bir destek mekanizması okul Öncesİ eĞİtİmhumanistburo.org/dosyalar/humdosya/okul oncesi... ·...

1

“En Küçüğe Daha Büyük Özen”

OKUL ÖNCESİ EĞİTİM

Ç o c u k l a r ve E b evey n l e r i n e Y ö n e l i k

B i r D e s t e k M e ka n i z m a s ı

Hazırlayan: Hümanist Büro

Destekleyen: Bernard van Leer Vakfı

Tasarım: Kurtuluş Karaşın

Aralık, 2016

Bu yayına olan katkılarından dolayı, Batuhan Aydagül (ERG), Işıl Oral (ERG), Burcu Gündüz (AÇEV), Duygu Yaşar (AÇEV), Nalan Yalçın (AÇEV), Ege Ortaçgil (AÇEV), Bilge Selçuk (Koç Üniversitesi), Başak Ekin Akkan (Boğaziçi Üniversitesi), Fikret Toksöz (TESEV) ve İpek İlkkaracan’a (İstanbul Teknik Üniversitesi) teşekkür ederiz.

“En Küçüğe Daha Büyük Özen”

OKUL ÖNCESİ EĞİTİM

Ç o c u k l a r ve E b evey n l e r i n e Y ö n e l i k

B i r D e s t e k M e ka n i z m a s ı

4

Bu bilgi notunun amacı, hükümet programında yer alan erken çocukluk eğitiminin yaygınlaştı-rılması hedefini desteklemek üzere bir planlama önerisi oluşturmak ve bu öneri çerçevesinde hedefin gerçekleşmesine destek sunmak üzere sivil toplum kuruluşları arasında işbirliği ola-nağı yaratmaktır.

Erken çocukluk eğitimi, çocuk gelişimine etkisi fark edildiğinden beri, önemli bir çocuk hak-kı konusu olarak kabul edilmektedir. Bu durum hükümet programlarına ve eylem planları-na da yansımış bulunmaktadır. Çocukların gelişimlerini destekleyen erken çocukluk eğitimi için; çocukların yaş ve gelişim durumları, kişisel özellikleri gibi öznel durumlarını dikkate alan aynı zamanda da çocuğun gelişimini desteklediği bilimsel olarak kanıtlanmış programlara, bu programları uygulama yeterliliğine sahip çalışanlara ve mekanlara ihtiyaç bulunmaktadır. Aynı zamanda bütün çocukların bu olanaklardan yararlanabilmesi için bu hizmetin yaygınlaştırıl-ması gerekmektedir.

Türkiye’de erken çocukluk eğitimi özellikle son yıllarda hızlı bir şekilde yaygınlaşmıştır. Ancak halen 5 yaş grubu çocukların yüzde 44’ü, 4-5 yaş grubu çocukların yüzde 57’si, 3-5 yaş grubu çocukların ise yüzde 67’si bu olanaktan yararlanamamaktadır. Bu nedenle, 10. Kalkınma Planı, MEB 2015-2019 Stratejik Planı, 65. Hükümet Programı ve 2017-2019 Orta Vadeli Program’da okul öncesi eğitim imkanlarının yaygınlaştırılmasına dair hedefler belirlenmiş ve gerekli yasal düzenlemelerin yapılması planlanmıştır.

Erken çocukluk eğitimi hizmetlerinin yaygınlaştırılması aşağıdaki toplumsal faydaların elde edilmesini sağlar:

- Çocuklara fırsat eşitliği sunulur, toplumdaki eşitsizlik azalır.

- Çocukların fiziksel sağlığının güvence altına alınması desteklenir.

ÖZET

5

- Çocukların okul başarısı, gelecekteki iş olanakları ve kazançları arttırılır.

- Çocuklar ihmal ve istismardan korunur.

- Kadınlara yeni istihdam olanakları açılır ve istihdam olanağı arttırılır.

- Ekonomik kalkınma desteklenir.

Bu faydaların sağlanabilmesi için sunulacak hizmetlerin öncelikle kaliteli ve ulaşılabilir olması gereklidir. Aşağıdaki kriterlere uygun bir erken çocukluk eğitimi hizmeti ile kalite standartla-rının oluşturulması mümkündür:

- Uzmanlaşmış, özel eğitimli, belirli yetkinliklere sahip öğretmenler.

- Küçük sınıflar ve yüksek öğretmen-çocuk oranı.

- Yaşa ve çocukların farklı ihtiyaçlarına uygun müfredat ve materyal.

- Güvenli fiziksel ortam.

- Düzenli ve yüksek düzeyde çocuk katılımı.

- Aile işe işbirliği ve aileyi destekleyici programlar.

Türkiye’de halen 3-5 yaş grubunda 2,55 milyon, 4-5 yaş grubunda 1,45 milyon, 5 yaş grubunda ise 0,56 milyon çocuk erken çocukluk eğitimi alamamaktadır. Yaygınlaştırma planı yapılırken, bu hedef grubu içindeki dezavantajlı ailelerin çocuklarına öncelik verilmesi, kısa vadede en ihtiyaçlı gruba ulaşılmasını sağlayacaktır. İl ve ilçe bazında yapılabilecek bu önceliklendirme aşağıdaki kriterler göz önünde tutularak oluşturulabilir:

- Mevcut ve ileriki yıllar için tahmin edilen çocuk nüfusu.

- Yoksulluk ve çocuk yoksulluğu oranları.

- Mevcut kurum, derslik ve öğretmen sayısı.

- Okullaşma oranı.

- Okul terk oranları / okul başarı durumları.

- TEOG başarı oranları.

- Çocuklara dair sağlık göstergeleri.

- Kadınların okullaşma yılları.

- Kadın istihdam oranı.

- Sığınmacı ailelerin çocukları gibi özel ihtiyacı olan nüfusun varlığı.

10. Kalkınma Programı ve MEB Stratejik Planı’nda 2019 yılı için belirlenen 4-5 yaş grubunda yüzde 70 okullaşma oranına ulaşılması için gerekli maliyet yaklaşık olarak, yatırım maliyeti için 4 milyar TL, öğretmen yetiştirme maliyeti için ise 450 milyon TL olarak görünmektedir. Bu yatırım sonrası yıllık maliyet ise yaklaşık 1,3 milyar TL olacaktır.

