BURSA iL MÜFTÜLÜGÜ

UÜ iLAHiYAT FAKÜLTESi

HAYATI, KİŞİLİGİ VE DÜŞÜNCELERİ İLE

MUHAMMED HAMIDULLAH

SEMPOZYUMU

(18-19 Kasım 2005)

Bursa Müftülüğü

Hayatı, Kişiliği ve Düşünceleri ile Muhammed Hamidul/alı Sempozywmı

MUHAMMED HAMİDULLAH'IN TARİHlİSLAM TARİHİ ARAŞTIRMALARINDAKi METODU

ve BAZI GÖRÜŞLERİ

Casbil AVCI*

Sayın Başkan, Muhterem Hocalarım, Değerli Davetliler,

Ben tebliğimde Muhammed Hamidullah'ın İslam tarihçili­

ği yönünü ele almaya çalışacağıın. Ancak şunu belirtmek gerekir

ki, Hamidullah'ın İsHim tarihi alanında en çok üzerinde durduğu ve uzmanlaştığı dönem Hz. Peygamber dönemi, diğer bir ifadeyle

Siyer'dir. Bu sebeple benim tebliğiroJe Sayın Doç. Dr. AdemApak'ın

tebliği arasında birtakım ortak noktaların var olmasının doğal karşı­

lanacağını ümit ederek ve mümkün mertebe tekrarlara düşmeden bir

tebliğ çerçevesinde bazı hususları belirtmeye çalışacağım.

Her şeyden önce .Muhammed Hamidullah'ın çok yönlü bir İs­lam alimi olduğu vurgulanmalıdır. O, sadece "islam tarihi değil, İs­lam hukuku, Kur'an, hadis ve tefsir gibi alanlarda uzmanlaşmış ve

çok sayıda eser telif etmiş veya neşretmiştir. Esasen özellikle Hz.

Peygamber dönemi dikkate alındığında iyi bir İslam tarihçisi olmak

için işaret edilen ilimlerde belirli düzeyde bilgi birikimine sahip ol­

mak gerektiği açıktır: Hamidullah '·ın XX. Yüzyılın önde gelen İs Him

tarihçisi olarak başarısının temelinde bu bilgi birikiminin yattığını

söylemek mümkündür. Bu haliyle o, özellikle Ortaçağ İslam gele­

neğinde birçok örneğine rastladığımız çok yönlü İsliim alimi tipinin XX. Yüzyıldaki başlıca temsilcilerinden biri olarak dikkat çekmek-

• Dr.; TDV Islam Aroşıırmalnrı Merkezi (!SAM)

196

Hayatı, Kişiliği ve Dtlşılıtcelel'i lle Muhammed Hamidııllalt Sempozyumn

tedir. Diğer bir ifadeyle Hamidullah ilk akla gelen anlamıyla bir

İsHim tarihçisi değil, geniş anlamda bir İslam kültür ve medeniyet

tarihçisidir.

Hamidullah' ın İslam tarihine ilgisi bir müslüman olarak şahsi merakı yanında Devletler hukuku veya İslam'da devlet idaresi bağ­

lamında Si yere duyduğu ihtiyaçtan kaynaklanmaktadır. işaret edile.n konuları hakkıyla ortaya çıkarabilmek için Hz. Peygamber dönemi­

ni inceleyen Hamidullah, uzun yıllar yaptığı araştırmalar sonucunda

hem disiplinlerarası çalışmanın güzel bir örneğini vermiş, hem de

İslam tarihi alanında metod, muhteva ve üslfıp açısından muhalled

bir çalışma olan İslam Peygamberi adlı şaheserini telif etmiştir. ··

H~midullah'ın Hindistan'dan Türki)'e, Mısır ve Avrupa'ya ka­

dar gezdiği birçok ülkede büyük bir dikkat ve sabırla yaptığı kü­

tüphane çalışmaları, bilim adamlarıyla yaptığı görüşmeler, bildiği çok sayıda diller onun sade hayatı tercih eden mütevazi kişiliğiy­

le birleşmiş ve değerli eserlerin ortaya çıkmasına vesile olmuştur. Hamidullah'ın özellikle. tarih çalışmalarında gerekli olan Doğu ve

