BİYOLOJİK RİSK

ETMENLERİ

Dr. Naci Yıldız

İş Yeri Hekimi- İ. S. G. Eğiticisi

nacistar@gmail.com

AMAÇİşyerinde sağlığı ve güvenliği

olumsuz etkileyen biyolojik risk etmenleri hakkında bilgi sahibi olmak ve bu etmenlere karşı alınması gereken iş sağlığı ve güvenliği tedbirlerini öğrenmek

ÖĞRENME HEDEFLERİ

Bu dersin sonunda katılımcılar;

• Çalışma ortamında risk etmeni olarak karşılaşılabilecek bakteriler,virüsler, mantarlar ve parazitleri tanımlar.

• Çalışma ortamında risk etmeni olarak karşılaşılabilecek mikroorganizmaların özelliklerini açıklar.

• Biyolojik risk etmenlerinden korunma yöntemlerini sıralar

TANIM

Çalışma ortamında bulunarak,

çalışanların sağlığı için tehlike oluşturan

canlılar, eylemleri yada ürünlerine işçi

sağlığı ve güvenliği alanındaki BİYOLOJİK

ETMENLER denir.

BİYOLOJİK ETKENLER

• İşyerlerinde gerek işin niteliğinden , gerekse işyerinde temizlik konusunda yeterli özenin gösterilmemesinden ya da çevresel faktörlerden dolayı mikroorganizmalar, bakteriler, parazitler, mantar ve virüsler bulunabilir.

• Bu mikroorganizmalar insan sağlığını etkileyen faktörlerdir. İşyerinde haşerelerle mücadele edilmediği taktirde bunların oluşturduğu bir takım bulaşıcı hastalıklara rastlanabilir.

• İşyeri çevresinde enfeksiyon kaynağı olabilecek çöplük, açık kanalizasyon bataklık gibi yerler mevcutsa buralarda yayılacak mikroorganizmalarda işçi sağlığını tehdit eder.

• Biyolojik faktörlerin etkili olmasında, işyeri ve çevre temizliği kadar kişisel temizlik de son derece önemlidir.

Biyolojik etmenler>Her yıl dünyada yaklaşık 320.000 çalışan , viral,

bakteriyel, böcek ve hayvanların neden olduğu bulaşıcı hastalıklardan ölmektedir. Bu ölümlerin büyük bölümü gelişmekte olan ülkelerde olmasına rağmen, yaklaşık 5.000 ölüm Avrupa Birliği ülkelerinde görülmektedir.

>2001 yılında, AB ülkelerinde biyolojik ajanların neden olduğu yaklaşık 1.900 meslek hastalığı vakası tanımlanmış,

>Fransa'da 2003 yılında, 2.6 million işçi biyolojik ajanlara maruz kalmış ve bunların %15 ine çalışırken tanı konmuştur.

>Bu yüzyılda ortaya çıkan en büyük sorunlardan biri global epidemilerle ilgili mesleki risklerdir. SARS (severe acuterespiratory syndrome) gibi yeni patojenlerle olabileceği gibi, kolera veya sarı humma gibi yeniden salgınlar şeklinde ortaya çıkabilir. Patojen ortaya çıktığında, uluslararası ticaret ve trafiğin hızlanması sebebiyle, saatler içerisinde yeni bir pandemi başlayabilir.

Çalışma yaşamında biyolojik risk etkenleri;

Biyolojik Etmenler; Herhangi Bir Enfeksiyona, alerjiye Veya Zehirlenmeye Neden Olabilen(genetik Olarak Değiştirilmiş Olanlarda Dahil)

- Mikroorganizmalar: Genetik MateryalıReplikasyon Veya Aktarma Yeteneğinde Olan Hücresel Veya Hücresel Olmayan Mikrobiyolojik Varlıklardır.

- Hücre Kültürleri: Laboratuar Ortamında Çok Hücreli Organizmalardan Türetilmiş Hücrelerin Geliştirilmesidir

- İnsan Parazitleri’ dir.

Mikroorganizmalar

• Bakteriler:Çok küçük oldukları için hava ve su yardımıyla tüm evrene taşınabilirler,bölünerek çoğalırlar

• Virüsler:En küçük basit yapılı organizmalardır,mecburi parazit olup canlı hücreye girdiğinde çoğalabilir

• Mantarlar:Tamamı tüketici olarak beslenir,spor üreterek çoğalırlar

• Protozoalar:Sulu ortamlarda ve canlıların vücudunda yaşayabilirler

Mikroplar Nasıl Hastalıklara Yol Açar?

