Az2

Elmi redaktor:

Rəyçilər:

h.e.n. dos. S.M.SəIimov

h.e.d. prof. C.İ.Süleymanov

h.e.n. dos. İ.D.Səlimov

t.e.n. dos. F.İ.Vəliyev

Əkbərov Rahib Abdulla oğlu, Nəzirov Cəlal Qədir oğlu. Xarici

ölkələrin dövlət və hüquq tarixi. Azərbaycan dilində. Qanun 2005, 516

səh.

Kitaba İranın, Cənubi Qafqazın, Mərkəzi Asiyanın, Qazaxıstanın,

Baltikyanı, şərqi, qərbi, cənubi slavyanların dövlət və hüquq tarixi,

həmçinin quldarlıq, feodalizm və erkən burjua dövründə mövcud olmuş

bəzi qanun külliyyatları daxil edilmişdir.

Dərslik tələbələr, müəllimlər, aspirantlar, idarəetmə strukturunda

çalışanlar və geniş oxucular üçün nəzərdə tutulmuşdur.

^1300013005 - 081

AB 022051

Az2 © Qanun, 2005

© Əkbərov R.

Nəzirov C.

Xarici ölkələrin dövlət və hüquq tarixi fənni çərçivəsində hazırlanmış

bu vəsaitdə müstəqil Azərbaycanın daxil olduğu regional və beynəlxalq

təşkilatların üzvü olan, bizim üçün əhəmiyyət kəsb edən qonşu və ya dost

ölkələrin dövlət idarəçiliyi və hüquq institutlarının öyrənilməsi, zənnimizcə,

labüd tarixi elmi prosesin tərkib hissəsidir. Belə ki, keçmişin baş vermiş

dövlət hüquqi proseslərinin inkişafını izləmədən, dərk etmədən və nəticə

çıxarmadan gələcəkdə daha böyük uğurlara nail olmaq çətindir.

Son illərdə AMEA-nın müxbir üzvü h.e.d. prof M.F.Məlikova- nm və

h.e.n. dos. E.Q.Nəbiyevin müəllifliyi ilə vətən və xarici ölkə dövlətlərinin

dövlət və hüquq tarixinin öyrənilməsində xeyli müvəffəqiyyətlər əldə

edilmiş, dərsliklər, dərs vəsaitləri və elmi məqalələr nəşr olunmuşdur. Bu

kitaba daxil edilmiş Qədim İranın, Cənubi Qafqazın, Mərkəzi Asiya və

Qazaxıstanın, Baltikyanı dövlətlərin, Şərqi slavyanların, Moldovanın, Qərbi

slavyalarm və Cənubi slavyanların dövlət və hüquq tarixi ana dilində ilk

dəfə nəşr edilir. Kitabda quldarlıq və feodalizm dövründə göstərilən

ölkələrdə mövcud olmuş dövlətlər və bu dövlətlərdə ictimai münasibətləri

tənzimləyən hüquq sahələrinin adət hüququ və qanunvericilik normalarının

tarixinin öyrənilməsinə cəhd edilmişdir. Xüsusilə feodalizm dövründə

mövcud olmuş (məlumdur ki, Avropa dövlətlərinin bir çoxu ibtidai icmadan

birbaşa feodalizm quruluşuna keçmişdilər) dövlətlər və onların ictimai

quruluşu, dövlət quruluşu, hüquq mənbələri, mülkiyyət və öhdəlik hüquq

münasibətləri, ailə nikah və vərəsəlik hüququ, cinayət və cəza sistemi və

məhkəmə prosesi araşdırılmışdır. Feodalizm dövründə təkcə dünyəvi

hakimiyyətin deyil, katolik və pravoslav kilsəsinin, kanon hüququnun və

inkivizasiya məhkəmə prosesinin feodal zülmünə bəraət qazan- dırnıaq,

azad fıkirliyə qarşı çıxmaq, feodalların torpaq mülkiyyəti üzərində inhisar

hüququnu təsbit etmək və s. proseslərin də müstəsna rolu olmuşdur. Bütün

hüquq institutları - adət hüququ, kral

qanunvericiliyi və kilsə hüququ feodalların siyasi və məhkəmə

hakimiyyətini müəyyən edir və beləliklə, feodal özbaşınalığı üçün şərait

yaradırdı. Feodal kəndlinin şəxsiyyəti üzərində tam hakimdir, hətta ev

dustaqxanası - karser icad edir, görünməmiş işgəncə növləri tətbiq edirdi.

Orta əsrlərdə dövlətin mərkəzi və yerli idarəetmə orqanlarının,

həmçinin, özləri də, ən iri feodallar olan kral və knyazların hakimiyyəti

feodal sinfinin tam nəzarətində olmuşdur. Feodal pərakəndəliyi dövründə

hökmdardan vassal asılılığında olan yerli hakimlər öz sahibliklərində

“dövlət içərisində dövlət” yaradaraq hərbi, inzibati və məhkəmə aparatı

təşkil edirdilər. Torpağın əsas istehsalçıları olan kəndlilər torpaqdan

məhrum edilərək şəxsi azadlıqlarını da itirməklə təhkimçiyə çevrilirdilər.

Qədim və orta əsr qanunlar külliyyatının mətinləri və onlann şərhi 0

dövrün qanunvericilik və hüquq qaydalarının öyrənilməsində əvəzsiz

mənbələrdəndir. Qədim Şərqdə - Misir hökmdarı Bak- xorisin qanunları,

İkiçayarası dövlətlərindən olan Eşnunn - şəhər dövləti qanunları, Het

şahlığının qanunlar külliyatı. Antik dövlətlərdən Romanın XII cədvəl

qanunları hüquq mənbəyi olaraq dövlət təsisatları və hüquq institutları

barədə geniş məlumat verir. Orta əsr feodal hüququ və onun mühüm

mənbələrinə daxil olan Almaniya imperiyasının 1532-ci ildə hazırladığı

“Karolina” - cinayət və cinayət prosessual məcəlləsi represiya hüquq kimi

təsbit edilmişdir. 1529-cu ildə hazırlanmış Litva statutu, həmçinin erkən

burjua dövrünün qanunvericilik aktları o dövrün ictimai münasibətlərin

tənzimlənməsində, yeni qaydaların yaranmasında əhəmiyyətli hüquqi

aktlardandır.

Beləliklə, dövr ardıcıllığı ilə öyrənilən ölkələrin dövlət və hü-^ quq

tarixi tələbələrin biliklərinin artmasına, fənnin daha yaxşı

mənimsənilməsinə kömək etməklə yanaşı, keçmiş dövrün dövlət idarəçiliyi

təcrübəsinin öyrənilməsinə'də şərait yaradacaqdır.

QƏDIM İRANIN DÖVLƏT VƏ HÜQUQ TARİXİ

ÜMUMİ TARİXİ İCMAL

Eramızdan əwəl III minilliyin əvvəllərində müasir İranın cənub-

qərbində ilk sinifli cəmiyyət yaranmışdır. Ənənəvi olaraq

şəhər-dövlətlərdən ibarət olan bu qurumlarda quldarlıq münasibətləri

inkişaf etmişdir. II minilliyin sonlannda hind-iran dillərində danışan ari

tayfa- lan bu ərazilərdə məskunlaşır. Mənbələrin məlumatına görə onlar

Mərkəzi Asiya ərazisindən gələrək yerli əhali ilə qanşmışdılar. İran

ifadəsinin ari sözündən yarandığı güman edilir. Qədim İran dilində

Aquanam “arilər ölkəsi”, “arilər padşahlığı” mənasını bildirirdi.

Qədim İranın tarixi barədə yazılı mənbələrdə çox ötəri məlumatlar

verilir. Assuriya çarı III Salmanasarm e.ə. 843-cü ildə tərtib etdiyi yazıda

Parsu vilayətinin adı çəkilir və onların “27 çar”ından vergi alındığı

bildirilir. E.ə. IX əsrdən iran tayfalarının məhsuldar Fars vilayətində

məskunlaşması başa çatır. E.ə. VII əsrin 40-cı illərinə qədər farslar Elam

dövlətinin, daha sonra isə qısa müddətə Assuriyanın təbəəlinə keçir, VII

əsrin sonlarında Pars padşahlığı Midiyanın tabeçiliyində idi.

E.əvvəl VII əsrin əvvəllərində İranın cənub-şərqində Əhəmən yeni

sülalə hakimiyyətinin əsasını yaradır. Midiya dövlətindən asılı olan Fars

padşahlığına Əhəməndən sonra Çişpiş (e.ə.675-640) başçılıq edir. Onun

oğlu I Kir (e.ə. 640-604) Assuriyaya qarşı ittifaqda iştirak etmişdir. I Dara

(e.ə.604-584) dövründə Əhəməni sülaləsinin hakimiyyəti möhkəmlənir.

Midiya hökmdarının qızı ilə evlənmiş I Kambiz (e.ə.584-558) bu

qohumluqdan istifadə edərək gələcək böyük imperiya, Əhəminilər üçün

yaxşı zəmin yarada bilmişdir.

E.ə. 558-ci ildə hakimiyyətə gəlmiş II Kir fars tayfalarını birləşdirməyə

başlayır. II Kir (e.ə.558-530) Midiya hökmdan Astiqa qarşı üsyan

qaldıraraq vassal aslılığma son qoymağa cəhd göstərir.

Müharibə üç il davam edir və farsların qələbəsi ilə başa çatır. Əhə- mənilər

e.ə. 550-ci ildə Midiyanın paytaxtı Ekbatanı tutur. II Kir özünü Midiya şahı

elan edərək “şahlar-şahı” titulunu qəbul edir. Əhəməni şahlarının

hakimiyyəti irsi xarakter daşıyırdı. Fars tayfalarında hakimiyyətin atadan

oğula çatmasına baxmayaraq, qadın xətti ilə hakimiyyətə sahib olmaq

hüququ da qalmaqda davam edirdi. Belə ki, II Kirin oğulları II Kambiz

(e.ə.530-522) və Bardi öz bacıları ilə, II Artakserks isə (e.s.404-358) arvadı

vəfat etdikdən sonra iki qızı ilə evlənmişdilər.

Dövlətçilik ənənələri olmayan farslar Ekbatanı dövlətin

mərkəzlərindən birinə çevirdilər və Midiyanın dövlət quruluşunu

mənimsədilər. Bununla belə Midiya əyanları öz imtiyazlarını saxlamaqda

davam edirdilər.

Əhəmənilər dövləti işğalçılıq siyasətini davam etdirərək keçmiş

Manna, Urartu, Elam, Parfıya, Hikraniyanı zəbt etdi. E.ə.546-cı ildə Lidiya

ələ keçirilir. Tezliklə Mərkəzi Asiya, Xarəzm, Soqdiana, Baktriya,

Marqiana, Sak ölkələri və Hindistana qədər olan ərazilər işğal edilir. E.ə.

539-cu ildə Babilistan məğlubiyyətə uğrayır. Babilistanın işğalından sonra

Suriya, Fələstin və Finikiya könüllü olaraq Əhəmənilərə tabe olurlar.

Finikiyalılar və digər Kiçik Asiya tacirləri və sənətkarları təhlükəsiz və

böyük bazarları olan böyük dövlətin yaranmasında maraqlı idilər.

E.ə. 530-cu ildə II Kir Araz çayı hövzəsində yaşayan Massaget ölkəsinə

qarşı hərbi yürüş təşkil etmişdi. Lakin bu yürüş uğursuzluqla nəticələnir.

Massaget çariçası Tomris fars qoşunlarını darmadağın edərək

məğlubedilməz Fateh II Kiri öldürür.

Hakimiyyətə gəlmiş II Kambiz imperiyada baş qaldıran üsyanları

yatırmış, orduya muzdlu döyüşçülər cəlb etmiş və e.ə. 525-ci ildə Memfesi

işğal edərək özünü Misir fironu elan etmişdir.

II Kambiz Misirdə olarkən e.ə.522-ci ildə Əhəməni hakimiyyətinə qarşı

İranda dövlət çevrilişi baş verdi. Kambizin nəsli əyanların imti- yazlannı

məhdudlaşdırmaq cəhdi və güclü mərkəzləşmiş hakimij^ət yaratmaq istəyi

narazılıqlara səbəb olmuşdur. E.ə. 522-ci ilin martında hakimiyyətə gəlmiş

Qaumat ilk qanunlar verərək əhalinin sosial və

ziyyətini yaxşılaşdırmağa çalışır. Nəsli əyanların hüquqlanm

məhdudlaşdıran siyasət isə Qaumata qarşı sui-qəsd təşkil etməklə

nəticələnir. Dara və 7 fars əyan nəsli nümayəndələri oktyabr ayında onu

öldürürlər. I Dara (e.ə.522-486) sui-qəsd nəticəsində hakimyyətə gəlir.

I Daranın hakimi}^ətinə qarşı bütün imperiyada üsyanlar olur. Dara

çətinliklə üsyanlan yatırdı. E.ə.518-ci ildə yaranmış nisbi sakitlikdən

istifadə edən I Dara inzibati-maliyyə islahatlanna başlayır. Mərkəzi

hakimyyətin möhkəmlənməsi üçün əvvəlki inzibati ərazi vahidləri və xərac

qaydaları ləğv edilir. Dövlət idarəetmə sistemində, istila edilmiş ölkələrə

nəzarəti gücləndirmək üçün satraplıq yaradılır. Yaradılmış 20 satraplığa 70

xalq daxil idi. İstilaçı şah kimi tanınan I Dara dövründə Əhəməni imperiyası

3äiksəliş dövrünü keçirirdi.

Şah II Artakserksin (e.ə.404-358) hakimyyətinin sonlarında Əhəməni

imperiyası zəifləyir, Kiçik Asiyada Kariya, Lidiya, Kili- kiya və Hindistan

artıq Əhəmənilərə tabeçilikdən çıxmışlar.

Makedoniyalı İsgəndərinin şərqə yürüşü və e.ə. 331-ci ildə Qavqamel

döyüşündə III Daram (e.ə.336-330) məğlub edilməsi ilə demək olar ki,

Əhəmənilər imperiyasının varlığına son qoyuldu. Zor gücü ilə yaradılmış

imperiya süqut etdi.

İran ərazisi Makedoniyalı isgəndərin imperiyasına qatıldı. E.Ə.312-ci

ildə İran Selevkilər dövlətinin, e.ə. III əsrin ortalarında isə Parfıya

şahlığının tərkibində olmuşdur. Sasani dövlətinin (b.e. 224- cü il)

yaradılmasına qƏdər İran Parfıya dövlətində asılı olmuşdur.

ICTİMAİ QURULUŞ

Əhəmənilər imperiyası quldarlıq dövləti olaraq iki əsas sinifdən: hakim

quldarlardan və qullardan ibarət idi. Bununla yanaşı, əhalinin müxtəlif

kateqoriyaları da mövcud olmuşdur. İmperiyanın ayrı-ayrı ərazilərində

hakim sülalənin maraqlarını ifadə edən quldar əyanlar və fars tayfaları

nümayəndələri böyük imtiyazlara malik idilər.

Akkad və Misir sənədlərinə görə farslar imperiyanın iki Varlı

əyalətlərində - Babilistan və Misirdə məskunlaşaraq iri torpaq və

qul sahiblərinə çevrilirdilər. Fars əyanları torpaqla birlikdə orada yaşayan

icmaçı-kəndlilərdə sahib olurdular. Adətən mülkiyyətə sahiblik irsi olaraq

şah tərəfindən verilirdi.

Onların adına verilmiş sahiblik xüsusi şah reyistrinə daxil edilirdi.

Əhəməni şahları bütün şəhərləri də öz əyanlarına paylayırdılar. Şah

hakimiyyətini “könüllü” olaraq qəbul etmiş şəhər “əfv” edilərək vergi

verməkdən azad edilirdi. Şahdan imtiyaz fərmanı almış əyanlar, hakim

olduqları əyalətdə torpağa sahibliklə yanaşı inzibati, maliyyə və məhkəmə

səlahiyyətlərinədə malikdirlər.

İmperiyanın mərkəzində və inkişaf etmiş və qədim ənənələrə malik

olan əyalətlərində tam hüquqlu əhali xalq yığıncaqlarında iştirak etmək

hüququna malik olmuşdular. İkiçayarası əyalətlərdə tamhüquqlu əhaliyə

dövlət və məbəd məmurları, kahinlər, mirzələr, tacirlər, azad sənətkarlar və

əkinçilər daxil idilər. Hüquqi cəhətdən göstərilən əhali qrupu

bərabərhüquqlu olmaqla onların statusu irsi müəyyən edilirdi.

Mülki hüquqlardan məhrum olunmuş azad əhali, şah hərbi ka-

loniyalarına daxil olan, həmçinin, özgə torpaqlardan olan bu və ya digər

səbəbdən müxtəlif ölkələrdə yaşayan şah xidmətində olan məmurlardan

ibarət olmuşdur. Lakin bu əhali özləri üçün özünüi- darəçilik orqanları

yarada bilirdilər. Göstərilən əhali qrupu ona görə hüquqlardan məhrum

edilmişdilər ki, onlar şəhər icma torpaq fonduna daxil olan torpaqlardan pay

almaq və xalq yığıncağının üzvü olmaq hüququndan məhrum edilmişdilər.

İmperiya əhalisinin digər təbəqəsini torpaqdan məhrum edilmiş asılı

əkinçilər təşkil edirdi. Onlar dövlətə, şaha və xüsusi adamlara məxsus

torpaqlarda irsi olaraq işləyirdilər. Hüquqi cəhətdən onlar təhkimçi kəndli

və ya qul olmasalarda azad əhalidən fərqli olaraq hüquqlardan məhrum

idilər. Lakin onlann ahmb-satılması qanunla qadağan edilirdi.

Əhəmənilər imperiyasının inkişaf etmiş əyalətlərində qullar digər

daşınar mülkiyyət kimi alqı-satqınm predmeti olmuşdur. Onları satmaq,

bağışlamaq, icarəyə vermək, irsi olaraq təhkim etmək mümkün idi. Şərq

ölkələri üçün xarakterik olan köləlik, qulların daha çox evlərdə nökər kimi

işlətməyə üstünlük verməsi Əhəmə-

nilər dövlətində də mövcud olmuşdur. Bununla yanaşı, qullardan kənd

təsərrüfatında, şah karxanalarında və tikinti işlərində istifadə edilirdi. Qullar

arasında peşəkar toxucular, dərzilər, çəkməçilər, dulusçular, arxitektorlar və

digər peşə ustaları da mövcud olmuşdur. Qulların qaçması geniş

yayılmışdır. Qaçmış qulları axtarıb tapır, damğalayır, qandallayıb əvvəlki

işlərinə qaytarırdılar.

Əhəmənilər şahlığı dövründə bəzi ölkələrdə köləlik institutunda ciddi

dəyişiklik baş verir. Baxmayaraq ki, bu dövrdə qulların sayı əvvəlkinə

nisbətən daha çox olmuşdur.

Belə ki, köləlik institutu dağılmağa başlayır, qullann azadlığa

buraxılması və pekuliya institutunun üstünlük təşkil etməsi prosesi baş verir.

Artıq sahibkarlar bacarıqlı və səriştəli qullara öz mülkiyyətlərindən istifadə

etmək hüququ verirdilər. Pekuliya institutu kölələyin tənəzzül etməsinə

şərait yaradırdı. Babilistan sənədlərində və Eli- fant aramey papiruslarında

öz ağasına xidmət etmək və ya onu azuqə ilə təchiz etmək şərti ilə qullann

xidmət etmək və ya onu azuqə ilə təchiz etmək şərti azad adamlar və sahiblər

tərəfindən oğulluğa götürülməsi praktikası da mövcud olmuşdur. Qeyd

olunan sənədlərə əsasən azad adamlara qullarla nigah bağlanmasına da icazə

verilirdi.

Əhəmənilər dövründə borc köləliyi çox zəifləmişdir. Girov qoyulması

qismən qalsada, özünün köləliyə satılması aradan qaldırılmışdır. Müəyyən

edilmiş müddətdə borcunu ödəyə bilməyənin uşaqlannı kreditor köləyə

çevirə bilərdi. Kreditorun borcunun üçücü şəxsə satılması qadağan edilirdi.

Adətən borclu, kreditor üçün antixrezo adlanan əvəzsiz işləməklə öz

azadlığını qoruyub saxlaya bilirdi. Əhəminəlr dövründə özünn girov

qoyulması və satılması praktikası* aradan çıxır.

Əhəmənilər imperiyasında hərbi əsərlərdən ibarət kölələrin sayı kifayət

qədər çox olmuşdur. Babilistan əyalətində Misirdən, Baktriyadan və digər

ölkələrdən gətirilən qullar satılırdı. Bütövlükdə isə azad adamların sayı

qullara nisbətən çox olumuşdur. Təsərrüfat işlərində əsasən azad əkinçi,

sənətkarlıqda isə azad sənətkar əməyi üstünlük təşkil edirdi. Məbədlər və

ayrı-ayrı quldarlar peşəkar sənətkar və işçilərin əməyindən kənd təsərrüfatı,

xüsusilə də suvarma qurğuları və tikinti işlərində geniş istifadə edilirdilər.

Əhəmənilər imperiyasının şərq əyalətlərində, Şərqi İran və Mərkəzi

Asiya satraplığında köləlik institutu zəif inkişaf etmişdir. Əhə- nıənilərin

rəsmi dini olan zərdüştlüyün əsas dini ədəbiyyatı - Avesta- da qullar çox az

xatırlanır. Qərb satraplığlanna nisbətən İranda köləliyin özünəməxsus

cəhətləri mövcud olmuşdur. İran dövləti yaranana qədər farslarda qul

institutu patriarxal xarakter daşımış və ciddi iqtisadi təsir əhəmiyyəti

daşımamışdır. Digər Şərq ölkələrində olduğu kimi, Əhəmənilər dövlətində

də nəinki təbəələr, həmçinin yüksək vəzifəli əyanlar, o cümlədən satraplar

şahın qullan hesab edilirdi.

Qədim İranda qul “banda” termini ilə ifadə edilirdi. “Bağlamaq”

anlayışı verən bu termin həm də şahdan və ya satrapdan ümumi asılılığı

bildirirdi. Fars ailələnrində qeyri-məhdud hakimiyyətə malik olan ata öz

uşaqlarından qul kimi istifadə etmək hüququna malik idi. Bu baxımdan

“qrda” termini ilə ifadə edilən qul ifadəsi ilk vaxtlar “ev köləsi” mənasını

verirdi. Aramey və babil niətnlərində “qarda”, Perspoldakı elam

sənədlərində “kurtaş” kimi ifadə edilmişdir. Göstərilən mətnlərdə istifadə

edilən kurtaş termini şah və ya əyanların təsərrüfatında çalışanlara aid

edilirdi. Adətən kurtaş sözü “yığıb-yığışdıran” mənasında da işlədilirdi.

Mənbələrdə kurtaşlar ilk növbədə Perspol şəhərində, şəhəri sarayları ilə

birlikdə tikən daşyonanlar, xarratlar, dəmirçilər, zərgərlər, heykəltaraşlar və

digər peşə sahibi olan sənətkarlardan ibarət qrup kimi göstərilirdilər.

Kurtaşlar təsərrüfata daxil olan heyvanlara da qulluq edirdilər. İranda və

Elamdakı iri şah təsərrüfatına daxil olan mal-qaraya baxan kurtaş-çobanlar,

menhtərlər, həmçinin sərrabçılar çaxır hazırlayanlar mövcud olmuşdular.

Əhəmənilər dövlətində ayrı-ayrı əyanlara məxsus torpaq sahələrində

yaşayan azad əhali yüksək rütbəli vəzifəli şəxsin saxlanılması üçün ilin

müəyyən olunmuş müddətlərində onun təminatını icra etməli idilər. Perspol

sənədlərində göstərilirdi ki, yüksək rütbəli məmurlar müxtəlif şəhər və

kəndlərdən ərzaq alırdılar.

Banalitet hüququna malik olan məmurlara hər bir yaşayış məntəqəsinin

sakinləri ciddi olaraq müəyyən edilmiş qrafıkə uyğun olaraq ərzaq gətirməli

idilər. Günlərin sayı və ərzağın həcmi kənd

10

və şəhərlərin iri və ya kiçik olmasından asılı idi. Şah fərmanları ilə imtiyaz

hüququ almış əyanlara töyçü pulla deyil, natura ilə ödənilirdi. Sıravi

məmurlar dövlət təsərrüfatmdakı fəaliyyətinə görə nisbətən aşağı təminat

kateqoriyasına aid edildikləri üçün natura olaraq arpa, xurma, at, meyvə və

pivə alırdılar.

İri mülk sahiblərinin xüsusi hərbi qoşunu, inzibat-məhkəmə aparatı,

polis məmurlan və idarəetmə stmkmrunda çalışan xəzinədarları,

hesabdarları olmuşdur. Hakimiyyətlərinə toxunulmamış Kilikiya, həmçinin

Finikiya şəhərlərinin hakimləridə iri torpaq mülkiyyətçiləri idilər.

Əhəmənilər imperiyasının ən məhsuldar torpaqları faktiki olaraq şahın

şəxsi mülkiyyətində olmuşdur. Şah torpaqlarının icarəyə verilməsi

praktikası mövcud idi. Şah torpaqlarının xüsusi kateqoriyası olan izbarru

(“vergi qoyulan”) adətən şaha məxsus kanalların kənarlarında yerləşirdilər.

Bu kateqoriyaya aid edilən torpaqlar suvarma kanalları ilə birlikdə icarəyə

verilirdi.

Əhəmənilər dövründə “hatm” adlanan torpaq nadelləri (“oxatanlar

nadeli”) hərbçilərə, müəyyən edilmiş vergiləri ödəmək şərti ilə verilirdi.

Döyüşçülər tərəfindən kollektiv şəkildə iri qruplarla becərilənlər torpaqdan

yığılan məhsullar nabıra, bəzi hallarda qismən pulla şah xəzinəsinə daxil

olurdu. Natura həm də dinc dövrdə hərbi mülkiyyətin yerinə yetirilməsinə

xidmət edirdi. Torpaqdan istifadənin hatm forması hərbi kolonların

yerləşdirildiyi ərazilərdə nəinki torpağın əkib-becərilməsi, həmçinin də

qmp şəklində sənətkarlıq, dülgərçilik, çəkməçilik, dərziçilik və s. işlərin

yerinə yetirilməsinə də şərait yaradırdı. Torpaqdan istifadənin natura fonna-

sının icra olunmasına və vergilərin dövlət xəzinəsinə daxil olunmasına

məsuliyyət daşıyan məmur şaknu (“rəis”) adlanırdı.

Əhəmənilər imperiyasında mövcud olmuş aspatum - “ilxı nadeli”

adlanan torpaq mülkiyyəti, nadelin bir hissəsinin əkib-becəril- məsini digər

hissəsini isə dincə qoyulmasını və ya ilxının otarılma- smı nəzərdə tuturdu.

Aspatum (“ilxı nadeli”) torpaqlarının icrayə verilməsi isə yəqin ki, onun bir

hissəsinin becərilməsini; digər hissəsində isə “qarayonca”lıqlarda ordu

üçün vacib olan döyüş atlarının bəslənilməsini nəzərdə tuturdu.

11

Dövlət məmurlarının bütün dərəcələrinin istifadə etməsini nəzərdə

tutan torpaq nadeli “baqa” (“pay”) adlanırdı. Bu nadellərin sahibləri şah və

satrapa vergi ödəməli, özləri isə yalnız dövlət sərəncamı ilə torpağa irsi

sahib ola bilərdilər.

E.ə. 518-ci ildə Dara dövlət vergilərinin yeni sistemini müəyyən

etmişdir. Torpaqlar fərsəxlə ölçülərək, məhsulun həcminin bölgüsü

aparılmışdır. Hər bir satraplığ ciddi qaydada müəyyən edilmiş vergini

gümüş pulla ödəməli idi. Torpaq kadastrında onların məhsuldarlığının orta

səviyyəsinin bir neçə il götürməklə vergi alınırdı. Dövlət vergisi qədim iran

dilində barra (bar-”aparmaq”) termini ilə ifadə edilmişdir. Mənblər farsların

vergidən azad olduqlarını bildirir. Belə ki, Perspol mətinlərində vergi verən

xalqlar arasında farsların adma rast gəlinmir.

Dövlət vergi sistemində “peşkeş”lərində olduğu barədə məlumat

verilir. Bəxşiş adı ilə verilən “peşkeş”lər natura ilə ödənilirdi. Pul

rentasından azad edilmiş, həmçinin imperiyanın sərhədlərində yaşayan

xalqlar (kolxlar, efıopiyalılar, ərəblər və bəzi sak tayfaları) bəxşiş verməli

idilər. İmperiyanın süqutu ərəfəsində, e.ə.IV əsrdə vergilər açıq

soyğunçuluq xarakteri almışdır. Vergilər ordunun, inzibati aparatın və şah

sarayının saxlanılmasına yönəlmişdir.

DÖVLƏT QURULUŞU

Mərkəzi idarəçilik. Əhəmənilər imperiyasına şah başçılıq edirdi.

Əhəməni hökmdarları işğal etdikləri dövlətlərində şahlan olduğuna təsdiq

əlaməti olaraq “şahlar-şahı” titulunu qəbul etmişdilər. Bəzi şərq

dövlətlərindən (Qədim Çin, Yaponiya və s.) fərqli olaraq Əhməni şahları

allah hesab olunmurdular. Şaha müraciət edərkən torpağa əyilməklə itaət

etmək etiraf edilirdi. İranda fars adətlərinə görə yeniyetmələrə kamandan ox

atmağı və həqiqəti deməyi öyrədirdilər. Siyasi həyatda həqiqəti söyləmək

şaha sədaqət rəmzi hesab edilirdi. Şah hərbi 5dirüşə çıxmamışdan əvvəl

tax-tacın varisini elan etməli idi. Fars adətinə görə şah öz oğlanlarından hər

12

hansı birini, əsasən, böyük oğlunu varis elan edirdi. Antik mənbələr isə şah

tax-tacına çıxdıqdan sonra doğulmuş övladın varis olmasını göstərirdilər.

Qaçqoyma ümumdövlət bayramı olaraq bir neçə gün davam edirdi. 7

adlı-sanlı fars əyanları nəslinin üzvləri, həmçinin şahın anası və birinci

arvadı şahın çağırışı olmadan onun hüzuruna gedə bilərdilər. Şah

hakimiyyəti qanunlarına görə, şahdan, onun yaxın qohumlarından və

hərəmlərindən başqa heç kim şahın arvadlanm və kənizlərini görə bilməzdi.

Hətta şah hərbi yürüşlərə çıxarkən hərəmxanasının hərtərəfdən bağlı

arabalarda özü ilə apa- nrdı. Şahlar daxil olduqları şəhərlərə qızıl pul

paylayırdılar.

Qanunvericlik, icraedicilik, məhkəmə, hərbi və qismən dini

hakimiyyətə malik olan İran şahları güclü mərkəzi hakimiyyət yaratmağa

müvəffəq olmuşdular. Əhəmənilər dövlət idarəçiliyin təşkilində misir,

assuriya, babil təcrübəsindən istifadə edərək dövlətdə ali nəzarəti qura

bilmişdilər. Digər tərəfdən Midiyanı, Babilistanı və Misiri işğal edən

Əhəməni şahları öz işğallarına fərdi yanaşaraq ona şəxsi xarakter verib yerli

xalqlarla uniya (ittifaq) bağlamağa üstünlük vermişdilər. Onlar yerli

adətlərə uyğun olaraq tacqoyma mərasimi keçirir, ənənəvi olaraq

formalaşmış tarixi idarəçilik metodlarından bəhrələnmişdilər. Əhəmənilər

çevik siyasi-idarəçilik apararaq işğal edilmiş ölkələrdə iqtisadiyyatın və

tranzit ticarətin inkişafı üçün normal şərait yaratmışdılar. İran şahları Kir və

Kam- biz fəth edilmiş ölkələrin daxili idarəçilik quruluşunu demək olar ki,

dəyişməyib yerli xalqlara daxili idarəçilik muxtariyyatı vermişdir. Yalnız

dövlətdəki məlum üsyanlardan sonra şah I Dara inziba- ti-maliyyə islahat

keçirərək daha etibarlı dövlət idarəçiliyi quraraq işğal edilmiş ölkələrdə

qoşunun sayını artırmış, vergilərin və xəracın toplanmasını qaydaya sala

bilmişdir. I Daranın e.ə. 518-ci ildə keçirdiyi dövlət idarəçiliyinin yenidən

təşkili və unfıkasiyası, yəni vahid şəkildə qurulması, əyalətlərin idarəçilik

sistemini mərkəzdən idarə olunmasını asanlaşdırırdı. Yeni inzibati

idarəçilik sistemi Əhəmənilər imperiyasının sonuna kimi dəyişilməmiş

qaldı.

I Daranın islahatı ilə şah dəftarxanası başda olmaqla böyük mərkəzi

aparatı yaradılırdı. Mərkəzi idarəçilik aparatı Əhəməni impe

13

riyasının inzibati paytaxtı Suz şəhərində yerləşirdi. İmperiyanın mərkəzində

yerləşən Suz şəhərindən əyalətlərə sərəncamlar göndərilir, geri qayıdanda

isə satraplar və digər şah məmurları barədə məxfi məlumatlar gətirilirdi.

Dövlət işləri ilə əlaqədar Misirdən başlayaraq Hindistana qədər bütün

ali rütbəli məmurlar Suz şəhərinə gəlirdilər. İmperiyanın mühüm əyalət

şəhərləri Babil, Ekbatan, Memfes və digər iri şəhərlərində də böyük ştatları

olan dəftərxanalar fəaliyyət göstərirdi.

Dövlət idarəçilik aparatına və bütün məmurlara nəzarət etmək üçün

hazarapat (“minbaşı”) vəzifəsi təsis edilmişdir. Şahdan sonra mühüm

vəzifəli şəxs olan hazarapat, həm də şahın şəxsi mühafizə dəstəsinin rəisi

olmuşdur. Hazaparat dövlət dəftərxanasının da rəisi idi. Yalnız onun razılığı

və iştirakı ilə qonaqları şahın hüzuruna aparırdılar. Şahdan sonra dövlətdə

ikinci şəxs olan hazarapatın razılığı olmadan heç kim şahın otağına daxil ola

bilməzdi.

Əhəmənilər imperiyasında mühüm dövlət vəzifələrindən “ganza- bara”

(“xəzinəqoruyucusu”), “hamarakara” (“hesabdar”), “qitepata”

(“xəzinədar”), “databara” (“hakim”) və s. göstərmək olar. Şah

dəftərxanasının idarə olunmasında bu məmurlann mühüm rolu olmuşdur.

I Dara imperiyanı yerli idarəçilik - satraplıq adlanan inzibati-ver- gi

dairələrinə bölmüşdür. 20 satraplığın əksəriyyəti imperiya ərazisinə daxil

edilmiş dövlətlərin sərhədlərinə uyğun olumuşdur. Lakin ərazi baxımından

bu bir çox hallarda həmin sərhədləri aşırdı. Yeni inzibati ərazi vahidlərinə

satraplar (“şah nəzarətçiləri”) başçılıq edirdilər. Əhəməni hakimiyyətinin

ilk illərində yerli şahların bir çoxu satrap təyin edilirdilər. I Daranın islahatı

bütün satrap vəzifələrinin fars əyanlarının səlahij^ətində cəmləşməsi

məqsədini güdürdü. Lakin Əhəmənilərin erkən hakimiyyəti dövründə

satraplar mülki və hərbi funksiyalara malik olduqları halda, I Dara

satraplann hakimiyyətini məhdudlaşdıraraq səlahİ5^ətlərin dəqiq həddini

müəyyən edirdi. Belə ki, satraplar mülki canişin olmaqla inzibati əyalətdə

təsərrüfatın idarə olunmasına, vergi və mülkiyyətlərin yerinə yetirilməsinə,

öz sərhədləri daxilində əyalətin təhlükəsizliyinin təmin edilməsinə, yerli

məmurların fəaliyyətinə nəzarət edilməsinə, gü-

14

müş və mis sikkə kəsilməsinə nəzarəti həyata keçirirdi. Məhkəmə

funksiyası da satrapa həvalə edilirdi. İslahata görə dinc dövrdə sat- rapın

sərəncamında kiçik şəxsi mühafizə dəstəsi saxlanılırdı.

I Daranın islahatının mühüm yenliyi satraplardan asılı olmayan hərbi

rəis vəzifəsinin təsis edilməsi olmuşdur. Hərbi rəislər yerli satrapa deyil,

birbaşa şaha tabe edilirdi.

Satraplıqlar daha kiçik inzibati ərazi dairələrinə, onlar isə kəndlərə

bölünürdülər. Dairə canişinləri fratarak titulu daşıyırdılar. Şəhər və kənd

rəisləri frataraka tabe idilər. Mənbələr bu rəisləri pekid adlandırırdı. Adətən

pekid vəzifəsi irsi müəyyən edilirdi.

Yerli satraplıqların dəftərxanası mərkəzi aparatı təkrarlayırdı. Satrapın

tabeçiliyində çoxsaylı məmurlar və mirzələr fəaliyyət göstərirdi.

Satraplığın dəftərxana rəisi rəsmi sərəncamların icra olunmasına nəzarət

edir, qanzabara xəzinə müdiri olmaqla dövlət vergilərini və rüsumlarını

qəbul edir, azdakara (çarçı) rəsmi sərəncamları elan edir, hamarakara

(hesabdar) satraplığın maliyyə hesabatını aparır, frasaka (müstəntiq)

məhkəmə istintaqını keçirirdi. Çoxsaylı mirzələr ştatı bütün yazı işlərini

icra edirdilər. Göstərilən dəftərxana sistemi daha kiçik inzibati ərazilər, o

cümlədən şəhərlər üçün xarakterik idi.

Kiçik Asiya əyalətinin idarəçiliyində xalq yığıncaqlarının rolu

qalmaqda davam etmişdir. Xalq yığıncağı idarəçilik və məhkəmə ,

funksiyalarını yerinə yetirirdi. Məbəd icmaları muxtariyyatlarmı qoruyub

saxlaya bilmişdilər. Bəzi məbəd kahinləri satrap statusuna malik olmaqla

hakimiyyəti idarə edir, sikkə kəsirdilər.

Satraplıqların idarə olunması üçün müntəzəm və çevik poçt xidməti

yaradılmışdır. İri yollarda bir-biri ilə bir gün gediş məsafəsində olan və

dövlət tərəfindən qomnun karvansa dayanacaq məntəqələri tikilmişdir. Ən

mühüm keçidlərdə isə gücləndirilmiş, mühafizə-gözətçi dəstəsi

yerləşdirilmişdir.

İran dövələti çapar poçt xidmətini anqar adlandırırdılar. Hər 30 km

(təxminən 4 fərsəx) bir atları dəyişirdilər. Bir-birindən xəbərçilik edən

məmurlar xəbəri təcili mərkəzə - Suza çatdırırdılar. İmperiyanın hər

yerindən çaparlar şaha mühüm xəbərlər yetirməyə çahşır-

15

dılar. Məntəqələrdə çaplara və digər dövlət məmurlarına xidmət etmək üçün

şah ərzaq anbarları yaradılmışdır. Məntəqə rəisinin şah və ya digər yüksək

rütbəli məmur tərəfindən verilmiş “möhürlü sənədi” olurdu. Çaparlara

azuqə almaları barədə möhürlü qəbzlər verilirdi. Məntəqə rəisləri ərzaq

ehtiyatı toplamağa görə məsuliyyət daşıyırdılar. Ərzaqdan istifadə barədə

hesabatlar Perspola göndərilirdi.)

Əhəmənilər imperiyasının əsas yolları təkcə poçt xidmətini yerinə

yetirmirdi. Bu yollardan tacirlər və ayrı-ayrı şəxslərdə istifadə edirdilər.

Gözətçilər təhlükəsizliyi qorumaqla yanaşı, gömrük xidmətini icra edir,

daşman yükləri yoxlayırdılar.

Xüsusi təcili xəbərlər, müəyyən edilmiş məntəqələrdə tonqallar

yandırmaqla çatdırılırdı.

Satraplar və hərbi rəislər dövlət aparatı ilə sıx bağlı olmaqla daim şahın

və onun məmurlarının nəzarətində idilər.

Əyalətlərdə, satrap və yerli hakimiyyətdən asılı olmayan, yalnız şaha

tabe olan, satraplıqda gizli nəzarəti həyata keçirən və baş verə, biləcək

sui-qəsdlər və xəyanətlər barədə birbaşa şah məlumat verən, şahın “gözləri”

və “qulaqları” adlanan məxfi orqan fəaliyyət göstərirdi. Mənbələrdə şahın

“qulaqları” “qauçka”, “gözləri” isə “patiaxşa” terminləri kimi ifadə

olunmuşdur.

Satrapa təhkim edilmiş katib mərkəzi hakimyyətin nümayəndəsi

olmaqla, mərkəzi hökumətlə və müvafiq əyalətin dəftərxanası arasında

yazışma aparan şahın xüsusi məmuru olmuşdur. Əyalətin canişini və hərb

rəisi bir-birilərindən şaha məlumat verirdilər.

Əhəmənilər dövlətində mirzələr hazırlayan məktəblər mövcud

olmuşdur. Şah sarayında, satraplıqlarda və orduda bir neçə dil bilən

tərcüməçilər fəaliyyət göstərmişdilər. Rəsmi dövlət sənədləri ara- mey

dilində aparılırdı. Perspolda aramey dili ilə yanaşı elam dili də geniş istifadə

edilirdi.

Ordu. Nəhəng Əhəməni imperiyasının mövcudluğu əhəmiyyətli

dərəcədə ordudan asılı idi. Dövlət hərbi toparxiyalara bölünmüşdür. Böyük

hərbi birləşmələr olan toparxiyaların sayı əvvəllər 7, sonra isə 4-ə qədər

azaldılmışdır. Toparxiyalann tərkibinə nəinki qum qoşunları, həmçinin

hərbi dəniz qüvvələri də daxil idi. Əhəməni ordusunun

16

sayı 1 milyon nəfərə çatırdı. Şahən-şah hər il orduya baxış keçirirdi. Orduya

xüsusi ilə süvari qoşuna hazırlıq 5 yaşından 20 yaşına qədər apanlırdı.

Uşaqlara at sürməklə yanaşı ox atmaq, kaman tutmaq, miz- raq atmağı

öyrədirdilər.1 Hərbi xidmət 20 yaşından başlayırdı.

Hərbi komandanlıq farsların səlahiyyətində idi. Orduda saklar,

midiyalılar, əsas hərbi qüvvəllərdən idilər. Süvari qoşunlar əyanlardan,

piyada isə əkinçilərdən təşkil edirlirdi. Orduda döyüş arabalarından istifadə

edilirdi. Bu arabaların təkərlərinin oxlarına iri oraq keçirilirdi. Bu oraqların

biri yuxarı, digəri isə aşağı baxırdı. Sürətlə düşmən piyada qoşununa daxil

olan bir nəfərlik arabanın təkərinə bağlanmış oraqlar rəqibin döyüşçülərinə

böyük xəsarət yetirirdi. Nizəçilərdə mühüm əhəmiyyət kəsb edirdi.

Əhəmənilər ordusunda oxatanlar xüsusi yer tuturdular.

Əhəmənilər qoşununda 10 min nəfər döyüşçünün daxil olduğu

“anauşa” (ölməzlər) dəstəsi olmuşdur. Bu orduda öldürülən döyüşçülər

dərhal əvəz olunduqlanna görə “ölməzlər” adlandınrdılar. “Anauşa”

dəstəsinə daxil olan ilk min nəfər şahın şəxsi qvardiyasını təşkil edirdi və

onlar adlı-sanlı fars əyanlannın nümayəndələri olmuşdur. Bu dəstə qızıl

naxışla bəzədilmiş nizələrlə silahlanmışlar. Ölməzlər (“anauşa”) tərkibində

olan qalan 9 min nəfər döyüşçü müxtəlif tayfa- lanndan toplanmışdılar.

“Anauşa”lann hər bir alayına bir nəfər hazara- pat “minbaşı” sərkərdəlik

edirdi. Əhəmənilərin son dövrlərində sarayın baş vəziri bütün mühüm işləri

hazarapata həvalə etmişdir.

Məhkəmə quruluşu. Əhəmənilər imperiyasında məhkəmə hakimiyyəti

inzibat hakimiyyətindən ayrılmamışdır. Şah özü ən ali məhkəmə

instansiyası olmaqla ən ağır cinayət işlərində son hölonü verirdi. Cinayət

əfv etmək hüququ şaha məxsus idi. Bəzi hallarda şah mühüm məhkəmə

işlərini araşdırmaq üçün əyanlar şurasını toplayırdı.

Əyalətlərdə satraplar ali məhkəmə instansiyası idilər. Straplar

mənbələrdə “şah hakimləri” adlandırılmaqla mühüm işləri, o cümlədən

qətllərlə bağlı cinayətləri araşdırmaq hüququna malik olmuşdular.

Əyalətlərə göndərilən digər hakimlər - databarlar yalnız farsların

nümayəndələrindən ibarət idi. Databarlar vəzifəsi irsi müəyyən edilirdi.

İmperiyanın ayrı-ayrı ybdərində sahiblik əldə, e.tmis

17

əyanlar müstəqil məhkəmə hakimiyyətinə malik idilər. Şah məhkəmələrinin

tərkibinə 5-7 nəfər kollegiya daxil olurdu.

İmperiyanın ordusunda frataraklar məhkəmə funksiyasını icra edirdilər.

Frataraklar eyni zamanda hərbi qarnizona da komandanlıq edirdilər.

Məbədlərdə baş kahin - maqupat məhkəmə hakimiyyətinə malik

olmuşdular. Məbəd məhkəmələri nəinki məbəd kahinlərinin, həmçinin,

mülki şəxslərində mübahisələrinə baxırdılar. Məbəd məhkəmələri şaha tabe

idilər. Maqupatlarm qərarından şah məhkəmələrinə apellyasiya vennək

olardı. Ən mühüm məbəd məhkəmə işləri barədə kahinlər şah

məhkəmələrindən göstəriş alırdılar.

HÜQUQUN ƏSAS CƏHƏTLƏRİ

Hüququn mənbələri. Əhəmənilər dövlətində hüququn mənbəyi

adətlərlə yanaşı, şah qanunları, Avesta, işğal olunmuş xalqlara məxsus

adətlər və hüquq normaları olmuşdur. Zərdüştlüyün müqəddəs kitabı

“Avesta” xüsusilə də “Vendidad” Əhəmənilərin hüquq institutlarının

öyrənilməsində əvəzsiz mənbələrindəndir. I Daranın şahlığı dövründə fəth

olmuş dövlətlərdə yaşayan xalqların hüquq normalarının

məcəlləşdirilməsinə və qədim qanun külliyatlannm öyrənilməsinə cəhdlər

edilmişdir. Qanunun tətbiqində müvafiq xalqlann hüquq normaları şah

hakimiyyətinin siyasətinə uyğunlaşdmlırdır. Fars tayfalarının isə çox sadə

hüquqi adətləri mövcud olmuşdur. Farsların qədim adətlərinə görə şah öz

işlərində 7 nüfuzlu fars nəslin nümayəndəsi ilə məsləhətləşməli idi. Şah

zərdüştlüyə istinad edərək Hörümüzün arzusuna müvafiq olaraq yeni

qanunlar qəbul edə bilirdi. Şahın qəbul etdiyi qanunlar qəti idi və dəyişdirilə

bilməzdi.

