12YRMNC YZYILDA SOSYAL TEOR11TEMELLERN AINMASI

8Temellerin Anmas

Pozitivizm, Yanllamaclk

Ve Realizm

Bir sosyal teori kitabnda bilim felsefesine bir blm ayrlmas daha tuhaf grnebilir. Gerekte, sosyal teorinin geliimi sanki felsef bir bolukta yer alyormu gibi alnr. Bu kitabn temelini, bir bilim felsefesi tarihi iinde temellendirmenin modern sosyal teorinin imknlar ve ksrdnglerini tam anlamyla yakalamann olmazsa olmaz koulu olduu kabul oluturur. Bu kabul iin iyi nedenler vardr. Toplumun ileyii zerine bir teorik dn biimi zorunlu olarak, rnein baarl bir aklamann ne olduu veya nedenselliin doas hakknda baz ak veya zmn felsef n-kabullere dayanr. Bu felsef kabuller hangi teorilerin kabul edilebilir, anlaml veya tercih edilebilir olarak alnabilecei etkiler. rnein, aklamalarn sadece dorudan gzlemlerle ulalabilir varlklara iaret etmesi gerektii varsayldnda, baz sosyal teoriler, rnein yapsalclk () ve etnometodoloji () kabul edilemez olarak grlecektir. Bununun aksine, realist kabuk, aklamalarn zorunlu olarak dorudan gzlemlerle ulalamayan retken mekanizmalara iaret etmesi gerektiidir (gzlenebilir olgular aklamak iken). Bu perspektiften, yapsalclk ve baz etnometodoloji biimleri, arzu edilebilir deilse de, kabul edilebilir olarak alnr.Sosyoloj (veya ilk balardaki adyla sosyal fizik) ve pozitivist felsefe Comtecu bir rndr ve bu pozitivist epistemolojinin uzun bir sredir sosyolojik sahneyi igal ettiinin gstergesidir. pozitivist deli gmlei hangi teoriletirme ve aratrma tiplerinin uygun, kabul edilebilir ve tavsiye edilebilir olduklar konusunda kat ve sabit kurallar ierir. Pozitivizmin ilk poplerlii en azndan ksmen onun zelliklerinin ounun, ne kadar hatal da olsa, ilk bakta saduyusal/gndelik dnceleri yanstyor olarak grnmesiyle aklanabilir. Bugn bile ou pozitivist ilke (ve onlarn sosyal teori asndan ierimleri) ak gibi grnmektedir; rnein, bilimin (ve bu yzden, sosyal bilimin) gzlenemeyen eylere iaret eden aklamalardan kanmas gerektii ve baarl bir aklamann olgular ngrmeyi amalad dncesi. Bununla beraber, yirminci yzyln ortalarna doru pozitivizmin kalesi iddetli saldrlara maruz kald, temel yaptalar bir kenara atld. Olgu-deer ayrm, teorik ve gzlemsel nermeler ayrm, Humecu nedensellik anlay, dorulamac anlam teorisi, aklama ve ngr simetrisi fikri pozitivizmin bire bir anan marur dayanaklarndan sadece birkadr. Ayrca, bu felsefeler hangi teoriletirme biimlerinin kabul edilebilir veya tercih edilebilir olarak alnabilecei konusunda nemli etkilere sahip olmulardr. Bu blmde pozitivizmin byk tutkular, lm ve post-pozitivist sosyal bilim felsefelerinin geliimi ele alnacaktr.imdiye kadar tartlan sosyal teorilerle balantnn ak olacan umuyorum. lk olarak, yirminci yzyldaki ou sosyal teorisyen kendi grlerini pozitivist epistemolojiye kartlk iinde konumlandrd. Onlarn almas felsefede pozitivizmin lmn hem yanstt hem de bu srece bir katkda bulundu. Farkl biimde de olsa, yapsalclar, yorumcu mikro sosyologlar, eletirel teorisyenler pozitivist bir sosyal bilim anlayyla aralarna bir mesafe koydular (). Baka kkten farkl teorisyenler, rnein Parsons, Habermas ve Giddens, tm, pozitivist epistemolojinin ya genelde yetersiz bir bilim felsefesi olduunu ya da toplumsal alan anlamak iin uygulanamayacan vurgular (). Sadece az sayda ilevselci ve rasyonel seim teorisyeni eski inanca bal kalr, ancak onlar bile kademeli olarak yanllamac bilim felsefesinden grleri kendi dncelerine dhil ederler ().

kinci olarak, bu kitapta ele alnan tm teoriler arasndan rasyonel seim perspektifi zellikle yanllamac bir sosyal bilim anlayna dayanr (). Yanllamacln kurucu babas Poppern zihninde rasyonel seim teorisindekine byk lde benzer olan bir sosyal bilim fikri vard. Ancak, Habermasn iletiimsel rasyonalite fikri ile yanllamac ak toplum anlay arasnda da ak benzerlikler vardr (). kisi de kstlanmam tartma ve eletiri prosedrlerinin kurumsallamasnn arzulanrln vurgular. nc olarak, realizm sosyal teorisyenler ve aratrmac sosyal bilimciler arasnda daha popler hale gelmitir. Bu kitapta tartlan sosyal teorilerin ou realist bir bilim felsefesiyle uzlatrlabilir. Realizm hem yapsalc hem de hermeneutik olarak biimlendirilmi sosyal teorilere felsef bir temel sunar.Pozitivizm

