Đbni haldun'un hayatı ve düşünceleri

8/14/2019 bni Haldun'Un Hayat Ve Dnceleri

1/43

1

bni Haldun'un Hayat veDnceleri

http://genclikcephesi.blogspot.com


2/43

2

Sunu bni Haldun; 14. yy.da Endlste yaam slam Uygarlnnyetitirdii nemli bir dn adamdr.

Doumu; 27 Mays 1332 Tunusdur. O, gzlem vednceleriyle yaad dneme damgasn vurmutur.Gnmzden yaklak 670 yl nce yaad halde;ekonomikilikilere dayanarak ortaya koyduu sosyal-siyasal kurambugn bile zerinde dnlmeye deer zelliktedir. Trk veslam Corafyasnda yaayan aydnlar olarak tarihimizibilmezsek yarna miyop bakmak zorunda kalrz. Toplumsaldzeni deitirmek isteyen; ister kii, ister siyasal bir evreveya siyasal bir parti olalm.

Trk ve slam tarihini bilmek zorundayz. Toplum ve devlethakknda, doa ve toplumbilim hakknda gemite dnceretmi kiileri ve dncelerini ciddiye almazsak bu kendidncelerimizi ciddiye almyoruz, anlamna gelir. Tarihe elyordam ile bile perde araladmzda Trk ve slam Dnyasndakarmza; bni Sina, Farabi, bni Rt, bni Haldun gibi isimlerkar. bni Sinann yazd Tp Kitabnn yaknaa kadarAvrupa niversitelerinde ders kitab olarak okutulmas neanlama geliyor?

Doa ve toplumbilimde nemli iddialar olan bu kiilerbilinmeden bu corafyada bilim yapmaya, fikir retmeyekalkarsak, ne kadar yetenekli olsak da bir yn eksik olmakdurumundadr. Bana bu durum, yap yaparken temele konmasgereken baz talarn eksik konmas gibi geliyor. bni Haldunun

bize brakt byk miras olan Mukaddime okunduunda Onunok ynl bir dnr olduu da grlecektir. Eserinde bniHaldun; tarihi, tarih felsefecisi, sosyolog, iktisat, siyasetbilimcidir. Mukaddime, adn verdiim bilim dallar ile ilgilenenbilim evrelerinin olduu gibi genel merakllar asndan daokunmas gereken bir eserdir.

Bunun es geilmesi nemli bir eksikliktir. bni Haldun,Mukaddimede bugn en youn tartlan bir ok konuyugnmzden yaklak 700 yl nce tartm ve savlar

retmitir. Bu konularn banda; Din-Felsefe likisi, Bilimynteminin, Siyaset teorisinin ne olmas gerektii geliyor. O bir


3/43

3

sosyolog ciddiyeti ile yaad toplumun zelliklerini didik-didikedip incelemitir. Gebe ve uygar toplumun ilikileriniirdelemitir.

Ardndan; devlet tanmn, devletin nasl kurulduunu, hangievrelerden getiini, devletlerin gelime ve kme nedenleristnde sarraf ciddiyeti ile durmu, gzlemlerine dayanarakbugn bile toplumbilimcilerin ve siyaset teoricilerinin tarttsavlar retmitir. Bu yaz, bni Haldunu tanmak ve okuyucu iletantrmak kaygs ile yazlm bir yazdr. bni Haldunundncelerinden oluan bir derlemedir. Eksikleri hazrlayanndr.Amacna ularsa hazrlayan mutlu edecektir. Sayglarmla...Cemal ener Ocak 2002, stanbul

bni Haldun Kimdir I. BN HALDUN KMDR? slam Uygarl, orta an genelkltr durumuna bal olarak dini bir uygarlktr. slamUygarlnn yetitirmi iki nemli dnr, Trkistanda 10.yy.da yetimi bir Trk filozofu olan Farabi ile, 14. yzylnsonlarna doru Tunusta yetimi bir Arap dnr olan bniHaldundur. Ortaan sonunda yaayan bni Haldun, o devrinbtn zorluklarna katlanarak, devrin btn mahrumiyetiniyayarak bu frtnal hayatn iinde byk eserler vermitir.

bni Haldun, Endlste yaam, Hatramutlu (Hdrmutlu)Tunuslu bir Arap ailesine mensuptur. 27 Mays Hicri 1332deTunusta domutur. Eitimini Tunus ve Fas Medreselerindeteoloji, fkh, mantk, edebiyat ve matematik renerektamamlam ve gen yanda siyasi ve idari hayata atlmtr.Fas Sultannn hizmetinde alrken siyasi iftiraya urayandnr hapse atlm ve buradan ancak sultann lm sonucukurtulabilmitir.

Bundan sonra Endlse giderek elilik yapm ve bu aradaspanya Kral Alfonsonun hayranln kazanmtr. Kraln,spanyada yerlemesi isteini kabul etmiyen bni Haldun,spanyadan ayrlarak tekrar Afrikaya dnm, eitli Berberve Arap devletlerinde siyasi, idari, asker grevler alrkenbiryandan da bilimsel almalarda bulunmutur. Bir ara devlethayatndan ayrlarak Mukaddime adl eserini yazm ve 1378deFas sultanna sunmutur.

Yaradl bakmndan aktif devlet hayatndan uzak kalmayanbni Haldun daha sonra Msra yerleerek kadla balar. Fakatadalete dknl, tarafszl, siyasi etkilere koyma gcyznden baz kiilerin ikayet ve iftiralarna urar. Sultann


4/43

4

huzurunda yaplan durumada beraat etmise de, gururuincinen dnr kadl brakarak, bir sre Kahirede CamiiEsherdeki mdderislii ile yetinmitir.

O srada Timurlenk Suriyeyi zaptetmi olup, am tehditediyordu. Kahire Sultan devlet yetkililerinden birounu ve buarada bni Haldunu Timura gnderdi. Fakat bni Haldunun dabulunduu bu heyet hapsedildi. Bir gece kamaya teebbsettilerse de, baaramadlar. Timurlenk grmede bniHaldundan Bat hakknda bilgi istedi. bni Haldun, Timurlenkebir ark bir de bat tarihi yazdn ve iinde kendisine aitsahifelerin de bulunduunu syledi. Timur o satrlar okumasnve yanl varsa dzeltmesini istedi.

bni Haldun, Timurun soyktn okudu, hkmdar hayretleriinde kald. Bu bilgilerin kaynan sordu, ald cevap zerinehayran hayran bni Haldunu szd ve memleketine gidipgitmiyeceini sordu. bni Haldun bunu kabul etti. Fakatktphanesini getirmek zere Kahireye gitmesi gerektiinisyledi. Timurlenk, Ona ve arkadalarna msaade etti, birkagn sonra am, Moollar tarafndan igal ve tahrip edilmi veMsra dokunulmamt. Bylece Msr yama edilmektenkurtard iin halk tarafndan bni Haldun ok sevilmitir.Fakat, dnr bir daha Timurun yanna dnmedi. 1406 ylnda74 yanda Kahirede vefat etti.

(1) Farabi de dahil olmak zere, slam Filozoflar siyasalnitelikteki eserlerini yazarken, kasten iki farkl anlama gelecekbiimde kaleme almlardr. Gerekten bu eserler d grnve anlat biimi ile dini tutuculuk iinde bulunan toplumuninan, dnce ve isteklerine uymakta, bylece tepkilereuramaktan kurtulmakta idiler. Fakat yazarlarn herkescebenimsenen ve tekrarlanan aklamalar ve yorumlar,kendilerinin asl maksatlarn aydn kiilere izah edebileceknitelikte idi. bni Haldunu ise, ncekiler gibi byle dolambal

yollara sapmadan yazma ustaln ve baarsn gsteren birkii olarak grmekteyiz. Bunun srrn, bni Haldunun, felsefiteolojik konular nceleri bir yana brakarak dorudan doruyatutucu zmrenin tepkisine sebep olmayan tarih ileuramasnda aramak gerek.

(2) bni Haldunu srf bir tarihi ve tarih biliminin ncs kabuletmek doru olmaz. Zira o tarih bal altnda toplumuneitli sosyal ve siyasi problemlerini ele alm, bunlar gzlemcive eletirici bir metot izliyerek izah etmitir. O, tarih bilimi,tarih felsefesi ad altnda eitli konular incelemitir. bniHaldunu etkileyen, ister doulu, ister batl olsun herhangi bir


5/43

5

dnrden sz etmek olduka gtr. Mukaddime adleserinde her ne kadar Yunan ve Rumdan bahsedennakledilmi bilgilere, Eflatun, Aristonun adlarnarastlanmaktaysa da, O, ne Aristoyu, ne Eflatunu n ede kendisiile sk sk karlatrlan Thucydidesin eserlerini okuduuna aitbilgi yoktur. Bir ok yerde Aristodan kmseyici bir dille szedii de bu gr dorulamaktadr.

(3) Kendinden nceki slam dnrlerine ise ancak onlareletirmek iin deinmitir. rnein, Faziletli Sitesindenbahsederken Farbiyi sosyal gerekliin byle ideal bir devletgstermediini syliyerek aka eletirmitir. O halde Ortaaslam dnyasnda ounlulu birer t kitab niteliini tayansiyasi eserler ve bunlarn yazarlar bni Haldunu hibir ekildeetkilememitir.

(4) Kiiliinde; bilim ve siyaseti btnletiren bu ok ynldnr, tpk Aristo gibi, bu gn ayr ayr bilim dallarnniledii eitli konularla ilgilenmitir. Tarih felsefesinin ve siyasisosyolojinin ncs olan bni Haldun, siyaset, maliye, iktisat,ehircilik, mzik, mantk, demografi vs. gibi alanlara elattndan, tarihi maddecilie (materyalizme) kadar uzananeitli modern grlerin ilk iaretlerine onun eserlerinderastlamak mmkndr. Bu durum; bni Haldunun yaadsosyal ve siyasal ortamn btn zelliklerini kavramas, sosyalolay ve olgular gzleyip anlyarak aklamaya almasurandan kaynaklamaktadr.

bni Haldun'da Btnsellik Sorunu BN HALDUNDA BTNSELLK SORUNU bni Haldun, okynl bir dnrdr. Bu zelliinden dolay bni Haldunu,eitli bilim dallar kendilerinden saymlar ve bunu ispat iineitli gerekeler ileri srmlerdir. Gerekten bni Haldun iintarihi, tarih felsefecisi, sosyolog, iktisat, siyaset teoricisi vs.tanmlar yaplagelmitir. Sosyal bilimler alannda belli birdisiplin asndan yrtlen her hangi bir incelemede, bniHaldunun MUKADDMEsine yer vermek gelenek olmutur.

Bu, Mukaddimeye dolaysyla bni Halduna verilen nemigsteriyor. Bir dnre sz gelimi Tarihi ya da siyasetbilimcisi denildiinde katagorik bir tanm yapldn kabuledilir. Eer ele alnan dnr incelenmesi karmak bir olgununoda durumunda ise, bni Haldun rneinde olduu gibi, slamgibi karmak ve byk bir uygarln, XVI. yzyl gibialtstlklerin yaygnlat an rn ise, zerine yaplan


6/43

6

tanmlarda bsbtn oalacaktr.

Bir tasnif biliminin olumad ada, zel olarak tarihi, genelolarak bilimi teolojiden kurtarma yolunda temel bir aamaygerekletiren bni Haldunu, gnmz tarihisi tarih biliminingerek kurucusu olarak kabul edecektir. Tarihi, toplum olaylarolarak ele alp incelemeyi hedef tutan bni Halduna, bir iktisatpolitikacs kurucusu gz ile de baklabilecektir.

Yine bni Haldun 14. yzyl slam ortodoksisinde grevli ikendevlet ve iktidar olgularn Anayasa=eriat dnda objektif karakteri itibariyle ele al ise, kendisinin gnmz siyasetbilimcileri tarafndan ada anlam ile ilk siyaset bilimcisi diye adlandrlmasna yol aabilecektir.(5) te bni Halduntanmlanrken (dar anlamda) byle muhtelif katagorik ayrmlarauramaktadr. Halbuki Mukaddime bir btn olarak elealndnda, her bakn ve tanmlamann kendi asndan birdoruyu ierme abas ile kullanld, fakat her birinin, aynzamanda btn tam olarak yanstmad, hatta baz hallerdeyanl yanstt grlecektir.

Burada bilhassa belirtmek istediim nokta, hem dorudan bniHaldun zerine yaplan almalarn hem de dolayl olarak bniHaldunu da incelemi bulunan byk ounluun dnresnrl, dar alardan yaklamakta olmalardr. bni Haldun iin;baz snflamalarda da, bamsz dnr olarakbelirtilmektedir. Bu bamszlk tehisine kalplara uymamahalinden tr sylenmemektedir. bni Haldunun metodunungereince belirlenemeyii bir kavram kargaas dourmakta,dnrn ama ve aralar btn olarak ele alnmadndanbunlarn i-ilikileri gzden karlmaktadr.

Nitekim bni Haldunun sebep-sonu ilikileri bakndan duragan olduu iddia edilirken, te yandan bir baka aratrcdnrn dinamik anlayn doruuna vardn

syliyebilmekte, Snni gelenein takipisi denilirken laikanlayn gerek kurucusu olduu da ne srlmektedir.Psikolojik saiklerin asabiyet teorisini temellendirdii ifadeedilirken, te yandan sosyo ekonomik yapnn bu teoriyitemellendirdii de kabul edilmektedir.

bni Halduna bir yanda orijinal bir metodun kuruculuu, teyandan geleneksel slam hukukuluu yaktrlabilmektedir. Bukadar farkl grlerin bulunuu yukarda da izah ettiimiz gibibni Haldunun belirli grlerinin ve Mukaddimenin belirli

blmlerinin btnden soyutlanarak ele alnmasndan ilerigelmektedir. Bunun da temeline bni Haldunun metodunu


7/43

7

aratrmann katagrik snrlamalara sdrlmas abasyatmaktadr.

(6) Buraya kadar, bni Haldunun eitli ekillerdetanmlandn, soyut olarak belirtmi olduk. Bunu eitlirneklerle somutlatrmak mmkndr. Katip elebi, bniHaldunu tarihi aklayan bir stat, bir tarihi olarakgrmektedir. Naima da takipisi olduu Katip elebidenesinlenerek bni Haldunu tarihi olarak grmektedir. GerektenNaima mlk-devlet sorununa eilirken bni Haldunu bir tarihiolark kabul etmektedir.