Hüququn mənbəyi kimi I Dara tərəfində qəbim Misir hüququn mə-

cəlləşdirilməsi təqdirə layiqdir. E.ə. 518-ci ildə şah I Dara “fironların,

məbədlərin və hərbçilərin qanunlannı” toplayaraq məcəlləşdirmək barədə

əmr verir. Qanunlann məcəlləşdirilməsi 22 il davam etmiş, e.ə. 495-ci ildə

başa çatmışdır. I Daranın bu qanunlara əlavə və dəyişiklik

18

lər etdiyini ehtimal edilir. Bu qanunlar bizim dövrə qədər gəlib çatmışdır.

Diodorun məlumatına görə I Dara Qədim Misirin dövlət və hüquq tarixinə

VI qanunverici hökmdar kimi daxil olmuşdur.

Mülkiyyət hüququ. Əhəmənilər imperiyasının torpaq mülkiyyəti

üzərində yeganə sərəncam vermək hüququ şahənşaha məxsus idi. Şah

mülkiyyəti eyni zamanda dövlət mülkiyyəti əhatə edirdi. Əhəmənilər

dövləti, torpağin dəqiq ölçüsünü apararaq ən məhsuldar torpaqları şah

mülkiyyətinə daxil etmişdilər. Şahdan sonra ən yaxşı torpaqlar məbədlər,

hərbi əyanlar, şah məmurları, iri tacirlər birliyi sahibliyində idi. İcma

mülkiyyəti kollektiv mülkiyyət olaraq klassik formasını davam etdirirdi. İri

mülkiyyətçilər olan mə- dəbdlər torpaqlarını icarə verirdilər. Zəbt olunmuş

yeni torpaqlar farslara itaət edən əyanlara və yaxud onlara yaxın olanlara

verilirdi. Torpaqlar böyük mülklər şəklində şah ailəsi üzalərinə, əyanlara,

hərbçilərə paylanırdı.

Öhdəlik hüququ. Əhəmənilər dövründə müqavilə öhdəlikləri inkişaf

etmişdir. Alqı-satqı, borc, kirayə, icarə, şərik, müqavilələri barədə mənbələr

kifayət qədər məlumat verirdi. İmperiyanın inkişaf etmiş əyalətlərindən olan

Babilistanda müqavilələr yazılı formada bağlanılırdı. Əqd peşəkar mirzələr

tərəfindən 3-7 nəfər şahidin iştirakı ilə iki nüsxədə tərtib olunaraq hər iki

tərəfə verilirdi.

Sənədlərdə əqdlərin könüllü bağlanması və qüvvəyə minməsi qeyd

olunurdu. Daşmar və daşınmaz əmlak müqavilələri müxtəlif qaydalarda

hazırlanırdı. Şifahi müqavilələrdən geniş istifadə olunurdu. Müqavilələrin

tərtib olunma tarixi, onun şərtləri, müqavilələrin şərtlərinin pozulmasına

görə cərimənin alınması nəzərdə tutulurdu. Müqavilə bağlayanların və

şahidlərin möhürləri və ya barmaqlarının izləri sənədə əlavə edilirdi.

Müqavilə öhdəliklərinin təmin olunmasında fiziki cəzadan da istifadə

olunurdu. Torpağın şumlanması barədə razılığa gəlmiş tərəflər müqavilə

bağlayırdılar. Əgər müqavilədə müəyyən olunmuş müddətdə iş başa

çatmırdırsa, onda işi tam icra etmədiyinə görə cavabdehi 100 çubuq cəzası,

başının və xəttinin tüklərinin yolunması və məcburi ev işlərinə cəlb edilməsi

gözləyirdi.

19

Xüsusi hüquqi sənədlərdə qulların və torpağın satılması, həmçinin borc

verilməsi təsbit olunurrdu. Müqaviləyə canişinin möhürü vurulurdu.

Sənədlərdə torpağın, qulların və mal-qaranın satışında obyektin

eveksiyasından qorunması barədə müqaviləyə xüsusi şərt daxil edilirdi.

Əgər satıcı əşyanın ona məxsus olduğunu sübut edə bilmirsə, onda onun iki

qat dəyərini ödəməli idi.

I Dara dövründə yazılmış sənəddə göstərilirdi ki, borc almış şəxs

müəyyən olunmuş müddətdə borcu qaytara bilmirsə, borclunun taxılı,

sahəsi, qullan, kənizləri, oğullan və qızlan əvəz olaraq götürülürdü.

Əhəmənilər dövründə dini-hüquqi göstərişləri özündə birləşdirən

Avestanm Vendidad hissəsində öhdəlik müqavilələri təsbit edilirdi.

Avestada müqavilələrin altı növü müəyyən edilmişdir. Müəyyən sözlərin

oxunması ilə bağlanan və dəyəri çox mühüm olmayan əşyalar içərisində

bağlanan birinci müqavilə növləri sifahı (verbal) bağlanılırdı, ikinci

müqavilə daha böyük qiyməti olan şeylər haqqında idi. Bu müqavilə

tərəflərin razılığı ilə (real) bir-birinin əlini sıxmaları ilə bağlanılırdı. III

müqavilə bir baş heyvan qiymətlərində olan əşya üçün, IV bir qoşqu

heyvanı dəyərlərində əşya üçün, V insan dəyərində olan əşya, VI müqavilə

isə torpaq dəyərlərində olan şeylər üçün bağlanılırdı.

Müqavilə öhdəlikləri pozulduqda onun aradan qaldırılması yolları da

müəyyən edilirdi. Əgər müqavilənin I növü pozulmuşdursa, onun II

növünün bağlanması bu pozuntunu aradan qaldırır, yaxud birbaş qoşqu

heyvanı dəyərində müqavilə bağlanması bir baş heyvan dəyərində

pozulmuş müqaviləni əvəz edə bilərdi.

Ailə-nigah hüququ. Nigah müqaviləsi evlənənlərin valideynlərinin və

yaxud qəyyumlarının razılığı ilə bağlanılırdı. Nigah yaşı tərəflər üçün 15

yaş müəyyən edilirdi. Avestaya görə birinci arvadın sağlığında ikinci

nigaha daxil olmaq qadağan idi. Ailədə uşaqların tərbiyəsinə xüsusi diqqət

verilirdi. Qızların tərbiyəsinə, əxlaq və dini göstərişlərə əməl etmələrinə,

peşələri öyrənmələrinə ciddi nəzarət olunurdu. Ərə gedən qızlara

valideynlər cehiz verirdilər.

Qədim farsların adətlərində poliqamiyaya (çoxarvadhhq) icarə

verilirdi. Bir neçə arvad almaq və ya istənilən qədər kəniz saxlamaq

20

mümkün idi. Herodot göstərirdi ki, şah Kambiz atabir, anabir doğma

bacısını sevir və onunla evlənmək istəyir. Lakin qanun bunu qadağan edirdi.

Bunun üçün Kambiz şah hakimlərini toplayaraq onlardan qanunun doğma

bacısı ilə evlənməsinə icazə verməsi barədə sonışur. Hakimlər öz xalqının

adətlərinin əksinə getmək istəməsə də öz həyatlarından qorxaraq şaha

istədiyini etməyə hüququ olduğunu bildirirlər - qanun şahın idarəsinə zidd

ola bilməz. Hər il şah çoxuşaqh ailələrin valideynlərinə hədiyyələr verirdi.

Farsların ailə hüququna görə yeni evlənən gənclər qılıncla iki yerə

bölünmüş çörəkdən yeyir, çaxırdan içib nəvaziş edirdilər. Əhəmənilər

imperiyasının əyalətində ailə hüququnun xarakterik cəhəti kimi qadınların

kifayət qədər azad hüquqlannın olmasında idi. Ərə gedən qadın əmlaka

sahib olmaq, onun üzərində sərəncam vermək, yəni bağışlamaq, hədiyyə

vermək, dəyişmək, icarəyə vermək və s. hüquqlara malik olmuşdur.

Ərin vəfatından sonra hətta övladları olmayan dul qadınlar üçün

əmlakın bir hissəsi ayrılırdı. Qadınlar əqidlərin bağlanmasında şahid kimi

iştirakdan məhrum olsalar da öz adlarından müqavilə bağlamaq hüququ

malik idilər. Boşanma hüququndan kişilər daha çox istifadə edirdilər.

Qanunlar qadınların boşanma hüququnu məhdudlaşdırırdı. Arvadını

boşayan ər təşəbbüskar kimi ona əmlakın bir hissəsini verməli idi.

Bir çox mənbələr Əhəməni şahlarının yəhudilərə öz qanunları ilə

yaşamağa icazə verdiyini göstərirdi. Belə ki, daxili mübahisələr

mülki-məbəd icmaaları tərəfindən araşdırılırdı. Nigah müqaviləsində şərt

kimi qadınların eyni zamanda ikinci ərinin olmaması təsbit olunurdu.

Adaxlı oğlan qayınataya baş pulu verməli idi. Ərin və ya arvadın vəfatından

sonra tərəflərdən biri əmlaka varis olurdu. Talmud qanunlarına görə

(yəhudilərin dini kanonları) yəhudi qadınların geniş əmlak və nigah hüququ

mövcud olmuşdur. Qadınlar öz adından müqavilə bağlamaq, mülkiyyətə

sahib olmaq və boşanmaq hüququna malik idilər. Ziyankarhğa görə hər

hansı bir cəza verilmir, yalnız boşanma həyata keçirilirdi.

Cinayət və cəza. Qədim İran hüququnda cinayətin növləri və verilən

cəzalar dövlət qanunlan və Avestanm göstərişlərinə müvafiq

21

müəyyən edilirdi. Behiştim yazılannda I Daranın verdiyi qanundan məlum

olur ki, şah yeni qanunlar verərkən Ahura-Məzdanm istəyinə uyğun hərəkət

edir. Bu qanunların əsas prinsiplərində göstərilir ki, mənə sədaqətli insanları

mən mükafatlandırıram, mənə xəyanət edənləri ağır cəzalandırıram.

Ahura-Məzdanm mərhəməti ilə bu ölkələr (işğal olunmuş dövlətlər) mənim

qanunlanmia hərəkət edirlər. Əhəməni sənədlərində “qanun” sözü “data”

termini ilə ifadə edilirdi. Erkən dövrlərdə fars tayfaları xalq yığıncağına

toplaşaraq ən ağır cinayət işlərinə baxırdılar. Mənbələrə görə ən ağır cinayət

işlərinə I Dara şəxsən baxırdı. Digər mühüm cinayətlərində araşdırılması

üçün şah tərəfindən şəxsən təyin edilən hakimlər kollegiyası da fəaliyyət

göstənnişdir. Bu kollegiyanın hökümündən kassasiya şikayəti qəbul

olunmurdu. Yalnız şah hökmü ləğv edə bilirdi.

Adi cinayətlər şah hakimləri tərəfindən araşdırılırdı. İlk dəfə II Kambiz

dövründə hakimlər - databaralar (qədim fars dilində “qanun daşıyıcıları”)

barədə məlumat verir. Databaralar fars əyanları arasından ali vəzifəyə təyin

olunurdu. Onlar farslar arasındakı mübahisələri həll edir, həmçinin qanun

və adətləri təfsir edirdilər. II Kambiz rüşvət almış databaranı cəzalandırmaq

barədə əmr verir. Onun dərisini soyduraraq əyləşdiyi kürsünün üzərinə

çəkirdirir. Qətlə yetirilmiş hakimin oğlu atasının yerinə təyin edilir və ona

həmin kürsüdə əyləşmək və hökmlər çıxarmağı əmr edir.

Digər databar rüşvətxor I Daranın qəzəbinə gələrək çarmıxa çəkilməsi

barədə əmr verir, lakin hökümün icrası zamanı şah databa- ranm əvvəlki

xidmətlərini nəzərə alaraq onu əfv edir.

Şah və onun ailəsi əleyhinə olan cinayətlərə görə ölüm cəzası verilirdi.

Bu cinayətə görə bütün ailə üzvləri elliklə cəzalandırılırdılar.

Farslann adət hüququna görə ilk dəfə törədilən cinəyətə görə ölüm

cəzası verilmirdi. Təkrar cinayətlərə görə o halda ölüm cəzası verilirdi ki,

müqəssirin əvvəlki xidmətləri onun cinayət əməllərini ötmüş olsun.

Qədim İran hüququnda cəzalar sərtliyi ilə fərqlənirdi. Başın kəsilməsi,

diri basdırmaq, əlin, ayağın kəsilməsi, gözlərin çıxardılma- sı və s.

Adamları zəhərləyən cinayətkann başına iri daşlar yığıb onun başı əzilənə

qədər cəzanı davam etdirirdilər.

22

Avestanın Vendidad bölməsində dini-əxlaq və digər cinayətləri

tənzimləyən normalar təsbit olunmuşdur. Dini cinayətləri araşdırmaq kahin

maqupatlarm səlahiyyətində idi. Din əleyhinə, şəxsiyyət əleyhinə,

heyvanlar əleyhinə, əmlak əleyhinə, əxlaq əleyhinə və təbiət qüvvələri

əleyhinə olan cinayətləri özündə birləşdirən Avesta Əhəmənilər dövlətində

əsas kanon qanunları olmuşdur.

Məhkəmə prosesi. Proses zərərçəkmişin və ya onun yaxınlarının

şikayəti əsasında başlayırdı. Məhkəmə hakimləri müttəhimin günahını,

günahın forması (qəsdən və ya qəsdən olmadan), həmçinin müttəhimin

ictimai və dini mənsubiyyətini müəyyən etməli idilər. Məhkəmə

istintaqında işgəncədən geniş istifadə edilirdi. Hökm şahın adından

çıxarılırdı. Databara tərəfləri şaha and içmək və ordahyaya (ilahi sınağa)

məcbur edə bilərdi.

23

CƏNUBİ QAFQAZ XALQLARININ*

DÖVLƏT VƏ HÜQUQ TARİXİ

GÜRCÜSTANIN DÖVLƏT VƏ HÜQUQ TARİXİ

ÜMUMİ TARİXİ İCMAL

Gürcüstan ərazisində ən qədim insan məskənləri daş dövründə mövcud

olmuşdur. Arxeoloji qazıntılarla bu dövrdən başlayaraq dəmir dövrünə

qədər olan müddətdə ibtidai sürüdən qəbilə quruluşuna və sinifli cəmiyyətə

keçidi sübut edən çoxlu maddi mədəniyyət nümunələri (Udabno, Kaxetiya)

müəyyən edilmişdir.

E.ə. ikinci minilliyin sonu, birinci minilliyin əvvəllərində Gürcüstan

ərazisində iri tayfa ittifaqları meydana gəlmişdi. Assuriya və Urartu

abidələrində adı çəkilən diaoxu tayfa birlikləri Çorox çayının yuxarı və

aşağı axarlarında məskunlaşmışdılar.

E.ə. VIII əsrin ortalarında Cənub Qərbi Gürcüstanda Kulxa tayfa

ittifaqı gücləndi. Lakin e.ə.VIII əsrin əvvəllərində Urartu və kimmerilərin

şimaldan başlayan hücumları davam edərək Kulxa tayfa ittifaqına son

qoydu. E.ə. VI əsrdə Qərbi Gürcüstanda Kolxi- da, e.ə. III əsrin

əvvəllərində Şərqi Gürcüstanda İberiya çarlığı təşəkkül tapdı. Bu

dövlətlərdə mosxaklar, tubalaxlar, kasaxlar və ya kolxaxlar adlanan

tayfalar üstünlük təşkil edirdilər. Mənbələr vaxtilə meşex (mesxi, mosxi) və

fuval (tubal) tayfalarının finikiyalılarla ticarət etdiyi barədə məlumat

verirlər. “Kartlis Tsxovreba” adlanan Gürcü salnaməsi (“Gürcüstanın

həyatı”) dövlət və hüquq təsisatları haqqında məlumat verən

mənbələrdəndir.

*Az3rhaycanın dövlət və hüquq tarixi ayrıca kitah şəklində nəşr

edildiyindən harada verilmir (Bax: R.Əkhərov, S.SəUnwv. Azərbaycanın dövlət

və hüquq tarixi. Bakı, Qanun, 2003).

24

Gürcüstanda quldarlıq dövrünün ictimai-siyasi quruluşu barədə

məlumat verən yunan coğrafiyaşünası Strabon göstərirdi ki, Gürcüstanın

İberiya tayfalarına daxil olan əhalisi hüquq və səlahiyyətlərinə görə dörd

qmpa bölünürlər. Əhalinin birinci qrupu qohumluq və yaş həddini nəzərə

almaqla vəfat etmiş çann əvəzinə yeni çan təyin edir və çardan sonra ikinci

şəxs hesab edilən nümayəndəni də seçərək ədalət mühakiməsini və orduya

komandanlığı icra etməyi ona həvalə edirdi. İkinci qrup qonşular arasında

mübahisələri araşdıran kahinlərdən ibarət olmuşdur. Üçüncü qrupu hərbi

işlər və əkinçiliklə məşğul olanlar təşkil edirdi. Dördüncü qrupa isə “sadə

insanlar” adlanan çarın qulları daxil edilmişdir. Qullar tamamilə hüquqsuz

olmaqla çara qulluq edirdilər. Əhalinin bütün qruplanmn əmlaklarının

ümumi olduğu göstərilsə də, bu əmlaklar üzərində sərəneam vermək hüququ

əhali qrupunun ağsaqqallarına həvalə edilmişdi. İberiya tayfala- nnda nəsli

qəbilə quruluşunun dağılması prosesi və dövlətin ictimai- iqtisadi

qumluşunda quldarlıq cəmiyyətinin təşəkkül tapması yeni ictimai

münasibətlərin möhkəmləndiyini göstərirdi. Nəsli qəbilə əyanlarının ̂ ıTilak

və torpaq üzərində hüquqlarının mövcudluğu ilk quldarlıq dövlətlərində

xarakterik cəhətlərdəndir. Şübhəsiz ki, qullar yalmz çara deyil, kahinlər və

nəsli qəbilə əyanlarına da məxsus olmuşdular.

İberiyada ali dövlət hakimiyyəti və idarəçiliyi çara məxsus olmuşdur.

Çar hakimiyyəti çardan sonra ikinci şəxs sayılan və çar nəslindən olan,

məhkəmə fimksiyası və hərbi komandanlığı həyata keçirən (Sparta

dövlətində olduğu kimi) digər (ikinci) çara da məxsus olmuşdur. Spartadan

fərqli olaraq ikinci çar digər tayfadan deyil, hakimiyyətdə olan çarın ən

yaxın qohumlarından olurdu. Kahinlər də dövlət idarəçiliyində iştirak edir,

qonşu xalqlarla münasibətlərin qumimasma kömək edirdilər. İlk gürcü

çarları mamasax- lisi, yəni ağsaqqal adlanırdı.

E.ə. 66-cı ildə İberiyaya daxil olan Roma sərkərdəsi Pompey gürcü çarı

Artakesi məğlub edərək Roma hakimiyyətinin tanınmasına nail olur.

Bu dövrdə quldarlıq münasibətləri inkişaf edərək yüksək mərhələyə

daxil olur. Sənətkarlıq və ticarət inkişaf edir, qullann sayı artır.

25

indi ancaq çar, onun nəsli və kahinlər deyil, nəsli tayfa ağsaqqallarından

olan torpaq sahibləri də qullara sahib olurdular. Cəmiyyətin silklərə

ayrılması prosesi daha da güclənir, əhalinin azad silkə (az- naurlar) və

qullara (ıiaznolar) bölgüsü formalaşırdı. Azad əhali təbəqəsi də iki qrupa -

sadəcə azadlar və “böyük azadlara” (aznaur did didni) ayrılırdı. “Böyük

azadlar” daha imtiyazlı olmaqla əyanlardan ibarət idilər. Qullar sinfi də öz

növbəsində iki qrupa, xidmətdə olan qullara (msaxurilərə) və kənizlərə

(nona, mxevala) bölünürdülər.

Gürcüstanda quldarlıq cəmiyyətinin inkişafı və sinfi ziddiyyətlərin

güclənməsi, dövlət aparatının daha da təkmilləşməsi, həm çarlar

institutunun unitar və irsi çar hakimiyyəti ilə əvəz olunması ilə nəticələndi.

Cəsur Farsmanın çarlığı dövründə irsi monarxiya inistitutu yaranırdı.

E.ə. 36-cı ildə və e.ə. 15-ci ildə Romahlar əleyhinə iki böyük üsyan baş

verdi. Roma və Parfıyanın, sonralar isə İranın apardığı mübarizə

Gürcüstanın zəifləməsinə səbəb oldu.

III-IV əsrlərdə Kolxida da Lazika çarlığı güclənir. Eramızın 368-ci

ilində Gürcüstan, İran və Bizans arasında bölünür. Sasanilər Gürcüstanın

qədim paytaxtı olan Msexeti də daxil olmaqla Kartili- ni tuturlar. Bizansın

işğal etdiyi qərbi Kartilidə eristavi hakimiyyəti (dairə inzibati ərazi

vahidinin başçısı), Msexeti Kartilidə isə Sasanilərin çar üsul idarəsi qurulur.

Gürcüstanda feodal münasibətlərinin yaranması və inkişafı. Eramızın

III əsrindən başlayaraq Gürcüstanda feodal münasibətləri yaranmağa

başladı. Bu dövrdə Gürcüstan Roma imperiyasının hakimiyyətini qəbul

etmişdi. IV-V əsrlərdə Sasanilər və Bizansla mübarizədə ölkədə

feodallaşma prosesi inkişaf etməyə başladı. Aznaur adlanan “böyük

azadlar” tədricən iri torpaq sahiblərinə çevrilirdilər. Onlar nəinki asılı əhali

qrupuna daxil olan msaxurilərı (qulları) istismar edir, həmçinin azad

kəndlilərə məxsus olan torpaqları tutub özgəninkiləşdirirdilər. Gürcü çarları

aznaurları öz vassallarına çevirir, onlara əlavə torpaqlar paylayırdılar.

Gürcüstanda feodal dövlətinin yaranması və inkişafı üç əsas mərhələni

əhatə edir: feodal knyazlıqlarının yaranması və inkişafı

26

(VI-X əsrlər); knyazlıqlarm vahid Gürcüstan dövlətində birləşdirilməsi

(XI-XV əsrlər); son feodalizm mərhələsində vahid dövlətin müstəqil

çarlıqlara və knyazlıqlara ayrılması (XVI-XVIII əsrlər).

Güclənmiş iri feodallar tez-tez mübarizəyə qoşularaq Sasanilərə qarşı

çıxıış edirdilər. Çar Vaxtanqm başçılığı ilə 484-cü ildə Sasanilərə qarşı

böyük üsyan baş verdi. 523-532ci illərdə üsyanlar təkrar edildi. Lakin hər

iki üsyan amansızlıqla yatırıldı. Nəticədə Sasanilər çar üsulidarəsini ləğv

edib Gürcüstanı öz satraplığına (əyalət) çevirdilər. İran canişinin Tiflis

şəhərində mərzbanlıq üsul idarəsi bir əsrə qədər mövcud olaraq qalmışdı.

Sasanilər ilk vaxtlar öz hakimiyyətlərinin dayağı kimi aznaura- lardan

deyil, hələ aznaurlar tərəfindən zəbt edilməmiş icma-tayfa özünüidarə

vahidlərindən və şəhər əhalisinin ticarət və sənətkarlıqla məşğul olan

təbəqələrindən istifadə edirdi. İran hakimiyyətinin apardığı siyasət son

olaraq 571-ci ildə mamasaxilis (çarağsaq- qal) Qurgenin başçılığı ilə

aznaurların üsyanına səbəb oldu. Üsyan aznaurlarm məğlubiyyəti ilə

nəticələnir və onların başçısı Bizansa qaçır. Lakin Sasanilər öz

hakimiyyətlərini qorumaq üçün aznaur- larla ittifaqa girməyin vacibliyini

anlayaraq 580-cı ildə barışıq elan edirlər. Qurgen yenidən mamasaxilis

təyin edilir. Vilayət hakimləri olan eristavilərin irsi hakimiyyəti qəbul edilir.

Aznaurlar isə Sasani hakimiyyət orqanlarından immunitet əldə edərək

icmaçı kəndliləri daha çox istismar edirdilər.

Sasani hakimiyyətinin zəiflədiyi dövrdə Gürcüstan üçün daha bir

təhlükə Ərəb xilafəti tərəfindən yarandı. 643-645-ci illərdə ərəblər

Gürcüstanı işğal edərək müqavilə bağladılar. Müqavilənin şərtlərinə görə

Gürcüstan ildə hər evdən bir dinar pul ödəməli və lazım gəldikdə ərəblərə

hərbi yardım etməli idilər. Bu dövrdə Qərbi Gürcüstan Bizansın

protektorluğuna daxil edilmişdi. Şərqi Gürcüstan isə əyalətlərə bölünərək

ərəb əmirləri tərəfindən idarə olunurdu. Bu əyalətlərdə yerli aznaurlar

böyük rol oynayır və ərəb əmrlərinə kömək edirdilər.

Ərəb hökmranlığı dövründə Gürcüstanda feodal münasibətlərinin

inkişafı prosesi davam edirdi. Feodal silkinin yuxarı təbəqəsi olan di-

27

debullar və aznaiırlar azad icma üzvü olan kəndlilərinin istismanm

gücləndirir, kənd əhalisini hüquqi cəhətdən özlərindən asılı etməyə məcbur

edirdilər. Feodal münasibətlərinin inkişafı yoxsul kəndliləri borc köləliyi

təhlükəsi ilə qarşılaşdırırdı. Digər tərəfdən mərkəzi hakimiyyətin olmaması

hakim feodal silkinin özbaşınalığı azad kiçik torpaq sahiblərinin istismar

edilməsi və öz torpaq paylannm iri feodallar tərəfindən mənimsənilməsi

üçün şərait yaradırdı. Frank monarxiyasında olduğu kimi patronat sistemi

yaranır, kiçik feodallar iri feodalların himayəsinə keçirdi. Feodal asılılığının

güclənməsi təh- kimçilik sisteminin yaranması və inkişafı üçün əlverişli

şərait yaradırdı. Qlexlər adlanan təhkimli kəndlilər qmpu meydana gəlirdi.

Feodal münasibətlərinin inkişafı, feodal silkinin hökmranlığı

Gürcüstanın iri və xırda feodal sahibliyinə bölünməsi ilə nəticələnir. Adətən,

gürcü feodallarına məxsus olan möhlcəmləndirilmiş qəsrlər tikilirdi. İri

feodallar olan didebullar isə dağın zirvəsində tikilmiş qəsrlərdən başqa dağ

ətəklərində salınmış şəhərlərə də yiyələnirdilər.

IX əsrdən başlayaraq Gürcüstanın ictimai-iqtisadi inkişafının artması

müşahidə edilir, istehsal münasibətlərinin inkişafı şəhərlərdə sənətkarlığın

güclənməsinə səbəb olur, şəhər əhalisinin sayı artır, daxili və xarici ticarət

əlaqələri genişlənirdi.

Məhsuldar qüvvələrin artması Gürcüstanın birləşdirilməsi və vahid

mərkəzləşdirilmiş dövlətin yaranması üçün şərait yaradırdı. Orta və kiçik

feodallar olan aznaurlann çox hissəsi iri feodallardan - di- debullardan

vassal asılılığını qəbul edərək onlar üçün hərbi xidmətə daxil olurdular.

Mərkəzləşmiş dövlətin yaranmasında kiçik feodallar daha maraqlı idilər.

Çünki aznaurlar daha güclü mərkəzi çar hakimiyyətinə xidmət etməyi üstün

tuturdular. Sənətkarlar və tacirlər də ölkənin birləşdirilməsi tərəfdarı kimi

çıxış edirdilər. Belə ki, yalnız mərkəzləşmiş dövlət ticarətin və sənətkarlığın

inkişafına kömək edə və ticarət yollarının təhlükəsizliyini təmin edə bilərdi.

Gürcüstanda mərkəzləşmiş dövlətin yaranması təşəbbüsü Ərəb

Xilafətinin Qafqazda zəifləməsi və ümumilikdə müstəqil feodal

əmirliklərinin yaranması, yeni feodal sahibliklərinin formalaşması dövrü ilə

eyni vaxta düşürdü. IX əsrin ortalarında Gürcüstan ərəb

28

lərə xərac verməkdən imtina etdi. Yaranmış əlverişli xarici geosiyasi

vəziyyətdə dörd iri feodal sahibliyi yarandı. Yeni yaranmış Abxaziya,

Kartili, Kaxeti və Tao-Klarceti knyazlıqları arasındakı mübarizəyə

baxmayaraq gürcü torpaqlarının vahid feodal dövlətində birləşdirilməsi

prosesi XI əsrdə başa çatır.

X əsrin birinci yarısında dörd iri knyazlıqlar arasındakı mübarizədə

Tao-Klarceti üstünlük əldə edir. Tao-Klarceti knyazı Davud Kurpalat

erməni əsilli Baqratı özünün varisi elan edir. Digər tərəfdən isə Abxaz

çannm övladı olmadığı üçün ana tərəfdən ona qohum olan Baqrat

Abxaziyanın da vəliəhdi elan edilmişdi. 980-cı ildə III Baqrat özünü Abxaz

çarı elan edir. Davud Kurpalatın vəfatından sonra Tao-Klarcetinin bir

hissəsi (digər isə Bizans tərəfindən işğal edilir) Abxaziyaya birləşdirilir.

Beləliklə 1001-ci ildə Gürcüstanın vahid dövlətdə birləşməsi başa çatır.

Qurucu Davudun hakimiyyəti illərində (1089-1125) Gürcüstanda çar

hakimiyyəti əsaslı olaraq möhkəmlənir. Belə ki, mərkəzləşmiş dövlətin

yaranması iri feodallar olan didebullarm müqaviməti ilə rastlaşırdı. 1057-ci

ildə Liparidlər sülalələsindən olan iri feodalların başçılığı ilə üsyan baş

verir. Lakin bu üsyan didebullarm məğlubiyyəti ilə nəticələnir. Didebullar

öz mübarizələrində Bizans kilsəsinə arxalanırdılar.

Didebullarm davam edən müqaviməti mərkəzi çar hakimiyyətini

zəiflədirdi. Nəticədə Gürcüstan çarı II Georgi Səlcuq türklərinə müqavimət

göstərə bilməyərək onların təbəəliyini qəbul edir.

Gürcü çarı Qumcu Davud Səlcuq türklərində mövcud olmuş hərbi len

sistemini Gürcüstana tətbiq edərək islahat keçirir. İslahat nəticəsində hərbi

mükəlləfıyyətli feodalların ümumi sayını artırır. Digər tərəfdən çar Davud

Şimali Qafqazdan qıpçaqları (polo- vestləri) muzdlu qoşuna cəlb edərək

daimi ordu saxlamağa nail olur. Kifayət qədər qoşun toplamış Davud artıq

zəifləməkdə olan Səlcuq türklərini sıxışdıracaq çalışırdı. 1112-ci ildə Tiflisi

Səlcuq- lardan geri almarla oranı özlərinə paytaxt elan etdilər. Bu dövrdə

əhəmiyyətli dərəcədə güclənmiş Qurucu Davud Şirvana və Dərbəndə

basqınlar edir və böyük xərac alırdı.

29

Qurucu Davud Gürcüstanın xaricdə möhkəmləndirilmiş mövqeyini

daxildə də həyata keçirmək məqsədi ilə dini islahat keçirir. Onun mühüm

tədbirlərindən biri ali ruhani idarəni yenidən təşkil etmək olmuşdur. Belə ki,

onsuz da öz mənşəyi etibarı ilə əsasən di- debullar sülaləsindən olan ali dini

iyerarxiya daim feodalları (dide- bulları) müdafiə edirdilər. Bu məqsədlə

1103-cü ildə çağırılmış kilsə məclisi dini ieararxiyada dəyişiklik edərək

aznauarlar nəslindən olan nümayəndələri də ali dini rütbələrə təyin edir.

Gürcüstan çarı Qurucu Davud ölkənin inkişafı üçün çox işlər görərək yeni

şəhərlər (o cümlədən Qori) salır, körpülər tikir, elmə, təhsilə qayğı

göstərirdi. Didebullar öz narazılıqlarını göstərsələr də, ona qarşı açıq çıxış

etməyə cürət etmir, gizli olaraq qəsd etməyə çalışırdılar.

Çar III Georginin hakimiyyəti illərində (1156-1184) iri feodallann

mübarizəsi davam edirdi. İri kilsə ieararxiyasının iqtisadi və siyasi gücünü

zəiflətməkdən ötrü III Georgi kilsə immuntetini ləğv edərək, bütün kilsə

torpaq sahibliyinə vergi təyin edir. Çar çox çətinliklə olsa da didebulların

özbaşınalığının qarşısım ala bilirdi. III Georginin dide- bullarm

mövqelərinin zəiflədilməsinə yönəlmiş islahatları knyaz Or- belinin

başçılığı ilə didebullann böyük üsyanına səbəb olur. Üsyançılar Gürcüstan

taxt-tacına öz tərəfdarları olan III Georginin bacısı oğlu şahzadə Deminanı

irəli sürürlər. Lakin üsyan yatınlır. Knyaz Orbeli qətlə yetirilir, şahzadə

Deminanın isə gözləri çıxanhr. III Georgi öz müşavirləri olan didebulların

ona xəyanət etdiyini görərək onlan az- naurlardan, xüsusilə də azad kəndli

təbəqəsindən təyin edir.

Knyaz Orbelli ilə mübarizədə III Georginin mövqeyi zəifləyir. Kilsə

rəhbərliyi yaranmış əlverişli şəraitdən istifadə etməyə çalışaraq vergi

müəyyən edilməsi və kilsə immuntetinin ləğv edilməsi barədə 1103-cü il

antikilsə qanununa yenidən baxılması tələbi ilə çıxış edir. III Georgi kilsə ilə

münaqişənin daha da dərinləşməsi, həmçinin taxt-taca varis kimi qızı

Tamaranın təyin edilməsinə xeyir-dua verilməsi faktını nəzərə alaraq,

güzəştə getməyə üstünlük verir. Çar nəinki ali kilsə nümayəndələri əleyhinə

verilmiş qanunu ləğv edir, hətta katolikos Mikelin (Gürcü kilsəsinin başçısı)

birinci vəzir təyin edilməsinə razılıq verir.

30

Çariça Tamaranın hakimiyyəti (1184-1213) illərində Gürcüstan güclü

dövlətə çevrildi. Hakimiyyəti möhkəmləndirmək məqsədilə Tamara

katolikos Mikeli birinci vəzir vəzifəsindən kənarlaşdırmağa çalışır. Lakin

çariçanın təşəbbüsü ilə çağrılmış kilsə məclisi buna razılıq vermir.

Tamaranın bu müvəffəqiyyətsizliyindən istifadə edən didebullar vəzir

vəzifəsinə öz nümayəndələrini təyin etməyə cəhd göstərirlər. Tələblərini

həyata keçirmək üçün çalışan didebullar Tiflisdəki çarın olduğu qəsri

mühasirəyə alırlar. Çariça Tamara məcburiyyət qarşısında güzəştə gedir.

Didebulların əldə etdikləri nailiyyət onların iddialarını daha da artırır.

Didebulların bəzi qrupları çar hakimiyyətinin məhdudlaşdırılması tələbi ilə

çıxış edirlər. İri feodallar çara təqdim etdikləri pe- tisiyada (ərizə, tələb)

qanunvericilik səlahiyyətlərini yaradılacaq Dövlət Şurasına vermək, onun

səlahiyyətlərini isə icraedici hakimiyyətlə məhdudlaşdırmaq və oliqarxiya

idarəçilik forması yaratmaq ideyasına varlı tacjr ailəsindən çıxmış Qutlu

Aslan başçılıq edirdi. Çariça oliqarxlara qarşı qəti tədbirlər görməyə

başlayır və Qutlu Aslan həbs olunur. Lakin feodal əyanları ilə yeni

münaqişələr yaratmamaq məqsədilə Tamara didebullardan ibarət yeni

vəzirlik yaradır, digər tələblərini, yerinə yetirir o cümlədən şərti torpaq

sahibliyində olan mülklərin irsi verilməsini müəyyən edən qərar qəbul edir.

Beləliklə, çariça Tamaranın apardığı siyasət ölkənin möhkəmlənməsinə

xidmət edirdi.

XIII əsrin 30-40-cı illərində monqollar Gürcüstanı işğal etdilər. İlk

vaxtlar monqollar əhalidən xərac toplamaq, monqol ordusu üçün

mükəlləfiyyətlər yerinə yetirmək və ərzaqla təchiz etməklə kifayətlənirdilər.

Lakin sonralar Gürcüstanın daxili işlərinə müdaxilə edilməsi, xüsusilə də

1253-cü ildə əhalinin siyahıya alınması istismarı daha da gücləndirirdi.

Özgə ərazilərinin zəbt edilməsinin başa çatması və bununla əlaqədar olaraq

hərbi qənimətlərin azalmasının əvəzi əsarətə alınmış xalqların hesabına

ödənilirdi. Kəndlilər xərac ödəməklə yanaşı uzaq yürüşlərdə feodallarla

birlikdə ağır hərbi xidmət keçirdilər. Monqol baskaklarınm və vergi

iltizamçılarınm özbaşınalıqları tamamilə cəzasız qalırdı.

31

Monqol xanı Gürcüstan dövlətini tamamilə parçalamaq məqsədilə

taxt-taca eyni zamanda çariça Tamaranın, didebullarm müxtəlif qruplarını

müdafiə edən iki nəvəsini təyin edir. Məhz bu iki çarın olması sonralar

Qərbi Gürcüstandakı Mextmer və Şərqi Gürcüstandakı Lixatmer

çarlıqlarının yaranması ilə nəticələnir. Gürcüstanın feodal dövlətlərinə

parçalanmasında “incu” inistutunun da böyük rolu olmuşdur. Belə ki, ölkə

ərazisindəki “incu” altında olan ərazilərində monqol idarə üsulu yaradılır və

didebulular onların tabeliyində olurdu. “İncu” hüququnda olan torpaq

sahibliyi gürcü çarlarından asılı olmayan tam müstəqil feodal qurumları

idilər.

Elxanilər dövlətinin zəifləməsi ilə Gürcüstanın birləşməsi üçün əlverişli

şərait yaranır. VI Georginin (1318-1346) başçılığı ilə Gürcüstanın

birləşməsi baş verir. Lakin təsərrüfatın bərpa edilməsi və siyasi cəhətdən

möhkəmlənmə prosesi Əmir Teymurun yürüşləri ilə dayanır. Bu dövrdə

didebullarm (artıq mtavari) bir çoxu müstəqil siyasət yeridərək işğalçılara

kömək edirdilər.

Teymur imperiyası dağıldıqdan sonra Gürcüstanın birləşməsi üçün

əlverişli şərait yaranır. Gürcüstan çarı I Aleksandr (1412- 1442) dağıldılmış

qalaların, saraylann və məbədlərin bərpasına başlayır. Ölkənin birləşməsi və

aparılan işlər təhkimçi kəndlilərin' istismarının güclənməsi ilə müşayiət

olunurdu.

XV əsrdə iri feodalların - mtavarilərin siyasi hüquqlan daha da

genişlənir. Hətta ən iri mtavarilər çar tərəfindən xidmətə görə onlara

bağışlanmış ərazilərdə immunitet hüququ əldə edərək müstəqil çarlıqlara və

knyazhqlara çevrilərək mərkəzi hakimiyyətə qarşı çıxırdılar. Belə ki,

müstəqil knyazhqlann mübarizəsi onlann qələbəsi ilə nəticələnir və mərkəzi

hakimiyyət Kartli, Kaxeti, İmereti çarlıqlarım və Samtsxe Saatabaqo

knyazhğının müstəqilliyini tammağa məcbur oldu.

Gürcüstanın siyasi cəhətdən parçalanması bu proseslə başa çatmadı.

Hər bir iri torpaq sahibliyi (satavado) özlərinin tam siyasi müstəqilliyini və

suverenliyini (“xeimtsinoba”) tələb edir və buna çoxları nail ola bilərdilər

ki, bu da Almaniya feodal dövlətində mövcud olmuş cəngavər torpaq

sahibliyinə (Almaniyada 324 feodal dövlət quruluşu və 1475 cəngavər

sahibliyi olmuşdur) oxşayırdı.

32

iri torpaq sahiblərinin Gürcüstanı parçalaması Səfəvilər və Türkiyə

tərəfindən təhlükəni daha da artırırdı. XVI-XVIII əsrlərdə Gürcüstan

qonşiınların təcavüzünə məruz qaldı. Gürcüstanda 1625- ci ildə

G.Saakadzenin başçılığı ilə işğalçılara qarşı üsyan baş verdi.

XVIII əsrin II yarısında Gürcüstan iqtisadi, siyasi və mədəni cəhətdən

xeyli inkişaf etdi, Azərbaycan xanlıqları ilə münasibət sabitləşdi. İmerete

çarı I Solomon (1752-1784) rus-türk müharibəsində Rusiya tərəfindən

döyüşlərdə iştirak edirdi. 1783-cü ildə Geor- giyevskidə Rusiya ilə Kartli

Kaxeti çarlığı arasında “Dostluq müqaviləsi” bağlandı və Şərqi Gürcüstan

Rusiyanın protektoratı oldu. 1801-ci ildə Şərqi Gürcüstan, XIX əsrin

ortalarında isə Qərbi Gürcüstan Rusiyaya birləşdirildi.

ICTİMAİ QURULUŞ

Gürcüstan ərazisində yaşayan əkinçi tayfalar arasında əmək

bölgüsünün sonrakı inkişafı, sənətkarlığın və ticarətin artması ibtidai icma

qalıqlarının aradan çıxması sinifli cəmiyyətin formalaşması prosesini

sürətləndirirdi. Quldarlıq cəmiyyətində əsas siniflər quldarlardan və

qullardan ibarət olmuşdur. Gürcüstan cəmiyyətinin yuxarı pilləsini təşkil

edən aznaurlar sinfi iki qrupa: aznaur did- didnilərə (böyük azadlar) və

sadəcə aznaurlara bölünürdü. Gürcüstan ərazisində quldarlıq qunıluşu

klassik formada inkişaf etməsə də, hər halda mənbələrdə adı çəkilən

uaznolar adlanan qullar təbəqəsi mövcud olmuşdur. Qullar həm dövlətə,

həm də xüsusi quldarlara məxsus olmuşdur. Msaxuri adlanan qullar daha

çox imtiyazlı olmaqla dövlət qulluğunda idilər. Nona və mxevali adlanan

kənizlər və qullar isə ayrı-ayrı qul sahiblərinə tabe olmuşdular. Bununla

belə kənd icmalarının mövcud olması quldarlıq institutlarının klassik

formada inkişaf etməsinə mane olurdu.

IV-V əsrlərdən başlayaraq quldarlıq quruluşu zəminində feodal

təsərrüfatı inkişaf edirdi. İlk vaxtlar bütün feodal silki aznaurlar (“azadlar”,

“adlı-sanlılar”) adlanırdı. V əsrin ikinci yansı və VI əs

33

rin əvvəllərində aznaurlann mtavari adlanan kateqoriyası çar nəslindən

olan əyanlarla birlikdə hakim feodal sinfinin ən yuxarı hissəsini təşkil

edirdilər. XVIII əsrin əvvəllərində mtavarilər iri torpaq sahibləri olan

knyazlara çevrilir və dövlət hakimiyyəti tərəfindən təyin edildikləri

vilayətlərin eristavisi (hakimi) olaraq vilayətdə irsi hakimiyyətlərinin

tanınmasına nail olurlar.

XVIII əsrdə isə feodallar sinfinin difserensasiyası bitməklə gürcü

feodal cəmiyyətinin iki əsas qrupa: knyazlara (tavadlar) və zadəganlara

(aznaurlara) bölgüsü başa çatır. Öz növbəsində tavadlar üç təbəqəyə: baş,

orta və üçüncü dərəcəli, zadəganlar isə baş, ikinci dərəcəli və üçüncü

dərəcəlilərə bölünürdülər.

Aznaurlann digər yuxarı təbəqəsini xidmət müqabilində, çardan

kəndlərlə birlikdə torpaq payı almış didebulilər (“dideba”, böyük,

əzəmətli) təşkil edirdi. İri torpaq sahibləri olan mtavari və didebulilər

adətən yaşadıqları möhkəmləndirilmiş qəsrlərdə çoxsaylı vas- salara və

xidmətçilərə malik olmaqla hərbi dəstələr saxlayırdılar.

Feodal silkinin aşağı təbəqəsini msaxuri adlanan qulluqçular təşkil

edirdi. Msaxurilər özləri də torpaq sahibləri olmaqla iri feodal torpaq

sahiblərinin vassaları kimi öz ağalarının xeyrinə hərbi və mülki

mükəlləfiyyətli hesab olunurdular. Hərbi səfərlər zamanı msaxurilər

senyorlarını müşayiət edir, qoşunun azuqə və s. hərbi təchizatını yerinə

yetiridilər. Msaxurilər torpaq payına malik olmaqla torpağı öz əmək alətləri

ilə becərirdilər. Çarlara, knyazlara və ya aznaurlara təhkim edilmiş

msaxurilər adətən vergilərdən azad edilirdilər. Qeyd etmək lazımdır ki,

mükəlləfiyyətlərin həddən artıq ağır olması tədricən msaxurilərin təhkimli

kəndlilərə çevrilməsi ilə nəticələnirdi.

Qədim Gürcüstanın ictimai quruluşunda xristianlığın qəbuluna qədər

kahinlər xüsusi imtiyazlı mövqedə olmuşdular. IV əsrdən başlayaraq

xristianlıq Gürcüstanda möhkəmlənir və aıhanilərin rolu böyük əhəmiyyət

kəsb edir. Varlı ruhani feodallar təbəqəsi formalaşır. Gürcü kilsəsinə

başçiıq edən katolikos özü iri feodal idi. Mtsxeta rayonunda onun yüzdən

artıq irili-xırdalı kəndi olmuşdur. Feodal münasibətlərinin inkişaf etdiyi

XI-XII əsrlərdə katolikosun mövqeyi daha da güclənir. Hətta çar VI

Vaxtanqın verdiyi Qa-

34

nunnamədə (1707-1709-cu illər) katolikosun hüquqi statusu çara bərabər

tutulurdu. Gürcü katolikosu ali kilsə məhkəməsinə başçılıq edirdi.

Katolikosa təhkim edilmiş çoxsaylı kəndlilər və torpaq mülkləri mövcud idi.

Dünyəvi feodallar onun vassaları hesab edilirdi. Katolikosun sərəncamında

onun özü tərəfindən təyin edilən sərdarın (generalın) komandanlığı ilə

xüsusi seçilmiş qoşun növü mövcud olmuşdur. Dini yeparxiyanı idarə edən

yepiskopun tabeçiliyində həm ağ, həm də qara (monaxlar, rahiblər)

ruhanilər var idi. Ruhanilərin aşağı təbəqəsi daha az əhəmiyyətli olmaqla

xüsusi imtiyazlara malik olmamışdılar. Gürcü çarları ilə mübarizədə kilsə

əyanları çox vaxt iri dünyəvi feodallarla ittifaq bağlayırdılar.

Dünyəvi və dini feodalların mübarizəsi Gürcüstanın siyasi

pərakəndəliyini gücləndirirdi. Hər bir iri torpaq sahibliyi (“satavado”) öz

suverenliyi (“xelimtsipoba”) uğrunda mübarizə aparırdı. Bütün bu

çəkişmələrdən əziyyət çəkən xalq kütlələri, xüsusilə də kəndlilər tez-tez

mübarizəyə qoşulurdular. Çar III Georginin (1156-1184) dövründə verilmiş

“Kiçik Nomokanon” (nomo - dünyəvi və kanon - kilsə nonualarmı özündə

birləşdirən külliyyat) adlı qanunnamə (“kiçik yeni kilsə qanunu”)

“quldurluq”, “soyğunçuluq” və hər cür feodal mülkiyyəti əleyhinə yönəlmiş

hərəkətlərə görə və dövlət “qaydalarına” qarşı əməllər üstündə çox ağır

cəzalar müə)^ən edirdi. “Quldurluq” cinayəti kimi təsnif edilən hərəkətə

görə dar ağacından asmaqla ölüm cəzası verilirdi. Əslində isə kəndlilərin

feodal istismarına və feodal mülkij^əti əleyhinə yönəlmiş mübarizəsi

hakimiyyət orqanları tərəfindən “quldurluq” kimi tövsif edilərək kəndlilərin

narazılığına və çıxışlarına qarşı təşkil edilmiş bir akt idi.

