BİYOBANKALAR VE BİYOBANKALAMADA ETİK KONULAR

BTEC - 603Zeynep KATMER60051107

BİYOBANKA TANIMI Biyolojik kaynak bankaları, kültüre edilebilen

organizmalar (ör. mikroorganizma, bitki, hayvan ve insan hücreleri), bunların çoğaltılabilen ürünleri ile canlı fakat kültüre edilemeyen organizmalar (ör. genomlar, plazmidler, virüsler, cDNA bankaları) ve bunların yanı sıra bu örneklere ilişkin moleküler, fizyolojik ve yapısal bilgileri kapsayabilmektedir.

Klinik patolojik örnek arşivleri, doku/organ bankaları, hücre bankaları ve DNA bankaları biyolojik örnek bankaları kapsamına girebilir.

DOKU ve HÜCRE BANKALARI Kan, kemik, kıkırdak, kemik iliği, deri, kornea,

embriyo ve kordon kanı doku bankaları içerisinde en yaygın olanlarıdır.

Ülkemizde, organ ve doku bankalayan merkezlerin ve doku tiplemesi yapan ünitelerin çalışma esasları;◦ Organ ve Doku Nakli Hizmetleri Yönetmeliği,◦ Kemik İliği Nakil Merkezleri ve Kemik İliği Doku Bilgi İşlem

Merkezleri Yönergesi, ◦ Organ ve Doku Nakli Yönetmeliği, ◦ Türk Ceza Kanunu (TCK) Madde 90 ile◦ Oviedo Sözleşmesi “İnsan Üzerinde Deney” kapsamında

ele alınmalıdır.

Üremeye yardımcı teknikler ile elde edilen ve kullanılmayıp yedek tutulan embriyolar ve yumurta bağışı yolu ile araştırma amaçlı oluşturulan embriyolar bankalanabilmektedir.

Bu kapsamda en temel etik ilke, yedek embriyolar başka amaçlar için kullanılacağı zaman her iki ebeveynden veya yumurta bağışı yapan kişiden aydınlatılmış onam alınmasıdır.

Ülkemizde Sağlık Bakanlığı tarafından hazırlanan Üremeye Yardımcı Tedavi Merkezleri Yönetmeliği’ne göre tıbbi bir zorunluluk olması dışında üreme ve gonad hücrelerinin saklanması yasaktır.

DNA BANKALARIDNA bankaları; doku, hücre ve DNA’nın

ileride kullanılmak üzere uzun süreli depolandığı ünitelerdir.

Depolanan örneklerle ilgili bilgiler ve DNA analizlerinden elde edilen veriler veritabanlarında uzun süreli korunarak gelecekteki çalışmalarda kullanılabilecek olan DNA Data Bankaları’nı oluşturmaktadır.

BİYOBANKALARIN AMAÇLARIBiyobankaların temel amacı;

◦ biyomedikal araştırmalar için yeterli sayıda örneğin eldesi,

◦ yeniden örnekleme olmaksızın aynı örnekte çeşitli testlerin uygulanabilirliği ve

◦ yıllar boyunca gerektiğinde analizlerin tekrarlanabilmesine olanak sağlamaktır.

BİYOBANKALARIN AMAÇLARIBiyolojik örnekler aşağıda belirtilmiş olan ve

diğer benzer çalışmalar için kullanılabilir : ◦ genetik hastalıklarda tanı ve klinik takip ◦ genetik epidemiyolojik çalışmalar ◦ genetik haritalama ◦ fonksiyonel çalışmalar ◦ tanı ve tedavi araçlarının geliştirilmesi ◦ farmakogenomik ve ilaç tasarımı ◦ hücresel tedavi / gen tedavisi

BİYOBANKA KRİTERLERİUzun yıllar arşivlemeSistemin güvenliğiAltyapı kalite güvence sistemi

◦ ISBER (International Society for Biological and Environmental Repositories)-Uluslararası kalite güvence sistemi Teknik personel Fiziksel altyapı Veri yönetimi

Hukuk ve etik çerçeve kurallarıHizmet içi teknoloji transferiÖrnek Kalitesi

BİYOBANKA ÇEŞİTLERİ Genelde DNA bankaları dört farklı kapsamda

oluşturulmaktadır : ◦ Araştırma amaçlı üniversite ve benzeri

araştırma merkezlerine bağlı ◦ Servis amaçlı, ticari ◦ Adli Tıp kurumlarına bağlı ◦ Silahlı kuvvetlere bağlı

TOPLUMSAL GENETİK VERİ SAĞLAYAN BANKALARYaygın hastalıklarda genetik bileşenlerin

etkisini inceleyebilmek açısından çok fazla sayıda sağlıklı bireyden gönüllülük esasına göre örnekleme yapılarak kişilerin tıbbi bilgileri, yaşam tarzı bilgileri gibi bilgileri içeren arşivlerin oluşması sağlanır.