6

1 Türkiye’de çok sayıda çocuk erken çocukluk eğitiminden yararlan-mayı bekliyor.

Türkiye’de erken çocukluk eğitimi özellikle 1990’lı yılların başından itibaren hızla kabul gör-meye ve yaygınlaştırılmaya başlamıştır.1 2008 yılından bu yana ise, daha fazla üzerinde duru-lan bir alan olmuştur.2

Ancak, bugünkü verilere bakıldığında, okul öncesi okullaşma oranının geçmiş yıllara oranla artmış olduğu ama hala çocukların yarısından fazlasının bu hizmetlere erişemediği görülmek-tedir.

2015-2016 öğretim yılında net okullaşma oranları3, 3-5 yaş grubu çocuklar için yüzde 33, 4-5 yaş grubu için yüzde 43, 5 yaş grubu için ise yüzde 55 olmuştur (okul öncesi kayıt oran-ları 2013 yılı için Avrupa Birliği ülkelerinde yüzde 94, OECD ülkelerinde yüzde 83’tür4). Bu oranlar bölgeler ve iller arasında da ciddi farklılıklar göstermektedir. Örneğin, 3-5 yaş gru-bu için okullaşma oranı yüzde 25 (Şırnak) ile yüzde 50 (Giresun) arasında değişmektedir.

Yakın zamanda Türkiye genelinde yapılan bir araştırma, ebeveynlerin yüzde 40’a yakınının kolaylıkla ulaşabilecekleri mesafede kreş veya anaokulu bulunmadığını göstermekte-dir. Yakın çevresinde kreş veya anaokulu bulunan ebeveynlerin de yüzde 66’sı bu hiz-metlerden, maliyet vb. sebeplerle yararlanamamaktadır.5 Bu veriler, erken çocukluk hiz-metlerinden yaralanma oranlarındaki düşüklüğün, hizmetin yaygın olmamasından ve hizmet bulunan yerlerde de ebeveynlerin bu hizmetin maliyetini karşılamakta yaşadığı güçlüklerden kaynaklandığını göstermektedir.

2 Erken çocukluk eğitiminin yaygınlaştırılması Türkiye’nin günde-minde.

Bu çerçevede, erken çocukluk döneminde okullaşma oranlarının düşüklüğü, bir sorun alanı olarak Türkiye’nin gündemindedir. Hazırlanan birçok politika belgesi ve planda, bu hizmetin yaygınlaştırılacağına dair irade beyan edilmiştir:

- 2014-2018 yıllarını kapsayan 10. Kalkınma Planı hedefleri arasında, “kaliteli, hesaplı ve kolay erişilebilir okul öncesi eğitim imkanlarının yaygınlaştırılması” yer almaktadır. Bu çerçevede, 2018 yılı sonunda 4-5 yaş grubu için okullaşma oranı hedefi yüzde 70 ola-rak belirlenmiştir. Aynı hedef MEB 2015-2019 Stratejik Planı’nda da öngörülmüştür.

- 65. Hükümet Programı’nda, kaliteli, hesaplı ve kolay erişilebilir kreş imkanlarının yay-gınlaştırılmasına yönelik olarak kreşleri teşvik edecek düzenlemelerin hayata geçirileceği belirtilmiştir.

- 2017-2019 Orta Vadeli Program’da, okul öncesi eğitimin kademeli olarak zorunlu hale getirileceği ifade edilmiştir.

- Bakanlar Kurulu’nun “2017 Yılı Programı’nın Uygulanması, Koordinasyonu ve İzlenmesi-ne Dair Kararı” kapsamında öngörülen tedbirlerden biri de, okul öncesi eğitimin zorunlu hale getirilmesi ve okul öncesi eğitim kurumlarının sayısının arttırılmasıdır. Bu tedbirle

7

ilgili olarak şunların yapılacağı belirtilmiştir: (1) Okul öncesi eğitimin zorunlu hale geti-rilmesine yönelik mevzuat düzenlemesi yapılması, (2) 36-60 aylık çocuklar ile ilkokula kayıt olmamış 60-72 aylık çocukların okul öncesi eğitime kazandırılması amacıyla çocuk başına doğrudan destek sağlanması, (3) Bölgeler arasındaki farklar da dikkate alınarak gerekli fiziki altyapı kurulması ve bunun için çeşitli kampanyalar ile destek sağlanması, (4) Toplum Temelli Erken Çocukluk Eğitimi Merkezlerinin kademeli olarak yaygınlaştırıl-ması.

3 Erken çocukluk eğitimi hizmetlerinin sunulmasında araştırma ve stratejik planlama etkililiği arttıracaktır.

Erken çocukluk döneminde sunulacak hizmetlerin, çocukların gelişimi üzerindeki potansiyel olumlu faydalarını sağlayabilmesi için, her şeyden önce erken çocukluk eğitimi programla-rının kaliteli ve ulaşılabilir olması gereklidir.6 Düşük maliyet kaygısıyla uygun standartlarda sunulmayan hizmetler, kaynak israfına neden olur.7

Erken çocukluk eğitimi, çocukların fırsat eşitliğine sahip olmalarını sağlamaya olan katkıları nedeni ile çocuk gelişiminde önemli bir yere sahiptir. Bu nedenle erken çocukluk eğitiminin bütün tasarımı çocukların doğdukları koşullar arasındaki farklardan kaynaklanan eşitsizliğin gelişim üzerindeki olumsuz etkisini ortadan kaldırma hedefine uygun biçimde olmalıdır.

Etkili bir erken çocukluk eğitimi hizmetinin en önemli ön koşulu kalite standartlarının oluş-turulmuş ve hizmet sunumunun düzenli şekilde denetleniyor olmasıdır. Bu çerçevede kalite standartlarının aşağıdakileri içermesi önerilmektedir8, 9, 10, 11, 12:

- Uzmanlaşmış, özel eğitimli, belirli yetkinliklere sahip öğretmenler: Erken çocukluk eğitimi üzerine yapılan araştırmalar, öğretmenlerin sahip olduğu yetkinlikler ile eğitim ka-litesi – özellikle çocukların akademik başarıları ve dil gelişimleri – arasında güçlü ve doğru-dan bir ilişki olduğunu göstermektedir.13, 14 Erken çocukluk eğitiminde görev alacak öğret-menlerin hem uygun bir lisans eğitimi alması, hem de ihtiyaç ve beklentileri doğrultusunda hizmet içi eğitimler gibi sürekli olarak gelişme olanaklarına sahip olması önemlidir.

