gorulmU~ur.

Yapllarm ~ogu tamamen duz tavan ~eklinde

olabildigi gibi ah~ap tavan ortasmda gobek,

tekne bi~imli ~okertme, ~ ttalama gobek, kub

be, tonoz ~eklinde ta~tytct olmayan dekora

tif elemanlar yer ahr. Bazt orneklerde de ters

tavan ~eklinde yaptlmt~ ic;: ortunun orta sahm

uzeri kademeli tavan ~eklinde duzenlendigi go

rulur.

1.2. Duz Gobeksiz Tavanh Camiler

Denizli ve c;:evresinde yer alan ah~ap tavanh ca

milerden i.ist orti.i bazen desteklerle ta~mtrken

bazen de tamamen duvarlar tarafindan ta~m

maktadtr. Bu yaptlarda yer alan dUz tavanlar

hic;:bir dekoratif gori.inumi.i olmayan yapmm

durumuna gore enine veya boyuna uzunlama

stna c;:tta_larla olu~turulmu~tur.

Bu ba~ltk altlnda gruplandtnlan yaptlar, dt~tan

ktrma ~atlh ve kiremitli olup, ic;:erde sade ah~ap

tavanlldtrlar. Bir tek Kale Cevher Pa~a Caminde

tavan kiri~lemesi i.istten yaptlmt~tlr. Denizli ince

Kara Camiinde ise tavan gobeginde ve ko~eler

de kalem i~i si.islemeler vardtr (Resim la-lb).3

3. Vak1flar Genet MiidGriGgu A!iivinden ahnan resimlerde belirli bir a!iiv kodu bulunmad1g1ndan il kodu ve belgelendikleri y1ta gore veril mi~lerdir.

1

2

3

4

5

6

7

8

9

10

11

12

13

14

15

16

17

18

19

20

21

22

23

24

25

26

27

28

29

30

31

32

33

34

Babadag

Babadag

Baklan

Buldan.

Buldan

Buldan.

Buldan.

Buldan

Buldan

Bozkurt

<;al

Denizli

Denizli

Denizli

Denizli

Denizli

Denizli

Denizli

Denizli

Denizli

Denizli

Denizli

Guney

Guney

Guney

Guney

Guney

GOney

Guney

Kale

Kale

Tavas

Tavas

Tavas

Vaktflar Dergisi 47 - Haziran 2017

~173~

Ktrctta~/Kircata~ Cami Q

DOvenonO Cami

<;ataloba KoyO Cami

Dort EyiOI Cami

HaCI Bekir Cami

<;:ar~1 Cami

$0k0r Cami

GOroluk Cami

Kar~tyaka Cami

Baklankuyucak Cami 9

Kuyucak KoyO Cami

Ulu Cami

Ku~ptnar Hasan Fevzi Efendi cami

Kiremit<;i Cami (Danverenli)

incekara Cami

Sa ray Mahallesi Hactlar Cami

Pelitlibag Cami

Akkonak Cami

Okuzbattt Mescidi

Un (Odun) Pazan Cami

Saltak Cami

Degirmenci Cami

Hact Huseyin Cami

<;:ar~t Cami

<;:olactk Cami

Said Aga cami

Mestan Cami

EI-Hac Hasan ibn ei-Hac Halilzade Cami

Hact Habib Cami

Kale Pazaryeri Cami

Kale Cevher Pa~a Cami

<;:aytrltk cami

Pa~alilar Cami

Ulukent Cami

Denizli ve <;:evresinde Yer Alan Baz1 Camilerin Yap1 Elemanlanmn Degerlendirmesi

Resim l .a-b incekara Cami (VGMA, 20: 1990}

Resim 2.a-b Bozkurt Baklankuyucak Koyii Cami


'~ 174 ~

Nilgun <;evrimli

Bozkurt Baklankuyucak Cami (1814-15 M./ Kale Cevher Pa~a Cami(1819-20 M./H.1235)

H.1230V (Resim 2-3). <;:ataloba KayO Cami dOz tavan ah~ap destekler t ara1indan ta~m

(18.yy-sonu-19.yy ba~1) ve <;:al Kuyucak KoyO, maktad1r.

Resim 2 a-b Bozkurt Bak!ankuyucak Koyii Cami Onanm Sonras1 Harim Goriiniimii (Nisan 2017}

4. Kitabesine gore c;orbac1 zade Seyyid Abdiifkadir Aga tarafmdan yaptmfm1~r. Onanm oncesinde ~1tah tavanla kaph oldugu bilinen Yap1 gunumuzde yeniden in~a edilmi~ olup e.ski halinden eser kalmam•~r. Elimizde eski haline ait siyah beyaz resimler olmasma ragmen reslm kalitesi a~1smdan yaymda yer verilmemi~r (c;~kmak, 1991: 72).


~175~

Denizli ve <;evresinde Yer Alan Baz1 Camilerin Yap1 Elemanlanntn Degerlendirmesi

Baklan c;ataloba Koyu Cami'nde (18.yy. sonu

19.yy. ba~1) destekler Gzerine kuzey-guney

yoni.inde yerle~tirilen kiri~ler di.iz tavam ta

~Jmakta ve kiri~lerin Ozeri dogu-batl yonun

de ~akllan di.iz ~Jtalarla 6rtulu iken (~akmak

1999:res.250). Gunumuzde yap1 tamamen be

tonarme olarak in~a e<;lilmi~ olup eski gorunu

munden eser kalmam1~r (Resim 3).5

Kale Cevher Pa~a Cami'nde 6rt0 duzeni on

ceki iki yap1ya gore biraz farklld1r. Destekler

Ozerindeki kompozit ba~llklar ve onun Ozerinde de ikinci bir govde izlenimi veren aga~tan yapllm1~ yuzeyleri .tahtalarla kaplanm1~ dikdortgen prizma ~eklinde ah~ap destekler yer almaktadJr. Bunlann Ozerinde ise profilli yastlklar oturur. Kuzey-guney dogrultusundan

gelen kiri~lerle dogu-batl yonunde uzanan kiri~lerin kavu~ma noktalan yastlklar Ozerine denk getirilmi~tir. Tavan ise duz tavan ~eklinde olup, kiri~lemesi Ostten yapJimJ~tlr. DJ~

tan k1rma ~atl ve kiremit kaplld1r (Resim 4).

• I ~; l

\ j'

rr • I

Resim 3 Baklan ~ataloba Koyii Cami Kadmlar Mahfili (26 Mart 2017}

., ·L~~· ,.~ ... ~~ ____ .... ~ : -

Resim 4. Kale Cevher Pa~a Cami Ah~ap Kiri~ler ve Profilli YastTklar (VGMA,20: 2006}.

5. Koyliilerden ahnan bilgiye gore cami 2007'de yeniden yaptl· m1~r.


~ 176 ~

Nilgun <;:evrimli

1 .. 3. DUz ~okertme Tekne Gobekli Tavanh camiler

Duz ah~ap tavanh camilerin tavanlannda

rastlanan diger bir uygulama ise, <;6kertme

gobekli tavanlard1r. Tavanlarm tam ortasm

da, genellikle kare ~eklinde sembolik, tavan

yuzeyinden daha derince bir bolum olu~tu

rularak i<;i basit kalem i~i suslemelerle be

zenmi~tir.

Resim 5. Tavas Avdan Baba Comi

{VGMA_20:2010}

Resim 6. Saraykoy Hi.iki.imetoni.i Comi(VG-

MA,20:2004}

Resim 7. Tavas Aydogdu Koyi.i Cami(

VGMA,24:2004}

.r

1909 M./H.1327 tarihli Tavas Avdanbaba Cami

(Resim 5), 1906 tarihli Saraykoy Hukumetonu

Cami (Resim 6), 19.yy.2.yanyq ait Tavas Aydog

du Koyu Cami (Resim 7), 1910 tarihli Ac1payam

Ovayurt/Tara~ Koyu Cami (Resim 8), 19.yy.

sonu-20.yy ba~rna ait Tavas Mestanaga Cami

(Resim 9), 1733 M./H.1146 tarihli Tavas Ali Aga

Cami (Resim lOa-b),

Resim 8. Ac1payam Ovayurt Tara~ Koyi.i Comi

(ince, 2003:446}

Resim 9. Tavas Mestanaga Comi {VGMA, 20

:1998}

Resim lOa-b. Tavas Ali Ago Comi

{6 Nisan 2017)

Vakrflar Dergisi 47- Haziran 2017

·~ 177 ~

Denizli ve <;evresinde Yer Alan Bazr Glmilerin Yapr Elemanlannrn Degerlendirmesi

1859 M./H.1276 tarihli Serinhisar Agalar {Hacr 1.4. Di.iz c;rtalama Gobekli Tavanh Camiler

Hamza) Cami, 1860 M./H.1277 tarihli Tavas GOney Dere cami'nde {1802 M./H.1227) ise c;ar~r Cami, 1871 M./H.1288 tarihli Tavas De

deli Cami, KrzrlcaboiOk Hanono Cami, 1901-

1902 tarihli Babadag Hamidiye, 19.yy.2.yan

srna ait Kavakh Cami, Tavas Yukan Cami {ince,

2007:169) Acrpayam Apa KayO Cami {Pekta~,

2003b:430) gibi orneklerde tavan ortasrnda

kare gobek ~eklinde ~okertme gobek uygula

malar mevcuttur.

Resim 11. Giiney Dere Cami ((:evrimli, 2012)

basit ~rtah baklava ~eklinde bir tavan gobegine yer almaktadrr {Resim 11). Babadag Yukan

Kuzere Ahmet Pa~a Cami {1870) {Resim 12) ile Saraykoy c;ar~r Cami'nde {18.yy) dOz tavanrn kO~Ok kareler ~eklinde ~rta karl olarak yaprldrgr gorOIOr {Resim 13). Ortada kare ~eklinde yine

~rtalarla olu~turulmu~ yOzeyden hafif ~rkrntrh birer gobek mevcuttur. c;o~ertme gobekli tavan lar ba~hgr altmda veri len Tavas Ali Aga Cami {1733 M./H.l146) ile kubbeli gobekli Akkoy Yukan Cami'inde {18 yy. sonu 19. yy. ba~r) ta-

Resim 13. Saraykoy (:ar~1 Cami Tavan {VGMA, 20:2004)

Vakrflar Dergisi 47 - Haziran 2017

~ 178 ~

Nilgiin <;:evrimli

vanlar c;:1tah tavan ~eklindedir. Ele ahnan yapl

lardan <;ivril Gumu~su Dere Cami'nde (19.yy)

ise c;:1talama tavan ortasmda sekizgen bir form

olu~turulmu~, sekizgenin her bir ke.nan yere di

key c;:1talarla c;:evre lenmi~ ve kenarlardan duva

ra dik uzanan ve kenarlara dogru geni~leyerek

uzanan c;:1talardan olu~mu~tur (Resim 14).6

1.5. Di.iz -Kubbeli Tavanh Camiler

Duz ah~ap tavanlarda gorulen ta~1y1c1 fonksiyo

nu olmayan sembolik diger bir 6ge de tavan

larda yapllan kubbelerdir. Babadag A~ag1 Tepe

ardl Cami (ince, 1999: 498) (1906M./H.1323)

(Resim15L Tavas Ebubekir Cami (1810-1820

M./H.1225) (Resim 16), Ac1payam Yass1h6yuk

Eski Cami (1942 tamir) (Resim 17), Yatagan

Teke Musellim Cami'nde (:1,.811 M./H.1266)

(Resim 18a-b) ah~ap kubbeler mevcuttur. Bun

lardan ba~ka Denizli merkezde Hac1 Kaplan (Re

sim 197) ve Hatipoglu Camileri ile <;ardak Sogut

Koyu Camileri, Serinhisar Hac1 Hamza (Agalar)

cami (1859 M./H.1276), <;ivril igdir Koyu Cami,

<;ardak Gemi~ Koyu Cami ve Saraykoy Hisarkoy,

Saraykoy Haskoy Camilerinde tavan ortasmda

gobeklerin varhg1 bilinmektedir (ince, 2007:

145). Vine Akkoy Yukan Caminde de (18.sonu-

19.yy.ba~l) duz ah~_ap tavanda kubbe mevcut

tur (ince, 2001: 65-79).

