cevdet yakupoğlu — türkistan'in büyük türk boylarından Çiğiller ve anadolu'da İskân...

7/22/2019 Cevdet Yakupolu Trkistan'in Byk Trk Boylarndan iiller Ve Anadolu'Da skn zleri

1/34

Trkistann Byk Trk Boylarndan iiller veAnadoluda skn zleri

Chigils Thouse One of The Big Turksh Parathies of Turkestanand Their Settlement Tracks

Cevdet YAKUPOLU*

z

Trkistanda, VIII. yzyldan XIII. yzyla kadar, konar-ger Trk boylararasnda adlarndan ska sz ettirmiolan iiller, adgeen corafyada genibiralana dalmlardr. Zamanla yerleik hayat da benimsemi bulunan iillerinbazkabileleri, Seluklular zamannda Anadoluya da g etmitir.

Trk tarihinde nemli bir yere sahip bulunan bu boyun TrkistandanAnadoluya kadar uzanan tarihi zerine yeni aratrmalara ihtiya hissedilmitir.Bu almada iil adnn kayna, iil lehesi ve kltr, iillerin yerleim

yerleri ile ilgili yerli ve yabanc kaynaklarda verilen bilgiler ele alnm;Anadoluda iillere ait yer adlarzerine bir deerlendirme yaplmtr.

Anahtar Kelimeler: iiller, Trk boylar, Trk iskn, Yer adlar, Trkistan.

Abstract

Chigils which the name amongst the migrating Turkish Tribes frequentlypasses in Turkestan from the 8thto the 13thcentury have been spread in a wide areain the mentioned region. Some of the tribes of Chigils adopting a residential lifemigrated to Anatolia in the era of the Seljuks.

The history from Turkestan to Anatolia of this tribe which has a very importantplace in Turkish history has needed to be researched. In this study the source of theChigil name, Chigil dialect and culture, information from local and foreign sources

about the Chigils residential places have been examined; an evaluation of theChigil place names in Anatolia have been made.

Key Words: Chigils, Turkish tribes, Turkish inhabiting, names of places,Turkestan.

* Yrd. Do. Dr., Kastamonu niversitesi Fen Edebiyat Fakltesi Tarih Blm, E-posta:[email protected]


2/34

Cevdet Yakupolu104

Anadolu Trk tarih ve kltrnn temeli Trkistan corafyasndagizlidir. Bu bakmdan, Anadoluda vuku bulmuTrk isknnn mahiyetininincelenebilmesi iin adgeen corafyaya mracaat edilmesi zaruridir.

Geni Asya bozkrlarn, kumla kapl byk lleri, yksek dalar,derin vadileri ve byk akarsular iinde barndran Trkistan corafyas,zerinde ayn lde deiik kavimlere mensup kabilelere de ev sahipliiyapmtr. Bilhassa Trk boylarnn veya Trklemi Mool vb. kavim vekabilelerin saysile bunlarn isimlerinin listelenmesi bile balbana byk

bir almay gerektirmitir. Nitekim slam corafyaclar da bu durumdanikyet ile Trklere mensup kabilelerin ve bunlarn kollarnn, obalarnn

saylamayacak kadar ok olduunu itiraf etmilerdir.Bahsi geen Trk boylarnn, trl sebeplerle Trkistandan muhtelif

sahalara ve zellikle de Anadoluya g etmeleri hadisesi zerinde nemledurulmu ve yerli-yabanc bilim adamlar tarafndan konu ile ilgili eitliaratrmalar yaplmtr. Anadolunun Trk iskn tarihi bakmndan neminedair de ayralmalar ortaya konulmutur.1Fakat imdiye kadar yaplan bualmalarda, Anadoluda en fazla 24 Ouz boyunun iskn edildiine dair

bilgiler hakim gr olarak ne srlmtr. Bu iddia elbette dorudur.Ancak balangta Ouz harici kabul edilen ve zamanla Ouzlarla karpkaynamolan Uygur, Krgz, Kpak, Karluk, iil, Yama, Kala (Hala)ve Kangl (Kal) gibi Trk boylarnn da Ouzlar ile birlikte veya ayr

zamanlarda Anadoluya g etmi olma durumlar

zerine mstakilalmalara daha az yer verilmitir.2 Bu nedenden dolay Trkistan veAnadoludaki boy, oymak, topluluk ve yer adlarnn tamamn kapsayacakekilde yaplacak olan bilimsel almalara arlk verilmesi ve bu adlarn

1Anadoluda Trk isknzerine yaplan almalara rnek olmasasndan bk.Anadoludave Rumelide Yrkler ve Trkmenler Sempozyumu Bildirileri, Tarsus,2000, Yr-Trk VakfYay., Ankara,2000.; BARKAN, . L.: Osmanl mparatorluunda Bir skn veKolonizasyon Metodu Olarak Vakflar ve Temlikler I. stila Devirlerinin Kolonizatr TrkDervileri ve Zaviyeler, VD II, s.279-304.; Claude CAHEN: Osmanldan nce AnadoludaTrkler, E Yay., 2. Bask, stanbul,1984.; Tuncer GLENSOY: Alka-evli ve Be-dili BoyAdlarve Anadoludaki zleri, UluslararasTrk Dili Kongresi, 1988 (Ankara,1996), s.177-180.; Yusuf HALAOLU: XVIII. Yzylda Osmanlmparatorluunun skn Siyaseti ve

Airetlerin Yerletirilmesi,TTK, Ankara,1997.; C. ORHONLU: OsmanlmparatorluundaAiretlerinskn, Eren Yay., stanbul,1987.; Cevdet YAKUPOLU,KuzeybatAnadolununSosyo-Ekonomik Tarihi-XIII-XV. Yzyllar- G.. Sosyal Bilimler Enstits YaynlanmamDoktora Tezi, Ankara,2007.2 Bu tip almalardan biri olan Karluklar ve Anadoluda isknlar zerine bk. C.YAKUPOLU: Anadoluda Karluk Trk Boyu ve skn zerine, Kastamonu EitimDergisi, 12/1 (Mart 2004), s.191-204.; Anadoluda daha ok Ouz iskn zerinde duranalmalara bir rnek olarak bk. Faruk SMER: Ouzlar (Trkmenler) Tarihleri-BoyTekilatlar-Destanlar, stanbul,1999.


3/34

Trkistann Byk Trk Boylarndan iiller ve Anadoluda skn zleri 105

muhtelif sahalardaki dalmna dair kaytlarn birletirilmesi gereinin altnizmekte fayda vardr.

Bu erevede, Trk varlnn bir paras olan boylardan iillerzerine de bir alma yaplmas lzumu hissedilmitir. nk Trkistantarihinde kendilerinden kalabalk, varlklbir boy olarak bahsedilen, halknniyi huylu, iyiliksever, cana yakn insanlar olduu zikredilen iiller, aynzamanda komu milletleri de etkilemilerdir. Trk destanlarnda, slam vein kaynaklarnda, coraf eserlerde, seyahatnamelerde iillerle ilgili azveya ok mutlaka bilgiye rastlanmaktadr. O halde bu Trk boyunun adnasl ortaya kmtr, ne zamandan beri ve nerelerde yaam, hangi

topraklar vatan tutmu; dili ve kltr ile ilgili hangi miras brakmtr?Trk tarihinin btnln salama bakmndan btn bunlarn bilimselolarak ortaya konulmasnn gerei aikrdr.

A) iil Adve Boyunun Ortaya kRivayetleri

Eski Trk destanlarnda, Seluklu devri kaynaklarnda, yerli ve yabancdier baznakillerde iil adnn ortaya k, efsanev rivayetlerden olarakHz. Nuhun olu Yafesin oullarndan Trkn soyuna dayandrlmtr.Mcmelt-tevrih3 adl esere gre, Trkistanda ikamet etmekte olanYfesin oullarndan Trkn drt olu vard. Bunlar; Ttel, Barsgan(Barshan/Barsghn), lk ve iil idi. Mellifin ifadesine gre, onundevrinde yaayan topluluklardan Barsganllar, lkllar ve iiller bu

oullarn soyundan gelmekte idi.4 XVII. yzyln Trk devlet adam vebeylerinden olan Ebl-Gazi Bahadr Han da Trklerin soyuna dair yazmolduu eserinde aynrivayeti tekrarlamyani iili, Yfesin olu Trkndrt olundan biri olarak gstermitir.5 Yine ayn yzyl melliflerindenmamnin destan eseri Hannme (1659-1663)de de Nuh ve Yafes rivayetiverilmi, buna ilaveten Trkistandaki zbek ve Trkmen boylarsaylrken,27 Trkmen uruu arasnda avuldur, andr, Salur Kazan, dir, Bdzvb. boylarla birlikte iiller de zikredilmitir.6 XVII. yzyldaTrkistandaki iillerin, artk tamamen Trkmen yani bir Ouz kavmiolarak kabul edilmiolduu, bu nakillere dayanlarak sylenebilir.

3Bu eser, H.520/ 1126 M. tarihinde ismi bilinmeyen bir lim tarafndan Farsa kaleme alnp,

Seluklu sultan Sancar (1119-1157)a ithaf edilmi muhtasar bir slam tarihidir. Bk.Mcmelt-Tevrh vel-Ksas, Nr. Meliks-Suar Behr-Muhammed Ramazn, Tahran1318/1900.4 Mcmelt-Tevrh, s.100den naklen SMER: Eski Trklerde ehircilik, TTK,Ankara,1994, s.52, not 105.; EEN:slam Corafyaclarna Gre Trkler ve Trk lkeleri,Ankara,2001, s.30-31.5EBL-GAZBAHADIR HAN: ecere-i Terkime (Trklerin Soy Kt), Metin 11, s.24.6 Bk. O. aik GKYAY: Hannme, Necati Lugal Armaan, TTK, Ankara,1968,s.284,294,300.


4/34

Cevdet Yakupolu106

iil ad ve boyunun menei hakknda, XI. yzyln nl Trk devletadam, gezgini ve dil bilgini KagarlMahmud, Divn-Lugatit-Trk adleserinde efsanev bir rivayet nakletmitir.7 Buna gre, destan hkmdarZlkarneyn, Trkistandaki Argu lkesine geldii zaman bulutlarmusluklarn am, yollar amur iinde kalm ve yrmek bile imknszhale gelmiti. Bunu gren Zlkarneyn Bu ne amur demektir (in e kil est)demi, daha sonra orada bir kale yaplmasnemretmi, kale yaplmve adda iil olarak kalmtr. Bundan sonra o kalede oturan Trklere ise iiladverilmi, bilahare bu ad Trkistanda pek ok yere yaylmtr.

Bu rivayetin doruluu zerinde tartmaya gerek yoktur. nk o

zaman Zlkarneynin kim olduu, hangi tarihte Argu lkesine sefere ktgibi u an iin halli mmkn olmayan pek ok soru ile karlalacaktr.Ancak burada verilen rivayetin, Trklerde ahslara, boy ve airetlere, yer vemevkilere ad verme geleneine uygun olduu sylenebilir. yle ki,Trklerin Trkistan corafyasnda tarihin derinliklerinde kalm ve tespitimmkn olmayan devirleri esnasnda, kendilerine mensup olan boylarnadlar muhtelif sebep, usul ve ekillerle ortaya km, ancak asrlar sonra

bunlarn ne anlama geldii, ne zaman ve kimler tarafndan verildii gibicazibesi youn olan sorulara Trk halk muhayyilesi kendi kafasndaekillendirdii cevabnmantna en uygun ekilde vermitir. Kagarlgibifikir ve bilim adamlar da bu halk rivayetlerini derleyerek eserlerinealmlardr. Ayrca iil adnn ortaya k hikyesinin ok eskiye

dayandrlmas gstermektedir ki, iiller blgenin en kadim Trkkabilelerinden biri idi ve bunlar mazisi ok eskiye inen ehir ve kaleleresahiptiler.

iil kelimesi ile ses benzerlii ierisinde olup, XI. yzylda Trklkelerinde dm sktrlmas, sklatrlmas, ip dmlenmesianlamlarnda kullanlm bulunan iildi, iilmek, iklimek,iktrmek gibi kelimeler, Kagarl Mahmudun Divannda yer

bulmutur.8 Bunun iil adnn ortaya k ile bir mnasebeti belkikurulabilir.

iil adnn meneinin, Trke -olan mukabili -gil kelimesininolmas ihtimali zerinde de durulmutur.9 Bu kelime ve farkl telaffuzlar

zerine aada bilgi verilecektir.

7KAGARLI MAHMUD:Divn-Lugatit-Trk (DLT), C.I, s.4,30,393.8DLT, II, s.134,180,210.; Anadolu halk azlarnda bu anlama gelen kelimeler son yllarakadar bazyrelerde yaatlmtr. Ancak konunun hacmini aacaiin bu ekil teferruatlaragirilememitir. C.Y.9Z. Velidi TOGAN: Umum Trk Tarihine Giri, stanbul,1981, s.404, not 72.


5/34


B) Hunlar, Gktrkler ve Uygurlar Devrinde iiller

iil boyunun Trkistan corafyasnda erken dnemlerdekimevcudiyeti zerine daha ok efsanev rivayetlerden yararlanlabilir.Trkistandaki kadim Trklerden bahseden ran rivayetlerinde, meselaDakk (930-980) ve Firdevsnin eserinde,10iil ve Karluk Trk boylarnnhakim olduu bir Trk devletinden bahsedilmi, bu devletin bykhkmdarolarak gsterilen Afrasyb (Alp Er Tonga) ise Trk-iil Hakanolarak sunulmutur. Devlete hakim iillere Karluklarn da boyun ediiiddia edilmitir. Bu devletin nemli merkezlerinin Isk-gln batsndakiKokar-ba (Krgzistan), Bey-kent, Kagar vb. vilayetler olduu ileri

srlmtr.11

Bunun doruluunun teyidine ihtiya duyulsa bile, bu griillerin en azndan X. yzylda adalarolan ranlyazarlarn dikkatiniekecek dzeyde bir g ve ne sahip olduklarn ifade etmesi bakmndankayda deerdir.

Erken devirlerde iillerin, muhtelif eski dnya lkelerinde grlenTrk kabileleri iinde en balarda zikredildiklerine dair kaytlarnmevcudiyeti zerine ve bu kaytlarda geen giller ile Dou Avrupadaok eskiden beri yaadklar bilinen Asgillerin esasen iiller olduunadair tezler ileri srlmtr. Yine iillerin eski zamanlarda HazarDenizinin kuzeyinde yaam olduklar, bunlarn bir kolunun tilBulgarlarnn kabilelerinden Egiller/skiller olduu zerinde de

durulmutur.