Balarda sadece Comteun projesiyle ilikili olan pozitivizm terimi gnmzde yaygn olarak kullanlmakta, ou kez sosyal bilimlerde indirgemeci bir anlay ifade etmektedir. 1945lerden sonraki literatr tarandnda, gerekte bu terimin kendi meslektalarnn empirik veya teorik almalarn aalamak iin yorumcular tarafndan ok sk olarak kullanldn grrz. Bu durum eski dogmalara balln aka kabul eden olduka az sayda insann durumuyla keskin bir kartlk iindedir. Pozitivizm kavram, bu yzden, o kadar gevek hale gelir ki, ok farkl insanlar tarafndan ok farkl eyleri anlatmak iin kullanlr. Aklk salamak iin, hibir tek yazarn ne kadar pozitivist amaca bal da olsatm karakteristiklerini zerinde tamadn aklda tutarak, pozitivizmle dzenli olarak ilikili baz zellikleri sralayacam. En azndan bana gre pozitivizm iin temel nemde olan zelliklerle balayacam, ardndan kademeli olarak her ne kadar pozitivizmle uyusa da muhtemelen ondan kmayacak, bu konumun zorunlu olarak gerektirmedii nermelere geeceim.Batl felsef mirasmzn metafizik ykn atma giriiminin bir paras olarak pozitivizm, duyusal gzlemleri bilimsel bilginin geliiminin (tek deilse de) salam bir temeli olarak alr. Duyusal gzlemler alanna atfedilen ncelik, bazen hatal bir biimde varsayld gibi, fiilen tmevarmc ilkelere bir ball ima etmez. Tmevarmcla gre, birok farkl koulda toplanm byk ancak sonlu sayda gzlem hakl olarak yasalar ve ya yasa-benzeri genellemeleri karsamamz mmkn klar. Ondokuzuncu yzyl pozitivistleri ou kez tmevarmc manta dayanmlar (ve bu muhtemelen ikisini arasndaki kartrmay aklar), ancak yirminci yzyln seyri iinde pozitivizm tmevarmcla balln tmdengelimcilik lehine kademeli olarak terk etmitir. Tmdengelimcilie gre, bilim bir teoriden tmevarm yoluyla empirik hipotezler elde ederek ve ardndan bu hipotezleri empirik olarak snayarak iler. Burada ayrca, duyusal gzlemler salam bilimsel pratiklerin atlama tahtasdr. ster tmevarmc ister tmdengelimci olsun, pozitivistler ak seik bir gzlem dili ve teorik dil ayrm yapma eilimindedir. Yani, Lockecu bir insan zihni anlayndan hareketle, gzlem nermelerinin (yani, gzlene eyi kayd olan nermelerin) teorik kabullerden yoksun olduklar varsaylr. Gzlem nermeleri empirik dnyaya doymutur ve onlar bu kadar gvenilir klan da kesinlikle budur.Bunun doal bir sonucu, pozitivistin bilimsel bilginin snanabilirliiyle uramasdr. Bilim bilim-olmayandan, fiilen olmasa da en azndan prensipte, empirik olarak snanabilir nermeler salamalar bakmndan ayrt edilebilirler. Baz pozitivistler bir snr izgisi kriteri olarak dorulanabilirlii tercih ederken, bazlar yanllanabilirliin nemine iaret etmilerdir ancak ikincisi, zorunlu olarak, Poppern baz alardan ana akm pozitivizmden sapan eletirel rasyonalizmiyle ilikilidir. Bir nerme onu destekleyecek empirik kant bulmay mmkn klacak bir biimde ina edildiinde dorulanabilirken, bir nerme mantksal yaps empirik kar kant bulmay mmkn kldnda yanllanabilir. Pozitivist bir perspektiften, snanabilir olmayan (yani, dorulanabilir veya yanllanabilir olmayan) nermeler bilimsel bir alann paras deildir. Baz kat-ekirdek pozitivistler, snanabilir nermeleri sadece bilimd deil ayn zamanda anlamsz olarak alarak, metafizii andrma giriimlerinde daha da ileri gitmilerdir.Pozitivist bak asndaki temel kavramlardan biri Humecu bir nedensellik anlaydr. Humecu bir nedensellik anlay Xin ardndan Ynin dzenli olarak ortaya kmasn Xin Ynin nedeni olduunu iddia etmenin gerek ve yeter bir koulu olarak grr. Kii psikolojik olarak Ynin nasl ortaya ktn gstermeye zorlanabilir, ancak bu tr referanslar empirik gereklie ait deildir ve bu nedenle onlarn Xin Ynin nedeni olup olmad tartmasna girmemesi gerektii kesinlikle sylenebilir. Bu mantn rnlerinden biri, bazen sosyal bilim aratrmalarnda yanstld gibi, pozitivistlerin aklamay srekli olaylar birlikteliklerine indirgeme meselesi olarak grme eilimidir. Bu yzden, pozitivist aklamalar gzlemlerle dorudan ulalamayan varlklara referanstan kanrlar. Teorik varlklara, rnein molekller, genler, virsler veya toplumsal yaplara referanslar aklayc bir formatn bir paras olamazlar, zira onlar empirik, dorudan ulalabilir alana ait deillerdir.Nedensel dzenlilik anlayna pozitivist ballktan onlarn genelde aklama ve ngr simetrisi olarak bilinen temel kabullerden bir bakas kar. Yani, bir olguyu aklamay mmkn klan bir format bu olguyu ngrmeyi, ngrmeyi mmkn klan format da aklamay mmkn klar. Yakndan ilikili, ancak analitik olarak farkl bir baka pozitivist iddia, teorik inann aklayc gcnn onun ngr kapasitesine, ngr kapasitesinin de aklama kapasitesine bal olduudur. ngr gc bir teorinin bilimsel olarak saylabilmesinin hem gerek hem yeter koulu olarak grlr. Doru tahminler yapmay salayan teoriler, bu dzenlilikler ve tahminlerin nasl ortaya ktklarn aklayamadklarnda bile, daha fazla arzu edilebilirler.Pozitivistler natralizme baldr. Yani, onlar doa bilimleri ve sosyal bilimler arasnda bir yntem birlii olduuna inanrlar. Pozitivizm rneinde, natralist kabule ou kez toplumsal alandaki bilginin doa bilimlerindekinden daha az gelimi olduu inanc elik eder. Bu yzden, sosyal bilimlerin, doa bilimleriyle eit konumda olgun disiplinler olmak iin zaten doa bilimlerinde baaryla kullanlan yntemleri benimsemeleri gerekir. Gnmzde, her ne kadar pozitivizm yntem birliine inanc ima etse de, natralizm bu nedenle pozitivist epistemolojiyi kabul etmek anlamna gelmez. rnein, realist (pozitivist olmayan) bir bilim felsefesine dayanrken natralizme bal kalmak mmkndr. Pozitivistler gibi realistler de, rnein Bhaskar, Cartwright, Hacking ve Harr doa bilimleri ve sosyal bilimler ayrmn aan temel bir yntem aray iindedirler ve pozitivistler gibi, sosyal bilimler iin talimatlar gelitirmek iin doa bilimlerinde kullanlan yntemleri yeniden ina ederler. Ancak zel felsef ynelimleri dikkate alnrsa, onlarn sosyal bilimlerle ilgili talimatlar pozitivistlerinkinden farkldr. kinciler iin, rnein, sosyal bilimlerdeki yorumcu yaklamlardan kanlmas gerekir. Pozitivist natralizm bireylerin znel durumlarna, rnein amalar, gdler vb.ne referanstan kanrlar. Ayrca, natralizm kendi iinde bu konumu zorunlu klmaz ve yirminci yzyl sonu realist bilim felsefecileri, rnein, natralizmi hermeneutikten grlerle bir araya getirmeye almlardr. Ortodoks pozitivistlere gre, bu realist argman haksz bir hamledir. rnein, davran rntlerinin aksine, bireylerin znel durumlarna gzlemlerle dorudan ulalamaz ve onlar toplumsal aklamalardan dlamak yeterli bir nedendir.Son olarak, ou pozitivist kat ve sabit bir ayrma baldr. Onlar esasen Humecu ilkeyi kabul ederler: olmas gereken olan eyden ve olan ey de olmas gereken eyden karsanamaz. Sosyal bilimlerde bu konum kuvvetle her ne kadar deerler kiinin aratrma konusunu seiminde kanlmaz olarak bir rol oynasa da, bir aratrman srecinde bir rol oynamazlar diyen Weber tarafndan savunulur. (Ayn zamanda bu konuda Nietzscheden etkilenen Weber tarafndan da benimsenen) ilikili bir konum, sosyal bilimler ve doa bilimleri belirli amalara ulamak iin daha uygun aralar yarglama ve deerlendirmelerini mmkn klsa da, onlarn niha kararlar konusunda karar vermeleri bakmndan yardmc olmad (ve asla olamayaca)dr. Bu yzden, sosyal bilimler insanlar hangi niha hedeflere ulamaya almalar gerektii konusunda biimlendirilemezler.