Resim 14. Giimii~su Dere Cami ( 21 Nisan 2017)

./

0

(

/

: : ---=· /:. I

Resim 15. Babadag A~agt Tepeardt Cami Kub

beli Tavan (ince, 2003: 498)

6 Cami kapah oldugu i~in resim ~ekilemediginden, kendi tizel fotograf ar~ivinden bu resmi saglayan Saym Siileyman Tiiziin'e te~ekkiir ederim.

Resim 16. Tavas Ebubekir Cami (VGMA, 20:

2003)

7 Aydm Vak1flar Biilge MudGriOgG (AVBM) olarak k1salt1lm1~r.


'~ 179 ~

Denizli ve c;:evresinde Yer Alan Baz1 Camilerin Yap1 Elemanlannm Degerlendirmesi

Resim 17. Ac1payam Yass1h0yiik Eski Cami (28 Mart 2017)

Resim 18. a-b Yatagan Teke Muse/lim Cami (28 Mart 2017)

Resim 19.Denizli Hac1 Kaplan Cami (AVBM -2016}·


~ 180 ~·

Nilgun ~evrimli

1.6. Duz- Tonozlu Tavanh Camiler

Duz ah~ap tavanh 19.yuzytl ortalanna tarihle

nen <;al Merkez <;ar~1 Cami'nde duz ah~ap ta

vanla artuiU balumunde ortada bir, ka~elerin

de dart olmak uzere toplam be~ ~apraz tonoz

yerle~tirilmi~ti r ve uzeri dt~tan ktrma ~atlh ve

kiremitle artulmu~tur (Resim 208). Tonozlann

uzerleri bagdadi stva ile kaphdtr. <;apraz tonoz

lar kare tabana sahiptir ve birbirleriyle birle~im

noktalannda kare ~eklinde dart ana ta~tytct ah

~ap kolonla desteklenmi~tir.9

Resim 20. ~a/ ~ar~1 Cami

1.7. Duz- Kademeli Tavanh Camiler

Duz ah~ap tavanh Camilerden a~agtda isimleri

verilen sekiz yaptda orta sahnm uzeri kademeli

tavan ~eklinde duzenlenmi~tir. Bekilli <;oga~h

Kayu Cami {1743 M./H. 1156), Baklan Bogazi

~r <;alkebir Kayu Eski Cami'nde (1774-75 M. 1

8 Fotograflan ~ekip gonderen <;a~1 Cami Miiezzini ibrahim Bozkurt ile miiftiiliik gorevlisi Hiisnu O~kuyulu'ya te$ekkur ederim {30.11.2012).

9 VGMA 2007 Y1h <;al Merkez <;ar$1 Cami hakkmda teknik rapor.

H.1186)/0 Actpayam <;ivril Savran Kayu Ser

ban~ah Cami (18. Yuzytlln u~uncu <;eyregi),

Actpayam Yam <;ar~1 Cami (1802M./H.1217),

<;ivril Bayat KayO Cami {18.yy.sonu 19.yy ba~t)

<;al Kocakay ~a lvan Cami'nde (18.yy-sonu-19.

yy ba~1), Guney Belenard t<; Koyu Cami (1884

M./R.1300), Baklan Tekke Cami.nde (18.yy-so

nu-19.yy ba~1) tavan ~eklinde olup orta sah;n

lann uzeri kademeli ters tavan ~eklindedir. Ost

artu dt~tan ktrma kiremit c;atlhdtr.

Bekilli <;oga~h KayO Cami'nde {1743 M./H.

1156}, Orta sahm ana kiri~lerde yer alan profilli

konsollarla yukseltilmi~ olup tavan, kademeli ta

van ~eklinde yapllmt~tlr (<;akmak, 1991: 9G). Ta

vam ta~tyan sekizgen desteklerin uzerinde pro

filii yastlklar ve onun uzerinde de kuzey-guney

yanlu kiri~ler vard1r. Van sahmlar bir yandan bu

kiri~lere diger yandan duvarlara oturan 25cm.

arahklarla da~enmi~ dogu- ban yonlu kiri~lerle

artOIO. oldugu anla~rlmaktadtr (<;akmak, 1997: res:238).

Baklan Bogazi<;i <;alkebir Kayu Eski Cami'sinde

{1774-75 M./H.1186) destekler, kuzey-guney

10 Baklan Eski Cami ve <;al'da bulunan diger iki cami ile ilgili Kaymak Mustafa Pa~a'nm 1728 M./H. 1140 Cemaziye'I·Oia tarihli vakfiyesinde ~u bilgilere ula$1lmaktad1r: " ... Kay1paza· r~nda hayatmda mOceddeden bina idiib ta'yin·i cihat eyledigi Cami'·i ~erifte hatip olanlara yevmi be~ ak~a ve va'iz olanla· ra yevmi be~ ak~ ve imam ofanlara yevmi be~ ak~ ve katib olanlara yevmi be$ ak~ ve cabi' olanlara yevmi b~ ak~ ve muezzin olanlara yevmi ii~ ak~ ve kayy1m olanlara yevmi iki ak~ ve ferra$ olanlara yevmi iki ak~ ve siraci olanfara yevmi bir ak~ ve bew§b olanlara yevml bir ak~ vazife verile ve yine Pazar-1 mezkOrda vaki' Atik cami'-i ~erifin imam ve muezzin ve kayy1mmdan her birine yevmi birer ak~a vazife verite ve Baklan Kazas1'nda <;iftlik·i Oayllar nam mahalde vaki' dimi'·i ~erifin imamma yevmi iki ak~ ve muezzinine yevmi bir ak~ vazife verile ve balada zikrolundugu iizere salifii'z.zikr Kayl· pazan'nda vaki' miisakkafat ve mezari'nin gallattm tahsil ve cami'·i mezbOnn iktiza eden ~em' -i rugan ve zeyt vesair masarifini ru'yet ve vezaif·i mezkureyi erbab-1 cihata teslim i~un merhum-1 mezbOrun evkaf-1 mutevellisi tarafindan bir kaymakam·l miitevelli nasb ve ta'yin olunub beher yevm on ak~a vazife verile ve kaymakam-1 mezburun Camii mezkur katibi kalemiyle asitane·i saadette asll matevelli ma'rifetiyle beher sene muhasebesi gorUiub hararah olmak iizere beher sene bin iki yiiz ak~ kaymakam·t mezbOre ve alttyiiz ak~e katib-i merkuma u~ yuz ak~ cabiye verildikten sonra of canibde olan irad-1 vak1fdan vezaif·i mezkOre ile cami'-i mezbOrun sair masanfmdan fazla kahrsa as1l miitevelliye teslim oluna ... "(VGMA, 735: 119/49).

Vaktflar Dergisi 47- Haziran 2017

~181~

Denizli ve <;evresinde Yer Alan Bazt Camilerin Yapt Elemanlartntn Degerlendirmesi

y6n0nde uzanan ana kiri~leri ta~rmaktadtr (Re

sim 20a-b). Kuzey duvanna en yaktn iki destek

le ana ki ri~ arasmda profilli yastlklar vardtr. Van

sahtnlann bir taran duvarlara, diger ta ran ana

kiri~lere oturur (<;akmak,l997: 30). Orta sahtn

yanlardan yOksek tutularak tavan dogu-batl

y6n0nde bir kiri~le ikiye aynlmt ~tlr. Sahmla

nn OstO dOz ah~ap kiri~leme ~eklinde yaptlmt~

olup, orta bolum kademeli tavan ~eklinde dO

zenlenmi~tir (Resim 21a-b).

Resim 21.a-b Baklan Bogazifi ~alkebir Koyii Eski Ccimi {AVBM -2017}

Resim 21. c-d Baklan Bogozifi ~olkebir Koyii Eski Ccimi {AVBM -2017)

Vaktflar Dergisi 47- Haziran 2017

~182~

Nilgiin <;evrimli

c;ivril Savran~ah KayO Serban~ah Cami (18. Yuz

yllm u<;Oncu <;eyregi), orta sahm yan sahmlar

dan yuksek tutularak kademeli tavan ~eklinde

duzenlenmi~r. Sahmlarrn Ozeri !se dogu-batl

yanunde 0,15-0,20 m. arahklarla yerle~tirilen

kiri~ler le artOierek alttan duz tahtalarla kapa

tllml~r. Kiri~lerin mekana bakan yuzleri ise <;1-

talarla <;aprazlamasma baklava ~eklinde motif

lerle suslenmi~tir. Orta sahmda tavan ortasm

da alngen bir gabek yer almaktad1r (Resim 22).

Resim 22. Serban~ah Comi (VGMA, 20: 2001}.

Ac1payam Yam KayO c;ar~1 Caminde (1802

M./H.1217) ise destekler uzerine kuzey-guney

yonunde uzanan kiri~ler yerle~tiri lmi~tir. Ha

rim tavanmm kuzeyi bir kiri~le kare ~eklinde Li<;

balume ayrrlm1~t1r (Resim 23). Orta sahm ke

narlarda yukseltilerek kademeli tavan ~eklinde

duzenlenmi~tir (Resim 24a-b).

Resim 23. Serban~ah Comi (AVBM: 2011}.

Resim 24. a-b Yaztr Kasabast Comi (AVBM: 4 Nisan 2017}.