III-IV əsrlərə qədər quldarlıq dövləti kimi xarakterizə edilən Gürcüstan

cəmiyyəti əsasən iki sinifdən: quldarlardan və qullardan ibarət idi. Bu dövrə

qədər olan müddətdə əsasən üç torpaq sahibliyi: dövlət (çar), kollektiv

(kənd icmaları) və xüsusi (məbəd, hərbi və mülki qulluqda olanların) torpaq

mülkiyyəti üstünlük təşkil edirdi. Bəzi dövlətlərdən (Albaniya, Orta Asiya)

fərqli olaraq gürcü çarları dövlətdəki bütün torpaqların baş mülkiyyətçisi

hesab edilirdi. Qullar sinfini təşkil edən uaznolar xidmətdə olan msaxurilərə,

nona (kəniz

35

lərə) və mxevalilərə bölünürdü. Gürcüstanda köləliyin əsas mənbəyi əsirlər

olmaqla, onların əməyi patriarxal xarakter daşıyaraq ev nö- kərçiliyi ilə

məhdudlaşırdı. Digər tərəfdən kənd icmalarının mövcudluğu, elliklə

zəmanət köləliyin inkişafının qarşısm alırdı.

İlkin feodal monarxiyası dövründə (IV-IX əsrlər) əhalinin əksəriyyətini

azad əkinçi-hərbiçilər olan mudaburilər təşkil edirdi. Mudaburilər

feodallardan vassal asılılığında idilər. XI-XII əsrlərdə feodalizmin sürətlə

inkişafı mudaburilərin öz azadlıqlarını itirməsinə və onlara məxsus

torpaqlarda asılı kəndli və qul əməyindən istifadə olunmasına başlanılır.

Torpaqlarda işlədilən qullardan, qul bazarlarından alınmış və ya zorla ələ

keçirilmiş kəndlilərdən və əsirlərdən xüsusi feodaldan asılı kəndli təbəqəsi

olan qlexlər yaranırdı. Qlexlər feodallar üçün biyar işləməyə, yaxud onlara

töycü verməyə borclu idilər.

XII əsrin sonu və XIII əsrin əvvəllərində Gürcüstan iqtisadi inkişaf

dövrünü keçirirdi. Məhz bu dövrdə məhsuldar qüvvələr artmış, Samqori

kanalı kimi kanallar çəkilməsi kənd təsərrüfatının inkişafına kömək

etmişdir. XIII əsrin II rübündə monqol işğalları Gürcüstanın feodal

təsərrüfatına ağır zərbə vururdu. Kəndlilərin vəziyyəti xüsusilə ağır idi.

Vergi və töycüləri yerinə yetirmək üçün baskaklar (vergi yığanlar) əhalidən

nağd pul toplayırdılar. Pula olan ehtiyac yüksək faizli sələmçiliyin

yayılmasına kömək edirdi. Kəndlilər kütləvi olaraq öz yaşadıqları torpaqları

tərk edərək “ba- qona” və ya “xizana” adlanan qaçqın kəndlilərə

çevrilirdilər. Kəndlilərin qaçqınlara çevrilməsi feodalların məsuliyyətini də

müəyyən edirdi. Belə ki, feodallar qaçqın kəndlilərin ödəmədiyi xəraca

görə cavab verməli idilər. Ona görə də feodallar kəndlilərin tərk etdiyi

torpaqları monqol hakimiyyəti orqanlarının nümayəndələrinə; tarxanlara,

vergi iltizamçılarına, monqol məmurlarına və s. satırdılar. Kəndlilərin

qaçması ilk növbədə orta və xırda feodallar olan aznaurların sosial

vəziyyətinə təsir edirdi. Hülakü xanı Qazan xanın 1303-cü ildə

Azərbaycanda verdiyi fərmana müvafiq olan qanunu, gürcü çarları qaçqın

kəndlilərə qarşı Gürcüstanda da vermişdilər. Qanuna görə aznaurların

müflisləşməsinin qarşısının ahn-

36

masına kömək edəcək ciddi tədbirlər kimi qaçqın kəndlilərin geri

qaytarılması və onların cəzalandırılması nəzərdə tutulurdu.

XIII-XIV əsərlərdə təhkimli kəndlilərin difserensiyasmdan sonra

onların aşağıdakı kateqoriyaları fərqləndirilirdi: irsi, pulla alman,

bağışlanan, hədiyyə edilən, “könüllü” özünü təhkim edənlər, gəlmələr və

başqaları. Təhkimli kəndlilərdən saray çelyadına (malikanəsinə) daxil

olanlar tamamilə hüquqsuz olmaqla ev nökərləri hesab olunurdular. Onlar

torpaq payı (fuadze) almaqdan məhrum idilər. Lakin bəzi qlexlər normal

torpaq payı olan fııdzeni öz qonşularından və ya feodallardan alırdılar.

Qlexlər çardan, knyazlardan, aznaurlardan və kilsədən asılı olanlara

bölünürdülər. XVI-XVII əsrlərdə iri tacirlərə məxsus olan təhkimli

kəndlilər də mövcud olmuşdur.

XVI-XVII əsrlərdə ardı-arası kəsilməyən müharibələr nəticəsində və

təhkimçilik hüququnun güclənməsi ilə təhkimli kəndlilərin yuxarıda

göstərilən kateqoriyaları arasındakı fərqlər tamamilə yox olur. “Qlixaki”

adlanan və sosial nərdivanın ən aşağı pilləsində olan və ianələrlə dolanan

təbəqə yaranırdı.

XVIII əsrdə VI Vaxtanqın Qanunnaməsi kəndliləri tamamilə təhkim

etməklə yanaşı, digər tərəfdən kəndlinin öz azadlığını pulla almaq

hüququnu da təsbit edirdi. Qlexlər əvvəlki kimi əsas mükəllifıy- yətli silk

olmaqla, çoxsaylı vergi verir və feodalın, kilsənin və dövlətin xeyrinə ağır

işləri yerinə yetirirdilər. VI Vaxtanqın qanununa əsasən feodallar 30 il

ərzində qaçqın kəndliləri axtarıb tapmalı və onları məcburi qaydada geri

qaytarmalı idilər. Qanunnamə kəndlinin daşmar və daşınmaz əmlakını

feodalın mülkiyyəti kimi təsbit edirdi.

Gürcüstanın ictimai quruluşunda əsasən sənətkar və tacirlərdən,

həmçinin yoxsullardan ibarət olan şəhər əhalisi fərqləndirilirdi. İri feodal

torpaq sahibliyinin inkişafı, feodal pərakəndəliyi şəhərlərin böyüməsinə və

əhalinin artmasına səbəb olurdu. Bu şəhərlər həm də siyasi mərkəzlərə

çevrilirdilər. Orta əsrlərdə Tiflis vilayət mərkəzi idi. Gürcüstan əmirinin

idarəsi burada yerləşirdi. Toa-Klarce- ti vilayətinin paytaxtı Artanuci şəhəri

Abxaziya çarlığının birləşməsindən sonra siyasi mərkəz olaraq qalırdı.

Qərbi Avropa ölkələ-

37

riində olduğu kimi, Gürcüstanda da şəhər əhalisi mərkəzi çar hakimiyyətini

qətiyyətlə müdafiə edirdi. XII-XIII əsrlərdə şəhərlərdə ictimai əmək

bölgüsü dərinləşmiş, yeni sənətkarlıq ixtisasları yaranmış, ticarət-sənət

mərkəzləri sürətlə artmışdı. Sənətkar və tacir birləşmələri bir qüvvə kimi

Gürcüstanın siyasi həyatında özünü göstərməyə başladı. Tiflis, Axalsixe,

Kutaisi, Qori, Helati (Kutaisi yaxınlığında monastır) və s. iri şəhərlərdə

ictimai-siyasi fikir tarixində, dünyəvi baxışlarda böyük irəliləmə baş

vermişdi. “Kartlis Tsxovreba” adlanan tarix külliyyatı hazırlanmışdı.

Şəhər əhalisinin əsas hissəsini təşkil edən sənətkarlar müxtəlif peşələr

üzrə birləşərək sex təşkilatları yaradırdılar. Şəhərlərdə onlarca sənətkarlıq

ixtisası mövcud idi. Sərbəst fəaliyyət göstərən sənətkarlar da formalaşırdı.

Məharətli ustalar yüksək keyfiyyətli məmulatlar hazırlayırdılar. Sənətkarlıq

peşələri irsi olaraq və ya şagirdlər vasitəsilə nəsildən-nəsilə çatdırılırdı.

Tacirlər silkinə başçılıq edən “didvarçi” adlananlar nəinki öz var-dövlətləri

ilə, həmçinin də imtiyazları ilə fərqlənirdilər. Onlar xarici və daxili ticarətlə

məşğul olmaqla yanaşı, gürcü çarlarının mühüm siyasi və diplomatik

tapşırıqlarını da yerinə yetirirdilər. Siyasi təsir dairəsi və imtiyazlarına görə

ikinci yerdə dayanan tacirlərin orta təbəqəsi (“mo- kalake”) əhəmiyyətli

mövqe tuturdu. Tacirlərin yuxarı və orta təbəqələri şəxsən azad olmaqla

müəyyən edilmiş imtiyazlardan istifadə edirdilər. Xüsusilə Bekı və

Aqbuqanın Qanunnaməsində onların əmlak və şəxsiyyətləri aznaurlarmkı

kimi qorunurdu. Şəhərdə yaşayan digər tacirlər hüququ cəhətdən çara,

didebullara və kilsəyə təhkim edilmişdilər.

İri tacirlərin hüquqi statusu XVII-XVIII əsrlərdə daha da artır. VI

Vaxtanqın qanunları tacirlərin dörd dərəcəsini müəyyən edirdi. Yuxarı

təbəqə aznaurlarm orta təbəqəsinə, aşağılar isə kəndlilərə bərabər tutulurdu.

Şəhər əhalisinin yoxsul hissəsi hakim təbəqədən təhkimçi asılılığında idilər.

38

DÖVLƏT QURULUŞU

Gürcüstan ərazisində ibtidai-icma quruluşunun dağılmasından sonra

yaranmış dövlət qurumlarının dövlət quruluşunu xarakterizə edərək

göstərmək olar ki, bu dövlətlərdə çarın başçılıq etdiyi monarxiya quruluşu

üstünlük təşkil etmişdi. Monarx ieraedici, qanunverici, məhkəmə və hərbi

hakimiyyəti özündə birləşdirirdi. Onun şəxsiyyəti ilahiləşdirilirdi. Dövlətin

idarə edilməsində monarx məmurlara və hərbi qulluqda olanlara arxalanırdı.

“Kartlis Tsxovreba” salnaməsi Gürcüstanda dövlətin yaranmasını

e.ə.rV-III əsrlərdə çar Famavazın adı ilə bağlayır. Çar Famavaz nəsli qəbilə

qunıluşunun dağıldığı dövrdə Kartlis (Gürcüstan) dövlətini yaradaraq onu

inzibati dairələrə bölür və eristaviləri dairələrə hakim təyin edir. E.ə. I əsrdə

mövcud olmuş İberiya dövləti haqqında Strabonun verdiyi məlumata əsasən

dövləti iki çar idarə edirdi. Hər iki hökmdar çar nəslindən olmaqla

mamasaxilisi (ağsaqqal) adlamrdı. Məhkəmə hakimiyyəti və hərbi

komandanlıq səlahiyyətinə malik çarlar dövlətin idarə olunmasında

kaliinlərin də köməyindən istifadə edirdilər.

Gürcüstanın feodallaşması prosesində dövlət quruluşunda da

təkmilləşmə baş verir. Çarlardan vassal aslılığında olan iri feodallar

dövlətin idarə olunmasında fəal iştirak edirlər.

Bütün feodalizm dövründə Gürcüstanda daim feodal pərakəndəliyi

davam etmişdir. Hətta XI-XIII əsrin əvvəllərindən, o cümlədən QURICU

Davidin hakimiyyəti illərində (1089-1125), çar hakimiyyətinin ən güclü

dövründə, mərkəzləşmiş dövlətin qüvvətləndiyi vaxtlarda Gürcüstan

mənbələrdə vahid çarlıq deyil “çarlıqlar” adlandmlırdı. Sonralar mənbələr

“yeddi çarlıq” haqqında məlumat verirdi. Gürcü çarlan həmişə, o cümlədən

birləşmədən sonra da didebullarm öz to- paqlarındakı sahiblik və idarəçilik

hüququ ilə hesablaşmalı olurdular.

XV əsrin sonlarında knyazların separatizmi çox güclənir. XVI əsrdə

Gürcüstan qəti olaraq müstəqil çarlıqlara və knyazlıqlara bölünür. Öz

növbəsində onlar da müstəqil feodal sahibliyi olan sata- vadolara

bölünürdülər. Son feodalizm mərhələsində Gürcüstanda üç çarlıq: Kartli,

Kaxetiya və İmeretiya və bir neçə knyazlıq:

39

Samsexe-Saatbaqo, Menqereliya, Quriya, Svanetiya və Abxaziya

mövcud olmuşdur. XVI-XVIII əsrlər hüdudunda onlar ayrı-ayrı çarlıqlarda

və knyazlıqlarda birləşsələr də sonradan yenidən ayrılırdılar. XVIII əsrin

ikinci yarısında Kartli və Kaxetiya çarlıqları vahid Kartli Kaxetiya

çarlığında birləşərək sonralar ilk olaraq Rusiya imperiyası tərkibinə daxil

olurdular.

Feodalizm dövründə Gürcüstanda ali hakimiyyət çara məxsus

olmuşdur. Dövlətə başçılıq edən çar “çarlar çarı” titulunu qəbul etmişdi. XII

əsrin sonlarında gürcü çarı David “şahənşah” (Sasanilər titulu) və qısa

müddət ərzində Şirvanı tabe etdiklərinə (1116-cı ildə) görə şirvanşah

titulunu qəbul etmişdi. Gürcüstanda çar hakimiyyəti irsi xarakter daşıyırdı.

Qanunla ali hakimiyyət bütövlükdə çara məxsus olsa da, əslində o, yalnız öz

domenini (mülkünü, malikanəsini) idarə edirdi. Ümumdövlət əhəmiyyətli

məsələləri həll edərkən çarın hakimiyyəti iri dünyəvi və kilsə feodalları

tərəfindən məhdudlaşdırılırdı. Belə ki, çar qanunvericilik fəaliyyətində

Dövlət Şurası, xarici siyasət məsələlərində isə Vəzirlər Şurası ilə

hesablaşmalı olurdu. QURICU Davidin hakimiyyəti illərində çox güclənmiş

və qiyamçı didebulları təslim etmiş mərkəzi hakimiyyət tam səlahiyyətləri

daxilində fəaliyyət göstərirdi.

Gürcüstanın ali dövlət idarəçiliyinin mühüm orqanlarından, biri çariça

Tamaranın dövründən daimi fəaliyyət göstərən Dövlət Şurası (Darbazi)

olmuşdur.

Darbazinin tərkibinə ali dünyəvi və dini feodallar, həmçinin vilayət

hakimləri olan erstavilər daxil idi. Albaniyadakı Dərəcə fərmanında

(“Qaxnamak”) olduğu kimi, Dövlət Şurasının yığıncaqlarında da onun hər

bir üzvü vəzifəsindən və mənsubiyyətindən asılı olaraq masa arxasında

onlar üçün çox ciddi olaraq müəyyən edilmiş yerdə əyləşirdilər. Burada

feodal patronomiyasmın əhəmiyyəti, çar ailəsilə qohumluğ əlaqələri, dini

mövqeyi və s. nəzərə alınırdı. XVIII əsrdə Kartli Kaxetiya çarlığında

darbazi bÖ30İk və kiçik şuralara bölünərək fəaliyyət göstərirdi. Böyük Şura

təntənəli mərasimdə çara tacqoyma, xarici səfirləri və ya hörmətli qonaqları

qəbul edərkən, həmçinin çox mühüm məsələlər müzakirə edilərkən top

40

lanırdı. Kiçik Şura isə çann yanında daimi fəaliyyət göstərən orqan olmaqla

onun az sayda yaxın adamlanndan ibarət idi. Darbazinin səlahiyyətləri çox

geniş olmaqla, onlara qanunlann verilməsi, hərbi işlər, yüksək vəzifələrə

təyinatlar, şərti və şərtsiz torpaqların verilməsi, hakim sinfin imtiyazlarını

müəyyən etmək və s. daxil idi.

Gürcüstanın ali dövlət idarəçiliyində mühüm orqanlardan biri

Vəzirlər Şurası (“Savaziro”) idi. Əvvəlcə dörd, XII əsrdən isə Şurada altı

vəzir fəaliyyət göstərirdi. Onlar çar yanındakı Savaziro Şurasında

birləşirdilər. Vəzirlər dövlət idarəçiliyinin müxtəliif sahələri üzrə, 0

cümlədən hərbi, daxili, maliyyə, saray və s. fəaliyyət göstərirdilər. Vəzir

başçılıq etdiyi nazirliyin işlərini təşkil edir, tabeliyində olan məmurları

istiqamətləndirirdi. Savazironun (Vəzirlər Şurası) tərkibinə çar, altı vəzir və

onun iki köməkçisi daxil idi. Vəzirlər Şurasına “vəzirlər vəziri” başçılıq

edirdi. O, “Savaziro”ya sədir- lik edir, dəftərxananın işini təşkil edirdi. İlk

vaxtlar Vəzirlər Şurası çar hakimiyyətinin dayağı olmaqla ölkənin

möhkəmlənməsinə çalışırdı. Ayn-ayrı vəzirliklərin köməyi ilə çar

hakimiyyəti Darbazini özündöıi asılı etməyə çalışırdı. Lakin, vəzir

vəzifəsinin özünə böjdik hakimiyyət səlahiyyəti olan iri feodalların təyin

edilməsi mənfi nəticələr verirdi. Belə ki, zaman keçdikcə Vəzirlər Şurası

özü tavadların (iri knyazlar) senaratçıhğına dəstək verərək irticaçı kimi çıxış

edirdi.

Son feodalizm mərhələsində (XVI-XVIII əsrlər) Gürcüstan çarlığında

və knyazhqlannda mərkəzi idarəçilik aparatı əsasən saray-malikanə

xarakteri daşıyırdı. Saray hakimi vəzifəsinin (franklardakı ma- yordoma

oxşar) rolu artaraq mərkəzi və yerli idarəçilik üzrə bütün səlahiyyətləri

özündə birləşdirmişdi. Saray hakiminin tabeçiliyində baş xəzinadar və

xəzinadar masabəyi, katib və s. ştatlar olmuşdur.

Son feodalizm dövründə Gürcüstan dövlətində ali inzibati, maliyyə və

məhkəmə orqanı səlahiyyətlərini icra edən Şura fəaliyyət göstərirdi. Çar

yanında yaradılmış Şuranın tərkibinə vəliəhd (varis), xüsusi təyinatlar üzrə

şahzadə, Kartli və Kaxetiya tavadlarmdan təyin edilən baş hakimlər divan

bəyləri daxil idilər. Çar və Şura yanında eyni zamanda məhkəmə hakimləri

funksiyasını icra edən xüsusi təyinatlı məmurlar - mdivan və yasaullar

fəaliyyət göstərirdi

41

lər. Şuranın rəsmi akt və sənədlərini mühafizə edən xüsusi vəzifəli şəxs -

tavilidar mövcud olmuşdur. Digər feodal dövlətlərində olduğu kimi,

Gürcüstanda da məhkəmə hakimiyyəti ilə inzibati hakimiyyətin

səlahİ3^ətləri dəqiq müəyyən edilməmişdi. Məmurlar eyni zamanda

məhkəmə orqanı kimi də fəaliyyət göstərirdilər. XVIII əsrin ikinci yarısında

Kartli çarı II İrakli (1762-1798) mərkəzi dövlət idarəçiliyini yenidən təşkil

etməyə cəhd edəcək xarici əlaqələr, hərbi və maliyyə üzrə mərkəzi orqanlar

yaradır. Yerlərdə uşel rəisi, qala rəisi və kənd starşinası (ağsaqqalı)

vəzifələri olmuşdur.

XVIII əsrin ikinci yarısında Kartli-Kaxetiya çarlığında eristave

vəzifəsi ləğv edilir və dövlət məmuru olan mourovinin başçılıq etdiyi

mourovluqlar yaradılır. Kəndlərdə mourovlara kənd starşinaları

(ağsaqqalları) kömək edirdi.

Gürcüstanın yerli idarəçiliyində çar tərəfindən təyin edilən əyalət

hakimləri eristavilər çox geniş səlahiyyətlərə malik olmuşdular. Eristavi

hərbi, inzibati və məhkəmə işlərini təşkil edir, vergiləri bölüşdürür və

toplayır, onların bir hissəsini öz xeyrinə yığırdı. Eristavi vəzifəsinə ən varlı

əyanların nümayəndəsi təyin edilirdi. Eristavilərin çox geniş səlahiyyətləri

onlara başçılıq etdikləri əyalətlərin idarəçiliyində mərkəzi hakimiyyətdən

asılılığa son qoymağa və ona qarşı mübarizəyə qoşulmağa imkan verirdi.

Ayrı-ayrı knyazlıq və feodal domenlərində knyazlar və zadəganlar öz

təbəələrinə qarşı amansız məhkəmələr quraraq ağır cəzalar verirdilər. Çar

domeneninə daxil olan şəhər və kəndlərdə inzibati və məhkəmə hakimiyyəti

xüsusi vəzifəli çar məmurlarına mourovlara həvalə edilirdi. Mourovlarm

məhkəmə səlahiyyətləri də ən aşağı instansiya kimi mövcud olmuşdur. Bəzi

çar domenlərində məhkəmə səlahiyyətləri olmayan mourovları, xüsusi

məhkəmələr əvəz edirdi. Xüsusi məhkəmələr Kartli və Kaxetiya

knyazlarının mdivanbəylərindən ibarət olurdu. Digər tərəfdən mdivan-

bəylər məhkəməsi daha yüksək instansiya olmaqla mourovlarm

səlahiyyətlərinə daxil olmayan daha ciddi işləri araşdırırdılar.

Gürcüstanda şəhər idarəçiliyi feodalizmin inkişaf etməyə başladığı

IX-X əsrlərdə daha da təkmilləşir. Qədim dövrlərdən mövcud

42

olan Gürcüstan şəhərləri tədricən iri ticarət-sənətkarlıq mərkəzlərinə

çevrilirdilər. Çara, iri feodala və kilsəyə məxsus olmasından asılı olaraq

şəhərlərin müxtəlif kateqoriyalan fərqləndirilirdi. Şəhərlərdə çar tərəfindən

ayn-ayrı feodallara və ya ruhanilərə müvəqqəti və ya vərəsəliklə torpağa

sahiblik hüququ verilirdi. Çar hakimiyyətinə aid edilən Tiflis və Kutaisi

qədim şəhərlər kimi istisnahq təşkil etməklə feodallara bağışlanıla bilməzdi.

Bu şəhərlərin idarə edilməsi vəzirlərdən birinin (xəzinadarlann ağsaqqalına)

səlahiyyətinə daxil ediilirdi. Tifılis şəhərində ticarətin düzgün aparılmasına

məsuliyyət daşıyan xüsusi vəzifəli polis - məlik başçılıq edirdi.

Gürcüstanda şəhər hakimləri əmirlər əmiri adlanırdı. Onlar aşağı

instansiyalı vəzifəli şəxslərin və şəhər ağsaqqallarının köməyi ilə idarəçiliyi

təşkil edirdilər. XVIII əsrdə şəhər hakimləri olan mouro- vilərin yanında

xüsusi aparat yaradılırdı ki, onun tərkibinə tacirlərin nümayəndəsi olan

mamasaxilisi və şəhər polisi - məlik daxil idi. Varlı şəhərlilər öz fəxri

nümayəndələri olan kəndxudalan (“şəhərin atası”) mourovilərin

məsləhətçisi kimi göndərirdilər.

Gül .. ustanda bütün vəzifələr irsi və əvəzi ödənilməklə müəyyən

edilirdi. Bu ya toplanan dəbbə pulu və rüsumlardan və ya əhalidən toplanan

vergi və töyçülər hesabına ödənilirdi. Rüsum və dəbbə pulu məhkəmə

işlərindən və ya hər hansı mübahisələr həll edilərkən (barışıq pulu) alınırdı.

Gürcüstan ordusu feodal qoşunundan ibarət idi. Ordu 6 hərbi dairəyə

(sərdarhğa) bölünürdü. Hərbi dairələrə sərdarlar komandanlıq edirdi.

Bütün aznaur və knyazlar müvafiq sərdarhqdakı qoşunun tərkibinə daxil

olaraq həmin sərdarın komandanlığım qəbul edirdi.

Məhkəmə orqanları dövlət, malikanə və kilsə məhkəmələrində

birləşirdi. Hakim vəzifəsi irsi müəyyən edilirdi. Çar istənilən işləri

araşdırmaq səlahiyyətinə malik idi. Xəyanət, çar fərmanlarını əldə etmək və

onları məhv etmək, çar xəzinəsindən oğurluq etmək kimi cinayətlər

müstəsna olaraq çar məhkəməsinin səlahiyyətinə daxil idi. Bəzi hallarda çar

özü katolikosla birlikdə mühakimə edirdi. Dövlət Şurası iri feodallar və

monastırlar arasındakı torpaq iddiaları, mühüm siyasi cinayət işləri və s.

əhəmiyyətli məsələləri

43

araşdırırdı. Qurucu Davidin məhkəmə islahatına müvafiq olaraq ali

məhkəmə flınksiyasım icra edən vəzifəli şəxs kimi “baş vəzir”, apellyasiya

instansiyası və vəzifəli şəxs kimi məhkəmə qərarlarından edilən şikayətlərə

baxırdı.

XVI-XVIII əsrlərdə ali məhkəmə orqanlarına daha bir orqan xüsusi

məhkəmə heyəti əlavə edilir. Yeni orqan çar və ya knyaz tərəfindən xüsusi

hallarda təyin edilirdi. Yerlərdə məhkəmə hakimiyyətini divanbəyi (baş

hakim), mouravi və onun müavinləri, xevistavi, seçilmiş kənd hakimləri

icra edirdilər. Məhkəmə kollegiyasına başçılıq edən divanbəyi qətl, zorlama

və s. bu kimi ağır cinayət işlərinə baxırdı. Onun sərəncamında köməkçi və

məhkəmə qərarlarının icrasını yerinə yetirən yasaullar olmuşdur. Kəndlərdə

oğurluq və soyğunçuluq kimi cinayətlərlə mübarizə aparan xüsusi

məhkəmə orqanına xevistavi başçılıq edirdi. Mouravilər kəndlərdə xırda

mülki və cinayət işlərini araşdırırdılar. Kəndlərdə kiçik torpaq mübahisələri

və s. əhəmiyyətsiz işlərə kənd əhalisi tərəfindən seçilən hakimlər (“kənd

kişiləri”) baxırdılar. Kənd starişnala- rınmda məhkəmə səlahiyyəti mövcud

olmuşdur. Onlar qonşular arasında mübahisələri həll edir, mouravi,

xevistavi və kənd məhkəmələrinə kömək edirdilər.

Votçina (malikanə) məhkəməsi feodalın özü və onun təyin etdiyi

hakim tərəfindən aparılırdı. Lakin votçina məhkəmələrindən mühüm

cinayət işləri alınaraq dövlət ədliyyə orqanlarına verilirdi. Feodallar

arasında mübahisə və iddiaları həll etmək üçün münsiflər məhkəməsi

yaradılırdı.

Kilsə məhkəmələrinin də əhəmiyyəti bÖ3dik idi. Onlar kilsə

mübahisələrini, din və kilsə əleyhinə olan cinayətləri, həmçinin ailə və

mənəvİ5^at əleyhinə olan işləri araşdırırdılar. VI Vaxtanqın qanunlarına

görə ali dini məhkəmə instansiyası katolikos məhkəməsi idi. Burada

allahsızhq, kafirlik, atanın öldürülməsi, oğlun öldürülməsi kimi cinayətlər

araşdırılırdı.

44

HÜQUQUN ƏSAS CƏHƏTLƏRİ

Hüququn mənbələri. Hüququn ilk mənbəyi uzun müddət adətlər

olmuşdur. Kanon (kilsə) hüququ və məhkəmə təcrübəsi (məhkəmə

presedenti) hüquq mənbəyi kimi onun zənginləşməsində əhəmiyyətli rol

oynamışdır. Adət hüququ və kanon hüququ əsasında ailə - nikah hüququ,

vərəsəlik hüququ və qismən də cinayət hüququ formalaşırdı.

Qanunyaratmada hakim praktiklər də fəal iştirak edirdilər. VI Vaxtanqm

Qanunnaməsi isə yaranmış “boşluqla- rı” aradan qaldırmağı məhkəmə

hakimlərinə həvalə edirdi.

Gürcüstan feodal hüququnun ən qədim abidələrindən biri IV Baqratın

(1027-1072) qanunları idi. Qanunnamədə o dövrün məhkəmə orqanları və

məhkəmə prosesi öz əksini tapmışdı.

XIV əsrin əvvəllərində tərtib edilmiş “Çar sarayının nizam

qaydaları” və “Dəstür-ül-əməl” (nizamnamə, təlimat) adlı hüquq

toplularında o dövrdə hüququn tətbiq olunması barədə məlumat verilir.

XVIII əsrin əvvəllərində hazırlanmış digər “Dəstürüləməf’də dövlətin

vəzifəli şəxsləri və onların çar əmlakından istifadə edilməsində

səlahiyyətləri, həmçinin kəndli mükəlləfiyyətlərinin yerinə yetirilməsi və

dövlət vergilərinin alınması tənzimlənirdi.

Gürcüstanda feodal hüququnun mühüm mənbələrinə Əzəmətli V

Georginin qanunlar toplusu, Samtsexe-Satabaqo knyazı Beki və onun

nəvəsi Aqbuqanm Qanunnaməsi və çar VI Vaxtanqm Su- debnikini

(qanunlar külliyyatı) daxil etmək olar.

Əzəmətli V Georginin (1318-1346) qanunlar toplusu 1335-ci ildə

hazırlanmışdı. Georginin qanunları dağ ərazilərində yaşayan əhali arasında

ictimai münasibətləri tənzim etməli idi. Çar Georgi qanunların hazırlanması

şərtləri barədə göstərirdi ki, o dağlıq ərazi olan Araqvi və Ksaniyə səyahət

edərkən bu qanunların tərtib olunması zərurəti ilə qarşılaşmışdı. Belə ki,

əvvəlki gürcü çarları bu ərazidə olan xalqlar üçün xüsusi qanun verməmiş,

onlar adət hüququna əsaslanan qanunlarla yaşayırdılar. Lakin bu qanunlar

çoxsaylı özbaşınalıqlar və zorakarlıqlarla pozulurdu. Bu xalqlar arasında

birbirinə xəyanətkarcasına basqın etmə, qəsrlərdə soyğunçuluq, quldurluq

45

törətmək, qətllər, başqasının arvadını oğurlamaq, zorakarlıqla əmlakı ələ

keçirmə və digər çoxsaylı qanıınsıızlııq və bir-birinə nifrət və s.

ədalətsizliklər mövcud idi. V Əzəmətli Georgi dağlı tayfalar arasında

özünün verdiyi Qanunnamənin tətbiq edilməsinə çalışmışdı. V Georginin

qanunları əsasən cinayət hüququ sahəsinə aid normaları özündə birləşdirirdi.

V Georginin Qanunnaməsi bu tayfalar arasında mövcud olan qan intiqamını

nəinki ləğv edir, əksinə onu qanuniləşdirirdi. Belə ki, qanun ərə onun

arvadını oğurlamış adamdan qisas almağa icazə verirdi. Arvadı oğurlanmış

kişi, öz düşmənini tapıb qətlə yetirər və onun evini, əmlakını talayıb yandıra

bilərdi.

Çar V Georginin Qanunnaməsi feodal hüququnun səciyyəvi olan

prinsipni silki bərabərsizlik və feodalların imtiyaz hüququnu təsbit edirdi.

Əhalinin, ayrı-ayrı şəxslərin hüquqları onun sosial vəziyyətindən asılı olaraq

qorunurdu.

Qanunnamə qan intiqamını qan pulu ilə əvəz edilməsinə icazə verirdi.

Əsas cəzalar kimi cərimələrdən geniş istifadə edilirdi.

Gürcüstan hüququnun digər mənbəyini Samtsxe-Saatabaqo knyazlan

Beki (1361-1391-ci illər) və onun nəvəsi Aqbuqanın (1444-1451-ci illər)

tərtib etdiyi Qanunnamələr təşkil edir. Samtsxe Saatabaqo feodal sahibliyi

uzunmüddət knyazlıq olaraq Gürcüstan çarından asılı deyildi, müstəqil idi.

Osmanlı imperiyasının işğalına qədər, yəni XVI əsrədək ən nüflızlu

müstəqil knyazlıq olan Samtsxe Sa- atbaqo hökmdarı Beki müstəqil

qanunvericilik fəaliyyəti ilə məşğul olmuş və onun nəvəsi Aqbuqa

Qanunnaməyə əlavələr edərək V Georginin Qanunnaməsi ilə müqayisədə

feodalizmin daha çox inkişaf etmiş mərhələsi üçün daha mükəmməl

qanunvericilik bazasını yarada bilmişdi. Cinayət, mülki və məhkəmə

hüququnu özündə birləşdirən 170 maddədən ibarət Beki və Aqbuqanın

Qanunnaməsi bütün Gürcüstan çarlığına şamil edilməsə də bütövlükdə

Gürcüstan hüquq qanunvericiliyi tarixində böyük əhəmi}^ətə malik idi.

Digər tərəfdən Qanunnamə hazırlanarkən onun müəllifləri bu və ya digər

halda Gürcüstanda qüvvədə olmuş hüquqi aktlan da nəzərə almışdılar.

Gürcüstan feodal hüququnun mənbəyinə Kartli çarı VI Vaxtan- qın

təqribən 1707-1709-cu illər ərzində tərtib etdiyi Qanunnaməni

46

daxil etmək olar. Çar VI Vaxtanqın Qanunnaməsi 7 bölmədən ibarət

olmaqla 270 maddəni və giriş hissəsini özündə birləşdirirdi:

1. Musa qanunları (yəhudi qanunları) Tövratdan (Bibliyanın ilk beş

kitabı) çıxarış;

2. Bizans qanunları;

3. Mixtar Qoşun Alban qanunnaməsindən və erməni qanunlarından

çıxanş;

4. Gürcü katolikoslarının qanunları;

5. V Georginin qanunları

6. Beki və Aqbuqanm Qanunnaməsi

7. VI Vaxtanqın özünün hazırladığı Qanunnamə.

Çar VI Vaxtanqın özünün hazırladığı Qanunlar, yerli adət hüququ və

məhkəmə praktikası bu və ya digər konkret işlərdə tam normaları əhatə

etmədiyi halda çox ehtimal ki, məhkəmə hakimlərinə digər yuxarıda

göstərilən qanunlardan istifadə etməyə icazə verilirmiş. Vaxtanq

qanunnaməsi bütün gürcü çarlıqlarında və knyazlıq- larında istifadə edilirdi.

Gürcüstan Rusiya imperiyasına birləşdirildikdən sonra VI Vaxtanqın

Qanunnaməsi mülki işlərdə hüququ qüvvəsini saxlamaqla Rusiya İmperiya

qanunlar külliyyatının X cildinə daxil edilmişdi.

Mülkiyyət hüququ. Gürcüstanda feodal torpaq mülkiyyəti, dövlət

mülkiyyəti (divan), çar domeni (xassə), əsilzadə əyanlara məxsus irsi

mülkiyyət (malikanə, xüsusi), xidmət müqabilində olan mülkiyyət (iqta) və

kənd icmalarına məxsus torpaqlardan ibarət olmuşdur.

Dövlət mülkiyyətinə dövlət xəzinəsinə məxsus torpaqlar, fəth olunmuş

ərazilər, dövlətin maliyyə ehtiyatları (qızıl, qiymətli əşyalar), strateji

əhəmiyyət kəsb edən yollar, körpülər, meşələr, Tiflis və Kutaisi kimi

“qədim şəhərlər” və s. aid idi.

Çar domeninə, çar və onun ailəsinə məxsus olan torpaqlar daxil edilirdi.

Malikanə (votçina) mülkiyyətinə aid olan torpaqlara irsi, satın alınmış,

bağışlanmış, ianə edilmiş torpaqlar aid idi. Bu torpaq mülkiyyətinin hər biri

müəyyən hüquqi rejimə malik idi. Satın alınmış və bağışlanmış

votçinalardan (mülklər) sərbəst istifadə etmək hüqu

47

qu təsbit olunurdu. İanə edilmiş torpaqlar adətən məqsədli xarakter daşıyır

və ondan təyinatı üzrə istifadə etmək nəzərdə tutulurdu. Torpaqlardan irsi

istifadə etmək də məhdudlaşdırılırdı. Çünki, feodal dövləti nəsli əyanları

müflis olmaqdan qommağa çalışırdı.

XVI-XVIII əsrlərdə votçina mülkiyyət hüququnun inkişafı davam

edirdi. Xüsusilə çar VI Vaxtanqın qanunları ümumi feodal malikanə torpaq

mülkiyyəti ilə onun ayrı-ayrı üzvlərinə məxsus olan torpaqları fərqləndirirdi.

Ümumi feodal mülkiyyətindən, yalnız bütün feodal ailə üzvlərinin razılığı

əsasında istifadə etmək təsbit edilirdi. Feodal malikanəsinin ümumi

mülkiyyətinin bölünməsinə nadir hallarda və çıxılmaz vəziyyət yarandıqda,

özü də. şəxsən çarın nəzarəti altında icazə verilirdi. Çünki malikanə

(votçina) mülkiyyəti iqtisadiyyatın özəyi olmaqla həm ona gəlir gətirir, həm

də imtiyaz hüququ verirdi. Feodal malikanəsinin ayrı-ayrı üzvlərinə məxsus

olan xüsusi əmlak isə öz pulu və zəhmətilə əldə olunmuş mülkiyyət hesab

edilirdi. Bu əmlakları istədiyi kimi istifadə etmək: satmaq, bağışlamaq,

dəyişmək, hədiyyə etmək, ianə vermək və s. mülkiyyətçinin müstəsna

hüququ olsa da, onun vərəsəliyə verilməsi, əmlakın ümumi mülkiyyətə

keçməsilə nəticələnirdi ki, bu da yuxarıda qeyd etdiyimiz kimi, ümumi

mülkiyyətdən istifadə hüququnu xeyli dərəcədə məhdudlaşdırırdı.

Bəxşiş edilmiş mülkiyyət şərti xarakter daşıyırdı. Çar hərbi və ya mülki

xidmət müqabilində feodala mülkiyyət bəxşiş edirdi. Adətən xidmət

əvəzində verilmiş mülkiyyət ömürlük verilsə də çar istədiyi zaman onu geri

ala bilərdi. Lakin zaman keçdikcə şərti mülkiyyət vərəsəliklə örtülərək

faktiki olaraq irsi mülkiyyətdən heç nə ilə fərqlənmirdi.

Gürcüstanda hələ qədim dövrlərdən başlayaraq kilsəyə məxsus iri

torpaq mülkiyyəti olmuşdur. Xüsusilə çariça Tamaranın atası III Georginin

və VI Vaxtanqın qanunları ilə statusu daha da artırılmış gürcü katolikosu və

onun dini müəssisələri saysız hesabsız mülkiyyət və əmlak əldə edirdilər.

Gürcüstanda kənd icmalarının sahibliyində də torpaqlar mövcud

olmuşdur. XVIII əsrdə feodal məhdudiyyətləri (çar və ya knyaz

48

qarşısındakı öhdəliklər) tətbiq edilməyən tacirlərə məxsus torpaq mülkiyyəti

də inkişaf etməyə başlayır.

Öhdəlik hüququ. Öhdəlik hüququ müqavilələrdən və deliktlər- dən

(hüquq pozuntuları) yaranan öhdəliyə ayrılırdı. Daşınmaz əmlak və digər

mühüm müqavilələr yazılı və şahidlərin iştirakı ilə bağlanılırdı.

Dəyişmə müqaviləsinə görə istənilən əşya və heyvan müqavilənin

obyekti ola bilərdi. Müqavilə bağlandıqdan sonra onu pozmaq və ya

şərtlərinə yenidən baxmaq qadağan edilirdi.

Öhdəlik hüququnda alqı-satqı müqaviləsi aparıcı mövqeyə malik idi.

Alqı-satqı müqaviləsinin obyekti istənilən daşınar və daşınmaz əmlak ola

bilərdi. Alqı-satqı müqaviləsi xüsusi sənəd olan kupçi kağızında (mülk

kağızı), mötəbər şahidlərin iştirakı və möhürlə təsdiq olunurdu. Kəndlilər

feodalın icazəsi olmadan öz torpaqlarını sata bilməzdilər. Hər hansı bir

kəndi və kəndliləri almaq istəyən knyaz və ya zadəgan çardan icazə almalı

idilər. İtmiş əşyanın satılması qadağan edilirdi. Digər əşyanın sahibi məlum

olardısa, ondan sahibinə qaytarılmış əşyanın dəyərinin yarısını satan,

yarısinı isə alan ödəməli idi. Başqasına məxsus əmlakın alqı-satqısı qadağan

edilirdi. Xəbərdarlıqsız olaraq harın (dəlisov) atı satan şəxs, onun qüsurları

barədə məlumat verməzdirsə, atın yetirdiyi hər hansı xəsarət və ya ziyanın

ödənilməsi satıcının üzərinə düşürdü.

Borc müqaviləsi də geniş yayılmışdı. Müqavilələrin təmin edilməsində

pul, taxıl, çaxır və s. girov qoyulurdu. Borc faizi maksimum 20% müəyyən

edilmişdi. Borc vaxtında ödənilmədikdə borclu öz əmlakı və şəxsiyyəti ilə

cavab verirdi. Kreditor borclunu qul kimi sata bilərdi. VI Vaxtanqın

Qanunnaməsi sələmçilərdən aşağı borc faizi almağı və beləliklə də sinfi

ziddiyyətləri azaltmağı nəzərdə tuturdu. Borc faizlərdən də faiz almaq

qadağan edilirdi. Digər tərəfdən faizi ödəmək üçün vaxtın uzadılması da

qanunla təsbit olunurdu. Hətta əsir alınmış şəxs ailəli olardısa, ona borcu

güzəştli müddətdə qaytarmaq hüququ verilirdi. Əgər övlad atasının razılığı

olmadan borc alardısa, valideyn məsuliyyət daşıyırdı. VI Vaxtanqın

Qanunnaməsində göstərilirdi: “30%-lə pul borc verən

49

ədalətsizdir və öz ruhunu qəti sevmir, 24% verən az sevir, 18% verən bir az

çox sevir və 12% verən tam sevir”.

Saxlanc müqaviləsindən də geniş istifadə edilirdi. Əşyanı saxlamağı

öhdəsinə almış şəxs onun bütöv qorunmasına cavabdehdir. Əgər yenicə

saxlanılmağa verilmiş əşya qəsdən oğurlanardısa və ya yanğın zamanı məhv

olardısa və ya saxlamağa verilmiş digər əşyalarla birlikdə oğurlanırdısa, bu

zaman saxlanc sahibi məsuliyyət daşıyırdı.

Kirayə hüququna görə iş heyvanları, əşyalar və adamlar müqavilənin

obyekti ola bilərdi. XVI-XVIIl əsrlərdə kəndlilərin torpaq- sızlaşması ilə

əlaqədar olaraq onların əməyindən kirayə hüququ əsasında istifadə edilirdi.

Beki və Aqbuqanm qanunları isə onların əməyini qoşqu heyvanlarının

qüvvəsinə bərabər tuturdu. Qanunna- mənin 79-cu maddəsində göstərilirdi

ki, əgər muzdlu kəndli iş zamanı vəfat edirdisə, kirayəçi yalnız kirayə

əməyinin pulunu ödəyir və heç bir cinayət məsuliyyəti daşımırdı. Onun

ölümü iş heyvanın tələf olmasına bərabər tutulurdu.

Gürcüstan feodal hüququnda dəyişmə, yoldaşlıq, zaminlik və s.

müqavilələrdən istifadə edilirdi.

Nikah-ailə hüququ, nikah-ailə hüququnda pravoslav kilsənin rolu

böyük idi. Nikaha daxil olmaq üçün tərəflərin razılığı tələb olunmurdu.

Nikah müqaviləsi tərəflərin valideynləri və ya qəyyumları tərəfindən

bağlanılırdı. Qızlar üçün nikaha daxil olma 12 yaş müəyyən edilmişdi.

Yaxın qohumlar arasında və başqa dindən olanlarla nikaha girmək qadağan

idi. Azad şəxslərin (feodallardan başqa) təh- kimli və ya qulla nikaha daxil

olması onun azadlığının itirilməsilə nəticələnirdi. Lakin əsilzadə nəslindən

olan qadının digər aşağı silkdən olan kişi ilə nikaha gimıəsi ərin sosial

statusunu artırır və hüquqlarını feodal nəslinin hüquqlarına bərabər tuturdu.

Qız ərə gedərkən valideyinlərinin sosial vəziyyətindən asılı olmayaraq cehiz

aparmalı idi. Nikah hədiyyəsi və cehiz qadının sərəncamında olmaqla, ər

vəfat etdikdən sonra tamamilə onun mülkiyyətinə keçirdi. Lakin daşınmaz

əmlak mərhumun oğlanlarına çatırdı. Arvad və övladlar tamamilə atanın

tabeçiliyində idilər. Qadın ərin razılığı olmadan mülki müqavilələr bağlaya,

ailə əmlakı üzərində sərəncam verə, övladlarının taleyini həll edə və ya

məhkəmədə çıxış edə bilməzdi.

50

VI Vaxtanqın qanunları və pravoslav kilsəsi feodal ailəsinin bütövlüyü

üçün çalışaraq nikahın sərbəst pozulmasını qəti qadağan edirdi.

Qanunnamənin 66-cı maddəsində göstərilirdi ki, ər və arvad bir-birinə nə

qədər nifrət etsələr də onların boşanmasına yol vermək olmaz. Əgər tərəflər

xəstəliyə görə boşanmaq qərarına gələrdilərsə, ər arvadı üç il müddətində,

arvad isə beş il ərzində kişinin müalicəsini gözləməli idi. Ər tərəfindən

arvadın, arvad tərəfindən isə ərin tərk edilməsi çox ciddi cinayət hesab

edilirdi. Günahkar ər və ya arvad tam qan bahasım ödəməli idi. Boşanma,

müstəsna hallarda, qadın zinəkarhq etdikdə, tərəflər xəstə olduqda, ərin cinsi

təqatsizliyi (xədim) və s. vəziyyətlər olduqda icazə verilirdi.