Yukardaki pozitivizme giri ksmn y-tamamlamak iin bu alanda ikinci literatr konusundaki ekinceye deinmek gereklidir. lk olarak, baz eletirilerde hatal bir biimde pozitivizm terimi dikkati esasen dsal faktrlerin insanlarn davranlarn etkileme derecelerine ynelten determinist bir bak asyla zdeletirilir. Humecu nedensellik anlay ile aklama ve ngr simetrisi hakkndaki yukardaki tartmada da anlalabilecei gibi, pozitivist epistemoloji ile determinizmin uyutuu dorudur. Ayrca, pozitivist sosyal bilimin ilk evrelerinde toplumsal veya evresel etkileri aratrmayla da ilikili olduu da dorudur. Comte ve daha sonra Durkheim dsal toplumsal glerin insan davranlarn kstlama derecesini gstermeye almtr. Benzer ekilde, ilk davranlar d uyaranlarn insan davranna yol atn gstermeye almlardr. Bununla beraber, hatal olan ey, pozitivist bir epistemoloji iinde almann zorunlu olarak bir eylem teorinin yokluunu ima ettiidir. Rasyonel seim teorisyenleri, rnein, doyurucu bir aklamann doru tahminler sunduu fikri dhil, birok pozitivist ilkeyi kabul ederler (). Bununla beraber, toplumsal hayatn ilgili bireylerin maliyet-fayda analizlerinin rn olarak aklanabileceini gstermeye alan bu teorisyenlerin yaklamlar Durkheimc aratrma programyla ok fazla karttr.kinci olarak, ou kez nicel aratrmalar da pozitivist bir ereve iinde grlerek gz ard edilir. Pozitivist epistemolojinin ana hatlar iinde, belirli ok-deikenli analiz biimleri, tevik edilmese de, meru olarak alnr. lk pozitivizm biimlerine sistematik olarak istatistiksel verileri kullanma giriimlerinin yakndan elik ettiini ne srmek geerlidir; bu noktada Durkheimn ntihar bir rnektir. Bununla beraber, pozitivist esinli aratrmann dier teknikler veya yntemlerden yararlanamayacan ne srmek yanltr. Ayrca, istatistikleri kullanan bir aratrma biiminin zorunlu olarak pozitivist bir ereve iinde yer alacan ne srmek de yanltr. ou kez olduka sofistike nicel aratrmaclar da yanl ynlendirilmi eletirilerin kurban olmulardr.nc olarak, pozitivizm ou kez birleik bir reti olarak betimlenmitir. Bununla beraber, pozitivist dnce, yaklak olarak sosyoloji kadar tarihte de zamanla byk bir dnme uramtr. Yukarda tartlan zellikler pozitivizmin ondokuzuncu ve yirminci yzyllarda tezahr ettii farkl biimler tarafndan paylalsa da, onlarn farkllklarna deinmekte yarar vardr. Kabaca ifade edilirse, pozitivizm biimi ayrt edilebilir. lk olarak, Auguste Comteun balatt ve daha sonra J.S. Mill, Herbert Spencer v Emile Durkheim tarafndan gelitirilen ondokuzuncu yzyl pozitivizmi vardr. Newtonun fizikteki baarlarndan ve daha sonra Darvinci evrim teorisinden esinlenen bu yazarla, sosyal bilimlerde doa bilimlerinden alnan yntemlerin kullanlmasn nerdiler. Bu pozitivist bilginin bilimsel olarak plnl ve ynlendirilen toplumun temelini oluturduu dnlr bu yzden, Comteun ngrmek iin bilmek ve kontrol etmek iin ngrmek zdeyii. Toplumsal dzeni restore etmek iin topluma yn vermenin gerekli olduu dnlr bu toplumsal dzenin bu dnemdeki siyasal ve ekonomik deiimler (zellikle Fransz Devrimi ve sanayi devrimi) nedeniyle andklar dnlr. Kullanlan yntemler genellikle tmevarmcyd.kinci olarak, yirminci yzyl banda Viyana evresi yeleri tarafndan gelitirilen mantk pozitivizm vardr. Ana yeler arasnda Moritz Schlick, Rudolph Carnap ve Otto Neeurath yer alr; A.J. Ayer, Kurt Gdel, Karl Popper ve Ludwig Wittgeinstein onlarla baz benzerliklere sahiptir. Ancak mantk pozitivistler sadece Avusturyallardan ibaret deildi. Bertrand Russell benzer bir eilim iinde alt ve Ayerin ngiltereye dnnden ve ok etkili kitab Dil, Hakikat ve Mantk yaynladktan sonra ou Anglo-Sakson dnr mantk pozitivist gelenee dnd ve onun iinde alt. Ondokuzuncu yzyl pozitivizmi ve mantk pozitivizm arasnda keskin bir kartlk vardr. lki bamsz bir disiplin olarak sosyolojini kurulmasyla megul olurken ikinciler sosyolojiyle yakn balarn kopardlar. Birinciler pozitivist bir aratrmann toplumu ynlendirmek iin temel nemde olduunu dnrken, ikinciler sosyal bilimlere byle bir rol yklemediler. Metaf,zii ykmaya alrken Viyana evresi yeleri anlaml ve anlaml-olmayan nermeleri ayrmay amalayan bir mantk sistemi gelitirdiler. Mantk pozitivistlerin atomculua ballklar dikkate alnrsa, anlaml nermelerin elementer olgularn betimlemelerinin bir toplamna indirgenebilecei dnlr. Nominalist bir ereve kullanlarak anlam sadece kavramlara yklenir (somut nesnelere iaret ettikleri srece), hlbuki soyut veya metafizik fikirler isimler dnda var olmazlar. Sosyal bilimler iin daha nemlisi, mantk pozitivistler ve zellikle Neurathn fizikalist bir sosyoloji anlayna bal olmasdr. Fizikalizm toplumsal dnyay sadece davransal ifadelerin toplamna indirgerken, bireylerin zihin durumlarna referansn anmasdr.

Tablo 8.1 Hempelin dedktif-nomolojik modeli

explanansL1 L2 LnYasalar

C1 C2 Cnnceki koullar

explanandum E

nc olarak, daha yaknlarda Carl Hempelin almasyla olduka yakndan ilikili dedktif-nomolojik model olmutur. Mantk pozitivizmden byk lde etkilenen Hempel pozitivizmin mantksal ve empirik boyutlarn bir araya getirmeye alr. Onun temel fikri, tm bilimlerin nihayetinde snanacak hipotezlerin tmdengelim yoluyla elde edildii bir teori formattan yararlandklardr (yasalar ve ilk koullar ieren) (bkz. Tablo 8.1). Disiplinler arasnda bu formatn evrenselliine iaret ederek, Hempelin almas sosyal bilimler ve doa bilimlerdi arasndaki pozitivist yntem birlii anlayn zetler. Yine deo sosyal bilimlerin iki noktada farkl olduklarn kabul eder. Bir yandan, baz yasalar insanlarn zmn saduyusal bilgileri iinde gmldr ve bu yzden kolayca sze dklemezler. te yandan, ou kez yeterince empirik kant biriktirilemedii iin, tarihiler ve dier sosyal bilimciler dedktif-nomolojik modelle zde olmayan ancak yine de ona yaklaan aklama taslaklarna dayanrlar. Hempelin bu alandaki almas sosyolojide Homanstan Mertona kadar teorisyenler tarafndan olumlu karland (). Homans kendi yasalarn davran psikoloji ve faydac ekonomi zerine ina ederken, Merton Durkheimn ntihardaki argmann Hempelin hipotetiko-dedktif yntemleri erevesinde ina etti.

Pozitivizm birok adan eletirilmitir. Problemlerin tam listesini sunmaktan ziyade, sadece temel rakip teorik gelenein eletirilerini tartacam. Tartlacak ilk problem balangta hermeneutik gelenek iinde alan teorisyenler tarafndan ortaya konulurken, ikincisi eletirel teorisyenler ve ncs eletirel realistler tarafndan yneltildi.