·~ 183 ~

Denizli ve ~evresinde Yer Alan Baz1 Camilerin Yap1 Elemanlannm Degerlendirmesi

~ivril Bayat Koyi.i Caminde {1872), kuzey-gi.iney

yoni.inde uzanan ana kiri~lerin desteklere otur

dugu yerde profilli birer yastlk bulunmaktadrr.

Profiller ortada tam, uc; krsrmlarda yanm halde

dir. Ana kiri~ler i.izerine dogu- batl yonde atllan

kiri~lerle list orti.ini.in yi.iki.i duvarlardan destek

lere aktarrlmr~tlr {Resim 2511). Orta sahrn yanlar

dan yi.iksek tutularak kademeli tavan yaprlmr~tlr.

Ah~ap kiri~lerin i.izeri hasrrla kaplanmr~tlr. Yapi

onceden toprak damh iken gi.ini.imi.izde krrma

c;atl ile orti.ilmi.i~ti.ir {Cirtil, 2007: 115).

~al Kocakoy ~alvan Caminde {18.yy-sonu-19.yy

ba~r) orta sahrn yanlardan yi.iksek tutularak ka

demeli tavan ~eklinde yaprlmr~r {Resim 26. a-b).

Resim 25. Bayat Koyii Comi

Resim 26. a-b ~a/ Kocakoy( $a/van) Comi Orta ve yan sahm tavanlan.

11 (http://www.pamukkale .gov.tr/DE/pagelkultur_cami. html.l4.03.2017)


~184~

Niigun <;:evrimli

<?Oney Belenard1c;: KoyO Caminde (1884

M./R.1300) Dort sahmh yap1da ortadaki iki

sahm konsollarla yOkseltilerek kademeli tavan

~eklinde yapllm1~tlr (Resim 27a-b)_. Yapllann d1~

ortOsO dOz toprak damh iken, donem donem

yap1lan onanmlar s1rasmda k1rma c;:atl ile ortO

Ierek kiremit kaplanm1~tlr.

Baklan Tekke Cami'nde (18.yy-sonu-19.yy ba~1)

de desteklere oturan profilli, yastlklann Ozerin

de kuzey-gOney yoniO ana kjri~ler yer almakta

olup, bunlan dogu-batl yoniO yan kiri~leri ta~1r

(Resim 2812). Tavan kiri~lemesi Ostten yapllml~

tlr. Bir s1ra konsolla orta sahm tavam kademeli

yapllm1~tlr. D1~tan k1rma c;:atlh ve kiremit kap

hdlr.

Resim 27. a-b Giiney Be/enardt~ Koyii Cami Tavan (4 Nisan 2017}

Resim 28. Baklan Tekke Cami

12 http://www.pamukkale.gov.tr/DE/pagelkultur _ cami. htm1.18.11.2012

Vak1flar Dergisi 47- Hazirim 2017

~185~

Denizli ve <;:evresinde Yer Alan Bazr Camilerin Yapr Elemanlannm Degerlendirmesi

Di.iz Tavanh Camilerde Ta~ryrcrlar

a. Duvarlar

Duz ah~ap tavan!r desteksiz Camilerde duvarlar

ta~ryrcr i~levi gormekte olup, kesme ta~, moloz

ta~, kaba yonu, kerpic;, tugla ve ah~ap malzeme

nin kullanrldrgr gorOiur. Duvarlar kerpic; yrgma,

moloz ta~ yrgma veya kaba yonu yrgma veya

kesmeta~ ~eklinde yaprldrgr gibi, c;ogu yaprda

ah~ap haullann kullanrldrgr dikkati c;eker. Yapr

lardaki duvar kahnhklan 0,56 ile 0,92 m. ara

srnda degi~mektedirY Tavas Ulukent Cami'nin

duvarlannda moloz ta~ malzeme kullanrlmr~tlr

ve plan uzerinden duvar kahnhgrnrn 0,80-0,85

ill. oldugu saptanabilmi~tir.14

Serban~ah Cami'nde (18.yyrlrn uc;uncu c;:eyre

gi) duvarlar pencere alt seviyesine kadar ic;:ten

moloz ta~ ve tugla, dr~ta ise muntazam blok

ta~larla oruludur. Bu kesimden yukansr ise ker

pic;: orgulu olup, aralarrna yatay yerle~tirilmi~

ah~ap haullarla .in~a edilmi~tir. Duvar kahnhgr 0,70 m. ile 0.74 m. arasrnda degi~mektedir.

Yazrr <;;:ar~r Caminde (1802 M./H.1217) ise mal

zeme olarak butOn beden duvarlannda moloz

ta~, arada ah~ap haullarla kullanrlmr~ olup, du

var kahnhgr 0,87 m.dir.

Kale Cevher Pa~a Cami (1819-20M./H.1235) ve

Pazar Veri Cami duvarlarrnda kaba yonu ta~,

moloz ta~, pencerelerdeki atkr ta~lanyla mih

rapta kesme ta~ kullanrlmr~ olup duvar kalrnhgr

yaprnrn tOm beden duvarlannda 0,84 m.'dir.

Baklan Tekke Camiinde (18.yy-sonu-19.yy ba~r)

ise yaprnrn in~asrnda tamamen moloz ta~ kul

lanrlmr~tlr. <;;:al Kuyucak Koyu ve Bekilli <;;:oga~h

Koyu Camilerinde yaprnrn tamamrnda moloz ta~

kullanrlmr~ olup ah~ap hatJIIarla qesteklenmi~r.

Resim 29. Kale Pazaryeri Cami {VGMA, 20: 1968}

13 Duvar kahnhklan ilgili yaptlann VGM A~ivindeki planlannlanndan edinilmi~tir.

14 http://www.pamukkale.gov.tr/DE/page/kultur_cami. html.18.11.2012


~ 186 ~"

NilgGn c;evrimli

Tablo 3. Duz tavanlt ciimilerin duvar orgusunde kul/amlan malzeme/er.

c;ivri l

Ac1payam

Ac1payam

Ac1payam

Akkoy

Babadag

Babadag

Baklan

Bekilli

Buldan

Buldan

Buldan

Buldan

c;al

Cal

Cardak

Civril

Denizli

Denizli

Denizli

GOney

Kale

KIZiicabi:iiOk

Tavas

. Tavas

Tavas

Saraykoy

Saraykoy

GGmG~su Dere Clmi moloz ta~ temel Gzerine kerpit; aras1 ah~ap haullar

Apa Cami moloz ta~ temel Gzerine keq:ilt; aras1 ah~ap haullar

Yass1hoyGk Cami moloz ta~ temel Gzerine kerpit; aras1 ah~ap haul Jar

Yam Cami moloz ta~, arada ah~ap habllar

Yukan Cami kabayonu-kerpit;

Hamidiye Ovayurt Tara~,

Babadag A~ag1 Tepeard1, kesme ta~

Yukan Kuzere Camileri

K1rt;1ta~ ve DOvenonO Camileri kesme ta~-tugla

Tekke Cami molozta~

c;oga~li Koyo cami molozta~- ah~ap haullar

c;ar~1 ve Hac1 Bekir Camileri moloz ta~ temel i:izerine kerpit; aras1 ah~ap habllar

Dort EyiGI Cami kesme ta~-kabayonu

Ali Aga Cami kesme ta~-moloz ta~

Avdan Baba Cami kabayonu-moloz ta~

Car~l Cami kesme ta~

Kuyucak Koyo Cami molozta~- ah~ap hatlllar

Gemi~ Koyo Cami moloz ta~ temel Ozerine kerpit; aras1 ah~ap habllar

Serban~ah Cami moloz ta~ ve tugla, d1~a, blok ta~, kerpit;, ah~ap

hatlllar

Ulu Cami10, Kiremitt;i,

Akkonak, Okuzbattl,

Hatipoglu, Odun Pazan, moloz ta~ temel Ozerine kerpit; aras1 ah~ap habllar

Saraylar Mahallesi,

Degirmenci Camileri

Ku~pmar Hasan Fevzi Efendi kesme ta~-tugla-kabayonu

Clmi

incekara Clmi molozta~-kerpit; tugla

c;ar~l, Hac1 Habib, c;olac1k,

Said Aga, Mestan, Hac1 kesme ta~, kaba yonu ve moloz ta~ (?)

HOseyin, EI-Hac Hasan.ibn el-

Hac Halilzade Cami

Pazaryeri Cami ve Cevher kesme ta~-dev~irme-moloz ta~ ve kabayonu ah~ap

Pa~a Cami hatlllar

HanonG Cami moloz ta~ temel Ozerine kerpit; aras1 ah~ap haullar

Ulukent molozta~

Aydogdu Koyu Cami moloz ta~ temel Ozerine kerpit; aras1 ah~ap habllar

c;ay1rlik, Kavakh, Yukan moloz ta~ temel Gzerine kerpit; aras1 ah~ap habllar

Camileri

c;ar~l Cami tugla- kabayonu

HGkOmetonO, Saraykoy moloz ta~ temel Ozerine kerpit; aras1 ah~ap hatlllar

Haskoy


~187~

Denizli ve c;evresinde Yer Alan Baz1 Camilerin Yap1 Elemanlannm Degerlendirmesi

Guney il<;esindeki desteksiz duz ah~ap tavanh

Camilerden sadece <;ar~1 Cami'nin duvar kahn

hgr (0,70 m.), Dere, <;olacrk, Said Aga, Mestan,

Guney el-1-jac Hasan ibn ei-Hac Halilzade, Hacr

Habib Camilerinde de 0,75-0,80 m. arasmda

degi~mektedir. Duvarlar tamamen srvah oldu

gu ve hakkmda ba~ka bir yaym bulunmadrgr

i<;in malzeme konusunda herhangi kesin bir

bilgiye ula~rlamamr~tlr. Ancak yore mimarisine

bakrldrgmda kesme ta~, kaba yonu ve moloz ta~

Tablo 4. Di.iz tavanli cdmilerde destekler

Yap1 ad1 Tarihi Destek say1s1

Kare

Tavas Ulukent Cami 1530 4 4

<;:ivril Bayat Koyu Cami 1872 4 3

Bekilli <;:oga$h Koyu 1743M./H.1156 6 cami

<;:ivril Serban$ah Cami l8.yy1hn O~OncO 6

~eyregi

Baklan Bogazi~i 1774·75 M./H.l186 8 2 <;:alkebir Eski Cami

Ac1payam Yaz1r Olr$1 1802M./H.l217 10 Camindeki

Baklan Tekke Cami 18.yy sonu-19 yy

12 ba$1

Baklan <;:ataloba Koyu 18.yy sonu-19 yy 8 3 cami ba$1

Kale Cevher Pa$a cami 1819M./H.1235 12

<;:al-~alvan cami 19.yy ba$1 8 3

Bozkurt Baklan 1814-15 8 2 kuyucak Cami

Guney Belenardu; 1884 1411 11 Koyu Cami

<;:al <;:ar$1 cami 1903 4 4•·

Toplam 104 32

malzeme ile duvarlarm yrgma olarak yapllmr~

oldugu kanaatini kuwetlendirmektedir.

b. Destekler

Denizli ve <;evresindeki duz tavanh camilerde

destek kullanrmma baklldrgmda 4 ile 12 arasm

da degi~mektedir. Destekler kare, yuvarlak ve

sekizgen ~eklindedir. Yedi yaprda destekler du

vardan tamamen bagrmsrz, altl yaprda bazen iki

bazen dart destek duvarlara bjti~iktir.