12

Orhun Kitabelerinde zgil eklinde tesadf olunup, mehul bir kavim

ismi olarak gsterilen bu adn, hakikatte iil boy adndan baka bir eyolmadeklinde bir deerlendirme yaplabilir. Anlaldkadaryla VII. veVIII. yzyllarda zgil adkaynaklarda sk sk grlrken sonraki asrlardaiil ad ne kmtr. zgiller, Dou Gktrk Devleti hkmdar lKaann tutsak drlerek ine gtrlmesi zerine M.630 ylbaharnda

10 XI. yzyl balarnda kaleme alp Gazneli hkmdar Sultan Mahmuda sunduu eseriehnmede Firdevs, ran-Turan savalarn anlatmtr. Bk. FRDEVS: ehname I-IV,ev. Necati LUGAL, Milli Eitim Basmevi, stanbul,1945-1968.11The Shahnama of Firdausi IV, Arthur George Warner and Edmond Warner, London,1909,

s.155.; Tadeusz KOWALSK: Les Turcs dans le Sahname, Rocznik Orientalistyczny, Tom,XV, Krakow,1949, p.84-97, ev. Harun GNGR, ehnamede Trkler, Erciyesniversitesi lahiyat Fakltesi Dergisi, Say: 1, YI 1, s.289-300.; TOGAN: Giri, s.19.; AlpEr Tonga hakknda bk., Faruk SMER: Trk Destanlar: Kara Hanllar`n Alp Er TongaDestan Trk DnyasTarih Dergisi(63), stanbul,1992, s.4-10.12TOGAN: Giri, s.37,158,418.; Bulgar skiller hakknda bk. Gy. GYRFFY: Tanulmnyoka Magyar llam eredetrl a Nemzetsegtl a Varmeg, Akademiai Kiado,Budapest,1959, s.76.Buradan naklen KAFESOLU: Trk Mill Kltr, Boazii Yay., 13. Bask, stanbul,1995,s.178.


6/34

Cevdet Yakupolu108

erkinlerinin idaresinde krk bin kiilik byk bir kafile halinde Tangimparatorluuna snmlard. in boyunduruu altnda uzun sre yaamayatahamml edemeyen bu boy, M.657li yllarda dier baz Trk boylar ile

birlikte ine ba kaldrmtr. zgiller in kaynaklarnda Hu-hsie olaraktelaffuz edilmiTrk boyuna mensup iki kabileden biri (Ssu-chieh) olarakgsterilmilerdir. Gktrk kaanKapgan devrinde M.715 ylnda Gktrkordular zgilleri bozguna uratmt. Bu topluluk bunun zerine ininhimayesini kabul etmiti.13

Gktrk lkesinde yaayan zgiller ile Ak-hun kabileleri arasnda adgeen Askil/Eskil ve Bulgar boyu olarak tantlan skil acaba aynkavim

midir? Bu husus gerekten tartma konusu olmutur. Reideddinin eskiUygur memleketindeki on nehirden birinin ismi olarak verdii gil/glkelimesi de iillere balanmtr. Gktrkler devrinde Orta ve DouAsyada gruplaan topluluklar arasnda u-ye adnalmbir kabilenin deiilleri gstermiolmasihtimal dahilindedir.14

iil kelimesinin kkenini aradmz erken dnemlerdeki Asgil/Askil/ Azgil/ gil/ skil/ zgil/ Eskil/ Egil vb. telaffuzlarn, birbirine yaknsyleni ve yazl zelliklerine sahip olmas gerekten dikkate deer

bulunmaktadr.

Gktrk Devleti zamannda Kagar ve Karaar gibi yerlerde, sonralarKarahanllarn ecdad olarak tesmiye olunacak hanlar, Yldz yaylalar ile

Tekes havzasnda yaayan Yama ve iil boylarna dayanyorlard. Buhanlar Yama ve iil hakan isimleriyle maruf olmulard. Hatta Bizanskaynaklarnda Gktrk hakanlarndan, iil hkmdar diye bahsedildiiileri srlmtr. Togann iddiasna gre iil boyu, Karluk ve Yamalarla

birlikte Gktrk ve Karahanl lkesinde mevki itibariyle o kadar nekmtki, Trk tresi gerei hakanlar, bu kabilelerin kzlarile evlenmiler,mesul devlet adamlarekseriyetle yine bu boylar arasndan seilmitir.15

Gktrklerin birinci paralanma devirlerinde M.630 ylndaSemerkant ziyaret eden inli Hen ang (Hiuent-shang)a gre, budnemde Semerkant hkmdarnn ordusu cesur ve fedakar Tchie-kie (iil)kavmine mensuptu.16Bu bilgi Semerkant hkmdarnn ordusunun tamamen

iillerden olutuu eklinde yorumlanmamal

d

r. Ancak iil boyu bu ordu13Ahmet TAAIL: GktrklerII, TTK, Ankara,1999, s.43,44,57.; III, TTK, Ankara,2004,s.35.14 KPRL: Trk Edebiyatnda lk Mutasavvflar, Ankara,1991, s.135, not 20.;KAFESOLU: Trk Mill Kltr, s.87,91,122,208, not 400, 884.15TOGAN: Giri, s.58,113,132.16Nazmiye TOGAN, Hen anga Gre Peygamberin anda Orta Asya,slam TetkikleriEnstits DergisiIV/1-2, (stanbul,1964), s.37, not 20.; TOGAN: Giri, s.436, not 66.


7/34


ierisinde o kadar etkin olmutur ki, orduya kendi boy adn vermeyibaarmtr. leride grlecei zere Karahanllar devrinde de benzer birdurum sz konusu olacaktr.

Gktrklerden sonra tken merkezli olarak ortaya kan Byk UygurKaanl dneminde iil ad, Uygur kaan Moyenor (Mo-yen-cho)tarafndan M.759-760ta diktirilen ine-Usu Yaztnda kavim ad olarakgemektedir. Bu kayttaki cmle u ekildedir: On birinci ayn yirmisindeKara Bulukun dousundaki Sukak yul (Ceylan Pnar) (mevkiinde) iilTutuk (iillerin asker valisi)17Buna gre Uygurlar devrinde bir ksmiiller Uygur lkesi snriinde yaamakta olup, balarnda asker bir vali

veya bir boy beyi bulunuyordu.Gktrkler ve Uygurlar devrinde iillerin Karluk boyuna tabi

kabilelerden olduu hususunda kaynaklar neredeyse hemfikirdir. Arapseyyaherefz-Zamn Tahir El-Merveznin H.514/ 1120 M. tarihlerindekaleme aldTabiul-Hayavn18adleserindeki bir kayda gre Karluklar( ), Altn Da denilen Tunus/Tunis ? () Danda yani Orhun

blgesinde ikamet etmekte idiler. Karluklar, Tokuz-guz ()/ Dokuz-ouzlar yani Uygurlarn tabiiyeti altnda olup, bunlara kargerekletirdikleri ba kaldrma hareketinde baarl olamayarak BatyaTrgi ? lkesine ( ) g etmek zorunda kalmlard. BlgedeTrgihkmdarzerinde bir sreliine siyasi hakimiyet kuran Karluklar,

tedricen slam topraklar

na doru kaym

lar, ancak bu s

ralarda siyasi vekavm birliklerini koruyamayarak, neticede dokuz ayrboya ayrlmlardki,bunlarn n iiller oluturmaktayd.19 Bu durumdan yani Karluklarnzayflamasndan istifade eden iillerin, zamanla mstakil bir kavim halinegelmiolduklaranlalmaktadr.

17 Erhan AYDIN: ine Usu Yaztnda Hayvan Adlaryla Kurulmu Yer Adlar zerinencelemeler, Turkish Studies/ Trkoloji Aratrmalar, 3/1, K2008 (Dede Korkut Dosyas),s.204.18Bu eserin tantmiin bk. Esin KAHYA: Sharaf al-Zaman Tahir Marvazi, On China, theTurks and India(Trans. V. Minorsky), London 1942, OTAM, S.4, Ankara, Ocak 1993, s.701-

704.; Merveznin esasen bir seyyah olmad ve ine de hi gitmedii iddias iin bk. L.Giles and L. D. Barnett: Sharaf al-Zamn Thir Marvazon China, the Turks, and India by V.Minorsky,Bulletin of the School of Oriental and African Studies, University of London, Vol.11, No. 1 (1943), p.232.19Karluklarn dier boylarnoluturan topluluklar Baskil (), Bulak, Tukhsi (Tuhsi) veGergin/Ggercin () adlarn tamakta idi Bk. Sharaf al-zamn Tahir Marvazi onChina, the Turks and India, Arabic text (circa 1120) with an English translation andcommentary by V. Minorsky, (James G. Forlong Fund, Vol. XXII) London: Royal AsiaticSociety,1942, p.31 (Arabic text 19).


8/34

Cevdet Yakupolu110

in kaynaklarnda da Karluklara bal boy olarak Bulak, Tuhsi(Tohsi/Tukhsi/Tokhsi) ve iiller (Chih-Chi) gsterilmi; bunlarn nceTanrDalarnn kuzey eteklerinde ve sonra da Altaylarn batsndaki Karartive Tarbagatay havalisinde yaadklarbelirtilmitir.20

Avfnin Cavmiul-Hikyt21 adl eserinde de Karluk-iilmnasebetinin alt izilmitir. Buna gre, Gktrklerden ok sonrakidnemlerde, slm dnyasnda Karluklarn dokuz boydan olutuu ve

bunlarn kabilesini iillerin meydana getirdii gerei bilinmekte idi.

Bu devirlerde iillerin babuu kaynaklara gre Tksin igil () unvann tamakta idi.22 iillerin hkmdarna sonraki dnemlerdeise Tign-i iil dendii de iddia edilmitir.23

C) Karahanllar, Gazneliler ve Seluklular Devrinde iiller

IX. yzyl ortasnda Dou ve Bat Trkistan sahasnda teekkl edenKarahanl Devletinin kurulu ve gelime aamasnda iil boyu etkin roloynamtr.24 Hatta Karahanl slalesinin menei ile ilgili baz ilimadamlarnca ortaya konulmufaraziyelerden birine gre, bu slale iilleremensuptu.25 Barthold, iillerin Bat Trkistan sahasna Karahanllarla

20 Liu Wei-hsin, Chien Po-Chien 1995, s.72.den naklen Varis ABDURAHMAN: OrtaAsyadaki Bir Ksm Trk Yer Adlarve Bu Yerlerin Tarih Sre erisindeki Siyasi Durumuzerine, ada Trklk Aratrmalar Sempozyumu, Mays 2002, A.. Dil ve Tarih-Corafya Fakltesi, (Ankara,2004), s.212.; Karluklara balbu iil boyu kaynaklarda farkltelaffuzlarda gsterilmitir. Bunlardan biri e-se/ e-se (veya i-szu) eklinde idi. Bununiil ve belki -il olarak okunmasicap eder. KAFESOLU: Trk Mill Kltr, s.137.;iil ad bilimsel literatrde Latin harfleri ile de farkl ekillerde yazlmtr: igil, iil,iyil, iyl, yil, yyl, Chigil, Chigiley, Chihil, Chiyal, Cigil, Cikil, Djikil, Jigil, Jikil vb.21Buhara doumlu olup, Mool istilas srasnda Hindistana gen ve Delhide vefat etmibulunan Seyyidddin (Nreddin) Muhammed b. Muhammed b. Yahya b. Tahir b. Osman El-Avf El-Buhar, eserini M.1233lerden nce tamamlamtr. Bu eserin neri, mellifin hayat,dier eserleri ve ada olduu devlet adamlar hakknda bk. Sayyid ad-din MuhammadAVF: Cavmi al-Hikyt ve Lavmi ar-Rivyt, Tashih: Muhammed Mun, aphana-iDanigah, Tahran,1335, C.I, s.16-74. Kr. M. F. KPRL: Avf Md. MEB. A. II,stanbul,1979, s.22-23.22 SMER: ehircilik, s.55.; SMER: Trk Devletleri Tarihinde ahs Adlar, TDAV.,stanbul,1999, s.107-108.; Kagarlya gre Tksin, Handan derece daha aa derecede

bulunan kiilerin tadunvand. Bk. DLT I, s.437.23Mcmelt-Tevrhten naklen EEN: Trkler, s.35.24Karahanldevletinin kuruluu, devlet tekilatve bu devlet bnyesinde slamiyetin yaylhakknda bk. O. PRITSAK: Karahanllar, A, VI, stanbul,1953, s.251-273.; Reat GEN:KarahanlDevlet Tekilat, Kltr BakanlYay., Ankara,1981.; Ali b. Salih El-MuheymidKarahanllar ve slamn Yaylmasndaki Katklar, ev. Ali AKSU, Cumhuriyetniversitesilahiyat Fakltesi Dergisi5 (1) 2001, s.281-309.25Dou Trkistanlolup, bilahare Trkiyeye gmve Karahanllar Tarihi zerine bir eserkaleme almbulunan HacYakup Anat, Karahanl hanedannn kurucusu olan Trk boylar


9/34


birlikte gtn ileri srmtr.26Bu faraziye doru olsun veya olmasn,IX. ve X. yzyllarda Karahanl Devleti halklarnn ana ktlesini Karluk,Yama ve Tuhsilerle birlikte iiller oluturmakta idi. Bu boylar, Karahanllkesinin sosyal ve kltrel dinamiklerini ortaya koymulardr. yle kiKarluk, Yama ve iil boylarnn lehelerinin eski Uygur dili ile karmasneticesinde Karahanl (Hakaniye) Trkesi olumutur. iillerin bykksm, yukarda ismi geen boylarla birlikte slamiyeti kabul ederek, bualanda ilk byk boylar arasnda adndan sz ettirmitir.