Hermenutik gelenek iindeki yazarlar, pozitivizm doa bilimlerine uygulanabilse de, toplumsal alan ele alrken ok kt olduunu ne srdler. Bunun nedeni, toplumsal alan anlamak iin temel nemde olan hermeneutiin pozitivist epistemolojide olmaydr. Bu kabaca Winchin Bir Sosyal Bilim Fikrindeki konumudur. Olgun Wittgeinsteindan etkilenen Winch toplumsal dnyay anlamla ykl olarak grr. nsanlar doal nesnelerden evrelerindeki dnyaya anlam yklemeleri ve bu anlama gre davranmalar bakmndan ayrlrlar. Anlam, Winche gre, ayn topluluun yeleri tarafndan paylalan zmn kurallarda gmldr. Bu yzden, toplumsal ve doal alanlardaki dzenlilikler farkl biimlerde ele alnr. Gzlenen bir dzenlilik zdelik kriterini varsayar: tm Xileri Yilerin izledii gzlenen dzenlilik kiinin tm Xilerin zde olduuna ve tm Yilerin ayn trden olduklarna karar verdii zdelik kriterini varsayar. Bununla beraber, toplumsal alanda bu zdelik kriteri gzlenen davrann iinde yer ald topluluun paylalan kurallar tarafndan salanr. Aratrmacnn zmn kurallar kademeli olarak renmesi gerekir ve bu giriim aka pozitivist Humecu nedensellik anlayndan ok uzaktr.Winchin pozitivist sosyoloji eletirisi genel kabul grse de, ou yorumcu onun argmannn tamamn kabul etmez. Genellikle iki itirazda bulunulur. lk olarak, realist anlaya gre Winch hatal bir biimde pozitivist epistemolojiyi doa bilimlerinin uygun felsefesi olarak grr. Bu blmde daha sonra gsterilecei gibi, realistler doa bilimlerindeki aklayc formatlarn doasnn pozitivizmde varsaylandan farkl olduunu ne srerler. Bu yzden onlara gre, bilimsel aklamalarn realist bir aklamas salandnda, Winchin natralizmin imknszl konusundaki grnn geersiz olduu grlr. Bu sorun daha ilerde tartlacaktr. kinci olarak, her ne kadar Winch anlam ve kural-izlemeyle ilikili sorunlarn sosyal bilimler iin temel deilse de- nemli olduunu vurgulamakta hakl olsa da, sosyolojik analiz kesinlikle burada bitmez. Ek olarak, aratrmacnn grevi zerinde aratrma yaplan bireylerin alglar ve deerlendirmelerindeki hatalara dikkat ekmektir. Ayrca onun grevi, insanlarn eylemlerinin ifade edilmemi koullar ve niyetlenilmemi sonularna dikkat ekmektir (). Bu yzden, ilk eletiri biimi Winchin almasndaki natralizmi sorgulasa da, ikincisi onu sadece betimsel sosyal aratrma biimlerini savunmakla sular. Ancak daha nemlisi, bunlarn ikisinin de Winchin pozitivist sosyal bilimler anlayna kar argmann gcn zayflatmamasdr.Pozitivist olgular ve deerler ayrm hakkndaki pheler zellikle eletirel teoride ifade edilir (). Argmanlar eitlidir, ancak onlardan zellikle ikisinin etkili ve bu nedenle hatrlanmaya deer olduunu dnyorum. lk olarak, sosyal aratrmaclar nesnellik aray iinde olduklarnda bile, deerler ve karlarn (sadece konu seimini deil) tm aratrma srecini zorunlu olarak etkiledikleri ne srlr. kinci olarak, ou eletirel teorisyenin gr, deerlerin fiilen oysal aratrmaya girip girmedii sorunundan bamsz olarak, deerden-arnk sosyal bilim amacnn arzulanabilir bir ey olmaddr. Bu eletiriyi destekleyen nedenler negatif veya pozitif olabilir. Pozitif nerme, toplumsal gereklii basite temsil etmek veya aklamaktan ziyade, sosyal aratrmann temel hedeflerinden birinin zerlerinde aratrma yaplan bireylerin kendilerini zgrletirmelerine katkda bulunmaktr. Negatif nerme, deerden-arnk bir giriim olarak gsterilen sosyal aratrmann toplumda zel ou kez muhafazakr deerlere hizmet etme eiliminde olduudur. zellikle Frankfurt Okuluna gre, pozitivist sosyal aratrma arasal rasyonalitenin farkl alanlarda yaygnlnn gstergesidir ve bu srece katkda bulunur (). zgrletirici hedeflere ulamaya almak yerine, pozitivist bir ereve iindeki sosyal bilimlerin grevi toplumun dzgn ileyiiyle ilgili teknik problemlerin belirlenmesi ve kanlmasna indirgenir.

Realist bir bak asndan, pozitivist bilimsel aklama anlay problemli grnr. Bu konuda iki gr vardr. lk olarak, pozitivistlerin nedensellii birlikteliklerin dzenliliine indirgeme eilimleri yasalar ve ilineksel genellemeler arasndaki fark grmeyi engeller. Realistlere gre, gzlenen dzenlilikler nedensellik iddialarnda bulunmak iin yeterli deildir hatta ou realist onlarn gerekli bile olmadklarn syleyecektir. Gereken ey, aksine, gzlenen dzenliliklerin nasl ortaya ktklarn aklayan gizli mekanizmalara bir referanstr. kinci olarak, ou realist pozitivist aklama ve ngr simetrisi anlayndan rahatszdr. Gerekte, genelde baarl olarak kabul edilen ancak kesin ngrlerde bulunmay salamayan birok teori vardr (rnein, evrim teorisi ve kuantum fizii ve termodinamikteki yeni gelimeler). Tersine, ngry mmkn klan ou format aklama deildir: barometre okumalar hava hakknda kiinin bu alandaki bilgisizliini ortadan kaldrmadan tahminler yapmay mmkn klar.

Bu yzden, pozitivizm ok farkl kelerden eletirilmitir: hermeneutik tarafndan toplumsal hayatn anlam-ykl boyutunu gz ard ettii iin, eletirel teori tarafndan hatal bir olgular ve deerler ayrmna bal kald iin ve realistler tarafndan hatal bilimsel aklama anlay ii. Kesinlikle pozitivizme eletirilerin bunlardan ibaret olduunu sylemek istemiyorum. Bu anlayla ilgili birok baka problem vardr pek ok pozitivist epistemoloji ve hatta pozitivist sosyal teori artk etkili grler deildir. Pozitivist epistemolojinin en zayf noktas muhtemelen gzlem ve teori arasnda kat ve sabit bir fark olduu kabuldr. Felsefe ve psikolojide bir tabula rasa olarak zihin anlay artk terk edilmi ve bir gzlemin sadece teorik kabullere dayanlarak mmkn olduu konusunda bir konsenss olumutur. Teorik kabuller gzlemler iin temel nemdeyse, gzlemler yanllanabilir ve onlar bu yzden pozitivistlerin umduu gvenilir temeli salayamazlar.Yanllamaclk