Batı dillerini bilmesi, bilimsel merak sahibi olup doğru sorular sor­ması, ele aldığı konuyu geniş perspektifle incelemesi ve ihtiyaç du­

yulan yan disiplinlerden yararlanması gibi özellikleri onun başarılı .

bir İslam tarihçisi olmasının zeminini teşkil eder.

Muhammed Hamidullah İslam tarih, kültür ve medeniyeti açı­

sından önem taşıyan bazı klasik kaynakları neşretmiş ve aynı zaman­

da bilimsel eser neşrinin güzel örneklerini ortaya koymuştur. Günü­

müze kısmen de olsa ulaşabilen en eski si yer kitabı olan İbn İshak'ın

(ö .. I 511768) eserini, Belazürl'nin (ö. 279/892-893) Enstibii'I-eşraf adlı eserinin siyer kısmını teşkil eden ilk cildini, Ebu Hanife ed­

Dlneverl'nin (ö. 282/895) İslam kültürünün III. (IX.) yüzyıla ait de­ğerli bir botanilc ansiklopedisi olan Kitabü 'n-Nebat' ının günümüze

ulaşan kısıqılarından bir bölümünü ve V. Yüzyılda yaşadığı anla­şılan Reşid b. Zübeyr'in Kitôbii 'z-Zehôir ve ~-tuhaf ını neşretmesi burada hatırlanabilir. Ayrıca o, Mecmii 'atii '1-vesôiki 's-siyasiyye'de Hz. Peygamber ve Hulera-yi Raşidln dönemine ait resm! .belgeleri

bir araya getirip neşretmek ve zengin kaynaklarını bir arada vermek

197

Hnynlı, Kişiliği ve Dıişfinctilcri ile Mulınnllluul flnmidllllalı Sempozy1111111

suretiyle araştınnacılara bu konuda büyük kolaylıklar sağlamıştır.

Onun, eserlerin neşrinde gösterdiği ilmi titizlik ve eseriere yazdığı mukaddimelerin önemine de ayrıca işaret edilmelidir.

Bu girişten sonra Hamidullah 'ın İslam taribi alanındaki temel metodu, üzerinde durduğu bazı konular ve görüşlerini şöyle özetle­mek mümkündür.

Muhammed Hamidullah'ın İslam tarihi çalışmalarında başvur­duğu kaynaklann çeşitliliği ve zenginliği dikkat çeker. O, ele aldığı

konuya dair mümkün olan bütün kaynaklara ulaşma gayretindedir. Mesela Hz. Peygamber'in hayatını ele alırken Kur'an-ı Kerim, Kü­

tüb-i Sitte başta olmak üZere hadis kaynakları, şiirler ve sair edebi­

yat ürünleri, kitabeler, siyer, ensab ve tabakat kitapları ile umumi tarihler, tefsir ve fıkıh eserleri onun başlıca kaynakları arasındadır.

Hamidullah sadece İslam kaynaklan ile yetinmez, bazı konuları mu­kayeseli ele alabilmek gayesiyle İslam toplumu dışında Çin, Habe­şistan, Mısır, Bizans, İran ve Hindistan gibi coğrafyalarda yaşayan millet ve kültürlere ait kaynaklara da başvuru ihtiyacını dile getirir.