(7) Abdurrahman eref Bey, Tarih-i Devleti Osmaniyyeninnsznde amacn aklarken hareket noktas olarak bniHaldunu semektedir. C. Brockelmann, bni Haldununneminin esas itibariyle tarihi oluundan ileri geldiinibelirtmekte, Levy, bni Haldunu felsefeci, tarihi niteliindegrmekte; Toynbee, bni Haldunun bir tarih felsefecisi olarakyazd Mukaddimenin kendi alannda gelmi gemi en bykeser olduunu ifade etmektedir. Hittiye gre bni Haldunslamn en byk tarih felsefecisidir. Sosyolojistler de bniHalduna sahip kmlardr. Bata A. Ferreire olmak zerebirok sosyolog bni Haldunu sosyolojinin habercisi, ncs,benzeri ekillerde snflandrmlardr. Dnr, tarihsosyolojisinin, sosyo morfolojinin, genel sosyolojinin ve siyasetsosyolojisinin ncs niteliinde grlebilmektedir.

(8) Hamide Topcuolu, bni Haldunu tarih felsefecisi ve siyasetsosyolojisinin ncs kabul etmektedir.

(9) Prof. Dr. Yavuz Abadan, bni Haldunu Siyaset Teoricileri arasnda saymaktadr.

(10) Prof. Dr. Blent Daverde, devletin kayna ve niteliihakkndaki teorilerden sz ederken bni Halduna nemli lde

bavurmaktadr. (11) bni Haldun, felsefe ve tarihten pedagojiye, oradan sosyalpsikolojiye, siyaset teorisinden ekonomiye kadar eitliaratrma ve incelemelere konu olmu ve dnre yenitanmlar yklenmesi kanlmaz bir durum almtr. Ekonomialannda Avrupadaki Merkantilist grlerden 400 yl kadarnce emee dayanan bir deer teorisi kurmas, bni Haldununilk iktisat, iktisat bilminin kurucusu, ya da ekonomi politiinnderi olarak irdeleyen almalarn yaplmasna yol amtr.

bni Haldunun tarihi, tarih felsefecisi ya da dorudan felsefeci,sosyolojinin, sosyal psikolojinin kurucusu, siyaset teorisinde


8/43

8

nemli bir kavak, nc bir iktisat vb. olarak tanmlandgrlmektedir.

bni Haldun Hakknda Farkl Dnceler BNHALDUN HAKKINDA FARKLI DNCELERbni Haldununorijinallii konusu, btnbni Haldun inceleyicileri iin bata gelen bir sorunolmutur. bni Haldunun orijinallii muhtelif alardan ele alnmaktadr.Yazarn dnce yapsndaki nedensellik tarih grne sahip olabilmesindeslam dininin etkisi, etkilendii kaynaklar, etkileri, dnrn hangi felsefikatagoriye oturtulabilecei vs. gibi sorunlar esasnda sz geen orijinalliksorununun doal uzantlar olarak kabul edilmelidir.bni Haldunun tarihsel,sosyal, siyasal, felsefi grlerini ayrntl bir biimde inceleyen eserlersergilendiinde, dnr zerindeki farkl grler baz noktalardaolumaktadr.bni Haldunun, dncesinin ne lde kendine yarar birkavrayn rn olduu sorunu bu ilerin banda gelir.kinci oluum noktasbni Haldunun orijinallii ve felsefe temelidir.BNHALDUNUNZGNL VE SLAM Baz dnrler;bni Haldunu orijinal bir aratrcolarak grr. Dnrn sosyal olaylara gereki bak gzlemci yntemlerigerekletirdii ifade edilir.bni Haldunun Peygamberlik hakkndaki grleriise, slam ilahiyatlarna kesinlikle kar knn bir ifadesi olarakgrlmektedir. Rosenthal,bni Haldunu incelemelerindeslam atn, devletynetiminin genel esaslarn ortaya koyacak bir dzeye eritiini, aslndaslamda teorisinin genel erevesi iersine oturttuunu belirtiyor. Dnrn kendinezg yaklamn n palana karmaktadr. Bylelikle E. Rosenthal ve benzeriaratrclarbni Haldunu, dinin etkisine kaplmam bir dnr olarakgrrler. Snnislamn Hilafet, teorisini bilmekle birlikte, orijinal bir teorikuran kii olarak grrler.bni Haldunun geleneksel retimden gemi olmasolaylara gerekci bir biimde yaklamn engellememitir. bni Haldun, dindarbir mslman olduu halde dnyay dinden ayrmay bilmitir. Gibbi ise,bniHaldunun Snnislami grn bir takipisi olduunu ileri srmektedir. Gibb,bni Haldunda sosyolojik deil moral ve dini bir temel aramaktadr. Gibbegre bni Haldunda islama aykr dnce bulunmaz. Bylece GibbbniHaldunun metodunun yeniliine kar kmaktadr. Bunu da,bni Haldundannce slamda varolan baz kavramlarnbni Haldunda benzerekildeyeraldn syleyerek yapmaktadr. Gibbi, ayrca;bni Haldunun tarihi

gerekler ileeriati uzlatrma abasnda olduunu iddia etmektedir. rneinGibbe gre,bni Haldunun tketimi medeniyetin ve devletin geliimininkanlmaz bir gstergesi olduunu saptam olmas tketimi aslndaslamiyette gnah sayld dikate alnrsa bir elimenin szkonusu olduuifade edilmektedir.(12) Sorunun can damarbni Haldunun gereki vegzlemci olup olmadnda dmlenmektedir. Yzeyde din faktr ve bununetkisi gibi grnen tartma aslnda,bni Haldunun metodunun esasnoluturmaktadr.BNHALDUNUN ZGNL VE FELSEFE Bazdnrler;bni Haldunun yeni bir bilim kurarken, bilimsel aratrmasnnilkelerinin bir yenilik getirmek amacn tamadn, aksine eski Yunanfilozoflarnn gelitirdii ilke ve normlar dorultusunda dndn ilerisrmektedir. Mahdiye gre,bni Haldun tarihin ve toplumbilimin siyasetfelsefesi ile ilikisini grm, fakat geleneksel felsefe erevesi iinde felsefenin


9/43

9

ilkelerine dayanan bir toplum bilimini gelitirmeye girimitir. Mahdi, bazdnrlerin tersine,bni Haldunun bu giriimini Farabi ya dabni Sinatakipilii eklinde yorumlamtr. Mahdi;bni Haldunu, Grek Felsefesinintakipisi olarak grr. Mahdi nceliklebni Haldunun amacn kefetmektedir.Mahdi,bni Haldunun hemeriat hem de felsefeyi tehlikede grmekteolduunu ve her ikisini de kurtarmay amalamaktadr.bni Haldunun Grekfilozoflarnn takipisi olduunu iddia eden Mahdi, bu grn dnrnuanlayndan karmaktadr: Aristotelesin retileri hi olmamcasnaterkedilmitir. Halbuki bu retiler mantk rnleri ile doludur.bni Haldun busatrlar ile belirli bir dnce iersinde belli bir olaya dikkati ekmekten bakabirey yapmamaktadr. Toplumlarn gelimesini, toplumlar konu alan olaylarincelemi olmas, Mahdiye gre,bni Haldunun takipcilikten kurtulmas iinyeterli bir sebep deildir. Bu i soylu bir bilimin inceleme alanna girmediiiin Eski Yunan filozoflar tarafndan gerekletirilememitir. Mahdiye gre,bni Haldunun, gerekletirmi bulunduu aratrmalarn ve kurduu teorilerinfilozoflarn tasarlam olduklarna benzememesi bu sebeple ortaya kmaktadr.Grld gibi, Mahdi,bni Haldunun dncesini byle aklamaktadr.(9)

bni Haldun'dan nce... slam'da Din Felsefe... BN HALDUNDAN NCE; SLAMDA DN-FELSEFE LKSSTNE DNCELER slamda dnce hayatnn merkezleriarasndaki fikir farkllklar, ok ynl bir grnm arzeder. Bugrnm incelemek, akla kavuturmak yzlerce yl srendev bir abann konusu olmutur. Burada dorudan bni

Haldunun metoduna gemeden nce slam dncesinin iilikilerine ana izgileri ile bakmak gerekir.

Bu aba bni Haldunun metodunun iyi anlalmasnda nemlibir zemin oluturacaktr. slam dncesine bakldnda ilkdikkati eken olgu, mezhepler, tarikatler, ekoller arasndaki fikirayrlklardr. ster Snni anlay iinde olsun, ister batini birekol arasnda olsun yzeydeki iliki ve elikiler hep bu merkezetrafnda dner. Sz konusu srecin nasl olutuununanlalmas ynnde gsterilecek bir aba, bizi, dnceplanndaki daha derin bir iliki-eliki srecinin naslolutuunun kavranmasna gtrr.

Bu da din ile felsefe kavray arasndaki ilikilerin ortayakarlmasdr. Felsefenin slama dorudan girmesi ile slamdncesinde din ile felsefe arasnda uzlama ya da elimelerad geen ekoller aras ilikilerden daha derinde ileyen dnceoluumlar haline gelmilerdir. Bu da zgr dnce ile nyargl dncenin birbiri karsndaki atmasdr. Bylelikleyzeyde, ister vahiyci-ilhamc eriat ekolleri arasnda, isterbatni ekoller arasndaki elikiler olsun, hep, dnce planndadin temeli ile felsefe temeli arasndaki elikilerin birer


10/43

10

davurumudur.

Prof. Dr. Neet aatayn dedii gibi; Kuran Kerimde insannakln kullanmas emrediliyor, akln kullanmayan insandan dahaer mahluk olmayacana dair ayet iniyor. Oysa dinamik biryenilikilik biiminde ortaya kan slamn eitliki yanlarkarsnda resterasyon abalar srgit devam edecektir.

(14) Fakat zamanla bu anlay tahrif edilmeye baland. Bylecesre iinde eriat, hilafet yerine saltanat arac, olarakkullanlmaya baland. Bu duruma kar eitli muhalefetlerdomutur. Temel siyasi muhalefetler olan Alevilik, ia vb. gibiayr tutulsalar bile dier doktrinler slama yeni dncelergetirmilerdir. zgr dnceye ak ekoller zaman zamangetirdikleri dncelerle yetinmeyip kendilerini gelitirmilerdir.rnein Kaderiyye ekol byle dodu. Kaderiyyeciler ylednyorlar: Allah, Kuran Kerimde gsterdii gibidir.Yaratklar tam olarak halk edilmilerdir.

Dtan bir gcn, kaza ve kaderin neticesi deildir, fiil vehareketler nceden takdir olunmamtr. Bunlar beerin istek vekudretine tabiidir. Cenab Hak kullarnn ilerine karmaz vektl yapmaz. Herkes tutaca yolu bizzat tayin eder.Dahasonra Cebriye ekol olutu. Bunlar grnrde Kaderiyecilerekar idi. Cebriyecilere gre Gnah ve isyan vehim ve

hayaldir, fiil Hakkn muradna muvafktr denerek laik klesaslar getiriyorlard.

Daha sonra Camiye adl bir ekol dodu. Bunlar Kuran Keriminyaratldn, yani sonradan yazldn ileri sryorlard. Bunlaragre ancak cisim grnebilirdi. Ar bir mekan olduundanorada ancak cisim bulunabilirdi. Bylece materyalist yntemdenilecek bir yaklam oluuyordu. Bu arada Mutezile ekolortaya kt. Bu da akl esas alan bir ekoldr.

(15) DN-FELSEFE LKS AISINDAN TOPLUMSALGELMELER Emeviler dneminde deneysel fen bilimlerde fizik-tp-astronomi ve felsefe konusunda dikkate deer bir gelimeolmamtr. Abbasiler Dneminde 8. yy. ortasndan balayaraknce tpta Grek eserlerinin okuma ve incelenmesinegiriilmitir. Din-tp atmas yok saylr. Oysa Abbasi halifesiMemun zamannda, zellikle Mutezile mezhebinin gkazanmas ile din-felsefe ilikisi balamtr.

(16) Felsefe ile Snni slam atmaya balad. Kuran Kerimve dier dini kaynaklar karsnda felsefeden kaynaklananMutezile okulu sosyal bir g olarak ilk kez stnlk salad.


11/43

11

Memunun bizzat Mutezileden oluu sz konusu gidie nemlibir destek olmutur. Bu destek kendisini daha ok Grekeserlerinin evrilmesi ve yaymlanmasnda gsterecektir. Budevrin ikili bir nemi vardr. Bu dnem; hem daha sonrakiorijinal felsefe akmlarn hazrlad, hem de slamda dinfelsefesi, hukuk felsefesi, mistik felsefe (Kelm, Fkh, Tasavvuf)hareketlerinin gelimesini salad.

Bylece slam dncesindea) felsefi hareketler,b) sufi hareketleri,c) felsefe ve ilahiyat arasndaki orta yolda bulunanlar olmakzere temel ayrmlar belirlenmee balad. Mutezile, Eariye,Maturidiye gibi ekoller ehabbel-Din, bni Arabi, Kindi, Razi,Farabi, bni Sina, bni Rd, Gazali vs. gibi dnrler kendinigsterdi. Bu gelimelerle felsefe bir koldan dorudan doruyaslama giderken bir yandan da slam ekollerine szarakfonksiyonunu yerine getirdi. Alevi (ia) ve Haricilik dndaslamda iki byk fikir Mutezile ile Ehl-i Snnet vel Cemaat olarak ortaya kt.

(17) bni Halduna kadar yaanan dnemi biraz da felsefidnrlerin dnceleri itibariyle izleyelim. Aristo ismi Farabive bni Sina isimlerini akla getirir. Endlste ise bni Rd dinfelsefesinin doruuna kar. Gazali ise metafizik, mistisizimanlay dolaysyla kendine zg bir yol izer. Ama, Gazaliesasnda felsefeye kardr. Kindi, slam felsefesini, dahadorusu felsefe ile dini uzlatrmaya alan ilk filozoftur. EskiYunan Filozoflarnn fikirlerini Arap diline kazandrmak Kindinintemel amac olmutur. Farabi ise, felsefenin bir birim, bir okul,tek bir dnce olduu fikrindedir.