Vərəsəlik hüququ. Gürcüstan feodal hüququnda qanun üzrə vərəsəlik

və vəsiyyət üzrə vərəsəlik fərqləndirilirdi. İstənilən əmlak vərəsəliyə verilə

bilərdi. Feodallara məxsus əmlakın vərəsəliyə verilməsinə xüsusi diqqət

verilirdi. Beki və Aqbuqanın qanun- naməsində bir sıra maddələr miras

qoyana öz vəsiyyətnaməsini dəyişmək hüququ verirdi. Təhkimli kəndlilərin

də daxil olduğu mülk bölünərkən böyük qardaşa bərabər saydan artıq

təhkimli kəndli verilirdi. İri feodallara məxsus miras bölünərkən isə

qardaşlar arasında böyük qardaşa ən yaxşı kənd, digərlərinə isə bərabər

sayda kəndlər verilirdi. Kəndli vəfat etdikdə isə qalmış miras bölünərkən

böyük qardaşa (o eyni zamanda ata əvəzi kimi evdə böyük hesab edilirdi) ev

və ya bağ və ya ən böyük çaxır küpü çatırdı. VI Vax- tanqın qanunlarına

görə böyük qardaş hər 20 kəndli həyətinə 2 ev, ortancıl qardaş bir ev artıq

alırdı. Kiçik qardaş isə ata evinə malik olmaq hüququ əldə edirdi. Kəbinsiz

doğulan ögey qardaşlar miras almaqdan məhrum idi. Qızlar ərə gedərkən

(ata vəfat etmişdirsə) qardaşlarından cehiz alırdılar. Əri vəfat etmiş arvad

gətirdiyi cehizə və nişanlı olduğu vaxtda aldığı hədiyyələrə malik olmaq

hüququ var idi. VI Vaxtanqın qanunlarında vəfat etmiş kəndlinin mirası

göstərilən qaydada bölünürdü: böyük qardaşa ev və ot-ələf, kiçik qardaşa

xırman samanla birlikdə çatırdı. Kotan və ona aid olan ləvazimat isə 0 qardaşa çatırdı kı, adətən, o həmin kotanla daimi olaraq əkib-becərirdi.

Çobana aid olan əşyalar və o cümlədən qoyunlar 0 qardaşa çatırdı ki, həmin

qardaş evin çobanı idi. Nəhayət silah

51

və at isə dÖ5äişçü qardaşa verilirdi. Göstərilən əşyalardan kənarda qalan

miras qardaşlar arasında bərabər bölünürdü.

Gürcüstan feodal hüququ kişi xətti üzrə övladı olmayan şəxsə oğulluğa

götürdüyü adamı öz mirasına vərəsə müəyyən etmək hüququ verirdi. Digər

adətə görə isə oğlu olmayan şəxs yeznəni (qızının ərini) oğulluğa götürə

bilərdi. Müəyyən hallarda vəsi)^ət üzrə vərə- səlikdən istifadə edilsə də,

Gürcüstan feodal hüququnda əsasən qanun üzrə vərəsəliyə üstünlük

verilirdi. Vəsiyyət üzrə kənar şəxsə öz pulu ilə alınmış əmlak o zaman

vəsiyyət edilə bilirdi ki, qanuni vərəsələr kənarda qalmasınlar və onların

mənafeyləri də nəzərə alınsın.

Cinayət hüququ. Gürcüstan feodal qanunvericiliklərində cinayət

hüquq nomıalanna geniş yer ayrılırdı. Cinayət və cəza məsələlərində sinfi

yanaşma, feodal üstünlüyü açıq-aydın təsbit olunurdu. Dövlət əleyhinə,

dövlət idarəçiliyi əleyhinə, din əleyhinə, mülkiyyət əleyhinə, şəxsiyyət

əleyhinə, ailə və mənəviyyat əleyhinə olan cinayətlər fərqləndirilirdi.

Gürcüstan cinayət hüququ cinayəti yüngülləşdirən və ağırlaşdıran

halları, xırda cinayətləri və ağır cinayətləri, cinayətin subyektiv cəhətlərini

fərqləndirirdi. Cinayəti yüngülləşdirən hal kimi yetkinlik yaşına çatmamaq,

zəruri müdafiə həddi cinayətə məcburet- mə və s. müəyyən edilirdi. Sərxoş

vəziyyətdə cinayət etmək ağır- laşdırıcı hal kimi qəsdən cinayət etməyə aid

idi. Ağır cinayətlərə kəndli tərəfindən öz ağasını öldürmək, atanı və ya ata

tərəfindən övladı öldürmək, mülki və ya hərbi rəislərə müqavimət

göstərmək, soyğunçuluq, əsir alınmış və ya özündən asılı adamları

alçaltmaqla müşahidə olunan qətl aid edilirdi. Cinayətlərin subyektiv

cəhətləri kimi qəsdən və dolayısı törədilən cinayətlərin fərqləndirilməsi,

cinayətin əsas iştirakçıları və sövq edilənlər, cinayətdə əlbir olmaq,

təhrikçilik, həm icraçı (“asabia”) və s. daxil idi.

Dövləti cinayətlərə çara və vətənə xəyanət, düşmən tərəfə keçmək, çara

qarşı sui-qəsd, hərbi sirləri xəbər vermək daxil edilirdi. V Georginin

qanumıaməsinə görə, yerli hökmdar vilayət, kənd və ya aşırım (keçid)

əhalisi tərəfindən (qiyam və üsyan nəticəsində) öldürülərdisə, həmin dairə

6.000 gümüş və hər ailə dövlət işləri üçün bir

52

at verməli idilər. Əgər hökmdar bir nəfər tərəfindən öldürülərdisə, qan

bahası (“sisxli”), əmlakın müsadirəsi və sürgün cəzası verilirdi.

Beki və Aqbuqanm qanunlarında dövləti cinayətlərə aid edilən vətənə

xəyanətə görə gözlərin çıxarılması cəzası verilirdi.

VI Vaxtanqın qanunlarında xəyanət və hərbi sirrin yayılmasına görə

müqəssirin ayaqları kəsilirdi.

Dövləti cinayətlərə görə əsas cəza kimi ölüm cəzası vermək nəzərdə

tutulurdu.

Əmlak əleyhinə olan cinayətlərə oğurluq, soyğunçuluq, quldurluq,

yanğın, mərz sərhədlərinin (otlaq və digər yerlərə çəkilən sərhəd),

nişanlarının pozulması və s. aid idi. Ev oğurluğu, hərbi səfərlər zamanı

döyüşçünün at və silahının oğurlanması ağır cinayət sayılırdı. Bu

cinayətlərə görə oğurlanmış əşyanın 7 qat dəyəri və “qan pulunun” (“sisxli”)

yarısının alınması müəyyən edilirdi.

V Georginin qanunlarında oğurluğa görə əşyanın üç qat dəyəri alınırdı.

Oğru təqib edilərkən və ya oğurladığı əşyanı qaytarmaqdan imtina etdikdə

öldürülərdisə və ya xəsarət alardısa, bu əmələ görə heç bir cəza verilmirdi.

Qəsrdən oğurluq etmiş müqəssirdən “qan pulunun” yarısı alınırdı.

Beki və Aqbuqanm qanunları oğurluğa, quldurluğa və soyğun- çuluğa

görə intiqam almağı nəzərdə tuturdu. At və ya mal-qara və ya digər əşya

oğrularını cinayət başında tutan adamlar həmin heyvan və əmlakların ikiqat

dəyərində mükafatlandırılırdılar. Beki və Aqbuqanm qanunları kilsənin

yandırılmasına görə 30.000 gümüş, kilsədən oğurluğa görə isə 5.000 gümüş

pul cərimə müəyyən etmişdi. Soyğunçuluq məqsədilə hücum etməyə görə

6.000 gümüş pul alınırdı. Zadəgan tərəfindən zadəgan soyğunçuluğa məruz

qalardısa, günahkar tərəf ona 12 nəfər kəndlisini verməli idi.

VI Vaxtanqın qanunlarında təkrar oğurluğa görə 7 qat oğurlanmış

əşyanın dəyəri və qan pulunun yarısı alımırdı. Qəsdən yanğına görə isə tam

sisxli və dəymiş ziyan alınırdı.

Şəxsiyyət əleyhinə olan cinayətlər sırasında qətl cinayətlərinə gürcü

qanunnamələri xüsusi diqqət verirdi. Ağır cinayətlərə vəzifəli şəxslərin

öldürülməsi, pusquya salaraq qətlə yetirmək, atanın və ya oğulun qətli və s.

daxil idi. Qəsdən olmayan cinayətlərə gö

53

rə ya ümumiyyətlə cəza verilmir və ya tam həcmdə olmayan razılıq

əsasında sisxli alınırdı.

V Georginin qanunlarına görə, eristavinin öldürülməsi mərhumun

nəslinin ad-sanına müvafiq qan əvəzi ödənilməsi şərti ilə qatilin qovulması

və əmlakın müsadirə edilməsi ilə nəticələnirdi. Aşırım (keçid, dərə)

starşinasının qətlinə görə, müqəssirdən qan pulunun ödənilməsindən əlavə,

üç il vətəndən qovulmaq, əmlakı xəzinənin xeyrinə müsadirə etmək, evini

isə eristavinin sərəncamına daxil etmək cəzası müəyyən edilirdi. Üç ildən

sonra qatilə, eristavinin vasitəçiliyi ilə onun günahının bağışlanması və

əmlakının qaytarılması üçün Çar Şurasına müraciət etmək hüququ verilirdi.

Lakin müqəssir bunun üçün 6.000 gümüş pul ödəməli idi. Sıravi şəxslərin

qətlinə görə, Georgi qanunları üç il vətəndən sürgün, əmlakın müsadirəsi və

sonradan bağışlanılmaq üçün müraciət etmək məqsədilə 1.000 gümüş pul

ödəməyi nəzərdə tuturdu.

Georgi qanunlarında şəxsiyyət əleyhinə olan cinayətlər və həmin

cinayətlərin cəzalandırılması müsəlman cinayət hüququnda tətbiq edilən

diyə qanunlarına daha çox müvafiq idi. Hər iki əlin, ayağın və ya hər iki

gözün itirilməsinə görə müqəssir yarım sisxli (müsəlman hüq. diyə)

ödəməli idi. Sağ əlin kəsilməsi və ya zədə- lənməsinə görə üçdə bir sisxli

alınırdı. Bir gözün və ya bir ayağın itirilməsi dörddə bir qan pulu ödənilməsi

ilə nəticələnirdi.

Vaxtanqın qanunları müqəssirlərə həbsxana cəzası və məhkəmə

hakimlərinə isə “şiddətli töhməf ’ verməyi də nəzərdə tuturdu.

Gürcü feodal qanunnamələrində, xüsusi növdən olan cinayətlər -

başqasının arvadını (namusunu) və uşaqlarını oğurlayıb satmağa aid olan

cinayətlər və bu əmələ görə verilən cəzalar təsbit olunurdu. Georginin

qanunlarına görə özgə arvadını oğurlayıb və beləliklə, onu təhqir etdiyinə

görə kişiyə tam qisas hüququ verilirdi. Oğurlanmış arvad zorlanmırdısa, bu

cinayət qan pulunun altıda bir hissəsi həcmində cərimə təyin edilməsilə

nəticələnirdi. Ər arvadını səbəbsiz tərk edərdisə, onda sisxlinin yarısı

alınırdı.

Vaxtanqın qanunlarında başqasının arvadını oğurlayıb satmağa görə

üçqat həcmdə qan pulu alınırdı. Başqasının oğlunu və ya qızı

54

nı satmağa görə tam qan pulu ödənilirdi. Əgər alıcı xristian olmazdısa, onda

ikiqat qan pulu cərimə alınırdı.

Cinayət hüququnda ailə və mənəviyyat əleyhinə olan cinayətlərdə

təsnifləşdirilirdi. Bu kimi əməllərə zinakarlıq və vasitəçilik (oğ- raşlıq)

etmək aid edilirdi. Beki və Aqbuqanın qanunlarına görə vasitəçilik etmək,

qulluqçunun qətlinə bərabər tutulan qan pulu verilməsi (10.000 gümüş pul)

ilə nəticələnirdi. Zinakarlığa görə qadının aşnası tam həcmdə qan pulu

ödəyirdi. Əgər aşna zina etmiş qadının ərinin dostu olardısa, qan pulundan

əlavə onu yarıçılpaq soyunduraraq boyununa ip bağlayıb küçələri

gəzdirirdilər. Qadınla zina etmiş kişi, qadının ərinin qohumu deyildirsə, o,

12.000 gümüş pul cərimə edilirdi. Təsadüfi kişi ilə zinya görə qan pulunun

yarısı alınırdı.

Din və kilsə əleyhinə olan cinayətlərə xüsusi diqqət yetirilirdi. Kilsədən

oğurluq etmək, onu yandımıaq, müqəddəs əşyaları ələ salmaq, ikonaları

götürmək, kilsənin daxilində namussuzluq, şərəfsizlik etmək, kilsə

qulluqçularını təhqir etmək və s. din və kilsə əleyhinə olan cinayətlərə daxil

idi. Bu kimi cinayətlərə görə ölüm cəzası, əlin kəsilməsi, dilin qopardılması,

pul cəriməsi, həmçinin kilsə cəzaları - lənətləmək, epitimiya (uzun

ibadətlər, pəhriz saxlamaq və s.) və digər cəzalar verilirdi.

Cəza sistemi feodal dövrü dövlətlərinin cəza sistemindən heç nə ilə

fərqlənmirdi. Ölüm, sürgün, axtalamaq, gözlərin kor edilməsi, dilin

kəsilməsi, əlin kəsilməsi, “sisxli” qan pulu alınması və s. cəzalar verilirdi.

XVI-XVIII əsrlərdə ölüm cəzası, bədən üzvlərinin şikəst edilməsi ilə

yanaşı həbsxana cəzasında da geniş istifadə edilirdi. XVIII əsrin sonlarından

başlayaraq sadə adamlara çubuq cəzası verilirdi.

Məhkəmə prosesi. Mülki və cinayət prosesi fərqləndirilmirdi.

Məhkəmə prosesi çəkişmə xarakteri daşıyırdı. Vaxtanq qanunlanmn

proseslə bağlı olan bir neçə maddəsində xevistavilərin (məhkəmə

hakimləri) işlərə baxması qaydası, məhkəmə sübutu növləri təsbit olunurdu.

Ağır cinayət işlərində, xüsusilə də müqəssir aşağı silkin nümayəndəsi

olduqda, proses istintaq - axtarış xarakteri daşıyırdı və işgəncədən geniş

istifadə edilirdi. “Oğurluq” adlanan cinayət işlərində də işgəncə tətbiq

edilirdi.

55

Xevistavilər öz təşəbbüsləri ilə cinayət işi qaldırır, köməkçiləri

vasitəsilə təhqiqat aparır, hökm çıxarır və onu icra edirdilər. Oğurluq,

soyğunçuluq, quldurluq cinayətlərinə görə birbaşa dəlil, sübut tələb

olunmurdu. Xevistavinin şübhələnməyi və ya şəxslərin xəbərçiliyi bu kimi

cinayət əməllərinin mühakimə edilməsinə kifayət edirdi. Məhkəmədə

istifadə edilən sübutlara ehtiraf etmək, şahid ifadələri, yazılı sübutlar,

üzləşdirmə, hüquqşünasların rəyi, and içmək, ordaliya və s. daxil idi.

Ordaliya qaynar su, qızdırılmış dəmir, tərəflərin yarışması və s. üzrə

müəyyən edilirdi.

Ordaliyanın bir növü olan tərəflərin yanşması çara xəyanət, çar

xəzinəsindən oğurluq etmək, müqəddəs yerlərin təhqir olunması və digər

eiddi cinayətlərə görə apanhrdı. Göstərilən cinayətlər barədə xəbər verən

tərəf öz doğmluğunu sübut etmək üçün ittiham edilən tərəfi, vasitəçinin

iştirakı və hakimliyi ilə duelə, döyüşə çağırırdı. Tərəflər 40 gün öncədən

özlərinin günahkar olmadıqlan barədə ilahi dualar edirdilər. Vasitəçi

tərəflərin mübarizəsinə müdaxilə etmək hüququna malik idi. Belə ki,

tərəflərdən biri digərini atın üstündən vumb yerə salardısa, vasitəçi onun

qətlə yetirilməsinə imkan verməyərək çann yanına gətirirdi. Çar məğlub

tərəfə istənilən cəzanı verə bilərdi.

Qaynar su ilə sınaqdan çıxmağı müəyyən etmək üçün su ilə

doldurulmuş qazanın içərsinə metal xaç qoyulurdu. Su qaynamağa

başladığı vaxtda müqəssir əli ilə xaçı götürməli idi. Bundan sonra onun əlini

torbaya salıb bağlayaraq üç gün saxlayırdılar. Bu müddətdə onun əli şişib

yanardısa, o, günahkar, şişməzdisə günahsız hesab edilərək cəzadan azad

edilirdi.

İsti dəmirlə sınağa görə isə müqəssirin əlinə kağız, sonra isə qızdırılmış

dəmir parçası qoyaraq ondan üç addım getmək və dəmiri yerə atmaq tələb

olunurdu. Əgər müqəssirin əlində yanıq əmələ gələrdisə, o, günahkar kimi

cəzaya məruz qalırdı.

VI Vaxtanqın qanunları şahid ifadələrinə diqqəti artırmağı töv- siyyə

edirdi. Şahidlərdən bir sıra keyfiyyətlər: ədəbli, mömin, ağıllı, ədalətli

olmaq tələb olunurdu. Əgər şahiddə göstərilən keyfiyyətlər olmazdırsa,

onda çoxsaylı şahid ifadələrinə üstünlük vermək məsləhət olunurdu.

56

ARTAŞESLƏR VƏ RUBENİLƏR

SÜLALƏSİ HAKİMİYYƏTİ

ÜMUMİ TARİXİ İCMAL

Urartu dövlətinin süqut etməsi (e.ə. 590-ci il) ərəfəsində hay qəbilə

icmaları arasında tayfa ittifaqı yaranırdı. Van gölünün qərbində yerləşən

Aris vilayətində yaranan yeni siyasi birlik, Bisütun kitabəsində Armina,

Elam dilində isə Harminuya adlanırdı. Hay tayfaları arasında ibtidai icma

quruluşunun dağılması və quldarlıq ictimai münasibətlərinin inkişafı davam

edirdi.

Əvvəlcə Midiyanın, sonra isə Əhəmənilərin vassaları olan Ermənistan I

Daranın hakimiyyəti illərində (e.ə.523-484-ci illər) daxili müstəqilliyini

tamamilə itirərək Əhəmənilər sarayından idarə olunan satraplığa çevrilir.

Makedoniyalı İsgəndər Əhmənilər dövlətini və onun satraplıqlarını işğal

edir. Makedoniya imperiyası dağıldıqdan sonra erməni vilayəti

Selevkilərin hakimiyyətinə tabe olur.

Selevkilər dövründə üç ərazi vahidi daxilində erməni qurumu mövcud

olmuşdur. Selevkilər erməni mənşəli hakimlərin irsi hakimiyyətlərini qəbul

edərək onların canişinlik etməsinə razılıq vermişdilər. Böyük Ermənistan,

Kiçik Ermənistan və Sofena adlanan ərazi qurumları coğrafi və siyasi

mənada işlədilirdi. E.ə. 220- ci ildə Selevki çarı III Antiox Ararat çarlığını

işğal edərək həmin əraziləri Ararat çarlığına nisbətən daha böyük olan. Van

gölü ətrafında yerləşən “böyük vilayətə” “Böyük Ermənistana” birləşdirmiş

və beləliklə ilk dəfə “Böyük Ermənistan” termini coğrafi mənada belə

meydana gəlmişdir. Kiçik Ermənistan isə Selevkilər dövlətinə daxil

edilməmişdi. III Antiox Artaşeslər sülaləsi nümayəndəsini coğrafi “Böyük

Ermənistana” strateq təyin etmişdi.

“Böyük Ermənistan” “ifadəsi” siyasi mənada yalnız II Tiqranın

dövründə özünü doğmIdurdu. II Tiqran imperiyasının süqutundan sonra

“böyük” Emənistana son qoyulur və Ermənistan müxtəlif imperiya-

57

larin inzibati ərazi vahidlərinə daxil edilir. Beləliklə, Selevkilərdən asılı olan

Kiçik Ermənistana nisbətən “Böyük Ermənistan” ifadəsi belə yaranır.

Sonralar ennəni tarixçiləri coğrafi “böyük” terminindən istifadə edərək

tarixdə məharətlə dolaşıqlıq salır, mövcud olmamış “dənizdən-dənizə”

Ermənistan barədə saxtakarlıq etmişdilər.

E.ə. 190-cı ildə Selevkilər dövləti Maqneziya döyüşündə romahla- ra

məğlub olduqdan sonra Ermənistan daxili müstəqillik əldə edir.

Artaşeslər sülaləsi, xüsusilə II Tiqran Pont çan VI Mitridatın köməyinə və

ittifaqına arxalanaraq qonşu əraziləri özündən aslı etməyə çalışırdı. II

Tiqran (e.ə. 95-55-ci) Dəclə çayının mənbəyinə yaxın ərazidə yeni paytaxt

olan Tiqranakert şəhərini saldı. II Tiqranın hakimiyyəti illərində

Emrənistanın ərazisi tarixi ədəbİ3^atlarda göstərildiyi kimi heç də Aralıq

dənizindən Xəzər dənizinə. Ərəbistan səhralanndan Qafqaz dağlarına qədər

olmamışdır. Digər tərəfdən Ermənistan tarixinin bu dövrünü nəzərdən

keçirərkən əsil həqiqət məlum olur. Belə ki. Atropatena hökmdarı Mitridata

ərə verilən II Tiqranın qızı Atropatena dövlətinin antiparfıya siyasəti olmasa

da, ermənipərəst və antiroma siyasət apaiTnasma nail ola bilmişdi.

Beləliklə, Roma imperiyasına qarşı Atropatena və Emıənistanın ümumi

maraqları uyğun gəlirdi.

Parfıya çarı II Mitridat (e.ə. 123-87-ci illər) öz qoşununa arxalanaraq II

Tiqranı Emıənistan taxt-tacına çıxarır. Buna qədər isə şahzadə Tiqran

Parfıya-Emrənistan müharibəsində məğlub tərəf kimi girov saxlanılırdı.

Mənbələrin məlumatına görə II Tiqran təşəkkür əlaməti olaraq 70 vadini

Parfıyaya verir. II Tiqran e.ə. 94-cü ildə erməni Sofena çarlığını işğal edir.

Həmin il II Tiqran qüdrətli Pont çarı VI Mitridat Evpatorm qızı Kleopatra ilə

evlənərək ittifaq yaradır.

Roma və II Tiqran arasındakı müharibə və mübarizə heç də

erməni tarixçUərinin yazdığı kimi erməni - Roma müharibəsi deyil,

Roma və Asiya xalqları müharibəsi, Qərb-Şərq müharibəsi idi.

Romaya qarşı o dövrdə, Parfıya istisina olmaqla, böyük dövlətlər: Pont

çarlıqı. Atropatena dövləti. Cənubi Qafqazdan iberlər, albanlar, Arazboyu

tayfalar və digərləri könüllü surətdə iştirak edirdilər. Bu xalqlar heç də II

Tiqrandan vassal ashlığmda olmamışdılar. Digər tərəfdən Roma respublika

dövrünün (e.ə. 50-927-ci illər)

58

sonlarına yaxın daha fəal işğalçı siyasət apararaq Şərqdə böyük əraziləri

tutmağa çalışırdı. Siseron göstərirdi ki, II Tiqrana köməyə qəlmiş Asiya və

Qafqaz xalqlarının heç də hamısı ondan asılı olmamış, sadəcə olaraq onlar

arasında belə bir rəy formalaşmışdır ki, romalılar bu tayfaların müqəddəs

yerlərini dağıtmaq və zəngin var- dövlətlərini talamaq (Makedoniyalı

İskəndərin yürüşləri kimi) məqsədilə Şərqə yürüş edirlər. Bu qorxu və

həyacan Şərq xalqlarını II Tiqranm ətrafında birləşməyə məcbur edirdi.

Pont erməni ittifaqı Roma imperiyasına qarşı idi. Qohumluq əlaqəsi

üzərində quRilan ittifaq, II Tiqranm eyforiyası, bö}mk imperiya arzularını

həyata keçirmək iddiası, Parfıya tərəfindən qəbul edilməməsi səbəbindən,

xüsusilə də Parfıyaların Fərat çayına çıxaraq Kiçik Asiyada ərazilərini

genişləndirməsi ernıəni çarını narahat edirdi. Sofenadakı ennəni knyazhğını

birləşdirdikdən sonra II Tiqran Kappadokiyada möhkəmlənərək e.ə. 93-92

illərdə Roma ilə qısa müddətli döyüşlər aparır, lakin ağır məğlubİ5^ətlərə

uğrayır. Məğlubiyyət onu parfıyahlarla əlaqəyə girməyə məcbur edirdi.

Əksinə olaraq, e.ə. 92-ci ildə Roma sərkərdəsi Sulla Parfıyahlarla siyasi

yaxınlaşmağa nail olur. Parfiya dövlətinin daxilindəki müharibələrdən

istifadə edən II Tiqran təqribən e.ə. 90-88-ci illərdə hücum edərək vaxtı ilə

çar olmaq üçün verdiyi 70 vadini yenidən Parfıyadan alır. Tiqran

Atropatenanın Albaka vilayətini Van və Urmiya gölləri arasındakı strateji

ərazini də işğal edir. Strabonun məlumatına görə guya Atropatena bundan

sonra II Tiqranm “sədaqətli vassalı” olur və müharibələr zamanı qoşunu ilə

kömək edəcəyini bildirir. Lakin məlumdur ki, onsuz da Atropatena çarı II

Mitridat II Tiqranm qızının əri idi və romalılarla müharibədə öz qohumuna

(qaynatasına) kömək etməyə borclu idi. Atropatenaya və Pont çarlığlarına

arxalanan II Tiqran e.ə.85-ci ildə Parfıyanı məğlub edərək “çarlar çarı”

titulunu qəbul edir. E.ə. 83-cü ildə Suriya və Finikiyanı da fəth edir. II

Tiqranm müvəqqəti qələbələri o dövrün Parfiya və Atropatena kimi iri

dövlətlərinin zəifləməsinin nəticəsi idi.

E.ə. 70-ci ildə II Tiqranm qaynatası Pont çarı VI Mitridat roma

sərkərdəsi Lukull tərəfindən darmadağın edilir. Mitridat II Tiqra- nın yanına

qaçır.

59

E.ə. 69-cu ildə Lukiıll Tiqranakerti mühasirəyə alır. Pulutarxın

məlumatına görə Asiyanın bir çox tayfaları və çarlarının, bəziləri sadəcə

olaraq kömək etmək, istəyirdi bəzilərini isə hədiyyələrlə şirnikləndirməklə

köməyə cəlb edirdilər. Atropatena hökmdarı II Mitridat da II Tiqrana kömək

edirdi. Müharibə II Tiqranın ağır məğlubiyyətilə nəticələnir. O, tutduğu

bütün ərazilərdən imtina etməyə məcbur olur.

II Tiqran vəzij^ətdən çıxmaqdan ötrü Parfıya çarı III Fraatla əlaqəyə

girməyə çalışır. Lakin Roma sərkərdəsi Lukull öz səfirini III Fraatın yanına

göndərərək Parfıyanın neytral qalmasına nail olur.

E.ə. 68-ci və 67-ci illərdə yenidən qüvvələrini səfərbər edən Asiya

dövlətləri Atropatena çarı II Mitridat, həmçinin iberlərin, mardla- rın və

digər tayfaların köməyilə ümumi düşmənə Roma imperiyasının Şərqdəki

yürüşlərinə qarşı uğurlu qələbələr əldə edirlər.

E.ə. 67-ci ildə II Tiqran öz kürəkəni Atropatena çarı II Mitrda- tın

köməyilə Kappadokiyaya hücum edir.

Roma sərkərdəsi Lukkulun uğursuzluğu e.ə. 67-ci ildə onun geriyə

çağrılması ilə nəticələnir.

Lulckullu əvəz etmiş Qney Pompey Roma imperiyasının Asiyadakı

planlarını həyata keçirmək məqsədilə yeni yürüşlərə hazırlaşırdı. Bu ağır

müharibədə bütün Asiya xalqları Roma işğallarına qarşı həmrəylik

göstərərək birləşməyə çalışırdılar. Ona görə də II Tiqran- la romah Pompey

arasındakı yeni döyüş, əvvəlki döyüşlərdə olduğu kimi, Ermənistan - Roma

müharibəsi kimi xarakterizə edilməməlidir. Belə ki, II Tiqran döyüşün

ağırlığını Pont və Atropatena çarlan və döyüşdə iştirak edən digər Asiya

xalqları ilə bərabər bölürdü.

Parfıyahlarla ittifaq bağlamağa nail olan romalılar mövqelərini

gücləndirdilər. Digər tərəfdən II Tiqranın oğlu, gənc Tiqran atasına xəyanət

edərək Parfiyalılar tərəfə keçir və Parfiya çarı III Fraa- tın qızı ilə evlənir.

Parfiyalılar tezliklə Atropatenanı tuturlar.

Pont çarı Mitridatı məğlub edən roma sərkərdəsi Pompey onu təqib

edərkən Ermənistana daxil olur. Çıxılmaz vəziyyətdə qalan II Tiqran

Pompey tərəfindən diqtə edilmiş alçaldıcı sülh bağlayır. Romaya böyük

təzminat verməyə və işğal etdiyi torpaqlardan imtina et

60

məyə məcbur edilən II Tiqran bundan sonra “romalılarm dostu və müttəfiqi”

olmaqla yalnız Ermənistanım çarı olduğunu etiraf edir. Beləliklə qısa

müddət ərzində mövcud olmuş müstəqil Ermənistan II Tiqranm

ölümündən sonra onun oğlu II Artavazd (e.ə. 65- 34-ci illər) tərəfindən

idarə edilirdi. II Artavazd Parfıyalılarla mübarizədə romalılara kömək

etməli idi. E.ə. 34rcü ildə roma sərkərdəsi Antoni Ermənistana daxil olaraq

II Artavazdı həbs edir və Emıə- nistanın işğal olunduğunu bildirir.

Ermənistanın paytaxtı Artaksat isə Roma tərəfindən təyin olunan yeni

hökmdar-çar Artaşes tərəfindən idarə olunmağa başlanılır. II Artavazd isə

Antoni tərəfindən Misirə apanlaraq orada qətlə yetirilir. E.ə. 1-ci ildə Qay

Sezar Ermənistana daxil olaraq ölkəni işğal edib, Atropatena çarı

Ariobarzanı eyni zamanda Ermənistana da çar təyin edir. Atropat sülaləsinin

çoxdankı arzusu yerinə yetirilir. Hər iki çarlıq bir taxt-tac altında

birləşdirilir.

Beləliklə, Ermənistanın dövlət tarixində yalnız II Tiqranm hakimiyyəti

illərində qısa müddətdə müstəqil olan Ermənistan dövləti I918-Cİ ilə

qədər müstəqil dövlət kimi heç vaxt mövcud olmamışdır. Lakin ermənilər

tarixin bəzi illərində Ərəb xilafəti. Səlib yürüşləri dövrlərində (Kilikiya

çarlığı) yalnız daxili muxtariyyətlərini qorumağa çalışmış və buna qismən

nail ola bilmişdilər.

Parfıya və Roma imperiyasının çəkişmə meydanı olan Ermənistana

Parfıya çarı I Valarş (I Vologez) öz qardaşı I Tiridatı təyin edir. Romalılarla

mübarizə şəraitində I Tiridat Roma imperatoru Neron tərəfindən vassal

aslıhğında çar taxtına təyin edilir. Parfıya mənşəli I Tiridat Ermənistanda

Arşakilər sülaləsinin əsasını (b.e.66-428- ci illər) qoyur. I Tiridatm

vəfatından sonra Ermənistan yenidən Roma və Parfıya arasında mübahisə

obyekti olur.

Sasanilər imperiyası yarandıqdan sonra (b.e. 226-651-ci illər)

Ermənistan özünün yeni qüdrətli qonşusunun hakimiyyətini qəbul edir.

Roma imperiyası iki hissəyə bölündükdən sonra (b.e.395-ci il) Ermənistanın

qərb əraziləri Bizansın, şərq əraziləri isə Sasanilərin hakimiyyətinə tabe

olur. Bizansın idarəçiliyində olan rayonlarda hələ vahid Roma imperiyası

dövründə (391-ci il) çar hakimiyyəti ləğv edilir. Sasanilərin hakimiyyətinə

daxil olan hissədə vassalhq möv

61

cud olsa da 428-ci ildə axırıncı Arşaki hakimi taxt-tacdan məhrum edilir və

Ermənistan birbaşa Sasani mərzbanm idarəçiliyinə verilir.

301-ci ildə Ermənistan rəsmi olaraq xristianlığı qəbul edir. Erməni

kilsəsinə katolikos başçılıq edirdi. Ermənilərin birinci katoli- kosıı

Qriqorinin adı ilə emıəni apostol kilsəsinə Qriqorian kilsəsi də deyilir.

Bütün tarix ərzində erməni Qriqorian kilsəsi dövlətdə mühüm təsir gücünə

malik olmuşdur. Ona görə də erməni katoli- kosluğunun təşəkkülünə xüsusi

diqqət vermək lazımdır. III Ümum- dünya xristian kilsə qurultayı 431-ci ilin

iyununda Efes şəhərində (I qurultay 325-ci ildə Nikeyə şəhərində, II

qurultay isə 381-ci il Konstantinopol şəhərində keçirilib) toplanıb belə

qərara gəldi ki, “İsanın simasında bölünməz və bitişməmiş iki mahiyyət -

ilahi və insan birləşib”. 451-ci ildə Xalkedon şəhərində toplanan IV

Ümumkilsə qurultayı “Xristos iki mahiyyətdən və ya təbiətdən do- ğulubsa

0, hər ikisində qalmaqda deyil” düsturuna zidd olduqları üçün monofızitlərə

lənət oxudu. Erməni Qriqorian kilsəsi Xalkedon qurultayının əksinə

olaraq, VI əsrdən etibarən monofizit- lərə qoşuldu. Erməni katolikosları

Ermənistanın dünyəvi feodallarının müstəqil dövlət hakimiyyətlərin qəbul

etmir və həmişə kilsə dövləti əvəz edən qurum kimi öz maraqlarını ifadə

etməyə çalışırdı. Sasani şahlarından öz məqsədləri üçün istifadə etməyə can

atan erməni katolikosLi şah I Xosrov Ənuşirəvanm (531-579-cu illər)

xoşuna gəlmək üçün xristianlığın monofızit cərəyanına üstünlük verir.

Halbuki, yunan pravoslov (sonralar), gürcü pravoslov və qonşu Albaniya

dövləti diofizitlərə və ya Xalkedon qunıltayma üstünlük vermişdilər. Digər

tərəfdən erməni Qriqorian kilsəsi Sasanilərə etdikləri “köməyin” (Bizans

kilsəsindən ayrılmaq) əvəzinə Albaniyanın bütün kilsələrində “sülh”

yaratmaq səlahiyyətləri alırdı. Ennəni kilsəsindən müstəqilliyini qorumaq

cəhdi Albaniya xalkedon İdlsəsinə baha başa gəlirdi. Albaniya 313-cü

ildə çar Urnay- rın dövründə xristianlığı qəbul etmişdir. Erməni

katolikosunun tələbi və yadellilərin köməyi ilə Albaniya cəzalandırdırıhrdı.

Erməni kilsəsi Albaniyam “erməniləşdirmək” cəhdini səylə həyata

keçirməyə çalışırdı. Erməni kilsəsi yeni şəraitə bacarıqla uyğunla

62

şır, siyasi vəziyyətdən asılı olaraq Bizans imperatorlarına, Sasani şahlarına,

Ərəb xəlifələrinə baş əyir, “öz işini” görür, qonşu xalqlara qarşı ədalətsiz

iddialarla çıxış edir və belə siyasəti monqollar, səfəvilər, çar Rusiyası

dövründə də davam etdirirdilər.

Bizans-Sasani müharibələrinin son mərhələsi 603-cü ildə başlayıb və

628-ci ildə Bizansın qələbəsilə nəticələnib. Bizans hökmdarı II İrakh

Mədain şəhərini tutaraq şah Xosrov Pərvizi edam edir. 629-cu il sülh

müqaviləsinə görə Ermənistan, əsasən, Bizansın hakimiyyətinə verilir.

İberiya müstəqil dövlət, Albaniya isə Sasanilərdən asılı olan dövlət kimi

təsdiq edilirdi.

642-ci ildə Ərəb Xilafəti qoşunları İrana daxil olaraq öz

hakimiyyətlərini yaymağa başladılar. Artıq Cənubi Qafqaz Ərəb Xilafəti və

Bizans arasında mübarizə meydanı idi. Bizans imperatoru II Yustinian və

xəlifə Əbdülməlik arasında 685-ci ildə bağlanmış sazişə görə Gürcüstan,

Albaniya və Ermənistandan yığılan vergilər iki dövlət arasında bölünürdü.

693-cü ildə Xilafət qoşunları Bizansı Ermənistandan əl çəkməyə

məcbur etdilər.

Ərəb Xilafəti Ermənistanı Azərbaycanla birlikdə dördüncü əmirliyə

daxil etmişdi. İlk dövrlərdə vilayətlərə bölünən canişinlik (əmirlik) xəlifə

tərəfindən təyin olunan vali tərəfindən idarə edilirdi. Sonralar erməni

mənşəli Hamazasp Mamikonyan (656-661-ci illər) ilk vali təyin olunmuşdu.

VII əsrin sonlarında Ərəb qoşunlan yenidən Cənubi Qafqazı işğal etdi.

Qafqazın ərazi-inzibati bölgüsündə dəyişiklik edən ərəblər Kartli, Albaniya

və Ermənistanı bir əmirlikdə “Əmıənİ3^ə”də birləşdirir.

Ərəb xilafətinə qarşı 703-cü, 748-750-ci və 774-775-ci illərdə erməni

üsyanları baş vermişdi. Üsyana Mamikonyanlar və Baqrati- lər sülaləsindən

olan nahararlar Artavazd Mamikonyan və Smbat Baqrati başçılıq edirdi.

IX əsrin sonlarında Cənubi Qafqazda mövqeyləri zəifləyən Xilafət yeni

feodal dövlətlərinin yaranması ilə barışmalı olurdu. Ermənistanın idarəsi

Baqratilər sülaləsindən olan Aşota həvalə edilir. Bu dövrdə Ermənistanda

yanmmüstəqil knyazlıqlar və çarlıqlar yaranırdı. Lakin yaranmış qurumlar

mölıkəm olmadıqlarına görə tezliklə

63

bir neçə hissəyə bölünürdülər. Baqrati I Qaqikin (989-1020-ci illər)

dövründə Ani şəhəri daha yüksək inkişaf səviyyəsinə çatır. I Qaqikin

ölümündən sonra onun oğlanlan İoahan-Smbat və IV Aşot arasında

hakimiyyət ıığmnda mübarizə Baqratilər sülaləsini zəiflətdi.

XI əsrin I yarısında Bizans yenidən Ermənistanı işğal edərək

yarımmüstəqil knyazhqlara son qoyur. XI əsrin ortalarından başlayan

Səlcuq hücumları əsrin 70-80-cı illərində Ermənistanın tamamilə işğalı ilə

başa çatdı. XII əsrin II yarısında zəifləyən Səlcuq imperiyasına qarşı

Zaxariya və İvan Dolqoruki qardaşları mübarizəyə qoşuldular. 1174-cü ildə

gürcü çarlığının köməyilə Ani şəhəri azad edilir. Gürcüstan çariçası Tamara

azad edilmiş ərazidə Dolqoruki qardaşlarının Gürcüstandan vassal

asılılığında olan hakimiyyətinin yaradılmasına kömək edir. Ermənistanın

digər ərazilərində isə Səlcuq hakimiyyəti qalmaqda idi.

XIII əsrin I yarısında Ennənistan monqollar və Elxanilər dövləti

tərəfindən tamamilə işğal olunur.

Ermənilər Assuriya mənbələrində adı çəkilən Kilikiya (Hett və

Əlləməni şahlıqların tərkibində olub) ərazisində, səlib-xaç yürüşlərində

tranzit rolunu oynayan və Qərbi Avropanın xristian dövlətlərindən asılı olan

oyuncaq qurum yaratmışdılar.

Hələ, 1079-cu ildə Baqrati II Qaqik Bizanshlar tərəfindən taxtdan

salınmış və qətlə yetirilmişdi. Onun qohumu və həmfikirlərindən olan

Ruben Bizansdan qisas almaq qərarına gəlir. Ruben kiçik bir qrupdan olan

silahdaşlarının köməyi ilə Kilikiyadakı Bizans qalalarından birini zəbt

edir. Bizanslıların bütün cəhdlərinə baxmayaraq, Rubeni (1080-1098)

qaladan çıxarmaq mümkün olmadı. Beləliklə, Rubenin zəbt etdiyi qəsr və

onun ətrafındakı ərazilərdə xaç yürüşündə səlibçilərin böyük dayağı olan və

Qərbi Avropadan xüsusilə “Alman millətinin müqəddəs Roma imreriyası”

adlanan Almaniya imperiyasından vassal asılılığında olan Kilikiya çarlığı

(türcə küləkli mənasını verir) (1080-1375) yaranır. Kiçik bir feodal qəsrini

ələ keçirmiş Rubenin və onun sələflərinin möhkəmlənməsi, heç də. Bizans

kimi qüdrətli dövlət tərəfindən zəiflik kimi qiymətləndirmək düzgün

olmazdı. Belə ki, Rubenilə-

64

rin yarandığı dövrdə əlverişli xarici siyasi vəziyyətin yaranması,

Fələstindəki müqəddəs yerlərin müsəlman hakimiyyətindən azad etmək adı

altında katolik kilsəsinin təşəbbüsü və bu yürüşün Kili- kiya ərazisindən

keçməsi ermənilərin mövqeyinin möhkəmlənməsinə səbəb olurdu. Digər

tərəfdən ermənilər və katolik kilsəsi ümumi düşmənə Bizansa (həm də

pravoslav Bizansa) qarşı birləşirdilər. XI əsrin sonlarında Səlcuq türklərinin

Qüdsü tutması yürüş üçün bəhanə oldu və “Həzrəti İsanın qəbrini” azad

etmək qarşıya məqsəd kimi qoyuldu. 1095-ci ildə Klermon şəhərində papa

II Ur- ban tərəfindən elan olunmuş birinci səlib yürüşündə 100 min nəfər

katolik iştirak etdi və bu yürüş 1099-cu ildə Qüdsün tutulması və Qüds

krallığının yaranması ilə nəticələndi. 200 il ərzində təxminən 8 böyük və

çoxsaylı kiçik səlib yürüşləri (1096-1270) olmuşdu.

Kilikiya çarlığının xaç yürüşü iştirakçılarına kömək etməsi öz

növbəsində kiçik erməni Kilikiya dövlətini möhkəmləndirir və ona

himəyadarhq edilməsi ilə nəticələnirdi. Rubenin oğlu Konstantin dövlətin

ərazisini tədricən genişləndirməyə nail ola bilmişdi. Artıq Rubenilər də xaç

yürüşlərinin bilavasitə iştirakçısına çevrilirdilər. Konstantin Qərbi Avropa

səlibçilərindən baron titulu da aldı. Tarixin bir çox mərhələlərində olduğu

kimi ermənilər yenə də titullu xaç yürüşü iştirakçıları ilə nikah qurmaqla

Qərbi Avropa ölkələri ilə qohumluq münasibətləri yaradırdılar.

Kilikiyadakı erməni qadınlarla nikaha girən titullu Avropalıların isə Fransa

kralı VII Lü- dovik, Almaniya kralı III Konrad, yenə də Almaniya

imperatoru I Fridrix Barbarossa, İngiltərə kralı Aslanürəkli Ricard və digər

bö- }mk knyazlar, baronlar, yepiskoplar və saysız-hesabsız cəngavərlb- rin

olması isə heç şübhə doğurmur. Beləliklə, Avropalıları razı salan ermənilər

qanunsuz olaraq tutduqları Bizans torpaqlarında möhkəmlənərək

qonşularına qarşı ərazi iddiaları ilə çıxış edirdilər. Bizansın siyasi və hərbi

mövqeyinin zəifləməsindən istifadə edən Kilikiya dövləti öz mövqeyini

gücləndinuəyə çalışırdı. Qonşu ərazilərdəki xırda torpaq sahibliklərini

özünə birləşdirən Kilikiya çarları Bizans imperatorlarından

Rubenilərin torpaq mülkü sahibi olmasınının tanınmasına çalışırdılar.

65

Kilikiya erməniləri üçüncü səlib yürüşündə xüsusilə fəallıq gös-

tənnişdilər. Misir məmlükü Səlahəddin Əyyubunin 1187-ci ildə Qüdsü

tutması ilə üçüncü səlib yürüşü (1189-1191) başladı. Səlib yürüşündə

Alman imperatom I Fridrix Barbarossa Tavr dağlarından keçərkən

qoşunu ilə birlikdə azmış və Kilikiya ermənilərinin çarı II Levonun göstərişi

ilə onlara kömək edilmişdir. Əvəzində I Fridrix (1152-1190) ermənilərin çar

hakimiyyətinə layiq olduğunu bildirmiş və sonralar bu öz nəticəsini

vermişdir. II Levon I Fridrixin sələfi VI Henrixə və papa III İnnokentiyə

müraciət edərək onun hakimiyyətini tanımağı xahiş edir. Alman imperatom

və Roma papası II Levonun xahişini qəbul edərək Kilikiya hakimiyyətini

tanıyırlar.

Avropa ölkələrindən dəstək alan II Levon ərazilərini genişlən- dimıəklə

yanaşı sənətkarlığın və ticarətin inkişafına da diqqət yetirirdi. Kilikiyanın

paytaxtı Tars, sonralar isə Sis şəhərləri olmuşdur.

II Levonun kişi varisi olmadığına görə Rubenilərin qadın xətti üzrə

qohumları arasında hakimiyyət uğrunda mübarizə başlayır. Gərgin

mübarizədə Hetumilər sülaləsinin nümayəndəsi qalib gələrək hakimiyyəti

mənimsəyir. I Hetumun dövründə (1226-1270) Kilikiaya çarlığında daxili

və xarici vəziyyət gərginləşir. 1204-cü ildə Konstantinopolun tutulması ilə

nəticələnən dördüncü səlib yürüşləri zamanı yaradılmış Latın imperiyası

1261-ci ildə süqut edir. 1270-ci ildə səkkizinci Səlib yürüşü Avropalıların

tam məğlubiyyəti ilə nəticələnir. Yenidən bərpa edilmiş Bizans

(1261-1453) əvvəlki qüdrətinə çata bilmədi. Xaçlılara arxalanan Kilikiya

erməni dövlətində sülalə daxili çəkişmələr daha da güclənirdi.

Kilikiya çarlığı VI Levonun (1365-1375) dövründə tamailə tənəzzül

edir. Kilikiyaya hücum etmiş Misir məmlükləri ölkəni tamamilə

dağıdır və beləlikə, çarlıq süqut edir.

XIV əsrin sonlarında Qızıl Orda xanı Toxtamış, sonra Əmir Teymur

(1370-1405) bütün Cənubi Qafqazı, o cümlədən müasir Ermənistan

ərazisini işğal edir. Teymurun vəfatından sonra Qaraqoyunlu və

Ağqoyunlu, daha sonra isə Azərbaycan Səfəvilər dövləti bu ərazilərdə

hökmranlıq edirdilər. XIV-XV əsrlərdə Ararat vilayətinin və müsəlmanlar

tərəfindən salınmış İrəvan şəhərinin əhəmiy

66

yəti artır. 1441-ci ildən erməni katolikoslıığu Eçmiədzinə (“üç məscidə”)

köçürülür.