• Maruz kalma yolları

Gözler

Solunum Yolu

Deri

Ağız

Enjeksiyon

Mikroplar Nasıl Hastalıklara Yol Açar?

• Birçok mikrop faydalıdır ve hastalığa sebep olmaz

• Birçok mikrop da insanlarda, hayvanlarda ve bitkilerde hastalıklara sebep olur

• Hastalığa sebep olan mikroplar “patojenler” olarak adlandırılır

Mikroplar Nasıl Hastalıklara Yol Açar?

>Patojenler insanlar, hayvanlar ve bitkilerde hastalık veya ölüme sebep olabilir

>Boyları nedeniyle tespit etmek zordur

>Hızlı büyürler

>Üreyebilirler>Laboratuarda yapay

ortamda yetiştirilebilirlerAgar Ortamında Laboraturda

Yetiştirilmiş Bakteri

Kültüründe Koloniler

Mikroplar Nasıl Hastalıklara Yol Açar?

Patojen mikrop özellikler

– Gecikmeli etkiler doğurur

– Açık yer olmayan deriye giremez

-Buharlaşmaz

– Bazı biyolojik türev toksinler ağırlık olarak kimyasal maddelerden daha toksiktir

Mikrobik Büyüme

• Tüm canlıların temel ihtiyaçları vardır>Büyüme ve üreme için uygun beslenme

>Büyüme için uygun çevre koşulları

• Patojen mikroplar büyüme ihtiyaçlarını şunlarda bulabilir:>Bir konakçıda

• İnsan• Hayvan• Bitki

>Laboratuarda– Doğal koşullar taklit edilerek• Enkübatör• Organizmanın tercih ettiği besinler sağlanarak– Büyüme ortamı

Büyüklük ve ŞekilMikro-organizma Büyüklük Şekil

Bakteriler 0.2 - 2.0 mikron* Küre, çubuk, sarmal Mantarlar 1-60 mikron Çeşitli Mikoplazmalar 0.25 - 1 mikron Küre Rickeler 0.25 - 2 mikron Çubuk Virüsler 0.02 - 0.1 mikron Çeşitli Kırmızı kan hücreleri

7 mikron Disk

*1 mikron = 10-6

metre; insane saçı yaklaşık 100 mikron kalınlıktadır

ENFEKSİYON ETKENLERİ

AsellülerPrionlar (<5nm)Viroidler (<5nm)Viruslar (20-300nm)

Tek hücrelilerProkaryotikler (200-2000nm)

BakterilerKlamidyalarMikoplazmalarRiketsiyalar

Ökaryotikler (>2000nm)Mantarlar (maya)Protozoonlar

Çok hücrelilerMantarlar (küf)HelmintlerArtropodlar

Bakteriler

Helmintler

Mantarlar

Artropodlar

BiYOLOJİK RİSK ETMENLERİ

• Mesleki infeksiyonlar, bakteri, virus, mantar ve parazitleri içeren mikrobial ajanların iş ilişkili maruziyetinin sebep olduğu insan hastalıklarıdır.

• Bir enfeksiyona mesleki diyebilmek için, biyolojik aktif organizma ile temas eden çalışma ortamları içeren mesleklerde görülmelidir.

MESLEKİ BİYOLOJİK RİSKLERE MARUZ KALINAN SEKTÖRLER

1.Tarım ürünün yetiştirilmesi ve hasadı, (Tarım sektöründe çalışanlar:Kr. Bronşit, astım, hipersensitif pnömoni, organik toz sendromu, KOAH, konjunktivit, rinit, alerjik dermatit.)

2.Tarım ürünlerinin işlenmesi,

a)Gıda paketleme,

b)Depolama: tahıl siloları, tütün vb.