Karl Popper yirminci yzyln en etkili dnrlerinden biridir. Yazlarnn genilii ve kapsam ok genitir, epistemoloji ve bilim felsefesinden siyaset teorisi ve sosyal teoriye kadar birok sorun ele alnr. lgi yelpazesinin geniliine ramen, argmanlarnn tutarll ve btnl etkileyicidir. Baz temalar yazlarnda tekrar tekrar karmza kar. Neticede, balam ne olursa olsun ak tartma ve eletirinin nemine inanr aka Habermasla paylat bir inan (). Popper bu ilkeyi, rnein, parlamenter demokratik sistemin, bilimsel etkinliklerimizin temeli olarak grr ve onun yazlarnn ou bu ilkeyi gelitirmeye ve savunmaya ayrlmtr. O ayrca insanlar bu ak tartma prosedrlerini snrlamaya ynelik birok giriim konusunda uyarr. Bu snrlamalar yapsal olarak (rnein, totaliter rejimlerle) ve entelektel olarak (szgelimi, yanllanabilir olmayan ve tarihsici yaklamlarla) empoze edilir. Poppern bilim felsefesi bu genel balam iinde anlalmaldr.Poppern eletirel rasyonalizminin arkasndaki mant anlamak iin tmevarmc programn temel kabullerini kavramamz gerekir. Daha nceden tmevarmclktan sz etmitim, artk imdi onu daha derinlemesine ele almann zamandr. Tmevarmcla gre, evrensel nermeler sonlu sayda tekil gzlemsel nermelerden oluturulur. rnein, Btn kuzgunlar siyahtr evrensel bir nerme ve bu kuzgun siyah siyahtr tekil gzlemsel bir nermedir. Tmevarmcln ak-seik teorik dil ve gzlemsel dil ayrmna pozitivist inanca dayandna dikkat edin. Yani, gzlemler evrensel nermeler elde etmek iin gvenilir bir temel oluturduklar lde, bu gzlemlerin kiinin teorik kabullerinden bamsz olduklar dnlr. Kukusuz, tmevarmclk (tekil nermelerden evrensel nermeye doru) karmn sadece belirli koullar yerine getirildiinde gerekletirilebileceini ifade eder. lk olarak, gzlemlerin saysnn yeterince yksek olmas gerekir: rnein, iki siyah kuunun gzlenmesi tm kuzgunlar siyahtr sonucuna ulamak iin yeterli deildir. kinci olarak, gzlem verileri birok farkl koul altnda toplanmaldr. Bu yzden, tmevarmc kuzgunlar farkl mevsimlerde, gnn farkl zamanlarnda, farkl lkelerde, farkl koullarda gzlemleyecektir. nc olarak, tekil gzlemlerden hibiri evrensel yasayla atmaz. Akas, siyah olmayan bir kuzgunun gzlenmesi btn kuzgunlar siyahtr nermesini uygunsuz klmaz. ou dnr ve bilim adamnn balarda tmevarma byk ilgisinin nedenini anlamak kolaydr. O dnemin metafiziinden nemli bir kopu anlamna gelmekteydi ve yanl olmayan deneyler ve gzlemlerle dnya hakknda daha stn bir anlaya ulalabilecei umutlarn besledi. Bununla beraber, felsef olarak tmevarmclk baz glklerle karlat. ncelikle, sonlu sayda gzlemden evrensel nermeler elde edilemez, zira her zaman gelecekte evrensel nermeyle elien bir gzlemin yaplmas ihtimali vardr; bu genellikle tmevarm problemi olarak bilinir. Ayn rnei yeniden alrsak, imdiye kadar birok siyah kuzgun gzlense bile, bu gzlemlerden hareketle btn kuzgunlarn siyah olduu sonucu kartlamaz, zira her zaman gelecekte rengi siyah olmayan bir kuzgunla karlama ihtimali vardr. Tmevarm problemi ayrca tmevarmsal ve tmdengelimsel mantk karlatrlarak ifade edilebilir. Tmevarmsal manta gre, karmn nclleri doru olduunda sonucun da doru olduu sylenebilir. rnein, btn kuzgunlar siyahtr ve bu hayvan kuzgundur nclleri doruysa, buradan bu hayvan kuzgundur sonucu yanl olamaz. Bu tmevarmsal mantk iin geerli deildir: tmevarmda ncller doruyken sonu yanl olabilir. rnein, kuzgun 1 siyahtr doru bir nerme olabilir ve kuzgun 2 siyahtr, vs. bununla beraber, tm ncller doru olmasna ramen btn kuzgunlar siyahtr evrensel nermesi yanl olabilir. Bu yzden, tmdengelimsel mantk ncller doru olduu srece sonularn geerlilii konusunda kesinlik salarken, tmevarmda bu zorunluluk yoktur.Tmevarmcl kurtarmak iin birok giriim yaplsa da hepsi boa kmtr. Baz dnrlere gre, gzlemlerin says evrensel nermelere ulamak iin asla yeterli olmasa da, gzlem says arttka evrensel nermelerin doru olma olasl artar. Bununla beraber, bu argman gzlemlerin says snrl olduu iin geerli deildir, oysaki evrensel nermeler sonsuz (veya bilinmeyen) sayda rnee iaret eder. Sonlu sayda (ancak bu miktar byk olabilir) rnein teyit edilmesi sonsuz (veya bilinmeyen) sayda rnekle ilgili bu olasla bir ey katmaz.kinci tmevarmcl savunma giriiminde empirik kantlara bavurulur. Tmevarm yntemi mantksal temellerde savunulamasa da, bilim tarihinin yardmyla hakl karlabilir. Argman, bylece, bilim tarihinin, ilk olarak, bilim adamlarnn hemen hemen her zaman tmevarm yntemini kullandn ve, ikinci olarak, bunu yaparken baarl olduklarn gsterdiidir. Bu argman nedenle kusurludur. lk olarak, bilim adamlarnn tmevarm yoluyla bir ilerleme veya baar saladklar gerei, farkl aratrma yntemleri kullanldnda daha baarl olabilmeleri ihtimalin engellemez. kinci olarak, ou ada bilgin, rnein Kuhn ve Popper, bilim tarihinde bilim adamlarnn tmevarmdan nadiren yararlandklarn gstermitir. nc olarak, bilim adamlar tmevarmc bir biimde altklarnda bile bu argman onun dngsellii nedeniyle inandrc olmayacaktr: o tmevarmcl tmevarmc yntemi kullanarak savunmaya alr. Kendi kantnn bir paras olarak, onun kantlanm olduunu varsayar.

Poppern bilim felsefesi bu zeminde anlalabilir. O, daha nce kabaca ayn dnemlerde Liebig ve Duhem ile Hempelin yapt gibi, tmevarmc retiye kar bilimsel pratiklerde tmdengelimin nemini vurgular. Popper iin, bilim adamlar sadece gzlemler ve bunlardan hareketle karmlar yapmazlar. Aksine, snanabilir hipotezleri tmdengelimsel olarak elde etmelerini mmkn klan muhtemel bir teorik yap ina etmek iin bir problemden hareket ederler. Bu hipotezler gzlemlerle snanr ve teoriler bu snavdan geemediklerinde terk edilir.Popper ve tmevarmclk arasnda baka farkllklar da vardr. Hatrlanaca zere, tmevarmclara gre ak bir teorik dil ve gzlem dili ayrm sz konusudur. Zihin, kendisine d dnyann empoze ettii bir tabula rasa olarak grlr ve bu yzden gzlemsel nermeler teoriden bamsz olduu dnlr. Psikolojideki daha yeni aratrmalar bu anlayn hatal olduunu gstermitir: insanlar dnyay anlamak iin baz teorik n-kabullerden yararlanrlar. Benzer ekilde, Popper naif gzlemsel ve teorik nermeler ayrmn reddeder. Onun yazlarnda tekrarlanan temalardan biri, teorik kabullerin bilgi edinmenin nkoulu olma derecesidir.

Popper tmevarm problemini amaya alr. Evrensel nermeler her ne kadar snrl sayda gzlemden kartlamazsa da, evrensel bir nermeyi terk etmek iin tek bir rtmenin yeterli olduu da dorudur. Sar bir kuzgun btn kuzgunlarn siyah olmad sonucuna ulamak iin yeterlidir. Popper bilimsel teoriler ve ilerlemeye bu k altnda bakar. Bilim adamlar, onlar zen bir problemden uygun bir teori elde eder ve bu teoriden bir hipotez kartrlar. Gzlem temelinde tek bir rtme teoriyi terk etmek iin yeterlidir. Yeni bir teori, bylece, nihayetinde rtlecek eyden denenir. Poppera gre, bilimsel teoriler geici inalardr ve birbirlerini deneme-yanlmayla ilerletirler.