Karahanllar devrinde iillerin ongununun Arslan olduu kabuledilmitir.27

iiller, kalabalk nfuslarve bol servetlerinden dolay, X. yzylda damstakil bir Trk kavmi konumunda idiler. Bunlar, Karahanllar devrindeTrkistanda geni bir alana dalmlard. Eski Trk destan rivayetlerinde

bu boy, konar-ger olarak Talas, u (uy) ve li havzalarnda yayor

hakkndaki deerlendirmesinin sonucunda, bu slalenin Uygurlar olmas gerektii kanaatineulam ve iillerin bu hanedanla sadece tabilik-metbuluk stats eklinde bir bannolabileceini iddia etmitir. Bu deerlendirmeler iin bk. Hac YAKUP ANAT- AhmetALMAZ:Karahanllar Tarihi, Oku Yaynlar, stanbul,2003, s.37-62.26 BARTHOLD: Mool stilsna Kadar Trkistan, Ankara,1990, s.338, not 898.;Bartholdun Trkistandaki Trk boylarve bunlar iinde iillerle ilgili deerlendirmesi iinayrca bk. Turks,EI2(E. J. Brills First Encyclopadia of Islam 1913-1936. Edited by M. ThHOUSTMA) VIII, s.900-908.; W. Barthold; Theodor Menzel; Hans Heinrich Schaeder: 12Vorlesungen ber die Geschichte der Trken Mittelasiens, Die Welt des Islams, Bd. 17,Beiband zu Band 14-17. 12 Vorlesungen ber die Geschichte der Trken Mittelasiens (1935),p.76-78,95,96,119.27 IX. yzylda Karahanl lkesindeki Karluklarn; iil ve Yama boylar olmak zere ikiblmden mteekkil olduu, bu boylarn kendi kaanlarnn bulunduu ve douda Kagar ileBalasagunda oturan iil kabilesi kaannn Arslan Kara-Hakan unvann tad iddiaedilmitir. Bk. S. G. KLYASHTORNY, T. I. SULTANOV: States And Peoples Of TheEurasian Steppe, St. Petersburg, 2004, s.118.; Trkistandaki Trk kabileleri arasnda ongunolarak Arslann kullanm yaygnlve iil boyunun bu ongunu benimsemesi hakknda bk.. ZUEV: Early Trks: Sketches of history and ideology, Almaty, Daik-Press, 2002,p.193,203,207,210,221.; Gktrkler devrinin sonlarnda BatTrkistanda Ferganayynetengl prenslerden Arslan Tarqan (Arslan Tarhan) ad ile mukayese edilen ve kendisindenigilarslan il tirgg alp buryuan alp tarqan bg unvanlaryla bahsedilen iil Arslan iin

bk. W. B. HENNING: Argi and the Tokharians,Bulletin of the School of Oriental Studies,University of London, Vol. 9, No. 3 (1938), p.552.; Kr. UluTrkten bakanki iil Arslanil Tikl Alp Burguan Alp Tarhan Bey ilentk ugrna; H. Ziya LKEN: Millet ve Tarihuuru, .. E.F. Yayn, stanbul,1948, s.338.; igil-Arslan l-Tirgk Alp Burghuan AlpTarhan Bek, Sergej G. KLYASHTORNYJ: Manichaean Monasteries in the Land ofArghu, Studia Manichaica, IV. Internationaler Kongre zum Manichismus, Berlin, 14-18Juli 1997, p.378.; Baka bir kayda gre ise iillerin ongunu Kei olarak gsterilmitir. Bk.Murat URAZ: Trk Mitolojisi, Hsntabiat Matbaas, stanbul,1967, s.169.; Anat, bu onguniddiasnn geersizliini ne srmtr. Bk. ANAT: a.g.e., s.41.


10/34

Cevdet Yakupolu112

gsterilmekte idi28 ki, ada yerli yabanc btn kaynaklar iillerin bublgelerde yaam olduunu teyit etmilerdir. Bilhassa Makdis(Mukaddes), Mervez, Gerdz, KagarlMahmud, Avf, Kazvn, Eb Dulefgibi Trk ve slam mellifleri ile Mcmelt-tevrih ve Huddl-lem gibislam kaynaklar, kendi devirleri veya ncelerine ait Trk lkeleri vekabilelerinden bahsederken, iilleri mutlak surette zikretmilerdir. Ancakkaynaklarda iillerin Trkistan corafyasndaki memleketlerinin snrlarve bu boyun evresinde yaayan komular hakknda birbiri ile elikili

bilgiler verilmitir. Bunun sebebi, konar-ger bir hayat srdren Trkboylarnn sk sk yer deitirmesi olmaldr.

Her eye ramen iillerin, Karahanllar devrinde bugnk Krgzistansnrlariinde bulunan Isk-gl/ Issk-gln evresinde, zellikle gney vegneybatsnda, Tarz, Barsgan, Kagar havalilerinde ve Maverannehirdeadlarndan bahsettirdikleri grlmektedir. iillerin bu topraklardaGktrkler andan beri yaadklarndan daha nce bahsedilmiti.

Karahanllar devrinde X. yzyl ilk yarsnda SmnoullarhkmdarNasr b. Ahmed (M.914-943) devrinde Buharadan ine seyahat eden EbDulef Misar b. Mhelhil, getii yollar zerindeki Trk kabileleri iindeBeenekler (Peenekler)den sonra iillerin yurduna da uramtr. Onunverdii bilgiye gre29iiller; arpa, burak ve koyun eti tketirlerdi. Devekesmezlerdi ve sr etine de rabet etmezlerdi. lkelerinde deve ve sr

(kz) pek beslenmezdi. Giyimleri sof ve krkten ibaretti. Baka k

yafetlereaz rastlanrd. iil erkek ve kadnlar parlak yzl, gzel grnmlinsanlard. iil lkesinde Hristiyan da yok denecek kadar azd. BunlarMecs de deillerdi. Umumiyetle Sheyl, Zhal, kizler, Bykay,Kkay ve olak burcu yldzlarn kutsal kabul etmekte idiler. obanyldznise hepsinden kutsal sayarlard. iiller geniyrekli insanlar olup,kalplerinde ktlk fikri yoktur. Nikh konusunda ise biraz genimezheplidirler, ok yakn akrabalar izdivac kabul ederler. iillerin

balarnda hkmdarlar yoktur, ancak lkelerinde huzur ve asayi

28TOGAN: Giri, s.22,27,44.29 Zekeriya KTAPI: Dou Trkistan ve Uygur Trkleri Arasnda slamiyet, Konya,2005,

s.269,280.; Kr. KPRL: Mutasavvflar, s.126-127, not 10.; Yusuf Ziya (YRKAN):Onuncu Asr ptidalarnda Yazlm Olan Eb Dulef Seyahatnmesine Nazaran OrtaAsyada Trk Boylar ve Bunlarn Din ve Coraf Vaziyetleri, Drlfnn lahiyatFakltesi Mecmuas, Sene: 5, Say: 22, Brhanettin Matbaas, (stanbul,1932), s.59-60.;SMER: ehircilik, s.69-70.; Mool devri tarihilerinden Kazvn (.1283 M.) de, M.1275tetamamladArapa coraf eserinde Eb Dulefin verdii bilgileri tekrarlar. Bk. KAZVN,Zekeriyy b. Muhammed b. Mahmd Eb Yahya: sar el-Bild ve Ahbr el-Ibd, DaruSader Yay., Beyrut,1380 (1960), s.582den naklen EEN: Trkler, s.151.; Mellifin hayatiin bk. Kazvn Md. MEB. A. VI, stanbul, s.528-532.


11/34


mevcuttur. iiller ahap ve kilden evlerde otururlar. Civarda bulunan Trkboylariilleri kskanrlar.

Bu bilgileri veren Eb Dulef, emniyet ve bolluk iinde iil lkesindekrk gn boyunca yol aldklarn da ifade etmitir. Eb Dulefin yolculuusrasnda rastladiillerin, o yllarda halen konar-gerlii devam ettirenve henz slamiyete intisap etmemi, ekseriyetle eski Gktanr inancnvedolaysyla yer-su kltn devam ettiren kabileler olduu anlalmaktadr.Ayrca burada unu da ifade etmek gerekir ki, blge kltrne yabancolanseyyah, muhtemelen Trk lkelerinde kadnn gndelik ilerde, hattasavalarda daima erinin yannda olmasn ve yabanc erkeklerle, yolcu ve

misafirlerle konuup onlara ikramda bulunmasn, yani Trk kadnlarnnkendilerini erkeklerden gizlememelerini, hatta Trklerde gerekletirilenakraba evliliklerini yadrgamgrnmektedir.

X. asr balarnda Trkistanda yaayan Trk boylarndan bahsedenmelliflerden biri olan bn Hurdadbih (.912 M.)in Kitbul-Meslik vel-Memlik adleserinde inden itibaren Dokuz Guz (Ouz), Tibet, Karluk,Keymak (Kimek), Guz (Ouz), r, Becnk (Peenek), Trke, Hfah(Kpak), Hrhz (Krgz) gibi Trk kabilelerinin ad gemekte olmasnaramen, eserde dorudan doruya iil telaffuzuna rast gelinememitir.Burada zikri geen rn hakikatte iil boyunu temsil ettii nesrlmtr. nk bn Fakihin eserinde r boyu gememektedir.30

Dier yandan iil ve Yama gibi boylar

n zerine bir mddet egemenolduklar grlen Krgzlardan dolay, en azndan baz blgelerde iiladnn, yerini Krgz boy adna braktna dair de bir grbulunmaktadr.31Bu grdoru ise elbette iillerin bazkaynaklarda zikredilmemesi tabii

bir hadise grlmelidir.

Karahanllar devrinde X. yzyl boyunca iillerin memleketininevresinde Karluklar, Tuhsiler, ve Krgzlar yaamakta idi. Huddl-lemegre32 Krgzlar, iil memleketinin kuzeyinde; Tuhsiler, gneyinde ve

batsnda; Karluklar ise, iillerle i ie bir ekilde iillerin dousundayayorlard. iiller adrlarda ve keeden yaplm kulbelerde ikamet

30 YRKAN: Mslman Corafyaclarn Gzyle Ortaada Trkler Trklerin Yaad

ve Trklere Komu Blgeler Haz. Mehmet eker, Ali Erturul vd., stanbul 2004, s.365.31Z. V. TOGAN: Ouz Destan, Reideddin Ouznmesi, Tercme ve Tahlili, stanbul, 1972,s.97.32 Mellifi bilinmeyen bir eser olan ve H.372/ 982-983 M. ylnda tamamlanm bulunanHuddl-lem zerine deiik almalar ve yaynlar yaplmtr. Bunlardan balcalar;Hudd al-lam/The Regions Of The World, ng. ev. V. Minorsky, Yay. E. J. W. GibbMemorial, London,1937.; 2. Bask, London,1970.; Huddl-lem Minel-Merik lel-Marib, Farsa ev. Minihr Sotudeh, Tahran,1962.; Trke ev. Abdullah DUMAN,Murat AARI, stanbul, 2008.


12/34

Cevdet Yakupolu114

etmekte idiler. Geim kaynaklarise sr, koyun ve at yetitiricilii idi. Hotabiatl ve iyi huylu bu insanlar yldzlardan bazlarn kutsal kabulediyorlard. Bunlarn kendi hkmdarlar olmayp, Hrhz (Krgz)hkmdarna tabi idiler.33 iillerle ilgili, daha nce zikri geen EbDulefin verdii bilgilerle Huddl-lemin verdii malumatkarlatrldnda, iiller hakknda bu iki kaynan naklettikleri bilgilerhemen heme ayndr. Ancak bu kaynaklardan birincisinde iillerin sryetitirmedii ve etini de yemedikleri iddias bulunurken, ikinci kaynaktaiillerin sr yetitirdii ne srlmtr. Bu elikinin nedeni, seyahatiesnasnda grd iil topluluunun besledii hayvanlar arasnda Eb

Dulefin s

r gremeyii olabilir. Huddl-lemin mellifi ise konu ileilgili bilgiyi farklbir kaynaktan almolmaldr.

Avfnin daha nce ad geen eserinde Karluklarla birlikte iilkabilelerinin Trkistann her yerine dalm olduklarndan bahsedilmekteve yukarda zikredilen iki kaynakta verilen bilgiler genel manasyla destek

bulmaktadr. Avfinin ifadelerine gre, Karluklarla karm bulunaniillerin kyleri ve evleri yoktu. Bunlar ormanlarda, aalk ve sulakalanlarda otururlar; at, sr ve koyun beslerlerdi. Memleketlerinde deve vetuz bulunmazd. Tuzu onlara tccarlar satarlard. Bu kabilelerin temel ihtiyamaddeleri yazn at st ve kn ise kurutulmuet yani pastrma idi. Karlukve iil memleketine ok kar yad bilgisi de mellif tarafndan ilaveedilmitir.34

XI. yzyl ilk yars melliflerinden Gerdz35 de, Isk-gl ve Barsganevrelerinde nehir kenarlarnda ve dalarn eteklerinde kalabalk nfusluiil boyundan ve adrlarndan bahsetmitir. Onun nakline gre Barsahlar(Barsganllar) iil lkesi ile komu idi. Bunlardan 3000 adam, adrlarileg edip iillerin iine yerlemiti, ancak bunlarn oturduu yer mamurtopraklar deildi. Yine Trkistanda Baygl (Beylilik) adlbir daa yakn

bir su kaynan geince, iillerin adrlar ile kapl bir alana klmaktaidi.36

33Huddl-lem, Trke eviri, s.53.34 AVF: Cavmiul-Hikyt, Ayasofya Ktp. Nr. 3167deki Trke tercmeden (v.489a)

naklen; EEN: Trkler, s.93.35Eb Sad Abdlhayy b. El-Dahhk b. Mahmud el-Gerdz-i Gaznev, M.1049-1052 yllararasnda Gaznede telif ettii Zeynl-Ahbr veya Tarih-i Gerdz olarak bilinen Farsamensur eserinde H.432/ 1041 M. ylna kadarki Trk corafyas ve zellikle Horasanhakknda bilgi verir. ranl bu mellif hakknda bk. W. BARTHOLD: Gerdz, A IV,M.E.B., s.766-767.; Fahrettin COKUNER: Gazneliler Dneminde Nesir, NshaYl: IV,Say: 13, Bahar, 2004, s.49.36 GERDZ: Zeyn'l-Ahbr, Nr. Abdlhayy Habb, Kabil,1324, (Tahran,1347/1928);s.265-266,279den naklen Eref BUHARALI: iiller, Ankara niversitesi Tarih


13/34


Bu bilgilere gre iiller, Karluklarla ve dier baz boylarla birlikteTrkistanda konar-ger kltr yaatan en byk kabilelerdendi ve balcageim kaynaklar hayvanclkt. Memleketlerinde hesaba gelmez saydaadrlara sahip olan iillerin, bu lde de at ve koyun besledikleri kesindive sr cinsine daha az ilgi gstermi olmalar da Bozkrn artlar gznnde bulundurulduunda tabii idi. Ancak Avfye dayanarak, iillerinormanlk ve sulak alanlarda byk ba hayvan yetitirdiklerini de kabuleimkn vardr. Bu durumda iiller hem bozkrda, hem ehir ve kasabalardave hem de ormanlk, sulak alanlarda meskn durumda idi. Onlarn Trkistancorafyasnda ne kadar geni bir sahada hareket alan oluturduklarn

grmemek mmkn deildir.Dier taraftan iillerin Trkistanda X. asrda yerleik dzeni nelde benimsedikleri ile ilgili az da olsa ipularbulunabilmitir. X. yzylson eyreinde eserini yazm bulunan Mukaddesnin Trkistan ehirlerihakknda verdii malumat arasnda, Karahanllar devrinde Heytal37 adverilen blge zerinde, halkMslman olarak bilinen Buhara, Semerkant,sficab, Fergana, zkent gibi ehirlerle birlikte iil (/ ) adl biryerleim yerinden de bahsedilmekte idi. Mamur, evresinde surlarolan vezengin bir halka sahip bu ehir38, Tarz/Traz (Talas)a yakn bir mesafede

bulunmakta idi.39Bahsi geen iil ehrinde o devirde iil halknn younolarak yaayp yaamad tam olarak bilinemese de, iil boyunun kendiadna bir ehir kuracak kadar da olsa yerleik dzene yabanc olmadna

dair bir tespit bizim iin nemlidir. Bu erevede iillerin X-XI.