- Küçük sınıflar ve yüksek yetişkin-çocuk oranı: Erken çocukluk eğitiminde maksimum öğ-renci-öğretmen oranının 3 yaş için 7:1, 4-5 yaş için 8:1; maksimum grup büyüklüğünün ise 3 yaş için 14, 4-5 yaş için 16 olması önerilmektedir15. Çocukların erken yaşlardaki gelişimsel ihtiyaçları bireysel ilgi gerektirmektedir. Küçük sınıflar, öğretmenlerin çocukların gelişim ih-tiyacına uygun tutum ve davranışlara sahip olmasını, aralarında duyarlı ve samimi bir ilişki oluşmasını desteklemektedir. Büyük sınıflarda eğitim vermek zorunda kalan öğretmenlerin ise tutumları daha çok çocukları kontrol etmeye ve kısıtlamaya yönelik olmaktadır.16

- Yaşa ve çocukların farklı ihtiyaçlarına uygun, çocukların bütünsel gelişimlerini destekleyici müfredat, materyal ve eğitim ortamları: Kaliteli erken çocukluk eğitim programları; çocuğu odağa alan, çocukların bireysel farklılıklarını gözeten, her çocuğun gelişimine ve ihtiyacına uygun yöntemler içeren programlardır. Erken çocukluk eğitiminde çocukların yaşlarına ve ihtiyaçlarına uygun bir müfredat takip edilmesi, buna uygun mater-yalin kullanılması ve eğitim ortamlarının çocuğun eğitimi yanında sağlık, beslenme, çocuk koruma gibi gelişimi ilgilendiren bütün alanları kapsayıcı olması, eğitim başarısının önemli

8

belirleyicilerinden biridir. Okul öncesi eğitimin içeriği; güvenliği, fiziksel ve bilişsel geli-şimi, dil ve iletişim becerilerini, sosyal duygusal gelişimi ve ruhsal gelişimi kapsamalıdır. Aynı yaklaşım eğitim ortamı tasarlanırken de dikkate alınmalı, eğitim programları yanında çocukların hem fiziksel, hem de duygusal gelişimini gözeten sağlık ve beslenme programla-rına yer verilmelidir.

- Güvenli fiziksel ortam: Erken çocukluk eğitimi ortamlarının ihtiyaca uygun fiziksel koşul-lara (örn. yeterli büyüklük, temizlik, güvenlik, düzen, vb.) sahip olması, eğitim kalitesini be-lirleyen diğer bir önemli faktördür. Araştırmalar, bu özelliklere sahip bir eğitim ortamının, çocukların güvenliğini ve eğitimden en üst düzeyde faydalanabilmelerini sağlamanın yanı sıra, öğretmenlerin tutum ve davranışlarını da olumlu yönde etkilediğini göstermektedir.17

- Düzenli ve yüksek düzeyde çocuk katılımı: Çocukların erken çocukluk dönemlerinde eğitim süreçlerinde aktif rol alması, gelişim dönemlerindeki sorumluluk, empati, bağlılık ve güven duygularını güçlendirmektedir.18 Bu amaçla, hem öğretmenlerin çocuk katılımı konusunda istekli ve eğitimli olmaları, hem de eğitim ortamlarının, programlarının ve ma-teryallerinin çocukların görüşlerini serbestçe ifade etmelerine ve okulun karar alma meka-nizmalarına yaşlarına uygun olarak katılımına olanak verecek şekilde düzenlenmesi önem-lidir.

- Aile ile işbirliği ve aileyi destekleyici programlar: Erken çocukluk eğitiminde aile ile işbirliği ile karşılıklı destek ve yardımlaşma da eğitim kalitesinde başarı kriterleri arasında yer almaktadır.19 Ailelerin okuldaki aktivitelere katılması ve aileler ve öğretmenler arasın-da düzenli bir iletişim olması, çocukların sosyal gelişimlerini ve okul başarılarını olumlu yönde etkilemektedir.20 Okul aile işbirliği ve okulun ailenin eğitiminde üstleneceği rol ile çocuğun bakımını üstlenen aile bireylerinin de çocuğun gelişimine olumlu etkisi arttırılabi-leceğinden, okul öncesi eğitim kurumları aile eğitimi konusunda da aktif bir rol üstlenme-lidir.

Bu kapsamda, Milli Eğitim Bakanlığı tarafından “Okul Öncesi Eğitimin Güçlendirilmesi Proje-si” çerçevesinde, Türkiye’deki tüm okul öncesi eğitim kurumlarının kullanımına yönelik kali-te standartları ve ölçme değerlendirme araçları geliştirilmiştir. Yukarıdaki önerileri de içeren bu kalite standartlarının çocuğun yüksek yararını gözeterek güncellenmesi, ebeveynler başta olmak üzere bütün toplumun bu standartlar hakkında bilgi sahibi olmasının sağlanması ve standartların ülke genelinde uygulamaya konulması erken çocukluk eğitimi kalitesinin gelişti-rilmesinde önemli bir rol oynayacaktır.

Türkiye’de okul öncesi eğitimin yaygınlaştırılmasına yönelik olarak, 2017 yılı programı çer-çevesinde erken çocukluk eğitimine yönelik hizmetlerin toplum temelli olarak sunulması öngörülmektedir. Milli Eğitim Bakanlığı tarafından 2013 yılında yayınlanan “Toplum Temelli Erken Çocukluk Hizmetlerinin Sunum Kılavuzu”nda da, hizmetlerin toplum temelli verilmesi esasının benimsendiği görülmektedir. Erken çocukluk eğitiminin daha küçük yaşları kapsaya-cak hale gelmesi ve bütün çocukların yararlanabileceği şekilde yaygınlaşması bakımından bu hizmetlerin toplum temelli olarak sunulması çok büyük önem arz eder. Toplumun değişik ke-simlerinin katkısı ve katılımı ile bu hizmetlerin yaygınlaştırılmasına çalışılırken, standartlara uygunluğun sağlanabilmesi için de devletin koordine etme, destekleme ve denetleme rolünün etkili biçimde yerine getirilmesini sağlayacak bir yaklaşım benimsenmesi önemlidir. Bunun yanı sıra, eğitimin ücretli olması ve okulun uzak olması gibi diğer koşullar da Türkiye’de okul öncesi eğitimin yaygınlaşmasının önünde engel oluşturmaktadır. Her çocuğun zorunlu eğitim-

9

den eşit olarak yararlanabilmesi için, okul öncesi eğitim kurumlarında beslenme ücreti gibi aileden katkı payı alınmaması dahil olmak üzere hizmetin tamamı ücretsiz hale getirilmelidir.