Pppetrn rtmenin bilimsel ilreleme iin merkezi olduu fikrinden nemli bir ey ortaya kar. Popper bunu aklamak iin, bir hipotezin sadece rtlmeye ak bir biimde oluturulduunda rtlebileceini aklar. rnein, 2+2 = 4 nermesini bir lkede sanayileme oran arttka muhtemelen doum oranlar azalacaktr nermesiyle karlatrn. lki asla rtlemez, ancak ikincisi, prensip olarak, empirik kantlar aksini gsterdiinde yanllanabilir. Burada Poppern felsefesi normatif bir boyut kazanr. Popper teorilerin sadece yanllanabilir hipotezler, yani yanl olduklar kantlanabilecek biimde ina edilmi hipotezler elde etmeyi mmkn kldklar srece bilimsel olarak alnabileceklerini art koar. Yanllanabilir olmayan teoriler bu anlamda yine de yardmc aralar olarak ileyebilir ve gelecek bilimsel anlamaya doru bir ilk adm salayabilirler, ancak onlar bizzat bilimsel teoriler olarak anlamak bir hata olacaktr. Yanllanabilirlik, gerekte, Poppern bilim ve bilim-olmayan arasndaki snr izgisidir. Bununla beraber, yanllanabilirlik kadar onun derecesi de nemlidir: belirli nermelere daha yksek dzeyde, dierleri daha snrl dzeyde yanllanmaya aktr. Popper sadece yanllanabilir olmayan nermeleri bilimsel sylemden kazmak istemez, ayn zamanda yksek dzeyde yanllanabilir nermeleri de olumlar. O bilim adamlarn tehlikeli bir hayata, kolayca rtlebilecek cesur varsaymlar gelitirmeye sevk eder.Teoriler sadece rtlmekten muaf olmadklar iin deil, yanllanabilirlik kesinlik ve bilgiyle el ele gittii iin de yanllanmaya aklardr. ki nermeyi karlatralm: biri bugn kendini ldrebilir veya ldrmeyebilir ve intihara erkekler kadnlardan daha sk olarak teebbs ederler. lki yanllanabilir bir nerme deildir: kii intihara teebbs etsin etmesin nerme asla rtlemez. kincisi yanllanabilir bir nermedir: kadnlar arasnda erkeklerden daha yksek intihar oranlarna rastlandnda veya arada cinsiyet temelli bir farkllk grlmediinde nerme rtlecektir. lk nerme sadece yanllanmaya kapal olmakla kalmayp, ayn zamanda dnya hakknda bilgi de salayamaz, zira o olaslklar darda brakmaz. kinci nerme yanllanabilir bir yapdadr: o olaslklar darda brakr (rnein, intihar bakmndan erkekler ve kadnlar arasnda hibir farkllk yoktur) ve bu nedenle, dnya hakknda bilgi salar. Genelkle yanllanabilirlik ve bilgi el ele gider. Benzer ekilde, yanllanabilirlik derecesi kesinlik ve bilgiyle de el ele gider. Bir nermenin yanllanabilirlii arttka daha kesindir ve daha fazla bilgi salar.

Poppern yanllanabilirlik fikri onun Marx, Freud ve Adlere saldrsnn merkezi unsurunu oluturur. Her ne kadar, Poppera gre, toplumsal alan yaklam bilimsel adan mkemmel bir uygunlukta olabilse de, ou dolandrc bu alana gizlice girmitir. Popper kendi biyografisinde, erken yalarda grelilik teori ile Marksizm ve psikanaliz arasndaki farktan olduka etkilendiini vurgular. Einsteinn teorisinden geerli tahminler yapmay ve dorulama veya yanllamay mmkn klan cesur varsaymlar oluturulabilir. Benzer bir ilem Marksizm ve psikanaliz iin uygun deildir. Aksine, iki reti de karlkl olarak birbirini dlayan senaryolar benimseyebilir ve bu yzden rtlmeye kapaldr. Komnist devrimin ortaya kp kmayaca, babanz kar bu ekilde davranp davranmayacanz bu retiler karlkl olarak dlayc ihtimaller sunarlar. Bu yzden, Marksizm ve psikanalizin potansiyel bir cazibe kayna, Poppera gre, kesinlikle onlarn zayfln; ok farkl eylemler veya sonular, hatta karlkl dlayc olanlar aklayabilme yeteneklerini yanstr.Poppern Marx eletirisi onun tarihsicilie saldrsyla ilikilidir. Popper tarihsicilikle, tarihsel ngrnn temel hedefleri olduunu ve bu amaca tarihin evriminin temelini oluturan ritimler veya rntnn, yasalar veya trendlerin ortaya kartlmasyla ulalabileceini varsayan bir sosyal bilimler yaklamn anlatr. Marxn tarihsel materyalizmi aka tarihsici bir perspektif rneidir. Poppern argman buradakinden daha kompleks olsa da, kabaca bileene sahip grnr. lk olarak, tarihsicilik yasalar ve trendleri arasnda ayrm yapmaz. Yasalar (x olduunda, y olur gibi) koullu nermelerden oluurken, trendler sadece gemite ok uzak olmayan bir dnemdeki bir olaylar dizisini ifade ederler. Bir yasann evrensel geerlilii iddiasnn aksine, belirli bir trendin niin gelecekte srecei konusunda hibir dorulama sunulamaz. kinci olarsak, tarihsici kehanetler ou kez yanllanmaya ak olmayan nermelerden yararlanrlar. Kehanet gereklemediinde tarihsici her zaman onun daha ileri bir evrede ortaya kacan ne srebilir. nc olarak, Poppern bilginin geliimiyle ilgili bir argman vardr. Gelecek bilginin geliimine baldr, ancak kiinin bilimsel bilginin gelecekteki durumunu bilmesi imknszdr (kii, bu bilginin geleceini ngrdnde, kesinlikle artk ona sahip olacaktr). Bu yzden, gelecek hakknda kehanetler yaplamaz.

Popper tarihsiciliin yan sra topik toplum anlaylarna da saldrr. Bir kez icra edildiinde, topik bir ema, herhangi bir insan mdahalesi gibi, topyann baz yanlaryla potansiyel olarak atan niyetlenilmemi (ve ou kez ngrlmeyen) etkilere yol aar. topyay eletiriler karsnda savunmak iin ou kez otoriter nlemlere bavurulur. Nitekim, topyalarn yanllanmaya ve rasyonel eletiriye kapal olma eilimi sergilemeleri artc deildir. Popper politikalarn kademeli olarak uyguland ve insanlarn hatalarndan bir eyler rendikleri ksm mhendislii savunur burada ayrca onun ilerlemenin bir deneme-yanlma sreci olduu gr yer alr. Akas, sosyal bilimler bu srete nemli bir rol oynar: insanlar bilimsel aratrmalar sayesinde hatalarn renir ve kendi toplumlarn bu temelde rasyonel olarak ynlendirirler.

Poppern sosyal bilimler felsefesi Hempelin dedktif-nomolojik modelindeki tmdengelime vurguyu paylasa da, eletirel rasyonalizm pozitivist epistemolojiden temelden farkldr. Tmevarmc ve pozitivist bilim anlaylar bir birikimli bilgi anlayna balyken, Poppern yanllamaclnda bilimsel teorilerin geici olduklar daha sonraki evrede alabilecekleri dnlr. Poppera gre, paradoksal olarak, kii sadece inand eyin yanl olduunu bilebilir, ancak inand eyin doru olduundan asla tam emin olamaz. Sunulan resim bilim zerine daha nceki perspektiflerin savunduu eski kesinliklerden ok uzaktr.Poppern felsefesine temel eletiri yneltilir. lk eletiri onun gzlemlerin teori ykl doas fikrine odaklanr. Popper burada gzlemlerin sadece kimisi hatal olabilecek baz kabullerden hareketle yaplabileceini kasteder. Bununla beraber, yanllamalarn gzlem nermelerine dayandklar dikkate alnrsa, (Poppern hakl olarak kabul ettii gibi) gzlemler teori yklyse, yanllamalar da teori ykl ve bu yzden yanllanabilir olmaldr. Bu doruysa, hi kimse sadece neye doru olarak inanacandan emin olmamakla kalmaz, neyin yanl olduuna inandklar eyden emin olamaz.kinci bir sorun bilim tarihindeki nispeten yeni bulgularla ilikilidir. Kuhh ve dier birok kii Poppern eletirel rasyonalizminin bilim adamlarnn normal akma biimlerine uymadn gsterdi. Kuhnun tezi, normal bilim dnemlerinde bilim adamlarnn kendi aratrmalarna yol gsteren paradigmay (yani, bir bilimsel topluluun yelerinin paylatklar zmn kurallar ve kabuller btnn) sorgulamadklardr. Aksine onlar bu paradigmay ifade etmeye alrlar. Onlar, paradigmay zayflatabilecek sonularla karlatklarnda paradigmaya sulamak yerine ek kabuller gelitirme veya durumu test etme eilimindedirler. Bu aklama Poppern rtlmeye ak cesur varsaymlar gelitiren tehlikeli bir hayat srdren bilim adamlar tasviriyle kartlk iindedir. Kuhnun tasvirinde, bilim adamlar daha dikkatli ve daha lmldr, paradigmay daha ayrntl olarak aklamaya ynelirler ve balarda devrimci sonulara kapaldrlar. Sadece daha sonraki bir everede (paradigmayla elien birok sonula karlatklarnda ve bir alternatifin farknda olduklarnda) temel paradigmay sorgulamaya balarlar.