Mesela, Hz. Peygamber'in Bizans'la diplomatik münasebetleri ko­nusunda çağdaş Bizans kaynaklarından mahrum bulunduğumuzu hatırlatarak döneme en yalan Bizans kaynakları olan Theophanes (ö. 81 8) ve Nikephoros'un (ö. 829) VIII. Yüzyıla ait kronikler.ine ve Zonaras'ın XII. yüzyıla ait eserine müracaat eder. ı Bu haliyle o,

Muhammed Hamidullnh'ın hayatı, şahsiycti ve eserleri hakkında şıı eseriere başvuru­

labilir: Muhammed 1-lamidullah, lsliim Peygamberi (çev. Salih Tuğ), Istanbul 1993, I,

XV-XX, ll, I 158-1 169; Ramazan Altınay, "Örnek Bir Çağdaş İsliını Bilimleri Arnştır­macısı: Muhammed Hnmidullah", Yilzüncıi Yıl Oniversilesi llalı~ı•ot Faki/ltesi Dergisi,

sayı: 3, yıl: 2000, s. 264-267; Salih Tuğ, "Prof. Dr. Muhammed Hamidullah 1908-2002

(1326-1423 h.)", Morife, Yıl: 2, Sayı: 3, (Konya, Kış 2002), s. 9-12; Mehmet Görmez,

"Hnınidullnh Hocamız Üzerine Mehmet Said Hatiboğlu Ilc Söyleşi", lstamiyôt/Kitii­

biyôt (Billte,-05), Ekim- Aralık 2002, s. 4-13; Isınail Kara, "Gurüb Etti Gilııcş Dilnya

Karardı ... ", Dergölı, Ci lt Xlll, sayı: 156, Şubat 2003, s. 1, 14-18; Yusuf Ziya Kavakçı, "Muhammed Hamidullah: Zamanımızın Dilnya Çapındaki Dev Islam Alimi", Yedi Ik­

lim (M. Hamidullah Özel Sayısı) .. Cilt: XVI, Sayı: 157, Nisan 2003, s. 21-28; Orhan Okay; "Alimi~ Ölümil", aynı eser, Cilt: XVI, Sayı: 157; Nisan 2003, s.40-41; Kflmil

1

Yaşaroğlu, "Çok Yönlil Bir Islam Alimi Portrcsi: Muhammed Hnınidullah", aynı eser, Cilt: XVI, Sayı: 157; Nisnn 2003, s. 58-59; aynı yazar, "Muhammed Hamidullnlı",

Çoğd(lş Isicim Diişilnilrlari (Hazırlayan: Cağfer Kar:ıdnş), Bursa 2003, s. 87-98; A.

198

Hayatı, Kişiliği vo Dıişıiucc/crl Ilc Mıtlıammcd Hamidul/alı Sampozyımm

bizi İslam tarihinin aynı zamanda dünya tarihinin bir parçası olduğu

gerçeğine götürür.

Hamidullah kaynakların yanısıra üzerinde çalıştığı konu ile il­

gili gerek Doğu' da ve gerekse Batı' da yapılan çalışmaları da göz

önünde bulundurur. Bu çalışmalardan bazan doğrudan yararlanır,

bazan da tenkit ve tashih eder.

Hamidullah'ın İsHim tarih yazımında tarihe yardımcı ilimiere

yaptığı vurgu önemlidir. Kendisi de ele aldığı konuları incelerken

çeşitli yardımcı iliıniere başvurmuştur. Bazı yerlerin tespiti konusun­

da coğrafyaya, Hz. Peygamber'in doğum tarihi ve çeşitli olayların

kronolojik sıralamasının sağlanması açısından takvim bilgisine; dö­

nemin siyasi belgelerinin incelenmesi bakımından diplomatik ilmi­

ne müracaat etmesi örnek olarak zikredilebilir. Hamidullah özellikle

Hz. Peygamber dönemindeki gazveterin cereyan ettiği meydanlar

hakkında bilgi vermek için harita ve kı·oki çizimi konusunda özel

dersler almış, Hz. Peygamber'in gazveteri hakkında kaynaklardaki

bilgilerden yararlanmak yanında ilgili savaş meydanlarına bizzat gi­

derek gözlemlerde bulunmayı ihmal etmemiştir. Hz. Peygamber 'in

Savaşları ve Savaş Meydanlan (tre. Salih Tuğ, İstanbul ı 98 ı) adlı

eser böyle bir bilimsel merakın ve sorumluluğun ürünüdür. Haın.i.: dullah bu eserinde ileride, araştırmacılar tarafından Hz. Peygamber

döneminde cereyan eden bütün gazve ve seriyyelerin yerlerinin tes­

piti ümidini dile getirerek birçok defa yaptığı gibi yeni araŞtıriuacı­

lara ilmi hedefler tayin etmek gibi bilimsel sorumluluğu da yerine

getirir.