Hastalıkların gelişim süreçlerinin incelenmesi, çevresel etmenlerin payı, tedaviye yanıt ve kişisel ilaç geliştirilmesi gibi konularda bu biyobankalar kıymetli birer kaynaktırlar.

HASTALIĞA ÖZGÜL BİYOBANKALAR

Bugün için ABD'de 179 adet hastalık bazında arşiv oluşturan biyobanka mevcuttur ve bu biyobankalardaki örneklerin sayısı 345.000'e ulaşmıştır.

Kanser, Kardiyovasküler hastalıklar ve santral sinir sistemi hastalıkları biyobankalamada ön sıralarda yer almaktadır.

ADLİ AMAÇLI BİYOBANKALAR

Pek çok ülke suçların önlenmesi için kişilerin genetik parmak izi aracılığı ile belirlenmesine yönelik adli biyobankalar kurmaktadır.

Örneğin, Birleşik Krallık Ulusal Polis Veri Tabanı 2,7 milyon kişinin bilgisini arşivlemiştir.

Aynı amaçla, ülkemizde Türkiye Milli Veri Bankası'nın kurulmasına yönelik yasa taslağı hazırlık aşamasındadır.

Bu tip biyobankalarda uygulanan etik kurallar genel yönetim, bilgilendirilmiş onam, şeffaflık vb. gibi konular açısından biyomedikal amaçlı olanlardan farklılık göstermektedir.

DÜNYADA BİYOBANKALAMA ÇALIŞMALARIUK Biobank: 40-69 yaş arası gönüllülerden elde edilen

toplam 500.000 örneğin yaşam standartlarına yönelik anket ile birlikte bankalanması.

Örnek veren kişilerin sağlık durumlarının 20-30 yıl süreyle takip edilmesi ile kanser, diyabet ve Alzheimer gibi hastalıkların gelişiminin izlenmesi ve bu şekilde bu tip hastalıklar için yeni tanı, tedavi ve koruma yöntemlerinin oluşturulmasına katkı sağlayacağı düşünülmektedir.

DÜNYADA BİYOBANKALAMA ÇALIŞMALARI

deCODE Genetics: 1998 yılında İzlanda Hükümeti tarafından

başlatılan çalışmada tüm populasyonu kapsayacak şekilde tıbbi bilgilerin yer aldığı bir merkezi veri tabanı oluşturmak amaçlanmıştır.

2000 yılında deCODE Genetic firması 12 yıl süre ile veritabanını kullanma hakkını satın alarak, hastalıkların genetik temellerini araştırma çalışmaları yürütmüştür.

Estonian Genome Project: Toplam nüfusu 1.4 milyon olan

Estonya’da 1 milyon kişiden örnek alınarak populasyona ait fenotip ve genotip veritabanı oluşturulması amaçlanmıştır.

DÜNYADA BİYOBANKALAMA ÇALIŞMALARI (A Genetic Map of Quebec) - 1999:Quebec populasyonunda genetik

varyasyonların tanımlanması ve yaygın hastalıklara yatkınlık sağlayan genlerin tespit edilmesi temel amaçtır.

25-74 yaşları arasında toplam 50.000 (populasyonun %1’i) kişiden örnek alınmış ve bu bireylerin 50 yıl boyunca izlenmesi planlanmıştır.

GenomEUtwin:Finlandiya, Danimarka, İtalya, Hollanda,

Norveç, İsveç, İngiltere ikiz arşivleri ve MORGAM populasyonunu kapsayan 600.000 den fazla ikiz çiftini örneklemeyi hedefleyen projedir.

TÜRKİYE’DE BİYOBANKALAMA ÇALIŞMALARI Hacettepe Üniversitesi DNA/Doku Bankası

Türkiye'deki hastalığa özgül biyobankaların ilk örneğidir.

1994 yılında Türkiye Teknoloji Geliştirme Vakfı “Stratejik Odak Nokta Projesi” kapsamında, kalıtsal hastalıklarda DNA ve doku/hücre arşivlemesi amacı ile kurulmuştur.

Bankanın misyonu uluslararası standartlara uygun olarak kalıtsal hastalıklardan etkilenmiş ailelerden biyolojik örnekleme yapmak ve klinik/genetik veri tabanlarını oluşturarak bu altyapının biyomedikal araştırmalar için kullanılmasını sağlamaktır.