Rusiya imperatoru I Pyotr (1682-1725) ermənilərə Cənubi Qafqazda

öz strateji müttəfiqi kimi baxırdı. Bir xristian dövləti olmaqla ermənilər

Rusiyanın Qafqazdakı maraqlarının təmin edilməsində əsas alət, müttəfiq

“forspost” (dayaq məntəqəsi) idilər. İsra- el Ori Rusiyaya gedərək I Pyotra

müraciət etmiş və dövlət qurumu olmayan erməniləri öz himayəsinə

götürməyi xahiş etmişdi. Rusiya imperiyası çoxdan arzuladığı, Qafqaz və

Şərq siyasətinə rəvac verə biləcək bu çağrışı həvəslə qəbul edir. Hətta İ.Ori

hərbi xidmətə götürülür və I Pyotr tərəfindən Qafqazda erməni dövləti

yaratmaq ümidilə İrana göndərilir. O, yolda ikən Həştərxan şəhərində ölür.

1761-ci ildə daha bir erməni İosif Emin Rusiya imperiyasına müraciət

edərək Ermənistan dövlətinin yaradılmasını xahiş edir. Hindistandakı

erməni koloniyaları da bu ideyanı müdafiə edirdilər.

XVIII əsrin sonlarında II Yekaterina Potyomkinin komandanlığı ilə

Qafqaza qoşun göndərərək ermənilərə daha bir uğursuz kömək etməyə

çalışır. Yalnız XIX əsrin I yarısında Rusiya təbəəliyinə keçmiş və ya zorla

birləşdirilmiş Azərbaycan xanlıqlarının tərkibində Ermənistan əraziləri

Rusiyaya ilhaq edilir və gələcək Ermənistanın yaradılması üçün əlverişli

şərait yaranır. İran və Türkiyə ərazisində minlərlə erməni ailələri

Azərbaycana, Yuxarı Qarabağ ərazisinə köçürülür. İrəvan xanlığı

ərazisində eyni siyasət davam etdirilir.

ICTİMAİ QURULUŞ

II Tiqran dövrü istisna olmaqla, bu və ya digər böyük dövlətlərin

vassalhqlarma və ya sadəcə inzibati-ərazi vahidlərinə daxil olmuş

Ermənistanın ictimai, o cümlədən müstəqil dövlət quruluşundan bəhs etmək

olmayan haqqında danışmaqla müqayisə etməyə oxşasa da, hər halda

süzerenlik münasibətləri daxilində ermənilərin ictimai quruluşunu

öyrənmək zərurəti yaranır. Quldarlıq dövründə istehsal

67

vasitələrinə münasibətlərindən asılı olaraq əhali hakim quldar və qullardan

(mşak) ibarət olan iki sinifə bölünürdü. Əhalinin azad təbəqəsini icmaçı

kəndlilər, sənətkarlar və tacirlər təşkil edirdi. Digər Şərq ölkələrində olduğu

kimi, quldarlıq münasibətləri klassik formaya 3äiksəlməmiş, patriarxal, ev

köləliyi səviyyəsində olmuşdur.

Quldarlıq dövrü üçün xarakterik olan torpaq mülkiyyətinin üç forması:

dövlət (çar), xüsusi (məbədlərin, hərbçi və məmurların) və kollektiv (kənd

icmalarının torpaq mülkləri) mülkiyyəti üstünlük təşkil edirdi.

Kənd icmaları quldarlıq ictimai münasibətlərinin daha da inkişaf

etməsinə əngəl törədirdi. Şəx əsən azad kəndlilərdən ibarət olan kənd

icması, müəyyən ərazi daxilində kollektiv mülkij^ət hüququna malik

olmaqla fərdlərin elliklə bir-birinə zəmanətlə bağlanmasına əsaslanırdı.

Kənd kollektivi torpaqdan, sudan, yollardan, körpülərdən və s. istifadəyə

görə çarın xeyrinə pul, natural, hərbi və s. mükəlləfiyyətlər icra etməli idilər.

Kəndlərə komarxlar (yunanca ağsaqqal) adlanan ağsaqqallar başçılıq edirdi.

Feodalizm dövründə olduğu kimi cəmiyyət hakim feodallardan və

feodaldan asılı kəndlilərdən ibarət idi. İlk erməni feodallarını kənd

ağsaqqallarından ibarət olan komarxlar təşkil edirdi. Hər bir nəslin

ağsaqqalan hesab olunan terlər həm icma üzvlərinin torpaqlarını zəbt

etməyə başlayır və tədricən icma üzvlərini özlərindən asılı vəziyyətə

salırdılar.

Arşakilər sülaləsi dövründə feodallaşma prosesi daha da sürətlənir.

Onlar hərbi və məmurluq xidməti əvəzinə aristokratiyanı torpaq sahibliyi ilə

mükafatlandırırdılar. Nəsli aristokratiyanın nümayəndələri olan terlər və ya

sonralar nahararlar adlanan iri feodalların mövqeyləri daha da

möhkəmlənirdi. Nahararlar irsi knyazlıq hüququ əldə etməklə asılı

kəndlilərə, feodal qəsrinə, qoşuna və bayrağa malik idilər. Onların geniş

immunitet (üstünlük) hüquqlarına idarəçiliyin müxtəlif sahələri, o cümlədən

əhalidən vergi toplamaq və məhkəmə hakimiyyətini həyata keçirmək də aid

edilirdi. Nahararlarm çarlardan vassal asılılığı çox zaman nominal xarakter

daşıyırdı.

68

Erkən feodalizm dövründə nahararlar arasında sərhəd rayonlarının eyni

zamanda hakimləri olan “bdeşxilər” fərqlənirdilər. Digər nahararlar “ali” və

“kiçik” nahararlar qrupunda birləşirdilər.

Nahararlar və terlərlə yanaşı iri feodallar zümrəsinə terlərin kiçik

övladları olan sepuxilər də daxil idilər. Əvvəllər terlər öz torpaq mülklərini

yalnız böyük oğula varislik hüququnda verirdilər. Zaman keçdikcə belə bir

ənənə yaranırdı ki, mirasın müəyyən hissəsindən sepuxların kiçik

oğullarına da pay ayrılırdı. Sepuxlara çatan miras xüsusi sepux hüququ

əsasında, naharar hüququndan fərqli olaraq tənzimlənirdi. Sepuxlar iri

feodallardan vassal asılılığında idilər.

Feodal silkinin yuxarı təbəqəsini vergilərdən azad edilən, torpaq

üzərində sahiblik hüququna malik olan, çar və ya nahararlarm süvarisində

xidmət edən azatlar təşkil edirdi. Azatlar xidmət əvəzinə feod payı alırdılar.

Nahararlar və digər feodallar asılı kəndlilər olan şinakanları müxtəlif

vergi və mükəllifıyyətlər icra etməyə məcbur edərək onları istismar

edirdilər.

İnkişaf etmiş feodalizm dövründə iri feodallar olan işxanların

(knyazların) rolu artır. Klikiyadakı erməni feodallarından paroniar (baron

sözündədir) və cəngavərlər fərqləndirilirdilər.

Ermənistanda əhalinin ən imtiyazlı təbəqəsinə daxil olan ruhanilər

xüsusi mövqeyə malik idilər. Erməni kilsəsinin başçısı katoli- kos və digər

iri monastrlann yepiskop və arxiyepiskopları iri torpaq sahibləri olmaqla

nahararlardan heç də geri qalmırdılar. Ruhanilərin aşağı təbəqəsinə daxil

olan keşişlər vergilərdən azad olmaqla yanaşı, icma torpaqlarından pay

torpağı da alırdılar. Onlar öz hüququ vəziyyətlərinə görə orta və aşağı

təbəqəli azatlara bərabər idilər.

Erməni nahararlarından və ruhanilərindən asılı olan əhali qrupunun

böyük hissəsini kəndlilər təşkil edirdi. Əsasən icma üzvü olan kəndlilər ağa

torpaqlarını əkib-becərir və çoxsaylı vergi və mükəlləfiyyətlər yerinə

yetirirdilər. Erkən feodalizm dövründə şəxsən azad kəndli təbəqəsi olan

şinakanlar üstünlük təşkil edirdi. Onlar torpaq vergisi ilə yanaşı dövlətin,

feodalın və kilsənin xeyrinə çoxsaylı vergi və mükəlləfiyyətlər verirdilər.

Torpaq icmanın ümumi

69

mülkiyyəti olduğundan şinakanlar müəyyən olunmuş torpaqdan istifadə edə

bilərdilər.

Tamamilə müflüsləşən kəndlilər icma üzvlüyündən çıxaraq icarəçi

muzdlu kəndlilərə çevrilərək torpaq sahiblərindən asılı olurdular. Əvvəllər

icarəçi muzdlu kəndlilər sərbəst olaraq bir yerdən digər yerə keçə bilirdilər.

V əsrin sonu, VI əsrin əvvəllərindən onlar sahibkar təsərrüfatına təhkim

edilərək bir təsərrüfatdan digərinə keçmək hüququndan məhrum edilirdilər.

Feodaldan asılı kəndlilər qrupu siyahıya alınmış kəndlilər hesabına

artırılırdı. Onlar da torpağa təhkim olunaraq öz əmlaklarından və bir yerdən

digər yerə sərbəst keçmək hüququndan məhrum edilirdilər.

Dövlətə və kilsəyə məxsus olan kəndli kateqoriyası da mövcud idi.

Kilsə kəndliləri dövlət vergilərindən azad edilərək kilsə və monastırların

xeyrinə işləyirdilər.

Şəhər əhalisi anazat və ya ramik adlanmaqla əsasən sənətkarlar və

tacirlərdən ibarət idilər. İri tacirlər və sələmçilər bir sıra güzəşt və

imtiyazlara malik olmuşdular. Sənətkarlar və xırda tacirlər vergi ödəyir və

çoxsaylı mükəlləfiyyətlər icra edirdilər.

DÖVLƏT QURULUŞU

II Tiqranın dövründə dövlət idarəçilik forması özündə despotik

əlamətləri birləşdirən monarxiya olmuşdur. Monarxm qanunverici,

icraedici və məhkəmə hakimiyyəti mövcud olmuşdur. Qeyri- məhdud

hakimiyyətə malik olan çar bütün təbəələrin, o cümlədən dövlət

məmurlarının həyatı və əmlakı üzərində sərəncam vermək hüququna malik

idi. Çarın şəxsiyyəti müqəddəsləşdirilirdi. Çar hakimiyyəti irsi xarkter

daşıyırdı.

II Tiqran dövründə Dövlət Şurası kimi “Çar dostları Şurası” fəaliyyət

göstərirdi. Dövlət idarəçiliyinin müxtəlif sahələri üzrə ali vəzifələr mövcud

olmuşdur ki, onlar da varisliklə bir neçə əyan nəslindən olanlar

cəmləşmişdi. Onlardan hazarapet daxili işlər, əkinçilik və maliyyə işlərinə

baxan vəzifəli şəxs; hərbi idarəçilik

70

və orduya komandanlıq edən sparapet; dövlət torpaqları, çar sarayı və

xəzinə işlərinə baxan mardapet; ali kahin karmapet; çarın şəxsi mühafizə

dəstəsinin rəisi mahxaz və s. qeyd olunmalıdır. II Tiqran dövründə yerli

idarəçilik iri vilayət hakimləri olan kusakal- lar, kohmnakallar və

sahmanakallar tərəfindən həyata keçirilirdi. Sərhəd rayonlarına bdeşxilər

başçılıq edirdi.

II Tiqran dövründən sonra uzun əsrlər dövləti olmayan Ermənistan daxil

olduğu dövlətlərin idarəçilik sisteminə əsaslanırdı. Kiliki- yadakı erməni

dövləti isə dövlətçilik ənənələri olmadığına görə, Avropa ölkələrinin dövlət

quruluşunu təkrar edirdi. Kilikiya dövlətinə çar başçılıq edirdi. Mühüm

dövlət məsələlərinə feodal kuriya- sından təşkil olunmuş Dövlət Şurasında

baxılırdı. Çardan sonra dövlətdə ikinci şəxs şahzadələrin tərbiyə və təlimi

ilə məşğul olan payi (Səfəvilərdə tərbiyəçi müəllim-lələ) böyük rol

oynayırdı. Payi vəzifəsini tutan şəxs çar səfərlərdə, yürüşlərdə olduqda və

ya vəfat etmiş çarın varisi az yaşlı olduqda, onun vəzifəsini müvəqqəti icra

edirdi. Çar sarayında əsas idarəçilik sahələri Avropa ölkələri ilə analogiya

təşkil edirdi. Hətta bu vəzifələrin adları da Avropadan götürülmüşdü. Bu

vəzifələrdən kansler daha əhəmiyyətli idi. O, çarın fərman və

sərəncamlarını hazırlayıb qeydiyyata alır, xarici ölkələrlə yazışmalar aparır,

dövlət arxivini təşkil edirdi. Süvari qoşunların baş komandanı konnetabi

(qundstabi) adlanırdı. Çar sarayını idarə edən seneşal (senecal) da mühüm

vəzifələrdən idi. Maliyyə idarəsinə proksimos başçılıq edirdi. Onun

tabeçiliyində çox saylı vergi toplayanlar, gömrük işçiləri olmuşdur.

İri şəhərlərdə tacir və sənətkarlar gildiya və sexlərdə birləşirdilər.

Ermənilərin peşəkar sənətkar birlikləri amkarstvo adlanırdı. Onlar öz

aralarından ağsaqqallar seçirdilər. Ağsaqqal sənətkarlar sex üzvlərini

mühakimə etmək hüququna malik idilər.

Məhkəmə orqanları. Ermənilərdə dövlət, kilsə və votçina (malikanə)

məhkəmələri fəaliyyət göstərmişdi. Dövlət məhkəmə orqanlarına ali çar

məhkəməsi və “knyazlar knyazı” məhkəməsi aid edilirdi. Onların

səlahiyyətinə knyaz və zadəganlara aid mülki və cinayət işlərini araşdırmaq

daxil idi. Yerlərdə məhkəmə haki

71

miyyətini knyaz və şəhər məhkəmələri həyata keçirirdi. Ali nıha- ni

məhkəməsi instansiyası kimi erməni katolikos məhkəməsi çıxış edirdi.

Katolikos məhkəməsi yepiskoplarla birlikdə kilsə, din və s. əleyhinə olan

cinayətlərə baxır, həmçinin ailə-nikah münasibətləri ilə bağlı məsələləri

araşdırırdı.

HÜQUQUN ƏSAS CƏHƏTLƏRİ

Hüququn mənbələri. Ermənistanda hüququn əsas mənbəyi həm

quldarlıq, həm də erkən feodalizm dövründəki adətlər olmuşdur. Ernıəni

katolik kilsəsinin qərarları və kanon hüququ Ermənistan cəmiyyətində

mühüm əhəmiyyət kəsb etmişdir. VIII əsrdə Odznets “Erməni kanonları

kitabı” (“Kanonqirk”) tərtib edir. Odznetsin “Kanonqirk”i XX əsrə qədər

ermənilərin istifadə etdikləri əsas hüquq mənbəyi olmuşdur.

Kilikiya erməniləri 1265-ci ildən başlayaraq Smbat Sparapetin

(Qundstabi) hazırladığı “Qanunnamə”dən hüquq.mənbəyi kimi istifadə

edirdilər. Ernıəni hüquqşünası Smbat Sasanilərdə süvari qoşunların baş

komandanı olan sparapet və Avropa ölkələrində konne- tabl sözünün

ennəniləşdirilmiş Qondstabi təxəllüsünü qəbul etməsinin özü də maraq

doğuaır. Smbatın “Qanunnaməsi” 100 ildən artıq bir müddətdə Kilikiyada

istifadə edilmişdi. “Qanunnamə” dövlət (çar və knyaz), kanon və mülki

qanunvericilik normalanm özündə birləşdirirdi. Dünyəvi və dini qanunlar

bir-birindən fərqləndirilirdi. Smbatın “Qanunnaməsi” mənbə kimi Bizans

qanunvericiliklərinə, erməni kilsə qanunlanna, müsəlman hüquq

normalarına. Albaniyalı Mixtar Qoş “Qanunnamə”sinə və erməni adət

hüququna əsaslanırdı.

Maraqlıdır ki, ermənilər Albaniyalı Mixtar Qoşun Qanunnaməsi- nin

əvvəlinə “hayos” sözünü əlavə etməklə erməni Qanunnaməsi “Hayos

Datastanqirk” kimi təqdim edirlər. Belə bir sual yaranır ki, əgər doğnıdan

da Mixtar Qoş qanunnaməsi erməni qanunnaməsi- dirsə, 1184-cü ildə tərtib

olunmuş alban Qanunnaməsində cəmi 81 il sonra yeni erməni qanunnaməsi

hazırlanması zərurəti olmuşdur

72

mu? Mixtar Qoşun digər əsərinin də “Alban səlnaməsi” (erməni səlnaməsi

yox!) adlandırması həqiqətən onun Albaniya və Arranın xristian əhalisi

üçün hazırlandığını bir daha təsdiq edir. Artıq 1080- ci ildən mövcud olan və

kifayət qədər güclü hakimiyyəti olan Kili- kiyada niyə erməni Qanunnaməsi

hazırlanmır və ya Kilikiyada təhsilini davam etdirmiş Mixtar Qoş

kilikiyalılara qanunnamə hazırlamağa niyə kömək etməyib Albaniyada bu

missiyanı yerinə yetirir? Mixtar Qoş qanumaaməsinin ədalətlə icra olunması

üçün erməni knyazlarına deyil, “knyazlar knyazı” mömin Həsən oğlu

Vaxtanqa müraciət edir? Qoş gələcəkdə müstəqil Alban dövlətinin

olmasını arzu edir və buna ümidini bildirir. Əgər ermənilərin göstərdiyi kimi

Qanunnamə “Hayosqrik” (erməni qanunnaməsi) olmuşdursa, həmin dövrdə

(1184) 100 ildən artıq müddətdə Kilikiyada erməni dövləti, Ermənistan

ərazilərində Leri, Suti, Vanand erməni knyazları mövcud idi və həmin

qanunnaməni yarımmüstəqil erməni qurumlarında hazırlamaq daha əlverişli

idi. Çünki həmin dövrdə albanların bir qisminin islamı qəbul etməsi, digər

qisminin isə xristian olaraq qaıması. Alban dövlətinin mövcudluğuna son

qoyulması isə tarixi gerçəklikdir. Digər tərəfdən Qoş Qanunnaməsi yazıldığı

dövrdəki hökmdarların və nüfuzlu knyazların adlarını Alban Xaçın

diyarında Həsən oğlu Vaxtanqm, Kilikiyada Rubenilərin, Gürcüstanda

Georginin (Tamaranın atası), Ermənistanda Qriqorinin patri- arxlıq etdiyini

göstərsə də, Səlcuqlara qarşı mübarizə aparan nüfuzlu erməni tayfalanndan

olan Zaxariya və İvan Dolqorukilərin adlarını çəkmir. Mixtar Qoş

qanunnaməsinin erməni (qrabar) dilində tərtib edilməsini dəlil kimi

gətirməyin də, heç bir əsası yoxdur. Və ya qədim və orta əsrlərdə bütün

Qafqazda və bütövlükdə Şərq ölkələrində ərəb və farsca yazılmış minlərlə

elmi əsərlərin hamısının ərəb və fars xalqlarına mənsub olmasını demək də

heç bir məntiqə sığmır. O ki, qaldı Mixtar Qoş qanunnaməsinin erməni

məskunlarında (Polşada, Gürcüstanda, Kilikiyada və s.) istifadə olunmasına,

burada adət hüququ, xristian xalqlarının hüquq normalarından, heç

şübhəsiz ki, Roma hüququndan, müsəlman hüquq normalarından,

yəhudi Musa qanunları olan Talmud və İndidən,

73

ümumdünya kilsə qanunlarından, Alban kilsə kanonlarından və

erməni kilsə məclislərinin kanonlarından istifadə edilərək kifayət qədər

mükəmməl Qanunnamə olmasi ilə izah olunmalıdır.

Ermənistan hüququnun mənbələrinə ennəni çarları tərəfindən iri

dünyəvi və dini feodallar, həmçinin tacirlərə dair imzaladığı imtiyaz

fərmanları da daxildir.

Mülkiyyət hüququ. Mülki hüquq torpaq üzərində feodal mülkiyyətini

təsdiq edərək qanunlarla onu qomyurdu. Torpaq üzərində mülkiyyət hüququ

çara, dünyəvi feodallara, müstəsna hallarda isə tacirlərə məxsus idi. Torpaq

mülkiyyəti irsi (“hayreniek”), bağışlanmış, şərti sahiblik

(“parqevankan”) və öz pulu ilə alınmış formalarda mövcud olmuşdur. Çar

hakimiyyəti şərti torpaq mülkiyyətini inkişaf etdirərək öz mövqelərini

möhkəmləndinnəyə çalışırdı. Zaman keçdikcə şərti torpaq mülkiyyəti

atadan oğula çatmaqla irsi mülkiyyətə çevrilirdi.

Çar və onun sülaləsi iri torpaq mülkiyyətçiləri idilər. Çar sahibliyi

(“vostan”) ən varlı torpaq və şəhərləri özündə birləşdirirdi. Çann vassalları

sayılan işxanlar votçina torpaq mülkiyyəti hüququnu möhkəmləndirərək

kəndlər salmaq və möhkəmləndirilmiş qəsrlər tiknıəyə üstünlük verirdilər.

Onlar votçina mülkiyyətindən sərbəst istifadə etmək, onu vərəsəliyə

vermək, satmaq, bağışlamaq, girov qoymaq hüququna malik idilər. Lakin

sülaləyə məxsus votçinanın həmin nəslin daxilində özgəninkiləşdirmək

olardı. Kasıblıq səbəbindən satılan votçina qohumlar tərəfindən 7 il ərzində

alınmalı idi. Xəyanət və digər çar əleyhinə olan cinayətlərə görə feodalın

oğlanları və ya qardaşlan votçina mülkiyyətinə varislik hüququndan

məhrum edilmirdilər.

Ali ruhani təbəqəsi və monastırlara məxsus iri torpaq mülkiyyəti

mövcud olmuşdur. Katolikosun özü böyük mülkiyyətçi idi. Kilsə

torpaqlarını özgəninkiləşdirmək və bölmək qadağan edilirdi.

Öhdəlik hüququnda alqı-satqı, borc, kirayə, ssuda və s.

müqavilələrdən geniş istifadə edilirdi. Daşmar və daşınmaz əmlak

fərqləndirilirdi. Daşınmaz əmlaka dair müqavilə yazılı halda xüsusi qaydaya

müvafiq olaraq bağlanılırdı. Smbat Sparapetin Qanunna- məsində ticarət

münasibətlərini tənzimləyən qaydalar təsbit olunmuşdu. Qanunnamədə

torpaq, malqara, dəyirman, üzümlüklər və s.

74

alqı-satqısı tənzimlənirdi. Alqı-satqı müqaviləsi tərəflərin razılığı ilə şifahi

və ya yazılı bağlanırdı. Şahidlərin iştirakı tələb olunurdu. Ümumi nəslə

məxsus əmlak və ya onun müəyyən hissəsi satılarkən ailə başçısı

övladlarının və ya varislik hüququ olan qardaşlarının razılığını almalı idi.

Oğurlanmış əşyaların və ya əmlakların, həmçinin görünməyən qüsurları

olan, lakin bu barədə alıcıya məlumat verilməyən əşyaların alqı-satqısı

qadağan edilirdi və satılmış belə məmulatların riski satıcının üzərinə

düşürdü.

Borc müqaviləsi geniş yayılmış müqavilələrdən idi. Müqavilənin təmin

edilməsində girovdan istifadə edilirdi. Girov kimi malikanə, ev, bağ, qızıl,

qiymətli əşyalar və s. istifadə olunurdu.

Hüquq pozuntularndan yaranan öhdəliklər də mövcud idi. Cinayət

təqibi ilə nəticələnən hüquq pozuntuları (“deliktlər”) biçənək yerlərinin

korlanması, meyvə və bağların kəsilməsi, özgə təsərrüfatına aid yerləri suya

basmaq, başqasının mal-qarasını tələf etmək və s. kimi təsbit edilirdi.

Ailə-nikah hüququ kanon hüququna əsaslanmaqla dünyəvi qanunlarda

da təsbit olunurdu. Erməni ailəsi patriarxal olmaqla atanın hökmranlığına

əsaslanırdı. Oğlan evi nişan hədiyyəsi verməyə borclu idi. Xristian

olmayanlarla, az yaşlılarla, sağalmaz xəstəliyi olanlarla, yaxın qohumlarla

nikaha daxil olmaq qadağan edilirdi. Gəlinin gətirdiyi cehiz kişinin

sərəncamında olmaqla onun vəfatından sonra uşaqlara çatırdı. Ərin vəfat

etməsi və ya onun təşəbbüsü ilə nikahın pozulmasına görə cehiz geri

alınırdı. Nikah müqaviləsi bir nəfər ruhaninin və iki və ya üç nəfər şahidin

iştirakı ilə bağlanılırdı. Hər iki tərəfin zina etməsi, xristian dinindən imtina

etməsi, sonsuzluq və xəstəliyə tutulması, boşanma üçün əsas sayılırdı.

Arvad başqa, özgə yerdə gecələdikdə, əyləncəli məclislərə qatıldıqda,

müəyyən müddətdə evdən çıxıb getdiyi halda kişinin boşanmaq hüququ var

idi. Ərin cinsi taqətsizliyi, əri tərəfindən arvadın döyülməsi, kişinin

uşaqbazlıq etməsi, heyvanlarla cinsi əlaqəyə girməsi, sehrbazlıq və

cadugərlik etməsi, oğru və pozğun qadmlan evə gətirməsi və yeddi il

müddətində arvadı tərk etməsinə görə erməni qadınının boşanmaq hüququ

təsbit edilirdi. Lakin kişinin zina etmə

75

si heç də həmişə boşanma üçün əsas sayılmırdı. Belə ki, ər kəbinli arvadının

tələbatını ödəyirdisə, qadının boşanma iddiası qaldırmaq hüququ yox idi.

Digər tərəfdən isə ər arvadı heç bir əsas olmadan evdən qovmaq

hüququndan məhrum edilirdi

Vərəsəlik hüququ qanun və vəsiyyət üzrə təsbit olunurdu.

Vəsiyyətnamə saxlamamış mərhumun əmlakı qanun üzrə tənzimlənərək ilk

növbədə oğul və qız övladlarına çatırdı. Atası sağlığında ərə getmiş və özü

ilə cehiz aparan qız mirasdan məhrum edilirdi. Nəvə və nəticələr də öz

növbəsində mirasdan pay almaq hüququna malik idilər. Övladları və

nəvə-nəticələri olmayanların mirası isə ən yaxın qohumlar arasında

bölüşdürülürdü. Əgər göstərilən qohumlar olmazdısa, onda miras ana xətti

üzrə qohumlara çatırdı.

Vəsiyyət üzrə də vərəsəliyə geniş yer verilirdi. Vəsiyyətnamə ilk

növbədə qanuna uyğun tərtib edilməli idi. Sərbəst olaraq vəsiyyət edən öz

əmlakını hətta kənar şəxslərə də verə bilərdi. Belə hallarda miras qoyan öz

əmlakını kənar şəxsə verməsini əsaslandırmalı idi. Bu zaman övladlar sözə

baxmamağa və valideyinlərə qayğı göstərməməyə görə əmlakdan məhrum

edilirdilər. Vəsiyyətnamə yazılı və ya şifahi, şahidlərin iştirakı ilə tərtib

edilirdi.

Cinayət hüququ. Cinayət əməli birbaşa və ya dolayısı ilə feodal

cəmiyyətinə və dövlətinə qarşı yönəlmiş xəta kimi qiymətləndirilirdi.

Cinayət əməlini müəyyən etmək və onu cəzalandırmaq hüququ xüsusi

dövlət orqanlarına məxsus idi. Məhkəməsiz divan tutmaq isə ciddi müəyyən

edilmiş hallarda: arvadın zina etməsinə görə, gecə oğrularına qarşı,

araqarışdıranlara və quldurlara tətbiq edilirdi. Cinayət məsuliyyəti 15 yaş

həddində, qəsdən törədilən cinayətlərə görə isə 12 yaşından müəyyən

edilirdi. 12 yaş həddinə çatmayanların törətdikləri qətllərə görə cinayətkar

cinayət məsuliyyəti daşımaqla qan pulunun yarısı həcimində və ya daha az

cərimə ödəyirdi.

Dövlət və din əleyhinə olan cinayətlərə xüsusi diqqət verilirdi. Dövləti

cinayətlərə hökmdan təhqir etmə, çara xəyanət, düşmənə kömək etmək,

saxta sikkə hazırlamaq və s. aid edilirdi. Dövləti cinayətlərə görə müqəssirin

gözləri çıxanlır, ölkədən qovulur və ölüm cəzası verilirdi. Din və kilsə

əleyhinə olan cinayətlərə kafirlik, kilsə hakimİ3^ə- tinə tabe olmamaq, kilsə

və monastırdan oğurluq etmək və s. daxil idi.

76

Mülkiyyət əleyhinə olan cinayətlər də ciddi cəzalara məmz qalındı. Bu

növ cinayətlərə oğurluq, quldurluq, yanğın və s. aid idi. Quldurluğa görə

cinayətkarın nəinki özü, həmçinin iştirakçıları da ölüm cəzasına məruz

qalırdı. Gecə oğrularını heç bir məsuliyyət daşımadan yerindəcə öldürmək,

yanğın törədənləri isə oda ataraq yandırmaq cəzası verilirdi.

Şəxsiyyət əleyhinə olan cinayətlərə qətl, xəsarət yetirmək, əzişdirmək,

yalandan and içmək, saqqalı yolmaq və s. daxil edilirdi. Uşaqları oğurlamaq

və onları müsəlmanlara satmaq ən ağır cinayətlərdən olmaqla ölüm cəzası

ilə nəticələnirdi.

Mənəviyyat əleyhinə olan cinayətlərə zorlama, zina, nişanlı qızlan

oğurlamaq və cinsi pozğunluqlar aid edilirdi. Kişinin zinakarlıq etməsi əlin

və cinsi orqanın kəsilməsi ilə nəticələnirdi. Evlənmək adı ilə erməni qızını

aldatmış və onunla cinsi əlaqədə olmuş şəxs qızın nişanlısına tam həcmdə

diyə ödəməli və aldatdığı qızla üstəlik evlənməli idi.

Cəza növlərinə ölüm, yandırmaq, asmaq, diri-diri torpağa basdırmaq,

daş-qalaq etmək, həbsxana, bədən üzvlərini kəsmək, çubuq cəzası, “qan

bahası”nı ödəmək, ölkədən qovmaq və cərimə etmək daxil idi. Kilsə

cəzalarından, o cümlədən lənətləmək, epitimi- ya (uzun ibadətlər, pəhriz və

s.) və s. istifadə edilirdi.

“Qan bahası” pulu müsəlman hüququndan götürülməklə Smbat

Sparapetin “Qanunnamə”sinə daxil edilmişdi. Tam “qan pulu” (tam diyə)

300 sikkə müəyyən edilirdi. Əhalinin sosial vəziyyətindən asil olaraq onun

miqdarı artırıla və ya azaldıla bilərdi.

Məhkəmə prosesi. Ağır cinayətlər istisna olunmaqla proses çəkişmə

xarakteri daşıyırdı. Ağır cinayətə görə cinayətkarın axtarışı və

cəzalandırılması təşəbbüsü məhkəmə orqalarınm səlahiyyətində idi.

Məhkəmə sübutlarına müttəhimin etirafı, şahid ifadələri, yazh sənədlər,

maddi sübutlar, and içmək daxil idi. Şahid ifadələrinə həlledici əhəmİ5^ət

verildiyinə görə, qanun şahidlərə qarşı bir sıra tələblər irəli sürürdü. Belə ki,

25 yaşına çatmış və xristian olanlar tamhüquqlu şahidlər ola bilərdi. Kişi

şahid olmadığı halda “ədəbli” erməni qadınının şahidliyi məqbul sayılırdı.

İki qadının şahidliyi bir kişinin şahidliyinə bərabər tutulurdu.

77

DAĞISTAN XALQLARININ

DÖVLƏT VƏ HÜQUQ TARİXİ

ÜMUMİ TARİXİ İCMAL

Dağıstan ərazisində 30-a qədər xalq məskunlaşıb ki, bunlardan da ən

çoxsaylılar kumıklar, avarlar, laklar, darginlər və ləzgilərdir. E.ə birinci

minilliyin sonlarında Dağıstan Qafqaz Albaniyasının tərkibinə daxil idi.

Bizim eranın III əsrindən Cənubi Dağıstan Sasanilərin, IV əsrdən isə

Dərbənddən şimaldakı Xəzər sahilboyu əraziləri hunların idarəçiliyinə daxil

olmuşdu. Bu dövrdən başlayaraq feodal ictimai münasibətləri yaranaraq

inkişaf edirdi. VII əsrin ikinci yarısında qüdrətli Xəzər xaqanlığı sahilboyu

əraziləri zəbt edərək öz tərkibinə daxil edir. VIII əsrin birinci yarısında Ərəb

Xilafəti Dağıstanı işğal edərək, islam dinini yayır. XI əsrin ortalarında

Səlcuqlar ərazinin çox hissəsini tuturlar. Sonrakı əsrlərdə yerli feodal

dövlətləri olan Avar xanlığı. Tərki şamxallığı, Qaraqaytaq usmisi və s.

yaranır. XIII əsrin 20-ci illərində Dağıstan monqolların, XIV əsrdə

Toxtamışın, sonra isə əmir Teymurun hakimiyyətini qəbul edir. XVI əsrdə

Dağıstan Azərbaycan Səfəvi dövlətinin idarəçiliyinə keçir. XVII əsrdən

Dağıstan Türkiyə, İran və Rusiyanın siyasi təsir dairəsinə daxil olur. 1722-ci

ildə I Pyotr Dağıstanın Xəzər sahili ərazisini Rusiyaya birləşdirdi. Tarki

şamxallığı, Qaraqaytaq usmiliyi. Avar və Qazıqumuq xanlıqları Rusiyanın

himayəsini qəbul edir. XVIII əsr ərzində Qafqaz uğrunda Rusiya, İran,

xüsusilə Türkiyə arasında qızğın mübarizə davam etmişdir. XIX əsrin

ortalarında Rusiya imperiyasının Qafqazdakı müstəmləkəçilik siyasəti dağlı

xalqların bÖ3oik narazılığına səbəb oldu. Müridizm hərəkatı (1834-1859)

yatırıldıqdan sonra, 1860-cı ildə Dağıstan vilayəti yaradıldı və müstəmləkə

idarəçilik sistemi tətbiq edildi.

78

ICTİMAİ QURULUŞ

Dağıstan xalqlarının ictimai qumluşu Rusiya imperiyasına qatılana

qədər özünəməxsusluğu ilə fərqlənirdi. Kiçik ərazilərdə bir- birindən

fərqlənən müxtəlif ictimi-iqtisadi uklad (təsərrüfat vahidləri)

yarımpatriarxal və yarımfeodal münasibətlərə əsaslanırdı. Müxtəlif

ictimai-iqtisadi ukladlar və istehsal qüvvələri əkinçilik, sənətkarlıq və

ticarətlə bağlı olan iqtisadi əlaqələr üzərində qum- lurdu. Dağıstan xalqları

arasında mərkəzi rayonlarda yaşayanlar ictimai-iqtisadi inkişaflarına görə

çox geridə qalırdılar. Dağıstanın mərkəzi rayonlarının əhalisinin öz dil

qrupu olmaqla bir neçə icmada-aulda birləşirdilər. Bu icmalarda qəbilə

təşkilatının özəyi olan tuxumlarda qəbilə qurluşu qalıqları daha güclü idi.

Bəzi tayfalarda icmalar tuxumlara deyil, böyük ailələrə ayrılırdı.

Dağıstanın cənub şərq ərazilərində daha mürəkkəb ictimai quruluşa

malik və nəsli qəbilə qurluşunun dağıirnası prosesində olan azad kiçik

ittifaqlar mövcud olmuşdur. Bu ittifaqa saxur, dargin və digər azad tayfa

birlikləri daxil idi. Bu birliklərdə nəsli qəbilə quruluşuna əsaslanan

ictimai-iqtisadi özəklər olan tuxumlar öz əhəmiyyətini artıq itirirdi.

Torpaqlar, otlaqlar və meşələr ümumi icmanın sərancammda olmaqla

ayrı-ayrı təsərrüfatlara məxsus olan əkinçilik sahələri yaranır və

möhkəmlənirdi. Tayfa ittifaqlarının başçıları tədricən hakimiyyətə

yiyələnərək digər kəndləri özlərinə tabe edir və müxtəlif mükəlləfiyyətlər və

vergi tələb edirdilər.

İctimai-iqtisadi inkişafın sonrakı mərhələsində feodal sahibliyi

möhkəmlənirdi. Qaraqaytaq usmisinə (hökmdarına) məxsus feodal

sahibliyində feodal rentası artıq özünü təsdiq edirdi. Azad icmalar

birliklərindəkinə nisbətən sinfi təbəqələşmə feodal sahibliyində daha sürətlə

inkişaf edir, rəiyyətlər və çahar adlanan təhkimli kəndli təbəqəsi yaranırdı.

Artıq kənd əhalisinin yuxarı təbəqələri fərqlənirdi. Tuxumlar və sinifsiz

cəmiyyətlərə məxsus digər ictimai təşkilatların dağılması prosesi son

mərhələyə daxil olurdu. Feodal torpaq sahibliyinin sonrakı inkişafı əhalinin

əsas hissəsinin istismar olunmasına və onların hakim feodal təbəqəsinə daxil

olan

79

xan, bəy və çanklardan asılı vəziyyətə salınmasına səbəb oldu. Feodal sinfi

vərəsəlik hüququnda torpağa sahib olmaqla, icmalara məxsus olan bəzi

imtiyazların ləğv olunmasına nail ola bildilər.

Avar xanlığında feodal torpaq sahibliyinin inkişafı eyni proseslərlə

nəticələnirdi. Belə ki, xan və bəylər vərəsəlik hüququnda öz torpaqlarında

tam hökmran idilər. Avar xanlığında sinfi təbəqələşmə özünü daha aydın

göstərirdi. Uzdenstvalarm (icmaçıların) yuxarı təbəqəsi feodallarla

birləşərək icma üzvlərinin istismarını gücləndirir, təhkimli kəndlilərin və

qulların sayının artmasına kömək edirdilər. Feodal rentasmm müxtəlif

formaları inkişaf edirdi.

Tərki şamxalhğında (sultanlığında) feodallaşma prosesi daha sürətlə

inkişafda idi. Şamxallığın mərkəzi olan Tərki şəhəri Azərbaycan, İran və

Rusiya ilə sıx ticarət əlaqələri yaratmışdı. Şamxal (sultan) özü iri feodal

olmaqla Dağıstanın ən məhsuldar torpaqlarına yiyələnmişdi. Tərki

şamxalhğında feodal istismarı daha güclü olmaqla biyar və digər

mükəlləfiyyətlər üstünlük təşkil edirdi.

Tərki şamxalhğında sinfi təbəqələşmə sala-uzden adlanan feodal

sinfinin aşağı zümrəsinin yaranması ilə nəticələnir. Feodal istismarının

müxtəlif formaları isə kənd əhalisinin bir neçə asılı təbəqəsinin yaranması

ilə şərtlənirdi.

Dağıstan ərazisində mövcud olmuş iri sahiblərdən biri də Tərki

şamxalhğmdan ayrılmış Mextulin xanlığı idi. Kiçik ərazini əhatə edən

xanlıqda feodal təhkimçilik münasibətləri tez bir zamanda inkişaf etmişdi.

Feodal mükəlləfiyyətləri xanhqdakı natural rentanı aradan sıxışdırıb çıxara

bilmişdi. Beləliklə, Dağıstanda nəsli qəbilə quruluşunu əvəz etmiş feodal

münasibətləri mövcud dövlət qur- lumlarında ümumi cəhətlərinə görə çox

oxşar idi.

Dağıstan feodal dövlətlərində hakim sinfin jdixarı təbəqəsini xan və

bəylər təşkil edirdi. Feodal sinfinin çanklar adlanan təbəqəsinə xan və

bəylərin aşağı sinifdən olan qadınlarla nikahdan törəyən övladları daxil idi.

Xanların bərabər hüquqlu nikahından olan uşaqları xan titulu əldə

etmədikləri halda onlara bəy titulu verilirdi. Hakim sinfin yuxarı təbəqəsinə

daxil olan bəylər əsasən iri torpaq sahibləri olmaqla

80

üstünlük hüququndan istifadə edridilər. Bəylər əsasən icma torpaqlarını və

ya boş qalmış yaylaqları tutaraq oraya qulları, çaharları və rəiyyətləri

köçürərək böyük sərvət sahiblərinə çevrilirdilər.

Bəy tituluna qeyri-bərabər nikahdan olan çanklar da qalxa bilirdilər.

Xan azad uzdeni bəy titulu ilə təltif edərək onu irsi və ya müddətli müəyyən

edə bilərdi. Bəylər torpağa sahiblik hüququnu vərəsəliklə (“nuzru”) və

bəxşiş edilməklə xan və ya bəydən alırdı. Onlar torpaqlarını digər xan və ya

bəylərdən bəxşiş əldə etməklə yanaşı, satın almaqla da artıra bilərdilər.

Dağıstan bəyləri yerli xanlardan vassal asılılığında idilər. Xanların tələbi ilə

bəylər qoşun toplamalı və döyüşlərdə ona sərkərdəlik etməli idilər. Bəylər

adətən xanlıqlardakı məşvərət orqanına daxil olmaqla, xana öz məsləhətləri

ilə kömək edirdilər.

Bəylər öz sahibliklərində tam imtiyazlı idilər. Onlar öz mülklərində ali

məhkəmə orqanı olmaqla törədilmiş cinayət əməllərinə görə cərimələr təyin

eirdilər. Bəylər öz mülklərindən “cinayətkar” və digər ünsürləri qovmaq

hüququna malik olmaqla onlara məxsüs ev, əmlak və digər tikliləri

mənimsəyə bilərdilər. Əhalinin digər təbəqələrindən fərqli olaraq bəylərin

çox böyük hüquqları mövcud olmuşdur ki, bu hüquqlar bəy adətləri ilə

tənzimlənirdi.

Hakim sinfin yuxarı təbəqələrinə, bəylərdən sonra gələn çanklar daxil

edilirdi. Onlar da öz atalarından və qohumlarından vərəsəlik və ya bəxşiş

edilmək yolu ilə torpağa sahib olmaq hüququna malik idilər. Çanklar satın

almaq və ya digər feodallar tərəfindən bağışlanmış torpaqlara sahib ola

bilərdilər. Onlara məxsus mülklərdə yaşayan kəndlilər üzərində məhkəmə

səlahiyyətlərinə malik olan çanklar törədilmiş cinayət əməllərinə görə

cərimələr müəyyən edirdilər. Kumuk hüququna görə çankların

səlahiyyətləri aşağıdakı kimi müəyyən edilirdi; birincisi, çanklara məxsus

uz- denilər olmamış, əksinə onlar özləri bəylərə tabe idilər; ikincisi,

çanklara “bəy adətləri” şamil edilmirdi.

Xanlıqlarda kəndli əhali uzdenlərə (icmalara), təhkimçi çahar və

rəiyyətlərə böyünürdü. Öz növbəsində uzdenlər yuxarı və aşağı qrupa

ayrılırdılar. Yuxan uzdenlərə kəndlilərin varlı zümrəsi daxil

81

idi. Onlar boş torpaq sahələrini və ya əhali tərəfindən məskunlaşmış yeni

torpaqları zəbt etmək və torpaqsız kəndliləri köləyə çevirməklə

varlanmışdılar. Uzdenlərin yuxarı təbəqəsi torpaq üzərində tam mülkiyyət

hüququna malik idilər. Bu torpaqlara vərəsəlik və ya bəxşiş hüququnda olan

torpaqlar da daxil idi. Uzdenlər öz torpaqlarını feodallardan asılı olan

kəndlilərə-çaharlara və rəiyyətlərə icarə hüququnda vennəklə və ya qulların

köməyi ilə əkib-becərirdilər. Onlar bütün mükəlləfiyyətlərdən azad

edilirdilər. Uzdenlərin yuxarı təbəqəsinin nümayəndələri adətən xalq hakimi

seçilirdi. Bütün göstərilən imtiyazlarla yanaşı uzdenlər xan və bəylər üçün

müxtəlif xidmətlər göstərərək, xan və bəy qoşununun əsas hərbi qüvvələrini

təşkil edirdilər. Beləliklə, uzdenlərin 5aıxarı təbəqəsi feodallar və feodaldan

asılı kəndlilər arasında orta mövqe tutaraq ictimai münasibətlərin inkişafı

nəticəsində əsas silk kimi formalaşırdılar.

Tərki şamxallığından fərqli olaraq, Avar xanlığında Qazıkumuk və

digər feodal qurumlarında uzdenlərin təbəqələşmə prosesi çox ləng inkişaf

edirdi.

Dağıstan əhalisinin əksəriyyətini təşkil edən uzdenlərin aşağı təbəqəsi

müxtəlif qruplarda birləşirdilər. Azad icma üzvi olan kəndlilər uzdenlərin

aşağı təbəqəsinin özəyini təşkil edirdi. Tədricən onların tərkibində

təbəqələşmə prosesi davam edərək çahar və rəiyyətlərin, həmçinin qulların

yaranması ilə nəticələnir. Kumuk- larda isə qullar azatlar adlanırdı.

Uzdenlərin aşağı təbəqəsi feodaldan asılı kəndlilər olsa da, onların bir

sahiblikdən digərinə keçmələri üçün heç bir məhdudiyyət müəyyən

edilməmişdir. Lakin uzdenlər bu hüquqdan istifadə etmir, digər tərəfdən öz

icmalarında daha səlahiyyətli olmaqla icma daxili imtiyazlardan istifadə

edərək daha çox müdafiə olunurdular. Xan və bəy torpaqlarına təhkim

olunan uzdenlər isə bir torpaqdan digərinə keçdikdə öz əmlakım əvvəlki

sahibinin xeyrinə itirirdi.

Dağıstan qurumlarında əhalinin ən aşağı təbəqəsini təşkil edən qullar

say etibarı ilə çox az olmaqla, əsasən, malikanə daxilində nökərçilik

edirdilər.

82

DÖVLƏT QURULUŞU

Əmtəə-pul münasibətlərinin zəif inkişaf etməsi, yüksək dağlıq ərazidə

yaşayan tayfalarda natural təsərrüfatın mövcud olması, etnik baxımdan

müxtəliflik Dağıstan xanlıqlarının vahid feodal dövləti və iri monarxiyaya

çevrilməsinə imkan vermirdi. Dağıstan ərazisinin Rusiya tərəfindən işğalına

qədər olan dövrdə bir çox iri və kiçik feodal xanlıqları mövcud olmuşdur ki,

onlardan da ən əhəmiyyətliləri Tərki şamxalhğı. Avar və Qazıkumuk

xanlıqları idilər. İri feodal dövlətlərinin bütün Dağıstanı özünə tabe etmək

cəhdləri həmişə müvəffəqiyyətsizliklə nəticələnirdi.