~ekli

<;:ap1 Serbest biti$ik

yuvarlak sekizgen

0,23·0,24 m.

2 2

1 2 2"

6 6

6 0,30·0,33m 6

6 6

10 0,32-0,35

m. 6 4

12 12

5 4 4

1212 33·36cm 10

5 4 4

6 8

3 4 10

63 9


~188~

Nilgun <;:evrimli

DUz tavanlt Camilerden on U~ camide toplam

yUz dort ah~ap destek bulunmaktad1r. Bunlar

dan otuz ikisi kare, altm1~ U~U yuvarlak, dokuzu

sekizgen ~eklindedir. Yap1lardan. sadece <;ivril

Savran~ah KoyU Serban~ah Cami'nde (18. yUz

yllm i.i~UncU ~eyregi) yuvarlak ~ekilli (Resim

30), Kale Cevher Pa~a Caminde (1854 M./H.

1251.) kompozit (Resim 31) , Bekilli <;oga~h

KoyU Caminde (1743 M./H.1156.) kare prizmal

~ekilli (Resim 32) sUtun ba~hg1 ~eklinde dUzen

lemeler mevcuttur.

Resim 30. (:ivril Serbr:/n~ah Cdmi sutun

ba~ftgt.

Resim 32. Bekil/i c;oga~lt Koyu Cdmi (2017)

Yam Kasabas1 <;ar~1 Cami'nde on adet yuvarlak

destekten ikisi kuzey, ikisi gUney duvanna biti

~ik ve alt1s1 bag1ms1zdlr. 0,32 -0,35m. arasmda

degi~en ~aptaki destekler tek par!;a ah~aptan

yapllm1~ ve tavana yakm yerde birer silmeden

sonra 0,50 m.'lik dikdortgen prizma ~eklinde

yukan dogru daralan birer ba~hk gori.inUmUn

de yUkselmektedir (Resim 33). Benzer ornek

ler Kale Cevher Pa~a Cami'nde sUtun ba~hklan

Uzerinde de gorUimekle birlikte bunun ba~hk

olarak kabul edilip edilemeyecegi tart1~mahd1r.

Resim 31. Kale Cevher Pa~a Cdmi siitun

ba~ltgt.

Resim 33. Yaztr Beldesi c;ar~t Cdmi Ah~ap

Destekler (VGMA, 20: 2004}


~189~

Denizli ve c;:evresinde Yer Alan Bazr Camilerin Yapr Elemanlarrnrn Degerlendirmesi

<;al <;ar~1 Caminde {19.yy ba~1) tonoz ortuyG Bozkurt Baklan Kuyucak Caminde (1743M.

ta~1yan kare destekler uzerinde hirer silmeden /H.1156) ise desteklerin 1989 y1hna kadar bir

sonra kare prizmal ~ekilde ba~hk gorunumu ve- birine uc; dilimli dekoratif ah~ap kemerlerle

rilen bir b61Um olu~turu lmu~tur (Resim 3415} . bagh oldugu, onanm s1r'asmda basit kemerler

Baklan Bogazic;i <;al Kebir Koyu Eski Cami'nde yaplldlgl anla~llmaktadlr. (1774-75 M./H.1186) destekler, guney yone <;ivril Serban~ah Cami'nde (18.yuzyllm Gc;Gncu

dogru, ikinci ve uc;:unc(.i ac;1khklar ta~IYICI olma- c;eyregi} destek aralan ta~ 1y1c l i~ levi olmayan

yan dekoratif sivri kemerle, son ac;1khk ise ay- sivri ah~ap kemerlerle kapat1 lm1~tlr (Resim

nah kemerle kapat1lm1~tlr. 35).

Resim 34. ~a/ ~ar~t Cami {30.11.2012}

Resim 35. ~ivril Serban~ah Cami kemerler (VG MA, 20: 2001}

15. Fotograflan ~ekip gonderen c;a~r Cami Mueuini ibrahim Bozkurt ile muftuliik gorevlisi Hiisnii O~kuyulu'ya te~ekkiir ederim.


~190~

Nilgi.in c;:evrimli

<;al Kocakoy $alvan Caminde(18.yy-sonu-19. <;al Kuyucak K6yu Caminde de tavanr destek

YY ba~1) a~ag1dan yukanya dogru daralan, kare leyen ah~ap direklerin ~okgen formda oldugu

prizmal ba~llklara oturan yuvarlak kemerlerle anla~1lmaktad1r (Resim 37). ,.

orta ve yan sahmlar aynlm1~t1r (R~sim 36).

Resim 3~. ~a/ Kacakoy $a/van Camii Destekler (6 Nisan 2017}

Resim 37. ~a/ Kuyucak Koyii Cami Destekler (VGMA,20:2004}.


t~ 191 ~

Denizli ve ~evresinde Yer Alan Bazr Camilerin Yapr Elemanlanmn Degerlendirmesi

2. Kubbeli Camiler

Yaprlan ~ah~mada Denizli ve ~evresindeki ca

milerden diger bir grubu kubbeli dlmiler olu~

turmaktadrr. Honaz Sultan Murad Cami (15-16.

yy), <;ivril Dedekoy Emirhisar Cami (15.-16.

yy),16 Tavas Hrrka KoyU Cami (1860-61M.)l7 <;iv

ril <;ar~r cami (1903), Kayahk (Eski MUftU) Cami

kubbeli Camilerdendir.

2.1. OrtU DUzeni:

BugUn harap bir halde alan Honaz Sultan Murad

Cami 15-16 y0zyrl18 fotograflarrnda yaprda hari

min kuzey-batl ko~esinde i«;i G~gen bir ku~akla

doldurulan ve gUnUmGze ula~abilen tromp ka

hntllanndan ve yuvarlak formdan, Ust ortunun

kubbeyle ortUIG oldugu anla~rlmaktadrr (Resim

39). Dr~ta sekizgen alan kubbe kasnagr i~te se

kizgenin ko~elerine yerle~rilen mukarnas dol

gular aracrlrgryla on altlgene donG~tGrulmG~tGr.

Guney dogu ve guney bat! ko~elerdeki tromp

lann sadece kemer ba~langr~lan se~ilmektedir.

Kubbeye ge«;i~ sivri kemer ~eki ll i buyuk tromp

larla saglanmr~tlr (Resim 38).

Resim 38. Honaz Sultan Murad Cami*

16 Ayda Arel yapmm 15. yOzyll ozellikleri gosterdigini ve fetih · donemine a it olmas1 gereken yapmm bir kOIIiyenin par~s1 oldugunu soyler (Arel, 1990: 5).

17 Siiz konusu yaprmn tarihlendirmesi konusunda Vakrflar Gene! MiiduriOgO uzmanlanndan olu~an (Sanat Tarih~i Birsen Erat, restorator Sel~uk Tezcan ve Y. Mimar Aydrn Y. Kesici) heyetln raporunda (201802001-RP003) yaprmn son cemaat yerinde bulunan giri~in iki yamndaki mukamas kavsarah iki mihrabiye ve duvar Ozerinde bulunan dort konsol ile do~eme uzerinde bulunan dort sutun alinhgrndan ashnda ii~ birimll, 0~ kubbeli bir bi9me sahip oidugu, 1991 yrhnda mevcut olan sonraki bir diinemde yaprlan son cemaat yerinin de korunmaya deger ozellikte oldugunu, ancak ashna uygun kubbeli bir proje ~izilerek kurulun onayrna sunulmasr ve konuyla ilgili son karann yerinde yapllacak bir incelemeden sonra verilmesi onerilmi~r.

18 l;akmak, Oenizli ve ~evresinin 1429 y1hnda II. Murad Ooneminde Osmanh hakimiyetine girdigini, Sultan Murad'm burada bir cami yaptlrma ihtimalinin olabileceginden soz eder. Evliya l;elebi'nin ise Honaz'da iki camiden soz ettigini, Kale i~indeki Kur~unlu caminin bu cami olmasr ihtimal dahilinde oldugunu ve yapmm 15.yyll-17 yilzyll zaman aral@nda yapllmr~ olabileceginden soz eder (l;akmak, 1991: 18).

• www.kulturportali.gov.tr/turkiye/denizli/gezilecekyer/sultan-murad-cami 10.04.2017

<;ivril Emirhisar Dedekoy Cami (15.-lG.yy) kare

planh kubbeli bir yaprd rr. Kubbe dr~ta sekiz

gen bir kasnaga oturmakta olup, her kenarda

yuvarlak kemerle ku~atllmr~ dikdortgen birer

pencere vard1r. i«;erde ise kubbeye ge«;i~ler ol

duk«;a buyuk tromplarla saglanmakta ve i«;le

rinde birer gergi kiri~i bulunmaktad1r. Tromplar

arasrnda ise G«;gen krsrmlar yer ahr. Sekizgen

kasnaga oturan kubbenin yukleri, pi~mi~ top

rak kaplarla hafifletilmi~ pandantiflerle kar~r

lanmaktadrr (Arel, 1990: 5).


~192~

Nilgun <;:evrimli

.Yap1 oldukc;:a harap bir halde iken, 2004 y1hnda

Vakdlar Gene! MGdGriGgG tarafmdan onanl

ml~tlr (Resim 39a-b-c ).

Tavas H1rka KoyG'nde bulunan dlmi kare plan

h ve.kubbe ile ortGIGdGr. Kubbe d1~ta sekizgen

bir kasnaga sahiptir. Kasnagm her kenannm or

tasmda sivri kemerli bire·r sag1r pencere yer al

maktad1r. Kubbeye gec;:i~ ic;:erde oldukc;:a bGyuk

yivli tromplarla saglanm1~t1r (Resim 40).

Denizli Kayahk Muftu Caminde orta mekan, buyuk

bagdadi bir kubbe ile ortGimekte olup dogu, batJ

ve kuzeyde etrafm1 bagdadi be~ik tonozlu mekan

lar ku~atlr. Kubbe d1~an kur~unla, tonozlu mekan

lann Gzeri c;:atlh ve kiremit kaphd1r (Resim 41a-b).

Resim 39 a-b. c;ivril Emirhisar Dedekoy Cami Kubbe {VGMA, 20: 2003}

Resim 39 c. c;ivril £mirhisar Dedekoy Cami

Kubbe (VGMA_ 20: 2003} . ...-

Resim 40. Tavas Htrka Koyii Cami kubbeye

ge~i#er (VGMA,20:2004}.