İslam tarihi ve özellikle Hz. Peygamber dönemi için gerekli

bilimsel ve kendisinin işaret ettiği duygusal donamma sahip olan

Hamidullah'ın en büyük başarısı eserlerini kaleme alırken bilginin

sunumunda kendisini gösterir. Hamidullah metni kompoze ederken

R. Momin, "Profcssor Dr. Muhnmnıod Haınidullnh (1 908-2002), Haindcırclls/amiclls, XXVIII, Kurachi 2003, s. 7-10; Adcnı Apnk, "Muhammed Hamidullah'ın Siycr Ilmine

Knıkıl:ırı", Uludağ Oniversilesi ltülıiyal Fukilllesi Dergisi, XIIlll (Bursa 2004), s. 53-72. Salih Tuğ-M. Kamil Yaşaroğlu, " Muhammed Hamidullah", TDV lrlöm Allsiklope­

disi (DlA). XXX, 534-537.

199

llnynl~ Kişiliği va Dıişünc11/ari ile Mulınmmetl linmitlu/In/ı Sempozym1111

okurucunun, tarihçiiiiete başlıca anahtar rolü oynayan kim, ne, ne­

rede, ne zaman, niçin ve nasıl sorularının cevabını bulabiieceği şe­kilde ifade etmeye gayret gösterir. O, rivayetleri sıralamaktan uzak olarak anlamlı bir bütünlük içinde verir; konular arasında ilgi kurar;

metinde geçen yer ve şahısları yan cümleciklerle tanıtarak kolay an-. Jaşılmasını sağlar.

Muhammed Hamidullah Hz. ~eygamber'in hayatını klasik ta­rih kaynaklarında olduğu gibi kronolojik olarak anlatmak yerine ko­

nulara göre guruplandınp sistematik hale getirerek aniatmayı tercih

etmiştir. Bununla birlikte tarih yazıınında kaçınılmaz olduğu için

konuları kendi içinde kronolojik aniatınayı da ihmal etmemiştir. O,

eserlerinde Hz. Peygamber dönemindeki siyasi olayların yanında

toplum yapısım ve toplumun değişik kesimleri arasındaki ilişkile­

ri, dönemin çeşitli kuruınlanm, ekonomik ve gündelik hayatı gibi

konulara yer vermek suretiyle İslam tarihi anlatımında sosyal tarih yaklaşımının örneklerini vermiştir. ı

Hamidullah 'ın İslam kültür ve medeniyet tarihçiliği alanında·

geniş perspektif sahibi olduğu göıülür. O yazılarmda ve konferans­lannda bizzat ele aldığı veya ihtiyaç halinde değindiği çeşitli konu­

larla günümüz tabiriyle aynı zamanda bir sosyal tarihçi olduğunu göstermiştir. Onun yegane nüsha olarak Afyonkarahisar Kütüphane­

sinde tespit ettiği Reşid b. Zübeyr'in ez-Zehtiir ve ~-tuhaf adlı ese­

rine ilgisi de bunu göstermektedir. Bu eserin, Bizans, Çin ve Sasani

imparatorları ile İslam halife ve sultanlan başta olmak üzere Orta­çağ hükümdarları arasındaki hediyeleşmeler, ziyafetler, bayramlar

ve diğer önemli günler, meşhurların mirası, defineler ve savaşlarda

ele geçirilen ganimetiere dair olduğunu hatıriayabiliriz.