Farabi, teorik ve etik felsefede Aristotelesin batakipisi veadeta ondan sonra ikinci retmendir. Farabinin en belirginzellii akl n plana karmasdr. Bununla birlikte Farabi,

siyaset teorisinde Platonun bakn benimser. Bilimi ve deneyitleyen Farabi metafizie kardr. Nedensellie inanr. Bylednen dier bir Trk filozof da bni Sinadr. bni Sina, gerekbatda, gerek slamda yaad dnemde, byk etkiler yapmbir dnrdr. bni Sinann temel problemi, Allah dncesinevarma yolunda en st aamay oluturan nsann mutluluu vemkemmelliidir.

Farabi; saf akln zerinde durmasna karn bni sina nefsi nplana karr. bni Sinada; felsefenin esas problemi, lmNefs yani psikolojidir. Dnrn siyasal grleri Platonunyasaklarnn izlerini tar. bni Haldundan nceki dnrlerden


12/43

12

szedince zerinde durulmas gereken bir dnr de bniRttr. bni Rt, kendi dncesini sistematik bir biimdeformle etmemesine karn, felsefedeki stnln kabulettirmitir. Felsefe ile din ilikisi problemini felsefe akm iindeen yetkin biimde bni Rt ifade etmitir. Filozoflara karfkhclar ve ilahiyatlar tarafndan yrtlen sert hcumlaraGazalide katlmtr. bni Rt bir filozof olarak felsefeyisavunma grevini stlenmitir.

bni Rt; eserlerinde, din ile felsefenin tam bir uyum halindeolduunu gsterme gayreti gder. Filozoflarn din d, dinsiz,kafir olmalar nedeni ile kendilerinin yok edilmeleri, fakihlerin veilahiyatlarn savunduklar dnceler idi. bni Rt de bugvensiz ortamda bulunuyordu. bni Rt; Fasl-l Mekaaldebilim, felsefe ve din arasndaki ilikiden sz etmektedir. Onagre, felsefe ile mantk ilmindeki aklc bakn eriattakiyaklam gereklidir. bni Rd baz Ayetlere gnderme yaparakaklc yaklamn kyas yolu ile olabileceine iaret eder. Kyasnen mkemmel biiminin de delil-ispat yolu olduunuvurgulamaktadr.

bni Rtn bu muhakemesinde balca dayana Kyasmessesinin eriat nazarnda geerli oluudur. bni Rtnbtn abas; bilimle din arasnda bir savan bulunmadmslman olmayan milletler arasndaki din-felsefe ilikisinirnek vererek anlatmak istemesidir. bni Rt bu konuda ylediyor: slam dinine gre akl ile nakil arasnda taarruz olamaz.Nasa dayanmayan nakil akla kart grnse akl esas tutulur.

(18) bni Rtn felsefesi ile dini uzlatrma grnm,dncesinin aydnl karlabilmesi iin kanlmaz olanereveyi oluturur. Dnrn getirmek istedii anlay buereve iinde yer almakla birlikte, tamam ereve ile snrldeildir. nk bni Rtn eserlerinin dinsel nitelikte oluuOnu sadece felsefe ile din arasnda bir arabulucu olarak

grlmemeli. bni Rd akl ile inancn uzlatrcs olarakgrmek Onu tanmak iin yeterli deildir. bni Rdn din vefelsefe problemini incelemesi Onu ann artlar iersindemevcut olan konularn hemen tamamna eilmesini salamtr.Fakat akl kavramnn yerine tabiat-toplum-insan kavramnkoymas iin bni Haldunu beklemek gerekiyordu.

(19) BN HALDUNUN BLM YNTEM bni Haldunun yaptsaysz deney ve gzlem, ondaki gerekiliin n artlarnoluturmutur. Gerekilik eserlerine yansmtr. Olaylar isetabiatta, toplumda yrmekteydi. Toplumlarn durumunuincelemek iin akl yoluna sahip kan bni Haldunun karsnda


13/43

13

bulunan ilk engel n yarglar olmutur. te byle bir ortamda,bni Haldun bilimlerin tasnifi geleneini yeni bir deerlendirmeile mevcut olan bilimler arasndaki farkllklar yeniden ifadeetmeye alt. slam kltrnde mevcut bulunan bilimlerdekien nemli ayrm, tabii ve nakli bilimler ayrmdr.

Tabii bilimler fikir ve akl ile renilir. nsan alglama yeteneiile bu bilimlerin konularn, sorunlarn, renir, retimyntemlerini kavrar. Nakli bilimler ise; nakil ve rivayet edilenhaberlere dayanr. Bunlarn esas ve usulleri renilirken akladayanmaz ancak sorunlarn ayrnt ve uzantlarn asllarnabalamak konusunda akln yardmna bavurulur.

(20) bni Haldun sistematik bir tarzda slami evredekibilimlerin tasnifini yapmtr. Aristodan slam dncesinegemi olan ikili tasnif iine slami bilimleri de koymutur. Butasnifte bir baka zellik, bni Haldun felsefeyi iptal ettiifelsefeye yer vermediidir. Buna karlk mantk ve kelam,tanmasdr. te bni Haldunun bilimleri snflamas:

Akli Bilimler 1. Mantk 2. Tabiat (nsan, hayvan, nabat, maden)3. lahiyat 4. Tealim (Hendese, hesap, mziki, heyet) NakliBilimler 1. Tefsir 2. Kraat 3. Hadis 4. Fkh (Cedel ve hilafiyat)5. Usul Fkh 6. Kelam 7. Tasavvuf 8. Rya Tabiri 9. Lisaniyat(lgat, nahiv, beyan, edeb) bni Haldun Mukaddimede akli ve

nakli bilimler konusundaki dncelerini izah etmektedir. Naklibilimleri bu bilim dallarn birbiri ile olan ilikilerini dikkatealarak sergiliyor. Ayrca eriat ile ilgili aklamalarn da elealmtr.

(21) bni Haldun; eriatn gelime srelerinden ve bununsebeplerinden bahsetmek yine bu bilimlerce yasaklanmmdr?Byle bir yasak yoktur. Aslnda nemli olan da olaylarnsebep ve sonular olduuna gre, sz konusu nakli bilimleringelimeleri ile ilgili aklamalar getirilebilir, diyor.

(22) bni Haldun, bilimlerin blnmesini yaptktan sonra, EhliSnnetin yolunu izleyerek nce dinde felsefi etkileri tesbitedecek, bunlara kar kacak sonra da Ehli Snnetin getirdiikurallar kendi bana brakp toplumla ilgilenecektir. bniHaldun kelam ile felsefeyi ayrt etmeye zen gsterir. Der ki;

Bil ki, mtekellimin, ok defa, Allahn vcudunu ve sfatlarnvarlklarn alleri ile ispat ederler. Filozof ise tabiat bilimlerindetabii cisimleri inceler. Bu cisimler de varlklarn bir parasdr.

Fakat filozofun cisimleri incelemesi mtekelliminincelemesinden bakadr. Filozof cisimi hareket ve sukunet hali


14/43

14

bakmndan, mtekellimin ise o cismi Yaradana delalet etmesibakmndan inceler. bni Haldun bu yazdklarndan sonra aklnnemi ile ilgili olarak da unlar yazyor: Bu sylediklerimizinhi biri akl ve onun idrak kudretini kltmez, akl doru birldr. Akln hkmleri gereklik ifade eder, katidir,aklnhkmnde yalan ve yanllk yoktur.

(23) bni Halduna gre fikir ve dnce sahibi olan insan iinbilinmesi tabii olan akli ilimler bir kavme mahsus deildir. Btnkavimler arasnda mterektir. Toplumlar dnyay imar etmekii baladndanberi bu bilimler insanlar arasnda vardr.

Bilim ve felsefe bilimleri diye adlandrlan bu bilimler drdeblnr: a) Mantk bilimi, b)Tabii bilim, c) lahiyat, d)Matematik. bni Haldun; bilimlerin blmleniinde, zel olarakakli bilimleri incelerken amac, akli bilimleri dolaysyle felsefeyikurtarmak deildir. bni Haldun akli bilimleri incelerken mevcutakli bilimlerin savunucusu deildir. Onun amac; akl yolununyani rasyonel dncenin n yargsz gelitirilmesidir.

Buna ramen; felsefenin bo ve yanl bir ey olduunu ve bubilgi ile uraanlarn yanl bir yola sapm olduklarna dair diye felsefeyi tanmlayabilmektedir. Aristotelesi filozoflarnby olarak nitelendirmesi, akli delillerin nemine iaretetmesi bni Haldunun felsefenin bir takipisi olduunu

gstermez. Felsefenin bo bir ey olduu sz ile bni Haldun,hem eriatn gereini yerine getirmekte hem de kendimetodunun srf speklasyona dayanmadn vurgulamaktadr.Bylece akla dayal speklatif rastyonalizme kar kmaktadr.

bni Haldun, filozoflardan Farabi, bni Sina ve dier filozoflarnayn speklasyonlar erevesinde varlk sorununu zmlemeyealtklarn da belirtmektedir. bni Haldun; felsefeye karkarken, dinimiz iin olduu gibi dnyamz iin de nemlideildir diyor. Ama, felsefeye reddiyesinin din gerei

yapldn sylemek yeterli deildir. bni Haldun; felsefenindnyay kavramakta eksik olduu dncesindedir. Dnr; Filozoflarn, iddialarnn doruluunu kabul etsek bile,maksatlarn ispata delilleri kafi deildir gr, felsefenin

dnyay kavrayamad dncesinden kaynaklanmaktadr.

BN HALDUNDA AKILCILIK (RASYONALZM) bni Haldunun,bilimleri blmlemesi, akl n yarglardan kurtarmak istemesi,gelitirmi olduu gerekilik temeline dayanan rasyonalizminehakllk salamtr. bni Halduna gre kii olaand grdbireyi inkara kalkmadan nce dikkatle dnsn, akla uygunbulduunu kabul, aklen imkanszlna hkmettiini kabul


15/43

15

etmeyebilir. Bu durumu da yle aklyor: Aklen mmkntabirinden maksadmz kaytsz ve artsz mutlak imkan deildir,nk bunun dairesi pek genitir, bundan dolay olaylarn imkanveya imkanszln tayin iin bir snr (bir kaide) yoktur.

Akli imkandan maksadmz her eyin maddesi itibariyle olanimkandr; bir eyin asln, cinsini, snf ve bykln,kuvvetinin miktar ve lsn gzden geirdikten sonra onisbette o eyin hallerine bakarak, bu l dnda olannimkanszlna hkmederiz demektedir.

(24) Burada, bni Haldun, aklcl bir aratrmay gerekci birtemele dayandrmann gereini ak bir ekilde yazmaktadr.bni Haldun, tarihsel kaynaklarn incelenmesinde veeletirilmesinde de gerekci olunmas gerektiiNe zel nemvermitir. bni Haldun, Mukaddimede baz tarihi olaylar kendimetodolojisi dorultusunda eletirmektedir. Bunlardan biridemografinin yani nfusun toplumsal olaylardaki nemistnedir. Nfusun belirli bir dnemde ne kadar artmolabileceinin yaklak olarak hesaplanabileceinden ve belirlibir saydan fazla artm olamyacandan hareketle, Mesudininnaklettii baz abartmal rakkamlarn gerek olamyacanbelirtmektedir. bni Haldun her lkenin kendi imkanlarerevesinde asker besliyecei ve ayrca sava teknii asndanbelli bir corafi alanda ancak belli sayda askerin savadzenine girebilecei gerei ile de grn pekitirmektedir. (25) bni Haldun, yine Mukaddimede Taberi ve Mesudininnaklettikleri olaylar tarihi ve sosyal llere dayanlarakeletirmektedir. Dnr Harun Reidin sofrasndaki ihtiamlks ve srafn sonradan yaktrlm olacana iaretetmektedir. Zamann giyiminden, ss eyalarndan, rneklervererek bni Haldun henz Bedevi, sadeliinin tam anlam ilebozulmad bir devirde ar bir sofra lks ve ihtiamnnelikili bir durum douracan ve normal olmadn

kaydetmektedir. bni Haldun eletirisini yaparken Taberi veMesudinin kendi yazdklarndaki elikilere de iaret ederek birkaynak eletirisi yntemi gelitirmitir.

(26) BN HALDUNDA DETERMNZM (SEBEP-SONU) bniHaldun, akla dayanan bilim yolunu (rasyonalizmi) birtaraftan nyargl dnce tkanklndan, dier taraftan speklatif (srf akl) kargaasndan kurtararak gereki bir temele oturtmayadnr. Sebep-sonu ilikisini btn ynleri ile ele alm,kaynaklar bilimsel eletirilerden geirdikten sonra elde ettiiverileri somut gzlemleri ile sentez yaparak metodunu yani;siyaset teorisini kurmutur. bni Haldun, toplumdaki olaylar


16/43

16

almasn konu alrken kendi zgn bilimsel anlaynkurmutur.

Sosyal dnce, insanlk tarihi kadar eskidir. Olaylarn ele alnpbunlarn sosyal-siyasal ilikileri sistematik analizi bni Haldun ilebalamtr. bni Haldundan nce toplumlarn incelenmesinde,eitli dnrlerin sosyolojik nitelikte fakat sistematik olmayangzlem ve genellemeleri vard. bni Haldun, deimeninevrenselliini, tarihin srekliliini, insan topluluklarnn dinamikve devingen zelliklerini gzledii iin kendisinden ncekitarihileri izlememitir. Kendi zgn metodolojisini kurmutur.bni Haldunun toplumsal olaylarla ilgilenmesinin sebebi kendizamanndaki tarih bilimini, eletirmek ve olaylardan hareketletarihi kanunlarn bilgisine ulamaktr.

nk Mukaddimenin daha ilk sahifelerinde srf nakil vesylentilere dayanan tarihi bilgilere gvenilemiyeceinisylemitir. eitli milletlerin gelimelerini arka arkayasralayan tarihin hibir yarar salayamayacan tesbitetmitir:nemli olan nakilden nce bu gelimenin srrnkavramaktr, diye dnr. Bunun iinde yaplacak i nakil ilehikaye edilen bilgileri eletiri szgecinden geirmektir. Durumungeree ne derece uygun olduunu aratrmaktr. Onda tarihinbiri zahiri, dieri hakiki olmak zere iki anlam vardr. Tarihinzahiri anlam:nsanlarn ve kavimlerin hallerinin nasl deimiolduunu, devlet snrlarnn nasl genilemi, kuvvet vekudretinin nasl artm bulunduunu, yklma ana kadaryeryzn ne ekilde imar etmi olduklarn bize bildiren tarihtir.