3.Hayvancılık,

4.Hayvan tüyleri ve derilerinin işlenmesi,

5.Balıkçılık,

6.Ormancılık,

7.Ağaç işleme: marangozhaneler,

8.Tekstil fabrikaları,

9.Laboratuvar hayvanlarının bakımı, 10.Sağlık bakımı: (Hastane çalışanları: HIV, Hepatit B,

Herpes virüs, Rubella ve Tbc.) •Tıbbi hasta bakımı, •Klinik ve araştırma laboratuarları, •Dental muayene, •Hastane atıkları ve yok edilmesi,

11.Kişisel bakım: •Saç bakımı, •Vücut bakımı,

12.Biyoteknoloji üretim işlemleri, 13.Farmasötik, 14.Günlük bakım merkezleri, 15.Bina onarımı işleri, 16.Katı ve sıvı atıkların yok edilmesi,

•Endüstriyel atıkların yok edilmesi,

BAKTERİYEL ENFEKSİYONLAR

VİRAL ENFEKSİYONLAR

MANTARENFEKSİYONLAR

1. Tüberküloz,2. Menengokoksik,3. Menenjit,4. GİS Enf,5. Lejyoner Hast,6. Difteri,7. Boğmaca,

1. Hepatit-B, 2. AIDS, 3. Kızamık, 4. Kızamıkçık, 5. Kabakulak, 6. Suçiçeği,7. Herpes Enf, 8. Sitomegalovirüs

1. Histoplazmosis,2. Candidadis,

SAĞLIK ÇALIŞANLARINDA EN SIK GÖRÜLEN BİYOLOJİK RİSK FAKTÖRLERİ

PARAZİTENFEKSİYONLAR

1. Ankilostomiasis,2. Necatoriasis,

Sosyal Sigorta Sağlık İşlemleri Tüzüğündeyer alan Meslek Hastalıkları listesi

D grubu’nda «Mesleki Bulaşıcı Hastalıklar» yer almaktadır.

• Bu gurupta 4 sıra halinde ve 30 mesleki enfeksiyon hastalığı bulunmaktadır.

Yükümlülük süresi: zararlı mesleksel etkinin sona ermesi ile hastalığın ortaya çıkması arasında geçebilecek, kabul edilebilir en uzun süredir.

Sosyal Sigorta Sağlık İşlemleri Tüzüğünde Mesleksel Bulaşıcı Hastalıklar(D)Grup

HastalıkYükümlülük Süresi

Riskli İşler

D-1 HelminthiasisAnkilostomiasisNecatoriasis

3 ay3 ay

Tünel yer altı, maden işleri, killi ve nemli toprakta çalışma

D-2 Tropik Hastalıklar

MalaryaAmebiasisSarı HummaVebaRekürrent AteşDankLeismaniasisFramboesiaLepraLekeli HummaRiketsiyoz

40 gün30 gün10 gün10 gün12 gün10 gün7 ay8 hafta25 yıl20 gün20 gün

Bu hastalıklarla ilgili sağlık kuruluşları ve ilgili laboratuarlar

D-3 Hayvanlardan insanlara bulaşan hastalıklar

BrusellozTetanozŞarbonSalmonella enf.Weil HastalığıKuduzOrnithozlar,PsittakozRekürrent AteşŞap HastalığıÇiçekQ HummasıLekeli HummaEkinokok HummasıRuamBovin tipi Tüberküloz

6 ay30gün30 gün30 gün14 gün2 yıl30 gün12 gün10 gün12 gün30 gün20 gün1 yıl1 ay1 yıl

Hayvan bakıcılığı, hayvan ürünleri ile ilgili işler, hayvan hastaneleri, veteriner klinikleri,Kasap, sakatat işleri, süt ve süt ürünleri işleme tesisleri

D-4 Meslek gereği enfeksiyonhastalıklarına özellikle maruz kişilerdeki enfeksiyon hastalıkları

Viral HepatitTüberküloz

6 ay1 yıl

Hastane , dispanser,poliklinikAraştırma laboratuarı

GRUP A•AIDS

•AKUT GASTROENTERİT

ENFEKSİYONU

•BOĞMACA

•BOTULİSMUS

•BRUSELLOZ

•CHİKUNGUNYA ATEŞİ

•DİFTERİ

•GONORE

•HIV ENFEKSİYONU

•KABAKULAK

•KIZAMIK

•KIZAMIKÇIK

•KOLERA

•KUDUZ

•KUDUZ RİSKLİ TEMAS

•MENİNGOKOKSİK HAST.