Tarih çalışmalannda kronolojinin önemi açıktır. Özellikle İslam tarihi çalışınalarında hicri tarihler, bazan bu husustaki farklı rivayet­ler ve bunların miladi çevirileri konusunda sık sık problemler ortaya

çıkmaktadır. Muhammed Hamidullah Hz. Peygamber dönemi ile ilgili bazı olaylarm tarihlerini sağlıklı tespit açısından hicri takvim

2 Muhanııned Haınidullnh, lsllim Peygamberi (tre. Salih Tuğ), Istanbul 2001, 1, 346,

348.

200

Hayatı, Kişiliği va Dfişıiucelari Ila Mıılınmmed Hnmidu/lnlı Sampozyumıı.

konusunu ele alınış, bu çalışmada kaynaklardaki rivayetler değer­lendirilirken Araplarda uygulanan nesi konusunun dikkate alınması

gerektiğine dikkat çekerek Hz. Peygamber dönemindeki bazı öneın­li olayların hicrl ve miliidi tarihlerini tespit etmeye çalışmıştır.ı Bu

noktada ifade etmek gerekir ki, Hamidullah yaptığı araştırma ve

hesaplamalarla nesi'yi de dikkate alarak Hz. Peygamber'in doğum

tarihini m: 569 yılı olarak tespit etmiştir.

Muhammed Hamidullah, Hz. Peygamber'in Bizans ve Sasanl imparatorları başta olmak üzere dönemin bazı devlet başkanlarına

gönderdiği İslam'a davet mektuplarına uzun zaman ayırmıştır. Bu mektUplardan günümüze ulaşanların orijinal olup olmadıklarını tes­

pit bakımından Arap yazısının gelişimini dG dikkate alarak metinleri . kaynaklardaki ifadelerle karşılaştırmış, bazı mektup malze_meleri­

nin laboratuvar tetkiklerine yer vermiştir. Bununla birlikte o, Hz.

Peygamber 'in Altı Orijinal Diplomatik Mektubu adlı eserini kendi ilmi hassasiyetini gösteren şu cümteierle bitirmiştir: "Bu vesikala­rın aslına uygunluğunu tasdik etmeye kadar işi uzatmadan, acizane kanaatimce bunların aslına uygun olma şansları uydurma olmaların­dan daha fazladır".<

İsliim-Bizans ilişkileri . açısından önemli olmakla birlikte her iki sahada çalışan araştırmacıların pek dikkatini çekmeyen Hz. Ebu Bekir'in İmparator Herakleios'a gönderdiği elçilik heyetine dair

müstakil bir makale kaleme alan Hamidullah, bu makalesinde tarih çalışmalarındaki merakının dikkat çekici bir örneğini sergilemiştir. İslam kaynaklarındaki rivayetlere göre elçilerden temel dini inanç­

ları, ibadet ve adetleri hakkında bilgi alan imparator bir ara onlara sarayda özenle saklanan ipek kumaş üzerine işlenmiş bazı peygam­berlere ait resimleri ihtiva eden albümü göstermiştir. İlgili rivayet­

lerde mübalağa ve efsane unsurlarının yer aldığına işaret etmekle birlikte Hamidullah, Kitab-ı Mukaddes'te peygamber olduğu belirti-

3 Haınidullnh'ın metod ve muhıeva açısından Hz. Peygamber dÖnemini ele alışı konu­

sundn bkz. Adcın Apnk, "Muhammed Hamidullnh'ın Siycr Ilmine Katkıları", Uludağ Oniversitesi 116/ıiyat Fakiiliesi Dergisi, XIIlll (Bursa 2004), s. 53-72.

4 Muhammed Hamidullah, "Hicri Takvim ve Tarihi Arkaplanı" Uludağ Oniversitesi Ilci­

lıiyat Fakiiiresi Dergisi, IX (2000), 671-685.