2009 yılı itibariyle bankada 18.500 DNA örneği (5.200 aile) ve 1.200 hücre/doku arşivlenmiştir.

BİYOBANKALAMA KONUSUNDA ETİK DÜZENLEMELER

İnsan biyolojik örnek bankalarını organizasyonu ve yönetimi hakkında uluslararası bir görüş birliği mevcut değildir.

İsveç, Norveç, İzlanda, Estonya gibi bazı ülkelerde biyobankalama konusunda kanunlar mevcuttur; Japonya, ABD, Fransa, Brezilya ve Kenya gibi ülkelerde ise Ulusal Etik Komite’leri tarafından kılavuzlar hazırlanmıştır.

Araştırma amaçlı DNA bankaları için belirtilmiş olan çerçeve kurallar :

I. Örnek kabulü ve Bilgilendirilmiş Onam Formu II. Örneklerin İşlenmesi Ve Gizlilik/Mahremiyet İlkeleri III. Sonuç Bildirimi IV. Örneklere Erişim ve Fikri Mülkiyet Hakları

I. ÖRNEK KABULÜ VE BİLGİLENDİRİLMİŞ ONAMÖrnekler bir hekimin klinik değerlendirmesi

sonucu ve talebi üzerine bankalanmalı, kişilerin veya yakınlarının talebi ile örnek kabul edilmemelidir.

DNA’sı bankalanacak kişinin doğru bilgilendirilmesi ve gönüllülük esasına dayalı olarak örnek vermesini temin etmek amacı ile yazılı bir Bilgilendirilmiş Onam Formu örneklerle birlikte alınmalıdır.

İlgili kişi olanak dahilinde, yapı ve olgunluk derecesine bağlı olarak belirleyici bir şekilde onam sürecine katılmalıdır.

Aşağıda sıralanan noktalar onam formu kapsamında yer almalıdır: ◦ Örnek vermenin kişiye risk ve

faydaları ◦ Kişisel bilgilerin gizliliğinin nasıl

korunduğu ◦ Kimlerin bu örnekleri kullanma ve

örneklere ait bilgilere erişim hakları olduğu

◦ Örneklerin saklanma süresi ◦ Kişilerin herhangi bir zamanda

örneklerini ve buna bağlı verileri bankadan çekme hakkının saklı olduğu

◦ Örneklerin uzun süreli saklanmalarına bağlı olarak şu anda öngörülmemiş bir analiz veya araştırma için kullanılma olasılığının varolduğu ve bir analiz yapılacaksa sonuçların kime verileceği

II. ÖRNEKLERİN İŞLENMESİ VE GİZLİLİK/MAHREMİYET İLKELERİ Bankalanma işlemleri sırasında kişilerin

mahremiyetlerinin ve kişisel/tıbbi bilgilerinin gizliliğinin korunması en temel kuraldır.

Bu bilgiler şifreleme sistemi ile korunmalı, örnek kodlanarak depolanmalı ve tüm işlemler sırasında bu kod kullanılmalıdır.

Biyobankalarda dört tip örnekleme yapılabilmektedir : ◦ Anonim (anonymous) örnek : Toplum

taraması sonucu elde edilen ve kime ait olduğu bilinmeyen örnekler.

◦ Anonimleştirilmiş (anonymized) örnek : Kime ait olduğu bilinen ancak çalışmalar sırasında kimliksiz hale getirilmiş örnekler.

◦ Tanımlanabilir (identifiable) örnek : Kime ait olduğu bilinen, bilgileri şifrelenmiş ve kodlu olarak kullanılan örnekler. Bu durumda gerektiğinde kişisel ve tıbbi bilgiler tekrar kullanılabilir halde saklanmış olmalıdır.

◦ Tanımlanmış (identified) örnek : Kime ait olduğu bilinen, isim, hasta no, aile ağacı gibi bilgilerin açık olduğu örnekler.

Araştırma amaçlı kullanımlarda veriler araştırmayı imkansız kılmadığı durumlarda sadece anonim olmalıdır.

Araştırma sonucu gerçekleştirilen yayınlar veri sahibi kişinin bu yönde bilgilendirilip onamı olmaksızın kişinin kimliğini belirler bir formatta yapılmamalıdır.

Araştırmalar sonucunda ileriki tarihlerde buluş ve tıbbi ilerlemelerden donörlerin yararlanması için belirli aralıklarla değerlendirmeler öngörülmeli ve donörler bu ilerlemelerden haberdar edilmelidir.

III. SONUÇ BİLDİRİMİ

Bankalanan DNA üzerinde rapor edilmesi gerekli bir analiz yapılacaksa, elde edilen sonuçlar hastaya veya yakınına direkt olarak değil bankalamayı talep eden hekime verilmelidir.