•NEONATAL TETANOZ

•SARI HUMMA

•SİFİLİZ

•SITMA

•SU ÇİÇEĞİ

•ŞARBON

•ŞARK ÇIBANI

•TETANOZ

•TİFO

•TÜBERKÜLOZ

•AKUT VİRAL HEPATİTLER

•Hepatit A

•Hepatit B

•Hepatit C

•Hepatit D

•Hepatit E

GRUP C

•AVİAN İNFLUENZA (H5N1)

•BATI NİL VİRUS ENFEKSİYONU

•EKİNOKOKKOZ

•EPİDEMİK TİFÜS

•HANTA VİRUS ENFEKSİYONU

•H. INFLUENZA Tip b (Hib) ENF.

•İNFLUENZA(GRİP BENZERİ HASTALIK)

•KALA-AZAR

•KENE KAYNAKLI ENSEFALİT (TİCK

BORNE ENSF)

•KIRIM KONGO KANAMALI ATEŞİ

•KONJENİTAL RUBELLA

•LAYM HASTALIĞI

•LEJYONER HASTALIĞI

•LEPRA

•LEPTOSPİROZ

•İNVAZİV PNÖMOKOKKAL HASTALIK

( STREPTOCOCCUS PNEUMONİA)

•SSPE

•ŞİSTOZOMİYAZ

•TOKSOPLAZMOZ

•TRAHOM

•TULAREMİ

•VARYANT CREUTZFELDT-JAKOP

HASTALIĞI

•VEBA

•VİRAL HEMORAJİK ATEŞ

•Q ATEŞİ

GRUP D

•CAMPYLOBACTER

JEJUNI/COLİ

•CHLAMYDIA

TRACHOMATIS

•CRYPTOSPORIDIUM SP

•ENTAMOEBA

HISTOLYTICA

•ENTEROHEMORAJİK

E.COLI

•GIARDIA INTESTINALIS

•SALMONELLA SP.

•SHIGELLA SP.

•TRİŞİNOZ

•LISTERIA

MONOCYTOGENES

•YERSİNİA SP.

•NOROVİRUS

•ROTAVİRUS

•İNFLUENZA

GRUP B

•ÇİÇEK

•AKUT

SOLUNUM

YETMEZLİĞİ

SENDROMU

(SARS)

•POLİOMİYELİT

•YENI BIR ALT

TIPTE INSAN

GRIBI (HUMAN

INFLUENZA

BİLDİRİMİ ZORUNLU BULAŞICI HASTALIKLAR

Enfeksiyon Riski

•Enfeksiyon hastalığı; enfeksiyon etkeni ile duyarlı kişi arasındaki ilişkiden kaynaklanır.

• Etken ve duyarlı kişinin arasına bulaşma yolları konulduğunda enfeksiyon zinciri tamamlanmış olmaktadır.

Etken, kişinin kendisinde yerleşik ise iç kaynaklı

(endojen),

dışarıdan alınmışsa dış kaynaklı (ekzojen)enfeksiyondan bahsedilir.

ENFEKSİYON ZİNCİRİ (biyolojik bir etkenin sağlıklı bir kişide enfeksiyona

yol açması)

• Enfeksiyon Etkeni: patojenite- virülans• Bulaşma Yolları: Temas, ortak kullanılan cansız

maddeler, hava ve vektörler.

• Duyarlı Kişi (Konakçı) zincirin son halkası

• Çevre etmeni: Isı değişiklikleri, nem, radyasyon, hava basıncı, hava akımının hızı, kimyasal maddeler, gazlar ve toksinler.

Enfeksiyon zincirinin halkaları

1. Enfeksiyon Etkeni:Bir enfeksiyon etkeninin hastalık yapabilme

yeteneği patojenite;etkenin ağır veya öldürücü bir hastalık tablosuna

yol açma yeteneği ise virülans olarak tanımlanır.Sağlık hizmeti verilen birimlerde, özellikle hastanelerin belirli bölümlerinde patojenitesi ve virülansı çok yüksek dirençli mikroorganizmaların varlığı ve yoğunluğu iyi bilinen ve araştırmalarla saptanmış bir olgudur. Hastane enfeksiyonu etkenleri hastalarla birlikte, sağlık çalışanlarını da tehdit eder.