Resim 41 a-b. Denizli Kayaltk Miiftii Cami-kubbe (VGMA, 20: 2004; 20: 1999}.


·~ 193 ~

Denizli ve ~evresinde Yer Alan Bazr Camilerin Yapr Elemanlannrn Degerlendirmesi

~ivril ~ar~r Caminde harimi is:ten orten bagdadi kubbe dr~tan sekizgen yuksek bir kasnakla

ku~atllmr~ ve her cephede sivri kemerli birer

pencere as:rlmr~tlr. Kasnagm Ozerinde bulunan

sekiz dilimli piramidal s:atl ise kiremitle kaph

drr. is:erideki bagdadi kubbeye ges:i~ tram plarla

saglanmr~tlr (Resim 42a-b- 44).

tugla, tramplarda tugla, kasnakta ve kubbede

donu~umlu kaba yanu ve tugla malzeme kulla

nrlmr~tlr (~akmak, 1991: 15).

Emirhisar- Dedekoy Caminde de yine kubbe

duvarlara aturmakta alup duvar kahnhgr 1A6-

1,50 m.dir. Duvarlarda dev~irme blak ta~lar,

2.2. ouvarlar kaba yanu, kesme ta~, mermer, kubbe, kemer

Hanaz Sultan Murad Caminde kubbe duvarlar ve tramplarda tugla, kullanrlmr~tlr (Resim 44}.

tarafmdan ta~mmaktadrr. GOnumuzde harap Kasnakta kaba yanu us: srra tugla ~eklinde al

bir halde alan yaprda kaba yanu, malaz ta~, ma~rk orgi.i gori.ilmektedir.19

Resim 42 a-b. r;ivril <;ar~1 Cami bagdadi kubbesi {VGMA, 20: 2004}

Resim 43. <;ivril <;ar~J Cami onanm sonras1

(VGMA, 20: 2004}. Resim 44. <;ivril Dedekoy Emirhisar Cami

{VGMA, 20: 2003}

19. Arkeolog Nesrin Karabay ve Arkeolog Cevdet Sevin~ tarafln

dan haz1rlanan 09.04.2006 tarihli enyanter fi~i.


·~ 194~

Nilgun <;:evrimli

Tavas Hrrka Koyi.i Caminde de kubbe 1A7-1;67

m. ·arasrnda degi~en kalrnlrktaki duvarlar ta

rafrndan ta~rnmaktadrr. Duvarlarda kabayonu

ta~, moloz ta~, yer yer kesme ta~, pen cere atkr

lan. ile harimin giri~ ac;rklrgrnda dev~irme mer

mer kullanrlmr~tJr (Resim 45a-b).

Denizli Merkez Kayalrk Eski Mi.ifti.i Cami, kare

planlr llm.c;aprnda, yerden 16 m.yi.iksekligin

de bagdadi kubbeli bir yaprdrr. Kubbe, gi.ineyde

duvarlar diger i.ic; yonde 5,5 metre uzunlugun

daki sekiz yuvarlak ah~ap destek tarafrndan

ta~rnmaktadrr. Destek ara lan bagdadi yuvarlak

kemerlerle kapatJim r~tJr. Kubbe dr~andan kur

~un ile kaplrdrr. On altJgen kubbe kasnagrnda

on altJ pencere mevcuttur. Kubbeyi dogu-batJ

ve kuzeyden bagdadi be~ik tonozlu mekanlar

ku~atJr. Duvarlar yrgma olarak kesme ta~tan

in~a edilmi~ ve kalrnlrg1 0,72m'dir.

<;ivril <;ar~r Caminde (1903) ise bagdadi kubbe

yi ta~1yan beden .duvarlan kesme ta~tan in~a

edilmi~tir. Kubbe ve tromplar ise bagdadi ola

rak yapllm1~t1r.

3. Kar~1 la~ttrma Ve Degerlendirme

Denizli ve c;evresinde bulunan, Vak1flar Genel

Mi.idi.irli.igi.i Ar~ivinden elde edilen her ti.ir beige

(resim, plan, rapor vb) ile diger ara~tlrma ve ya

ymlardan da yararlan1larak ele alrnan baz1 Cami

ler yap1 elemanlan ac;1smdan degerlendirilmi~tir.

Yap1lar di.iz tavanlr ve kubbeli Camiler olarak

gruplandmlm1~t1r. Bu baglamda yetmi~ bir di.iz

tavanlr, be~ kubbeli Cami tespit edilmi~tir.

Di.iz tavanlr Camilerde kendi ic;erisinde gobeksiz,

tekne tavanlr, kubbeli tavanlr, kademeli tavanh,

c;1tah gobekli tavanh ve tonozlu tavanh ~eklinde

tasnif edilmi~lerdir. Her iki ana grup di.iz tavanh

ve kubbeli Camiler de ortO di.izeni ve ta~1yrcrlar

olarak alt ba~hklar ac;llarak incelenmi~tir.

3.1. Ost Ortu Duzeni:

ic;te di.iz tavanh Camilerin i.ist orti.i sistemine

baklld1grnda bir k1smrnrn onceki donemlerde

toprak dam ~eklinde oldugu ve zamanla yapllan

onanmlar sonrasrnda hepsinin i.izerine k1rma c;a

tlh yaplhp, kiremitle orti.ildi.igi.i ogrenilmi~tir.

A -

Resim 42 a-b. (:ivril c;ar~t Cami bagdadi kubbesi (VGMA, 20: 2004}


·~ 195 ~


Tavanlarda tamamen dGz tavan, dGz tavanda mastyla elde edilir. Daha sonra bu yGzey c;:e~itli

kiri~lemenin Gstten yaptldtgt20, dGz tavan orta- sGsleme teknikleriyle bezenebilir. Bu teknikte

da tekne tonoz ~eklinde gobek, dGz tavan or- yaptlan tavanlarda kiri~lemenin altJ kaplandtg1

tada kubbe, duz tavan c;:Itah gobek, c;:1takari ta- ic;:in kiri~leme gorunmez. Dolayts1yla duzgun bir

van ortada c;:ttakari gobek, c;:1tkari tavan ortada gorGnGm elde edilir. Duvar ile bGtunlugGnOn

kubbe, kademeli tavan ~eklinde dGzenlemeler saglanmast ic;:in ince pervazlarla c;:evrelenebilir.

kar~lmtza c;:1kmaktad1r. c;ogunlukla yaplldtgl doneme, konumuna ya

incelenen orneklerden desteksiz ah~ap tavanh da ustantn susleme anlayt~tna gore, c;:tta ve tah

Camilerde ic;: ortG dGz tavan ~eklindedir. Duz ta- tala ria geometrik ~ekiller olu~turularak, S ve C

vanlar, geleneksel Turk evlerinde de c;:ok yaygm k1vnmt parc;:alarla, aplike elemanlarla c;:ok farklt

olarak uygulanm1~t1r. Bu tavanlar; kiri~lemenin ~ekillerde suslendikleri gorulur. Bazt ornekler

altlna perdahh veya dGz tahtalann, uzunlama- de ise duz btrak1lan zeminin ortastna bir gobek

sma dGzgGn bir yuzey olu~uracak bic;:imde c;:aktl olu~turularak sa de bir susie me yaptlm1~r.

Pzim 1. Stk ku/lamlan ptakori tavan uygu/amalan (Ytldmm ve Hidayetoglu, 2006: 336).

20. Kale Cevher Pa~a Cllmi .


~ 196 ~

Nilgun <;:evrimli

.incelen top lam otuz ·be~ cam ide tamamen sa de

dOz ~1talr tavanlar mevcuttur. Denizli ince Ka

ralar Cami'nde gabekte ve ka~elerde kalemi~i

sOslemelere rastlamrken, GOney Dere Cami'n

de dOz tavanm tam ortasmda c;1talarla olu~tu

rulmu~ baklava dilimi ~eklinde basit bir gabek

dikkati c;eker. c;:ivril GOmO~su Dere Cami'nde

ise tavan c;1talan c;aprazlama c;akllarak ortada

oldukc;a geni~, sekizgen bir gabek olu~turul

mu~tur. Dere, Saraykay c;:ar~1 Cami ile Babadag

Yukan Kuzere Camilerinde tavan c;1takarl olarak

yap1lm1~ ve ortada tavan yOzeyinden d1~a ta~

km, yine c;1talarla olu~turulmu~ geometrik de

senli bir gabek mevcuttur.

DOz ah~ap tavanh Camilerden sekizinde orta

sahmlann Ozeri kademeli tavan ~eklinde dO

zenlenmi~tir. Bekilli c;:oga~h KayO Cami (1743

M./H.1156), Baklan Bogazic;i c;:alkebir KayO

Eski Cami'nde (1774-75 M./H.l186}, GOney

Belenard1c; KayO Cami 1884 M, Baklan Tekke

Cami 18. Yy. sonu 19. yy ba~i, c;:ivril Savran KoyU

Serban~ah Cami (18. YOzyllm Oc;OncU c;eyregi),

Ac1payam Yam c;:ar~1 Cami (1802 M./H.1217),

c;:ivril Bayat Kayo Cami (18.yy.sonu 19.yy ba~1)

c;:al Kocakay ~alvan Caminde (18.yy-sonu-19.yy

ba~1), orta sahmlann Ozeri tekne tavan da deni

len kademeli tavan ~eklindedir.

Serban~ah ve c;:al Kocakay ~alvan Camilerin

de ise merkezden d1~a dogru dagllan yuvarlak

formlu tavan gobegi ve c;evresinde baklava

dilimi c;1talarla sUsleme yap1lm1~1:Jr. GOney Be

lenardlc; KayO Cami (M.1884/R.1300} Baklan

Tekke Cami'nde (18.yy-sonu-19.yy ba~1) ise,

ters tavan ~eklinde olup Ost artO d 1~tan k1rma

kiremit c;atJhd1r. 21

I I I I

I

----------:-~ --------

L-----1

w

- H ~ - H

.__ ·- ~ , -----L-----L _____ _

~izim 1. Stk kullam/an ptakari tavan uygulamalan (Ytldmm ve Hidayetog/u, 2006: 336}.

21. Ters tavan, en yahn ve siislemesiz tavan ~eklidir. Bu tiir ta· vanlar kiri~ler iizerine, ince lama ~eklinde merteklerin yan yana s1ralanmas•yla ya da has1r ve buna benzer malzemelerin kiri~lerin iizerine serilmesiyle olu~urulur. (Y1Id•nm ve_ Hidayetoglu, 2006: 335).