AratrmalarDergisi, XV/26, (1990-1991), s.61.; EEN: Trkler, s.79,89.37 Gktrkler tarafndan hakimiyetlerine son verilen Ak Hunlar, Eftalitler olarak dabilinmektedir. slam kaynaklarnda bunlar Trklerden bir zmre kabul edilmi ve Heytaller(Heytle) olarak kayda geirilmitir. Yaadklarcorafya da aynisimle maruf olmutur. Bk.EL-BELZUR: Fthul-Bldn, ev. Mustafa FAYDA, Kltr Bakanl Yay.,Ankara,2002, s.585,608.38 W. B. Henning, bir almasnda Kagarl, Huddl-lem ve Makdis (Maqdisi)dennaklen Trkistandaki baz yer adlar zerine yapt tespitlerden birinde Tarz (Talas)yaknlarnda kk bir kasaba olarak igil-balq (iil-balk)tan bahsetmitir. O, dahasonra blgede Karahanllarn mhim merkezlerinden olan Balasagun yaknlarndaki birkasaba olarak da Ordu-knt (Ordu-kent)i gstermi, ayrca burasnn Kagar olarak dabilindiini dile getirmitir. Henning, bu iki yer adnbirletirerek Ordu-igil-knt eklinde

telaffuz etmitir. Bk. W. B. HENNING: Argi and the Tokharians, Bulletin of the School ofOriental Studies, University of London, Vol. 9, No. 3 (1938), p.552.39 Makdis olarak da bilinen Mukaddesnin, H.375/ 985 M. tarihinde tamamlam olduucorafya eserinin ad Kitbu Ahsenut-teksm f Marifetil-eklm (Kitbul-eklm)dir.Mukaddesnin bilgi verdii iil kenti ile dier slam ehir ve beldeleri iin bk. Al-MOQADDASI, Shams ad-dn AbAbdallah Mohammed ibn Ahmed ibn AbBekr al-Bannal-Basshr:Ahsenut-Teksm f Marifetil-Eklm, Ed. M. J. De GOEJE, Editio Secunda, E.J. Brill,1906, pp.261-273,274-275,276-284.; Mellif iin ayrca bk. J. H. KRAMERS:Mukaddes Md. MEB.A. VIII, stanbul,1987, s.562-563.


14/34

Cevdet Yakupolu116

yzyllarda Trkistan sahasnda sadece hayvanclkla uraan, adrlardaoturan konar-ger topluluklar olmadnn altn burada izmek gerekir.Ancak her eye ramen, iillerin kesif bir biimde yerleik dzene geileriXI-XIII. yzyllar arasnda olacaktr.40

XI. yzyl balarnda iillerin, Trkistann gneyinde bugnkAfganistan ve Kuzey Hindistanda egemenlik tesis etmi bulunan GazneliDevletinin ordusu iinde etkin olarak rol stlendii grlmektedir. iiller,Gazneli saray ve ordu gulmlararasnda en byk ekseriyeti tekil etmekteidi. Nitekim Gazneli Mahmud devrinin byk saray airi FerruhninDivannda Trk boylarndan en ok iillerin ad gemektedir. Ayn

dnem Gazneli saray airlerinden Minihrnin Divannda da saraykleleri arasnda Hotenliler ve Karluklarla birlikte iiller nekarlmtr.41

Gazneliler dnemi edeb metinlerinde de iiller yer bulmutur. Buradaiil kelimesi, daha ok rumuz veya mecaz eklinde kullanlmtr. Diertaraftan ehir ve soy adolarak da iile tesadf olunmaktadr.42

iiller, XI. yzyl boyunca ok gl bir topluluk olarak btnTrkistan corafyasnda adlarndan bahsettirmeye devam edeceklerdir.

Nitekim XI. yzylda Ouzlarn, kendi yurtlarnn dousunda kalan Ceyhunnehri kenarndan Yukarine kadar uzanan sahadaki btn Trklere toptaniil adnvermeleri bunu teyit etmektedir. Bu durum Kagarltarafndan

dile getirilmi, ancak bunun gerei yans

tmad

yani o havalidekiTrklerin hepsinin iil boyundan gelmedii de ayrca kendisi tarafndanbelirtilmitir.43Buna gre iillerin, Ouzlarn sosyal ve siyasi hayatlarndane denli etkin rol stlendikleri ve Trkistan corafyasnda ne kadar etkin birg oluturduklarortadadr.

XI. yzyl ikinci yarsnda Kagarl Mahmud, eserinde Trkistandakibyk Trk boylarndan bahsederken Trk, Trkmen, Ouz, Krgz, Karluk,Yama boylaryla birlikte iilleri de ilk sralarda zikretmi; Mslman olanKarluk, iil ve Yamalara balangta Trkmen denildiinikaydetmitir.44

40F. Smer, eski Trklerde ehircilik zerine yaptalmada iillere de bir blm ayrsa

da bu konuda fazla bir bilgiye ulaamadgrlmtr. Bk. SMER: ehircilik, s.69-70.41M. F. KPRL: Kay Kabilesi Hakknda Yeni Notlar,BelletenVIII/31, (1944), s.424-425,445.; Ferruhnin eseri iin bk. Ferruh: Dvn- Hakm Ferruh-yi Sstn, be-Ki-iMuhammed Debr Siyk, Tehrn, 1335.42Ahmet KARTAL: Gazneliler Dnemi Trk Kltr ve Trk Dili zerine Dnceler, V.Uluslar arasTrk Dili KurultaySempozyum Bildirileri II, 20-26 Eyll 2004, TDK, Ankara2004, s.1703.43DLT, I, s.394.44DLT, I, s.28,423,473.


15/34


Kagarlya gre iiller, Trklerden oyman addr. Bunlardanbirisi gebedir. Kuyas (Quys/Quyash/Kayas)ta otururlar. Kuyas,Barshann tesinde bir kasabadr. kinci bir grup iil topluluu Argu ehriTarz (Talas) yaknlarnda bulunan ve kalesi olan bir kasabada oturmaktadr.Bunlara da yukardaki gibi iiller denmekte idi. iil boyuna mensupnc bir topluluk ise Kagar yaknlarndaki bazkylerde yaamakta olup

bunlar da iil adile tesmiye olunmakta idi. Btn bu iil halklarnn birkaynaktan karak Trkistan corafyasna daldklarn ayn mellif iddiaetmitir.45Bu durumda iiller, eski BatGktrk lkesinde Karahanllarnyeni kurulduu yllarda kol halinde sre gelen tekilat yaplarnve eski

hareketli hayat tarzlar

n

Seluklular zaman

na kadar muhafaza etmilerdi.Bu bilgiler nda, XI. yzylda Trkistanda sakin iillerin bir

ksmnn kadim gelenekleri olan konar-ger kltr devam ettirdikleri, birksmnn ise blgenin mhim kasabalar civarnda kendi adlarna ky vekasabalar kurarak yerleik kltr benimsedikleri sonucuna varlabilir. Buerevede Kuyas/ Kayas ( ) iillerin meskn bulunduu nemliyerlerden biri idi.46Bahsedilen yzylda iillerin kadim yurtlarndan olanIsk-gl evresinde, bu boya mensup baz topluluklarn meskn bulunduuve bir ksmnn da halen konar-gerlii devam ettirdiine dair ipucu olarak,civarda onlara ait baz mezarlarn bulunmu olmas gsterilmitir. Bumezarlardaki llerin balar umumiyetle kuzeye konmutu. Mezarlardakiiskelet tipleri ise Mongoloid olmayp, Anadoludaki Trk tiplerine

benziyordu. Bu buluntular, Altaylar ve Yenisey Krgz blgesindeki ayndevre ait buluntularla byk bir yaknlk gstermekte idi. Bu mezarlarnhenz yerleik hayata gememi olan iillere ait olduu tahminedilmektedir.47

XI. yzylda iil Trklerinden bir bln, Yama ve Tuhsilerlebirlikte Trkistann byk nehirlerinden biri olan li Nehri civarnda dayaadklar veya geici bir sre iin bu nehir evresinde kladklar

45DLT, I, s.393-394.; Trkistanda Kuyas adl ayriskn birimi mevcuttu. Bunlar; SablKuyas, rng (Ak) Kuyas ve Kara Kuyas idi. Bk. R. GEN: KagarlMahmuda Gre XI.

Yzylda Trk Dnyas, TKAE Yay., Ankara,1997, s.35.46DLT, III, s.172.47 Ad geen gln kuzeyinde 1959lu yllarda yaplan kazlarn raporlar iin bk. L. P.Zyaplin, Srednevekovie kurgan na Isk-Kule, Trud Kirg. Arh-Etn. Ekspeditsii, II, 1959,s.139-154. Buradan naklen Bahaeddin GEL: slamiyetten nce Trk Kltr Tarihi, TTK,Ankara,1991, s.345.; Isk-gl ve evresinde yaplan arkeolojik kazlar ve buluntular hakkndabk. Alpaslan AIK: Krgzistandaki Kaz Blgeleri ve Bu Kazlarn Deerlendirilmesi,Krgzistan-Trkiye Manas niversitesi S.B.E. YaynlanmamY. Lisans Tezi, Bikek,2006,s.6-142.


16/34

Cevdet Yakupolu118

anlalmaktadr. Bu nehir, Kagarl tarafndan Ila ( ) olarakgsterilmitir.48

Bu yzylda iillerin oturduklaryerlere yakn mesafede sakin bulunanOuzlarn, iillerle husumet iinde olduklarn ve ou zamansavatklarnda KagarlMahmud sylemektedir. Hatta mellifin devrinde

bu dmanln ve savalarn halen devam ettii anlalmaktadr.49

Btn Trk boylarnn lkesini gezdiini ve onlarn dillerini,kltrlerini ok iyi bildiini bizzat kendisi ifade etmi bulunan KagarlMahmud, Trkistanda varlklarngsterdii Krgz, Kpak, Ouz, Tuhsi,

Urak, aruk ve Yama boylar ile birlikte iillerin de z Trke olarakyalnz bir dillerinin olduunu bildirmektedir. Onun verdii bilgiler sayesindeiil dili veya lehesi, gzmzn nnde canlandrlabilmektedir.Kagarlnn iil lehesi hakknda verdii izahattan; iillerin, OrhunKitabeleri lisanna ok yakn bir Dou Trkesi kullandklar ve zellikleYama, Tuhsi, Argu, Uygur leheleri ile iil lehesinin sk mnasebetiinde bulunduu ortaya kmaktadr.50

Kagarl, dier byk Trk boylarnda olduu gibi, iillerin dillerininzellikleri ile ilgili de bilgi vermi, konuyu pekitirici rnekler sunmutur.Mesela iil Trkleri, karn doydu anlamnda karn todhtdemektedirler. iil dilinde bulunan (zel) harfi Rm diyarna kadar olanYama ve dier baz

Trk boylar

n

n dilinde (ye) olmaktadr. Mesela,iillerin ayak olarak telaffuz ettikleri kelimeyi Kpak, Bulgar gibi Trkboylarazak, azk eklinde sylemekte idiler. iil Trkleri, Yamalar veTuhsilerle birlikte bazkelimeleri treye evirerek yani vardum, geldmeklinde sylerler.51

iillerin sosyal hayatnda veya dillerinde Ouzlara yabancgelen veyaOuzlar tarafndan ho karlanmayan unsurlar bulunmakta idi. Meselaiilcede Hakana veya Beye birisinin gelmesi haber verildii zaman oltegindi ( ) yani o hazr oldu, gelmek iin emir ald denilmekte idi.Ouzlar ise byle bir ifadeye kzmakta idiler. iilcede Hakann mektubu,ferman, buyruu anlamna gelen yarl kelimesini de Ouzlarn bilmediigrlyor. iilcede byklere, saylan kiilere hitapta kullanlan ve sen

anlamna gelen siz kelimesinin kullanmda Ouzlarda farklidi. iillersaygn kiilere siz, kklere sen diye hitap ederken Ouzlar bunun tam

48DLT, I, s.92.49DLT, I, s.394.50DLT, I, s.4,28,30.; KPRL:Mutasavvflar, s.134, not 20.51DLT, I, s.32.; II, s.33,48,49.; III, s.139.


17/34


tersini yapmakta idiler.52 Sonraki asrlardaki yakn mnasebetler, Ouzlehesinin iilceden etkilenmesine neden olmutur.

Bir nceki yzylda olduu gibi, XI. yzylda da iillerin Trkistandadevaml suretle i ie olduklar Trk topluluklarnn banda Ouzlardan

baka Karluk, Yama ve Tuhsiler gelmekte idi. Kagarlnn eserinde buboylar her zaman birlikte zikredilmitir. Kagarl tarafndan bir Trk boyuolarak gsterilen Tuhsilere Tuhsi iil dahi dendiini ad geen mellifsylemektedir.53

iillerin dier Trk boylar ile mtereken kullandklar kyafetleri,eya ve aletleri olsa da, dier taraftan bu boyun kendine has bir kyafetiolduu da Kagarlnn ifadelerinden anlalmaktadr. Nitekim Trkistandaiil klna girenlere yani iiller gibi giyinenlere de iil denildiiniKagarl kaydetmi ve ayriyeten iillenmek: iil klna girmek; Eriillendi: Adam iil klna girdi; iillemek: iillerden saymak,iillere nispet etmek gibi deyimleri de eserine almtr.54

iillerin kullandklarpabu veya ayakkabya baak denilmekte idi.Kagarl bu kelimenin iilce olduunu ve Ouzlarla Kpaklarn bukelimeye bir m getirerek bamak diye telaffuz ettiklerini zikretmitir.iilce olup, yine iiller tarafndan kullanlan samda ise ayaa giyilensandal yani bir eit pabu idi. iillerin balarna giydikleri tiftikten yaplan

beyaz bala veya brke ise kyma denilmekte idi.55

iil Trklerinin arclkla uraan gruplarnn var olduu veya arclkve bal retimine yabanc olmadklar sylenebilir. nk iiller arnnyapt bala ar ya demekte idiler.56 Kagarlnn iilce olarakkaydettii dier baz yiyeceklerin de iillerce bilindii byleceanlalmaktadr: Kugund(): Soan. K (): Susam, kn. Susamyana k ya denir. Smsmrak ( ,): Bir eit yemek. Ba

piirildikten sonra ufak ufak doranarak bir gvece konur. Baharatkartrlr ve zerine eki yourt dklr. Olmas iin bir mddet braklr,sonra yenir.57

iillerin gnlk hayatta kullandklar, isimlerinin iilce olduundananlalabilen baz eya ve aletlerin adlar da Kagarlnn eserinde

bulunmaktadr. Bunlardan en ilginci olarak, bu gn de Anadoluda ve hatta

52DLT, II, s.143.; III, s.42,124.53DLT, I, s.423.54DLT, I, s.394; II, s.269.; III, s.345.55DLT, I, s.378,418.; III, s.175.56DLT, I, s.87.57DLT, I, s.493.; III, s.121,136.