Erken çocukluk hizmetlerinin yaygınlaştırılması sürecinde, mevcut kapasitenin ve ihtiyacın belirlenmesi ve buna bağlı olarak bir yaygınlaştırma planı yapılması ilk adım olacaktır. En çok ihtiyacı olan ailelerin çocuklarına ilk aşamada ulaşılabilmesi için yaygınlaştırma planı yapılır-ken aşağıdaki kriterler göz önüne alınarak il ve ilçe bazında önceliklendirme yapılması öne-rilmektedir:

- Mevcut ve ileriki yıllar için tahmin edilen çocuk nüfusu.

- Yoksulluk ve çocuk yoksulluğu oranları.

- Mevcut kurum, derslik ve öğretmen sayısı.

- Okullaşma oranı.

- Okul terk oranları / okul başarı durumları.

- TEOG başarı oranları.

- Çocuklara dair sağlık göstergeleri.

- Kadınların okullaşma yılları.

- Kadın istihdam oranı.

- Sığınmacı ailelerin çocukları gibi özel ihtiyacı olan nüfusun varlığı.

4Etkili bir kaynak planlaması, erken çocukluk eğitimi hizmetlerinin yaygınlaştırılması için gerekli maliyetin karşılanmasında yol gös-terici olacaktır.

Erken çocukluk eğitimi hizmetlerinin finansmanında farklı ülkelerde farklı yöntemler kulla-nılmakla birlikte21, ihtiyaç duyulan kaynakların büyük bir bölümü birçok ülkede merkezi ve yerel yönetimlerce karşılanmaktadır.

Erken çocukluk eğitimi hizmetinin sunulmasında asli görevi devletlerin üstlenmesinin temel nedenleri arasında; bu hizmetlerin aileler için oluşturacağı mali yükün yüksek olması, ailelerin bu hizmetlerin faydaları konusunda yeterli bilgi ve bilince sahip olmayabile-ceği, bu hizmetlerin yaratacağı ekonomik kalkınma faydası ve hizmetten yararlanmada eşitlik sağlama hedefi yer almaktadır.22

İhtiyaç duyulan kaynakların belirlenmesinde ise erken çocukluk eğitiminin bugünkü kapa-sitesi ile hedefe ulaşılması için gerekli kapasitenin hesaplanması yol gösterici olacaktır. Buna göre, Türkiye’deki nüfus istatistiklerine bakıldığında, 0-5 yaş arasında yaklaşık 7,6 milyon çocuk olduğu görülmektedir.23 Yaş gruplarına göre okul öncesi net okullaşma oranları ve yaşa göre tahmini nüfus büyüklükleri göz önüne alındığında, 3-5 yaş grubunda 2,55 milyon, 4-5 yaş grubunda 1,45 milyon, 5 yaş grubunda 0,56 milyon çocuğun okul öncesi eğitim-de okul dışı kaldığı görülmektedir (Tablo 1).

10

Tablo 1 Yaş Gruplarına Göre Okul Öncesi Eğitim Dışı Kalan Tahmini Çocuk Sayıları

Yaş Grubu Yaklaşık Nüfus* Okul Öncesi Okullaşma Oranı** Okul Öncesi Dışında Kalan Çocuk Sayısı

3-5 3,82 milyon %33,26 2,55 milyon

4-5 2,54 milyon %42,96 1,45 milyon

5 1,27 milyon %55,48 0,56 milyon

* TÜİK verilerine göre hesaplanmıştır

** Milli Egitim Istatistikleri, Örgün Egitim 2015-2016

2015-2016 öğretim yılı verilerine göre, Türkiye’deki okul öncesi eğitimin kapasitesine dair bazı istatistikler de Tablo 2’de özetlenmiştir.

Tablo 2 Okul Öncesi Eğitim İstatistikleri

Okul öncesi kurum sayısı 27.793 Kurum başına ortalama öğrenci sayısı 44*

Öğrenci sayısı 1.209.106 Derslik başına ortalama öğrenci sayısı 21*

Derslik sayısı 58.265 Öğretmen başına ortalama öğrenci sayısı 17*

Öğretmen sayısı 72.228

Kaynak: Milli Eğitim İstatistikleri, Örgün Eğitim 2015-2016

* MEB verilerine göre hesaplanmıştır.

Bu çerçevede, okul öncesi eğitimin yaygınlaştırılmasına yönelik hedeflerin hayata geçirile-bilmesi için, TÜİK tarafından yayınlanan yaşa göre nüfus projeksiyonlarına bakılarak (Tablo 3) ve bugünkü okullaşma oranları ve Tablo-2’deki ortalama öğrenci sayıları sabit tutuldu-ğunda, ilave ihtiyaç duyulan kurum, derslik ve öğrenci verileri Tablo 4’te hesaplanmıştır.

Tablo 3 2023 Nüfus Projeksiyonuna Göre 3-5 Yaş Nüfusu

3 Yaş 4 Yaş 5 Yaş

Nüfus 1.168.192 1.171.999 1.176.083

Kaynak: TÜİK

11

Tablo 4 İhtiyaç Duyulan İlave Kurum, Derslik ve Öğretmen Sayıları

YaşGrubu

%100 okullaşma oranına ulaşmak için

OECD ortalaması olan %82,5 okullaşma oranına ulaşmak için

10. Kalkınma Programı ve MEB Stratejik Planı 2019 hedefi olan %70 okullaşma oranına ulaşmak için

İlave Kurum Sayısı

3-5 53.944 44.503 37.761

4-5 30.787 25.399 21.551

5 12.036 9.929 8.425

İlave Derslik Sayısı

3-5 113.087 93.297 79.161

4-5 64.541 53.246 45.179

5 25.231 20.816 17.662

İlave Öğretmen Sayısı

3-5 140.188 115.655 98.131

4-5 80.008 66.007 56.006

5 31.278 25.804 21.894

Tablo 4’te yapılan hesaplamada, kurum başına 44, derslik başına 21 ve öğretmen başına 17 öğrenci sayılarının sabit kalacağı varsayılmıştır. Bu sayıların uluslararası standartlara (bkz. Sayfa 7) ulaştırılması hedeflendiğinde ihtiyaç duyulan ilave derslik ve öğretmen sayıları daha yüksek olacaktır (Tablo 5).