Poppern Kuhna cevab tahmin edilebilir: nihayetinde Poppern bilim felsefesi betimsel deil normatiftir. Bu yzden Poppera gre, Kuhnun tarihsel yeniden inasnda belirli bir doruluk pay varsa, bunun asl nedeni bu bilim adamlarnn uygun biimde eitilmedikleridir. Poppern argman srdrlemez. Bilim adamlarnn son iki asrdr nadiren bu ilkelere gre hareket ettikleri gsterildiinde Poppern normatif bir bilim felsefesini srdrmek zorlar (zellikle Poppern ayn bilimciler tarafndan salanan ilerlemeyi vd dnlrse). Poppera kar tarihsel rnek Feyerabendin kar-olgusal dncesinde daha da gl hale gelir. Ona gre, nemli sayda rnekte bilim adamlarnn Poppern ilkelerini nadiren izlemekle kalmayp, izlediklerinde bile, (gerekte salanan) nemli bir ilerlemenin salanamayaca gsterilebilir.

nc olarak, Popper realistler tarafndan, hatal bir biimde kapal sistemlerin mevcudiyetini varsaymakla eletirilir. Bilim adamlar laboratuar deneylerinde kapal sistemler yaratrlar: nedensel bir faktr ortamdan soyutlanr ve dierleri kontrol altnda tutulur. Realistler toplumsal alanda kapal sistemlerin gerekte nadir ve ak sistemlerin sk olduunu srarla vurgularlar. Ak sistemlerin mevcudiyeti farkl retken mekanizmalarn devreye girdii ve birbirlerini engelleyebilecekleri anlamna gelir. Bu yzden, tmevarmc dzenlilikler aray bounadr, ancak bu dorulama veya yanllamaya pozitivist veya Popperc ballk iinde sz konusudur, zira onlar tasavvur kapal sistemler kabulne yaslanrlar. Bir nermenin yanllanmas yanllndan olduu kadar, sistemlerin akl nedeniyle araya giren mekanizmalardan da kaynaklanabilir. Ayn argman, her ne kadar muhtemelen bir nermenin doruluunun gstergesi de olsa, ayn zamanda baka retken mekanizmalarn devreye girmesiyle de aklanabilir.

Imre Lakatosun sofistike yanllamacl, bilim tarihilerinin yukarda sz edilen baz eletirilerini dikkate alarak Popperc bir perspektifi kurtarmaya ynelik en gelikin giriimdir. Kuhn gibi Lakatos da teorileri daha genel anlamda dnr: Lakatosun aratrma program ayn topluluun yelerinin empirik aratrmalarn nasl gerekletirlecei konusunda paylatklar bir kabuller ve kabuller setine iaret eder. Bir aratrma programn terk etmek iin bir yanllama ak.a yeterli deildir, zira yanllama hipotezin yanlln gstermek yerine bir veya daha ok ek kabul hatal olmasndan kaynaklanabilir. Bu yzden, Lakatosun temel vurgusu, bir aratrma program ekirdeinin bu tr hzl rtmeler karsnda korunmas gerektiidir. Bu balamda Lakatos bir aratrma programnn kat ekirdei ve koruyucu kua olduunu belirtir. Lakatos kat ekirdek ile sz konusu aratrma program iinde alan tm bilim adamlarnn paylatklar temel teorik kabulleri kasteder. Durkheimci bir ereve iinde alan sosyal bilimciler iin, rnein, toplumsal olgular eyler olarak alnmaldr ve dier toplumsal olgular tarafndan aklanabilir kat ekirdein bir parasn oluturacaktr. Koruyucu kuak, Lakatosun terminolojisinde, aratrmann nasl gerekletirilecei konusunda bir yardmc kabuller ve ilk koullar setine iaret eder. Artk, bilim adamlar belirli bir aratrma program iinde altklar srece, kat ekirdein bozulmam (Lakatosun ifadesiyle negatif yardmc) olarak kalmas gerekirken, koruyucu kuak gerektiinde deitirilebilir (pozitif yardmc). Bilim adamlar kat ekirdei deitirmeye karar verdiklerinde yeni bir aratrma program ortaya kar. Lakatosa gre, bunun sadece ilk aratrma program artk ilerlemeci deil dejeneratif olmadnda yaplmas gerekir. Bir aratrma program teorik veya empirik ilerlemeyi mmkn kldnda ilerlemecidir. lki yeni alanlara baarl uygulamaya iaret ederken, ikincisi yeni empirik bulgular ve teyitlere iaret eder.

Poppern yanllamalarn yanllanabilirlii konusundaki eletirisi Lakatosa uymaz, zira gzlemsel nermelerimizin teori ykl doas fikri onun eletirel realizm yorumunun ekirdeinde yatar. Popperla karlatrldnda, Lakatosun yazlar tarihsel uygunsuzluk konusundaki eletirilere daha az msaittir, zira o Kuhnun grlerini kendi felsefi inasna dhil etmitir. Bununla beraber, yanllamacla realist eletiri hlen ayakta durmaktadr. Ek olarak, Lakatos bir aratrma programnn bir sre iin dejenere oluyor grnebileceini ve ardndan aniden ilerleyici olarak yeniden ortaya kabileceini kabul etmekten baka bir ey yapamaz. Ortak bir srekli iliki gerekte Lakatosun bir aratrma programnn ne zaman aka dejenere oluyor olarak alnabileceini belirleyemediidir. Bu gerekte, onun, Popper gibi, kendi temel grevi olarak normatif bir bilim felsefesi gelitirmek olarak grld problemidir.Ancak, ister Poppern isterse Lakatostakinde olsun, eletirel rasyonalizmle ilgili derin problemler vardr. kisi de hakl olarak ak tartma ve eletiri prosedrlerinin bilimsel ilerleme iin gerekli olduuna inanr. Ancak ikisi de ardndan tartmann yer almas gereken kesin parametreleri tanmlamaya alr. rnein Popper bilimsel teorilerin geerlilii konusundaki tartmann empirik dorulama veya yanllamaya odaklanmas gerektiini srarla vurgular. Bununla beraber, problem ortaya kar. lk olarak, bu kesin kurallarn nkoulu (neyin anlaml, verimli ve meru iletiim olduu konusunda) ak tartma ve eletiriye nceki ballkla eliir. Bilimde ak tartma ve eletirinin kurumsallamas meta dzeyde ak bir tartmay gerektirir. kinci olarak, bilimsel iletiim ou kez Popper ve Lakatosun art kotuu kurallardan farkl kurallar benimseyerek ilerler. Bir teorinin baarl tahminleri mmkn klp klmad bilim adamlarnn kullandklar (birok) kriterden sadece biridir. Baka kriterler de rol oynayabilir: teorinin basitlii, geni kapsaml olup olmad, kavrayll vb. nc olarak, zellikle toplumsal alanda, Poppern (ve Lakatosun) talimatlar teorinin deerlendirilmesi konusunda olduka yoksul prosedrlere yol aacaktr. Onlar (Freudun ve MarxInki gibi) olduka bilgilendirici teorileri terk etmeye ve nemsiz teorileri srdrmeye yneleceklerdir. Ancak gerekte, byk lde yanllanabilir olan, dorulanan ancak derinlik veya genilikten yoksun olan birok (reel veya hayal) teoriyi kavramak zor deildir.Realizm