201

Hayatı, Kişiliği 110 Diişliııcelori ile Mulıtımmetl flamidııllnlı Sempozyıımu

!en Danyal'a ait bu resim koleksiyonu hakkında çeşitli kültürlerdeki

rivayetleri merak etmiş, benzeri rivayetlerin Zonaras ve Kedrenos

gibi Bizans kaynaklarında yer aldığını, aynı şekilde Rusya, Çin ve İspanya'da da benzeri anlatımların söz konusu olduğunu tespit ede­rek takdiri okuyucuya bırakmıştır.s

Hamidullah, Reşld b. Zübeyr'in ez-Zehair ve ~-tuhaf adlı ese­

rinde Frank kraliçesi BerHi 'nın h. 293 (m. 905-906) yılında Abbasi Haiifesi Muktefı-Billah'a (289-295/902-908) oldukça değerli hedi­

yeler gönderdiğine dair rivayet hakkında müstakil bir makale kale­

me almıştır. Berta'nın kimliğini tespit için dönemin Avrupa tarihi

hakkında detaylı bir araştırma yaparak onun İtalya 'nın Toskana böl­

gesi markisi ll. Adalbert'in eşi olduğu sonucuna varmıştır. HamiduJ­

Jah, kocası Il. Adalbert ile araları açılan ve kocasının Almanya kralı

tarafından tevkif edilip hapse atılması sebebiyle uzun süre ondan ayrı kalan 46 yaşındaki Berta'nın Bağdat'taki genç halifeye ümit

bağlamış olabileceğine dair şahsi tecessüsünü de okuyucularıyla paylaşmıştır. •

Hamidullah İslam tarihini oldukça geniş bir açıdan ele alır. Ona

göre İslam tarihi kainatın yaratılışı ve Hz. Ademle başlar; kıyamete kadar da devam eder. Nasıl ki İslam evrensel birdinseve yaratılışın başlangıcından, Hz. Adem'den kıyamete kadar· uzayıp gitmekte ve

bütün alemi kapsamına almakta ise, ayrıca Hz. Musa ve Hz. İsa sa­

dece Yahudilik ve Hıristiyanlığın peygamberi olmayıp aynı zaman­

da İslam'ın da peygamberi iseler, İslam'ın kesintisiz, devamlı ve

şiirnil bir din olduğu dikkate alındığında tarihi de evrensel ve sonsuz olmalıdır'.

Resillullah'ın sadece dini tebliğ etmekle görevli bir peygamber

değil, aynı zamanda kurumları ve kanunlarıyla bir devlet kurucu-

S Muhammed Hamidullnh, Hz. Pl!ygamber'in Allı Orijinal Dip/ommik Mektubu (tre. Mehmet Ynzgıın). Istanbul 1990, s. 163.

6 Muluıınınod Hıımidulloh, "Une Arnbassade du Ca life Abü Bakr Auprcs de I'Eınpcreur Heraclius et le Livrc By:zantin de la Prediction des Dcstinces", Folio Oriemalia, 1111-2 (Krakow 1961), s. 29-42.

7 Muhammed Hamidullah, "Kitalı al-zoxoir va'l-111/wfve Abbasiler devrinde Ba&dad­

Ronın ın!lnasebctlcri"lv/ôm Trıtkikfl!ri Eu.vtitflsü Dergisi, 11/1 (1956-57), s. 113-145.

202

Hayat1, Kişiliği ve Diişliucolori i!IJ Mulwımnetl Hamidullah Sempozyumu

su olduğunu sqyleyen Hamidullah, Hz. Peygamber'in Medine'de

kurduğu ilk İslam devletinin sınırlarının kendisinden sonraki ilk üç halife döneminde "yıldırım hızıyla" genişlerliğine dikkat çeker ve bu yükselişin sebepleri üzerinde durur. Ona göre ilk İslam fetihlerini

izah için öne sürülen açlık, kıtlık ve ganimet gibi ekonomik sebepler ikna edici olmanın ötesinde gülünçtür. Hamidullah'a göre ilk dönem