2. Bulaşma Yolları:

>Çalışma ortamı ve hava, >Temas, >Ortak kullanılan, giysi,araç ve gereçler >Vektörler (etkeni taşıyan canlı konakçılar)>Kan ve kan ürünleri

Çalışma ortamı; -- Enfeksiyon zincirinin tüm halkalarını

içermesi nedeniyle önemli bir rol oynamaktadır.

-Ayaktan ve yataklı tedavi kurumları, tanı ve araştırma laboratuvarları bu etkenlerin her türlü bulaşma yolu için elverişli ortamlardır.

3. Duyarlı Kişi (Konakçı):

Enfeksiyon zincirinin son halkasıdır.Çalışma koşulları gereği, çeşitli

mikroorganizmaların kişinin çeşitli yerlerindekolonize olma olasılığının yüksekliği yanında özgün olmayan ve özgün kişisel savunma mekanizmalarının, yine ağır çalışma koşullarının yarattığı stres ve normal nüfusa göre fazla olduğu gözlenen bazı sağlık bozucu alışkanlıkların da etkisiyle yeterince işlev göremediği durumlar söz konusu olabilir.

BULAŞMA YOLU(Vektör)

KAYNAK (Hasta Kişi)

ETKEN (Plazmodium)

KONAK (Sağlam Kişi)

SITMANIN İNFEKSİYON ZİNCİRİ

ÇALIŞMA ORTAMINDA BİYOLOJİK ETMENLER İLE TEMAS/KONTROL

•ÜRETİM SÜRECİNDE >Hammadde >Proçeste

>Ürün •ÜRETİM ÇEVRESİNDE

>İç çevre >Dış çevre

GİRİŞ YOLU KONTROLÜ

•Sağlık eğitimi

•Mekanik engeller

TAŞINMA YOLU KONTROLÜ

> Etkenin taşınma yoluna (hava, su, gıda vektörler) bulaşmasının önlenmesi- her türlü atık kontrol çevre temizliği> Bulaşma yolu ile temasın kesilmesi > Bulaşma yolunda etken yok etme

-Pişirme -Dezenfeksiyon -Sterilizasyon

ETKEN YOK ETME

•Kontrol Altına Alma •Eliminasyon •Eradikasyon

ÇIKIŞ YOLU KONTROLÜ

•Giysiler •Maske

•Kondom

DUYARLILIK KONTROLÜ

•Aşı •Serum

•Desensibilizasyon•Kemoterapi

BİYOLOJİK ETMENLERİN ROLÜ/SONUÇLARI

•Fizik Travma (ısırma –tepme- sünme) •Toksikasyon (yılan-akrep sokmaları) •Allerji (toz -kıl- bisinoz- KOAH) •Karsinojen etki (virüsler- mantarlar) •Aracılık etme ( konakçı ara konakçı-

zoonozlar)

•Enfeksiyon etkeni olma (uyuz-mikroplar)

SAĞLIK ÇALIŞANLARININ ENFEKSİYON RİSKİ

• Biyolojik riskler, tarihsel süreçte ilk kez sağlık çalışanında saptanmış.

• En büyük risk; hastane ve araştırma merkezlerinde çalışanlar için söz konusu.

• Riskin büyük olmasının nedenleri Hastane ve tıbbi araştırma merkezlerinde ciddi

tehlikelere karşın sağlık ve güvenlik kurallarının ihmali - Tanı ve tedavi amacıyla kullanılan iyonize

radyasyon, sitostatik ilaçlar, anestezik gazlar gibi yeni teknik ve ilaçların yan etkileri

Sağlık Çalışanlarınınİnfeksiyon Riski

• Kan veya kan içeren vücut sıvıları ile temas

– Hepatit B -Hepatit C -HIV -KKKA

• Hava yoluyla bulaşan infeksiyonlar

-Tüberküloz -Kızamık -Varisella (yaygın zona dahil) -Sars

• Damlacık yoluyla bulaşan infeksiyonlar

-Meningokok -Difteri -Boğmaca –Grip

Toplumda görülme oranında artışSağlık çalışanında riskte artış

Sağlık Çalışanlarında Sık Görülen Enfeksiyonlar

• Bakteriyel Enfeksiyonlar: Tbc, Menenjit, Sindirim Sistemi Enfeksiyonları, Lejyoner Hastalığı, Difteri, Boğmaca.