(27) Buna ramen tarihinin insan olmas nedeniyle duygularile dnmesi, olayda rol olan kiilerin hareketlerini etkileyenetkenleri kavramyarak, kendi kanaatlerini ve tahminini dorusaymas, sylentilere kolayca inanmas, Karier duygusunakaplarak devlet adamlarn yersiz olarak mesi gerei

yanstt yolunda zaman zaman yanlgya dmesi, gibiyanlglar tarihde de grlen subjektif yanlglardr. Tarihilerdebulunan objektif yanlglar ise, sosyal gerekliin bilgisindenhabersiz olmalar nedeni ile olur. bni Halduna gre tarihingerek bilgisine ulamak iin toplumsal olgularn objektif gzleminden ie balamal, uygarlk ve toplum yaplarnaeitlilii, zaman iindeki deimeleri ve bu deimelerinsebepleri gzden karlmamaldr. MRAN LM bni Haldun;tarihiden toplumsal gereklii tanmasn, deimenin sebep vesonularn bilmesini istediine gre tarihiye bu konuda hangi

bilim dal yardmc olacaktr? O buna Mukaddimede mranilmi adn vermektedir.


17/43

17

(28) Ona gre mran lmi gemi alarda yaamkavimlerin yaaylarnda meydana gelen deiiklikler, bunlarnynetimi ve lkeyi ellerine geirmelerinin sebepleri yerleikveya gebe hayat srme, gebeler ve nfus hareketleri,devlet kurma, devletlerin kuvvet kazanmalar ve kmeleri,retim, tketim, bilim sanat, ticaret, kr ve zarar olaylar,zamann ak ierisinde bu saylan durumlarn deimesi vedeime sebeplerini inceler.

(29) bni Haldun; Umran ilmi ile anlatt bugn sosyolojibiliminin yapt almalardr. Sosyolojinin yapt gibi toplumve toplum olaylarnn ele alnp incelenmesi, zelliklerinin tesbitibu zelliklerine gre snflandrlmalar, deimelerin vesebeplerinin aratrlmas, bu bilim dalnn grevi olmaktadr.bni Haldun; Mukaddime adl eserinde zetle:Her eyinkesintisiz bir ekilde hareket halinde olduunu, gelime vedeime halinde olduunu, basit elemanlardan balayarak heraamadaki canl, cansz varlklarn deimelere uradklarndeiimin sebeplerini, varlklarn birbiri ile ilgili olduunu,btnbu ilikilerin belirli bir dzen iinde yrdn gzlemleredayanarak teoriletirmitir. Bu teorisinde; tabiatta, toplumlarnve sosyal olaylarn tarihinde diyalektik sre metodunukullanarak doay ve toplumu aklamaya almtr.

bni Haldun'da Toplumsal Deiim ve Ekonominin Rol BN HALDUNDA; TOPLUMSAL DEM VE EKONOMNNROL:

bni Haldunun, inceledii konular toplumbilim alanna girenkonulardr.

Dnre gre toplum haline gelme bir zorunluluktur.nsanlarn fert olarak geliimi, ancak toplum haline gelmeyeynelik olduu lde anlam kazanr. Bir araya gelitesadflerin sonucu deildir. nsann geinme iini retmesi,

kendi cinsinden olan dier fertlerle biraraya gelerek geinmevastalar gibi hususlarda birbiri ile yardmlama ile diercanllardan ayrlr. bni Haldun insan ile hayvan arasndakifarkn yalnzca soyut bir dnebilme yetenei ile izahetmemekte, insanlarn ayn zamanda toplum halindeyaayabilme ve gelecekleri ile eitli organizasyonlar yapmazelliklerinin de ortaya ktn ifade etmektedir. Yani bniHalduna gre insanlarn toplu halde yaamas bir tercih konusudeildir. Bir gerekliliin sonucudur. Bunun sebebi tek bir kiininkendi bana geim ve yaama ihtiyalarn temin edememesi


18/43

18

ve sosyal hayatta kiilerin birbirlerinin yardmna muhtaolmalardr

(30) Bu olgu stnde ykselen olgular bu maddi olaylarnsonucu gereklemektedir. bni Haldunun sosyal geliimi vesosyal deiimin maddeci bir biimde yorumlay ile retimisosyal gelimenin temeli olarak grmesi birbiri iine girmitir.bni Halduna gre sanayii, dncenin gelimesine hizmettebulunur. Bylece bilin zerinde etkili olan sanayi sayesindeyeni bir becerinin renilmesi kolaylar. Bunun sonucu olarakgelimi olan akln bilimsel gelimeleri abuk kavrama yeteneiartar.

Dnre gre,bilimde ilerleme, lkelerin ekonomik gelimiliiyerleik ve sosyal hayatn derecesi ile orantldr. Eeralanlarn emekleri geinmeleri iin lzumlu olan miktardanfazla kazan temin ederse, o toplumun yeleri geinmelerindenartan vakit ve emeklerini insana mahsus olan bilim, fen vesanat renmeye sarfederler. bni Haldun, sosyal ve ekonomikkalknma ve gelime lsnde eitimin de ilerleyebileceini veancak bu sre sonunda eitimden yararlanabileceine ifadeetmektedir. bni Haldun emeini sadece geimi srdrmeyeayrp geimi dnda baka bir eyle uraamayacak hale gelentoplumlarda bilim ve bilgi edinilemiyeceini yazmaktadr.

(31) bni Haldun, sosyal gelime ve deimedeki farkll yanitoplum biimlerinin eitliliinde de maddeci bir yorumkullanmaktadr. Bunda Bedevi ve Hazeri toplum biimlerini ayrtedii yatar. retim ve toplum biimlerinin farkl oluudnrn somut aklama yoludur. Bedevi toplum -Hazeritoplum ayrm bu farkl toplum biimlerini belirler. Bedevilik veHazerilik bni Haldunun ayrmna gre iki ayr sosyal veekonomik hayat tarzdr. Bedevi hayat tarz, basit, cesaretedayanan karlkl yardmlamann esas olduu, bamsz biryaay biimidir. Ancak Bedevilik, ekonomik gericiliktir. Hazeri

hayat tarz, uygar hayat tarzdr. Burada daha bilgili, ibilirkiilerden oluan toplum vardr. bni Haldunun Mukaddimeboyunca gelitirdii, sosyal geliim ve kltrel elerdekimaddeci yaklam Bedevi-Hazeri ayrmndaki farkl retimilikilerine ve sosyal hayat tarzna dayanr.

(32) bni Haldun, kurulan bir devletin yaamas iin siyasiahlakn ve moral deerlerinin gereklilii stnde srarladurmutur. Bedevi topluluklardaki sadeliin terkedilmesi ilelks, sefahat ve srafa dalnmas bu moral deerlerin kaybnaneden olduunu dnmektedir. bni Haldun; bu deiiminsiyasal sebeplerine iaret ederken evrenin ve olaylarn maddi


19/43

19

etkisini nemle belirtmektedir. Mukaddimede ocuk iyi vekt eylerden hangisi ile daha nce karlarsa onu kabul ederve brlerinden uzaklar, uzaklat ii kabul etmek nefsinear gelir, ehir halk her eit lezzetler, bolluk genilik iindeyaamaya altklar iin bir ok kt huylarla nefislerinilekelerler Bedevilik ve ky hayat yayanlar ise ancakvcutlarn koruyacak miktarda dnyaya dkn olup ktyollara sapmalar, kt huylar, ehirlere nisbetle ok azdr.Btn bu durumlar uygarln bozulmaya yz tutmasndandr.

(33) bni Haldun, ekonomik ilikileri toplumda belirleyici unsurolarak ele alrken i blm ve retimin temeli olan emei elealmaktadr. Daha nce de iaret ettiimiz gibi toplum hayatinsanlar iin bir sonutur. Tek bir kii yalnz bana, ihtiyalarntemin etmekte yetersizdir. Kendisine ve dier insanlara yetecekmiktarda retim iin bu maddenin retilmesine yetecek kadarkiilerin biraraya toplanmalar gerekir.

Bir gda maddesinin en asgari dzeyini, rnein; birinin bir gniin yaamas iin gereken buday un haline, unu hamurhaline, hamuru ekmek haline getirmek zorunluluu vardr. Bu iin her biri anak, alet ve elbiseye ihtiya vardr. Bunlardemirci, marangoz ve mleki tarafndan yaplr. Bunlarnhepsini veya bazsn retmek tek bir kiinin gc ilegereklemez. Yani yeterli miktarda retilmesi bulunabilecek,retileni, tketecek kadar kiinin bir araya toplanmalar gerekir.Bylece, yaplan ibirlii sayesinde kiiler kendilerininsaylarndan kat kat fazla insann ihtiyacna cevap verenretimde bulunabilirler.

(34) O halde toplumun yelerinin biraraya toplanarak retimyapt maddeler, retim yapanlarn ihtiyalarndan fazladr. Ozaman bni Halduna gre emek ve retimin oalmas ilebunun deeri olan servet ve para toplumda oalr. bniHaldunda toplumun deimesi ve gelimesinde emein deeri

ok nemlidir. Her kazan ve sermaye birikimi insan emei ilesalanr. Kazan, sanayi vastasyla elde edilirse bu kazancnemek sarfetmeyi gerektirdii bellidir. Hayvandan, bitkiden vemadenlerden istifade suretiyle kazan elde edilirse, bunun dainsan kuvveti ile ve emek sarfetmekle olaca kesindir. Onagre, emek sarfedilmeden bir ey elde edilemez vefaydalanmak imkan olmaz.

(35) Yani, emein zellii rnlerin ve hizmetlerin deerininancak emek ile llebilecei fikri klasik iktisatlardan 500 ylnce bni Haldunda grlyor. Bundan baka; bni Haldun

tabii ve tabii olmayan geim yollar ayrmn


20/43


21/43

21

(41) BN HALDUNDA ASABYYET NEDR? bni Haldunda ikieit asabiyyet tanm var. lki, neseb asabiyyeti ikincisi

sebep asabiyyetidir. Nesep Asabiyeti; ayn soydan gelmiolmaktan doan birliktelik halidir. Sebep Asabiyeti ayn kltrortamna sahip olmaktan doan ve sonradan elde edilenbirlikteliktir. bni Halduna gre, her iki kayna ile asabiyyet,mcadele zorunluluundan kalan toplumlar iin bereketli birenerji kaynadr. Devlet bu enerji ile kurulacaktr. Devletinbozulmas da ayn enerji kaynann snmesi ile gerekleir.

bni Halduna gre; gerek neseb, gerek sebep asabiyyetlerikuvvetli bir ekle girmedike hukuk oluturulamaz. O zamandevlet kurulamaz. Dnrn ifadesi ile mlk oluamaz. bniHaldun; Asabiyyeti yle izah ediyor:Kavimlerin kudretkazanmalar ancak neseb ba ile birbirlerine balanmalar,veyahut buna benzer ortak bir ba sayesinde olabilir. Kiikandalk ba ile bal olduu dier kiilerin bana gelenfelaketlere engel olmak ister. Onlara yardm eder, zulm vetecavze uramalarna kar kar. Ve onlar savunmak zereharekete geer.

(42) Asabiyyetin ilk eidi kandalk balarndan douyor. Buba kan ba adn alr. bni Haldun klelik ilikisini de

Asabiyyet kavram ile izah etmeye alyor. Buna sebepasabiyyeti ad veriyor. Kanba dnda olmakla birlikte klesahiplerinin klelikten azlettii kimsenin zerindeki hak vehukuku ve himayesine ald kimsenin hamisi zerindeki hak vehukukunu dahi bir nevi akrabalk kabilinden olup, azatlsveyahut hmayesine ald kimse her hangi bir zulm vetecavze urarsa, harekete geerler ve yardma koarlar.Bylece azat eden ile azat edilen ve himayesine alan kimse ilehimaye edilen kimse arasndaki kaynama ve ballk nesebbana benzer ve ona yakn bir hal ve ballk doar. Bununsonucu olarak asabiyyetin dier eitleri meydana gelir

(43) bni Halduna gre, Asabiyyetin eitleri olan nesebasabiyyeti (kandalk) ile sebep asabiyyeti (sonradan kandalk)yani kandalk varm gibi hareket etmek arasnda uygulamadabir fark yoktur. nsanlar sonradan kazanlan kollektif aksiyongc sayesinde de akrabalar gibi hareket ederler. Birbirinealkanlk, uzun zaman beraber almak, suretiyle de olsaasabiyyet bir kez varolduktan sonra, farkl kkendenkaynaklanm olmas kollektif aksiyon gc niteliinideitirmez.

(44) bni Haldun, asabiyyet kavramnn ilevini Bedevi veHazeri toplumlar zerinde incelemitir. Ona gre asabiyyet,


22/43

22

Bedevilikten Hazerilie geii mmkn klan dinamik birolgudur.

(45) Asabiyyet, ister nesep, ister sebebe dayansn nce belirlibir topluluk iinde birlik ve aksiyon meydana getirir. Sonra tekiatan asabiyyetleri, kuvvetli bir topluluk halinedntrmektedir. bni Halduna gre Bir uruun iinde eitlisoylar, boylar ve dallar bulunduu takdirde, idareyi elegeirmek ve elde tutabilmek iin bu soy ve boylarn hepsindendaha kuvvetli bir asabiyyete ihtiya vardr. Bu kuvvetli boydier soy ve boylar kendi idaresi altna alr. Ve bunlar bykbir asabiyyet getirir. Aksi takdirde anlamazlk ve ekimeyegiden birdalma meydana gelir.