Tablo 5 Uluslararası Standartlara Göre İhtiyaç Duyulan İlave Derslik ve Öğretmen Sayıları (3-5 yaş)

%100 okullaşma oranına

ulaşmak için

OECD ortalaması olan %82,5 okullaşma

oranına ulaşmak için

10. Kalkınma Programı ve MEB Stratejik Planı 2019 hedefi olan

%70 okullaşma oranına ulaşmak için

İlave Derslik Sayısı 171.932 131.648 102.873

İlave Öğretmen Sayısı 402.130 321.561 264.011

Okul öncesi eğitimin yaygınlaştırılmasına ilişkin maliyet tahminlerine bakıldığında ise, Türki-ye’ye dair verilerde ve literatürde bulunan tahminler üzerinden hesap yapmak mümkündür (Tablo 6).

12

Tablo 6 Okul Öncesi Eğitimin Tahmini Maliyetleri (TL)*

Yatırım maliyeti (kamu okulları için)24 90.000

Öğretmen yetiştirme maliyeti (4 yıl için)25 8.000

Öğrenci başına yıllık maliyet (3-5 yaş) (kamu okulları için)26 1.400

* Kaynak belgedeki maliyetler esas alınarak, dolar kuruna göre revize edilmiştir.

Tablo 4’teki ihtiyaç duyulan derslik ve öğretmen sayıları ile Tablo 6’daki tahmini maliyetler göz önüne alındığında, bugünkü standartlar korunarak 3-5, 4-5 ve 5 yaş grubu çocuklara yönelik okul öncesi eğitimi yaygınlaştırmak için ayrılması gereken ilave kaynak Tablo 7’de görülebilir.

Tablo 7 Erken Çocukluk Eğitimini Yaygınlaştırma Maliyetleri

%100 okullaşma oranına ulaşmak

için (milyon TL)

OECD ortalaması olan %82,5 okullaşma oranına ulaşmak için (milyon TL)

10. Kalkınma Programı ve MEB Stratejik Planı 2018 hedefi

olan %70 okullaşma oranına ulaşmak için (milyon TL)

3-5 Yaş Grubu

Yatırım maliyeti 10.178 8.397 7.124

Öğretmen yetiştirme maliyeti* 1.122 925 785

Yıllık maliyet 3.285 2.711 2.300

4-5 Yaş Grubu


Öğretmen yetiştirme maliyeti* 640 528 448

Yıllık maliyet 1.875 1.547 1.313

5 Yaş Grubu


Öğretmen yetiştirme maliyeti* 250 206 175

Yıllık maliyet 733 605 513

* Halihazırda eğitimini tamamlamış ancak henüz istihdam edilmemiş öğretmenlerin sayısı hesaplandığında bu maliyet düşebilecektir.

Buna göre, örneğin 500.000 nüfuslu bir yerleşim yeri ele alındığında, yaş gruplarına göre tüm çocukların erken çocukluk eğitiminden faydalanabilmesi için, o bölgede bulunması gereken derslik ve öğretmen sayıları ile, o bölgede hiç mevcut derslik olmadığı varsayılarak ihtiyaç duyulacak maliyet hesaplaması da Tablo 8’de yer almaktadır. Bu tablodan yola çıkarak, o böl-gedeki hedef okullaşma oranı ile, ihtiyaç duyulan ve mevcut kaynaklar arasındaki farkı hesap-lamak ve buna göre bir maliyet planlaması yapmak mümkündür.

13

Tablo 8 Erken Çocukluk Eğitimini 500.000 Nüfuslu Bir Yerleşim Yerine Yaygınlaştırma Maliyeti

Yaş Grubu

Kaynaklar Maliyet (milyon TL)

İhtiyaç duyulan toplam derslik

sayısı

İhtiyaç duyulan toplam öğretmen

sayısıYatırım

maliyeti

Öğretmen yetiştirme

maliyetiYıllık öğrenci

maliyeti

3-5 1.006 1.228 91 10 29

4-5 672 820 60 7 20

5 336 411 30 3 10

5 Erken çocukluk eğitimi hizmetlerinin yaygınlaştırması hem bugüne hem yarına yapılacak yatırımdır.

Yapılan araştırmalar, doğumdan sonraki ilk 6 yılın çocukların gelişiminde en önemli yıl-lar olduğunu ortaya koyuyor. Bu yıllar, çocukların sosyal, duygusal, bilişsel ve motor geli-şimlerinin en hızlı olduğu dönem ve Şekil 1’de görülebileceği gibi bu dönem sonunda beyin gelişiminin büyük bir bölümü tamamlanmış oluyor.27, 28, 29

Şekil 1 İnsan Beyninin Gelişimi

İnsan Beyninin GelişimiErken Deneyimlere Bağlı Sinaps Oluşumu

Duyusal Yollar(Görme, Duyma)

Kaynak: Nelson, C.A. in Neurons to Neighborhoods (2000). Shonkoff. J. & Philips, D. (Eds.)

Gebe kalma (Yıllar)Doğum Yaş(Aylar)

Yüksel BilişselFonksiyon

Dil

Çocuğun bu gelişme potansiyelini kullanabilmesi için sağlıklı beslenmesi, aile ilgisine, sosyal-leşme ve erken öğrenim olanaklarına sahip olması gerekiyor.30 Bu dönemde güvenli bir fizik-sel ortamda bulunması, oyun, araştırma ve keşfetme olanaklarına sahip olması ve gelişimine uygun araç, gereç, oyuncak ve kitaplara sahip olması da gelişimleri için vazgeçilmez bir öneme sahip.31

14

Bu nedenle, erken çocukluk eğitimi hizmetlerinin yaygınlaştırılması;

• Çocuklara fırsat eşitliği sağlar, toplumdaki eşitsizliği azaltır.