nc olarak, realizme artan sosyolojik ilginin bir rn Bhaskarn Natralizmin mkndr. lk kez 1970lerin sonunda yaynlanan bu realist manifesto sosyal bilimler iin nemli uzanmlara sahiptir. Bahsar, Keat ve Urry gibi, realizmi yapsalc ve hermeneutik fikirlerle bir araya getirmeye alr, ancak onun genel projesi Keat ve Urryninkinden daha tutkuludur. O, Bourdieu ve Giddensa benzer biimde, baz dikotomileri, rnein znelcilik ve nesnelcilik, faillik ve yap dikotomilerini amaya alr. Onun temel kavram dntrmsel toplumsal eylem modelidir: yani, yap failliin olmazsa olmaz kouludur, ancak ayn zamanda yapnn yeniden-retim, faillie baldr (). Bhaskarn almasnn yaygn etkisi nedeniyle, realist esinli empirik aratrmalardan aratrma metodolojisi zerine ders kitaplarna kadar, sosyal bilimler zerine realist bir perspektifi savunan birok eser yaynlanmtr. Bhaskarn almas sadece sosyolojide deil ekonomide de etkili olmutur.

Btn realizm eitlerini ele almann mmkn olmadn dikkate alarak, eletirel realizm ad verilen, Bhaskarn ncln yapt ve sosyolojide byk bir etkiye sahip olan yaklama odaklanacam. Balang olarak, bu realist perspektifin hem bir genel bilim felsefesi hem de sosyal teoriye bir katk olarak temel zelliklerini aabiliriz. Ardndan onun baz yetersizliklerini tartacam.

Pozitivizm gibi, realizm de natralizme baldr. Yani, realistler bilimlerin bir birliini, veya daha kesin bir ifadeyle, doa bilimleri ve sosyal bilimler arasnda bir yntem birlii olduunu savunurlar. Realistler ve pozitivistler bilimsel yntemin doas konusunda ayrlrlar. Pozitivistler Humecu bir nedensellik anlayna dayanr ve gzlemlerle dorudan ulalamayan varlklara gereklik yklemeye kar karlar (). Realistler Humecu olmayan bir nedensellik anlay nerir ve teorik varlklara gereklik yklerler. Realistler Winchin toplumsal dnyann anlam ykl olduu fikrine katlr, ancak bu kabulden (Winch ve dierlerinin yaptklar gibi) natralizmin imknszln karmann anlamsz olduunu ne srerler. Realistler toplumsal ve doal yaplar arasnda farkllklar olduunu kabul ederler; rnein, toplumsal yaplarn yeniden-retimi, doal yaplardan farkl olarak, bu yaplar ina etmeye yardmc olan eylemlere bamldr. Fakat bu farkl bir bilimsel yntemin riskli olduu anlamna gelmez.

Realistler bir tabakalam gereklik fikri nerirler. Yani, onlar gereklik alan olduunu ne srerler: somut, empirik ve derin. Somut dzey olaylar veya ilikiler durumlarna karlk gelir. Bu olaylar empirik dzeyden bamsz olarak ortaya kmalar ve var olmalar anlamnda reeldirler. Empirik dzey insanlarn somut dzeye ilikin alglar, gzlemleri ve deneyimlerini ierir. Son olarak, derin dzey bu olaylar reten temel mekanizmalar veya gleri ierir. Derin dzeye mutlaka gzlemle ulalmas gerekmese de, o yine de vardr.

Realistlere gre, bu farkl alanlarn ezamanl olmas zorunlu deildir ve gerekte, onlar ou kez birbirleriyle e zamanl deillerdir. Bu balamda, realistlerin (e zamanl olmamann tersi olan) senkronizasyon kavramyla ne kastettiklerini aabiliriz. Realist bir terminolojiyle, insanlarn olaylara ilikin gzlemleri problemsiz bir biimde olaylara tekabl ettiinde somut ve empirik dzey arasnda bir senkron/ezamanllk olacaktr. Eer (baz pozitivistlerin dnd gibi) gzlemsel dil ve teorik dil arasnda sk ve gl bir ayrm varsa, somut ve empirik gl bir senkron iinde olacaktr. Eer gerekte teoriden bamszsa, gzlemsel nermeler sorunsuz bir biimde gzlenen eye tekabl edecektir. Benzer ekilde, yine de realist bir terminoloji iinde, somut ve derin dzey arasndaki bir senkron/uyumluluk temel mekanizmalarn kendilerini daha ak bir biimde fenomenal dzeyde sergileyeceini ima edecektir. Eer yasalar (ou pozitivist,n dnd gibi) sadece dzenli birlikteliklerse, somut ve derin dzey senkron iinde olacaktr. Yasalar, bylece, fenomenal dzeyde kendilerini ak olarak gstereceklerdir.

Ancak realist argman, senkronun nadir olduu ve kesin olarak alnmamas gerektiidir; bu iddia realist program ve onun dier bilim felsefelerine saldrs iin merkezi neme sahiptir. lk olarak, somut ve empirik genellikle senkron iinde deildir, nk gzlemler teori ykldr (yani, zmnen veya aka teorik n-kabullere dayanarak yaprlar) ve bu nedenle, yanllanabilirler. Tmevarmclk, bu yzden, bilim adamlarnn kesin bir gzlemler temeline yaslanabileceklerini varsayarken hataldrlar. kinci olarak ve daha nemlisi, somut ve derin ou kez birbiriyle ezamanl deildir. Realistler bu hususu aklamak ou kez yaprak dmesi rneine bavururlar. Somut ve empirik senkron iinde olduunda yerekimi yasas kendini sorunsuz bir biimde gsterecek btn nesneler (matematik formlde olduu gibi) dz bir izgide yere decektir. Bununla beraber, sylemeye gerek yok ki, btn nesneler dz bir izgide dme eiliminde deildir. nk onlar ak sistemlerde yer alrlar: yerekimi yasasnn yan sra, bu yasayla karacak ve potansiyel olarak onu devreden karabilecek baka retken mekanizmalar da vardr (rnein, aerodinamik gler). Bu rnek, ak sistemler ilerlikte olduunda dorulamann ve bylece yanllamann nemini kaybettiini gsterir. Gerekte, yerekimi yasasnn yaprak basite bu yasann art kld biimde dmedii iin geerli olmadn ne srmek aptalca olacaktr. Realist anlaya gre, kapal sistemler genelde nadirdir ve daha ziyade sosyal sistemler byk ihtimalle ak sistemlerdir. zellikle toplumsal alanda somut ve derin ou kez birbirleriyle ezamanl deildir. Humecu bir nedensellik anlayndan yararlanan pozitivistler () bu senkron yokluunu kabul etmez ve dorulama ve yanllamaya hatal bir biimde byk nem atfederler.

Pozitivistler ou kez Humecu nedensellik anlay olarak sz edilen yaklam onaylama eilimindedir. Onun byle adlandrlmasnn nedeni Humeun nedensellik konusundaki fikirlerini belirli bir yorumlamas olmasdr. Bu anlayn Humeun nedensellik konusundaki sofistike dncelerine gerekte ne kadar tekabl ettiini bir kenara brakyorum. Pozitivistlerin Humecu nedensellik anlayna gre, dzenli birliktelikler nedensellik atflar iin hem gerekli hem de yeterlidir.