18/34

Cevdet Yakupolu120

neredeyse pek ok Trk topluluunda ayn telaffuzla kullanlan tfekkelimesi gsterilebilir. Kagarlbu kelimenin iilce olduunu belirtmive

bu aletin ne ie yaradn da tarif etmitir. Twek: Ya st aacnnveya buna benzer bir aacn kabuu boru gibi karlr. Sere kularnvurmak iin ierisine yuvarlak tane konularak atlr.58 Anadoluda sonyllara kadar Kastamonu blgesi kylerinde oturan Trk halk arasndayukarda tarif edildii gibi yaplan ve daha ok oyun iin ocuklar tarafndankullanlan alete patlangu denilmekte olup, bu gelenein belki Ouz

boylaryla birlikte blgeye gelen iiller yoluyla tandiddia edilebilir.59

iilce olarak gsterilen dier baz eya ve alet isimleri ise unlardr:

Kftu: Makas, krk.; Pistik (): Erilmek zere hazrlanm, atlmpamuk smei.; nek/ ek (): me, kutu.; Yab ): Eerin)stne ve altna konan kee, eer yast.; n (): Taht, sedir.; ebeng/ebi (): Kk demir omak, demir baston.; efen/ efe: Koyunkrklan makas, krk.60

Kagarl Mahmudun eserinde, onun tarafndan iilce olarakgsterilen bazhayvan isimleri de yer bulmutur: bgk (): bibik kuu.;umal(): Karnca.61; Mu: Kedi. Ouzlar buna etk ( ) derler.; Toy. yapanlar dilincedir harfini ): Toy kuu. Bu) Todhdahi derler.;Aya-yersg (): Yarasa.62

Kagarlya gre u kelimeler de iilcedir: Ulu ): Ky.; Ajun),): Orta) ): yle.; Ortu)): Dnya.; Aybaner: Kel adam.; Anda )her eyin ortas.; Li :): Salya, balgam.; tki: Bedel, karlk.63; Kum)Kum. Bunu Ouzlar bilmezler.; Budhun: Ahali, halk, avam.; Tlak:

58DLT, I, s.388.59Kastamonu merkez rencik ky Kavack mahallesinde ve dier merkez kylerinde dahaok ocuklar tarafndan oynanan patlangu oyununda ii yumuak ve oyulmaya/delinmeyemsait aalardan (yerel adyla Mmber aacndan) istifade edilirdi. Ba parmaktan dahakaln bir aa dalndan 25-30 cm. uzunluunda kesilen ksmn iinin yumuak olan zkarlr ve bylece ortasdelik bir aa elde edilmiolur. Yine ince ve dzgn aa dalndanbu delie uygun tka yaplr. Ard aacnn nohut byklndeki yemileri mermi olarakkullanlr. Tfek namlusu haline getirilen ii boborunun iine konan bu taneler tpa gc ilenamludan hzla frlatlr. Bu oyuncak silahla kulara vb. kk hayvanlara ya da cansz

hedeflere nian alnarak ocuklar bylece hoa vakit geirir. Bu oyun yrede 1990lara kadaryaatlmtr. Yre genleri artk bu aletin ne adndan ne de yapmndan haberdardr. C.Y.;Patlangu, eskiden Ara kazas kylerinde de ayn gayelerle imal edilip oyunlardaoynanmakta idi. Bunun iin bk. Nail TAN: ocukluumun Oyunlar, Mill Eitim, S.93,1/1990, s.12-17.60DLT, I, s.416,476.; II, s.290.; III, s.24,140,369,385.61DLT, I, s.110,448.62DLT, III, s.127,142,433.63DLT, I, s.62,77,116,118,124,127,128.


19/34


Kadnn avret yeri.; Namija (): Kadnn kz kardeinin kocas, bacanak.;Mendiri: Gelinle gveyinin geceleyin balarna para samak iin toplanlanyerin ad.64

KagarlMahmudun eserini kaleme aldyllarn hemen akabinde deiiller, Karahanllkesindeki rollerini icraya devam etmilerdir. iillerin,zellikle Karahanl ordusunda etkin olduklar anlalyor. Devlet, ihtiyaduyduunda snrlar iindeki Karluk ve iil boylarndan asker kuvvetlertemin etmekte idi. yle ki, iiller Karahanl lkesinde ve ordusundaylesine etkin halde bulunuyorlard ki, Seluklu kaynaklarnda Karahanllkesinin zellikle de Semerkant evresinin halkndan iilliler/ Cigilyn

) diye bahsedilme gerei duyulmutur. Sultan Alp Arslan devrinin)son gnlerinde Karahanllkesinden gelen elilerle ilgili bandan gelen birolay nakleden Seluklu veziri Nizamlmlkn bu elilerden bahsederkeniilliler tabirini kullanmasbuna bir rnek tekil etmektedir.65

Sultan Melikah devrinde (1072-1092) Karahanlordusundaki kalabalksaydaki iillerin reisi Aynddevle idi. O, Byk Seluklu sultanMelikahn Karahanl seferi srasnda (M.1089) sultann hizmetinegirmiti.66 Ancak iillerin bu sefer esnasnda Melikahn tutumundanmemnun olmadklar grlmektedir. Nitekim Nizmlmlkn naklettiinegre, Melikahn Semerkant ve zkente geldii gnlerde iiller veMaverannehir halk, Seluklu sultanna hitaben; sultann gelip gittii bu

uzun mddet iinde biz onun sofras

nda bir lokma bile yemek (ekmek)yemedik diyerek Seluklularn kendilerine kar olan ilgisizliini veSeluklu sultannn Hn- Yama67 geleneine riayet etmediini ikyetmahiyetinde dile getirmilerdi. yle ki bu sitem dolu sz, blgede uzun sreunutulmamt.68Bu rivayet, iillerin Trkistanda Karahanllar zamanndaolduu gibi, Seluklular devrinde de yine n planda bulunan mevkii sahibi

byk bir boy olduklarna veya en azndan bu yksek mevkilerinikaybetmek istemediklerine iaret saylabilir. Burada iillerin eski Trktresi dahilinde hareket ederek, Karahanl hkmdarlarnn titizlikle

64DLT, I, s.338,398,411,446,493.65NZMLMLK: Siysetnme, Haz. M. A. KYMEN, TTK, Ankara,1999, metin v.74b.,tercme s.69-70.; Kr. M. A. KYMEN: Byk Seluklu mparatorluu Tarihi III - AlpArslan ve Zaman, TTK, Ankara,1992, s.134-136.66 BARTHOLD: Mool stilsna Kadar Trkistan, Haz. H. Dursun YILDIZ, TTK,Ankara,1990, s.338-339.; Ahmet TAAIL: in Kaynaklarna Gre Eski Trk Boylar, TTK,Ankara,2004, s.58.67 Bu tabir iin bk. Ouz ADANIR: Kapitalizm ncesi Evrensel Kltr/ ZihniyettenGnmze Osmanlve tekiler, Dokuzeyll Yay., zmir, 2004, s.215-216,220-221.68NZMLMLK: Siysetnme, metin v.95b., tercme s.89.


20/34

Cevdet Yakupolu122

uyguladHakanlarn babalk vazifesi69rollerini Seluklu sultanlarnn dauygulamasgereinin altnizmiolmalarda dikkate deerdir.

iil askerinin reisi Aynddevle, Seluklu sultan Melikahtanumduunu bulamamtr. nk Melikah, ele geirdii Semerkanta nibolarak mid Eb Tahiri atam, ancak ehir halkve iil askerleri bu valiile anlaamam, kan atmalar yznden Eb Tahir Harezme ekilmitir.Semerkantta bulunan Aynddevle de Melikahn gazabndan korkarak,Karahanllarn At-ba ehri (kalesi) valisi ve Kagar hannn kardei olanYakup Teginden yardm istemitir. Ancak Yakup Tegin, blgeye gelipidareyi ele geirmi ve iillerin reisi Aynddevleyi ortadan kaldrmtr.

Bunun zerine, iiller ile Karahanldevlet otoritesi arasnda bir souklukyaanm, Sultan Melikah blge zerine yeniden sefere kmak zorundakalmtr (H.482/1189-1090 M.).70

Seluklularn Karahanllkesinde egemenliklerini kabul ettirdikleri budnemlerde, iillerin Maverannehirdeki mevcudiyetleri hakkndamuhtelif kaytlara ulalabilmektedir. Bunlardan birine gre, BykSeluklular devrinde Taberistan ve Crcan blgesi emirlerinden olupordusunda muhtelif milletlere mensup memlkleri istihdam etmi bulunanKeykvus b. skender, emrindeki Trk, Kfak (Kpak), Karluk, Gur,Hoten vb. memlklerinin asker ve fizik zelliklerinden bahsederken, iil

boyuna mensup memlklerin dierlerine nazaran daha gevek, tembel

olduklar

n

iddia etmitir.

71

Bu iddian

n doru olup olmad

bir yanabraklrsa; bu rivayet, iillerin XI. yzylda ve hatta daha nceleri eitlidevletlerin hizmetinde askerlik mesleini icra ettiklerine dair belge niteliitamaktadr.

Byk Seluklular devrinde teekkl etmeye balayan Harzemahlarhanedannn atasAnuteginin menei meselesi zerinde duran Kafesolu,72

69Bu gelenek iin bk. Osman TURAN: Trk Cihn Hakimiyeti Mefkresi Tarihi, BoaziiYay., 12. Bask, stanbul,1999, s.104-105.70iiller ve Melikahn seferi hakknda bk. BNL-ESR, Ebl-Hasan Ali El-Cezer: El-Kmil fit-Tarih, Mniriye Matbaas, Kahire,1348, C.VIII, s.149.; Kr. The CambridgeHistory of Iran V.5. The Saljuq and Mongol Periods, Edited by J. A. BOYLE, Cambridge

University Press, 1968, s.5,79,92-93.71 Ziyar-oullar hanedanna mensup olan Emr Unsurl-Mal Keykvus, eseriKabusnameyi H.475/1082 M. ylnda olu Giyln-ah iin yazmtr. Bu eser ilk nceGermiyanoullar devrinde ve daha sonra ise Osmanl hkmdar II. Murad (1421-1451)adna Mercimek Ahmed tarafndan Trkeye kazandrlmtr. Eser ve iil boyu iin bk.KEYKVUS:Kabusname, ev. Mercimek Ahmed, Gz. Ge. O. . GKYAY, Mill EitimBasmevi, stanbul,1966, s.148-149.; Kr.Kabusname, Ed. R. LEVY, GMNS, London,1951,s.64-65.72. KAFESOLU:Harzemahlar Devleti Tarihi, TTK, 3. Bask, Ankara,1992, s.42.


21/34


bu ahsn Seluklu ann mevki sahibi boylarndan iillere mensup olmaihtimaline ksaca deinmitir.

XII. yzylda iillerin Trkistan corafyasndaki durumlarnaydnlatmak, bir nceki yzyla gre daha zordur. XII. yzylda blgedekiiil topluluklarnn ekseriyetinin yerleik hayata getii sylenebilir. Diertaraftan Kara Htaylarn, Karahanl ve Seluklu lkesine girdii yllarda,kargaalk dolaysyla bu yerleik iillerden bazlarnn Batya dorugt da tahmin olunabilir. Her eye ramen bahsi geen yzyldaTrkistanda ve eski Gazne lkesinde adlarndan bahsettiren boylar arasndayine de iillere rastlamak mmkn olmutur. Nitekim XIII. yzyl balar

melliflerinden Fahreddin Mubrek-h73

, Tarihinde Trklerin sayszkabileleri olduundan bahsetmive bunlardan Trk, Yimek, Krgz, Karluk,Kala, Ouz, Hta, Urus, Uran, Hazar, Kpak gibi kabileler iinde iilleride zikretmitir.74

D) Mool stilasve Sonrasnda iiller

Cengiz Han tarafndan kurulan Trk-Mool imparatorluu,Trkistandaki Trk kabilelerini derinden etkilemitir. Mesela, Huddl-lemin ifadesine gre Yamalarn 1700 civarnda olduu sylenenoymaklar75 Mool istilas ile Trkistanda darmadan olmutu. Vaktiylekuvvetli bir camia olarak bilinen Karluk, Tuhsi ve iiller de, XIII. yzylilk yarsnda u ve Talas gibi havzalarda artk adlarndan bahsettiremez

olmular ve yerlerini yeni oymaklara brakmlard. Bunda Mool istilasnnbyk bir etkisi olmaldr. Neticede u havzasndaki ve dier yerlerdekiiil boylarnn izleri bir lde silinmi, bunlar dier Trk boylar ile

birlikte Bat ve Dou Trkistann, Maverannehrin meden ehirlerinegmek zorunda kalmlardr. iiller XIV. yzylda artk Trkistandaki

boy yaplarn kaybetmi, bunun yerine blgenin yerleik kltrn temsileden ehir Trkleri iindeki yerlerini almlard. iillerin terk ettiiyerlerini ise konar-ger dier Trk airetleri ve Mool boylar almtr.iillere mensup baz teekkllerin, Mool otoritesiyle birlikte DouTrkistana gp yerletiklerine dair de izler bulunmaktadr.76

73 Eserini M.1206 tarihinde eski Gazneli lkesinde tamamlayan Fahreddin Mbarekah(Muhammed ibn Mansur El-Merver-rd Es-Sddk), hayat ve eseri hakknda bk. Tarikh-iFakhrud-din Mubarakshah, Edit. E. Denison Ross, London,1927, p.-v.74Tarikh-i Fakhrud-din Mubarakshah, p.47.75Huddl-lem,Trke eviri, s.50.76TOGAN: Giri, s.82,133.; M.1444lerde Kansu, Dou Trkistan ve indeki Moollarlailgili olaylar iinde zikri geen the princes of Sha-chou and the Cigil Mongols iin bk.Henry SERRUYS: Sino-Mongol Relations During the Ming, 1967, s.349,399.