Erişilebilir, gelişimi ve eleştirel düşünme becerilerini geliştirici, kaliteli bir erken çocukluk eğitimi, çocuklara fırsat eşitliği sağlamanın ve eşitsizliğin bir kuşaktan diğerine aktarılmasını önlemenin en etkili araçlarından biridir.

Çocukların gelişiminde temel rolü aileler oynamaktadır. Farklı sosyo-ekonomik düzeylere sa-hip ailelerin çocukları arasında erken yaşlardan itibaren oluşan fırsat eşitsizlikleri, zamanla artan bir performans farklılığına neden olur.32 Erken çocukluk eğitimi, özellikle dezavantajlı ailelerin çocukları hedef alındığında, bu döngünün kırılması ve eşitsizliğin kuşaklar arasında aktarılmasının önüne geçilmesinde çok önemli bir rol oynamaktadır.33, 34, 35, 36, 37

• Çocukların fiziksel sağlığının güvence altına alınmasını destekler.

Yapılan araştırmalar, çocuk hastalıklarının ve ölümlerinin en büyük nedenlerinin eksik bes-lenme ve enfeksiyon olduğunu ortaya koymaktadır. Dolayısıyla, düzgün beslenmeyi ve hijyeni destekleyen erken çocukluk eğitimi hizmetleri, ebeveyn ve çocuk sağlığını koruma ve çocuk ölümlerini önlemede çok önemli bir araçtır.38

• Okul başarısını ve gelecekteki iş olanaklarını ile kazancını arttırır.

Erken çocukluk eğitimine ne kadar erken başlanırsa, çocukların okul başarıları o denli ar-tacaktır.39 Erken çocukluk eğitimi, sosyo-ekonomik durumlarından bağımsız olarak çocuk-ların akademik başarılarını olumlu yönde etkiler, okul terk oranlarını düşürür, okullaşma yılını arttırır.40, 41, 42, 43 Uluslararası Öğrenci Değerlendirme Programı (PISA) değerlendir-melerine göre, Türkiye’de bir yıldan fazla okul öncesi eğitim alan öğrencilerin akademik başarıları hiç okul öncesi almamış akranlarına göre anlamlı olarak yüksek çıkmaktadır (Şekil 2).

Şekil 2 Okul Öncesi Eğitim Alma Durumuna Göre PISA 2012 Matematik Skorları, Türkiye

Hiç okul öncesi eğitim almamış 433

1 yıl okul öncesi eğitim almış 480

1 yıldan fazla okul öncesi eğitim almış 495

Kaynak: OECD (2012) verilerinden hareketle ERG’nin hesaplaması

Akademik başarının artmasının, özellikle kız çocuklarının gelecekteki iş olanaklarını ve kazançlarını da arttırdığı gösterilmiştir.44

Küçük yaştaki çocuğun ev dışında bir bakım olanağının olmaması, ailedeki diğer çocukların eğitim hayatlarını da olumsuz etkilemektedir. Kardeşine bakmak zorunda kalmak, daha bü-yük yaştaki çocukların, özellikle de kız çocuklarının, okula devam edememelerine neden ol-

15

maktadır.45 Bu bakım ilişkisi aynı zamanda her iki çocuğun güvenliği bakımından da tehlikeli olabilmekte ve çocuklara karşı ihmal ve istismar riskini de arttırmaktadır.46 Bu kapsamda er-ken çocukluk programları, özellikle büyük kız kardeşlerin okula devamlarını sağlama konusunda da önemli katkı sunacaktır.47, 48

• Çocukları ihmal ve istismardan korur.

Erken çocukluk eğitimi, çocukların ihmal ve istismar mağduru olmalarını önlemeye yönelik koruyucu faktörlerden biridir. Anne-babanın desteklenmesini ve güçlenmesini, aile içinde ya-şanan olası krizlere müdahale edilmesini, ailelerin ihtiyaç duydukları hizmetlere yönlendiril-mesini, çocuğun sosyal ve duygusal gelişiminin desteklenmesini ve çocuğa yönelik olası bir riskin erken aşamada fark edilmesini sağlayarak çocukları ihmal ve istismara karşı korur.49 Yapılan araştırmalar, özellikle dezavantajlı bölgelerde sunulan erken çocukluk eğitimi hiz-metlerinin, çocukların kötü muameleye maruz kalma riskini yüzde 50 oranında azaltabildiğini göstermektedir.50

Çocuğun bir ailesinin olması, aynı zamanda da ailesi dışında gelişimi boyunca temas edebile-ceği bir kamusal hizmet bulunması risklere karşı güvencede olmasını sağlayan en önemli un-surdur. Çocuklar ilk 24 ay aile hekiminden, 66 ay sonrasında okuldan hizmet almaktadır. Erken çocukluk eğitimi arada kalan boşluğun kapatılmasını sağlar. Böylece, bütüncül bir koruyucu ortam oluşturulmuş olur.

• Kadınların istihdam olanaklarını arttırır.

Çocukların bakım yükü, çoğunlukla kadınlar tarafından üstlenilmekte ve kadınların iş haya-tından çekilmelerine neden olmaktadır. Türkiye’de yapılan araştırmalar göstermektedir ki, annelerin yarısından fazlası çocuk bakımına dair temel görevleri sadece kendileri yerine ge-tirmektedir51; düzenli olarak çocuk bakımına katkı sağlayan babaların oranı ise yüzde 10’u geçmemektedir52. Çocuk sahibi olduktan sonra annelerin yüzde 45’i işgücünden ayrılmakta, bu annelerin yüzde 71’i de sebep olarak çocuk bakım sorumluluklarını göstermektedir.53

Erken çocukluk eğitim olanaklarının varlığı, kadınların istihdama katılmalarını sağlamak için önemli bir fırsat yaratır.54, 55, 56 Hem çocukların bakımının sağlanması kadınların ev dışı işlerde çalışmasını kolaylaştırmakta, hem de çocuk bakım ve eğitim hizmetleri kadınlar için iş olanağı yaratmaktadır.

Araştırmalar göstermektedir ki, okul öncesi eğitim programları, çalışan annelerin sayısı-nı yüzde 14 oranında arttırabilmektedir.57, 58 Böylece erken çocukluk eğitimi, 65. Hükümet Programı ve 2014-2023 Ulusal İstihdam Stratejisi’nde yer alan kadın istihdamını arttırma he-define de hizmet edecektir.