Dağıstan qurumlarının dövlət quruluşu, inzibati idarəetmə sistemi öz

sadəliyi ilə fərqlənirdi. İri feodalların saray-malikanə idarəçilik sistemi də

sadə quruluşa malik idi. Xanlıqların idarə olunmasında vəzir, nazir və

eşikağası kimi mühüm vəzifələr bölgüsü var idi. Azərbaycan xanlıqlarında

olduğu kimi, vəzir xanın birbaşa köməkçisi və müavini olmaqla dövlətin

idarə olunmasında yaxından iştirak edirdi. Nazirlər isə xanın müxtəlif

tapşırıqlarını yerinə yetirirdilər. Xan sarayında qullarla yanaşı uzdenlərin

yuxarı təbəqəsindən təşkil olunmuş xidmətçilər də müxtəlif qulluqları icra

edir, inzibati, maliyyə və məhkəmə funksiyalarını yerinə yetirirdilər.

Nökərlər xanın hərbi dəstəsini təşkil edirdilər.

Yerli feodal malikanələri müstəqil olmaqla, öz idarəçilik qurlu- şuna

görə sadə formada olmuşdur. Xanlıqlar inzibati-ərazi vahidlərinə

bölünürdü. Xanlıqların çox kiçik əraziləri ayrı-ayrı bəylərə məxsus

olduğuna görə ərazi vahidləri bölgüsü (vilayətlər və nahiyələr) aparmaq

zərurəti mövcud olmamışdır. Primitiv feodal inzibati idarəçilik sistemi

xüsusi ixtisaslaşmış orqanların təşkil edilməsi lüzumu yaratmamışdı. Digər

tərəfdən xəzinənin əsas gəliri toplanan natural vergilər hesabına

ödənildiyinə görə maliyyə sistemi sadəliyi ilə fərqlənirdi. Ticarət rüsumları

xəzinənin əsas gəlir mənbəyi idi. Natural vergilər kimi icmalardan mal-qara

toplanırdı.

Xanlıqların hərbi quruluşu da sadə təşkil edilmişdi. Xan ətrafında

mühafizə və digər funksiyaları yerinə yetirən nökərlərdən iba-

83

rət qoşun dəstəsi istisna edilməklə Dağıstan qunımlarmda peşəkar ordu

olmamışdır. Hərbi yürüşlər dövründə xanlığın ərazisində olan bəylər öz

dəstələri ilə birlikdə döyüşlərə çağrılırdılar. Müharibələr dövründə bu

dəstələr bəylərin komandanlığı altında döyüşürdülər.

HÜQUQUN ƏSAS CƏHƏTLƏRİ

Dağıstan ərazisində yaşayan xalqların istifadə etdiyi hüquq formaları

bəhs olunan dövrdə, əsasən, adət hüququ və müsəlman hüququ (fiqh)

olmuşdur. Şəriət normalarına əsaslanan müsəlman hüququna nisbətən

Dağıstan ərazisində yerli adət hüququna daha çox üstünlük verilirdi. Lakin

öz növbəsində dağlı xalqlann adət hüququ şəriət nomıalannın təsiri altında

feodal münasibətlərinə müvafiq olaraq inkişaf edir və səlahiyyətli orqanlar

tərəfindən sanksiyalaşdırıhrdı.

Dağıstan xalqlarının adətləri bir-birindən fərqlənirdi. Belə ki, ləzgi və

dargin azad icmalarının adət hüququ sadə qurluşlu, feodal üstünlük

hüququnun geniş təsbit olunmaması ilə fərqlənirdisə, ku- muk xalqının adət

hüququ kifayət qədər inkişaf etmiş ictimai iqtisadi münasibətləri, feodal

hüququnun əsas prinsiplərinə müvafiq olaraq daha mürəkkəb formada təsbit

edirdi.

Türkdilli xalqlardan olan kumukların hüququ, şəriətə əsaslanan

vərəsəlik, qəyyumluq və qulların azad edilməsi istisna olunmaqla, digər

hüquq sahələri yerli adətlər fiqh və “Bəy adətləri” əsasında tənzimlənirdi.

“Bəy adətləri” feodallann mülki və cinayət hüququ sahələrində imtiyazlarını

və digər hüquq normalarını özündə birləşdirirdi.

Dağıstan ərazisində, o cümlədən, kumuklarda əmtəə-pul

münasibətlərinin zəif inkişafı mülki və öhdəlik hüququnun tətbiqini

məhdudlaşdırır və mövcud münasibətlər yalnız bəy adətləri üzrə tənzimlənir

və ya şəriət normalarına əsasən nizamlanırdı.

Kumuk adət hüququna görə, hakim feodal sinfi xan və bəylər

qeyri-bərabər hüquqlu (aşağı silkdən olan) nikaha girməyi üstün tuturdular.

Belə nikahdan olan uşaqlar kəbinli nikahdan olan uşaqlara nisbətən

hüquqsuz idilər. Adət hüququna görə gənc oğlan daxil

84

olduğu zümrənin üzvü olan qızla kəbin kəsdirə bilərdi. Əgər qızın

valideyinləri nikaha razılıq vermirdisə bu barədə oğlanın elçilərini xəbərdar

edirdilər. Adətə görə oğlan və onun dostları birləşib qızı qaçıra bilərdilər.

Qaçırılmış (oğurlanmış) qıza kəndin ən hörmətli adamının və ya bəyin

evində toxunulmazlıq və təhlükəsizlik statusunda himayədarlıq göstərilirdi.

Öz növbəsində qaçırılmış qızın silahlı qohumları oğruları təqib edirdi.

Adətən münaqişə silahlı toqquşma ilə nəticələnmir, vasitəçilər olan kəndiri

ağsaqqalları tərəfləri barışdırırdı. Əgər qaçırılmış qız ərə getməyə razılıq

verirdisə, dərhal şəriət qaydasında kəbin kəsilirdi.

Digər halda isə nİkah evlənənlərin valideyinləri arasında kəbin

müqaviləsində təsdiq edilirdi. Patriarxal qaydaların güclü olduğu kumuk

tayfalarında valideyinlərin razılığı olduğu halda qızın rəyi nəzərə alınmırdı.

Adaxlı oğlan gələcək arvadı üçün kalım adlanan toy hədiyyələri verməyə

borclu idi. Ərə gedən qız ata evindən cehiz və lazımi ev əş- yalan aparmalı

idi. Həm kişinin, həm də qadının gətirdiyi əşyalar ailənin ümumi mülkiyyəti

hesab edilirdi. Ərin təşəbbüsü ilə nikah pozulardısa, kişi keçmiş arvadma

boşanma üçün kəbin haqqı verməli idi.

Dağıstan ərazisində yaşayan digər xalqlardan fərqli olaraq, kumuk

qadınları hüquqlardan istifadə edə bilirdilər. Bununla belə ərə getmiş qadın

kişinin tabeliyində olmaqla ev və təsrrüfat işlərini yerinə yetirməli, ərinin

valideyinlərinə itaət etməli, ərin verdiyi cəzalara dözməli idi. Kişi üçün

boşanma sərbəst olduğu halda, qadın üçün demək olar ki, qeyri-mümkün idi.

Boşanma zamanı ümumi əmlak şəriətə müvafiq olaraq kənd qazısı

tərəfindən bölünürdü.

Kumuk adət hüququna görə vəfat etmiş şəxsin əmlakının bölgüsü

zamanı qardaşlar tam mirasa sahib olur, bacılara isə miras verilmirdi. Əgər

mərhumun oğlanları olmazdırsa, əmlak iki bərabər hissəyə bölünürdü.

Mirasın bir hissəsi mərhumun qızma, qalan hissəsi isə yaxın qohumlara

çatıırdı. Əri ölmüş arvad və ya əksinə arvadı ölmüş ər birbirinə miras

vəsiyyət edə bilməzdilər. Ən yaxın qohumlar, 0 cümlədən vəfat etmişin atası

olmadığı halda, miras enən xətt üzrə qardaşlar, qardaşoğlu, bacıoğlu, əmilər,

dayılar, xalaoğul- lar və s. üzrə bölünürdü.

85

Cinayət hüququ törədilmiş cinayət əməllərini həm şəriət, həm də yerli

kumuk adət hüququna görə araşdırıb cəzalandırırdı. Qəsdən törədilmiş qətlə

görə adət hüququ ölüm cəzasını nəzərdə tutsa da mərhumun yaxın

qohumları qatili bağışlayıb diyə (qan pulu) ala bilərdilər. Şəriətə müvafiq

olaraq ehtiyatsızhqdann törədilən qətl cinayətlərinə görə ölüm cəzası

verilməsədə böyük məbləğdə cərimə müəyyən edilirdi.

Yerli kumuk adət hüququna görə qəsdən edilmiş qətl üçün qatil “qanlı”

adlandırılır və mərhumun yaxın qohumları tərəfindən qan intiqamı ilə

cəzalandırılırdı. Bununla belə qatil imkan tapıb uzaq yerdə gizlənə bilər və

bağışlanılacağına ümid edə bilərdi. Qatilin gizlənməsinin müddəti adət

hüququ ilə müəyyən edilməmişdi. Bu mərhumun qohumlarının və qan

sahibinin özündən asılı idi. Caninin gizlənməsi 8 il və daha çox davam edə

bilərdi. Bəzən isə bu müddət 3 və 4 illə məhdudlaşırdı. Əgər qətlə

yetirilmişin qohumları canini bağışlamaq qərarına gələrdisə, bunun üçün

vaxt təyin edilir və hər iki tərəf qabaqcadan müəyyən edilmiş yerə

toplanırdılar. Qatil mərhumun qohumları ilə üzbəüz dayanır və qazı barışığa

çağıran dualar oxuyur. Daha sonra qatili bağışlamaq qərarına gəlmiş tərəf,

digər tərəfin qohumlarını çörək kəsməyə və nahar etməyə dəvət edir. Qatil

isə papaqsız və dizi üstə torpağa çökərək o vaxta qədər bu vəziyyətdə qalır

ki, mərhumun qohumları ona “qalx, biz səni bağışladıq” sözünü deyirlər.

Barışıq mərasimində iştirak edənlər günahkarın ayağa qalxmasına kömək

etməlidirlər.

Barışıq məclisində “qanlı” günahkar papaqsız oturmalı və mərhumun

qohumları ilə bir fincandan çiy içməli idi. Mərhumun qohumları məcliisin

sonunda evə qayıdarkən əvvəlcədən barışdırıcıla- rın iştirakı ilə hazırlanmış

at və silahla “mükafatlandırılırdılar”. Ən yaxın qohum atı özünə götürür,

digər əşyalar isə başqa qohumlara paylanılırdı. Qadın qohumlara isə bir dəst

ipək paltarlıq verilirdi.

Adət hüququna görə ehtiyatsızlıqdan törədilən cinayət əməli dərhal

bağışlanılırdı. Müqəssir dəfn xərcləri, yas məclisi, vəfat etmişin baş daşının

qurulması kimi öhdəlikləri yerinə yetirirdi. Bununla belə kumuk adət

hüququ müqəssiri “qanlı” hesab edirdi.

86

Xəsarət yetirilmiş şəxsə qarşı “talion” prinsipi tətbiq edilirdi. Belə ki,

zərər çəkmiş şəxs rəqibinə eyni dərəcədə “yara” vnmrdu. Lakin o, xəsarət

əvəzi vurduğu yaram sağaltmağa borclu idi. Yara sağaldığından sonra

ondan barışıq üçün “əvəz” alınır və rəqiblər banşırdılar.

Kumuk adət hüququna görə, birinci oğurluğ zamanı sağ əl, ikinci dəfə

sol əl biləngdən kəsilir və oğurlanmış əşya sahibinə qaytarılırdı. Digər

tərəfdən oğurluq faktını sübut etmiş şəxs də xüsusi mükafatlandırılırdı.

Günahlandırılan şəxsin həqiqətən oğurluq etdiyini sübut etmək üçün iki

nəfər şahid ifadəsi tələb olunurdu. Əgər ittiham üçün birbaşa dəlil tapmaq

mümkün olmurdusa, onda təqsirləndirilən şəxs təyin olunmuş gündə

şahidlərin iştirakı ilə günahkar olmadığı barədə qurana and içməli idi.

Yalnız bundan sonra təqsirləndirilən şəxs günahkar olmadığı barədə bəraət

alırdı.

Ailə əleyhinə olan cinayətlər şəriət və yerli adət hüququ əsasında

tənzimlənirdi. Evlənmək adı ilə aldadaraq qızın bakirəliyini pozmuş kişi

təzir cəzasına - 100 ədəd çubuq zərbəsinə məruz qalırdı. Adətə görə kişi

şəriət qaydasında aldadılmış qızla kəbin kəsməli idi. Lakin kəbin

kəsdirildikdən dərhal sonra kişi öz arvadım boşaya da bilərdi.

Kumuk adət hüququna müvafiq olaraq, məhkəmə prosesi çox sadə

quruluşa malik idi. Belə ki, adət hüququ əsasında mübahisələri həll etmək

istəyən tərəflər vasitəçi və ya bir nəfər hakim və ya bir neçə nəfər

ağsaqqallar seçə bilərdiilər. İddiaçı və günahkarlandınlan şəxs azad

zümrədə kişi cinsinə məxsus, müəyyən olunmuş yaş həddində olan bir və ya

bir neçə nəfər şahid gətirməli idilər. Şahid ifadələrinə üstünlük verilir və

hakim və ya ağsaqqallar qərar çıxarırdılar.

87

MƏRKƏZİ ASİYA XALQLARININ

DÖVLƏT VƏ HÜQUQ TARİXİ

(XIX əsrin ortalarına qədər)

ÜMUMİ TARİXİ İCMAL

Arxeoloji qazıntıların nəticələrinə görə ən qədim insan məskənlərindən

olan Mərkəzi Asiya ərazisində dövlətin yaranması e.ə. I minilliyə aid edilir.

Türkmən, özbək, qırğız, qaraqalpaq, tacik və digər tayfaların ulu

babalarının vətəni olan bu ərazilərdə AmuDərya və SırDərya çayları

arasındakı ərazidə massaqet, AmuDərya çayının aşağı axannda xarəzm,

Bəlx rayonunda baktirya, Türkmənstanın cənubunda parfiya,

Özbəkstanm qərbində soqdia, soqdiyalılardan şərqdə sak tayfaları

yaşayırdılar. Əhalinin əsas məşğuliyyəti maldarlıq və ovçuluq olsa da artıq

e.ə. I minillikdə əkinçilik Arey (Tərcan çayıboyu), Margian (Murqab

çayıboyu), Baktriya (AmuDəryanm yuxarı axarı), Soqdiya- (Qaşqadərya və

Zərafşan çaylarıboyu) və Xarəzm (Amurdəryanın aşağı axan) rayonlarında

inkişaf edirdi.

Əkinçi icmalarında, təsərrüfatlann inkişaf etdirilməsində irriqasiya

tiklilərinin rolu böyük olmuşdur. İri suvamaa qurğularının tikilməsi zərurəti

əkinçi icmalarında dövlətin təşkil edilməsi prosesini sürətləndirirdi. Artıq

ibtidaiicma qumluşu dağılır və sinifli cəmiyyət yaranırdı.

E.ə. VIII əsrdə Mərkəzi Asiyada yaşayan tayfalar Assuriya tərəfindən

işğal edilir. E.ə. VI əsrdə bu ərazilərdə Xarəzm və Baktriya dövlətləri

təşəkkül tapır. E.ə. VI əsrin sonlarında Mərkəzi Asiya Əhəmənilər

imperiyasının hücumlarına davam gətirməyərək işğal edilir. Xarəzm,

Baktriya, Soqdiya da daxil olmaqla Sır- Dərya sahillərinə qədər olan

ərazilər imperiyanın tərkibinə qatılır. Mərkəzi Asiyada keçmiş nəsli qəbilə

aristokrasiyasına mənsub əyanların daha da varlanması, sənətkarlıq və

ticarətin inkişafı iri ti

88

carət mərkəzi olan şəhərlərin yaranması Əhəmənilər imperiyasının

süqutuna yaxın güclənmişdi. Tezliklə Xarəzm tam müstəqilliyini əldə edir.

Lakin e.ə. IV əsrin ikinci yarısında Mərkəzi Asiya Makedoniyalı İskəndər

tərəfindən işğala məmz qalır. İskəndərin vəfatından sonra, onun

sərkərdələrindən olan Selevek hakimiyyət ələ keçirərək Mərkəzi Asiyada

mövqe tutur. Selevkilər dövlətində yunan təsiri güclü idi və bu Mərkəzi

Asiya xalqlarının inkişafında özünü göstərirdi. E.ə. III-I əsrlərdə Mərkəzi

Asiya, Parfıya, yunan Bəlx padşahlıqları, Kanqyuy, Davan dövlətləri

meydana gəldi.

Bizim eranın I əsrin əvvəllərindən IV əsrin əvvəllərinə qədər

Xarəzmdən Hind çayının mənsəbinə qədər olan ərazilərdə Kuşan çarlığı

meydana gəldi. Kuşan padşahlığı Qucula Kadfız (100-160cı illər) və onun

oğlu Bima Kadfızin (160-200cü illər) dövründə öz yüksəliş dövrünü

keçirmişdi. Böyük ipək yolu vasitəsilə Çin və Roma ilə ticarət, diplomatik

əlaqələr genişlənmişdi.

IV-V əsrlərdə əsas əraziləri Toxarıstan və Şərqi Əfqanıstan olmuş

eftalitlər (ağ hunlar) Orta Asiya, Əfqanıstan, ŞimalQərbi Hindistan v'ə

Şərqi Türküstanın bir hissəsində öz dövlətlərini yaradırlar. Eftalilər

Sasanilərlə mübarizə aparmışdılar. Onların hakimiyyəti dövründə Mərkəzi

Asiyada feodal münasibətləri inkişaf edirdi. Eftalitlər dövləti VI əsrin 60-cı

illərində tamamilə parçalanır.

VI əsrin ikinci yarısında eftalitlər digər türk tayfa ittifaqları tərəfindən

dağıdıldı və Mərkəzi Asiyada yeni dövlət Türk xaqanlığı (552-745-ci illər)

meydana gəldi. 545-ci ildə uyğurları, 551-ci ildə yunanları məğlub edən

sərkərdə Bumın 552-ci ildə özünü xaqan elan etdi. Türk xaqanlığında feodal

istehsal üsulu hərbi demokarati- yanın təsiri ilə inkişaf edirdi. VI əsrin

sonlarında Türk xaqanlığı Şərqi və Qərbi xaqanlığa ayrılır. Türk xaqanlığı

haqqında OrxanYe- nisey kitabələrində mühüm məlumatlar verilmişdi.

Arami yazısından istifadə edərək qədim türk runi yazısının yaradılması

Türk xaqanlığında yüksək inkişaf etmiş mədəniyyətin olmasını sübut edir.

VIII əsrin birinci yarısında Mərkəzi Asiya Ərəb Xilafətinin

hakimiyyətini qəbul edir. Xilafət bu ərazilərdə islam dinini yayaraq öz da-

yaqlannı möhkəmləndirdi. Ərəb Xilafətinin zəiflənməsindən istifadə

89

edən yerli feodal tayfaları Tahirilər (821-873-cü illər), Samanilər, sonralar

Qaraxaniiər və Qarakitaylılar dövlətlərini yaratdılar.

Samanilər (819-999-cu illər) dövlətinin banisi iri feodal torpaq sahibi

Saman Xuda olmuşdur. Orta Asiya torpaqlarının böyük hissəsini özünə

birləşdirən Samanın övladları və nəvələri 819-cu ildə Mavəraünnəhrin ən

mühüm vilayətlərini idarə edirdilər. Tahirlərin vassalları olmuş Samanilər

onların süqutundan sonra tam müstəqilliyə nail olub Mavəraünnəhrdə

möhkəmləndilər. Dövlətin paytaxtı Buxara şəhəri idi.

X əsrin 90cı illərində yaradılmış Qaraxaniiər dövləti karluk, çi- gil,

yaqma və başqa türkdilli tayfaları əhatə edirdi. Şərqi Türküstan, Jetisu

(Semireçye, yeddiçay) və Cənubi Tyan-şan ərazilərində yerləşən

Qaraxaniiər dövlətində islam dini yayılmışdı. Dövləti karluk tayfasından

olan Qaraxaniiər sülaləsi idarə edirdi. Hakimiyyətini möh- kəmləndimıəyə

çalışan Qaraxani xanları Bağdad xəlifəsindən formal aslılıqlarını elan

etmişdilər. Dövlətin paytaxtı Kaşqar, Balasaqun, Uz- gen və Səmərqənd

şəhərləri olmuşdur. XI əsrin 70-ci illərində Qaraxani lər Səlcuqlardan asılı

vəziyyətə düşür. XII əsrin 40-cı illenndə isə Qarakitaylara tabe olaraq ona

xərac verirdilər. 1212-ci ildə isə Xa- rəzmşah Məhəmməd Qaraxaniiər

dövlətinin qalıqlarına son qoydu.

XI əsrin ikinci yarısında Mərkəzi Asiya orta əsrlərin ən qüdrətli feodal

dövləti olan Səlcuqilər dövləti tərəfindən işğal edilir. Əsasını oğuz və digər

türk tayfaları təşkil edən Səlcuqilər dövləti Türküstandan Aralıq dənizinə.

Cənubi Qafqazdan Fars körfəzinə qədər olan geniş bir ərazidə yerləşərək

orta əsr dünya tarixinin inkişafına böyük təkan vermişdilər. Səlcuqilər

dövlətində feodal münasibətləri özünün ən yüksək pilləsinə çatmışdı.

İqtisadiyyat və sənətkarlıq inkişaf etmiş, xidmət əvəzinə verilən torpaq

mülkiyyəti sistemi yaranaraq möhkəmlənmiş, süzerenlik və vassalıq

münasibətləri formalaşmış, səlcuq hərbi len sisteminin üstünlükləri özünü

təsdiq edərək dövlət qurluşunun təkmilləşməsinə xidmət etmişdir.

XII əsrin ikinci yarısında Xarəzmşahlar dövləti yaranır. XIII əsrin

əvvəllərində Mavərənnəhr, həmçinin Əfqanıstan və İranın bir hissəsi onun

tərkibinə daxil edilir.

90

1220-ci ildə Çingiz xan Xarəzmşahlar dövlətinə son qoyaraq, onu

əvvəlcə Cuci ulusunun, sonra isə bütöv Qızıl Ordanın tərkibinə daxil etdi.

XIV əsrin 40-cı illərində monqol köçəri tayfa başçılan arasındakı

ziddİ3^ətlər yeni Moqollar (Jetiçay və Kaşqar əraziləri) və Mavə- rənnəhrdə

Çaqatay dövlətlərinin meydana gəlməsi ilə nəticələnir.

1370-ci ildə Mavərənnəhrdə hakimiyyəti ələ keçirən Əmir Teymur yeni

dövlətin Teymurilər dövlətinin (1370-1507-ci illər) əsasını qoyur. Teymur

Xarəzm, Xorasan, Pəncab, İran, Azərbaycan və Cənubi Qafqazın digər

ərazilərini işğal edərək onları mərkəzi aparata tabe etdi. Mərkəzi dövləti,

əsasən icra, maliyyə və hərbi işlərə baxan divanlar idarə edirdi. 1507-ci ildə

Məhəmməd Şeybaninin başçılıq etdiyi köçəri özbək tayfaları Orta Asiya və

Xorasanı tutaraq Teymurilər imperiyasına son qoydular.

Buxara xanlığının ilk hakimi olmuş Məhəmməd Şeybani 1533- cü ildə

paytaxtı Səmərqənddən Buxaraya köçürdükdən sonra dövlət rəsmi olaraq

Buxara xanlığı adlandırılmışdı. II Abdulla xanın dövründə (1557-1598-ci

illər) xanlıq ən qüdrətli vaxtına çatmışdır. Bəlx, ’^ərqanə, Daşkənd,

Xorasan və Xarəzm (1596-cı ildə) Buxaraya birləşdirildi. Buxara

xanlığında hakimiyyətə gəlmiş Həştərxa- nilər sülaləsi (1599-1753-cü illər)

dövründə pərakəndəlik daha da güclənir. Nadir şah Buxaranı işğal edir.

Onun vəfatından sonra Buxara xanlığının idarə olunması Manqıtlar

sülaləsinə keçir.

Mərkəzi Asiyada mövcud olmuş digər feodal dövləti Xivə xanlığının

(15121920ci illər) banisi özbək xanı İlbars olmuşdur. Xivə xanlığı Xarəzmi,

Manqışlaq və Dehistanı, Xorasanın şimal hissəsini əhatə edirdi. Xanlığın

paytaxtı Vəzir, Urgənc və Xivə şəhərləri olmuşdur.

XVIII əsrdə Fərqanə vadisində yaranmış digər feodal dövləti Kokand

xanlığı idi. Kokand xanları özbək minq tayfalarından olmuşdular. Xanlığın

əsası 1710-cu ildə Şahruk bəy tərəfindən yaradılmışdı. XIX əsrdə Rusiya

imperiyası Kokand xanlığının işğalına başladı. 1873-1876-cı illər Kokand

üsyanı məğlubiiyyətlə nəticələndi və 1876-cı ilin fevralında xanlıq ləğv

edildi.

91

ICTİMAİ QURULUŞ

Mərkəzi Asiya ərazisində mövcud olmuş quldarlıq dövlətlərində

(Xərazm, Baktriya, Selevkilər, Kuşan) əhali ənənəvi olaraq əsasən iki sinfə

hakim quldar və qullara bölünürdü. Quldarlıq dövlətlərində əsas siniflərdən

əlavə azad kənd icma üzvləri, sənətkarlar və tacirlər də xüsusi əhali qrupunu

təşkil edirdi. Maddi nemətlərin əsas istehsalçıları azad kənd icma üzvləri və

sənətkarlar idilər. Antik dövlətlərdən fərqli olaraq Mərkəzi Asiya ərazisində

quldarlıq klassik fonnada inkişaf etməmiş, ev köləliyi səviyyəsində

olmuşdur.

Quldarlıq dövlətlərində üç torpaq mülkiyyəti forması, o cümlədən

dövlət, kollektiv və xüsusi sahiblik qisməndə inkişaf etmişdi. Hökmdar

dövlət ərazisindəki bütün torpaqların baş mülkiyyətçisi idi. O, istədiyi kimi

torpağı sata, bağışlaya, vərəsəliyə verə bilərdi. Kənd icmalarına məxsus

torpaqlar icma üzvü olan azad kəndlilərin ümumi istifadəsində olan

mülkiyyyət idi. Kəndlilər elliklə, zəmanətlə istifadə etdikləri torpağın və

suvarmanın əvəzinə natural, pul, ictimai işlər (yolların çəkilməsi, körpülərin

salınması, kanallann təmizlənmə:! və s.), hərbi və s. mükəlləfi3'yətlər icra

etməli idilər. Quldarlıq dövlətlərində xüsusi mülkiyyət məbədlərə və hərbi

xidmətdə olanlara məxsus olmuşdur. Xüsusi mülkiyyət əsasən şərti xarakter

daşımışdı.

Mərkəzi Asiyada feodal münasibətlərinin yaranması Kuşan çarlığının

süqut etməsi və b.e. IV əsrin sonlannda Eftalitlər dövlətinin təşəkkül

tapması ilə eyni vaxta düşür. Feodal torpaq sahibliyinin yaranması, yeni

feodal və feodaldan asılı kəndlilərin formalaşması prosesi Mərkəzi Asiya

dövlətlərində feodal sahibliyinin daxili quruluşunu müəyyən edir və ictimai

münasibətlərin yeni formasını möhkəmləndirirdi.

Feodal torpaq sahibliyinin sonrakı inkişafı, feodal istismarının

güclənməsi, asılı kəndlilərin vəziyyyətinin ağırlaşması ilə nəticələnir.

Torpaqsız kəndlilər feodal sahibliyində icarədar günə- muzdçulara

çevrilirdilər. İri feodal əyanları torpaqlarını çox ağır şərtlərlə əkinçilərə

verirdilər. İcarədarlar əkibbecərdikləri məhsulun yarısı, üçdə biri, onda biri,

hətta on ikidə biri ilə razılaşmağa məcbur olurdular.

92

Mərkəzi Asiyada erkən feodalizm dövründə feodal sinfi dehqanlar

adlanırdı. İri feodallar olan ixşidlər hakim sinfin yuxarı pilləsinə daxil

idilər. Dehqanlardan vassal asılılığında olan şakir və ya çakir adlanan

feodallar süzerenlik hüquqlarından istifadə edirdilər. Dehqanlar demək olar

ki, birbirlərindən sərbəst olmaqla müstəqil fəaliyyət göstərirdilər.

İcmaçı kəndlilərin müflüsləşməsi, çoxsaylı vergi və mükəlləfiyyətlər

təhkimçilik üçün əlverişli şərait yaradırdı. Məhz təhkimçili- yin və

istismarın güclənməsi feodal dövlətlərinin birinin digəri ilə əvəz edilməsi,

istismarın yeni formalarının artması ilə nəticələnirdi. Qaraxanilər

dövlətində (X-XII əsr) yeni ictimai qrup olan iqta sahibləri (iqtidar)

formalaşırdı. İqtidarlar hərbi xidmət əvəzinə aldıqları mülklərə tam sahib

olmaqla immunitet əldə edir, vergi və mükəlləfiyyətləri toplayırdılar.

XIV-XV əsrlərdə soyurqal institutu inkişaf edir. Əmir Teymur

oğlanlarına, nəvələrinə və fərqlənmiş bəylərə vərəsəlik hüququnda bütöv

vilayətləri bəxşiş edir, oradakı əhalidən vergi və mükəlləfiyyətlər

toplayaraq dövlət xəzinəsini zənginləşdirirdilər.

XVI əsrdə Buxara xanlığında hakim feodal silkinin ən yuxarı pilləsinə

xan və onun sülaləsi daxil idi. Xanhqdakı bütün torpaqlara “məmləkətin

sultanı” olan xan baş mülkiyyətçi hüququnda sahiblik edirdi. Buxara

xanlığında manxo adlanan şərti torpaq mülkiyyəti institutu inkişaf etmişdi.

Feodal silkinə dünyəvi feodallar - əmirlər, bəylər, həmçinin dini ierarxiya

hacılar, axunlar, seyidlər, hakimlər, şeyxlər daxil idi. Məscidlər, mədrəsələr

və digər dini təsisatlara məxsus vəqf mülkiyyəti geniş inkişaf etmişdir.

Buxara xanlığında kəndlilər bir neçə qrupa bölünürdülər. Xan (dövlət)

torpaqlarında, feodal mülkində və dini müəssisələrdə çalışan kəndlilər

fərqləndirilirdi. Rəsmi olaraq təhkimçilik qanunla təsbit olunmasa da,

xanhqdakı kəndlilərin istismarı təhkimçilikdən heç nəyi ilə seçilmirdi.

Xivə və Kokand xanlıqlarının ictimai quruluşu Buxara xanlığından

demək olar ki, fərqlənmirdi.

93

DÖVLƏT QURULUŞU

Mərkəzi Asiyanın quldarlıq dövlətlərinin idarəçilik forması des- potik

xarakter daşıyırdı. Dövlət başçısı olan monarx qeyri-məhdud hakimiyyətə

malik olmaqla qanunverici, icraedici və məhkəmə hakimiyyətini özündə

birləşdirirdi. Digər Şərq ölkələrində olduğu kimi monarxm şəxsiyyəti

ilahiləşdirilirdi. Onun iradəsi təbəələri üçün qanundan yüksəkdə idi.

Quldarlıq dövründə monarx hakimiyyəti məmurlara və xidmətdə olan hərbi

əyanlara arxalanırdı.

Artıq qeyd etdiyimiz kimi, eftalitlərin hakimiyyəti dövründən

başlayaraq Mərkəzi Asiyada feodalizm ictimai-iqtisadi münasibətləri

formalaşırdı. Demək olar ki, quldarlıq dövrü idarəçilik formasının varisi

kimi fəali)^ət göstərən erkən feodal dövlətlərinin dövlət quruluşları

(Eftalitlər, Türk xaqanlıq) VIII əsrdən başlayaraq Ərəb Xilafəti işğallarının

təsiri və feodal ictimai münasibətlərinin daha da inkişafı ilə əlaqədar olaraq

formalaşırdı. Lakin Azərbaycanda olduğu kimi, burada da Xilafət yerli

idarəçilik sistemini qəbul edir və yalnız buraya öz canişinini (əmir) təyin

etməklə kifayətlənirdi.

Ərəb Xilafəti hakimij^əti süqut etdikdən sonra hakimiyyət yerli

Samanilərin sərəncamına keçir. Samanilər dövlətinə əmir başçılıq edirdi.

Mərkəzi aparat hökmdar sarayına (dərgah) və mərkəzi divan idarəçiliyinə

(dəftərxana) ayrılırdı. Dərgaha, dövlətdə baş vəzir olan hacib (hacibi

buzruq) başçılıq edirdi. Əmir sarayında ikinci mühüm vəzifə mühafizə

xidmətinin rəisinə, sahibxarasa məxsus idi.

Saray daxilində süfrəçi kimi kiçik vəzifələr də mövcud olmuşdur.

Sarayın təsərrüfat işlərinə vəkil rəhbərlik edirdi.

Mərkəzi divana nominal olaraq baş nazir funksiyalarını icra edən vəzir

(xocan bıızur) başçılıq edirdi. Vəzir dövlət daxilində inzibati, siyasi və

təsərrüfat həyatı ilə bağlı bütün məsələlərə görə dövlət başçısı olan əmir

qarşısında məsuliyyət daşıyırdı. Mərkəzi divan aparatı 10 dəftərxanaya

(nazirliyə) bölünürdü. Birinci dəftərxanaya başçılıq edən vəzir, əmir

tərəfindən ən adlı-sanlı və varlı sülalərdən təyin edilirdi. Vəzir eyni

zamanda Samanilər dövlətində hərbi qüvvələrə də başçılıq edirdi. Dövlət

xəzinəsinə baxan di-

94

van mustaufi, “dövlətin dayaqlan” adlanan divan amil-əd-mülk, qvardiya

rəisi divan sahibşurta, poçt rəisi divan sahibbərid, divan müşrif, əmirin

mülklərinə baxan divan, divan mühtəsib, divan vəqf və qazı divanı kimi

dəftərxanalar mövcud olmuşdur.

Dövlətin xəzinədarı ölkənin maliyyə işlərini aparırdı. Xəzinədar böyük

vəzifələrdən olmaqla onun tabeliyində hesabdarlar (hussablar) fəaliyyət

göstərirdi.

“Dövlətin dayaqları” adlandırılan dəftərxanaya başçılıq edən

amil-əd-mülk şəxsi sənədlərin mühafizəsinə məsuliyyət daşıyırdı.

Təhlükəsizlik naziri sahib-şurta qayda-qanun yaradılmasında, polis

xidməti işinin təşkilində məsuliyyətli idi.

Ölkənin daxili və xaricində poçt-rabitə xidmətinin icra edilməsinə

sahibibərid divanı məsuliyyət daşıyırdı. Divan müşrif xüsusi

məmur-nəzarətçilərdən təşkil olunmuşdur. Dəftərxananın başçısı vəzifəsinə

sahib olan müşrif və yerli inzibati ərazi vahidlərinin müşrifləri dərgahda baş

verən bütün proseslər barədə doğru-düzgün məlumatlı olmalı idilər.

Əmirin mülklərinə baxan divana xüsusi məmur rəhbərlik edirdi. O, çox

güman ki, sarayın təsərrüfat işçilərinin başçısı olan vəkil tərəfindən təyin

edilirdi.

Divan mühtəsibin vəzifələrinə bazar və küçələrdə qayda-qanun təmin

etmək, günahkarları cəzalandırmaq, əhalinin qiymətlərdə, çəkidə, ölçüdə və

s. aldadılmasının qarşısını almaqdan ibarət idi.

Dini müəssisələrə (məscid, mədrəsə, müqəddəs yerlər) məxsus əmlakın

idarə olunmasına vəqf işləri üzrə divan məsuliyyət daşıyırdı.

Məhkəmə idarələri qazının başçılıq etdiyi divan tərəfindən idarə

olunurdu.

Samanilər dövlətində sipahsalar titulunu daşıyan birinci hərbi canişin

vəzifəsi mövcud olmuşdur.

Bərid divan istisna olunmaqla, digər divanların yerli orqanları da

fəaliyyət göstərirdi. Yerli orqanlara mərkəz tərəfindən, lakin yerli feodal

əyanlardan olan nümayəndələr təyin edilirdi. Samanilər dövlətində şəhər

idarəsinə əmir tərəfindən təyin olunan rəis başçılıq edirdi. Samanilər

dövlətini əvəz etmiş Qaraxanilər, daha sonra

95

Səlcuqlar və Xarəzmşahların dövlət quruluşu, demək olar ki, sələflərindən

fərqlənmirdi.

Teymurilər dövlətinin idarəçilik sistemi isə təkmilləşmiş hərbi quruluş

xarakterli idi. Dövlətə əmir başçılıq edirdi. BÖ3dik dövlətləri məğlub

etməsinə baxmayaraq Əmir Teymur xan titulunu qəbul etməmişdi. Əmir

yanında fəaliyyət göstərən şuranın tərkibinə onun qohumları, ali ruhanilər,

ali vəzifəli şəxslər olan vəzir, divan bəyi və başqaları daxil idi. İdarəçiliyin

ayrı-ayrı sahələri üzrə vəzirlik (nazirlik) sistemi yaradılmışdı. Mülki əhali,

hərbi qulluqçular (si- pahilər), xarici əlaqələr, maliyyə, təsərrüfat və s. işlər

üzrə vəzirliklər fəaliyyət göstərirdi. Yerli inzibati ərazi vahidləri ciddi təşkil

edilmişdi. Vilayət, dairə, şəhər, qəza və qışlaqlar müvafiq olaraq bəylər,

hakimlər və ərbablar tərəfindən idarə olunurdu.

XVI-XIX əsrlərdə mövcud olmuş Mərkəzi Asiya xanlıqlarının dövlət

quruluşları eyniyyət təşkil edirdi. Buxara xanlığının hökmdarı olan əmir

qeyri-məhdud hakimiyyətə, təbəələrin “yaşamaq və ölüm” və həmçinin

onların əmlakları üzərində şərtsiz sərəncam hüququna malik idi.

Qanunverici, icaraedici, məhkəmə hakimiyyəti əmirin özü və onun iradəsi

idi. Dövlətin və ya əmirin xəzinəsi vahid maliyyə sisteminə daxil edilmişdi.

Buxara əmiri öz adından sikkə buraxırdı. Buxara xanlığının idarəçilik

sistemi Çingiz xan və Əmir Teymur imperiyasının əsas cəhətlərini özündə

birləşdirirdi. Belə ki, XIX əsrə qədər xanlıq bir sülalənin nailiyyəti kimi

dəyərləndirilirdi. Nəslin başçısı olan əmir dövlətin hökmdarı, nəslin digər

üzvləri olan sultan, bəy və ya mirzələr isə Buxara əmirini vassalı kimi

ayrı-ayrı vilayətləri idarə edirdilər. Vilayətlərin və ya xanədanlığm başçıları

idarə etdikləri ərazilərin vərəsəlik hüququnda sahibləri idilər. Lakin XIX

əsrdə xanədanhq (udel) sistemi öz əhəmiyyətini itirir və ayriayrı vilayətləri

idarə etmək üçün əmir öz məmurlarını yerlərə göndərirdi.

Buxara əmrinin yanında nüfuzlu tayfa başçılanndan, ali əyan və

nıhanilərdən ibarət Şura fəaliyyət göstərirdi. Buxara əmirindən sonra ali

inzibati vəzifəli şəxs kuşbəyi idi. O, Buxara vilayətinin hakimi olmaqla

xanlığın inzibati və təsərrüfat işlərini aparır, dövlət dəftərxa-

96

nasına başçılıq edirdi. Əmir Buxaranı tərk etdikdə kıışbəyi onu əvəz edirdi.

Kuşbəyinin tabeliyində çox saylı məmurlar ştatı olmuşdur. Onlardan

yazışmaları aparan mirzə, yasaulbaşı və onun iki köməkçisi,

yasaul-amaldarlar olan xüsusi təyinatlı məmurları göstərmək olar.

İkinci əhəmiyyətli vəzifə xanlığın maliyyə vergi sistemini tənzimləyən

divanbəyi idi. Divanbəyinin tabeliyində də çoxsaylı məmurlar ştatı, 0

cümlədən mirzə, amaldar və s. olmuşdur.

Polis xidməti mirşabbaşınm rəhbərliyi ilə həyata keçirilirdi.

Buxara xanlığı inzibati ərazi vahidləri olan bəyliklərə bölünürü- dü.

Onlar bəy və ya hakimlər tərəfindən idarə olunurdu. Bəyliklər öz

növbəsində daha kiçik ərazi vahidliklərinə - amaldarlığa ayrılırdı.

Buxara və Səmərqənd vilayətləri isə daha böyük inzibati vahidlər olan

tümənlərə bölünürdü. Amaldarlıqlar qışlaq və aullardan ibarət idi. Onlar

minbaşı və ağsaqqallar tərəfindən idarə olunurdu. Bir neçə kəndə ağsaqqal,

bir kəndə isə minbaşı rəhbərlik edirdi. Kənd ərazilərində su təsərrüfatı

ank-ağsaqqal və mirab tərəfindən tənzimlənirdi.

Əmirin məmur və qulluqçuları dövlət xəzinəsindən məvacib almır,

əsasən natura ilə toplanan vergilər hesabına dolanırdılar. Məmurlar təhkim

olunduqları torpaq sahələrindən tanxu adlanan gəlir əldə edirdilər.

1868-ci ildə Buxara xanlığı Rusiya imperiyasının protektoratlığına

keçdikdən sonra bu ərazilərdə əmir və onun məmurlarına nəzarət etmək

üçün siyasi agentlik yaradılır. Bu orqanın göstərişləri əmir hökuməti

tərəfindən şərtsiz icra edilirdi.

Xivə xanlığının dövlət qurluşu Buxara xanlığının idarəçilik sisteminə

çox yaxın idi. Dövlətə qeyri-məhdud hakimiyyətə malik xan başçılıq edirdi.

Xavə xanının yanında məşvərətçi orqan olan Şura fəaliyyət göstərirdi. Şura

dövlətin daxili və xarici siyasəti ilə bağlı mühüm məsələləri müzakirə

edirdi.

Ali vəzifəli şəxslərdən ən əhəmiyyətlisi xanın birinci köməkçisi,

ölkənin cənub hissəsində oturaq əhaliyə dair işlərə baxan və vergilərin daxil

olmasına nəzarət edən kuşbəyi idi. Xivə xanlığının əhalisinin şimal

hissəsinə mehtər adlanan vəzifəli şəxs başçılıq edirdi. Xanlığın

dəftərxanasına divanbəyi, qayda-qanuna işan-rə

97

is, qvardiya başçısı yasaiıl başı, polis rəisi mirşab və xarici əlaqələrinə

mirzəbaşı rəhbərlik edirdi.

Xivə xanlığı inzibati-ərazi vahidləri olan bəyliklərə və naiblik- lərə

bölünürdü, xıx əsrin əvvəllərində xanlıq 20 bəylik və iki na- ibliyə ayrılırdı.

Bəyliklər hakim bəylər, naiblik isə naiblər tərəfindən idarə olunurdu.

Kokand xanlığında qeyri-məhdud hakimiyyəti olan sahibixan dövlət

hakimiyyətinin bütün strukturlarını özündə cəmləşdirirdi. Xanın birinci

müavini minqbaşı, vəzir vəzifəsi kimi nominal baş nazir hesab edilirdi.

Xanlıqda məşvərətçi orqan - şura fəaliyyət göstərirdi. Yerli idarəçilik bəy

və hakimlər tərəfindən idarə olunurdu. Daşkənd hakimi bilavasitə xan

tərəfindən təyin edilir və “bəylər bəyi” titulunu daşıyırdı. Qışlaqlar

ağsaqqallar tərəfindən idarə olunurdu. Polis rəisi kurbaşı, şəriət normaları

və digər mənəviyyat qaydalanna nəzarət edən müxtəsib kimi mühüm

vəzifələr də mövcud olmuşdur.

Mərkəzi Asiya dövlətlərində söhbət açılan dövrdə ordu süvari və piyada

qoşunundan təşkil olunmuşdu. Fövqalədə vəziyyətdə əhali orduya cəlb

olunurdu.

Məhkəmə sisteminə qazı başçılıq edirdi. Qazı məhkəmə hökmlərini

şəriət qaydalarına müvafiq çıxarırdı. Prosesdə bədən cəzalarından istifadə

edilirdi, ölüm cəzası və digər cəzalar da təyin edilirdi.

HÜQUQUN ƏSAS CƏHƏTLƏRI

Mərkəzi Asiya xalqları islam dinini qəbul edənə qədər adət hüquq

normalarından və o dövrə qədər (islamın qəbuluna) tərkibində olduqları

dövlətlərin (Selevkilər, Baktriya, Əhəmənilər, Parfıya və s.) hüquq

normalarından istifadə etmişdilər. Lakin konkret dövlətlər (Ərəb Xilafəti və

s.) üçün deyil, islamı qəbul etmiş bütün dövlətlər üçün nəzərdə tutulan

müsəlman hüququ ictimai münasibətləri tənzimləyən əsas hüquq norması

kimi XIX əsrin sonlarına qədər Mərkəzi Asiyada qüvvədə olmuşdur.

Mərkəzi Asiyanın ilahiyyat mərkəzləri olan Səmərqənd və Buxarada

müsəlman hüququ (fiqh) ətraflı öyrənilərək hüquqi münasibətlərdə tətbiq

edilirdi.

98

Müsəlman hüququnun yaranması və inkişafı. Məhəmməd

peyğəmbər müsəlman ərəb icmasının başçısı və islamın yayıcısı kimi miladi

tarixlə 610-cu ildən 632-ci ilə qədər bü yöndə fəaliyyət göstərmişdir.

Peyğəmbər sağlığında müsəlman icmasını (ümmətini) idarə edirdi. Lakin

Məhəmməd peyğəmbər vəfat etdikdən sonra məlum oldu ki, Qurandakı

əmrlər bütöv dövlət məsələləri ilə ictimai məsələləri həll etmək üçün kifayət

etmir. Çünki elə ictimai münasibətlər meydana çıxmışdır ki, həmin

münasibətləri nə Quranda göstərilən normalar, nə də peyğəmbərin hədisləri,

göstəriş və məsləhətləri ilə həll etmək mümkün olmamışdır. Peyğəmbərin

ölümündən çox keçmədən islamın iki qolu-sünnilik və şiəlik yaranmış və

sonradan həmin qolların əsasında da müxtəlif məzhəblər formalaşmışdır.

Çünki islam dünyanın bir çox yerlərinə yayıldıqdan sonra, müxtəlif yeni

ictimai münasibətlərin həlli zərurətinin meydana çıxması hər bir qolun, yəni

sünnilik və şiəliyin ayrı-ayrı məzhəblərə bölünməsinə, məzhəb ardıcıllarının

da hüquq məsələlərinin həllində ciddi fikir ayrılıqları yaratmalarına səbəb

olmuşdur. Müxtəlif dövrlərdə həmin məzhəblərin ardıcılları və məzhəblərin

özləri də müxtəlif olmuş, bəzi məzhəblər yarandığı vaxtdan öz varlıqlarını

mühafizə etsə də başqa məzhəblər zamanın sınaqlarına davam gətirə

bilməmiş, müəyyən vaxtdan sonra öz ardıcıllarını itirərək fəaliyyətlərinə son

qoyulmuş və ya ardıcılları tamamilə azadlığından ciddi qüvvə kimi qəbul

edilmirlər.

İslamın sünni (sünnə-ərəbcə yol deməkdir) qolu dörd əsas dini- hüquqi

məzhəb üzərində formalaşmışdır ki, həmin məzhəblər də öz yaradıcılarının

adı ilə hənəfilik, maliklik, şafilik və hənbəlilik məzhəbləridir. Ümumiyyətlə,

islamın məzhəblərə ayrılması müəyyən fikir ayrılığı yaratmışdır. Lakin qeyd

etmək lazımdır ki, müxtəlif ictimai münasibətlərin, hüquqi məsələlərin

həllində müsəlman hüquq məktəblərinin rolu danılmazdır.