İslam fetihlerinin hızla gerçekleşmesinin temel sebebi·, çoğu oryan­

talistlerce ileri sürülen bu ve benzeri hususlarda değil, İslam'ın gayri ıİıüslimleri de içine alan kuşatıcı adalet ve doğruluk prensipleri ile

Hz. Peygamber, luilifeleri ve diğer sahabilerin öme~ yaşayış ve uy­

gulamalarında aranmalıdır. •

Hamidullah'ın üzerinde durduğu konMlardan biri hilafet mües­

sesesidir. Hamidullah, "el-e'iminetü min Kurayşin" (Devlet reisieri

Kureyş 'tendiı') manasındaki hadisin kıyamete kadar tatbiki gere­ken bir emir mi, yoksa muayyen bir zaman için tatbiki söz konu­

su olan bir hadis mi olduğu sorusunu sorarak, bunun ne zaman ve

hangi maksatla söylendiğine dair ciddi bir malumatın bulunmadı­

ğını belirtir ve konuyu izah için başka rivayetlere müracaat etmek

gerektiğini söyler. Hamidullah'a göre Hz. Peygamber'in savaş vb. sebeplerle Medine'den ayrıldığında yerine bıraktığı sahabilerin hep­

si Kureyş 'ten değildi. O naiblerini bazen muhacirlerden bazen da

ensardan seçiyordu. Hatta, ama olan İbn Ümmü M~ktüm'u da ve­kil bıraktığı oluyordu. Mü 'minlerin kardeş olduğunu ve aralarında

hiçbir fark bulunmadığını hatırlatan Haınidullah, Hz .. Ebu Bekir'in

Beni Sa ide sakifesinde söylediği "Müslüman) ar Kureyş 'ten başka­

sının halif~ olmasını kabul etmezler" sözünün o zamanın toplumsal

şartları ile ilgili olduğunu if~de eder.9

Hamidullah' ın İslam tarihinde üzerinde durduğu konulardan

biri Hz. Osman döneminden itibaren İslam toplumunda ortaya çıkan iç karışıklıklar, diğer bir ifadeyle fitne dönemidir. O bu karışıklık­ların merkezine Abdullah b. Sebe gibi yahudileri yerleştirir. Daha

8 Muhammed Hanıidullah, islam Tarihine Giriş (tre. Ruhi Özcan), istanbul 1994, s. 13.

9 Muhammed H:ımidullah, ilk Islam Devleti (tre. İhsan Silreyya Sırma), Istanbul 1992,

s. 42-44.

203

Hayatı, Kişiliğiıte Diişıincrıferi ile !tfulınmmrıd Hamidulin/ı Somjlozyunlll

açık bir ifadeyle Hamidullah'a göre Hz. Osman'ın şehid edilişiyle sonuçlanan olaylar ile daha sonra Hz. Ali dönemindeki Cemel ve

Sıffın savaşları birer Yahudi oyunundan başka bir şey değildir ve bu komplonun sahipleri kendilerine müslüman diyen Yahudilerdir.'• Bu konuyu araştırmaya uzun zaman ayırdığın ı belirten Hamidullah bü- · tün bu meseleleri hallettiğini iddia etmediğini ancak araştırmalarnun kendisini bu sonuca götürdüğünü de ilave eder.

Hamidullah tarih çalışınaları açısından ilg_inç bazı konularda da yazılar kaleme almıştır. Ortaçağda müslümanların petrol (neft) hak­

kında bilgi sahibi olduklarına dair yazısı" ile Kristof Kolomb'dan

önce müslümanların Amerika'yı keşfettiklerine ve orası hakkında

bilgi sahibi olduklarına dair ınakalesi 11 buna örnek olarak verilebi­

lir.