• Ekonomik kalkınmayı destekler.

Erken çocukluk eğitimi programları, bir yandan sosyal adaleti destekleyen, diğer yandan da ekonomik ve toplumsal üretkenliği arttıran nadir kamu politikalarından biridir.59

16

Yapılan birçok araştırma göstermektedir ki, erken çocukluk eğitimi insan kaynağını güç-lendirerek toplumsal gelişimi destekler. Özellikle dezavantajlı ailelerin çocuklarına erken dönemde yapılan eğitim yatırımı, sonraki dönemlerde yapılacak yatırımlara göre eko-nomik açıdan çok daha verimlidir (Şekil 3)60. Erken çocukluk eğitimi hizmetlerine erişebi-len çocuklar, akademik olarak daha başarılı olmakta, özel eğitime daha az ihtiyaç duy-makta, madde bağımlısı olma ve suça itilme riskleri düşmekte, istihdam olanakları ve kazançları artmakta, ergen yaşta anne olma riskleri ve dolayısıyla dezavantajlı yeni bir nesil yetişme olasılığı düşmektedir.61 Tüm bunlar göz önüne alındığında, erken çocukluk eğitiminin maliyet – fayda oranı 1:17’ye kadar çıkabilmektedir. 62, 63, 64 Türkiye’de yapılan çalışmalar da erken çocukluk eğitimine yapılacak her bir birim yatırımın, 6,37 birime kadar bir getiri sağlayabileceğini göstermektedir.65 Sosyal politikalar hayatın daha sonraki devrele-rinde düzeltici çareler sunsa bile erken çocukluğa yapılan yatırımların maliyet - fayda oranı daha yüksektir. 66, 67, 68, 69

Şekil 3 Eğitim Yatırımlarının Geri Dönüşü

YAŞ

r

Kaynak: Carneiro ve Hackman (2003)

OKUL ÖNCESİ OKUL SONRASIOKUL

17

Öneriler

Orta Vadeli Program’ın (2017-2019), okul öncesi eğitimi kademeli olarak zorunlu hale getirme hedefini gerçekleştirmeyi, toplum adına çocuklara verilmiş önemli bir söz olarak görüyoruz ve 2019 yılına gelindiğinde bu hedefe ulaşabilmiş olmayı arzu ediyoruz. Hedefe zamanında ulaşabilmenin güvencesi olarak da, bugünden aşağıdaki adımların atılması gerektiğini düşü-nüyoruz:

1. Hedefe erişmek için izlenecek yolun belirlenmesi ve faaliyete başlanması:

a. 2019 yılında okul öncesi eğitimi zorunlu hale getirme hedefine ulaşmak için izlenecek yolu, ayrılacak kaynağı gösterir bir çalışma planı oluşturulması.

b. Önceliklendirme yapılarak, gerekli bütçe ve kaynağın tahsis edilmesi.

c. Önceliklendirme doğrultusunda derhal uygulamaya başlanması.

2. Kaliteli eğitime eşit erişim için alt yapının oluşturulması:

a. Çocukların eşit kalitede okul öncesi eğitime erişimini güvence altına almayı hedefleyen kalite standartlarının bütün kamuoyu tarafından bilinirliğinin sağlanması.

b. Kalite standartları, eğitim programları, eğitici eğitimleri gibi bilimsel gelişmeler ve ihti-yaçlar doğrultusunda sürekli güncellenmesi gereken alanlar için bir araştırma ve geliş-tirme modeli geliştirilmesi.

3. İzleme ve değerlendirme sistemi kurulması:

a. Okul öncesi eğitim kurumlarının uygunluğunu ve etkililiğini izlemek üzere, ölçme ve değerlendirme sistemi oluşturulması.

b. Denetim usul ve kriterlerinin belirlenmesi.

18

Sonnotlar1 Doğru Başlangıç: Türkiye’de Okul Öncesi Eğitim (2005). TÜSİAD.

2 Her Çocuğa Eşit Fırsat: Türkiye’de Erken Çocukluk Eğitiminin Durumu ve Öneriler (2016). ERG, AÇEV.

3 Milli Eğitim İstatistikleri, Örgün Eğitim 2015-2016.

4 World Development Indicators, 2013.

5 Türkiye’de 0-8 Yaş Arası Çocuğa Yönelik Aile İçi Şiddet Araştırması (2014). Bernard van Leer Vakfı.

6 Ruhm C., Waldfogel J. (2011). Long-Term Effects of Early Childhood Care and Education. Discussion Paper No. 6149, IZA.

7 A Science-Based Framework for Early Childhood Policy (2007). Center on Developing Child, Harvard University.

8 Doğru Başlangıç: Türkiye’de Okul Öncesi Eğitim (2005). TÜSİAD.

9 A Science-Based Framework for Early Childhood Policy (2007). Center on Developing Child, Harvard University.

10 Türkiye’de Erken Çocukluk Eğitiminin Yaygınlaştırılması ve Geliştirilmesi (2013). Dünya Bankası.


12 Early Childhood Education and Care: Providing All Our Children with the Best Start for the World of Tomorrow (2011). Communication from the Commission.

13 LaRue A., Kelly B.B. Transforming the Workforce for Children Birth Through Age 8: A Unifying Foundation.

14 Competence Requirements in Early Childhood Education and Care (2009). European Commission Direcotrate-General for Education and Culture

15 American Academy of Pediatrics ve American Public Health Association tarafından önerilmektedir.

16 NICHD Early Child Care Research Network (1996). Characteristics of Infant Child Care: Factors Contributing to Positive Caregiving. Early Childhood Research Quarterly, 11, 269-306.

17 NICD Early Child Care Research Network (1996). Characteristics of Infant Child Care: Factors Contributing to Positive Caregiving. Early Childhood Research Quarterly, 11, 269-306.

18 Kangas, J. (2016). Enhancing Children’s Participation in Early Childhood Education Through the Participatory Pedagogy. Academic Dis-sertation, University of Helsinky, Faculty of Behavioral Sciences.