22/34

Cevdet Yakupolu124

lhanl mellifi Redddn, eserinde XIII. yzylda Moollardevrindeki Trk kabilelerini sayarken iillerden bahsetmemitir.77 Budurumda XIII. yzylda artk iillerin yerleik dzene mensup ehir halkolarak grld sylenebilir.

XII. ve XIII. yzyllar boyunca, Moollarn siyasi egemenliine giripBatya gen pek ok boy gibi, iillerin bir ksm da konar-ger birekilde Trkistan terk etmi; Mool devleti emrinde ve hizmetinde olarakkk oymaklar halinde Trkistan snrlar dna kmlar ve ran,Azerbaycan zerinden Anadolu topraklarna ulamlardr. Hatta Seluklulardevrinin balangcnda ilk Anadolu gleri esnasnda, zellikle Malazgirt

zaferinden sonra Anadoluya Trkmen ad verilen Ouz boylarylabirlikte, slam kaynaklarna Trk olarak gemi olan Karahanl veUygurlara tabi baz kabilelerin gelmi olduu da tarih bir hakikattir.78 Bukabileler iinde Karluk, Kanglve Basmillerle birlikte iiller de vard.

iil boyu, her ne kadar Trkistan corafyasndaki etkinliini kaybetsede, bu corafyada yaadnn delili olabilecek yer adlarn da arkasnda

brakmtr. Bu gnk Afganistann Kandehar ehrinin eski adiil-badidi.79Gaznelilerle Byk Seluklular arasndaki siyasi mcadeleler srasndaSeluklularn elinde bulunan ve Gazneliler tarafndan tahrip edilen iil-kent adl ehir de, yukarda zikri geen kentle ayn olmaldr.80 X. yzylmelliflerinden bn Havkal, Kitbul-Meslik vel-Memlik adleserinde81Hocend, Fergana blgeleri arasndaki nehirlerden ve yerleim yerlerinden

bahsederken, Cidgil adl iki yer ad zikretmitir. Bunlarn iilden bozmaadlar olduu ileri srlebilir. nk anlan blge iillerin meskn

bulunduu yerler arasndadr. Bu gn Bat, Dou ve Gney Trkistanda,Chikil (Azerbaycan), Ostrov-Chigil (Azerbaycan), Chikilchay(Azerbaycan), Kary-Chigil (zbekistan), Khaki Chigil (Bamyan,Afganistan) vb. adlarla kaytlbazyer adlarna tesadf olunmaktadr. iilile ilgili yeni yer ad kaytlarnn tespiti iin zbekistan, Azerbaycan,Trkmenistan, ran, Afganistan, in gibi lkelerle ilgili corafi taramalarnyaplmasgerekmektedir.

77 Redddin: Cami el-tavrh, Nr. Alizde-Arend, C.I, Bak,1957, s.89-351den naklenEEN: Trkler, s.155.78TOGAN: Giri, s.197-198.79A.g.e., s.408, not 76.80DGBT,VI, s.286.; Trkistanda iil boyu ve iil yerleim yerleri iin bk. ShamsiddinSirojiddin ogly KAMOLDDN:Ancent Trkc Toponyms Of The Mddle Asa, Main EditionIzdatelsko-Poligraficheskoi Of Joint-Stock Company Tashkent, Shark, 2006,s.33,45,60,64,68,75,77,92,93.; Ayrca Hindistan ve Gazneliler tarihinde zikri geen Mahd-iChigil iin bk. The History of India, as Told by its Own Historians: The MuhammedanPeriod, Ed. Henry Miers ELLIOT, John DOWSON, Trbner, 1869, s.85,497-499.81YRKAN:Mslman Corafyaclarn Gzyle Ortaada Trkler, s.187-188.


23/34


E) Edeb Eserlerde Gzelliin Sembol iil

Trk ve ran edeb eserlerinde iil daha ok Trkistandagzellikleriyle ve gzel kadnlaryla mehur bir ehir olarak tarif edilmi,gzeller vlrken, onlarn gzellii ou defa iil tabiri ile anlatlmtr.82Gazneli saraylarnda kaleme alnmeserlerde buna sk sk rastlanr.83

iil boyunun, XI. yzyla ait Trk ve slam edeb eserlerinde vgyedeer bir boy ad olarak gsterildii sylenebilir. Nitekim KagarlMahmudla ada byk Trk bilgini Yusuf Has Hcib Kutadgu Biligadl eserinin bir beytinde iil boyunu vm, iili kendisinden istifadeedilecek bilgi sahibi bir ahs veya boy adolarak gstermitir.84

Trk ve slam dnyasnda kaleme alnm Mevlnann eserlerinde(XIII. yy.) eyh Sadi-i iraznin Bostannda (XIII. yy.), Hfz-irazninDivannda (XIV. yy.)85, iil mumu, iil lambas, iil aydnl, iil gibi tabirlerle gzellik mefhumu ne karlmtr.86 zellikleMevlnnn eserlerinde iil gzelliinden ve iil boyundan

bahsedilmesi, XIII. yzyl Anadolu Trklk leminde iillerin yakndanbilindiine delalet etmektedir. Nitekim Mesnev ve Divan- Kebrde Trkboylarndan olarak Ouz, Trkmen, Kpak, Htay, Bulgar ve Yama ilebirlikte iil boyu da zikredilir.87

82 Bu konuda kaynaklar ilgin bilgiler vermilerdir: Tamam putperest olan iil halknnerkek ve kadnlar, kara kalkara gzl, gayet gzellerdi. Trkistanda nl nakkaMnininizdii naklarla ssl bir mabedin ad iil olup, bu mabedin ierisinde bulunan keidilberler, gzellikleriyle leme nm salmlard. iiller yamac ve kan dkc olmazellikleriyle de tarihe gemilerdir. Bk. Bir Srgn aheseri: Minnetken,NotlandrlmMetin, Keecizde zzet Molla, Haz. mr CEYLAN, Ozan YILMAZ, Sahaflar Kitap,stanbul,2007, s.111.83 Damgnden; klar iil ve Kandehar gzelleriyle can ve ruh oynadlar. Bk.KARTAL: a.g.m., s.1703.84 Bk. YUSUF HAS HCB: Kutadgu Bilig, ev. R. Rahmeti ARAT, 8. Bask, TTK,Ankara,2003, Beyit: 3491, s.255.85Hfiz, Master of Persian Poetry: A Critical Bibliography,English Translations Since theEighteenth Century, Parvin Loloi, Edit. I. B. Touris, London,2003, p.287.; Kr. Divan ofHafiz, Trans. Paul Smith, Edit. New Humanity Boks, 1986, Per. p.65, no 19, notes p.204,209.86(of that bright lamp of Chigil; of lights of fair Chigil; of the candle of Chigil; of that lamp

of Chigil; of the light (beauty) of Chigil; of Chigils Lamp)87Sen dayanmann, ayak diremenin tadnne bilirsin a sra gnll? Hele o iil gzelininakna dayanmak (sz konusu) olursa, Mesnev, Beyit: 3153.; hani bir ey, topraktanyaratlan insana iil gzelliini buldurdu., Mesnev, Beyit: 4132. Bk. Mesnev ve erhi,erheden. Abdlbki GLPINARLI, II, s.435,483; III, s.479.; Mevlnnn Dvn- Kebradleserinden: O iil mumunun ngnl de, can da anlayp sezemedikten sonra bu su,bu toprak o dzencinin gnl isteini nasl bilsinler?; Aknla iki dnyann hayalini deyakp yandrrm. Ben iil mumu oldum mu, bu iki pervne de yanp gider.; Mevlnnndier eserlerinde de benzer deyimler kullanlmtr. Kulundan bir nkte dinle ey iil


24/34

Cevdet Yakupolu126

F) Anadoluda iillerle lgili Yer-Topluluk Adlar

Trkistandan Anadoluya gp, bu corafyada kendi adlarnayerleim birimleri oluturarak, buralara kendi boy adlarn veren Ouztopluluklar dnda Kpak, Karluk, iil gibi boylara ait yer adlar dakaynaklardan tespit edilebilmektedir. Tapu-tahrir ve Vakf defterleri ile dier

baz kaynaklar bu konuda az da olsa malzeme iermektedir. AadaAnadoluda iillerle ilgili olan veya olmas kuvvetle muhtemel yeradlarnn bir listesi verilmitir:

iil Ky (Bey-ehri): Kr-ili nahiyesindedir.88Konyann Karapnarilesine 45 km. mesafedeki bugnk iil ky (Hotambucanda), bu yeradndevam ettirmektedir.

Aa (Aa) iil Ky (Bey-ehri): Hane: 53; Nefer: 91; Hasl:4796.89Bu ky, gnmzde Konyann Ilgn ilesine balAaiil adile

belde belediyelii konumundadr.90

Yukaru iil (Bey-ehri): Kr-ili nahiyesindedir. Hane: 72; Nefer: 124;Hasl: 9185.91Bu ky de, gnmzde Ilgna balolup, Yukariil ad ile

belde belediyelii konumundadr. Osmanl devrinde 1729larda IlgndaTatlar-hisar derbendinin dier ad olarak iil gsterilmitir. Yre ahalisiderbend beklemekle mkellefti.92Bu iskn biriminin Bey-ehri sancandakiiil adl kyden birini ifade ettii bellidir.

iil Ky (Kastamonu): Yrenin en eski kylerindendir. XV. yzylve sonrasnda Gl kazasna tabi idi. Bu kyde aynkazaya tabi Il-su Camiiiin 1 kta bahe (Hasl:100); ah Hatun vakfiin 1 kta zemin (Hasl: 50);Tursun olu Hasan Bey vakf iin 1 kta zemin (Hasl: 40) vakfta

bulunulmutu.93 Ky, bugn Kastamonu merkeze bal olup ehre 15 km.mesafededir ve iil adlbir mahallesi de bulunmaktadr.

iil ( ) Ky (Mara): 1563 tarihli Defter-i Mufassal- Liv-iMaraa gre, bu ky amlu-beldedir. Musa Haclu cemaatinin

gzeli!.. Bk. Aydn TANER: Mevln ilesinde Trk Milleti ve Devleti Fikri, OcakYaynlar, Ankara,1997, s.65-67,76.88BOA. TD. 387, s.51.89BOA. TD. 387, s.50.90Aaiil beldesinin tarih ve kltr zerine bir alma yapan Fahrettin Aliar, eserindeiillerin genel tarihi ile ilgili de bilgiler vermitir. Bk. Fahrettin ALAR: iil Trkleri veAaiil, Aaiil Belediyesi Yaynlar,2005.91BOA. TD. 387, s.51.92 C. ORHONLU: Osmanl mparatorluunda Derbend Tekilat, stanbul niversitesiEdebiyat Fakltesi Yayn,1967, s.121.93BOA. TD. 23M, s.117,127,138.;BOA. TD. 438, s.605,608,609.


25/34


tasarrufundadr (Neferan: 31; Bennk: 19; Mcerredan: 10; Nm-ift: 2).94Bugn Kahramanmaran Andrn ilesine bal Babikli kyne tabiiilciler (ikilli) ky ile merkeze bal iil ky mevcuttur. Buikincisinin eski adAvanuadr.

iil Mezras (Sivas): Sivas kazasndadr. Hane nfusugsterilmemitir.95

iil ( ) Mezras(Malatya): Taves mezrasyaknlarnda idi. (Hass-h, Hasl:100).96

iil ( ) Mezras (Mara): 1563 tarihli defterde ad gemektedir(Hasl:620).

97

iil-beli Derbendi (Karaman): Karaman-Konya yolu zerinde

bulunduu anlalmaktadr. Yredeki baz asayisizliklerden dolayM.1565kaytlarnda zikri gemektedir.98

iil-beli ( ) Yayla(Kastamonu): Takpr kazasna tabi olup,ahin-atky reayasnn tasarrufunda idi.99

iil-er ( ) Ky (Kastamonu): XV. yzyl ve sonrasndaKre-Devrekni tapu-tahrir ve vakf kaytlarnda gemektedir. Ky reayasKre madenine hizmet etmekte idi. 120 hanenin zerindeki nfusu ileyrenin byk ve en eski kyleri arasnda idi.100 Bugn iilerik ad ile

Kastamonunun Seydiler ilesine baldr.iil-olu Ky ve Yrkleri (Kastamonu): XV. yzylda Boy-ovas

(Boyabat) kazasna bal idi. Kayda gre, burada Yrkler oturmakta idi.Yine ayn kazada iil-olu adyla konar-ger Yrkler de bulunmaktaidi.101 Bu iki birimin ayn meneden geldii bellidir. Bu nedenle tek bir

balkta ele alnmtr.

94 Mara Tahrir Defteri (1563) I-II, Haz. Refet YNAN, Mesut ELBYK, A..Basmevi, Ankara,1988, s.170,878.95BOA. TD. 387, s.519.96Kanun Devri Malatya Tahrir Defteri (1560), Haz. Refet YINAN, Mesut ELBYK,Gazi nv. Yay., Ankara,1983, s.336,601.97MaraTahrir Defteri, s.465,895.985 NumaralMhimme Defteri(973/1565-1566), Tpkbasm, Babakanlk Devlet ArivleriGenel Mdrl, Yayn Nr. 21, Ankara,1994, hkm 247, tpkbasm s.107.99BOA. TD. 23M, s.706.100BOA. TD. 23M, s.147,167,188,245,307,309.; BOA. TD. 438, s.621,622,630,631,632,635.101BOA. TD. 23M, s.609.; BOA. TD. 438, s.669.


26/34

Cevdet Yakupolu128

iil-z Ky (Bolu): XVI. yzylda Mudurnuya bal olup, vakfkaytlarnda zikri gemektedir.102

iil-viran Mezras (Sivas): Hane: 3; Mcerred: 1; Sipahizde: 2.Hasl Divan: 720; Hasl Malikne: 700. Hastan gayri 15 muddluk yerlerivardr.103

iiller Ky (Saruhan): Grdos kazasndadr. Hane: 30; Mcerred.20; mam: 1; Muhassl: 1; Hasl: 4236.104Ky, bugn aynisimle ManisannGrdes ilesine balolup, ileye 16 km. mesafededir.

iill-par Mezras (Sivas): Sivas kazasnda Ovack mezras ile

birlikte gsterilmitir. Sipahizde: 3. Hasl: 500.105

Bu saylan yerleim birimleri haricinde, iil ad ile alakal olmas

muhtemel birka yer addaha ele alnabilir:

iilli (?) Ky(Kastamonu): XVI. yzyl balarnda Daday kazasnabal idi (Hane: 3, Mcerred: 2). Ayn kazada bir de ilene adl kybulunsa da, bu ismin iille bir ilgisinin olup olmadn tespit etmekgtr.106

iil ? / ilik ? Mezras(Khta): Khta nahiyesindedir. Hasl: 150.107

il/ iill ? ( ) Ky (ankr): Kurunluya tabi idi.108 iiladile mnasebeti tartlr.