Hənəfi sünni məzhəbinin təsisçisi Əbu Hənifə (699-767-ci illər) dini

hüquq üsulu kimi Quranda və sürmədə dəqiq cavabı olmayan hüquq

məsələlərini şəriət çərçivəsində bu mənbələrdəki digər məsələlərin həll

edilməsi barəsindəki kəlamlarla qiyas (analogiya) yo

99

lu ilə müqayisə edib araşdınuışdır. Əbu Hənifə bununla yanaşı, rəy (şəxsi

fikir) və istehsanı (dini başçının fikrini) da əsas götürürdü.

Maliki məzhəbinin banisi Malik ibn Ənasdır (715-795-ci illər).

Malikilər hədislərin dəyişdirilməsini qeyri-mümkün hesab edir, onlara ciddi

əməl olunmasını tələb edirlər. Onlar Quranın mücərrəd surətdə təfsir

olunmasını pisləyir, hənəfilərə nisbətən hüquqi qiyas (bənzətmə) üsulunu

məhdudlaşdırmağı üstün tuturlar.

Şafıi məzhəbinin banisi Əbu Abdullah əş Şafıidir (767-820-ci illər).

Şafıilərin hüquq sistemi hənəfilərlə malikilərin dini-hüquq təlimləri

arasında bir növ orta mövqe tutur. Əslində malikilərin təliminə daha

yaxındır. Sünni məzhəbləri arasında şiəliyə yaxın olanı da məzh şafıilikdir.

Şafıi məzhəbi bənzətmə əsasında mühakimə yürütməyin, yəni qiyasın və

fikir müstəqilliyinin (şəxsi rəyin) tətbiqini məhdudlaşdırır.

Hənbəli məzhəbinin banisi Əhməd ibn Hənbəlidir (780-855-ci illər).

Hənbəli məzhəbi XIV əsrədək müsəlman aləminin ictimai həyatında

əhəmiyyətli rol oynamışdır. Hənbəlilər ifrat mühafıza- kardırlar. Quranın və

hədislərin hər hansı bir təfsiri cəhdlərinin əleyhinə çıxırlar. Şəriətin dini

mərasim və hüquq normalarına ciddi surətdə riayət olunmasını tələb edirlər.

Müsəlmanlar bu dörd mötəbər sistemin banilərindən hər birinin

müctəhidini mütləq, yəni bənzətmə (qiyas) əsasında mühakimə yürütmək

prinsipini və işlətdiyi başqa metodları Qurana tətbiq edərək, öz şəxsi rəyini

(ictihad) ifadə etməyə mütləq iqtidarı olan alim adlandırırlar. Bu banilər

fiqhin (müsəlman hüquq sistemini) əsas prinsiplərin müəyyən etmişdilər.

Bu prinsiplərdən çıxan nəticələri (füru) sonralar şərh edənlər isə, mütləq

müctəhid olmayıb, dini məktəblərdən birinin müctəhidi sayılırlar.

İslamın ikinci böyük qolu şiəlikdir. Şiəlik sözü ərəbcə fırqə, qrup

deməkdir. Şiəlik Məhəmmədin əmisi oğlu və qızının əri Əli ibn Əbu Talibin

xəlifəliyə gəlməsi uğrunda gedən mübarizə nəticəsində meydana gəlmişdir.

Şiəliyin ən çox yayılmış məzhəbi imamilikdir. İmamilər peyğəmbər

nəslindən olan 12 imama inanıb onun ardınca getməyi, qar

100

şıya çıxan məsələləri həll edəcək normalar Quranda, İcmada olmadığı halda

müctəhidin rəyinə əsaslanmağın zəruriliyini qəbul edirdilər. İmamın (ərəbcə

qabaqda gedən deməkdir) paklığına etiqad edir, beytülmala verilən əmlakın,

vəqf mülkiyyətinin bir qismini peyğəmbər nəslindən olan seyidlərə

verilməsini məqbul sayırlar.

Şiəliyin ən mürəkkəb qolu olan ismaili)^ə müxtəlif təlimləri özündə

birləşdirdiyi üçün ayrı-ayrı yerlərdə batinlik, məzdəkilik, qərəmət- lik,

təlimlik, mülhidilik və başqa adlar altında özünü göstərmişdir.

Şiəliyin Zeydilik məzhəbi imaməti Əli və onun oğullan Həsən və

Hüseynin üzərində götürürlər. İmam həddi-buluğa çatmış, ağıllı, mömin,

kəlamlı, yəni Üsul əd Dini yaxşı bilən salih etibarlı şəxs olmalıdır.

Müsəlman hüququ ümumi şəkildə şəriət (ərəbcə su içiləcək yerə gedən

yola deyilir) adlanan elmlər sistemində toplanır. Şəriət elmləri 6 sahəyə

ayrılır:

1. Elm-ət-təfsir (Quranın izah edilməsi barədə elm).

2. Elm-ül-hədis (Məhəmməd peyğəmbərin şəriət məsələlərinə dair

söylədiklərini və göstərişlərini öyrənən elm).

3. Elm-ül-fıqh (müsəlman hüquq elminin öyrənilməsi).

4. Elm-üsul-əl-fıqh (fiqhin mənbələrini öyrənən elm).

5. Elm-ül-kəlam və Üsul əddin (islamın nəzəri əsaslarını öyrənən elm).

6. El-mül-fəraiz (mərhumun mirasının varisləri arasında

bölüşdürülməsi qaydalarından bəhs edən elm).

Şəriəti müsəlman hüququ (fiqh) ilə eyniləşdirmək doğru deyildir. Belə

ki, şəriətdə istər dünyəvi, istərsə də dini problemlər islam

nöqteyi-nəzərindən şərh edilir. Burada təsərüfat həyatının, əxlaq və etika

normalarının, müsəlman mərasimləri və bayramlarının tənziminə dair

qanunlar, dindarların davranışı və bütün müsəlman icmasının həyat tərzini

müəyyən edən başqa müddəalar vahid sistem halında birləşdirilmişdir.

Şəriət sözü ilə hökm bir növ eyniyyət təşkil edir, düzgün çıxarılmış hökmə

“şəridir” deyirlər. Şəriət onun ehkamlanna uyğun olmayan halların

hamısının ziddinədir, hətta hər hansı bir hal həqiqətə uyğun olsa belə şəriət

elıkamma uyğun deyilsə, şəriət onun ziddinədir və onu təqib edir. Şəriətin

hüquqdan fərqi ondadır ki, o.

101

mükəlləfm (yəni fəaliyyət qabiliyyəti olan şəxs) törətdiyi əməlləri

mühakimə etməklə yanaşı, ona batini (məlum olmayan, daxili) fikirləri

üçün o biri dünyada cəza veriləcəyini müəyyən edir. Bu mühakiməni axirət

günündə ilahi qüvvə həyata keçirəcəkdir.

Şəriət ehkamı Allahın hökmünə bərabər tutulduğundan bizim bu gün

anladığımız mənada izah edilməsinə yol verilmir, çünki insanın öz əqli və

məntiqi izah qabiliyyəti cəhətdən məhdud olması dinlə təsbit olunmuşdur.

Şəriətə görə mükəlləf yetkinlik yaşma çatmalı, anlaqlı olmalıdır.

Şəriət hökmləri iki qrupa bölünür: aihani mərasim hökmləri və mülki

siyasi hökmlər. Sünnilərdə şəriət hökmləri ibadət (Allah qarşısında qulluq),

müamilət (mülki hüquq məsələləri) və üqubat (yəni cəzalar) kimi üç qismə

bölünür. Şiələrdə isə ibadət (yəni ikitərəfli münasibətlər), itaət (təktərəfli

hüquqi münasibətlər) və ehkam (digər hüquqi hökmlər) kimi üç bölgü

aparılır.

Müəsəlman hüququ fiqh (ərəbcə dəqiq anlayış, bilik mənasını verir)

şəriətin tərkib hissəsidir. Fiqh müsəlman hüquq mənbələrini tədqiq etməklə

şəriət ehkamlarının əməli köklərindən bəhs edən elm kimi, qanunvericilik

işlərində fərziyyəvi layihələr tərtib edərək ictimai münasibətlərin

tənzimlənməsinə çalışırdı. Fiqh şəriətin mənbələrini tədqiq etməklə onun

əməli işlər üzrə ehkamlarından bəhs edir, şəriətdən istifadə etməklə nəticə

əldə etmək və hökm çıxarmağa xidmət edir. Fiqh həm də şəriətin elmi

ehkamının müfəssəl sübutlarından bəhs edən elmdir. Buna görədir ki, ilk

vaxtlar fiqh sözü elm sözünə, fəqih sözü isə alim sözünə bərabər

tutulmuşdu. Sonradan alim (ülamə) sözü ancaq Quran təfsirçilərinə, fəqih

sözü isə dini hüquq bilicilərinə aid edilmişdir. Digər hüquq sistemlərində

(ingilis-sakson, roman-german) fərqli olaraq müsəlman hüquq sistemi

dövlət tərəfindən verilmiş normativ-hüquqi aktlarla deyil, dövlətdə heç bir

rəsmi vəzifə tutmayan ayrı-ayrı hüquqşünaslar (fəqihlər, ülamələr)

tərəfindən verilmiş hüquqi qərarlara müvafiq olaraq inkişaf etdirilmişdir.

Hüququn mənbələri. Şəriət və müsəlman hüququnun əsas dörd

mənbəyi aşağıdakılardır: 1) Quran, 2) Sünnə (Məhəmməd

102

peyğəmbərin kəlamları və hərəkətləri), 3) Qiyas (bənzətmə), 4) İcma

(görkəmli hüquqşünasların və ilahiyyatçılarm müştərək rəyi). Fitva (ali

ruhani şəxslərin 3n.ıridik hökmləri və qərarları), adətlər (ürf ərəblərin və

islama etiqad bəsləyən başqa xalqların adət və ənənələri) və Qanun (əmr

edilən doğru yol) müsəlman hüququnun inkişafında müəyyən əhəmiyyət

kəsb etmişdir.

İslamın ənənələrinə görə şəriətin əsas mənbələri Quran və sün- nədir.

Bütün digər mənbələr bunlara zidd olmamalıdır. Şəriəti xristian

hüququndan və digər qanunvericilik xüsusiyyətlərindən fərqləndirən

prinsipial cəhəti ondan ibarətdir ki, digər hüquq sistemləri əsrlər boyu

qüvvədə olsa da, onlarla yanaşı mövcud olmuş dünyəvi hüquq normalarını

heç vaxt bütünlüklə əvəz etməmişdər. Halbuki müsəlman dünyası islam dini

yaranandan XIX əsrin axır- larmadək müsəlman hüququndan (fiqh) başqa

heç bir digər qanunvericilik sistemi tanımamışdır.

Bütün islam dininin və hüququnun nəzəri əsası və mənbəyi “Quran”dır.

Quran ərəbcə “qərəə” sözündən “oxumaq” və ya bir çox hallarda “ucadan

ibarə ilə oxumaq” mənasına gələn söz kökündən əmələ gəlmişdir. Quran

114 fəslə və ya ərəbcə surəyə bölünür. Quranın ayələrinin sayı 6211 -ə

bərabərdir. Quranda surələrin əksəriyyəti insanları Allahın varlığına və

təkliyinə inandırmağa xidmət edir. Həzrəti Məhəmmədin (ə.ə.s.) şəxsi ailə

məsələləri, özünün rəhbərlik etdiyi islam cəmiyyətinin və bütün

müsəlmanlar arasında meydana çıxan mübahisəli ictimai münasibətləri həll

etmək üçün yaradılmış normalar Quranda toplanmışdır. Quran təfsirçilər

tərəfindən sözbəsöz şərh edilmişdir. Quranın əsasən 2, 4 və 5-ci sürələrində

hüquqi normalara geniş yer verilmiş, digər surələrdə isə hüquqa dair

normalar çox azdır.

Sürmə, Quranda təsadüf edilən “əcdadın sünnəsi” və “Allahın sün-

nəsi” ifadələri, dinsiz olduqları üçün cəzalandınimış xalqlara qarşı Allahın

rəftan mənasındadır. Lakin Qurandan kənar “sünnə” sözü Məhəmmədin

hərəkət və əməlləri, həmçinin onun dedikləri mənasında işlədilir. Sünnələri

Məhəmmədin əshabələri yayırdılır, çünki müvafiq bir təsadüf düşəndə onlar

Məhəmmədin necə hərəkət etdiyini, nələr

103

dediyini və hətta bir şey deməyib susduğunu xatırlayıb deyirdilər və onların

hamısı müəyyən şəraitdə bir nümunə vəzifəsini görə bilirdi. Beləliklə,

sünnə “Allahın kəlamını” (“Qurani-Kərimi” normativ hüquqi baxımdan)

tamamlamaq vəzifəsini çox tez gönnəli oldu və istər ona uyğun olsun, istər

onu təfsir etsin, istərsə də yeni hökmlər tətbiq etsin, bu fərqlərdən asılı

olmadan həmin vəzifəsini gördü.

Fiqhdə qiyas (bənzətmə) üsulundan da istifadə olunurdu. Şafıi- lər rəy

və qiyasın hər ikisinə müə5Ayən miqdarda əhəmiyyət verirdilər. Lakin əsas

olaraq Quran və Sünnə mənbə hesab edilirdi. İcma isə 0 zaman mənbə hesab

olunur ki, onun tətbiqi narazılığa, ixtilafa səbəb olmasın. İxtilaf olarsa

Qurana yaxın olan hal qəbul edilir, yəni Qiyasa müraciət edilir.

Hüquq mənbəyi kimi, İcma fəqihlərin ümumi razılığa gələrək qəbul

etdiyi qərar, nomıalardır. İcma hələ məzhəblər yaranmamışdan müsəlman

üləma və hüquqşünasının gəldiyi rəyə görə təsbit edilmiş qaydaların

toplusudur. İlk dövrlərdə yalnız Mədinə şəhəri alimlərinin ümumi rəyi ilə

müəyyən olunan nomıalar mənbə hesab edilsə də, sonralar digər müsəlman

ölkəsi və şəhərləri alimlərinin ümumi razılığı da “İcma” hesab edilmişdir.

İcma qanunlan alimlərin füru əlfıqhə (konkret hüquq institutlarında) dair

yazılmış əsərlərində toplanırdı.

Fitv$ı vennək islam dinində ən çətin peşə olmuşdur. Fitva verməyə

ixtiyarı olan fəqihlərə müfti adı verilirdi. Müfti olan hər bir kəs ilk növbədə

müftilikdən imtina etməli, fitva verməyi boynuna götümıəməlidir, çünki

kifayət qədər yüksək biliyi olmayan şəxs fitva verə bilməz. Fitva verən

bütün xalqı bərabər tutmalı, hökmdar belə tələb etsə fitvanı

dəyişdirməməlidir. Müfti yalnız qanun naminə fitva vemıəli, səhv tapmaq,

lağlağaçılıq etmək niyyəti ilə sual verənlərə cavab verməməli, daha az

biliyə malik olan üləmaları sıxışdırmamalı, onları sınağa çəkməməlidir,

çünki bu cür əməllər haram sayılır. Müfti fitva verəndə ikimənalı söz

işlətməməli, qarşısında deyilən sözləri dəqiq araşdırdıqdan sonra fitva

verməlidir.

Müsəlman hüquq mənbələrindən biri olan ilahi qanun (hüquq), sonralar

fəqihlər tərəfindən inkişaf etdirilib tamamlandırılmışdır. Bu qanun insanın

göstərdiyi fəaliyyətin xarici təzahürlərinə aiddir.

104

insanların hərəkət və əməlləri həm dini, həm də mülki sahədə beş

kateqoriyaya (ehkama) bölünmüşdür. 1) vəzifə (namaz, həcc), 2) məsləhət

görülən (məndub) hərəkətlər, 3) icazə verilən (mübah) hərəkətlər, 4)

namünasib (məkruh) olsa da, cəza verilməyən hərəkətlər, 5) qadağan

(haram) hərəkətlərə görə cəza verilir. Mülki sahədə isə: 1) düzgün (səhih)

hərəkətlər, 2) düzgün olmayan (batil) hərəkətlər, 3) icazə verilən (caiz)

hərəkətlər, 4) təsirli (yəni nüfuz edən) hərəkətlər, 5) rabitəli (lazımi)

hərəkətlər. Hal-hazırda yalnız fiqh məcmuələri qanun hökmündədir.

İslamın ilk dövründə islam ehkamına zidd olmayan adətlər (ürf) istifadə

edilmiş və hüquq mənbəyi kimi qəbul edilmişdir. Xüsusən Mədinə şəhərinin

adət hüququndan ilk dövrlərdə geniş istifadə edilmişdir. Lakin sonralar

adətlərin islama müvafiq gələnləri sünnələr- lə, hədislərlə əhatə etdirilərək

bir hüquq mənbəyi kimi tanınmışdır.

Mülkiyyət hüququ torpaq üzərində mülkiyyət fomıalarına və ya onun

əldə edilmə üsullarına dair geniş olmayan müddəalar həsr etmişdir. Hüquq

yalnız sahibsiz və istifadəsiz torpaqları əldə etməyin xüsusiyyətlərini və

qaydalarını normalaşdınr. Torpaq üzərində mülkiyyətin əldə edilməsi

formaları müsəlman hüququnun obyektinə o zaman çevrilir ki, o, qanunla

nəzərdə tutulan hər hansı bir ictimai münasibətin yaranması, dəyişməsi və

ya xitam edilməsinə səbəb olsun və bundan sonra mülki hüququn obyekti

olsun.

Müsəlman hüquqşünasları torpaq üzərində mülkiyyəti özlərindən əvvəl

mövcud olmuş şəkildə qəbul edir və dəyişildiyi zaman hüququn tənzim

obyektinə çevirir. Başqa halda mülkiyyət müsəlman hüququnun tənzim

obyekti deyildir. Yeni torpaqlar işğal edildiyi zaman belə torpağın

mülkiyyətçisi aradan çıxmış olarsa, həmin torpağa yeni sahibkarlıqdan

söhbət gedə bilər.

İstifadəsiz bataqlıqlar altında qalmış, şoranlaşmış torpaqlar,

mülkiyyətin heç bir kateqoriyasına daxil deyildir. Müəyyən əmək sərf

olunduğu halda “ölü torpaq”lardan istifadə etmək mümkin idi. Ölü torpaqlar

iki yerə bölünürdü: birincisi, uzun müddət istifadə olunduqdan sonra

sahibinin köçməsi və ya müharibələr nəticəsində əhalinin qırılması ilə boş

qalan, lakin, suvarma sistemi, yolu və başqa əkinçi

105

lik imkanları olan istifadəyə yararlı torpaqlardır. İkincisi isə heç zaman

istifadə olunmamış, təsərüfatçılıq imkanları son dərəcə məhdud olan, böyük

əmək və sənnayə qoyuluşu tələb edən torpaqlardır.

Fiqhə görə ölü torpaqlara yiyələnmək üçün dini rəhbərin razılığı olmalı

idi. Lakin torpaq üzərində mülkiyyət hüququ tədricən dövlətə keçmiş,

dövlətin torpaq idarəçiliyinə baxan orqanları olmuşdur. Torpaqlar beş əsas

kateqoriyaya bölünürdü: 1) Hökmdar mülkləri, 2) iqta torpaqları, 3) mülk

torpaqları, 4) vəqf torpaqları, 5) icma torpaqları.

Hökmdar torpaqları dövlət başçısının və xəzinənin sərəncamında idi.

Bu torpaqlar alqı yolu ilə ya ölənin, yaxud vəzifədən kənar edilən

məmurların mülklərini müsadirə etmək yolu ilə tədricən artırdı. Hökmdar

torpaqları çox böyük gəlir verirdi. Bu torpaqları idarə etmək üçün bir neçə

divan yaradılmışdı.

İqta torpaqları. Yararlı torpaqların əksəriyyəti bu kateqoriyaya daxil

idi. Hökmdar belə torpaqları müəyyən şəxslərə verir və həmin torpaq

üzərində nəzarəti ona tapşırırdı, yəni torpaq iqta sahibinin mülki olurdu.

Lakin torpaq sahibliyi hüququna həmişə liayət edilmirdi və iqta geri alınıb

yenidən xüsusi divana verilə bilərdi. İqta sahibləri hərbi mükəlləfiyyət

daşımırdılar, lakin bunun əvəzinə vergi verirdilər. Onlar öz torpaqlarında

olan kanal, yol və körpüləri təmir etməyi öhdələrinə götürmüşdülər. İqta

torpaqları nəzəri cəhətdən iki kateqoriyaya bölünürdü ki, bu da iqta

torpağına hansı hüquqa görə sahib olmaqdan asılı idi.

Bağışlanan iqta şəxsin tam sahibliyinə çevrilir və irs olaraq keçirdi. Bu

iqta sahibi üşr verirdi. Bu növ iqta, adətən, becərilməyən torpaqlardan, ya da

sahibi ölmüş və varisi olmayan torpaqlardan verilirdi.

İcarə edilən iqta (icarə) irsən keçmirdi, adətən hərbçilərə verilirdi.

Xərac torpaqları da bu kateqoriyaya daxil idi.

Şəxsin cəmiyyətdəki mövqeyindən asılı olaraq ona verilən iqta- larm

aşağıdakı növləri mövcud idi: 1) mülki (şəxsi) iqta, 2) xüsusi (xassə) iqta, 3)

hərbi iqta, 4) xəlifə iqtası.

Mülki iqta çox geniş yayılmış və məmurların tutduqları vəzifələrindən

asil olaraq verilirdi. Yüksək vəzifələrə təyin olunduqdan

106

sonra məmura iqta verilirdi, lakin o, vəzifədən çıxarıldıqda iqta ondan geri

alınır və onun yerinə keçən şəxsə verilirdi.

Xüsusi iqta şairlərdən başqa xüsusi bir xidməti və ya xüsusi istedadı

olan şəxslərə verilirdi. Onun sahibləri torpağın tam sahibləri olub, onu irsi

olaraq verə bilərdi. Herik (dinc, əkilib-becərilməyən) saxlanan torpaqlar

iqtaya daxil idi. Torpaq sahibi onu becərmək üçün kəndlilərə icarəyə verir,

onları toxum, kənd təsərüfatı alətləri və suvarma vasitələri ilə təchiz edirdi.

Şəxsən özü hər il xəzinəyə müəyyən məbləğ pul verirdi, əvəzində isə

torpağa nəzarət etmək və onu irsi olaraq vermək hüququna malik idi. Belə

iqta sahibləri başqa vergilərdən azad idilər.

Hərbi iqta başqa torpaq növləri-xassə, malikanələr və xəzinə torpaqları

hesabına verilirdi. Qoşuna vəqf torpaqlarından iqta verilirdi. Hərbi iqta irsən

də həmişəlik verilmirdi, bu iqta sahibinin mülkiyyəti deyildi. İqta torpağını

irsi olaraq və ya pul ilə əldə etmiş olan şəxsdən geri almağa heç kəsin

ixtiyarı yox idi.

Mülk torpaqları. Torpaq üzərində müxtəlif növ sahiblik mövcud

c’muşdur. Onlardan biri müxtəlif şəxslərə və icmalara bağışlanan xəlifə

iqtası idi. İşğal altında olan torpaqların canlanması, mərkəzi hökumətin

həvəsləndirilməsi və köməyi ilə bataqlıqların qurudulması və bu torpaqların

əkilməsi həmin torpaq sahiblərinə tam sahiblik hüququ verirdi. Mülk

torpaqların mənbələrindən biri də məhz belə torpaqlar idi. Həmin

kateqoriyadan olan torpaqların digər mənbəyi dövlət torpaqlarının satın

alınması idi. Məmurlar və vəsaiti olan digər şəxslər özləri üçün xəlifə

mülklərini (dövlət torpaqlarını) əldə edir və torpaqların daimi sahibi olaraq

ondan nisbətən sabit gəlir götürürdülər. Həmin kateqoriyadan olan

torpaqların sahibləri əlavə vergi verməli və öz torpaqlarından keçən

kanalları bərpa etmək xərcini öz üzərinə götürməli idilər. Xilafətin

yarandığı gündən mülk torpaqları mövcuddur. Mülk torpaqlarını alıb

satmaq, özgəninkiləşdirmək və irs olaraq vermək olardı. Bu torpaqların

sahibləri hərbi xidmətdə olmurdular.

Vəqf torpaqları. Torpaq mülkiyyətinin əsas növlərindən biridir. Vəqf

torpaqları dedikdə dini təsisatlara təhkim edilən torpaq

107

mülkləri nəzərdə tutulur. Bu torpaqlar müqəddəs yerlər (Məkkə və Mədinə)

üçün, qazilər (“din uğrunda mübarizlər”), məscid və qalalar tikmək və başqa

ehtiyaclar üçün ayrılırdı. Vəqf torpaqları içərisində zorla tutulanlar, yəni

əvvəlki sahiblərindən müsadirə edilən, habelə dinc yolla əldə edilmiş

torpaqlar da var idi.

Sultan vəqf torpaq sahibinə mülkiyyət hüququ verə bilərdi. Torpaq

sahiblərindən biri öləndə, onun oğlu atasının yerini tutur və torpaqdan

istifadə edir, əks təqdirdə həmin torpaq beytülmala qaytarılırdı. Vergi

verilən torpaqdan istifadə edən şəxs, onu üç il və ya daha artıq müddətdə

becərməzsə, torpaq ondan alınıb başqasına verilirdi. Torpaq sahibi öz

torpağını başqasına vermək istəsə, bu arzusunu yalnız hökmdarın icazəsi ilə

edə bilərdi.

İcma torpaqları. Kəndlərdə əhaliyə məxsus torpaqlar, otlaqlar,

biçənəklər, çəmənliklər, meşələr, suvarma arxları, qəbiristanlıq və i.a. İcma

torpaqları idi. İcmanın hər bir üzvünün bu torpaqlar üzərində ümumi

mülkiyyət hüququ var idi.

Öhdəlik hüququ. Müsəlman hüququnda, hüququn sahələrə bölünməsi

olmadığından öhdəlik hüququ da özünün institutları ile fiqhə daxil edilmiş

və ayrıca normalaşdırılmışdır. Fiqhdə müqavilələrdən və deliktlərdən

(hüquq pozuntuları) törəyən öhdəliklərlə yanaşı, mükəlləfın Allah

qarşısında da öhdəçiliklərini tənzim edən normalar beş hüquq institutunda

toplanmışdır: Təharət etmə (təmizlik), Namaz qılma. Oruc tutma. Zəkat

vermə. Həccə getmə.

Müsəlman hüququnda ticarət alqı-satqı müqaviləsi kimi yox, daha çox

geniş ictimai hadisə kimi təqdim olunurdu. Bu da onunla izah edilir ki.

Məhəmməd peyğəmbərin hələ cavan yaşlarından ticarət etməsi. Quranın

özündə belə ticarətdən gələn gəlirdən, onun bölgüsündən dəfələrlə söhbət

açılması bu sahəyə nə qədər ciddi fikir verilməsini sübut edir.

Ticarətdə satılan əmlak hər şey ola bilər, quldan başlamış ən kiçik

əşyalara qədər hər şey alqı-satqı müqaviləsinin predmetidir. Lakin şəriət 6

növ ticarət sövdələşmələrini qadağan (haram) edir. Bunlar aşağıdakılardır:

1) “haram” malların (şəriət buraya donuz ətini, alkoqollu içkiləri və başqa

məhsulları aid edir) alqı-satqısı; 2)

108

qəsb edilmiş malların alqısatqısı; 3) satıcının özünə məxsus olmayan

əmlakın alqı-satqısı; 4) qadağan edilmiş ehtiraslı oyunlarla (məsələn,

qumar) bağlı ticarət mübadilələri; 5) sələmçiliklə (riba ilə) əlaqəsi olan

ticarət sövdələşmələri; 6) bir-birindən ayrılması mümkün olmayan “qarışıq

malların” (məsələn, başqa piylərlə qarışdırılmış yağlar) satılması.

Çirkli əşyaları da satmaq qadağaqdır. Məsələn, əgər yağ palçığa

bulaşmışsa və onu təmizləmək mümkün deyilsə, həmin yağın yemək üçün

satılmasını şəriət qadağan (haram sayır) edir. Lakin bu yağ yanacaq kimi

satıla bilər. Malın “qarışığı” olduğunu satıcı bütün hallarda alıcıya

bildirməlidir. Əgər müştərisi çox olan dərmanlar və ya ətriyyat məmulatları

qeyri-müsəlman ölkələrindən gətirilmişdirsə və onların hazırlanması

zamanı şəriət nöqteyi-nəzərindən “murdar” əşyalardan istifadə

edilib-edilmədiyi məlum deyildirsə, belə məmulatların alqı-satqısı

mümkündür. Lakin “kafirlər” ölkəsindən və ya hər hansı bir “kafirlərdən”

satın alınmış heyvan yağı və piyi ilə ticarət etmək qadağandır (haramdır).

Belə yağın və ya piyin alqı-satqısına yalnız o halda yol verilir ki,

qeyri-müsəlman ölkələrindən və ya “kafirlərdən” alınmış yağ və piy şəriət

qaydaları ilə kəsilmiş heyvanın yağı, piyi olsun. Əgər tülkü şəriət qaydaları

ilə öldürülmüşdürsə, yaxud özü ölmüşdürsə, onun dərisini alıb- satmaq

qadağandır. Alkoqollu içkilərin də alqı-satqısı qadağandır. Qəsbkarhq yolu

ilə ələ keçirilmiş əşyaların da satılması haramdır. Məsələn, başqasından

zorla alınmış əşyanı satan adam satış pulunu əsil sahibinə qaytarmalıdır.

Çalğı alətlərinin (hətta, uşaqlar üçün nəzərdə tutulan alətlərin) alqı-satqısı

qadağandır.

Qadağan edilmiş ticarət sövdələşmələri “batil” (etibarsız sayılır)

adlandırılır. Heykəllərin və abidələrin alqı-satqısı da batildir. Üzərində canlı

varlıqların təsvirləri olan məmulatların (məsələn, sabunun) alqı-satqısına

icazə verilir və belə hesab olunur ki, həmin məmulatlar işlədilərkən bu

təsvirlər silinib yox olacaqdır.

Qumarda udulmuş və ya başqasından oğurlanmış əşyanmı alqı- satqısı

qadağandır, əgər belə əşyanı alan olmuşdursa, o, həmin əşyanı əsil sahibinə

qaytarmalıdır.

109

Sələm faizi (riba) almaq, eləcə də qəlp qızıl satmaq ciddi surətdə

qadağan edilir. Bundan bəhs edən hadisədə deyilir ki, sələmçiliklə məşğul

olmaq və faiz almaq zinakarlıqdan yetmiş qat artıq günahdır.

Şəriət əmtəə mübadiləsinə bu şərtlə yol verir ki, bu zaman sə- ləmçilik

mövcud olmasın. İslam dininin müdafiəsi altında olmayan kafirdən borc

faizi almaq olar. Səciyyəvi haldır ki, şəriət valideyin- lərlə övladlar arasında

borc faizi almağa yol verir. Bundan, adətən, valdeyinlər öz övladlarını

ticarət işlərinə cəlb etmək məqsədi ilə istifadə edirlər. Nəticə etiabarilə

uşaqlardan alınan borc faizi ailənin daxilində bir cibdən başqa cibə keçir

Fiqhə görə ticarət müqaviləsi, əsasən, real müqavilədir və

razılaşdırılmış mal alqı-satqısı yerində həyata keçirilməlidir. Bəzən

konsessual müqavilə də bağlanılmasına icazə verilirdi. Müqavilələr əsasən

şifahi və şahidlərin iştirakı ilə bağlanılırdı. Satıcı malın dəyəri ilə

razılaşdığını formal hərəkətlə “razıyam”, “halallaşdıq” və s. sözlərlə, alıcı

isə “qəbul etdim”, “mən bu mah aldım” sözlərini deməklə və yaxud da,

susmaqla malın dəyərini bəyəndiyini bildirməlidir. Satıcı malın qüsurlarını

bildirməli idi. Əks halda alıcı aldadıldığına görə mah geri qaytara bilərdi.

Malın geri qaytarılması vaxtını tərəflərin müəyyən etməsindən asılı olaraq,

mal dərhal və yaxud sonra qaytarıla bilər. Alıcı qüsuru olan mah

qaytarmaqdan başqa dəymiş belə zərərin ödənilməsini, malın eyni növ

dəyərə malik başqası ilə dəyişdirilməsini, qüsurların aradan qaldırılmasını

və yaxud da dəyərin müvafiq miqdarda aşağı salınıb artıq verilmiş

hissəsinin geri qaytarılmasını tələb edə bilər. Satıcı bu şərtlərdən birini

qəbul etməyə borcludur.

Şərikli əmlakın satılması və alınması üçün şəriklərin hamısı ya

bilavasitə özü və yaxud da nümayəndələri vasitəsilə iştirak etməli, müqavilə

şərtləri ilə tanış olub rəyini bildirməlidir. Şərikli mal yalnız bütün şərikləri

olduğu halda satıla bilər.

Fiqhdə icarə müqaviləsi mühüm yer tutur. İcarə müqaviləsində obyekt

mülkiyyətçinin idarəçiliyində olduğundan icarəçi, sahibkar kimi çıxış edə

və ya özünü göstərə bilməz. İcarə müqaviləsinin xarakterik cəhəti onun

daim işlətməklə bağlı olmasıdır. İcarə götürü

110

lən obyekt ya işlədilir, ya da üzərində iş görülür. İcarəyə götümıüş şəxs ya

özü, ya da onun sərəncamında olan başqa şəxslər icarə obyektini işlədir,

yaxud da üzərində iş görür. Məsələn işlək ev heyvanını, atı, dəvəni, torpaq

sahəsini və s. ancaq icarəyə götürmək olar.

Kirayə müqaviləsi konsessual müqavilədir. Malın və pulun təqdim

edilməsi tərəflərin razılaşdığı vaxtda və şərtlərlə həyata keçirilir. Müqavilə

bağlayan tərəflər bir-birinə kələk gəlməməli, özlərinə məxsus olmayan və

yaxud da müqavilə bağlanan zaman öz idarəçiliyində, sərəncamında

olmayan mal və yaxud pulun verilməsi barədə müqavilə bağlamamalıdırlar.

Kirayə verilən malın bütün zəruri göstəriciləri bəlli olmalıdır. Kirayə

verən şəxs kirayə obyektini zahirən görməyən, gizli keyfiyyətlərini,

xasiyyətlərini, lazım gələrsə, istifadə edilmə xüsusiyyətlərini qarşı tərəfə

bildirməlidir. Əks təqdirdə, gələcəkdə baş verə bilən bədbəxt hadisələr,

dəymiş ziyanlar üçün məsuliyyət daşıyır.

Müqavilə bağlandıqdan sonra kirayə verən şəxs malı eyni növ və ya

keyfiyyətdə olan başqa mal ilə dəyişdirməyə haqlı deyildir.

Kirayə götürülmüş əmlakın kirayəyə götürən tərəfindən kirayə

verilməsinə yol verilmir. Müstəsna hallarda malın sahibinin razılığı ilə

kirayə verilə bilər, bu da yeni kirayə müqaviləsi bağlanması deməkdir.

Xüsusi qulluğa ehtiyacı olan malın, heyvanların və quşun kirayə verilməsinə

icazə verilmir. Haram hesab olunan şeylər, istifadə edilməsi faydasız olan

mal və ya vəsait kirayə müqaviləsinin obyekti ola bilməz.

Müqavilə bağlanması formal sözlərin, “kirayə üçün filan malı verdim,

keyfiyyətləri də filandır” deməsi, kirayə götürənin isə malı qəbul etməsi,

müqavilə ilə nəzərdə tutulan məbləği ödəyəcəyini iqrar etməsi ilə bitmiş

sayıla bilərdi. Kirayə müqaviləsinə aşağda- kı hallarda xitam verilirdi: 1)

tərəflərin razılığı ilə; 2) kirayə götürülmüş əmlak təyinatı üzrə istifadə

olunmurdusa; 3) malın və əşyanın vəziyyəti qəsdən və yaxud ehtiyatsızlıq

üzündən pislənib, xarab edilərsə; 4) kirayə haqqı vaxtlı-vaxtmda

ödənilmirdisə; 5) müqavilə ilə mal və ya əşyanın təmiri kirayə götürənin

üzəinə qoyul-, duğu halda zəruri təmir işləri aparılmırdısa; 6) kirayə verən

malın

111

və ya əşyanın təmirini aparmır, işlək hala gətirmirdisə; 7) mal və ya əşya

kirayə götürəndən asılı olmayan səbəbdən sıradan çıxardısa, yararsız hala

düşərdisə.

Müqaviləyə vaxtından əvvəl xitama verildiyi halda tərəflər dəymiş

zərəri və yaxud ödənmiş kirayə haqqının artıq hissəsini qarşı tərəfə

qaytarmalıdır.

Borc vermə müsəlmanın ən yaxşı əməllərindən sayılır. Borc vermək

nəcib iş sayılır və həm şəriət, həm də fiqhdə təqdir edilir. Bu barədə

Quranda və hədislərdə çoxlu göstəriş vardır. Hədislərin birində deyilir:

“Kim öz müsəlman qardaşına borc versə, öz sərvətini daha da artıraraq,

mələklərin mərhəmətini qazanacaqdır. Öz müsəlman qardaşına borc

verməkdən imtina edənlərin cənnətə getməsi qadağandır.” (108, sual 2281)

Borc müqaviləsi yazılı və şifahi ola bilər, müddəti tərəflərin razılığı ilə

müqavilə bağlanan zaman şərtləndirilir. Borc alan borcunu harada

xərcləyəcəyini müqavilədə göstərməli deyildir, lakin başqasına olan borcu

ödəmək üçün borc almağa yol verimir.

Şəriətin borc verməni təqdir etməsinin sosial və psixoloji məqsədi

vardır. Burada sinfi barışıq ruhunda varlılarla yoxsullar arasında

“mehriban” münasibətlər yaratmağa cəhd göstərilir.

Borcun qaytarılma vaxtı və borc verilən pulun miqdarları dəqiq

göstərilməlidir. Məsələn, pulun qaytarılması üçün vaxt qoyulmuşdursa,

borc alan onu vaxtında qaytarmalıdır, lakin borc verən vaxt tamam olmamış

borcun qaytarılmasını tələb etməməlidir. Heç bir səbəb olmadan borcun

qaytarılmasını (tələb etməlidir) ləngitmək şəriətə görə “günahdır”, lakin

əgər borclunun yaşadığı evdən və zəruri ev əşyalarından savayı heç nəyi

yoxdursa, borc verən məbləği tələb etməli və amma onun qaytarılmasını

səbrlə gözləməlidir. Əgər borc alan borcunu qaytarmaq iqtidarında

deyildirsə, lakin işləmək imkanı vardırsa, borcunu əməyi ilə ödəməlidir.

Şəriətin bu qanunu orta əsrlərdə olduğu kimi indi də varlılara borcluların

əməyindən istifadə etmək imkanı verir.

Əgər borclu olan borc vermiş adamı itirmişdirsə, şəriət borcun

mənimsənilməsinə icazə verir, lakin göstərir ki, həmin məbləğ yoxsul

112

lara paylanmalıdır. Əgər şəxs müəyyən borc məbləğini qızıl və ya gümüşlə

borc almışdırsa, bundan sonra onların qiyməti qalxmış və ya düşmüşdürsə,

qaytanimalı olan məbləğ tərəflər arasında razılaşdırılır.

Verilmiş borcun məbləği üçün (faiz) müamilə alınmasının qəti surətdə

qadağan olunması da feodal-patriarxal xarakterli bəsit iqtisadi əlaqələrin

şəriətdə inikası ilə izah olunmalıdır. Əgər borc verən onu artıqlaması ilə geri

alacağı (məsələn, 10 ədəd qoyun əvəzinə 11 ədəd qoyun, 1 pud buğda

əvəzinə Ipud 2 kiloqram buğda), barədə şərt qoyularsa bu müamilə (faiz,

riba) hesab olunur və qadağan edilməlidir, çünki haramdır.

Şəriət qanunlarına görə müamilə almaq qəti qadağandır, lakin borc

alanın borc verənə hər hansı formada hörmət edə biləcəyi istisna edilmir.

Məsələn, sələmçi və ya borc verən borc alanın evinə qonaq çağrıla bilər.

Şəriət belə hərəkətləri təqdir edir (müstəhib). Lakin şəriət normaları icazə

verilən (halalın) müamilə ilə qarışdı- rılmasmı qadağan edir. Əgər borc

verən borcun əvəzində aldığı mükafatı öz ehtiyaclarına sərf edirsə, bu, faiz

əlavəsi kimi qiymətləndirilir və qadağan edilir (haram sayılır). Məsələn,

şəriət mükafat kimi verilən pulnan paltar almağı və xüsusən də həmin

paltarda namaz qılmağı qadağan edir.

Fiqhdə müqavilələrin təmin edilməsində girov, zaminlik, vəka- lətdən

vasitə kimi istifadə olunur. Quranda, verilmiş borcun müqabilində girov

tələb etməyə və saxlamağa icazə verilir. Tərəflər borca dair müqavilələrdən

əlavə girova dair müqavilələr də bağlamalıdırlar. Girov qoyulan əmlak

borcu təmin edəcək həddə olmalıdır, buna görə hər bir halda borc verən

girovu bəyənməli, şərtləri qəbul etməlidir. Borcu təmin edə bilməyəcək,

dəyəri borcdan çox aşağı olan hər hansı hər şeyin girov qojmImasından

söhbət gedə bilməz. Haram hesab olunan mallar istisna olmaqla bütün

mübadilə dəyəri olan şeylər girov qoyula bilər. Girov qoyulan şeylərdən

istifadə edilməsi, xarab edilməsi girovun şərtlərinin pozulması deməkdir ki,

buna görə girov qoyan müvafiq miqdarda ödəniş tələb edə bilər. Girov

qoyulmuş əşya girov saxlayanın təqsiri üzündən məhv olarsa borc həmin

əşyanın dəyərindən çıxıla, qalan hissə isə qaytarıla bi

113

lər, əks halda, yəni girov qoyulmuş əşya girov saxlayanın təqsiri olmadan

məhv olarsa, borclu kreditora olan borcunu qaytarmalıdır.

Girov qoyulan şeylərin keyfiyyəti və əlamətləri, kişi şahidlərin iştirakı

ilə qeyd edilməlidir ki, sonradan borc ödənilmədikdə girov qoyulan şey

satılarsa, dəyişdirlməsi mümkün olmasın, həqiqi dəyəri bilinsin. Əgər girov

qul qoyulmuşdursa, borc qaytarılmadığı halda girov saxlayan borcun

əvəzinə qulu oğulluğa götürə və yaxud azad edə bilər, kəniz ilə evlənə və ya

şəriət qaydalarına əməl etməklə başqasına ərə verə bilər.

Girov qoyan və ya girov götürən ölərsə, onun hüququ və vəzifələri

müvafiq həcmdə hüquqi varislərinə keçir, varislər öhdəçilikləri icra etmək

istəməsələr bunu qarşı tərəf bildirməlidir. Girov qoyulmuş əmlakın təsadüfi

tələf olması riski malın sahibi üzərindədir, mübahisə doğurduğu halda

tərflərdən hər hansı birinin iddiası ilə qazi məsələni həll edir. Girov

saxlayan həm də varis olarsa, girov qoyulmuş əmlakın müvafiq hissəsi

varisə verilir, qalan hissəsi isə ümumi vərəsəlik qaydalarına uyğun şəkildə

həll edilir.

Müsəlman hüququnda öhdəliklərin icrasını təmin etməyin üsullarından

biri də zaminlik hesab olunur. Zəmanət müqaviləsinə görə bir şəxs (zamin)

kreditor qarşısında başqa bir şəxsin (borc alanın) borcunu ödəməyəcəyi

təqdirdə onun əvəzinə maddi məsuliyyət daşıyacağını öhdəsinə

götürməlidir.

Əgər zamin olmaq istəyən varsa, o, borc verənə bildirir ki, borc alanın

əvəzinə borcu qaytarmaq məsuliyyətini öz üzərinə götürməyə hazırdır. Borc

verən razıdırsa, borelunun razılığı tələb edilmir. Müsəlman Şərqinin hüqüq

təcrübəsində olan belə qaydalar Qərb hüquqşunashğı sistemində yoxdur.

Səciyyəvi haldır ki, zamin olmaq və borclunu verəcəyi borcdan xilas etmək

niyyətinə düşmüş şəxs şəriətdən asılı olaraq bu barədə borclunu xəbərdar

edə, yaxud da etməyə bilər. Bir qayda olaraq, borclu onu bu borcdan kimin

xilas etdiyini bilir, lakin ola bilsin ki, ömrünün axırmadək həmin şəxsi

tanımasın. Bu məsələ təcrübədə aşağdakı kimi həyata keçirilir.

Bir nəfər varlı eşidir ki, tanıdığı adamlardan biri borclarını verib qurtara

bilmir. Borclunu utandırmamaq üçün həmin varlı borc ve

114

rənlə razılaşıb borclunun verəcəyi məbləği ödəyir. Yoxsullara sədəqə

verməyin və humanist hisslərlə bağlı olan formasından əksər halda

müsəlman mərhəməti adı ilə yoxsulların əsarət altına alınması məqsədi ilə

istifadə edilir.

Əgər zamin olan adam borc verənə sadəcə olaraq bildirərsə ki, borclu

qaytarmazsa, onun əvəzinə borcu ödəyəcəkdir, bu zaminlik etibarsız sayılır.

Şəxs zaminliyi yalnız o zaman öz üzərinə götürə bilər ki, borc verən, borclu,

borcun növü və məbləği dəqiq və konkret olsun. Əgər borc verən alacağı

borcu zaminə bağışlayırsa, borcludan verəcəyi məbləği tələb etməyə ixtiyarı

yoxdur. Əgər şəxs borclunun icazəsi olmadan onun borclarını ödəyirsə, belə

şəxsin borcludan heç nə tələb etməyə ixtiyarı yoxdur.

Şəriətdə işlədilən “kəfalət” termini o deməkdir ki, zamin borc verənin

borcunu onun tələbi ilə istənilən vaxt qaytaracağına təminat verir. Zaminlik

haqqında öhdəlik edən şəxs “kəfil” adlanır.

Beş halda kəfalət ləğv edilmiş hesab olunur: 1) zamin duran şəxs

əmanəti iddiyaçıya qaytardıqda; 2) borc vermiş iddiaçının borcu

ödənildikdə; 3) borc vermiş iddiaçı öz tələbindən imtina etdikdə; 4) borclu

vəfat etdikdə; 5) iddiaçı zamin duran şəxsi zaminlikdən könüllü surətdə

azad etdikdə.

Şəriət borclunu borc verəndən zorakılıqla gizlətməyi qadağan edir.

Əgər belə bir hal baş verərsə, bu işi görən şəxs borclunu borc verənin

ixtiyarına verməlidir.

Saxlanc üçün əşya verən, əşyanı saxlamağa götürən həddi-bulu- ğa

çatmış və anlaqlı olmalıdırlar. Əgər şəxs əşyanı qomyub saxlayacağına

əmin deyildirsə, əşyanı qəbul etməməlidir. Əşyanı sax- lanca vermiş şəxs

onu istədyi vaxt geri götürə bilər.