Kişisel ve tıbbi bilgiler ile DNA analizlerinden elde edilen veriler kişinin rızası olmadığı takdirde işyeri, eğitim kurumu ve sigorta şirketi gibi üçüncü şahıslara aktarılmamalıdır.

IV. ÖRNEKLERE ERİŞİM VE FİKRİ MÜLKİYET HAKLARI Örneklere kimlerin, hangi şartlarda

erişebileceği bilgisi bilgilendirilmiş onam formunda yer almalıdır.

Veri bankalarındaki verilere erişim ve işlem yetkisi tıbbi personele aittir, yetkisiz kişilerin bankadaki bilgilere erişimi, okuması, kopyalaması, değiştirmesi ve bir başka yere transferini engellemeye yönelik önlemler alınmalıdır.

Biyolojik Çeşitlilik Anlaşması (Convention on Biological Diversity-CBD, 1992) biyolojik kaynakların ulusların egemenlik hakları kapsamında ele alınma prensibini kabul eder.

Bu anlaşmanın 16 ve 17. maddeleri genetik kaynaklara erişim sürecindeki çerçeve kuralları ve fikri mülkiyet hakları (Intellectual Property Rights -IPR) ile ilgili düzenlemeleri belirtir.

Ancak, günümüzde bu kurallar yaygın olarak harmonize bir şekilde uygulanmamaktadır. Biyolojik örneklerin ülkelerarası/kişilerarası/kurumlararası el değiştirmesi durumunda yazılı bir “Biyolojik Materyal Transfer Anlaşması” hukuki çerçeve olarak kabul edilmelidir.

Bu anlaşmalar biyolojik örneği kullanma izni, kullanım şartları, örnek sahibi kişilerin etik haklarının korunması ve ortaya çıkabilecek fikri mülkiyet hakları sorunlarının çözümlenmesine ait maddeler içerir.

Ülkemizde biyobankalar için özel yasalar ve çerçeve kuralları mevcut değildir.

Hacettepe Üniversitesi DNA/Doku Bankası'nda örneklerin elde edilmesi ve kullanımı aşağıdaki kurallar çerçevesinde gerçekleştirilmektedir:◦ Örnekleme yapılacak olan hasta/hasta yakınlarına

“Bilgilendirilmiş Onam Formu” imzalatılır.◦ Örnekler özel bir kodlama sistemi ile arşivlenir

(anonimleştirilmiş örnekler).◦ Kişilere ait bilgiler veri tabanına aktarılarak şifreli bir

bilgisayarda saklanır. ◦ DNA örnekleri, “Biyolojik Örnek Transfer

Anlaşması”nın depolamadan sorumlu olan klinisyen, banka yetkilisi ve araştırmayı yapacak kurum/kuruluş/kişi tarafından imzalanması koşulu ile araştırmalarda kullanılabilir.

◦ Tüm araştırmalar kurumsal etik kurul izni ile yürütülmektedir.

REFERENCES Biological Resource Centres. Underpinning the future of life sciences and biotechnology.

OECD, 2001.

Data Storage and DNA Banking for Biomedical Research : Technical, Social and Ethical Issues. Public and Professional Policy Committee – European Society of Human Genetics. European Journal of Human Genetics, 11 : 906-908, 2003

Commercial biobanks and genetic research: ethical and legal issues. Anderlik M.AmJ Pharmacogenomics. 2003; 3(3):203-15.

Guidelines for Genetic Biobanks. Italian Society of Human Genetics. Working Group: “Genetic Biobanks”. Telethon Foundation. Research Services. 2004.

International Declaration on Human Genetic Data. UNESCO, 2004.

Trends in ethical and legal frameworks for the use of human biobanks. Cambon-Thomsen A, Rial-Sebbag E, Knoppers BM. Eur Respir J. 2007 Aug; 30(2):373-82.

Ethical, legal, and social implications of biobanks for genetics research. Haga SB, Beskow LM. Adv Genet. 2008; 60:505-44.

Report of UNESCO's International Bioethics Committee on consent 2008.

Ethics and biobanks. Hansson MG. Br J Cancer. 2009, Jan 13;100(1):8-12.

Public attitudes to the storage of blood left over from routine general practice tests and its use in research. Treweek S, Doney A, Leiman D. J Health Serv Res Policy. 2009, Jan; 14(1):13-9.

http://www.hugo-international.org/hugo/sampling.html

http://europa.eu.int/comm/european_group_ethics/docs/avis11_en.pdf

http://www.ukbiobank.ac.uk/ethics.html

http://www.forsketik.lu.se/biobank-e.html

http://www.cartagene.qc.ca/