Yukarda sayshi de az olmayan iille ilgili yerleim birimlerininbyk bir ksmnn Seluklu veya Beylikler anda kurulmuolduu, dierbir ifade ile gnmzden yedi-sekiz asr kadar nce teekkl etmibulunduu, ad geen bu yer adlar ile biraz daha aklk kazanmaktadr.Bahsi geen yer adlar haricinde Anadolu ehir, kasaba ve kyleri gezilipincelendiinde bu corafyada iillerden kalma dier baztarih, kltrel veetnografik malzemeye tesadf olunabilecei de bir hakikattir. Nitekim Karsyresinde adna igi Kilimi denilen, bugn artk dokunmayan verneklerine de pek rastlanmayan kilim eidine verilen igi adnn iil

102Bu kyde Osman olu shak Fakihin 8 muddluk yeri vakft(Hasl:120).BOA. TD. 438,s.557.103BOA. TD. 387, s.501.104BOA. TD. 166, s.352.; Bu kyn adM.1617 ylna ait Mhime defterinde de aynekildegemektedir. Bk. 82 NumaralMhime Defteri (1026-1027/1617-1618), zet, Transkripsiyon,ndeks ve Tpkbasm, Babakanlk Devlet Arivleri Genel Mdrl, Yayn Nr. 47,Ankara,2000, hkm 252, tpkbasm s.123.105BOA. TD. 387, s.503.106BOA. TD. 438, s.652,653,655,662.107BOA. TD. 387, s.925.108BOA. TD. 100, s.252.


27/34


boyunun Trkistandan Anadoluya tad kltr miraslarndan biri olmadurumu sz konusudur. Karsn Kazman kazasna bal ekilli (eilli)ky adnn da iilliden bozma olduu bellidir.

Anadoluda Dulkadiroullarbeyliine balRivan airetinin Mikilli,epni, Atmalgibi obalaryannda iilli adlbir obasda vard. ncedenG. Antepe bal olup daha sonra K. Maraa balanan Pazarck ilesievresindeki bazyerleim yeri sakinlerinin, kendilerinin de kabul ettii gibiTrkmen asll olduklarn, yrede oturduklar kylerden bir iki tanesininiil ky olduunu, bunlarn iilli olduklarnkabul ettiklerini ve bununlada ndklerini bildiren, yre zerine yaplm sosyolojik aratrmalar

bulunmaktadr.109

Trkistanda iken Ouzlarn iillere bakna dair rnekleri Kagarl

vermiti. Anadoluya birlikte veya ayr yollardan ve deiik zamanlardagelmi bulunan Ouzlarla iiller arasndaki husumetin farkl ekillerdedevam ettirilmiolduunu iddia edenler olmutur. Buna gre, AnadoludakiOuzlar veya yeni ifadesiyle Trkmenler,110Anadoluda muhtelif sahalardaiskn edilmi bulunan iillere kar bak alarn deitirmemiler veonlarGigil, Gegel adlandrmalar ile kendilerinden farkl tutmulardr.Eskiehir Sarkavaktaki iil ocana tabi oymaklar ile Akhisardaki BeyovasGigilleri bu erevede ele alnmtr. Ksacasgya Anadolu Trklerikendilerinden hissetmedikleri bir kabileyi Gigil addetmitir. Dier taraftan

Anadoludaki baz

Gigil uruklar

n

n zamanla Trkmen addedildii de nesrlmtr.111

Anadoluda eski kaynaklarda adlargemese de son dnem kaytlarndagrlebilen bazyer ve mevki adlarnda grlebilen iil kelimesini de elealmak gerekir. Afyonun Hocalar ilesi Yeilpnar kasabasnda iilli-oluk;Isparta- Eirdirin Saridris kasabasnda ise iilli-yatak adlarn tayanmevkiler vardr.112Kayseri- Yahyalda Palazkentin iil adlbir mahallesi

bulunmaktadr. Yine Kayseri- Bnyanda Tan (Topst) kynde Tansuyunun Zamantya akan bir kolu iil-deresi adn tamaktadr.Diyarbakr-Silvann iil, anlurfa- Hilvann ll adl kyleri

109Mehmet ERZ: Trk Kltr Aratrmalar, KutluYaynlar, stanbul,1977, s.109.110Trkmenler, Trkmen adve Anadoluda kullanlan Yrk, Trkmen vb. tabirler iin bk.YRKAN: Onuncu Asr Balarnda,Drlfnnlahiyat Fakltesi Mecmuas, Sene: 5,Brhanettin Matbaas, (stanbul,1932), S.24, s.46-64.111 Trkistan ve Anadoludaki Trkmenler, iiller, gelenekleri ve Anadoludaki iillerzerine bu ekil deerlendirmeler iin bk. YRKAN: Onuncu Asr ptidalar,Drlfnn lahiyat Fakltesi Mecmuas, Say: 23, s.39-52.112 Buradaki iilli kelimesi ldan geliyor olabilir. nk Trkede l, al alakmak anlamna gelmekte idi.


28/34

Cevdet Yakupolu130

mevcuttur. Bayburtun Demirz ilesinde de ll adl bir yer tespitedilmitir. Afyon- Sandklda iil-tepesi mevkii bilinmektedir. Btn buadlarn iil ile bir ses benzerliinden ibaret olmas da mmkndr. Bunedenle konuya temkinli yaklamak gerekmektedir.

Sonu

Trkistan corafyasnda yerli ve yabanckaynaklar tarafndan adlarenfazla zikredilen boylarn banda gelen iiller, Trk tarihinde vedestanlarnda (efsanev olarak) en eski birka Trk boyu arasndaanlmlardr. Gktrkler ve Uygurlar dneminde iil boy adnn, deiiktelaffuz biimleriyle kaydedildii grlmtr. Bu boyun Trkistan Trktarihi iindeki etkin rolleri IX. yzyl ortalarnda Karahanl devletininkurulmasyla balamtr. Nitekim Karahanl devletinin kuruluu srasndaiillerin emei gemi ve Karahanl lkesinde slamiyeti ilk kabul eden

boylar arasnda iiller de bulunmutur. Yine bu erevede kalabalk iilnfusunun Karahanl ordusunun tekilinde de etkin rol alm bulunmasnaarmamak gerekir. Her ne kadar Karahanlordusu iinde baka gl Trkkabileleri bulunsa da en azndan iillerin, boy isimlerini bu ekilde nekarmay baarabilmi olmalar gzden karlmamas gereken birdurumdur. Karahanl lkesinde Byk Seluklu sultan Melikahnmetbluunun kabul edildii gnlerde (M.1089) de iiller, asker ve siyasi

bakmdan ne kan bir siyaset takip etmilerdir.

Trkistanda Isk-gl, Tarz (Talas), Kagar evreleri ileMaverannehirde genibir alan zerine dalp yerlemibulunan iillerin

bu topraklar zerinde ortaya koyduklarmspet veya menfi etki neticesinde,komularolan Ouzlarn kendilerinin dousunda ine kadar olan yerlerdeyaayan Argu, Gencek, Yabaku gibi Trk boylarna da iil adnverdikleritespit edilebilmektedir. iil kyafetlerinin Ouzlarn dndaki pek ok Trkkabilesi tarafndan benimsendii de mahede edilmitir. Bu nedenle,Kagarl Mahmudun en fazla dikkatini eken ve eserinde malumatvermesine sebep olan boylardan biri iiller olmutur.

Kagarlnn, iillerin dil hususiyetleri, kullandklareyalar, yiyecekve kyafetleri, komu boylarla olan mnasebetleri hakknda verdii malumat

sayesinde, XI. yzy

l Trkistan corafyas

dahilinde iillerin sahip olduumevkii hakknda bir fikir elde etmek mmkn olmutur.

XI-XIV. yzyllar boyunca iillerin, Yama boyu ile birlikte, Trktopluluklar arasnda gzellik sembol olarak gsterilmesi de gerektendikkati ekmitir. Edeb anlamda nemli birok Trk ve slm kaynandageen iirlerde ve ifadelerde, iiller veya iil ehirleri gzellikle,gzellerinin mehur olmasyla ne kmlardr.


29/34


XII. yzylda vuku bulan Kara-htay ve XIII. yzyl ilk eyreindeortaya kan Mool basks, Karahanl lkesinde yaayan iillerin,

bulunduklaryere gre daha batya kaymalarna ve akabinde tedricen medeniehirlere gp yerlemelerine neden olmutur. Batya gen iillerin birksmnn XIII. yzyl iinde Anadoluya kadar ulap, bu yeni topraklardaiskn birimleri oluturduklarnn tespiti de Anadolu Trk iskn tarihi

bakmndan mhim saylmaldr. Anadoluda iillerle ilgili tespitiyaplabilen yer ve mevki adlarbu bakmdan incelemeye deerdir.

Anadoluda iil boyunun adnyaatmasbakmndan nemli bulunanyer-mevki adlarnn Kastamonu (Merkez, Kre, Devrekani, Daday, Sinop-

Boyabat), Konya (Karapnar, Ilgn), Karaman, Manisa-Grdes, Bolu-Mudurnu, Sivas, Mara, Malatya gibi vilayet ve kazalarda beklenmiolduu eldeki kaytlardan anlalmaktadr. Buna gre iillerin,Anadolunun dousundan itibaren, Trkiye Seluklularnn egemenliindeki Anadoluya, buradan Kuzey Anadoluya ve nihayet Bat Anadoluyaulam olduklar tespit edilebilmektedir. Dier taraftan eer Anadoludaiil iskn ile ilgili bir merkez kabul edecek olursak, bunun ncelikleKonya ve Kastamonu vilayetleri olmas gerektiini yukardaki bilgilere

bakarak sylemek mmkndr.

Anadoluda Ouzlar ve dier Trk boylar ile birlikte iiltopluluklarnn bu ekilde genibir corafyaya dalma nedenlerini, birinci

olarak Seluklular

n Anadoluda uygulad

klar

iskn siyasetine ve ikinciolarak da Anadoluda konar-ger Trkmenler zerine uygulanan Moolbaskve zulmne balamak gerekir. iil boyuna mensup kk gruplarn,dolaysyla iil yer adlarnn Kastamonu, Bolu, Manisa gibi Seluklu Uc

blgelerine nasl tanm olabilecei meselesi de, konuya ancak bu daireerevesinde eilmekle aydnlatlabilecektir.

iillerin, Anadolu Trk iskn ve kltr tarihinde Ouz boylar kadarderin tesirler brakmas elbette beklenemezdi. nk bu topluluunAnadoludaki Ouz boylarnn ezici nfusu karsnda kendi hususkimliklerini ne karmas mmkn olmamtr. iil diline ait olup,Ouzlar tarafndan pek bilinmeyen baz eya ve alet isimlerinin, iil azyapsn yanstan baz kelimelerin Anadoluda bu gn kullanlmakta

olduunun grlmesi de tek bana bir iil kltr varlnyanstmamaktadr. Kaldki iiller ve dier bazTrk boylar ile Ouzlar,Anadoluda yzyllarn gemesiyle karp kaynamve mterek bir Trkkltrnn altna birlikte imza atmlardr. Esasen daha X. yzyldan itibareniillerin Trkistanda Ouzlarla bir anlamda koyun koyuna yaadklarn

burada bir kez daha hatrlatmakta fayda vardr. Bu bakmdan Anadoludaayrbir iil, ayrbir Ouz (Trkmen), ayrbir Karluk, Yama, Kpak vb.


30/34

Cevdet Yakupolu132

kltr kalplar aramann pek de salkl sonular douraca sylenemez.Btn bu saylan boy ve oymaklarn, Anadoluda mterek bir Trkkltrnn meydana gelmesinde kk yap talar rol stlenmi

bulunduklarkabul edilmelidir.

Kaynaka

5 Numaral Mhimme Defteri (973/1565-1566), Tpkbasm, Babakanlk Devlet ArivleriGenel Mdrl, Yayn Nr. 21, Ankara,1994.

82 Numaral Mhime Defteri (1026-1027/ 1617-1618), zet, Transkripsiyon, ndeks veTpkbasm, Babakanlk Devlet Arivleri Genel Mdrl, Yayn Nr. 47,Ankara,2000.

ABDURAHMAN, Varis: Orta Asyadaki Bir Ksm Trk Yer Adlarve Bu Yerlerin TarihSre erisindeki Siyasi Durumu zerine, ada Trklk AratrmalarSempozyumu, 8-10 Mays 2002, A.. Dil ve Tarih-Corafya Fakltesi, (Ankara,2004),s.202-219.

ADANIR, Ouz: Kapitalizm ncesi Evrensel Kltr/ Zihniyetten Gnmze Osmanl vetekiler, Dokuzeyll Yay., zmir, 2004.

ALAR, Fahrettin: iil Trkleri ve Aaiil, Aaiil Belediyesi Yaynlar,2005.

Al-MOQADDASI, Shams ad-dn Ab Abdallah Mohammed ibn Ahmed ibn Ab Bekr al-Bannal-Basshr:Ahsenut-Teksm f Marifetil-Eklm, Ed. M. J. De GOEJE, EditioSecunda, E. J. Brill,1906.

Anadoluda ve Rumelide Yrkler ve Trkmenler Sempozyumu Bildirileri, Tarsus,2000, Yr-Trk VakfYay., Ankara,2000.

ANAT, HacYAKUP - Ahmet ALMAZ:Karahanllar Tarihi, Oku Yaynlar, stanbul,2003.AIK, Alpaslan: Krgzistandaki Kaz Blgeleri ve Bu Kazlarn Deerlendirilmesi,

Krgzistan-Trkiye Manas niversitesi S.B.E. Yaynlanmam Y. Lisans Tezi,Bikek,2006.

AVF, Sayyid ad-din Muhammad: Cavmial-Hikyt ve Lavmi ar-Rivyt, Tashih:Muhammed Mun, aphna-i Danigah, Tahran,1335, C.I.

AYDIN, Erhan: ine Usu Yaztnda Hayvan Adlaryla Kurulmu Yer Adlar zerinencelemeler, Turkish Studies/ Trkoloji Aratrmalar, 3/1, K 2008 (Dede KorkutDosyas), s.202-208.