~197~

Denizli ve c;evresinde Yer Alan Bazr Camilerin Yapr Elemanlannm Degerlendirmesi

Duz tavanh Camilerden c;ar~r, Dedeli, Kavaklr, Tavas Hrrka Koyu Camileri tek kare mekan Gze~ Tavas Mestanaga, Yukarr Babadag Hamidiye, rinde kubbe ortGIG yaprlardrr. Her uc; yaprda da

Krzrlcab61Uk HanonG (ince, 2006: 169), Acrpa- kubbe sekizgen dr~an sekizgen kasnaga oturyam Apa K6ya (Pekta~, 2003b: 430),Tavas Ay- maktadrr. Honaz Sultan Murad Cami bugun

dogdu K6yu, Acrpayam Ovayurt Tara~ Koyu, buyuk olc;Gde harap vaziyettedir. ic;te kubbeSaraykoy HGkGmetonG, Tavas Avdan Baba, ye gec;i~ler mukarnas srralarr ile olu~turulmu~

Tavas Ali Aga, Serinhisar Agalar (Hacr Hamza), 16gen bir kasnak ve -sivri kemerli tromplarla

Camilerinde olmak Gzere toplam on d6rt cami~ saglanmr~trr.

de duz tavanrn ortasrnda tekne tonoz ~eklinde Dedekoy Cami'nde ise yine kubbeye gec;i~~

c;okertme gobekler vardrr. ler ic;eride sivri kemerli buyuk tromplarladrr.

DOz ah~ap tavanlr Camilerin bazrlarrnda da c;atr Tromplar arasrnda da Gc;gen alanlar mevcuttur.

arahgrnrn elverdigi olc;Ode gizli ah~ap kubbe- Kerner aralarrna gergi kiri~leri yerle~tirilmi~

lere yer verilmi~tir. Babadag A~agr Tepeardr tir. Kasnakta yuvarlak kemerli ni~ler ic;erisinde

Cami, Tavas Ebubekir Cami, Acrpayam Yassrho- yine yuvarlak kemerli pencereler vardrr.

yuk Eski Cami, Yatagan Teke MGsellim Cami, Tavas Hrrka Koyu cami'nde de kubbeye gec;i~Denizli merkezde Hacr Kaplan ve Hatipoglu Ca- ler oldukc;a buyuk yivli tromplarladrr. Kasnak~ mileri ile <;;:ardak Gemi~ ve Sogut Koyu Camile- taki sivri kemerli pencereler ise sagrr pencere

ri, <;;:ivril igdir K6y0 Cami ve Sarayk6y Hisarkoy, ~eklindedir. 1429 tarihli Edirne ~ah Melek Pa~a Saraykoy Haskoy Camileri (Pekta~, 2007: 145) Mescidi, Edirne Ay~e Kadrn cami {1468), Ak

ile Akkoy Yukan Cami (ince, 2007: 476) olmak ~ehir Hasan Pa$a Cami (1508), Ankara Cenabi

uzere tciplam on bir camide ah~ap tavan orta- Ahmet Pa~a Cami {1565) kubbeye gec;i~in yivli srnda kubbeler mevcuttur.

Sadece bir y~prda ise duz ah~ap tavanlarrn ara

srnda kare planh bagdadi be~ tonozun yerle~

tirildigi <;;:al <;;:ar~r Cami (1903) farkh bir ornek

olarak kar~rmrza <;rkmaktadrr.

Degi~ik yorelerde ah~ap destekli ah~ap tavan

lr Camilerde sembolik kubbelerin kullanrldrgr

6rneklere rastlanmaktadrr. Ornegin <;;:ar~amba

Pa~a Yazr K6yG Caminde harimin duz ah~ap

tavanr ortasrnda, dr~arrda~ belli olmayacak bi

c;imde c;atl arasrna gizlenmi~ yakla~rk 3 m c;a

prnda susleme amac;h yaprlmr~ ah~ap bir kubbe bulunmaktadrr {Nefes,2010:397). Vine Ordu'da

Atik ibrahim Pa~a {1801M./H.1216), Hamidi

ye Cami 1889 M. /H.1307) Aziziye Cami {1892

M./H.1310) Camileri (Ba~, 1994:261) Artvin

Murath Merkez Cami (1262/1846 M. duz ah

~ap tavanlarrnrn ortasrnda bagdadi kubbeler

yer almaktadrr (Aytekin, 1998: 42).

Kubbeli Camilere bakrldrgrnda Honaz Sultan

Murad Cami, <;;:ivril Dedekoy Emirhisar Cami ve

tromplarla saglandrgr yaprlara ornektir. GorGI

dugG Gzere 15. ve 16. Yuzyrl ozelligi olarak kar

~rmrza c;rkmaktadrr Duvarlara gelen yukleri ise

sivri bo~altma kemerleri kar~rlamaktadrr. 22

Denizli Kayalrk Muftu Cami ile <;;:ivril <;;:ar~r Ca

mi'nde de kare mekanlarr orten birer bagda

di kubbe mevcuttur. <;;:ivril <;;:ar~r Caminde de

dr~tan sekizgen kasnak ve her cephede sivri

kemerli birer pencere mevcuttur. Kubbe ic;er

de ko~elerde yuvarlak kemerli tromplara citur

maktadrr.

Kayalrk Cami'nde kubbenin oturdugu on altr

gengen kasnagrn her cephesinde bir pencere

mevcuttur. Kubbe ic;erde guneyde duvarlar

tarafmdan, diger Gc; yonde sekiz ah~ap destek

tarafmdan ta~rnmakta olup, destekler yuvarlak

bagdadi kemerlerle birbirine baglanmaktadrr.

Batrlrla~ma Doneminde ornekleri gorulen kargir

beden duvarlr, Ost ortude bagdadi tarzda kub-

22. Konuyla ilgili olarak Bkz. Ayverdi,1989:418; Yilksel, 1986:328; Aslanapa;1986:328).


~ 198 ~

NilgOn c;:evrimli

beli in~a edilen etrafl tonozlu yaprlar mevcuttur.

Buntin erken orneklerine M.1590 /H.1000 ta

rihli istanbul Takyeci ibrahim Aga Cami, 1791-92

M./H.1206 tarihli Soma Hrzrr Bey_ Cami (Kuyulu,

1990: 108) ve 1864-65 M./ H. 1281 tarihli Krr

kaga~ Ciftehanlar Caminde bu tOr planlar gori.i

li.ir. Dedekoy Caminde kubbe dr~an sekizgen

yayvan bir ~atl, Civril Car~r Caminde de sekizgen

piramidal ~atl ile orti.ili.i olup kiremit kaphdrr.

Denizli Kayahk Mi.ifti.i ve Hrrka Koyi.i Camilerinin

kubbeleri ise dr~ta kur~unla kaphdrr.

3.2. Destek ve Ta~ryrcrlar

Denizli'de incelen di.iz tavanh Camilerde ust

orti.iyi.i ta~ryan duvarlardan ba~ka on (j~ ya

prda ah~ap desteklerin ta~ryrcr i~levi gordi.igi.i

tespit edilmi~tir. Kullanrlan destek tlirleri kare,

yuvarlak ve sekizgendir. Kare ~eklinde destek

yalnrz Ulukent ve Cal Car~r (1903) Caminde

nm yuvarlak desteklere gore daha az oldugu

gori.iiUr. Bu da malzemenin dogal formunun

bozulmadan kullanrldrgrna" i~aret etmektedir.

Sadece Gi.iney Belenardrc; Koyu Cami'nde onbir

destek kare ~eklindedir. Bu yaprdaki destekler

le ilgili bir farkhhk da onbir destegin ti.imi.ini.in

duvarlara biti~ik olmasrdrr. Yaprnrn benzer plan

ti.irlerinin aksine dort sahmh olmasr da son

radan bazr mi.idahalelerin yaprldrgrna i~aret

etmektedir. Kare desteklerin kullanrldrgr yapr

larda az sayr te~kil etmesi bu yaprlann belki de

ba~langrc;ta ti.imi.ini.in yuvarlak destekli oldugu,

sayrca az alan kare desteklerin ise daha sonra

dan ilave edildiklerini di.i~undi.irmektedir.

Civril Savran~ah Koyi.i Serban~ah Caminde

alt1 alan 0,30x0,33 m. c;aprndaki destekle

rin yi.ikseklikleri 3.89 m. ile 3.98 m. arasrn

da degi~mektedir. Acrpayam Yazrr Kasabasr

Car~r Caminde (1802 M./H.1217), 0,32x0,35 kullanrhrken, ti.imi.i sekizgen desteklere sahip

m.{10),Kale Cevher Pa~a Cami'nde 33x36cm. tek yapr Bekilli Coga~h Koyu Cami'dir. (1743

ol~i.ilerinde (10), Baklan Tekke Cami(18.yi.izM./H.1156). Gi.iney Belenardr~ Koyi.i Cami'nde

yrl sonu 19.yi.izyrl ba~r.), (12) yuvarlak destek (1884) serbest alan i.i~ destek sekizgendir. Acr

mevcuttur. Civril Serban~ah, Kale Cevher Papayam Yazrr Car~r Cami {1802 M./H.1217), Civ-

~a{1819-20M./H.1235}. Baklan Tekke, Bekilli ril Serban~ah Cami (18. Yrlrn i.i~i.inci.i ~eyregi),

Coga~h Koyu {1893) Camilerinde destekler taKale Cevher Pa~a Cami (1819-20 M./H.1235),

mamen duvardan bagrmsrzdrr. Baklan Tekke Cami'nde · (18.yi.izytl sonu-1Q.yy ba~r) desteklerin tlimi.i yuvarlaktlr. Di.iz tavanh Destekler i.izerinde ba~hk, sadece Serban~ah

camilerden on i.ic; Camide toplam yuz dort ah

~ap destek bulunmakta ve bunlardan otuz do-

kuzu kare altmr~ biri yuvarlak, dokuzu sekizgen

bi~imindedir.

ve Kale Cevher Pa~a Cami'nde gori.ilmektedir.

Serban~ah'da C-5 krvnmh yuvarlak ba~hklar yer

almakta olup, ba~hklann yuksekligi 0,18 m., en

dar olduklan alt krsrmda c;aplan 0,28 m., en ge

ni~ olduklan i.ist krsrmda c;aplan 0,47m.dir (MaYaprlardan sadece Civril Savran~ah Koyi.i Ser- vu~oglu, 2008: l3). Kale Cevher Pa~a cami'nde ban~ah Caminde (18. yuzyrhn uc;unci.i ~eyre-

gi) yuvarlak ~ekilli, Kale Cevher Pa~a Caminde

{1854 M./ H.1251 ) kompozit, Bekilli Coga~h

Koyu Cami'nde (1743 M./H.1156) kare prizmal

bi~imli si.itun ba~hgrnr andtran di.izenlemeler

mevcuttur.

ise kompozit ba~hk formunun ah~aba i~lenerek

kullamldtgt gori.ilur. Caminin bulundugu yerin bir

Bizans yerle~imi olmasrnrn bu tOr etkile~imlerde

rol oynayabilecegi du~i.inulmektedir. Cevher

Pa~a Caminde ba~hklar i.izerine sonradan ilave

edilen dikdortgen prizma ~eklinde yi.ikseltilerin

18.yuzyrlrn ikinci yanst ile 19.yuzyrl ba~1 arasrn- (0,50 m.) benzeri, Yazrr Car~r Camindeki destek

daki tarihlerde in~a edilen soz konusu yaprlar- leri olu~turan tek par~a ah~abrn i.istte yuvarlak

da kullanllan kare desteklerin kullantm oranr- bir silmeden sonra dikdortgen prizma ~ekline


~199~

Denizli ve Cevresinde Yer Alan Baz1 Cimilerin Yap1 Elemanlanmn Degerlendirmesi

getirilmesi ile saglanm1~t1r. <;al <;ar~1 Caminde

ki kare ~eklinde desteklerin bir silmeden sonra

kare prizmal ~ekilde bir ba~hk gorunumunde

sonlandmlmas1 d<J buna benzer bir ornektir.