(46) bni Haldun Asabiyyet teorisi ile iktidar arasnda yakn biriliki kurmaktadr. Ona gre, bir snrl topluluk iersinde veyabtn bir toplumda siyasi iktidar ele geirecek bir patonsiyelesahip olmak, iktidara gemek ve srdrmek iin asabiyyeteihtiya vardr. Mcadele-atma gibi aksiyona gemenin dahaetkin biimleri asabiyetin varl ve kuvveti ile orantldr. Kktopluluklarn kollektif aksiyon yolu ile iktidar olmalar iin ennemli unsurlar asabiyet kurmalardr. Devlet kurmadan birdevlete egemen olmaya kadar varabilecek olan iktidarmcadelesinde, iktidar kazanma ve korumada, Asabiyyet nemlidir. Devlet ve saltanat ancak kararllk ve salam birdzen kazandktan sonra siyasi iktidarn yrtlmesindeasabiyete ihtiya duymayabilir.

(47) Asabiyetin sosyal nitelii ve zellii onu incelenirkenbunun dinamik bir biimde siyasi hedeflere ynelikolduunu,sosyal ve siyasi zelliklerinin de birbiri iine girdiibelirtilmitir. te bu ikili zellik, ekonomik yapya gre yrr.Asabiyyet; belirli retim biimine bal olarak domutur.Ekonomik geliim ve deiim iinde kaybedilir. bni Haldunretim ve tketimin azalmasnn etkisi ile asabiyetlerini

kaybettikten sonra diyerek asabiyetin ekonomik yap ile olanilikisinin nemi stnde durmaktadr.

BN HALDUNDA TOPLUM ANLAYII Gebe (Bedev)Cemyetler: bni Haldun, insan sosyal varlk olarak kabul edenbir dnrdr. Bu tesbit ana gre olduka ileri bir tesbittir.Karlat ihtiyalar yalnz bana giderebilmekten, varlnkendi gc ile srdrebilmekten uzak olan insan iin topluyaam zorunlu bir hayat tarz olarak kabul etmitir. Dnr,insan iradesinin eseri olarak karlat toplu yaamMukaddimede Bedevi ve Hazeri toplum tipleri olarak formleetmitir. bni Halduna gre, gebelik yerleik hayattan


23/43

23

ncedir. Gebe yaam ikiye ayrlr. Birincisi, koyun, inek gibihayvanlar besliyerek geinen Trk- Trmen ve Berberilerdir. Bugebelere; oban gebeleri ad verilir. Dieri ise, devebeslemekle geinen Araplar, Bat Afrikal Berberiler ve Krtgebelerdir.

Ona gre; gebe hayatn asl zellikleri bu ikinci gruptagrlr. Toplumsal gelime kanunlarna uygun olarakyaamlarn srdren gebeler zamanla servet edinipkuvvetlenerek yerleik hayata geebilirler. Dnr, iklimin,maddi hayat tarznn, retim koullarnn, insanlarn zelliklerinive dolaysyla toplumlarn zelliklerini belirlediini saptamtr.Ona gre, kiisel ve etnik karakterler rki deil sonradankazanlmtr. nsan, alkanlklarnn oludur. Onunla alpkaynamtr. O kendi tabiat ve mizacnn olu deildir. Hayattaalm olduu eyler, onun yaradl ve tabiat, onun iin birmeleke ve bir alkanlk olur. Bunlar insan iin bir tabiat veyayaradltan gelme bir zellik gibi olur.

(48) Gebeler uzak ve tenha yerlerde yaadklarndan vebundan dolay dier insanlarla iliki olana zor olduundanekingen, kaba ve sert mizal fakat kentlere oranla iyi ahlaklkiilerdir. Temel ihtiyalar hayatlarn srdrecek basit birbarnaa, giyecek ve yiyecee dayanmaktadr. Buzelliklerinden dolay bencil olmayp kabilenin karlarn kendikarlarna stn tutarlar. Bundan dolay da cesaret vekahramanlk balca deer yarglarn oluturur. Gebetopluluklar, ne kendini, ne de kabilesini gven iindehissetmediinden yabanclara kar ekingen, ancak kendinegvenen sava ve cesur kiiliktedirler.

Ger hayat artlar; dayankl, kendine gvenen, cesur,birbirine bal fretlerin yetimesini salar. Gebe topluluklar,yerleik hayatn rahatlna dalm devletler iin daimipotansiyel bir tehlike olutururlar. Yani; Bedevi toplumlardaki

vuruculuk-dkenlik hem korunma hem de dayanma iindir.Bedeviliin sert olan, sosyal hayat, yiit ve drst bir harekettarzn kanlmaz klar. GEBE TOPLUMLARDA TOPLUMSALDZEN bni Haldun; Bedevi toplum ile uygar toplumu siyasirgtlenme ynnden ayrmaktadr. Bedevilikteki siyasirgtlenmenin Hazerilikten farkl oluunun temel gstergesiolarak, kitle-lider ilikisi ve liderliin deiik toplumlardakinitelii, siyasi rgtlenme biimlerinin stnde nemle duruyor.

bni Haldun, cemiyet ile devleti birbirinden ayryor. Onagre, yle cemiyetler vardr ki, bir devlet halinegelememilerdir. Fakat bu durum, o cemiyetin kendine has


24/43

24

dzeni olan bir insan topluluu olarak yaamas iin bir engeldeildir. O halde her dzen devlet dzeni deildir. Bazcemiyetlerde devlet olmad halde dzen olumutur. Gebecemiyetler bu tip topluluklardr. Gebe cemiyetleri bir aradatutup yaatan bir dzen ve bir ortak hukuk normlarolumutur. Bu sosyal ve hukuki dzeni meydana getiren busosyal ilikiye bni Haldun; asabiyyet ba adn verir.

bni Haldun; gebe topluluklarda dzeni salayan asabiyetbann yannda Riyaset adn verdii eflerin otoritesi de yeralr. Yani gebe gelenekli Bedevi topluluklarda siyasirgtlenme Riyaset (bakanlk) biimindedir. Dnre gre;

Riyasette iktidarn el deitirmesi ou halde nisbi olarakzayftan daha kuvvetlisine geecektir. Bakann yesibulunduu kabiledeki asabiyyetin dier asabiyyetlere yadaszkonusu kabilenin belirli boy ve dallarnn dier boy ve dallarasras ile stn gelmi olmas gerekir. Bu stnlk kendini kabulettirdii srece dier asabiyyetler bakann asabiyyetine itaatederler. Ve siyasi bir rgtlenme biimi olarak siyaset belirli birasabiyyetin iktidar altnda devam eder.

(49) Bedevi toplumlardaki rgtlenme biiminin askeri niteliktebir demokrasi zellii gsterdiini belirtmek gerekir. Bu tip birrgtlenmede l kabile iersinde ayn slaleden gelenlerinstste bakan olabilecekleridir. Ancak, bu durum bakanlktakiiktidar zerinde tekel kurulduu anlamna gelmez. Daha glbir asabiyyete sahip kabilenin belli corafi blgede bir aradayayanlar veya gebeliklerini srdren dier kabilelerzerinde stnlk kurmas her zaman mmkn olabilir. Aynkabile ierisinde bir boyun asabiyyeti de stnlk-iktidarsalyabilir. Kabilenin bandaki bakan, bu ihtimalleri ortadankaldrd srece iktidarn srdrebilir.

(50) Bakanlk ynetimi denen ynetim eklinde; bakan, otorite sahibidir. Kudret sahibi olan bakann emir ve

yasaklarna itaat esasdr.(51) Bakan eref ve asalet sahibidir. Bu zellikler bir soyiersinde srp gidebilir. Ayn slale iinde birbirini takip edenbakanlklarn her birinin bu mevkiiyi hakedecek bir ynetimisrdrmesi, kanda toplum zelliklerini korumas gereklidir.

Asalet Bedevi topluluklarn yaama biimlerine uygun ve onukoruyucu gelitirici bir davran ierisinde olmakla korunabilir.Bir soydan gelmi olmann yada yle olduunu varsaymanngrev ve ykmlln erdemli bir biimde srdrmekdemektir. Kanda soyluluk, iktidar potansiyelini gsterir vedaima asabiyyet potasnda deerlendirilmelidir.


25/43

25

(52) Bakanlkta (Riyaset) bulunan bu otorite ile Hkmdarlktamevcut olan otorite farkldr. Bedevi toplumda bakann emir veyasaklar Bedevi rgtlenmenin gereklerini, bu rgtlenmeninardnda yatan gelenek, grenekler erevesinde yrtlr. Bazhallerde, ekonomik iliki, sava gibi yeni toplumsal kararlaralnr. Bakanlk, ululuktan ibaret olup, ona bakalar uyruklukediyorsa da, bakan zor ve kuvvetle hkmn yrtmekdurumunda delidir. Bedevi topluluklar arasndaki ekimeler,byklerin mdahalesi ile sona erdirilir.

Dardan gelen saldrda genler tarafndan nlenir. Bedevitoplumda iktidarn maddi temelini kanda toplumun ekonomik-sosyal rgtlenmesi, manevi anlamdaki temelini ise, sevgi-esirgeme, dayanma duygusu oluturmaktadr. Bu yolla oluanotorite Bedevi toplumun bakanlarnn nderlii ile geerlilikkazanr. Hazeri toplumda ise, toplumun siyasi rgtlenmesi olanmlk-devlet ilikisi temelinde uygulanr. Devlet yoluylauygulanan ynetimde esas olan iktidar olabilme ve bunusrdrebilme kudretidir. Hkmdar da asabiyyete dayanr.ktidarn kurmak ve srdrmek iin gerekli olan asabiyyet,artk, mlkn gerekleri ve hkmdarn istekleri dorultusundaileyecektir.

(53) Bedevi toplumlarn ynetiminde bask yoktur. Bask ve

tecavze urayanlar korunur, halleri dzeltilir, gelenekler,grenekler, eitsizlii giderici yndedir. Adalet esastr. Hazeri(uygar) toplumda, demokratik kanda toplumun zelliklerininortadan kalkt grlr. Mlk-devlet dzeninin ileriaamalarnda ise bu toplumun ynetiminde iktidar aralar, zorkullanma ve baskdr.

(54) bni Haldun; gebe kabilelerde dzeni salayan asabiyyetbann yannda Riyaset adn verdii eflerin de otoritesi yeralr, diyor. bni Haldun henz devlet seviyesine ulamam

cemiyetlerde bile yneten ve ynetilenler farkllamasnnbulunduunu ifade ediyor. Kabile mensuplarnn aralarndakianlamazlklar iin herkesin sayp sevdii kabile byklerinebavurmalarna bakarak, eflerin birer hukuk dzenleyicisidurumunda olduu tesbitini yapyor. Hibir cemiyetin yasakurallar olmakszn yayamyacan ortaya koymutur. Gebecemiyetlerde; sosyal ve hukuki temellerin olduu, Asabiyye ba ile kabile byklerine Riyasete duyulan saygnn sonucuoluan bir tr kendiliinden dzen ve geleneklerin ar bastyazsz hukuk kurallarnn olutuunu yazyor.


26/43

26

Yerleik/Uygar (Hazeri) Toplumlar YERLEK/UYGAR (HAZER) TOPLUMLAR

bni Halduna gre; yerleik cemiyeler siyasi rgtlemenin yanidevletin kuruluundan hemen sonra veya devletle beraberortaya karlar. Gebe cemiyetler ise, zamanla kuvvet veservet kazandktan sonra, bir yerleik hayata geerler. Derken,yava yava kasaba ve ehirler kurulur, iblm gelimeyebalar. Ancak yerleik hayata geen gebelerin hepsi kendibalarna devlet kuramazlar. Bir ksm kurulmu devletlere tabiolarak onun himayesinde bolluk ve zenginlik,sulh ve sukniinde yaamay tercih ederler.

(55) Asabiyye ba kuvvetli olan toplumlar devlet kurmabaarsn gsterebilirler. Devlet safhasna ulaan yerleikcemiyetlerde, siyasi tekilat insanlar d tehlikelere karkoruduundan, insanlar askerlikten ve tekdze retim ileri ileuramaktan vazgeerler. Sanat, edebiyat, mimarlk gibikltrel konularla ilgilenmee balarlar. Ticaret ve endstrialannda alarak daha ok para kazanma yoluna gitmeebalarlar. Gvenlik,bol para ve iblmnn gelimesi, kiilerdeyeni yeni ihtiyalarla, bunlarn en ince, en gzel ve en yeniekillerde karlanmas arzusunu oluturur.

(56) Yerleik hayatta insanlar yava yava zevk ve rahatlarnaderek gittike bireyci olur ve kt alkanlklar edinirler. Malve canlarn korumay idare edenlere brakmalar, kalelerleevrili ehirlerde gven iinde yaamalar insanlarngebelikteki cesaret ve sava kabiliyetlerini yitirirler. Devlethayatnn gerekli kld idareciler snfnn her kademesindenmeru veya gayr meru emirlere uymaya alan insanlar,idarecilerin zamanla zulme ve iddete bavurmalar daeklenince, gebe hayattaki bamszlk ve onur, duygularnbsbtn kaybederek kendilerine gveni olmayan korkak, sinsive dalkavuk kiiler olurlar. Bu durum devletin varlnn sonuna

kadar devam eder.YERLEK CEMYETLERDE TOPLUMSAL DZEN Uygartoplumlarda yani yerleik cemiyetlerde eitli soy, sop vekabileler birarada yaadndan akrabalk balar gevemitir.Siyasi rgtlenmeye doru gittike bu cemiyetlerde sosyal vehukuki dzeni salayacak yeni ilikiler, yeni toplumsalrgtlenme ekilleri olumaktadr. Devlet kuran yerleikcemiyetlerde akrabalk ve soy bann yerini yava yava bir

hanedana ballk ve din duygusu almaktadr. Bu zellikler

bazen kurulmu devletin srekliliini, bazan da yeni bir devletinkurulmasn ilerinde eitli soy, kabile ve bunlara bal olarak


27/43

27

rekabetlerin yanat, eski ahlaki zelliklerin meydana getirir.Bu gevemi cemiyetlerde, eitli soylarn isteklerinibadatrp, radikal deiimleri nliyecek, dta her an saldryahazr kuvvetli gebelere kar savunmay salayacak kuvvetlibir siyasi ve hukuki tekilatlanmaya yani devlete duyulanihtiya aka bellidir. Bu gebe dzenini salayan deer veilikilerin yerini almak zorundadr.