20 Family Involvement in Early Childhood Education (2006). Harvard Family Research Project. No: 1

21 Grun R. (2008). Financing Early Childhood Development: A Look at International Evidence and Its Lessons. Khanty-Mansiysk (Rus Fede-rasyonu) Eğitim Bakanlığı için hazırlanan Teknik Not, Dünya Bankası.


23 Adrese Dayalı Nüfus Kayıt Sistemi (ADNKS)

24 Türkiye’de Çocuk Bakım Hizmetlerinde Arz ve Talep Durumu (2015). Dünya Bankası. (Not: maliyet dolar kuruna göre güncellenmiştir.)


26 İlkkaracan İ., Kim K., Kaya T. (2015). Sosyal Bakım Hizmetlerine Kamu Yatırımlarının İstihdam, Toplumsal Cinsiyet Eşitliği ve Yoksulluğa Etkileri: Türkiye Örneği. İstanbul Teknik Üniversitesi, Levy Ekonomi Enstitüsü.

27 A Science-Based Framework for Early Childhood Policy (2007). Center on the Developing Child, Harvard University.

28 The Science of Early Childhood Development: Closing the Gap Between What We Know and What We Do (2007). National Scientific Council on the Developing Child.


30 Early Childhood Development: A Statistical Snapshot (2009). UNICEF.

31 The Formative Years: UNICEF’s Work on Measuring Earlyl Childhood Development (2013). UNICEF.


33 Heckman J. (2006). Skill Formation and the Economics of Investing inDisadvantaged Children. Science 312 (5782): 1900–02.

34 Gören N. D. (2012). General Outlook to Early Childhood Education Services in Turkey. New Horizons: A Fresh Look at Early Childhood Education in Turkey, p. 85

35 Kağıtçıbaşı, Ç., Sunar, D. Bekman, S., Baydar, N., Cemalcılar, Z. (2009). Continuing Effects of Early Enrichment in Adult Life: The Turkish Early Enrichment Project 22 Years Later. Journal of Applied Developmental Psychology, 30, 764-779.


37 Ruhm C., Waldfogel J. (2011). Long-Term Effects of Early Childhood Care and Education. Discussion Paper No. 6149, IZA.

38 Naudeau S., Kataoka N., Valerio A., Neuman M.J., Elder L.K. (2011). Investing in Young Children: An Early Childhood Development Guide for Policy Dialogue and Project Preparation. World Bank, Washington, DC.



41 Tanner J., Candland T, Odden W. Later Impacts of Early Childhood Interventions: A Systematic Review (2015). IEG Working Paper 2015/3.

42 The Importance of Early Childhood Development to Education (2013). The Consultative Group on Early Childhood Care and Development.

43 Bartlett S. (2010). Improving Learning Achievement in Early Primary and Low-income Countries. Aga Khan Foundation.

44 Tanner J., Candland T, Odden W. Later Impacts of Early Childhood Interventions: A Systematic Review (2015). IEG Working Paper 2015/3.

45 Özdemir S., Erkan S., Karip E., Sezgin F., Şirin H. (2010). İlköğretim Okulu Öğrencilerinin Okulu Terk Etme Nedenleri ve Çözüm Önerileri. Proje No: 107K453.



48 Türkiye’de Çocuk Bakım Hizmetlerinin Yaygınlaştırılmasına Yönelik Bir Öneri: Mahalle Kreşleri (2009). Boğaziçi Üniversitesi Sosyal Politika Forumu

49 Protective Factors: Literature Review: Early Care and Education Programs and the Prevention of Child Abuse and Neglect. Center for the Study of Social Policy.

50 Reynolds A. J., Robertson D.L. (2003). School-Based Early Intervention and Later Child Maltreatment in the Chicago Longitudinal Study. Child Development 74, no. 1 (Jan.–Feb. 2003), 3–26.

51 Türkiye’de Çocuk Bakım Hizmetlerinde Arz ve Talep Durumu (2015). Dünya Bankası.


53 Türkiye’de Çocuk Bakım Hizmetlerinde Arz ve Talep Durumu (2015). Dünya Bankası.

54 Türkiye’de Eşitsizlikler: Kalıcı Eşitsizliklere Genel Bir Bakış (2010). Boğaziçi Üniversitesi Sosyal Politika Forum

55 İlkkaracan İ., Kim K., Kaya T. (2015). Sosyal Bakım Hizmetlerine Kamu Yatırımlarının İstihdam, Toplumsal Cinsiyet Eşitliği ve Yoksulluğa Etkileri: Türkiye Örneği. İstanbul Teknik Üniversitesi, Levy Ekonomi Enstitüsü.

56 Erken Yaşlarda Çocuk Refahı ve Kadın İstihdamı Politika Belgesi (2013). T.C. Çalışma ve Sosyal Güvenlik Bakanlığı, UNICEF.


58 Berlinski S., Galiani S. (2007). The Effect of a Large Expansion of Pre-primary School Facilities on Pre-school Attendance and Maternal Employment. Labour Economics 14(3): 665–80.

59 Heckman J. (2006). Skill Formation and the Economics of Investing inDisadvantaged Children. Science 312 (5782): 1900–02.

60 Carnerio P., Heckman J. (2003). Human Capital Policy. NBER Working Paper 9495.

61 Heckman J. , Masterov D. (2004). The Productivity Argument for Investing in Young Children. Working Paper 5, Invest in Kids Working Group, Committee for Economic Development.


63 Hekcman J., Moon S.H., Pinto R., Savelyev P. A., Yavitz A. (2009) The Rate of Return to the High/Scope Perry Preschool Program. NBER Working Paper 15471

64 Engle P. et al. (2011). Strategies for Reducing Inequalities and Improving Developmental Outcomes for Young Children in Low Income and Middle Income Countries. Lancet, Vol. 378: 1339-1353

65 Kaytaz M. (2005). Türkiye’de Okulöncesi Eğitimin Fayda-Maliyet Analizi. AÇEV.


67 Heckman J., Masterov D. (2007). The Productivity Argument for Investing in Young Children. Review of Agricultural Economics, American Agricultural Economics Association, vol. 29(3): 446-493, 09.


69 Elango S., Garcia J. L., Heckman J., Hojman A. (2015). Early Childhood Education. NBER Working Paper 21766.

bir destek mekanizması okul Öncesİ eĞİtİmhumanistburo.org/dosyalar/humdosya/okul oncesi... ·...

Documents