Destekler bizzat taranm1zdan tespiti yapllan,

onanmdan sonra bunun yerine basit kemer

ler yaplfm1~t1r. Baklan <;ataloba Koyu Camin

de destekler dogrudan kiri~lere oturmaktad1r.

Tum yap1larda destekler kaidesizdir.

Duz tavanh veya kubbeli camilerde list ortuyu

Kale Cevher Pa~a, Yam Beldesi Cami, Bak- ta~JYICI elemanlardan biri de duvarlard1r. Gerek

fan Bogazi~i <;alkebir Eski Cami, Baklan Tekke ah~ap destekli, gerekse i~erde destek kullanii

Cami, Bekilli <;oga~!J Koyu Cami ile <;ivril Bayat mayan Camilerin duvarlannda yap1 malzeme

Koyu Camilerinde serbest profilli yastlklara sine bak1ldJgmda kabayonu, kesmeta~, moloz

otururken, Guney Belenard1~ Caminde serbest ta~, ah~ap, kerpi~ malzemenin ah~ap hatlllarla

profilli yastlklar yerine, kiri~lerin destekler us- desteklenerek yJgma duvar ~eklinde yaplldJgJ

tUne gel en k1smma profilli yastlk gorunumu ve

rilmi~tir (Resim 47).

Destekler Serban~ah Caminde sivri, Baklan Bo

gazi~i <;alkebir Eski Caminde sivri ve Bursa ke-

anla~Jhr. Denizli merkezde bulunan Okuzbattl

Mescidi (Resim 47a-b), incekaralar Cami, Ki

remit~i Mahallesi, Odun Pazan, Akkonak Ma

hallesi, Saraylar Mahallesi Camilerinde duvar

meri, <;al ~alvankoy Caminde ta~ 1y1c1 i~levi ol- orgusunde su basman seviyesine kadar moloz

mayan dekoratif u~ dilimli yuvarlak kemerlerle ta~, uzerinde ah~ap ~atk1 aras1 kerpi~ orgu tek

baglanm1~tlr. Bozkurt Baklankuyucak Koyu ca- niginin uyguland1g1 gorulur.

minde de onceden u~ dilimli kemerler varken Vine Baklan Bogazi~i <;alkebir Koyu Eski Cami,

Resim 47. GOney Belenardlf KoyO Cami ( 29 Mart 2017}

Resim 47a-b. Okiiz Bat:tl Mescidi duvar orgOsO onanm oncesi ve sonras1 (VGMA,20:2006).


~ 200 ~·

Nilgun <;evrimli

. Bozkurt Baklankuyueak Cami, moloz ta~ su bas

man seviyesine kadar kullamlmf~ olup, kerpi~

malzeme ve aralarda ah~ap hatlllarla destekle

nerek y•gma olarak edilmi~tir. <;:iyril Bayat K6yu

Caminde de duvarlarda tamamen kerpi~ kulla

n•lm•~r.

Baklan <;:ataloba Koyu Cami'nde temelden

0,30em. kadar yukseklikte kaba yonu ta~la in~a

edilen duvarlar kerpi~ malzemeyle devam etti

rilerek aralanna ah~ap hatlllar yerle~tirilmi~tir.

Tavas Ulukent Cami <;:al Koeakoy (~alvan) Cami

ile Guney Belenard•~ Koyu, <;:oga~h K6yu, <;:al

Kuyueak Koyu, Yam Koyu <;:ar~• (0,87m.), Bak

lan Tekke Cami'nde yapmm tamammda moloz

ta~ kullamlm1~t1r.

Serban~ah Cami'nde duvarlar peneere alt sevi

yesine kadar i~ten moloz ta~ ve tugla, d1~ta ise

muntazam blok ta~lardan orguludur. Bu kesim

den yukans1 ise kerpi~ 6rgulu olup, aralanna

yatay yerle$tirilmi$ ah~ap hatJIIarla in$a edil

mi~tir. Duvar kahnhg• 0.70 m. ile 0.74 m. ara

smda degi~mektedir.

Kale Cevher Pa~a Cami duvarlannda kaba yonu

ta~, moloz ta~, peneerelerde ki atk• ta~lanyla

mihrapta kesme ta~ kullim1lm1~ olup duvar ka

hnhgl yapmm tUm duva_rlannda 0,84 m.'dir.

Kubbeli Camilerden Honaz Sultan Murad Cami

(15.-16.yy) , <;:ivril Dedekoy Cami (15-1?.yy),

(1,46-1,50 em) ve Tavas H1rka Koyu Camilerinde

(1860-61 M./H.1277) duvar kahnhklan (1,47-

1,67 em.) duz ah~ap tavanh eamilere gore daha

fazlad1r. Tavas H1rka Koyu Cami ge~ doneme ta

rihlenmesine ragmen diger iki yap1yla kar~lla$

tmldlgmda plan, malzeme ve teknik bak1mdan

benzerlikler g6stermekle birlikte, daha erken

.d6nem 6zellikleri yans1t1r. Kullamlan malzeme

ise kaba yonu, dev~irme blok ta~ ve mermer ve

tuglad1r. Honaz Sultan Murad Cami'nde duvar

larda kaba yonu, moloz ta$, tugla, tromplarda

tugla, kasnakta ve kubbede donu~umlu kaba

yonu ve tugla malzeme kullanllm1~t1r. Dede Kay

Cami'nde duvarlardaki malzeme ayn1 olmasma

ragmen kubbe, kemer ve tromplar tuglad1r.

Kasnakta ise tugla ve kabii yonu ta~m d6nu

~umlu kullamlmas1 y6nunden benze~ir. Tavas

H1rka Koyu Cami'nde de duvarda kullamlan

malzemeler aym olmasma ragmen kasnakta

moloz ta~ kullamm1 dikkati ~eker. i~yap1da du

varlar s1vah ve badanah oldugu i~in malzeme

kullamm• a~1smdan bir $ey s6ylemek mumkun

olmasa da tromp ve kemerlerde tugla kullaml

masl ihtimali yuksektir.

<;:ivril <;:ar$1 Cami ile Denizli Kayahk Muftu Cami

duvarlarda kesme ta~, kubbesinin ise bagdadi

olarak yap1lmas1 bak1m1ndan birbirine benzer

ler. Aneak Kayallk Muftii Cami'nde kubbeyi ii~

taraftan ku~atan bagdadi kemerli ve tonozlu

mekanlar vard1r.

Denizli ve ~evresinde bulunan duz tavanh ve

kubbeli Camilerin in~aat malzemesinin se~i

minde, ytirede kullamlan ve kolay bulunabilen

malzemenin tercih edildigi, ozellikle Denizli

merkezde temelde moloz ta~ uzerine ah~ap

~atk1h kerpi~ duvarlann, Babadag'daki eserler

de kesme ta~, <;:al, <;:ivril ve Tavas y6resindeki

eserlerde ise moloz ta~ ve kerpi~, Buldan ve

Giiney'de bulunan yapllarda moloz ta~ ve kaba

yonu ta~ kullammmm yaygm oldugu dikkati

~ekmektedir. Kubbeli yapllarda ise kesme blok

ta$, moloz ta~, dev~irme mermer, kemer kubbe

ve tonozlarda tugla malzemenin kullamld1g1,

Kayahk Miiftu ve <;:ivril <;:ar~1 Cami'nde bagdadi

kubbe ve kemerlerde, <;:al <;:ar~• Cami'nde to

nozlarda ise ah~ap kullamlm1~t1r.

Sonu~

Denizli ve ~evresinde yer alan camilerden bel

geleri bunulan genelde vak1f eseri olan yetmi~

altl eaminin yap• elemanlan a~1s1ndan deger

lendirilmesinin yap1ld1g1 bu ~ah~mada yap1lar

harim b61umleri 6rtii, destek ve ta$1Yiellar a~J

smdan ele ahnm1~r. S6z konusu ~ah~ma yeni

yap1lann da tespiti ile yeni bilgi ve belgeler 1~1-


~201~

Denizli ve ~evresinde Yer Alan Baz1 Camilerin Yap1 Elemanlannm Oegerlendirmesi

gmda onceki ve onanm sonras1 durumlannm

yap1 elemanlan a~1smdan kar~1la~tmlmah ola

rak degerlendirilmesi bak1mmdan onemli bir

~ah~mad1r.

Duz ve kubbeli dlmiler olarak yapllan ayn~br

mada yetmi~ bir duz tavanh be~ kubbeli yap1

tespit edilmi~tir. Duz tavanh dlmilerde ortu

sistemi genellikle d1~tan k1rma ~ab ~eklinde

olup, kiremit kaphd1r. i~te ise ~ogu tamamen

duz tavan ~eklinde olan otuz be~, ah~ap tavan

ortasmda ~1tah gobekli dart, tekne bi~imli ~6-

kertme gobekli on bir, duz kubbeli on u~, duz

tonozlu bir, ters tavan ~eklinde olup ortas1 ka

demeli sekiz cami ~eklinde gruplandlnlml~br.

Bu yap1lardan harim i~inde tavam ta~1yan des

teklere sahip on G~ cami mevcut olup, kare, si

lindir ve ~okgen desteklerin kullamld1g1 dikkati

~eker.

·Maize me olarak genellikle temelde moloz ta~

ve Gzeri ah~ap ~atk1 1l aras1 kerpi~ kullan1m1

dikkati ~eker. Ancak moloz ta~ ve ah~ap haul,

kerpi~ ve ah~ap haul, kaba yonu malzemelerle

yap1lan y1gma duvarlar da mevcuttur. Malzeme

kullamm1 yorelerde kolay bulunabilir malzeme

ye gore ag1rhk kazanm1~t1r.