BARKAN, . L.: Osmanl mparatorluunda Bir skn ve Kolonizasyon Metodu OlarakVakflar ve Temlikler I. stila Devirlerinin Kolonizatr Trk Dervileri ve Zaviyeler,VD II, s.279-304.

BARTHOLD, W.: Gerdz, M.E.B.A. IV, s.766-767.

-----------------: Mool stilsna Kadar Trkistan, Haz. H. Dursun YILDIZ, TTK,Ankara,1990.

-----------------: Theodor Menzel; Hans Heinrich Schaeder: 12 Vorlesungen ber dieGeschichte der Trken Mittelasiens,Die Welt des Islams, Bd. 17, Beiband zu Band 14-17 (1935), pp. 1-247.

Babakanlk OsmanlArivi Tapu Tahrir Defteri(BOA. TD.) Nr. 23M.


31/34


Babakanlk OsmanlArivi Tapu Tahrir Defteri(BOA. TD.) Nr. 100.

Babakanlk OsmanlArivi Tapu Tahrir Defteri(BOA. TD.) Nr. 438 (Ner. 438 NumaralMuhasebe-i Vilyet-i Anadolu Defteri 937/1530 I-II, BDAGM Yaynlar,Ankara,1993,1994.)

Babakanlk OsmanlArivi Tapu Tahrir Defteri (BOA. TD.) Nr. 387 (Ner. 387 NumaralMuhasebe-i Vilyet-i Karaman ve Rm Defteri 937/1530 I, Haz. Ahmet ZKILI, AliCOKUN ve Bak., II, Haz. Uurhan DEMRBA, mmhani Ceylani ve Bak.,BDAGM Yaynlar, Ankara,1996,1997.)

Babakanlk OsmanlArivi Tapu Tahrir Defteri (BOA. TD.) Nr. 166 (Ner. 166 NumaralMuhasebe-i Vilyet-i Anadolu Defteri 937/1530 I, Haz. Ahmet ZKILI, AliCOKUN ve Bak., BDAGM Yaynlar, Ankara,1995.)

Bir Srgn aheseri: Minnetken,NotlandrlmMetin, Keecizde zzet Molla, Haz. mrCEYLAN, Ozan YILMAZ, Sahaflar Kitap, stanbul,2007.

BUHARALI, Eref: iiller,A.. Dil ve Tarih Corafya Fakltesi DergisiTarih Blm,XV/26, 1992, s.59-62.

CAHEN, Claude: Osmanldan nce Anadoluda Trkler, E Yay., 2. Bask, stanbul,1984.

COKUNER, Fahrettin: Gazneliler Dneminde Nesir, Nsha, Yl: IV, Say: 13, Bahar,2004, s.45-53.

Divan of Hafiz, Trans. Paul Smith, Edit. New Humanity Boks, 1986.

Doutan Gnmze Bykslam Tarihi, VI, aYaynlar, stanbul, 1987.

EBL-GAZBAHADIR HAN: ecere-i Terkime(Trklerin Soy Kt), Haz. M. ERGN,Tercman 1001 Temel Eser 33.

EL-BELZUR:Fthul-Bldn, ev. Mustafa FAYDA, Kltr BakanlYay., 2. Bask,Ankara,2002.

EL-MUHEYMD, Ali b. Salih: Karahanllar ve slamn Yaylmasndaki Katklar ev. AliAKSU, Cumhuriyet niversitesilahiyat Fakltesi Dergisi5 (1) 2001, s.281-309.

ERZ, Mehmet: Trk Kltr Aratrmalar, KutluYaynlar, stanbul,1977.

FRDEVS: ehname, ev. N. LUGAL, C.I, Milli Eitim Basmevi, stanbul,1945; C.II, 2.Bask, Ankara,1967; C.III, 2. Bask, Ankara,1968, C.IV, Maarif Basmevi,stanbul,1955.

GEN, Reat:KarahanlDevlet Tekilat, Kltr BakanlYay., 1. Bask, Ankara,1981.

-----------------: Kagarl Mahmuda Gre XI. Yzylda Trk Dnyas, TKAE Yay.,Ankara,1997.

GILES, L. and BARNETT L. D.:Sharaf al-Zamn Thir Marvazon China, the Turks, andIndia by V. Minorsky, Bulletin of the School of Oriental and African Studies,University of London, Vol. 11, No. 1 (1943), pp. 232-235.

GKYAY, O. aik: Hannme,Necati Lugal Armaan, TTK, Ankara,1968, s.275-329.

GLENSOY, Tuncer: Alka-evli ve Be-dili Boy Adlar ve Anadoludaki zleri,UluslararasTrk Dili Kongresi, 1988 (Ankara,1996), s.177-180.

Hfiz, Master of Persian Poetry: A Critical Bibliography, English Translations Since the


32/34

Cevdet Yakupolu134

Eighteenth Century, Parvin Loloi, Edit. I. B. Touris, London,2003.

HALAOLU, Yusuf: XVIII. Yzylda Osmanl mparatorluunun skn Siyaseti veAiretlerin Yerletirilmesi,TTK, 2. Bask, Ankara,1997.

HENNING, W. B.: Argi and the Tokharians, Bulletin of the School of Oriental Studies,University of London, Vol. 9, No. 3 (1938), p.545-571.

Hudd'l-lem Mine'l-Merik ile'l-Magrib, ng. ev. Vladimir Feodorovi Minorsky, Trkeev. Abdullah DUMAN, Murat AARI, Kitabevi Yaynlar, stanbul,2008.

BNL-ESR, Ebl-Hasan Ali El-Cezer: El-Kmil fit-Tarih, Mniriye Matbaas,Kahire,1348, C.VIII.

Kabusname, Ed. R. LEVY, GMNS, London,1951.

KAFESOLU: Trk Mill Kltr, Boazii Yaynlar, 13. Bask, stanbul,1995.; tkenYaynlar, 23. Bask, stanbul,2003.

-----------------:Harzemahlar Devleti Tarihi, TTK, 3. Bask, Ankara,1992.

KAHYA, Esin: Sharaf al-Zaman Tahir Marvazi, On China, the Turks and India (Trans. V.Minorsky), London 1942, OTAM, S.4, Ankara, Ocak 1993, s.701-704.

KAMOLDDN, Shamsiddin Sirojiddin ogly: Ancent Trkc Toponyms Of The Mddle Asa,Main Edition Izdatelsko-Poligraficheskoi Of Joint-Stock Company Tashkent, Shark, 2006.

Kanun Devri Malatya Tahrir Defteri(1560), Haz. Refet YINAN, Mesut ELBYK, Gazinv. Yay., Ankara,1983.

KARTAL, Ahmet: Gazneliler Dnemi Trk Kltr ve Trk Dili zerine Dnceler, V.Uluslar aras Trk Dili Kurultay Sempozyum Bildirileri, 20-26 Eyll 2004, TDK,

Ankara 2004, C.II, s.1685-1724.KAGARLI MAHMUD: Divn- Lugatit-Trk, C.I-III., ev. Besim ATALAY, TDK, 3.

Bask, Ankara,1992.

Kazvn Md. MEB.A., VI, stanbul, s.528-532.

KEYKVUS: Kabusname, ev. Mercimek Ahmed, Gzden Geiren O. . GKYAY, MillEitim Basmevi, 2. Bask, stanbul,1966.

KTAPI, Zekeriya:Dou Trkistan ve Uygur Trkleri Arasndaslamiyet, Yedikubbe Yay.,1. Bask, Konya,2004.

KLYASHTORNY, Sergej G.: Manichaean Monasteries in the Land of Arghu, StudiaManichaica,IV. Internationaler Kongre zum Manichismus, Berlin, 14-18 Juli 1997,s.374-379.

-----------------; T. I. SULTANOV: States And Peoples Of The Eurasian Steppe, St.Petersburg, 2004.

KOWALSK, Tadeusz: Les Turcs dans le Sahname, Rocznik Orientalistyczny, Tom, XV,Krakow,1949, p.84-97, ev. Harun GNGR, ehnamede Trkler, Erciyesniversitesilahiyat Fakltesi Dergisi, Say: 1, YI 1, s.289-300.

KRAMERS, J. H.: Mukaddes Md. MEB.A.,VIII, stanbul,1987, s.562-563.

KPRL, F.: Trk Edebiyatndalk Mutasavvflar, D..B., 7. Bask, Ankara,1991.


33/34


-----------------: Kay Kabilesi Hakknda Yeni Notlar,BelletenVIII/31, (1944), s.421-452.

-----------------: Avf Md. MEB.A., II, stanbul,1979, s.22-23.

KYMEN, M. A.: Byk Seluklu mparatorluu Tarihi III - Alp Arslan ve Zaman, TTK,Ankara,1992.

MaraTahrir Defteri(1563) I-II, Haz. Refet YNAN, Mesut ELBYK, A.. Basmevi,Ankara,1988.

MEVLNA CELLEDDN- RUM: Mesnev, erheden. Abdlbki GLPINARLI,Mesnev ve erhiI-VI, Kltr BakanlYayn, 3. Bask, Ankara,2000.

NZMLMLK: Siysetnme, Haz. M. Altay KYMEN, TTK, Ankara,1999.

ORHONLU, Cengiz: Osmanlmparatorluunda Airetlerinskn, Eren Yay., stanbul,1987.

-----------------: Osmanlmparatorluunda Derbend Tekilat, stanbul niversitesi EdebiyatFakltesi Yayn,1967.

GEL, Bahaeddin:slamiyetten nce Trk Kltr Tarihi, TTK, Ankara,1991.

PRITSAK, O.: Karahanllar,A, VI, stanbul,1953, s.251-273.

SERRUYS, Henry: Sino-Mongol Relations During the Ming, II. The Tribute System AndDiplomatic Missions(1400-1600), 1967.

Sharaf al-zamn Tahir Marvazi on China, the Turks and India,Arabic text (circa 1120) withan English translation and commentary by V. Minorsky, (James G. Forlong Fund, Vol.XXII) London: Royal Asiatic Society,1942, p.31 (Arabic text 19).

SMER, Faruk: Ouzlar (Trkmenler) Tarihleri-Boy Tekilatlar-Destanlar, TDAV., 5.Bask, stanbul,1999.

----------------:Eski Trklerde ehircilik, TTK, Ankara,1994.----------------: Trk Destanlar: Kara Hanllar`n Alp Er Tonga Destan Trk DnyasTarih

Dergisi(63), stanbul,1992, s.4-10.

----------------: Trk Devletleri Tarihinde ahs Adlar, TDAV., stanbul,1999.

EEN, Ramazan: slam Corafyaclarna Gre Trkler ve Trk lkeleri, TTK, 2. Bask,Ankara,2001.

TAN, Nail: ocukluumun Oyunlar,Mill Eitim, S.93, 1/1990, s.12-17.

TANER, Aydn: Mevln ilesinde Trk Milleti ve Devleti Fikri, Ocak Yaynlar,Ankara,1997.

Tarikh-i Fakhrud-din Mubarakshah, Edit. E. Denison Ross, London,1927.

TAAIL, Ahmet: GktrklerII, TTK, Ankara,1999; III, Ankara,2004.

----------------: in Kaynaklarna Gre Eski Trk Boylar, TTK, Ankara,2004.

The Cambridge History of Iran V.5. The Saljuq and Mongol Periods , Edited by J. A. BOYLE,Cambridge University Press, 1968.

The History of India, as Told by its Own Historians: The Muhammedan Period, Ed. HenryMiers ELLIOT, John DOWSON, Trbner, 1869.

The Shahnama of Firdausi IV, Arthur George Warner and Edmond Warner, London,1909.


34/34

Cevdet Yakupolu136

TOGAN, Nazmiye, Hen anga Gre Peygamberin anda Orta Asya, slam TetkikleriEnstits DergisiIV/1-2, (stanbul,1964), s.37-38.

TOGAN, Zeki Velidi: Ouz Destan, Reideddin Ouznmesi, Tercme ve Tahlili, stanbul,1972.

----------------: Umum Trk Tarihine GiriI,3. Bask, stanbul,1981.

TURAN, Osman: Trk Cihn Hakimiyeti Mefkresi Tarihi, Boazii Yay., 12. Bask,stanbul,1999.

Turks, EI2 (E. J. Brills First Encyclopadia of Islam -1913-1936) Edited by M. ThHOUSTMA, VIII, p.900-908.

URAZ, Murat: Trk Mitolojisi, Hsntabiat Matbaas, stanbul,1967.

LKEN, H. Ziya:Millet ve Tarih uuru, .. E.F. Yayn, stanbul,1948.YAKUPOLU, Cevdet: Anadoluda Karluk Trk Boyu ve skn zerine, Kastamonu

Eitim Dergisi, 12/1 (Mart 2004), s.191-204.

------------------, Kuzeybat Anadolunun Sosyo-Ekonomik Tarihi-XIII-XV. Yzyllar- G..Sosyal Bilimler Enstits YaynlanmamDoktora Tezi, Ankara,2007.

(YRKAN), Yusuf Ziya: Onuncu Asr ptidalarnda Yazlm Olan EbudlefSeyahatnamesine Nazaran Orta Asyada Trk Boylar ve Bunlarn Din ve CorafiVaziyetleri, Drlfnn lahiyat Fakltesi Mecmuas, Sene: 5, Brhanettin Matbaas,(stanbul,1932), S.22, s.51-64.

------------------, Onuncu Asr ptidalarnda Yazlm Olan Ebudlef SeyahatnamesineNazaran Orta Asyada Trk Boylar ve Bunlarn Din ve Corafi Vaziyetleri,Drlfnn lahiyat Fakltesi Mecmuas, Sene: 5, Brhanettin Matbaas,

(stanbul,1932), S.23, s.39-52.------------------, Onuncu Asr Balarnda Yazlm Olan Ebudlef Seyahatnamesine Gre

Orta Asyada Trk Boylarve Bunlarn Din ve Corafi Varlklar,DrlfnnlahiyatFakltesi Mecmuas, Sene: 5, Brhanettin Matbaas, (stanbul,1932), S.24, s.46-64.

------------------,Mslman Corafyaclarn Gzyle Ortaada Trkler Trklerin Yaadve Trklere Komu Blgeler Haz. Mehmet eker, Ali Erturul vd., Gelenek Yaynlar,stanbul 2004.

YUSUF HAS HCB:Kutadgu Bilig, ev. R. Rahmeti ARAT, 8. Bask, TTK, Ankara,2003.

ZUEV, .: Early Trks: Sketches of history and ideology, Almaty, Daik-Press, 2002.

cevdet yakupoğlu — türkistan'in büyük türk boylarından Çiğiller ve anadolu'da İskân...

Documents