• Viral Enfeksiyonlar: Hepatit-B, EBYS, Kızamık, Kızamıkçık, Kabakulak, Su Çiçeği, HerpesEnfeksiyonları, Sitomegalovirüs Enfeksiyonları.

• Diğerleri

Türkiye’de Tüberküloz

• Toplumda 26 /100,000

• Sağlık çalışanlarında 96 /100,000

T.C. Sağlık Bakanlığı, 2005

HEPATİT-B

• Etken: Bir DNA virüsüdür.

• Epidemiyoloji: Kanla sık teması olanlar, homoseksüeller, iv- yolu kullanan ilaç bağımlıları, taşıyıcı anne bebekleri, huzurevi, düşkünler yurdu vb. yerlerde yaşayanlar daha çok risk altında

• Bulaşma: Kan ve kan ürünleri ile temas, cinsel ilişki.

• Aşılama ile % 90-95 korunmak mümkün

EDİNSEL BAĞIŞIKLIK YETERSİZLİĞİ SENDROMU (EBYS) ( AIDS)

• Etken: İnsan bağışıklık yetersizliği virüsü (Human Immun Deficiency Virüs- HIV)

• Bulaşma yolları ve risk altındaki gruplar Hepatit-B gibi

• Sağlık çalışanları için Hepatit-B’ye göre daha küçük risk

• Tanı: Serumda virüse karşı antikor gösterilmesi

• Tedavi: Özgün bir tedavi yöntemi yoktur.

• Korunma: -Henüz etkin bir aşı geliştirilememiştir.-Kan ve vücut sıvılarıyla bulaşan

hastalıklara karşı alınacak önlemlere benzeruygulamalar

ENFLÜENZA-A VİRÜSÜ

Etken: Enflüenza -A virüsü H7N7 alt tipi 2,risk sınıfında bulunan etken için koruma düzeyi en az 2 olmalıdır.

Biyolojik iş maddeleri kurulu(ABAS), Kümes hayvanları vebasından korunmak için sağlık ve güvenlik önlemlerini içeren biyolojik maddeler hakkında kararname yayınlamıştır.

Bulaşım şekli;Hastalanmış hayvanlarla yapılan işlemler.Kümes hayvanları ve insanların vücut sıvıları veya dışkıları ile temas,Kümes hayvanları vebası hastalığı doğrulanmış insanların taşınması muayenesi ve tedavisi sırasında gerçekleşmektedir.

İnfluenza Aşılaması•Türkiye tüm sağlık çalışanlarını çalıştıkları yerlerde

ücretsiz olarak influenza aşısı ile aşılamaktadır. Bu kişilere hastane içinde çalışan herkes dahildir (Güvenlik görevlileri, temizlik görevlileri..)

•İnfluenza aşısı risk gruplarına da ücretsiz yapılmaktadır:

– 65 yaş ve üzerindeki kişiler – Yaşlı bakımevi ve huzurevinde kalan kişiler – Astım dahil kronik pulmoner ve kardiyovasküler sistem

hastalığı, şeker hastalığı dahil herhangi bir kronik metabolik hastalığı, kronik renal disfonksiyonu, hemoglobinopatisi, immün yetmezliği olan kişiler

–İmmünsüpresif tedavi alan kişiler –6 ay- 18 yaş arasında olan ve uzun süreli asetil salisilik

asit tedavisi alan çocuk ve adolesanlar

ÖNLEME+KORUNMA

• Enfeksiyona neden olan organizmanın kontrolü için, infeksiyon yayılımı ve epidemiyoloji prensiplerininbiliniyor olması gereklidir.

• Biyolojik risk etmenlerine bağlı meslek hastalıklarının tanısını koyabilmek için çalışanların işe giriş ve aralıklı kontrol muayenelerinin düzenli ve sistematik olarak yerine getirilmesi gerekmektedir.

• Çalışma ortamındaki risklere maruziyetin neden olduğu sağlık etkilerini belirlemek için yapılması gereken tıbbi muayenelerin gerçekleştirilmesinde, genel ilkelerin yanı sıra spesifik işlemler de vardır.

-ÖNLEME -YOK ETME

-TEMAS KESME

ENFEKSİYON ZİNCİRİNİ KIRMA