Be~ adet kubbeli camiden ikisinde kubbe bag

dadi olarak yap1lm1~1:1r. Birinde kesme ta~ diger

ikisinde tugla kullamm1 dikkati ~eker. Kubbeye

ge~i~ler tromplarla yap1lm1~ olup, duz tavanh

lara gi:ire olduk~a kahn duvarlar kubbeyi ta~l

maktadlr.

En i:izgun ornek ise Denizli merkezdeki Kayahk

Muftu Cami olup, guneyde duvarlara oturan

bagdadi kubbenin G~ yanmda be~ik tonozlu

mekanlar yer a hr. Bagdadi kubbeli iki yap1da da

beden duvarlan ta~la in~a edilmi~tir.

Denizli ve yoresinde yap1 elemanlan a~1smdan

degerlendirmeye tabi tutulan bazl camilerin

erken doneme tarihl.enen kubbeli, ~ogunun ise

ge~ donemde in~a edilmi~ ah~ap tavanh, ah~ap

destekli yap1lardan olu~tugu dikkati ~eker.

Ah~abm kolay bulunabilir bir malzeme olmas1

gibi temel nedenler de goz onune ahnd1gmda

ba~ta Karadeniz olmak uzere ulkemizde bir~ok

yorede degi~ik tiplerde in~a edildigi gibi ah~ap

tavanh camilerin gee;: donemlerde Denizli ve

yoresinde de in~a edildigi anla~1lmaktad1r.

Soz konusu c;:ah~ma, 13.- 19. yuzy1llar arasmda

Denizli ve yoresinde in~a edilen, literati.irde yer

alanlardan ba~ka, taranm1zdan yeni tespiti de

yapllan 71 ah~ap tavanh ve 5 kubbeli cami

nin bugune kadar yaymlanmam1~ ar~iv bilgileri

(yapllan onanmlar, yapllarla ilgi hamlanan ra

porlar ve yapllarla ilgili vakfiyeler) 1~1gmda bu

ti.incul bir anlay1~la yap1 elemanlan ac;:1smdan

degerlendirildigi ve bilim alanma sunulan derli

toplu bir c;:ah~mad1r.

Baz1 yap1lann son kez ziyaret edilmesi slrasm

da vak1f eseri camilerin aslma uygun onanld1g1,

ancak <;ataloba Koyu Cami gibi baz1 yap1lann yl

klllp yerine yenisinin yaplld1g1 veya Tara~ Koyu

Cami gibi ah~ap tavanlann onanm s1rasmda

asma tavan albnda blraklldlgl, nadir kalan son

donem orneklerde aslma uygun onanmlar ya

pllmadlgl, bilin~siz yap1la~ma sonucu kaybol

maya yuz tuttuguna ~a hit olunmu~tur.

<;ogu gee;: donem ornekleri olan bu yapllann

gelecek ku~aklara saghkh bir ~ekilde aktanl

masl a~1smdan, yorenin tamamen taranarak

(vak1f kokenligi vs) bir envanter olu~turulmas1

ve tamiratlan veya yeniden in~alan s1rasmda

denetimsiz b1rakllmamalan gerektigi du~Gnul

mektedir.

Vak1flar Oergisi 47- Haziran 2017

~202~

Nilgun <;evrimli

Kaynaklar

1. Ar~iv Kaynaklan

Vak1flar Gene! Mi.idurlugu Vak1f Kay1tlar Ar~ivi

VGMA Def. 210: 30-229; Def. 735: 119-49.

Sanat Eserleri Dairesi Ba~kanhg1 Ar~ivi

VGMA, Tescil Fi~i 200001005-TF001)Hasan

Yi.iksel ve Nejdet Be~ba~.

VGMA, Envanter Fi~i 09.04.2006)Nesrin Kara

bay ve Cevdet Sevin~.

2. Ara~tlrma ve inceleme Eserler

Arel, Ayda (1990). "Ege Bolgesi Ayanllk Donemi

Mimarisi:1989 Donemi Yuzey Ara~rmalan". VIII.

Ara~rma Sonu~lan Top/ant:lst. Ankara. s.1-24.

Asia napa, Oktay (1986). Osmanlt Devri Mimari

si. istanbul.1986.

Darkot, Besim (1955). "Denizli". islam Ansiklo

pedisi. C. Ill. istanbul. s. 527-531.

Erdemir,Ya~ar, (1999), Bey¥!hir E$refoglu Sii

/eyman Bey Cdmi ve Kiilliyesi. Bey~ehir Vakfi

Yaymlan. Bey~ehir.

Ersoy, Bozkurt (2012). "Kale-i Tavas (Tabae)". Ege

Oniversitesi Arkeoloji Kaztlan izmir. s. 415-438.

Eskici, Bekir (1998). Ankara Mihraplan, Ankara

Oniv. Sosyal Bilimler Enstiti.isi.i Sanat Tarihi Ana

bilim Dah (Yaymlanmam1~ Doktora Tezi). Ankara.

Gok~e, Turan (2000). XVI. ve XVII. Yiizytllarda

Ldztktyye Kazast. Ankara.

ince, Kas1m (1999). "Vak1flar Gene! Mi.idi.irli.igu

Ar~ivi'ndeki Babadag'a Ait Vakfiyeler ve Baba

dag'daki Turk Eserleri". I. Babadag Sempozyu

mu. Denizli. S. 468-508.

Aytekin, Osman (1998}. "Serhat Boylannda Bir ince, Kas1m (2001). "Yukan camii/Akkoy-Deniz

Osmanh Donemi Yap1s1 Muratll Merkez Camii". li". Yiiziincii Ytl Oniversitesi Sosya/ Bilimler Ens

Erzurum Atatiirk Oniversitesi Giizel Sanatlar titiisil Oergisi, 2: 65-79.

Enstitiisii Dergisi, 4: 37-47.

Ayverdi, Ekrem Hakk1 (1989). Osman·ft Mimari

sinde c;etebi ve II. Sultan Murad Devri. istanbul.

Baykara, Tuncer (1969). Denizli Tarihi. istanbul.

Baykara, Tuncer (1999} ."Denizli". islam Ansik

lopedisi, C.9: s. 155-159.

Ba~, Ali (1994). "Ordu'da Osmanh Camileri",

Konya Sel~uk Oniversitesi, Sosyal Bilimler Der

gisi, 3, 261-284.Konya.

Cirtil, Saim (2006). "Denizli Ti.irbeleri" U/us/arara

st Denizli ve c;evresi Tarih ve Kiiltiir Sempozyumu

Bildiri/eri,(6-7-8 Eyliil). Denizli. C. II: s.195-205.

Cirtil, Saim (2007). "<;ivril Bayat Koyu Cami" Sa

nat Tarihi Ara$t:lrma/an, Ha$im Karpuz'a Arma

gan. Konya.s. 115-124.

~akmak, ~akir (1991). Denizli ili'ndeki Tiirk

Anttlan (Cdmiler). Ege Oniversitesi, Sosyal Bi

limler EnstitUsi.i, Arkeoloji ve Sanat Tarihi Ana

Bilim Dah, Yi.iksek Lisans Tezi, izmir.

ince, Kas1m (2007). "Tavas ve <;evresindeki Os

manh Mimarl Eserleri". U/uslararast Denizli ve

c;evresi Tarih ve Kiiltiir Sempozyumu 2. Denizli.

s. 164-173.

Kuran, Apdullah (1972}. "Anadolu'da Ah~ap Su

tunlu Sel~uklu Mimarisi". Malazgirt Armagant.

Turk Tarih Kurumu Yaym1, Ankara. s. 179-186.

Kuyulu, inci (1990). "<;iftehanlar Cami". Arkeo

/eoji Sanat Dergisi, 5: s.103-115, izmir.

Ki.iti.ikoglu, Mi.ibahat (2002). XVI. Astrda Tavas

Kazast. istanbul.

Mavu~oglu, Nazh ipek (2008). Savran~ah Koyu

Cami Restorasyon Projesi. Yi.iksek Lisans Tezi,

istanbul Teknik Oniversitesi Fen Bilimleri Ens

titusu, istanbul.

Nefes, Eyup (2020}. "<;ar~amba'da Y1kllmak

Ozere Olan Ah~ap Camilerden Biri: Pa~ayaz1

Koyu Cami", Ulus/ararast Sosyal Ara$t:lrmalar

Dergisi The Journal of International Social Re

search Volume: 3 Issue: 14 Fall, s.385-389.


~ 203~


Onge, Y1lmaz (1975). "Sel~uklularda ve Beylik

lerde Ah~ap Tavanlar". AtatOrk Konferanslan \1,

1971-1972. Ankara. s.181-184.

Pekta~, Kadir (2003a). "Denizli <;evresinde

ki Turk Donemi Tarihi Eserleri Ozerine (About

Historical Artifacts of Turkish Period Around

Denizli)", Uluslararas1/. Denizli ve <;evresi Tarih

ve KiiltOr Sempozyumu, Bildiriler 2. !sparta. s.

145-150.

Pekta~, Kadir (2003b)."AC1payam ve <;evresin

deki Turk Donemi Eserlerinden Bir Kesit", I.Acl

payam Sempozyumu. Denizli. s.422-452.

Uzun~ar~11i, ismail Hakk1 (1929) . Kitabeler II.

istanbul.

Yavuz, Mehmet (2009)."9ogu Karadeniz Kay

Camiler'inde Bezeme Anlayl$1". Uluslararas1

Sosyal Ara~tJrmalar Dergisi, The Journal of In

ternational Social Research, Volume 2/6 Win

ter; Samsun. s. 306-322.

Ylldmm, K. Hidayetoglu, M. Lutfi (2006). "Gele

neksel Turk Evi Ah~ap Tavan Susleme Ozellikle

rinin Yap1m Tekniklerinin <;e~itliligi Ozerine Bir

inceleme", Uluslararas1 Geleneksel El sanatlan

Sempozyumu. izmir, s. 332-341.

~im~ek, Celal (2000). Antik Lycos Vadisi'nde Yuksel, i.Aydm (1983). Osmanfl mimarisin-

2000 Yll/1k inaflar. Denizli.

Taker, Turan (1941). "Frigya Ba~ Piskoposlan".

inan~ Dergisi, 54: s.23-35.

Uysal, Zekiye (2001). Ankara Mescitlerinde Ka

lem i~i Suslemeler (XIV.-XV. Yuzyll). <;OMO Sos

yal Bilimler EnstitOsO, SanatTarihi Anabilim Dall, Yaymlanmam1~ Yuksek Lisans Tezi. <;anakkale.

de II. Bayezid, Yavuz Sultan Selim Devri {886-

926/1481-1520}. istanbul Fetih Cemiyeti. is

tanbul.

http:/ /www.stad.com/index.php ?city_

id=300374#photos

http:/ /www.pamukkale.gov.tr /DE/page/kultur_Cami.htm1.18.11.2012.


~204~

denizlive tevresinde yer alan baz1 camilerin yap1 elemanlanmn...

Documents