BN HALDUNDA DEVLET ANLAYII bni Haldun bugnksosyolojik anlaya uygun olarak toplum ve devleti birbirindenayr varlklar olarak ele alr. Ona gre cemiyet, insanlarnbirbirine muhta olmas gibi, doal bir zorunluluktan doduuhalde, devlet, ferdi dier fertlerin saldr ve zulmnden korumakiin kurulmu bir kurumdur. Kiinin silahlar onu yabanihayvanlara kar korur. Fakat o, ayn silaha sahip kendi cinsinekar ne yapacaktr? Bu durumda toplum dzenini salayanhkmlere ve kanunlara ihtiya vardr. nsan iin kendicinsinden bir yasakya sahip olma ve ona uyma da birzorunluluk olmutur. bi Halduna gre; toplu halde yayan arve ekirgelerde hkmetme ve emre uyma zellii grlrse de,bu tamamen bir igdnn eseridir. nsanlardaki ise akln veonlarn siyasi kabiliyetlerinin sonucudur.

bni Haldun; Mlk kelimesi ile Devlet kelimesiniMukaddimede ayn manada kulanm gibi grlmektedir. Mlkkelimesi, hkmdarlk, hkmdarlk onuru, hkmetme,ynetme, yrtme karlklarn tamaktadr. Prof. Dr. mitHassan; bni Haldunda mlk-devlet ilikisini yle tanmlyor:Mukaddimede mlk terimi temel kurumu, temel rgtbelirtmektedir. Zaten slam kltrnde; din ve devlet, din vemlk, din ve sultan terimlerinin byle birlikte olarak sk skkullanlmas mlk ve devlet terimlerinin etimolojik adan aynkke varan yaknln ortaya koymaktadr. Mukaddimede mlkkelimesinden baka devlet kelimesi de gemektedir.

(58) BN HALDUNDA DEVLET VE EGEMENLK LKS bniHaldun, devletin meydana geliini bir bakma idare edenlerleidare edilenler farkllamas olarak izah etmektedir. Devletler,gebe topluluklarn zamanla gelierek, zenginleerek yerleikhayata ynelmeleri ve kendi balarna siyasi bir tekilatkurmalar sonucu oluur. Asabiyye ba kuvvetli, cesur vesava gebe cemiyetlerin zengin ve gevemi yerleikcemiyetleri yenip, onlarn yerlerine gemeleri sonucu ortayakmaktadr.

(59) bni Halduna gre devletin kurulmas hkmdarn Asabiyye ba kuvvetli bir soyun desteini de


28/43

28

gerektirmektedir. Buna karn, her Asabiyye sahibi devletkurarak hkmdar olamaz. Cemiyeti kendisine boyun ediren,vergiler toplayan, kendini saydran ve snrlar koruyanhkmdar olabilir. bni Haldun, yazlarnda, egemenlik kavramna deinmekte, egemenlii iten en stn otorite,darya kar da bamszl gerektirdiini, devlet iin zorunlubir uygulama olduunu ortaya koymutur.

bni Haldun; egemenliin nitelii ile ilgili bu dnceleri moderndevletin ayrc zellii olarak savunan Jean Bodinden 300yzyl nce savunmutur. bni Halduna gre devlet normalolarak birbiri ile rekabet halindeki deiik kabilelerden birinindierine stn gelmesi ve onlar ynetimi altna almas ilebalar. Balangta bu stnlk ynetici durumuna geenkabiledeki asabiyye bann dier kabilelerden ok daha kuvvetliolmasndan ileri gelir. Bu yzden devlet ilk kurulu dnemindeyabanc bir kuvvet olup, halk srf kuvvet ve bask stnlnedayanarak idare eder.

bni Halduna gre, devlet bakanl bir soyda karar klp,hkmdarlk dzeni iinde birinden dierine gemeyebalaynca insanlar devletin kurulu safhasn unutur ve onubenimsemeye balar. Bundan sonra hkmdarlk; o soydangelenlerin tabii bir hakk ve onlara boyun emenin dini bir grevve inan olduu fikri yerleir. Toplumda bu inan yerletiktensonra, insanlar inanlar iin savatklar gibi devletin veyneticilerinin dmanlar iin de savarlar. bni Haldun;devletin kuruluunda, psikolojik bir etkenin de rolne iareteder. nsan ou kere yenilgisinin kuvvet noksanl gibi tabiibir sebebe dayandn kabul etmez. Yenenin stn nitelikleresahip olduuna yorumlar. Bundan sonra kii btn i veharaketlerinde kendisini yeneni rnek alr. Onu kendine modelalr.

Veya kendisine stn gelen kimsenin Asabiyyetten ve

kuvvetten nce mezhep ve mesleinden ileri geldii sonucunavarr. Yenilgiye urayan kabile kendisini yenen soyun giyim vekuamlarn olduu kadar din, mezhep, rf ve adetlerini debenimser ve ona benzemeye alr. te btn bugelimelerden sonra, balangta sevilmeyen soy ile halkarasnda Asabiyye ban gereksiz klan yeni bir dayanmatr oluur. bni Haldunun toplumu bu tr analiz yntemignmzdeki; sosyal psikoloji ve hukuk sosyolojisiyntemlerine tamamen uygundur. De Facto (fiili) ynetimdenDe Jure (Hukuki-meru) ynetmeye gei olgusunu 19. yy.n

sosyologlar bile bu kadar ak bir ekilde ifade edememilerdir,dersek bni Haldunu abartm saylmayz. bni Haldun; devletin


29/43

29

iki temel zerinde kurulduunu, bunlarn Asabiye ve ekonomiolduunu vurgulamaktadr. Bu iki kurucu unsur devleti yalnzcakurmakla kalmaz, devleti hayat boyunca etkileyen ve ondanetkilenen gleri oluturmaktadr.

(60) Ekonomik g ile Asabiyyet arasnda sk bir ilikiolduunu, bni Haldun, Mukaddimede; kazanla, istihsallerinve almalarn azalmas ile Asabiyyetin kaybolmas veneticede acze doru gidilecei unutulmamaldr. Satrlar ileakca belirtmektedir.(61) bni Halduna gre; egemen olansiyasi iktidara da sahiptir. Ancak belirli bir siyasi iktidara sahipolmak egemenlik kurmak iin hkmdarlk etmek yeterlideildir. ktidar; egemenliin zorunlu kouludur, fakat yeterlikoulu deildir. Belirli bir iktidara sahip olduu haldehkmdarlk dzeyine eriememi rgtlenmelere tarihterastlanlmaktadr.

(62) bni Haldun, bu durumu eserinde yle rnekliyor BerberiHkmdarlarndan birou Kayrevanda Aleb Oullar hkmetsrd ada ve Abbasiler devletinin ilk gnlerinde hkmetsren Arap kavminden olmayan ranl hkmdarlar gerekmanas ile hkmdar deildiler. nk bunlarn hepsi dedevletlere mahsus olan eyleri yapacak kudrette deillerdir.

(63) bni Haldun, iktidar olmak iin; uyruklarna boyun

edirme vergi toplama,temsilci heyet yollama, snrlarkoruyabilme koullarnda yeterli bulmuyor. Siyasirgtlenmenin nicelik nitelik ynnden belirli bir gce erimiolmas artn aramaktadr. Yurdundaki btn asabiyyetleriyenerek, bu asabiyyet sahiplerini ynetimi altna alamayan veher muhalif kuvveti ortadan kaldramayan, kendi egemenliininstnde baka bir kuvvet ve egemenlik bulunan siyasi rgt,dnre gre hkmdarlk deildir. Bu ynetim biimleri;hkmet sren bey ve erafn bakanlar olup, baka birdevletin hkm altnda toplanmlardr. Bu tarz emirlikler

(derebeylikler, feodaliteler) memleketi geni olan devletlerdegrlr.

(64) bni Haldun devletin egemenlii ile ilgili aklamalarndeiik boyutlarda deerlendirmektedir. rnein; egemenliksahibi mlk ile yalnzca snrl bir corafi blgedeki belirli birgrup zerindeki siyasi iktidar ilikisini karlatrarak; gerekmlk ile snrl mlk ya da (naks mlk) ayrm ile ifadeetmektedir. bni Haldun naks mlk kavramn delvet iiiktidar ve devletleraras bamllk-bamszlk ilikisibalamnda kullanmaktadr. bni Halduna gre delvet iiiktidarn egemenliin sahibi hkmdardan dier bir unsura


30/43

30

kaym olmas rnein Hcibin (Vezir) iktidar ele geirmibulunmas, hkmdarlktaki taml noksan klm demektir.ktidar kazanan bu kii mevcut hkmdarla ayn asabiyyetitayor olabilecei gibi, vezir, kle, azatl ya da himaye altndabuunan kimselerden biri de olabilir. Bu ekilde iktidarnhkmdardan baka kii ve merkezlere kaymas, devlet ii,yntemle ilgili bir gelimedir. Bu gelime hkmdarn ynetimden uzaklatrlmas ve hkmdarn denetim altnaalnmas halinde ortaya kar.

(65) bni Haldun, devletin hakiki mlk olduunu belirtmitir.Hkmdarn iktidardan uzak braklmas dnre gredevletinbnyesine ilikin bir durumdur. Ama bu, devletinbtnyle egemenlik ve bamszl ile ilgili bir siyasi deimedeildir. Devletin bamszlk ve egemenlik acsndan naks mlk haline dm bulunmas, iki halde olmaktadr. lki;iktidara sahip olduu halde hkmdarlk dzeyine ulamyanrgtlenmelerdir. rnein; Kayrevandaki Aleb Olullarndanbirok Berberi Hkmdar ile Abbasi devletine bal Arapolmayan hkmdarlarn durumu Dnre gre byledir. kincidurum; devlette yine naks mlk derecesinde olanemirliklerdir. Bamsz ve baml devlet tipleri bni Haldunundevlet niteliklerinin zerinde durduu ve naks grd siyasiyaplanmalardr. Dier bir ynetim biimi ise; devlet iiiktidarn el deitirmesi ile ilgili geliimdir. Bu; hkmdarnynetimden uzaklatrlmas veya hkmdarn denetim altnaalnmas biiminde olumaktadr.

(66) bniHaldun;Devlet ii iktidar ilikileri ile devletin btnneait durumlar birbirinden dikkatli bir biimde ayrmaktadr. bniHaldunun neden, bamszlk artlar bakmndan yetersiz kalandevletlere Nks mlk, devlet ii iktidar paylam ile ilgiligelimeler sonucu ortaya kan ve hkmdarn iktidardan uzakdrld devletlere naks mlk terimini kullanddndcdr. Bu oluumun zm;

bni Haldunun siyasi yap ve rgte ilikin grlerinin aakarlmasna nemli lde yardmc olabilir. bni Haldununiktidara ilikin gelimeleri devletin yaps iin kulland terimleaklamas bilinli bir yaklamdan kaynaklanyor. Ona gre;devletin bamszlk koullar ynnden kayba uramas devletinasl zayf drecekse, iktidar devletin kurucusundanuzaklaarak yeni unsurlarn eline gemesi de bu kez bamszbir devleti zayfla srkliyebilecektir. O, konuya normatif biryaklamda bulunmaktadr. Yani dnr ilgilendiren temel

sorun devlet olgusudur. Siyasi otorite (hkmdar) ile siyasiiktidar (vezir, yardmc vs.) ayrm olduunda devletin gcnden


31/43

31

kayba uramas sz konusudur. Bylece devlet gittike zayf debilecek, durum yalnzca bir iktidar sorunu olmaktankabilecek, devletin egemenliine glge dren gelimeleridourabilecektir.

(67) bni Haldunun Devlet-mlk egemenlik ile ilgilibu grleri,genel kabul grn dncelerdir. slam boyutlar erevesindekibilgi ve gzlemlerine dayanarak gelitirdii bu teori, sonutakendiliinden genel kabul gren (evrensel) dncelerolmutur. Prof. Dr. mit Hassan diyor ki, Salkl veri vebulgularna dayanarak ortaya koyduu grleri, vard sentezve bu sentezi belirli bir sistematik altnda ilemesi evrenselsiyasi olgularn ipularn veren bir teorinin meydana gelmesinen ayak olmutur. bni Haldunun verilerini derledii mekan-zaman iin ortaya koyduu siyasi grler, bu gn iin bile tarihdeil sonular bakmndan, tartma gtrmiyecek bir deertamaktadr.

(68) DEVLET EKLLER Devletin gelimilik dzeyine ulamcemiyetlerde yerleik hayatn ortaya kard karmakmeseleleri zmek, hkmdarn yetkilerini belirtip snrlamakiin devletlerin belirli bir siyaset izlemeleri gerekmektedir.Yoksa, devlette dzen kalmaz, hakimiyet yerlemez ve sonundadevlet yokolua gider. Gebe topluluklarda nfus azlherkesin birbirini tanmas, nesebin akca belli oluu asabiyebandan kaynaklanmaktadr. Bu ban salad doalgelenekler yeterlidir. Fakat, gerek muhtelif kabileler arassava, gerekse yerleik cemiyetler haline geme sonunda bu ilkkabile halindeki yap eski birlik ve dirliini kaybeder. Nfusartar, neseb karr, toplumda belirli bir servet birikimi olur,mlkiyet artar. Bylece asabiyyet ba, bu karmak toplumudzenleyecek kuvvetini kaybeder. Bu aamada soylar, yaamtarzlar, meslekleri birbirinden farkl heterojen(kark) bir insantoplumunu ayn dzen altnda yaatabilmek iin rgtl,merkezi ve zorlayc gcn varl zorunludur. te siyasi iktidar

budur. Devlet budur.

bni Haldun'da Siyaset eitleri BN HALDUNDA SYASET ETLER

1) Akli siyaset, 2) Medeni siyaset, 3) Dini siyaset.

Akl-i Siyaset: Akli siyaset, insanlarn akllar ile bulunupkoyduklar kanunlarn devleti ynetme trdr. Bilgiye ve akladayanan bir ynetme sz konusudur. Kamu yararna alr.slami devletler, akl d ilahi emirlerle ynetildiklerinden zel


32/43

32

bir durum gsterirler, bu tip bir ynetim eklinin dndakalrlar. eriat hkmleri genel ve zel btn menfaatlerigzetmi ve devlet idaresi iin gerekli btn kaidelerikoymutur. Akli siyasetin bir baka eidi ise,devlet idaresicebir ve iddete dayanddr. Kamu yarar hkmdar yararnakarlan kanunlara tabidir. bni Haldun ikinci tip siyaseti, aklisiyasetin kt bir rnei olduu halde birok devletlertarafndan kullanldn ifade etmektedir.