Son olarak çok sayıda kitap ve makale yazmış, çoğu defa ori­

jinal konulan araştırma konusu yapmış olan Hamidullah'ın eserle­

rindeki bazı hatalara da işaret etmek gerekir. Hamidullah İslam Pey­

gamberi adlı eserinde (1, 578) Beni Kaymıka gazvesi sırasında bu

yahudi kabilesinden 1 500 kılıç, 2000 mızrak, 300 zırh ve 500 adet ·kalkan ganimet olarak ele geçirildiğini zikretmektedir. Ancak kay­naklara bakıldığında rivayetin diğer bir yahudi kabilesi olan Beni

Kurayza ile ilgili olduğu anlaşılmaktadır." El-Vesiiilat s-siyôsi).ye'de

(Beyrut 1405/1985, s. 523) Velid b. Ukbe'nin 17 (638) yılında el­Cezlre bölgesine gelmesinden sonra Bizans'a iltihak eden ve Halife

Hz. Ömer'in Bizans imparatoruna yazdığı tehditkar mektubu sonu­

cu İslam topraklarına dönmeleri sağlanan hıristiyan kabilenin Beni

Tağlib olduğunu belirtmekte ise de Bizans'a iltihak edenlerin diğer

bir hıristiyan kabilesi olan Beni İyad b: Nizar'a mensup oldukları

arılaşılmaktadır. Hz. Ömer'e yaptıkları "cizye yerine sadaka/zekat verme teklifteri başlangıçta kabul edilmeyen Beni Tağlib kabilesi­

nin de Bizans'a iltihak teşebbüsünde bulunmuş olması ve olayın

ı o. Hıımitlullnh, Isicim Tarilıinı: Giriş, s. 134-139. ll Hamidullnh, f.flôm Mt'ies.fc.l·e(erine Giri~-. s. ı42.

12 Hnmidullnh, lık lslıim devleti, s. 85-90. ı3 Hnmidullnh, lık Islam devleti, s. 91-106.

204

Hayatı, Kişifiği ve Dıiştiııcelel'i ile Mulumnued Hamidullah Sempozyumu

Taberi'de aynı rivayet zinciri içerisinde yer alması •• böyle bir. karı­

Ş1klığa sebebiyet vermiş gözükmektedir. Hamidullah Tabert'deki bir rivayete dayanarak•s Endülüs'ün Hz. Osman zamanında h. 27 (m. 647) yılında müslümanlar tarafından fethedildiğini'6 kabul etmekte­dir._ Halbuki bu rivayet Taberi'de zayıf bir ravi olduğu bilinen Seyf

b. Ömer'den gelmekte ve diğer kaynaklar tarafından tasdik edilme­

mektedir. Kaynakların çoğu ve yapılan araştırmalar Endülüs'e geçiş

tarihinin h. 92 (m. 711) yılı olduğunu göstennektedir. Ayrıca Bela­

zürl Endülüs 'ün 92 yılında Tarık b. Ziya d tarafından fethedildiğini

belirtirken onun Endülüs'e savaşa giden ilk kimse olduğunu ifade

eder (ve hüve evvelü men gazdhô)." Taberi'nin kendisi de h. 92 (zr.t. 711) yılı olaylarını anlatırken Endülüs'ün ı; arık b. Ziyad kumanda­

sında bu yıl fethedildiğini açıkça belirtmektedir'".

14 Vakıdi, Kitôbii' 1-Megôzi (nşr. M. Jones); London 1966, Il, 510; İbn Sa 'd, et-Tabakatkil '1-

kiibrô (ıışr. İhsan Abbas), Beyrut 1388/1968, II, 75.

15 Ta beri, Tôrilıu'l-ilmem ve'l-miilıik (nşr. Ebu'I-Fazllbrnhim), Kah i re 1972, IV, 55.

16 Tabcri, Tôrilı, IV, 255.

17 Haınidullah, İlk islam Devleti, s . 43.

18 Bclüziiri, Fiitıilıu'l-hiildôn (tre. Mustafa Fayda), Ankara 2002, s. 330.

205