(69) Medeni Siyaset: bni Halduna gre, bu tip bir siyasetfilozoflarn bahsettikleri ideal siyasettir. Gerekle ilgisi yokgibidir. Medeni siyasetin esas, insanlarn idare olmakszn barve huzur iinde yaamalarn hedef alr. Bu durum iin herferdin fazilet ve bilgi sahibi olmas gerekir. Gereklemesi uzakbir olaslktr. Dnr, filozoflarn bu gerei akca kabulettiklerini ifade eder.

(70) Dini Siyaset:Burada ise, Allahn elisinin haber verdiieri kanunlar dairesinde devletin idare edilmesidir. Dini kurallarinsann dnyevi ve dini davranlarn dzenledii kadar devlethayatnda tutulmas gereken yolu da gsterir. bni Haldun,slam hkmdarlar devleti ynetirken, nce eriat hkm vekaidelerine, sonra filozoflarn ortaya koyduklar etik prensiplereuymaya altklarn yazyor.

(71) DEVLETN AMACI Devletin faydas, toplumun her snfnaevkatle muamele etmesindedir. Devletin kurulmas insanlarnher trl saldrdan uzak, bar iinde yaamalar amacnayneliktir. Dnrn kendi deyii ile hkmdarlk ve saltanatuyrua hasl olan izafi bir vasf olup devlet ile sultan ile uyrukarasnda manevi bir ba olduundan, uyruk hkmdara,hkmdar uyrua nisbet edilir.

(72) Yani, devletin ve hkmdarn varlk sebebi halkn yararnaoluudur. Bundan dolay hkmdar toplumunu koruma, onun

menfaatlerini gzetme, geimini salama ve her snfna iyimuamele etmek zorundadr. Dnre gre hkmdar demek,toplumu olan ve toplumuna hkm geen kii demektir. Builiki yneten ile ynetilen arasnda dostane ilikilergerektirdiinden, halka zulmetmek ve siyasi kudreti ktyekullanmak bizzat devlet kurumunu sona erdirebilir.

bni Haldun; ok zeki ve fevkalade akll olmann bir hkmetiin pek aranr bir zellik olmamas gerektiini savunur. eytanibir zekaya sahip devlet yneticilerinin halk daima istismaredeceini, onu katlanamyaca ykleri tamaya zorlayacanda ileri srmektedir. bni Haldun, devletin vakti gelmeden sona


33/43

33

ermemesi iin iktisadi faaliyetlerden uzak kalmasn,hkmdarn ticari ve iktisadi faaliyetlerin cazibesine fazlakaplmamasn, toplumunun refahn dnmesi gerektiini ilerisrmektedir. Sonu olarak bni Haldun devletin ve bilhassahkmdarn ana vazifesini asabiyyet denen birlik kudretinidaima diri tutmas gerektii ynndedir.

BN HALDUNDA DEVLETN DNEMLER bni Haldun, devletistatik (durgun) olarak deil dinamik deime halindedeerlendiriyor. Kurulu, gelime ve yklma safhalarn incedeninceye gzleyerek sebeplerini aratryor. Ona gre, devlet birkere kurulup, hakimiyetini salam temellere oturttuktan sonra,yani kendini merulatrmay baardktan sonra gittikekuvvetini ve kudretini gelitirir. Devletin fonksiyonlar deiiksahalara kadar yaylr. Bylece gven ve refah artar. Bu durumbir taraftan toplumda bilim, sanat, gibi kltrel kymetlerinyerleip gelimesini salarken, te yandan bu rahat yaamkoullar toplumun bir kesiminin yozlamasna da neden olabilir.bni Haldun, devletlerin yozlap gerilemesinde ve kmesindehkmdar ailelerinin rol oynadn belirtiyor. O, soyluluu veasaleti hibir biyolojik temele dayandrmyor.

O bu tr zelliklerin doutan olmayp sonradan kazanlanzellikler olduunu belirtiyor. Ona gre, asalet, devlet kuranatalarn kahramanlk ve cesaretinde aranmaldr. Byle doansoyluluk ise,drt kuaktan sonra tkenmektedir. yle diyor: Her zafer ve erefi kazanan o erefi kazanmak iin ne kadarok emek sarfetmi olduunu bilir. Bu erefi kazandktan sonrada bu erefi kazanmann sebep ve vastas olan stnlk vezellikleri korumaya ve devamn salamaya alr.

(73) Devleti kurucu kuak ve onu izleyen kuak; eref, asaletgibi deerlerin bilgisine sahiptir. Babann kazand eref veasaleti korumaa ve yaatmaya alr. nc kuak,kazanlm olan an, eref ve asaleti atalarn taklit yoluyla

srdrmee alr. Sonraki yerleik hayatn verdii,zenginlikten uyutuundan, devleti baka ikinci eller ynetmeyebalar. Drdnc kuak ise, atalarnn btn abalarnkmser, asaletin kan yoluyla getiine inanarak kendisiniherkesten stn tutar. Halkn devlete itaatini yanl yorumlayponlar hor grmeye balaynca da halk ayaklanr, neticede ya osoydan birini hkmdar yapar, ya da sevilip saylan baka birsoyun baa gemesine alr. Yani bni Halduna gre; devletkurucu, srdrc, takliti ve ykc olmak zere drt kuaktansonra yklr. Bu yaanan sre; bazen bir soyun erken

bozulmas ile abuklaabilir. Veya; altnc, yedinci kuaklarakadar uzadndan devlet hayat daha uzun srebilir.


34/43

34

(74) Devletin mrn uzatan en nemli sebeplerden biri deuzun sre bata bulunan hkmdar soyuna ve yerlemidzene kar halkta ynetilme alkanlnn yerlemesidir. bniHalduna gre devletlerin dier k nedenleri unlarolabilir:Yerleik yaam zamanla hkmdar ailesinde israf vekt ynetim alkanlklar oluturur. Hkmdar halktanuzaklamaya ilerini araclar vastasyla grdrmeye balar.Kt ynetim ve israf, iltimas sonucu lkenin iktisadi dengesibozulur. Masraflarn karlamyan devlet yeni ar vergilerkoymaya, asker saysn azaltarak tasarruf da bulunmak gibiyanl tedbirler almaya balar.

Bu durumda toplum fakirleir ve hkmdara olan gven sarslr.Devletin bu gerileyii ynetim mekanizmasn ele geirenkiilerde iktidar hrs ve atmalarn krkler. Sarslm,zayflam merkezi otoritenin snr illerini koruyamamas, oralaraasker gnderememesi stne blgelerdeki valiler ve beylerkendi bamszlklarn ilan ederler. Bylece ypranan devlet yaparalanma ya da blnme sonucu yklr. Bu durumlarda,evrede daha gl, asabiyyet ba kuvvetli sava, gebe birtoplum tarafndan devlet ele geirilir. Bu yeni devlet de aynsondan kendini kurtaramaz. bni Haldun; devlet hayatn canlbir organizmann yaantsna benzetmektedir. bni Haldunagre, devlet, doan, byyen ve len bir organizmakimliindedir. Canl varlklar iin zorunlu olan bu yasa dndabir yasa yoktur. Toplumlar iin gelime devresini tamamlamakve yeniden balamak zorunluluktur.

Onlar hibir zaman srekli gelime gsteremezler. Her toplumayn gelimeyi yaamak zorundadr. bni Haldun, tarihikadercilik anlay getirmitir. Dnre gre ferdi organizmaile devlet organizasyonu benzer deil ayndr. Devleti, doan,byyen ve len bir organizma olarak kabul eden bni Haldun,ferdi organizmann yaama safhalar olarak kabul ettii safhalar

devlet iin de dnmektedir. rnein; bni Haldun;zamanndaki doktor ve mneccimlerin normal insan hayatnn120 yl olduunu iddia etmeleri stne, devletin de normalyaam sresinin 120 yl aamyacan dnr. nsan mrnher biri 40 ya olmak zere 3 dneme ayrr.

Bu dnemler tezayyt ya (gelime), vakuf ya, ve rcuyadr. bni Haldun; insan yaam ile devlet yaam arasndabaz benzetmeler yaptktan sonra sonunda devleti dnemeayrarak inceler.Bunlar: 1) Kurulu dnemi, 2) Ykselme Dnemi, 3) Gerilemeve k Dnemi. 1)


35/43

35

KURULU DNEM: Toplumun kurulu dnemini kapsamaktadr.bni Haldun devletin bu dneminde, devletin kaynana ilikinteorilerden yana gzkmektedir. Ona gre her toplumunbalang noktasnda bir ef ve onunla ayn kandan gelenakraba yeralmaktadr. Fakat bu sadece bir balangtanibarettir. Bu balangcn hemen ardndan toplumda devaml birmcadele balar. bni Haldun, devletin bu mcadele sonundaolutuunu ileri srmektedir. Kurulu dneminde, muhalefetedenler sindirilir ve yenilgiye uratlr. Bu devre amaca ulamakiin; kar koyanlar boma, devlet ve tahta sahip olma ve ncehkmet srm olanlarn elinden devleti ekerek almadnemidir. Bu dnemde, devlet rgtlenmesinin btn artlartam anlam ile yerine getirilemez. Bu dnemde sosyaldayanma ayn kandan gelme gibi, bir maddi olguyadayanmaktadr. Daha sonralar bu kabile dier airetlerdenkatlmalar sonucunda, kandalk zelliini yitirmektedir.

(75) bni Halduna gre, kurulu dneminde henz topraa tambalanma yoktur. Yneten ve ynetilenler ayrm tamamenbirbirinden ayrlmamtr. Kollektif bir karakterdedir. Devletler,kurulu dneminde hkmdarln gereklerinden uzakbulunurlar. Devlet bu dnemde tekilat iini tamamlamak iinyardmc uruk ve boylara muhtatr. Devletin mutlakyetkilerinden olan ilerde bile tam bir hkmdar davrannarastlanmaz. Devletin mutlak yetkilerinden olan ilerde bile tambir hkmdar davranna rastlanmaz. Devletin banda bulunankimse ululuk gstermek; vergi toplamak, askeri gvenliksalamak hususlarnda kavmi iin bir rnek tekil etmeyealr. zetle unu syliyebiliriz ki; kurulu dneminde,ekonominin yrtlmesi, siyasi davran ve sosyal biimlenmeynnden devlet henz uygarlk kazanamamtr.

(76) 2) YKSEL DNEM: Yerleik toplumu igal ederekkurulu dnemine balayan gebe toplumun bu dnemi uzun

sre devam etmemektedir. Gebe toplum hazeriliin yaniyerleik hayatn koularna gre deiiklie uramaktadr.Ykseli dnemi, ykla dein bu dnemdedir. bni Haldunagre bu dnemde toplumu, istibdat ve fera olmak zere ikitavr karakterize etmektedir. stibdat dnemi iktidarn tamamile bireyselletii devredir. bni Haldun, etnolojik terminolojibakmndan bu devreye Medine szcn kullanmtr.Medine szc Arapada Site karlndadr. Bu devredetopraa yerleme sz konusudur. Toplum gebelik karakterinitamamen yitirmi yerleik bir kimlik kazanmtr. Dnrn

deimi ile medeni uygar, civil olmutur. Bask devresi hereyden nce, hkmdarn kavmini bask altna alarak devleti


36/43

36

kendi bana idare etmeye balad dnemdir. Bu dnemde bileeski asabiyyet tamam ile zlmez. Bask ynetimininkuruluuna ramen, hkmdarn kandalar hala bir g olarakmevcut bulunurlar. Hkmdar gerek bir hkmdardr. Devletbakan bu dnemde kleler edinmee ve adamlar besleyerekonlar kendisine yardmc yapmaya alr. Burada ama; devletikendisi ile paylaan ve devlette hkmdarn kendi hissesinisbetinde paylar bulunan mensup olduu uru ve boylar fakirdrmektir. Bu dnemde hkmdar devletin kurulu andandaha g engeller beklemektedir. Kurulu dneminde kollektif bir eylemle yabanclar komular, hasmlarna kar birliktealm ve arpm bulunurlar. Halbuki hkmdar bu ikincidevrede, akrabalarn uzaklatrmakla uramaktadr.Yardmcs azdr, bunlarda yabanclardr.

(77) Burada bni Haldunun szn ettii bask (istibdat)dnemi zel bir dikta hali olarak anlalmamaldr. Devletindevlet olmas iin gerekli olan ynetimin gereidir. Yani devletve hkmdarlk politikas mahiyeti icab devleti idare edenhkmdarn iddet kullanmasn icap ettirmektedir.

(76) Ykseli dneminin ikinci aamas olan fera tavr, taklityolunun sosyal yaanty tmyle etkisi altna ald devreyiifade eder. yani Bedevilik, Hazerilie dnmekte baka birdeyimle gebe toplum, geleneksel kimliinden tamam ilesyrlarak kendini taklit yoluyla igal ettii uygar toplumunyaantsna uydurmaktadr. Askeri militer g itibariyla stnbulunan gebe toplum, uygarlk bakmndan stn bulunanyerleik toplumu taklit etmekte ve onun iinde eriyipgitmektedir. Burada ilgin olan yn, militer gcn en yksekerdem sayld dnemde bni Haldunun, gebe toplumlarazg meziyetlere hayranln belirtmekle birlikte taklitsrecinin, yksek uygarlktan aa uygarla doru ilemetarzna iaret etmi olmasdr.

(77) Hkmdarn mutlak iktidarnn yerlemi bulunduu budneminde, artk iktidar pekitirmekten ok iktidarnnimetlerinden faydalanmak szkonusuur. Rahatlk abalamtr. Rahatlk gsterie, atafata dnk bir rahatlktr.Hkmdarlar bu devrede para ve servet toplayarak bykbinalar, kkler, kaleler, byk ehirler ve heybetli heykellerina ederler. Kavimlerinin ileri gelenlerinden huzuruna gelenheyetlere balarda, ihsanlarda bulunurlar. Maiyetindebulunanlarn saylarn oaltr, onlara para verir, derece vertbelerini ykseltirler. Sonuta; devleti kuran asabiyye zlr.

Devlet ynetiminde yeni bir sekin zmre oluur. Hkmdarngc doruuna ular. evresidekilerin eref ve kuvvetleri artar.


37/43

37

Bunlar para ve servet toplarlar.

3) GERLEME VE K DNEM: bni Haldun gerileme vek dnemini, hayatn son iki aamasn iine alan

msalemet (bar) ve israf (gereksiz harcama) olmak zereiki madde olarak ifade etmektedir. Bar (Msalemet)dnemi:Bu aamay ifade eden zellik, kanaat ve barlktr.Yani pasifliktir. Gebe toplumun taklit yoluyla uygarlakavumas, kendisine savaln unutturmu, askerikarakterini yitirmitir. Bu duruma girmi toplumlarda artk ilkekimeler balar. U beyleri, merkezi hkmete kafa tutmayabalar. gal hevesleri belirir. Devletin snrlar iinde tazeasabiyyet sahibi airetler harekete geebilir. bni Haldungerileme olgusunu sadece askeri gcn kmesine deil,sosyalsebeplere de balamtr. Gerileme; uygarlk asndan, askerigcn azalmas, i ve d gvenlii ypratarak ykla yolaabilir. Barn hakim olduu dnemde nceki hkmdarlarrnek alnr, onlara benzer bir yaam srdrmek istenir.Hkmdarlarn seleflerinin yolunu takip etmenin en doru yololduuna ve onlarn izinden ayrlmann devlet ve yurdundzeninin bozulmas ile sonulanacana inanlr.

Seleflerinin kendilerinden daha isabetli fikir sahibi olduklarnave bu isabetli dnceleri sayesinde devlete ululuk ve eref kazandrm bulunduklarna inanrlar. Rahatlk ve sukunetsosyal hayatn tabii bir hali olur. Bu dnem, devletin eritiidoruun, mtevazi olmayan iniini de yaatr. sraf (GereksizHarcama) Dnemi:Bu dnemde; israf, sap-datma temeldavran biimi olur. Hkmdarlar ve evreleri bu dnemde,kendilerinden nce hkmette bulunanlarn topladklarnehvet, arzu ve zevkleri urunda harcarlar. Askere ayrlanmasraflar kendi arzular iin sarfederler. Hkmdar ordu rgtile ilgilenmez. Ordu tefti edilmez. Bylece askeri glerdebozulmu olur.

(78) sraf dneminde; hanedann bozulmas son deminevarmtr. Saray mensuplar ii tamamen zevk ve elenceyevururlar. Bunun sonucu ise ar vergiler olur. Yaam halk iinekilmez hale gelir. Genel zellikleri verilen bu dneme; bniHaldun can ekime dnemi ad vermektedir. Dnre gre,lm bireysel organizmalar iin olduu gibi toplumsalorganizmalar iin de geerlidir. Her doan canl sonundalecektir. Bu sre toplumda ise, bir dier toplumun kendiyerini almas biiminde gereklemektedir. Yani toplumdardan gelen bir darbe ile son bulacaktr.

Dnre gre, yeni bir gebe toplum bu darbeyi yapacak ve


38/43


39/43

39

mnasebeti vardr. Rousseau, Toplum Szlemesi adleserinde bir tr medeniyet kartl fikrini yaymaktadr.Rousseau, genel kannn tersine olarak sanayii ve edebiyatninsanlar mutsuz ettii grndedir. bni Haldunda devletinyklnn sebebini ve btn ahlakszln kkenini ehir vesanayi hayatnda bulmaktadr.

(80) XIV. yyda toplum ve devlet ayrmn yapan bni Haldun buyaplanmalar modern sosyologlar dzeyinde aklamtr.Toplum yaamnn ve hukukun devletten nce olduu, henztekilatlanmam toplumlarn yazl olmayan rf hukuku iledzeni saladn saptamtr. Devleti gerek sosyal yaps ileele alan bni Haldun, onu Aristo gibi Mterek hayr salama gayesi ile kurulmu bir topluluk olarak tanmlamaklayetinmemitir. Ona gre devletin gerisinde eitli sosyal olaylarve olgular vardr. Sosyal ve cemiyetler aras rekabet, sava,iktidar hrs, korunma arzusu, vs. devletin kurulmasebeplerinden birini veya birkan oluturmaktadr. bniHaldun, Aristonun aksine, devlette ortaya kan deer iledevletin kurulmasna sebep olan olay ve olgular birbirindenayrabilmitir.

(81) bni Haldunun devleti sosyal gereklik iersinde tmplakl ile ele aldn gstermektedir. Bu bakmdan Machivelliile bni Haldun arasnda da benzerlik kurulabilinir. Her ikisi dedevletin siyasi ve tarihi temelleri zerinde durmutur. Devleteyararl olduu lde siyasete deinmilerdir. Her ikisinin debirletikleri en nemli noktalar aratrma ve incelemelerindegzleme dayanmalardr.

(82) bni Haldun, doup gelien devletlerin gelimelerinin enyksek noktasnda kmeye baladklarn sylemektedir. Bugr eletirilmektedir. Bu dncenin, bni Haldunun gzlemalannn snrl ve dar olmasndan ileri geldii sylenmektedir.Prof. Dr. Tark zbilgen bni Haldun ok gezmi ve gezdii

yerleri tarihi ynden incelemekte de geri kalmam, fakat btnbunlar sosyal rolativizmi kavramasna yetmemitir. Henzendstriyel an balamam ve ferdiyetiliin ortaya kmamolduu bir dnemde yaam olmas, teknik ve ferdi katklarnsalad srekli evrimi grebilmesini engellemi ve onuklimatolojik blgecilie dayal bir corafyac fatalizmegtrmtr

(83) demektedir. Bugn bile tarihiler ve toplumbilimcilerarasnda bni Haldunun dnceleri eletirildiinden fazlahakllk pay verilmektedir. bni Haldunu deerlendirirkenyaad dnem gzard edilmeden hakknda yarglara varlmas


40/43

40

daha nesnel grlmektedir. Onun bir ok tesbiti kendisindensonra gelen sosyologlar tarafndan hatta gnmzde bilenemli lde hakllk pay bulmaktadr. Denir ki; bni Haldun,btn aratrmasn bir hanedan idaresindeki sultanlklaraynlendirmitir. Kendi zamanndaki Hristiyan devletlerinden veYunan-Roma medeniyetlerindeki devlet tiplerindenbahsetmemitir. bni Halduna yneltilen bir eletiri de iklimin devlet yaam zerindeki ekisi ile ilgilidir.

O, lml iklimin hakim olduu Akdeniz blgesi dndaki btnhalklar barbar sayan Antik Yunann corafyaclk anlaynabenzedii iin eletirilmektedir. Daha sonra Montesguieudasouk iklimin stnl grn savunmutur. Bugn kabuledilen gerek ise, geri toplumlarda tabiatn uygarla, ileritoplumlarda uygarln tabiata egemen bulunduumerkezindedir.

(84) bni Haldunla ilgili olarak yaplan vgler ve eletiriler hertoplumbilimci gibi Onunla ilgili olarak da yaplmtr. Bu olaanbir durumdur. Eletirilerin her biri bir baka kltr evresinin,bir baka tarihsel dnemin rndr. Doru yaklam bniHaldunu yaad dnem iinde ele almak ve anlamayaalmaktr. Onun nemi bundan kaynaklanmaktadr. Bilimdeve doal olarak toplumbilimde son durak yoktur. Bu sresrgit yaayacaktr. Bu durumu, en nesnel olarak kendisi yleifade ediyor: Allahn doru dnce ve ak bilgi baladkullar bizden sonra yetierek bizim bu eserde yazdmzdan veanlattmzdan daha geni ve daha derin surette bu bilgininmeselelerini inceler midindeyiz. Bir bilgiyi ilk nce ortayakoyan kimsenin vazifesi o bilginin konularn tayin etmek,ksmlarna ayrmak, o blmlerde incelenen konular hakkndasz sylemektir. O kimseden sonra yetienler ise o bilgi ile ilgiliolan meseleleri azar azar o bilgiye eklerler ve onu bu yoldailerletirler.

(85) ir dnya miras olan bilgi denizi byle oluuyor. Ne mutluo denize damlayanlara...

Dipnotlar DPNOTLAR (1) FINDIKOLU Z. F.: bni Haldunun Hayat ve Fikirleri, Mecmuas sf. 14-17, stanbul, 1937. bni Haldunun hayat hakkndageni bilgi iin bkz. UGAN Zakir Kadir, bni Haldun:Mukaddime evirisi2.bas nsz sf. 1-4 stanbul, 1968-1970. (2) ABADAN Yavuz: DevletFelsefesi, s. 163-164, Ankara 1976. (3) FINDIKOLU Z.F.: bniHaldunun Hayat ve Fikirleri,. s. 19, sh. 176. (4) GRKAN, lker: HukukSosyolojisi, s. 227. (5) HASSAN mit:bni Haldunun Metodu ve Siyaset


41/43

41

Teorisi, Ankara 1982. (6) HASSAN mit: age, s. 10 (7) NMAMustafa:Nima Tarihi (ev. Zuhuri Danman) C. 1, s. 44. (8) HASSANmit: age, s. 12-13. (9) TOPCUOLU Hamide:Hukuk Sosyolojisi Dersleri,2. bas, stanbul, s. 338. (10) ABADAN Yavuz:Devlet Felsefesi, s. 163.(11) DVER Blent:Siyasal Bilme Giri, s. 164, Ankara, 1968. (12)HASSAN mit: age, s. 56-58. (13) HASSAN mit: age, s. 58-60. (14)AATAY Neet: slam Tarihi, stanbul, 1972, s. 390 vd. (15) HASSANmit:age, s. 78-79. (16)ADIVAR A. Adnan:Tarih boyunca lim ve Din, 2.Bas, stanbul 1969, s. 105. (17) HASSAN mit: age, s. 80-87. (18)AYASBEYOLU Nevzat:bni Rdn Felsefesi nsz s. IX-X. (19)HASSAN mit: age, s. 92-93. (20) HASSAN mit: age, s. 95-100. (21)bni Haldun:Mukaddime (eviren Zakir Kadiri Ugan) 2. Bask, stanbul1968-1970, II. Cilt s. 460-566. (22) HASSAN mit: Mukaddime Metnininyaygnlk kazanmas zerine notlar:SBFD. C. XXVIII. s. 3-4, 1973,Ankara 1975, s. 123 (23) Mukaddime C. 2, s. 520-538. (24)Mukaddime:C. I, s. 459. (25) Mukaddime: C. I. s. 19-23.(26)Mukaddime:C. I, s. 40-41. (27) Mukaddime:C. I, s. 5. (28)Mukaddime: C. I, s. 96-97. (29) Mukaddime:C. I, s. 14-96. (30)Mukaddime:C. II, s. 268-444. (31) Mukaddime:C. II, s. 444 vd. 453 vd.(32) HASSAN mit: age, s. 145. (33) HASSANmit: age, s. 147-148.(34) Mukaddime: C. I, s. 309-315. (35) HASSANmit: age, s. 155.(36)Mukaddime:C. II. s. 325-380. (37)Mukaddime:C. II, s. 319 vd.(38)Mukaddime:C. I, s. 352. (39) HASSAN mit: age, s. 196-197. (40)ZBLGEN Tark: Hukuk Sosyolojisi Dersleri, s. 211. (41) TUNAYA Z.Tark:Trkiyenin Siyasi Gelimeleri, s. 57 Dipnot 10, stanbul 1985. (42)Mukaddime: C. I, s. 323. (43) Mukaddime: C. I. s. 323-324. (44)Mukaddime: C. I, s. 463. (45) HASSANmit: age, s. 212.(46)Mukaddime:C. I, s. 351-354. (47) Mukaddime:C. I, s. 394. (48)Mukaddime:C. I, s. 322. (49) HASSANmit: age, s. 216. (50)HASSANmit: age, s. 216. (51) Mukaddime:C. I, s. 333. (52)HASSANmit: age, s. 216-217. (53) HASSANmit: age, s. 218. (54)HASSANmit: age, s. 215. (55) Mukaddime:C. I, s. 375-376. (56)Mukaddime: C. I. s. 317 vd. (57) Mukaddime:C. I, s. 320-330. (58)HASSANmit: age, s. 256-257. (59) Mukaddime:C. I, s. 370-371. (60)HASSANmit: age, s. 242. (61) Mukaddime:C. I, s. 372. (62)

HASSANmit: age, s. 258. (63) Mukaddime: C. I. s. 473. (64)HASSANmit: age, s. 259. (65) Mukaddime: C. I, s. 467. (66)HASSANmit: age, s. 262-263. (67) HASSANmit: age, s. 263.(68)HASSAN, mit: age, s. 265-266. (69)Mukaddime:C. II, s. 131 (70)Mukaddime:C. II, s. 39 (71) Mukaddime: C. II, s. 131-132. (72)Mukaddime:C. I, s. 503-504. (73) Mukaddime:C. I, s. 365. (74)Mukaddime, C.I, s. 438-441. (75)HASSAN, mit:age, s. 280.(76)HASSAN, mit:age, s. 280. (77)HASSAN mit:age, s. 282.(76)Mukaddime: C. I, s. 386. (77)ZBLGEN, Tark:age, s. 216-217.(78)Mukaddime: C. I, s. 64-65. (79)HASSANmit: age, s. 297.

(80)LKEN H. Ziya: slam Dncesi, s. 342, stanbul, 1993. (81) bniHaldun, age, s. 359. (82) LKEN, H. Ziya: age, s. 343. (83) ZBLGEN,


42/43

42

Tark:age, s. 219. (84) ZBLGEN, Tark:age, s. 224-225. (85)Mukaddime:C. III. s. 352. BBLYOGRAFYA ABADAN Yavuz:DevletFelsefesi, Ankara, 1959 ADIVAR A. Adnan:Tarih Boyunca lim ve Din,stanbul, 1979. AYASBEYOLU Nevzat:bni Rtn Felsefesi AATAYNeet:slam Tarihi, stanbul, 1992. DAVER Blent: Siyasal Bilme Giri,Ankara, 1968. FINDIKOLU Z. Fahri: bni Haldunun Hayat ve Fikirleri,GRKAN lker: Hukuk Sosyolojisi Asndan bni Haldun, Ankara 1967.HASSAN mit: bni Haldunun Metodu ve Siyaset Teorisi, Ankara, 1988.HASSAN mit:Mukaddime Metninin Yagnlk Kazanmas zerin

Đbni haldun'un hayatı ve düşünceleri

Documents