Şəriət qaydalarında saxlanca verilmiş əşyadan istifadə olunmasının

“ariyət” adlanan xüsusi forması mövcuddur. Bu, əşyanın istifadəyə

verilməsi və əvəzində heç nə tələb edilməməsi deməkdir. Əgər əşyanın

sahibi vəfat edərsə, əşyanı müvəqqəti istifadəyə götürmüş şəxs onu

mərhumun varislərinə qaytarır. İstifadə edilməsi şəriət tərəfindən qadağan

olunmuş əşyaların (məsələn, qızıl və gümüş əşyaların) ariyətə verilməsinə

icazə verilmir. Ev heyvanlarının

115

südündən və yunundan istifadə üçün onarm ariyətə verilməsi mümkündür.

Əşyanı müvəqqəti istifadəyə götürən şəxs, onu sahibinin icazəsi olmadan

başqasına icarəyə və ya kiminsə istifadəsinə verməyə ixtiyarı yoxdur. Əgər

şəxs ona verilmiş əşyanın oğurluq olduğunu bilərsə, o, əşyadan istifadə

etməməli, onu aldığı şəxsə deyil, əsil sahibinə qaytarmalıdır.

Şəriət əsasında feodal hüququnun rəsmiləşdirilməsi həm də hüquq

təsisatlarını, o cümlədən, vəkillik təsisatının yaradılmasım nəzərdə tuturdu.

Xüsusi mülkiyyətin inkişafı, iqtisadi əlaqələrin və ticarət əlaqələrinin

genişlənməsi onların müdafiəsi sistemini mürəkkəbləşdirmiş və bu, peşəkar

hüquqşünaslar təbəqəsinin təşəkkül tapmasına gətirib çıxannışdır.

Görülməsi başqasına həvalə edilən iş “vəkaləf’, bu işin icrası, etibar

edildiyi şəxs isə “vəkil” adlandırılırdı. Şəxs öz evinin satılmasını, nikah

müqaviləsi bağlanmasını və başqa işləri özgələrinə tapşıra bilərdi. Vəkil

başqa şəhərdə yaşadığı hallarda, ona etibarnamə göndərilirdi.

İslam qanunlarına görə, ihram (Məkkədə həccə getmək üçün geyilən

xüsusi paltar) geyinən adam etibarlı şəxs və vəkil ola bilməzdi.

Etibarnamə sahibinin icazəsi olmadan vəkilin işi başqa vəkilə həvalə

etməyə ixtiyari yox idi. Əgər iş bir neçə icraçıya tapşırılmışdırsa, onlardan

biri öldükdə və ya imtina etdikdə, başlanmış işin icraatı dayandırılmırdı.

Əgər vəkil və ya müdafiəçi ölərsə, yaxud ruhi xəstəliyə tutularsa,

sövdələşmə öz hüquqi qüvvəsini itirirdi.

Xüsusi mülkiyyəti qəsdlərdən qomyan şəriət bu vəzifəni vəkil

kateqoriyasına etibarnamə almış şəxslərə və vasitəçilərə həvalə edirdi.

Onların da hüququ ciddi surətdə reqlamentləşdirilirdi.

Vəkilin xidmətlərindən nikah, talaq, ticarət, razılaşma, girov qoyma ilə

əlaqədar müqavilələrin bağlanılmasımda, borc alınması və borcun

qaytarılmasında, həccə getmədə, zəkatın verilməsində istifadə olunur.

Vəkalət müqaviləsi də konsessual müqavilədir, müddəti tərəflərin razılığına

əsasən vaxt, zaman ölçüləri ilə, yaxud da baş verməli olan hal, hadisə ilə

müəyyənləşdirilir. Məsələn, ni

116

kah müqaviləsi bağlanarkən evlənənlər üçün vəkil təyin edilmiş şəxsin

vəkaləti, həmçinin ticarət müqaviləsi bağlanmasına vəkil edilmiş şəxsin

vəkaləti müqavilənin bağlanması, alış-verişin baş verməsi və ya konkret bir

tarixin keçməsi ilə sona yetmiş olur.

Müsəlman hüququnda qəyyumluq, fəaliyyət qabiliyyəti olmayan və ya

məhdudlaşdınimış şəxslər ruhi xəstə, fasiq (əyyaşhqla, içkiyə qurşanmaqla

məşğul olan adam) əxlaqsızlıq edənlər, borc alıb, borcu ödəməyənlər

üzərində təyin edilir. Qəyyum azyaşlılar üzərinə təyin edilibsə, azyaşlı

həddi-buluğa çatdıqdan sonra üzərindən qəyyumluq götürülür, sərbəst işə

buraxılır. Buna görə də azyaşlının həddi-buluğa çatması anının müəyyən

edilməsinin böyük əhəmiyyəti vardır. Müsəlman hüququnda qızların

mükəlləf olma yaşı 9, oğlanlar üçün isə 15 yaş hesab edilmişdir. Lakin tam

mülki-hüquqi subyekt kim fəaliyyət qabiliyyətinə çatma yaşı 25 yaş

müəyyən edilmişdir.

İflasa uğramış şəxslər üzərində qəyyum bir növ təminat rolu oynayır. O,

özünün və himayəçi olduğu müflisin hüquqlarını qorumaq üçün bütün

qanuni hərəkətləri edə bilər, mal satılarkən, borcları ödəmək üçün,

məhkəmə araşdırmalarında müflisin iştirakını təmin etməsi daha düzgün

hesab olunur.

Qəyyum müsəlman azad, ağıllı, həddi-buluğa çatmış, etibarlı, təmiz

əxlaqa malik şəxs olmalıdır. Yaxın qohumların qəyyum olması daha

məqsədəuyğun hesab olunur, lakin qəyyumluq altında olan şəxs ilə borc,

girov və s. mülki münasibətdə olanların qəyyum təyin edilməsi yaxşı hal

hesab edilmir.

Ailə hüququ. Nikah (əqd) məfhumunu şəriət aşağdakı qaydada izah

edir; “Nikah elə bir müqavilədir ki, qadın nikahla bağlandığı kişi üçün daha

naməhrəm, “haram” sayılmır”. Lakin kişinin və qadının razılığı nikah

bağlamaq üçün kifayət deyildir. İstər daimi, istərsə də müvəqqəti nikah üçün

kəbin düsturu oxunmalı və nikah müqaviləsi bağlanmalıdır.

Kəbin düstumnu bəylə gəlin, yaxud onların vəkil etdikləri şəxslər ifadə

edirlər. Gəlin deyir; “Zəvvəctükə nəfsi aliyə siddəq əhaıəlum” (“Müə3^ən

məhr (nikahhq) əsasında özümü sənə arvad sayıraısf’). Bəy cavab verir;

“Qəbültü əttəzvic” (“Kəbin kəsməni qəbul etdim”).

117

Vəkil edilmiş şəxslər də düsturu eyni qaydada ifadə edirlər. Düsturu

əvvəlcə gəlin, sonra isə bəyin vəkili ifadə edir. Şiə müsəlmanlarında siğə

(müvəqqəti nikah) da eyni qaydada icra olunur, lakin nikah müqaviləsinin

müddəti göstərilir.

Nikah müqaviləsi bağlamaq üçün şəriət aşağdakı 4 şərtə riayət

olunmasını tələb edir:

1) kəbin düstum ərəb dilində tələffüz edilməlidir. Onun başqa dillərdə

oxunmasına ancaq müstəsna hallarda (nə bəylə gəlin, nə də onların vəkilləri

ərəb dilini bilmədikdə) icazə verilir;

2) düsturu ifadə edənlər (bəylə gəlin və onların vəkil etdikləri şəxslər)

yerkinlik yaşına çatmış və anlaqh olmalıdır;

3) düstur tələffüz edilərkən bəylə gəlinin adları çəkilməlidir. Məsələn,

əgər kəbin düsturunu qızın əvəzinə onun atası ifadə edirsə və 0, bəyə bu

sözlərlə müraciət edirsə: “Qızlarımdan birini sənin arvadın hesab edirəm,”

bu halda kəbin müqaviləsi etibarsız sayılır, çünki kişinin hansı qızını ərə

verdiyi aydın olmur;

4) bəylə gəlin nikaha məcburiyyətlə deyil, könüllü razı olmalıdır. Qızın

oğlanı zahirən bəyənmədiyi, lakin nikaha razılığı aşkar edildiyi halda

müqavilə etibarlı sayılır.

Şəriətdə qızı atasından və ya ata-babasından asılı vəziyyətə salan xüsusi

bir qayda vardır. Yetkinlik yaşına çatmış bakirə qız kəbin kəsdirmək üçün

atasından və ya ata babasındıri icazə almalıdır. Ananın və qardaşın

icazəsinə ehtiyac yoxdur. Əgər qızın atası və babası yoxdursa və bakirə

deyildirsə, o, göstərilən adamların razılığı olmadan kəbin kəsdirə bilər.

Şəriət subaylığı və rahibliyi elə qəbahət sayır ki, l^ətta, ruhi xəstələrin

evlənməsinə də icazə verir. Bunun üçün şəriət normaları maddi məsrəflərin

verilməsim də nəzərdə tuturdu.

Fiqhdə qadının boşanma haqqındı məsələ qaldırma hüququ təsbit

edilirdi. Əgər o, ərə getdikdən sonra ərinin ya anlaqsız olduğu və ya

kişilikdən məhrum olduğu (xədim) məlum olardısa, qadın boşanma

məsələsini qaldıra bilər. Qeyd edilən fiziki və əqli nöqsanlara və qüsurlara

malik kişi, yaxud qadın talağı rəsmiləşdirmədən ayrılırlar. Etika normalarını

və psixoloji amilləri nəzərə alan şəriət tələb edir

118

ki, fiziki və əqli nöqsan üzündən boşanmalar elan edilməsin. Əgər qadın

ərinin cinsi taqətsizliyinə görə nikahın pozulmasını tələb edirsə, ər başlığın

yarısını verməlidir. Əgər ər qadınla nikah əlaqəsində olmamışdırsa,

boşanmada arvada heç nə düşmür. Əksinə nikah əlaqəsində olmuşdursa,

boşanan qadın başlığın hamısını alır.

Əgər qadın ərinin tələblərini yerinə yetirirsə, ancaq ər xərclik vermirsə,

qadın imkan daxilində ərinin icazəsi olmadan onun əmlakından götuRib

xərcləyə bilər. Əgər bu mümkün deyildirsə və arvad öz xərcini özü

qazanmağa məcbur olarsa, o, ərinə itaət etməyə bilər.

Sosial-iqtisadi ehtiyaclar şəriətin ailə-nikah münasibətlərinə aid hüquq

normalarında başlıcı yer tutur. Ər hər dörd gecədən birini qanuni nikahda

olduğu qadının yanında keçirməlidir. Ərin öz qanuni arvadına 4 aydan artıq

baş çəkməməyə ixtiyarı yoxdur.

Kəbin zamanı başlığın məbləğinin müəyyən edilməsi nikahın hüquqi

qüvvəsini itirmir. Belə halda ər arvadına boşanmazdan əvvəl ona ümumi

qayda ilə qəbul edilmiş məbləğdə mehr verməlidir.

Siğə (müvəqqəti nikah) şəriətin ailə-nikah müqavilələrindən biri

olmuşdur. Bu nikahda tərəflər bir-birindən əmlak asılılığında olmur, başlıq

verməsi, dini tələblərlə qadını saxlamaq, onun üçün lazımi şərait yaratmaq

nikahda olan arvadlar kimi günlərini növbə ilə ayırmaq tələb olunmur. Bu

nikahda qadın sərbəst olur, kişinin ondan evdə otunnaq, hansısa bir işi

görməyi tələb etməyə ixtiyarı yoxdur. Bu nikah fonnası erkən islamiyyətdə

mövcud olmuş, sonra ortodoksal sünnizm tərəfindən sıxışdırılmışdır. Şiələr

arasında isə sonralar da qalmaqda davam etmişdi. Siğə olunan qadınlar

daimi nikahda olan qadınlardan daha geniş hüquq və azadlıqlara malik

olurlar. Bununla yanaşı, siğədə olan qadın daimi qadının ərindən tələb

etdiklərini tələb etmək hüququna malik deyildir. Siğə olunan qadının formal

surətdə ərinin icazəsi olmadan evdən qırağa çıxmaq hüququ vardır, lakin bu,

ərin mənafeyinə xələl gətirərsə, qadın həmin hüquqdan məhrum edilirdi.

Şəriətin əxlaq normaları yad kişi və qadınların bir-birinə baxmasını

qadağan edir. Kişilərə naməhrəm qadının nəinki üzünü və ya əllərini,

saçlannı belə görnıək qadağandır. Yad kişinin və ya qadının, hətta, ibadət

üçün olsa belə, adamsız yerdə ikilikdə olması qadağandır.

119

Nikahsızlığa və rahibliyə qarşı ciddi mübarizə aparan şəriət nikah

pozulması və ailənin dağılması üçün asan şərait yaradır. Kişi heç bir izahat

vermədən aşağıdakı sözləri üç dəfə: “Sən mənim arvadım deyilsən” və ya

“Allaha and olsun ki, sənin kürəyin mənim üçün anamın kürəyi kimidir” və

s. deməklə arvadını boşamış olurdu.

Boşanma məsələsində kişi qadından daha çox hərəkət sərbəstliyinə

malikdir, hərçənd ki, eyni hüquqlar qadına da verilmişdir. Arvadından

ayrılmaq istəyən kişinin qarşısında şəriətin qoyduğu yeganə şərtlər

bunlardır: kişi anlaqh olmalıdır və arvadını boşamaq üçün heç kəs

tərəfindən məcbur edilməməlidir.

Nikahın pozulması da onun bağlanması kimi ərəb dilində düstur ifadə

edilməsi ilə həyata keçirilir. Fərq ondadır ki, boşanmada birinci düsturu kişi

ifadə edir. Düstur belədir: “Zövcəti Fatimatü tali- qa” (“Arvadım Fatimə

azaddır”). Şəriətə görə, kişinini boşanma haqqında arzusu rədd edilmədiyi

üçün, arvadın bu təklifi qəbul etməkdən savayı çarəsi qalmır.

Əgər kişi ai'vadını xəyanətdə təqsirləndirdiyinə görə onu boşadığını

bildirirsə, qadının bir qayda olaraq, buna etiraz etmək hüququ vardır. Belə

halda ərdən arvadın müqəssir olduğunu təsdiq edən şahidlərin ifadəsi tələb

olunur. Ər arvadın təqsirini sübut edə bilmədikdə, 0, müsəlman qadınına

böhtan atdığına görə cəzalandırılır.

Şiələrdə istifadə edilən siğə nikah formasında boşamaya ehtiyac

yoxdur. Siğənin müddəti bitdikdən sonra müvəqqəti nikah öz-özünə

pozulmuş hesab olunur. Lakin kişinin siğə etdiyi arvadı nikah müddəti

qurtaranadək boşamağa ixtiyarı vardır. Boşanmış arvad da əri ölmüş arvad

kimi dərhal ərə gedə bilməz. Bunun üçün şəriət aşağdakı qaydanı müəyyən

etmişdir: boşandıqdan dərhal sonra üç aybaşı təmizlənmə dövrünü

gözləməlidir. Əri ölmüş qadının iddə müddəti “4 ay 10 gündür”, əgər bu

müddətdə qadının hamilə olmaması aşkara çıxarsa, o, istədiyi şəxsə ərə

gedə bilər, həmin müddətdə hamilə olması müəyyən edilmiş, olarsa, hamilə

həmin müddətdə ərə getməməlidir, doğduqdan sonra ərə gedə bilər.

Şəriətə görə boşanmanın dörd əsas növündən istifadə edilir: bə- in

boşanma (qəti boşanma); racə boşanma (ərin arvadının yanına qa

120

yıtması qaydası); xəal boşanma (ərin arvad tərəfindən pulla ələ alınması

yolu ilə); mübaraət boşanma (əlçəkmə vasitəsilə boşanma).

Bəyin boşanma zamanı ər əvvəlki arvadını ancaq yeni nikah müqaviləis

bağlamaq yolu ilə qaytara bilər. Belə boşanma qəti boşanma hesab olunur.

Boşanmanın ən təhqiramiz növu üç dəfə təkrar olunan talaqdır. Kişi

“Sən mənim arvadım deyilsən” sözlərini üç dəfə təkrar edən kimi ərlə arvad

bir-birinə “naməhrəm” olur.

Əgər arvad əvvəlki ailəsini bərpa etmək arzusunda olarsa, o, başqasına

ərə geməli, ondan boşanmalı və yalnız bundan sonra əvvəlki ərinin yanma

qayıtmalıdır. Həm də bu halda islam dini saxta nikahı qəbul etmir. Bir qayda

olaraq, ər öz arvadı üçün yalançı ər tapırdı.

Racə sözün əsil mənasında boşanma deyildir. Bu sözün mənası

“qayıtmaq” deməkdir. Bu boşanmanın mənası ondan ibarətdir ki, ər arvadını

boşadıqdan sonra təqsirini etiraf edir və arvadının yanına qayıtmaq, yaxud

onu öz yanma gətirmək istədiyini bildirir. Belə boşanma zamanı ər arvadı ilə

barışmaq və ailəyə qayıtmaq hüququnu itirmir. Rəcə boşanma zamanı, bir

qayda olaraq, arvad ərinin evini tərk etmir.

Xəal elə boşanma növüdür ki, bu zaman, arvad ərini varidatla ələ

almağa çalışır, özünə verilmiş azadlığın müqabilində ərini maddi cəhətdən

mükafatlandırmaq istəyir. Müsəlman hüququnda boşanmanın bu növü şəriət

normalarında cinslərin bərabərsizliyini aşkar surətdə əks etdirir.

Ər boşanmanın səbəbini izah etmədən belə, qanuni arvadından ayrıla

bilər, arvad isə boşanmaq istədiyini bildirərkən, bunun üçün tutarlı səbəblər

göstərməlidir.

Əgər ər arvadını boşamaq istəmirsə, arvad isə boşanmaq istəyirsə, ancaq

şəriət nöqteyi-nəzərindən boşanmaq üçün heç bir əsası və səbəbləri

yoxdursa, məsələ xəal qaydasında həll edilir.

Əlçəkmə yolu ilə boşanma (mübaraət) müəyyən dərəcədə xəal

boşanmasına bənzəyir. Lakin bunların arasında fərq də vardır. Hər iki halda

ərindən boşanan arvad ərin razılığının müqabilində ona mükafat (maddi)

verir. Fərq isə ondan ibarətdir ki, xəal boşanma

121

zamanı təşəbbüsü qadın irəli sürür, ər isə buna razı olmur və yalnız

arvadından maddi mükafat almaq şərti ilə razılıq verir. Mübara- ət boşanma

zamanı isə ərlə arvad hər ikisi buna razı olur, lakin ər birinci olaraq qarşıya

şərt qoyur və maddi mükafat tələb edir. Halbuki, xəal boşanma zamanı bu

mükafatı arvad özü təklif edir. Mü- baraət boşanma ərin arvaddan onun

cehizini qoparıb almağa çalışan alçaq, vicdansız bir adam olduğunu

göstərir. Boşanmanın bu forması müsəlman nikahının və boşanmanın sosial

və sinfi xarakterini açıq göstərir. Bir çox hallarda ər arvadının

var-dövlətinin bir hissəsini mənimsəmək şərti ilə öz arvadını boşayırdı.

Mübaraət boşanma zamanı ərin arvaddan onun mehrinin (kəbin

kəsilərkən ər tərəfindən arvad üçün təyin edilən pul, nikahhq) dəyərindən

artıq tələb etmək ixtiyarı yoxdur.

Xəal boşanma zamanı isə şəriət mükafatın mehrin dəyərindən artıq

olmasına icazə verir, çünki boşanmaq istəyən qadındır, mükafatın

məbləğini də o özü müəyyən edir. Xəal da, mübaraət də eyni qaydada,

mükafatın məbləği göstərilməklə rəsmiləşdirilir.

Şəriətdə boşanma qaydaları ən xırda təfərrüatına qədər nəzərdə

tutlmuşdur. Məsələn, şəriət normaları ilə müə3^ən edilir ki, ruhi xəstənin

arvadını ərin atası və ya ata babası boşatdıra bilər. Əgər kişi bir qadını

aldadaraq boşatdımıış və sonra özü onunla evlənmişdirsə, şəriət nomıalan

baxımından belə boşanma düzgün hesab olunur, lakin islamın etik

normalarına görə bu çox ağar günah sayılır.

Əxlaqa zidd olan hərəkətlərin hamısını qanunvericilikdə nəzərdə

tutmaq mümkün olmadığına görə, şəriət də bir çox hallarda əxlaq

prinsiplərini pozanlan sadəcə olaraq lənətləyir və bununla kifayətlənir.

Fiqhdə uşaqların, süd əmizdirən ana və dayələrin hüquq və vəzifələrinə

xüsusi diqqət yetirilirdi. Uşağın anası xəstə olduqda, hamilə olduqda və

yaxud ananın uşağı əmizdimıəsi üçün başqa səbəblərdən imkanı olmadıqda

əmizdirilməyə verilməlidir. Həmçinin ananın südünün uşağa düşməməsi,

ona zərər verməsi aşkar olunduqda da o, anasının südü ilə əmizdirilməyib,

başqa qadına verilməlidir.

Uşağı əmizdirənin onun süd anası hesab edilməsi və bundan yaranan

hüquqi nəticələr şəriət üzrə tənzim edilirdi.

122

Quranda uşaqların əmizdirilmə müddəti “tam iki il” müəyyən

edilmişdir, lakin bu aşağı həddə kimi götürülür. Uşaq süddən imtina edənə

qədər əmizdirilməlidir. Əgər birinin uşağı beş nəfər olarsa və yaxud beş

uşağı oğulluğa götürərsə, onların hər biri üçün ayrıca dayə tutub əmizdirə

bilər. Bu halda hər bir uşağı əmizdirən dayə digər uşaqların da süd anası

hesab olunur, çünki həmin uşaqlar qardaş hesab olunduqları kimi,

qardaşların süd anası onların da süd anası hesab olunur və müəyyən edilmiş

bütün qadağanlar qardaşların və süd əmizdirənlərin hamısına şamildir. Eyni

qaydada həmin əmizdirənlərin başqa kişilərdən olmuş doğma övladlarını

əmizdiri- lənlərlə olan münasibətləri kimi tənzim olunur. Bütün “süd”

qardaş və bacılar bir-birinin qardaş və bacısı hesab olunur.

Uşağı əmizdirən qadın, həmçinin uşaqların tərbiyəsi ilə məşğul olan

dayə təmiz əxlaqlı, müsəlman ehkamlarını yaxşı bilən, ağıllı, səliqəli,

müəyyən bilik sahibi və peşəkar olmalıdır. Quranın avazla oxunuşunu,

musiqini bilməsi daha arzu ediləndir. Dayəyə veriləcək haqq yerli adətlərlə

müəyyən edilmiş həddə olmalıdır.

Vərəsəlik hüququ. Vərəsəliyin iki növü: qanun və vəsiyyət üzrə

vərəsəlik nəzərdə tutulur. Qanun üzrə vərəsəliyin özünəməxsus qaydası var

idi. İlk növbədə mərhumun əmlakından onun dəfni ilə bağlı xərclər üçün

vəsait ayrılır, sonra onun sağlığında olan borcları qaytarılır, nəhayət bütün

ödənişlərdən sonra qalmış əmlak vərəsəliyə verilirdi. Vərəsəlik hüququnun

xüsusiyyəti isə ondan ibarətdir ki, vərəsələrə miras qoyan şəxsin vəzifələri

deyil, əmlak hüquqları keçirdi.

Əgər şəxs ölərkən etdiyi vəsiyyətdə əmlakın üçdə birindən artığını

göstərmişdirsə, vəsij^ət üzrə varis onu almaqdan imtina etməli, fəraiz üzrə

varis qanunla ona sahib olmalıdır. Fəraiz üzrə varis üçdə birindən artığa

edilmiş vəsiyyəti nəzərə alıb, həmin hissədən imtina edirsə, vəsiyyətlə varis

olan həmin hissəyə sahib olmağa haqlıdır, amma nəzərə alınmalıdır ki, bu

halda vəsiyyətnamə hüquqi rol oynamır, əksinə fəraiz üzrə varis sanki

həmin əmlakı bağışlamış olur.

Müsəlman hüququna görə vəsiyyət edən şəxs vəsiyyəmamədə nəzərdə

tutulan şəxsin vəsiyyəti qəbul etməsi barədə fikrini qabaqcadan bilməli,

onun şərtlərini eşitməlidir, çünki vəsiyyəti qəbul edən

123

şəxs həmin andan öz üzərinə bir sıra öhdəlikləri götürmüş olur, bununla da

həmin öhdəliklərin icrası üçün nəzərdə tutulmuş maddi, fiziki və mənəvi

zərərlərə razılaşmış olur. Həmin öhdəliklərə vəfat etmiş şəxsin dəfnini təşkil

etmək, qəbir üstü əşyaları hazırlamaq, mərhumun uşaqlarının zəruri

tələbatlannın ödənilməsi, qulları ilə bağlı işlərin görülməsi, borclannın

ödənilməsini təşkil etmək və s. daxildir.

Vəsiyyətnamədə, həmçinin, mərhumun uşaqlanna baxılması, oğlunun

evləndirilməsindən başqa, nəfqə (xərclik) verilməsi üçün müəyyən tədbirlər

həyata keçirilməsi, boşanmış arvadın əmlakının ayrılıb verilməsi kimi

məsələlərin həlli də göstərilə bilər. Vəsiyyət olunmuş şəxs vəsiyyətnamədə

göstərilən bütün hallarla tanış olmalı, vəsiyyəti qəbul etməsini bildimıəlidir.

Belə hallarda ola bilər ki, vəsiyyətnamədə göstərilən işlərin görülməsi üçün

xərclər alınacaq mirasdan qat-qat artıq olsun, buna görə də vəsiyyət qəbul

olunmaya da bilərdi. Həmçinin ola bilər ki, vəsiyyət olunmuş şəxsin fiziki

və maddi imkanları mərhumun qarşılıqlı öhdəliklərini yerinə yetirməyə

kifayət etməsin. Daha bir sıra problemlər ortaya çıxa bilər ki, vəsiyyət

olunmuş şəxs vəsiyyəti qəbul etməz, buna görə də tərəflərin qabaqcadan

razılaşması vacibdir. Yalnız tərəflərin razılığından sonra qarşılıqlı

öhdəlikləri əhatə edən vəsiyyətnamə qanuni hesab olunurdu. Tərəflərin

öhdələrinə düşən vəzifələrin icrasını təmin etmək üçün şahidlərin də iştirakı

müqavilənin bağlanılmasında vacib şərtlərdəndir.

Vəfat etmiş şəxsin əmlakı bölünərkən onun arvadlarının yaşayış yeri

məsələsi də həll olunmalıdır. Mümkündür ki, fəraiz və vəsiyyət üzrə pay

bölgüsü aparıldıqdan sonra mərhumun yaşayış evi başqa varislərin

mülkiyyətinə keçsin, arvadına ev çatmasın. Belə hallarda arvadın özünə

yaşayış yeri tapmaq imkanı verilməlidir, bir il müddətinə mərhumun

arvadını uşağı olub-olmamasından asılı olmayaraq yaşayış evindən

çıxarmaq olmaz.

Mərhumun borcları ödəndikdən, dəfn və yas başa çatdırıldıqdan sonra

fəraiz və vəsiyyət üzrə pay bölgüləri həyata keçirilir. Bütün varislər

paylarını götürdükdən sonra kimsə, o cümlədən varislərin heç biri

mərhumun əmlak və ya qeyri-əmlak xarakterli öhdəlikləri üçün məsuliyyət

daşımır, yenidən meydana çıxmış hallar üzrə ya

124

ranan borclann da riski varislərin üzərinə düşmür. Əksinə, vərəsəlik üzrə

pay bölgülərindən sonra varisdən hər hansı biri və ya kənar şəxs mərhumun

əmlak öhdəliklərinə cavab verməyi boynuna götürürsə, həmin vəzifəni öz

hesabına yerinə yetirməlidir.

Fəraiz. Paylann düzgün bölünməsini təmin etmək hər bir müsəlmanın,

pay sahibləri və onların yaxın adamlarının borcudur. Əgər payların

bölünməsində müəyyən çətinliklər yarandıqda, fəraiz qayda- lannı yaxşı

bilən bir şəxsə - qaziyə, müctəhidə müraciət olunmalıdır.

Müsəlman vərəsəlik hüququnda fəraizlə varis olmanın dörd əsas şərti

vardır ki, həmin şərtlərin üçü xüsusi, biri isə ümumi şərt hesab olunur.

Birinci şərt qohumluq əlaqələrinin mövcud olmasıdır. Bu şərtə görə varis

mərhumun ata və ya ana tərəfdən qohumu olmalıdır, yəni atası, anası, bacısı,

qardaşı, övladı və s. Qohumların sayı və dərəcəsi Quranda çox az müəyyən

edilmişdir, lakin sonradan daha uzaq qohumlar, əmioğlu, dayıoğlu, xala,

bibi, dayı, əmi və s. də varis ola biləcək qohumlar sırasına daxil edilmiş, ata

və ana qohumluq xətləri ayrılaraq hüquqları, pay normaları varislik

ardıcıllığı müəyyənləşdirilmişdir.

İkinci şərt mərhumla nikah münasibətində olmaqdır. Yalnız müsəlman

hüquq normaları ilə müəyyən edilmiş qaydada bağlanmış nikah müqaviləsi

varis olmanın əsasıdır. Müsəlman ailə hüququ ilə kişinin dörd arvadı ola

bildiyi kimi, dörd də varisi ola bilər, qadınların isə yalnız bir əri ola

bildiyindən (çünki ərin digər arvadından olan uşaqları onun hətta ögey

övladı statusunda belə hesab olunmurdular) bir də varisi olmalıdır. Hər bir

halda nikah münasibətində olan şəxs ölənin varisidir, o cümlədən kəniz öz

ağası ilə nikah münasibətinə girmişsə, varislik hüquqlarını daşıyır.

Üçüncü şərt ölmüş şəxslə dostluq və yaxınlıq münasibəti olmasıdır.

Müsəlmanın ən savablı əməllərindən biri də qul azad etməkdir. Azad

edilmiş qul özünün keçmiş ağasının yaxın adamı, dostu hesab olunur, buna

görə də qohumluq və nikah əsasları üzrə varislərdən sonra azad edilmiş

qullar öz ağasının varisi olur. Azad edilmiş qullara, kənizlərə xüsusi status

verilərək mütəq və mütəqə adlandırılır. Sonralar qul və kənizlər mövcud

olmadıqları zaman onların ye

125

rini mərhumun dostları tutmuşdur. Həmin əsasa görə mərhumun dostları da

varis ola bilər. Fiqh normalarına əsasən xəstə, ağlıkəm, azyaşlı qulları

azadlığa buraxmaq qadağandır, amma varisliyi təmin etmək üçün həmin

qulları da azad edib əmlak vermək olar.

Dördüncü şərt ümumi xarakter daşıyır və ümumi şərt hesab olunur.

Ümumi şərtin mahiyyəti bundan ibarətdir ki, əgər mərhumun yuxarıda

qəbul olunan əsaslar üzrə varisi yoxdursa, yəni nə qohumluq, nə də nikah

münasibətləri üzrə varisi yoxdursa və azad edilmiş qul da mövcud deyilsə,

miras əmlakı beytülmala verilib yoxsullara, dilənçilərə, şikəstlərə və s.

ehtiyacı olan islamın zəkat verilməsi caiz gördüyü şəxslərə sərf olunmalıdır.

Göründüyü kimi, axırıncı şərt varislikdən çox varisin olmamasına görə

qalmış mirasın ümumcəmiyyət mənafeyinə sərf olunmasını nəzərdə tutur.

Müsəlman cinayət hüququ. Müsəlman cinayət hüququ müasir

baxımdan cinayətin zərər vurduğu obyektlərə görə xarakterizə edilərsə,

əsasən iki böyük sahə nəzərdə tutular. Birincisi, bütün islam cəmiyyətinin

mənafeyini təmsil edən, buna görə də cinayətkar əməlin bütün

müsəlmanların mənafeyinə zərbə vurulmasını qəbul edən obyektlər,

məsələn, mürtədlik, şərab içmə, zinakarlıq və s. İkincisi, konlcret şəxslərin

mənafeyinə zərbə vuran cinayət əməlləri, məsələn, adam öldürmə, təhqir,

oğurluq və s. Bu iki obyekt arasındakı fərqlər də mütləq deyil, şərtidir,

əslində şəxslərə qarşı cinayət edilməsi özlüyündə bütün cəmiyyətə zərər

vurduğu kimi, cəmiyyətə vurulmuş zərbə də dolayısı ilə şəxslərin

mənafeyini tapdalayır, maddi və mənəvi cəhətdən onların vəziyyətini

pisləşdirir. Cinayətkar əməlin qəsd etdiyi obyektin əhəmiyyətliliyi cəzamn

ağırlığına təsir etsə də, əsas hədd deyildir. Hər iki obyektin cəmiyyət üçün

əhəmiyyətli olmasının nəticəsidir ki, cəza müə3^ən edilməsi və yaxud baş

vermiş nəticələrin aradan qaldırılması üçün tədbirlər müəyyən edilərkən

fərq qoyulmur və yaxud hansınınsa üstünlüyündən damşılmır. Cinayət

əməlinin yönəldiyi obyekt və predmetlərin fərqləndirilməsi də fəqihlərin

müzakirə mövzusu olmamışdır, əsas götürülən yalnız budur ki, cinayət

qanunu ilə nəzərdə tutulmuş konkret əməl həyata keçirilmiş və nəzərdə

muılınuş zərəri vurmuşdur.

126

Fiqh cinayət təqibi və cəza müəyyən edərkən obyektin islam cəmiyyəti

üçün əhəmiyyətinə və roluna qiymət verir. Şəriət haram sayılan, pislənən,

təqdir edilməyən başqa əməllər kimi, cinayət əməllərini də Allahın qoyduğu

hüdudların pozulması kimi qiymətləndirir. Quranda isə göstərilmişdir ki,

“ilahi nizam” vardır və onu pozmaq olmaz. Belə deməklə sosial-hüquqi və

ailə-məişət münasibətlərinin pozulmasının ən müxtəlif fomıaları üzrə

qadağanlar nəzərdə mtulur ki, bu münasibətlərin xeyli hissəsi də islama

qədərki norma və göstərişlə bağlıdır. Müsəlman hüququ bütünlüklə özündən

əvvəlki tarixi dövrdə hökm sürmüş və sonradan Məhəmməd peyğəmbərin

“ilahi nizamına” üyğünlaşdınimış qanunlarla tənzimləndirilmişdir.

Şəriətin müəyyən etdiyi cinayət əməlləri və digər əməllər üstündə bütün

cəzalar aşağıdakı 4 əsas növə ayrılır:

1. Eyni cür hərəkətlə (talion prinsipi) qətl üstündə qətl ilə, təhqir

üstündə təhqir ilə, yaralamaq üsiündə yaralamaqla və başqa bu kimi

hərəkətlərlə (həm də şəriət zərərçəkən şəxsin özünün, onun qohumlarının

qisas almasını mümkün hesab edir, yaxud Allah tərəfindən cəza verilməsinə

ümud bağlayır) edilmiş cinayətə görə verilən cəza;

2. Tökülmüş qana görə qan bahası və ya cərimə (diyə). Bunlar həm qətl

üstündə, həm də yaralanma və ya xəsarət yetirməyə görə alınır;

3. Bənzətmə (qiyas) əsasında qanunun müəyyən etdiyi cəza;

4. Qazının öz bildiyi kimi müəyyən etdiyi cəza.

Diyə qanunu tökülmüş qana görə qan bahası alınmanın forma və

metodları üzərində daha ətraflı dayanmaq lazımdır. Bu qanunda müsəlmən

Şərqində cəzalandırmanın səciyyəvi xüsusiyyətləri və spesifikliyi özünü

göstərir, halbuki, cəzanın axrıncı iki növü xeyli dərəcədə cinayət

qanunvericiliyinin hamıya məlum olan forma və normalarına bənzəyir.

Quranda isə cəzanın ancaq iki növü qisas və diyə haqqında məlumat verilir.

İslam qanunvericiliyinə görə əgər bir şəxs qərəzli vəziyyətlə və haqsız

surətdə başqasını öldürərsə, ölənin qohumları və ya qəyyumları müqəssirin

günahından keçib qətli bağışlaya bilər və ya qətl üstündə qatildən qan bahası

diyə tələb edə bilər. Əgər qətl qə

127

rəzsiz törədilmişdirsə, ölənin qohumları canini ümumiyyətlə öldürə

bilməzlər, yalnız qan bahası ala bilərlər.

Şəriət qətlə görə qan bahasının aşağıda göstərilən miqdarını müəyyən

edir:

100 baş altıyaşar dəvə;

200 cöngə;

1000 qoyun;

200 hüllə (orta əsrlərin erkən vaxtlarında hüllə adlanan naxışlı parça

Yəməndə hazırlanırdı və hər hüllə iki paltarlıqdan ibarət idi);

1000 misqal qızıl;

1000 dirhəm (gümüş sikkə);

Erkən feodalizm dövrünün bütün qanunları kimi, burada da natural

ödəmə nəinki təkcə spesifik mallar və məhsullarla, həm də onların məhəlli

qiyməti ilə əlaqədar şəkildə müəyyən edilirdi.

Qan bahası olan diyə islamın erkən mərhələsində qətl üstündə

ödənilirdi. Sonralar bədənin ayrı-ayrı hissələrinin zədələnməsi üstündə də

diyə ödənilməsinin aşağıdakı növlərini (qətl üstündə diyə əsasında)

müəyyən etmişdir:

1. Tam diyə hər iki gözün və onların qapaqlarının zədələnməsi ilə

əlaqədar olaraq insanın tamamilə kor edilməsi üstündə;

2. Qulaqların və ya qulağın kəsilməsi və bunun nəticəsində insanın kar

olması üstündə cinayətkardan qətl üçün alınan diyənin yarısı məbləğində

cərimə alınır; qulağın sırğalıq hissəsinin kəsilməsi üstündə üçdə bir diyə

məbləği dəyərində cərimə tutulur;

3. Burunun (dibindən və ya ucundan) və ya dilin kəsilməsi üstündə

yarım diyə məbləğində cərimə tutulur;

4. Dişlərin vurulub salınması üstündə müqəssirdən 1/40 diyədən 1/20

diyəyədək cərimə tutulur;

5. Bir və ya iki qolun kəsilməsi üstündə yarım diyə cərimə müəyyən

edilir;

6. Hər barmağın kəsilməsi üstündə 1/10 diyə məbləğində diyə müəyyən

edilir;

7. Bel sümüyünün sındırılması üstündə (əgər müalicə etmək mümkün

deyildirsə) cani tam diyə dəyərində cərimə ödəyir;

128

8. Qadının hər iki döşünün kəsilməsi üstündə tam diyə məbləğində, bir

döşünün kəsilməsi üstündə yanm diyə dəyərində cərimə tutulur;

9. Əgər ayaq pəncəsi və ya ayaq barmaqlan kəsilmişdirsə, kəsilmiş hər

barmaq üstündə 1/10 diyə dəyərində cərimə müəyyən edilir;

10. Kişinin axtalanması üstündə cani tam diyə dəyərində cərimə ödəyir;

11. Ruhi xəstəliyə səbəb olma ilə nəticələnən zərbə üstündə tam diyə

cərimə müəyyən edilir;

12. İybilmə qabiliyyətinin və ya kişiliyin itirilməsi ilə nəticələnən

xəsarət üstündə tam diyə məbləğində cərimə müəyyən edilir.

Qərəzli olmadan qətl üstündə bir diyə cərimə ödəmək və bir qulu azad

etmək lazım gəlir. Əgər cinayətkar qulu azad edə bilmirsə, iki ay oruc

tutmalıdır, əgər bu da mümkün deyilsə, 60 nəfər yoxsulu doydurmalıdır.

Həm də qərəzli olmayan qətl zamanı caninin günahı bağışlanmış olsa da, bu

cəzalar məcburidir.

Müsəlman hüququ ev heyvanlarının öldürülməsi və ya onlara xəsarət

yetirilməsi üstündə də diyə cəriməsi müəyyən etmişdir. Məsələn, heyvanı

yaralayan şəxs heyvanın sahibinə onun tam dəyərinin yarısı qədər cərimə

verməlidir. Ov itini öldürən şəxs itin sahibinə adi gümüş pul ilə 21 misqal

cərimə verməlidir.

Müsəlman hüququ uşaqların tərbiyəsi və təlimində cismani cəza

verilməsini mükün hesab edir. Tərbiyəçi və ya müəllim uşaqlar tərbiyə

alanadək onları döyə bilərdi. Lakin şəriət tələb edir ki, bu zaman cəza uşağın

xəsarət almasına çatdırılmamalıdır.

Şəriət nöqteyi-nəzərindən ən böyük günah sayılan cinayətlərdən biri

zinadır. Öz yaxın qadın qohumları ilə, məsələn, anası, bacısı və başqa

məhrəm qohumları ilə zina (qeyri-qanuni cinsi əlaqədə olmaq) üstündə

müsəlman edam edilməlidir.

Əgər müsəlman ilk dəfə zina etmişdirsə, 100 qırmanc zərbəsi ilə

cəzalandınlır. Bu əməlin üç dəfə təkrar edilməsi hər dəfə 100 qırmanc

zərbəsi ilə cəzalandırılır, lakin dördüncü dəfə cinayətkarı ölüm cəzası edam

gözləyirdi.

Əgər zina edən tamamilə sağlam arvadı olan yetkin yaşlı

müsəlmandırsa, bu əməli üstündə onu ölənəcən daş-qalaq edirdilər. Ar-

129

vadi ilə zina edilən şəxsi görmüş ər onların hər ikisini öldürmək ixtiyarına

malikdir. Lakin o, bu əməl üstündə arvadını öldürməzsə, sonra arvadı onun

üçün haram sayılmır.

Xristian rahiblərdən fərqli olaraq, müsəlman mistiklər! sufilər və

dərvişlər üçün mütləq nikahsızlıq anlayışı yoxdur. Lakin dərvişlərin bir

çoxu subay ömür sürmüşlər.

Əgər kişi ilə qadın zinaya və ya hər hansı bir cinayətə imkan

yaratmışlarsa, onları vasitəçi kimi 75 qırmanc zərbəsi ilə cəzalandırırdılar.

Əgər vasitəçilik edən kişidirsə, üstəlik onun başını ülgüclə qırxır və daz

başla küçələrdə və bazarda gəzdirir, sonra isə yaşadığı məhəllədən

qovurdular. Əgər bir şəxsin zinaya hazırlaşdığı məlum olarsa, şəriətə görə

belə adam edam edilməlidir.

Əgər bir şəxs başqasının təhriki və ya əmri ilə günahsız bir adamı

öldürmüşdürsə, qatili edam etmək, təhrikçini isə ömürlük zindana salmaq

lazımdır.

Oğulun atanı və ya ananı, yaxud da atanın və ya ananın oğulu öldürməsi

ilə bağlı hüquqi prinsip feodal münasibətlərinin müdafiəsinin maraqlı

cəhətlərindən biridir. Atasını öldürən edam etdirilirdi. Əgər ata oğlu

öldürərdisə, ata diyə ödəyir və məhkəmənin qə- rarıilə qamçı cəzası alırdı.

Məhkəmə hakimiyyəti xana və baş hakim olan qazı-kalonama məxsus

idi. Hakimlər işlərə şəriət və müsəlman hüququ (fiqh) əsasında baxaraq

hökm çıxarırdılar. Məhkəmələrdə and içmədən və şahid ifadələrindən geniş

istifadə edilirdi.

130

QAZAXISTANIN DÖVLƏT

VƏ HÜQUQ TARİXİ

ÜMUMİ TARİXİ İCMAL

E.ə. II-III əsrlərdə Qazaxıstan ərazisində usunlarm və alanların tayfa

ittifaqı, həmçinin kanqyuyların dövlət quruluşunun yaranması ilə sinifli

cəmiyyətin təşəkkülü dövrü başlamışdır. Köçəri maldarlıqla məşğul olan

tayfalar ətraf ərazilərlə iqtisadi əlaqələr yaradırdılar. Qazaxıstan

ərazisindəki dövlət qummlarmda quldarlıq istehsal üsulu inkişaf etməmiş,

patriarxal-qəbilə münasibətləri feodal-ictimai münasibətləri ilə əvəz

olunmuşdu. VI əsrdə yaranmış Türk xaqanlığı hakimiyyətlərini

Qazaxıstan ərazisində də yaymışdılar. VIII əsrin 40-cı illərində Türkeş

xaqanlığı və daha sonra isə Karluk xaqanlığı (766-940-cı illər) bu

ərazilərdə hökmranlıq etmişdirlər. VIII əsrdən başlayaraq cənub

ərazilərində islam dini yayılırdı. Qazaxıstanın şimal-şərqində və mərkəzi

rayonlarında Dəşti Qıpçaq çöllərində türk dilli tayfalardan olan kumaklar

və qıpçaqlar məskən salmışdılar. XIII əsrin 20-ci illərində monqollar

Qazaxıstanı işğal edərək əvvəlcə onu Qızıl Orda, sonra isə Ağ Orda və

Monqolustanın tərkibinə daxil etdilər. XV əsrdə parçalanmış Ağ Ordanın

əvəzinə yaranmış Noqay Ordası və Özbək xanlığı Qazaxıstanın da ərazisini

əhatə edirdi. Daxili çəkişmələr nəticəsində tayfalar Özbək xanlığından

köçərək Çu və Talas çayları vadilərində məskunlaşırdılar. XV əsrin sonu

XVI əsrin əvvəllərində Jetısu- da (Semireçyedə, Yeddiçayda) Qazax

xanlığı meydana gəldi. Xanlığın yaranması ilə qazax xalqının formalaşması

başa çatdı. Qazax xalqının tərkibi üç tayfa birliyindən (juzlar) ibarət

olmuşdur. Böyük juza (qazax dilində “hissə”, “tərəf’) dulat, alban, suan,

sarıuy- sun, orta juza arqın, nayman, qıpçaq, kiçik juza isə hər üç tayfa

birləşməsi daxil idi. 1731-ci ildə Kiçik juz xanı Əbul Xeyrin, 1740cı ildə isə

Orta juz Rusiyanın təbəəliyini qəbul etdilər. 1783-1797-ci illərdə Kiçik

juzda Batır Sırımın başçılığı ilə Rusiya əleyhinə üs

131

yan baş verdi. 1822-ci ildə Ortajuzda, 1824-cü ildə Kiçik juzda xan

hakimiyyəti ləğv edildi. XIX əsrin 30-cu illərində İ.Taymanov və

M.Ötemisovun rəhbərliyi ilə kəndli üsyanı baş verdi.

ICTİMAİ QURULUŞ

E.ə. III əsrə aid edilən erkən sinifli quruluşların yaranması ilə

Qazaxıstan ərazisində hərbi köçəri aristokratik quruluşa əsaslanan tayfaların

ictimai-iqtisadi inkişafında dəyişiklik baş verdi. Erkən dövlət qurumları

üçün patriarxal quldarlıq xarakterik idi. Burada nəsli tayfa münasibətlərinin

qalıqları qalmaqda davam edirdi.

V-VI əsrlərdə təşəkkül tapan erkən feodal dövlətlərində də hər-

bi-köçəri aristokratik quruluş üstünlük təşkil edirdi. Hər bir tayfa daxilində

ən nüfuzlu ağsaqqal ümumdövlət miqyasında öz soyunu təmsil edirdi.

Feodalizmin inkişaf etdiyi dövrdə qazax cəmiyyəti əsasən iki sinifdən:

hakim feodal və feodaldan asılı kəndlilərdən ibarət idi. Feodalizmin sonrakı

inkişaf mərhələlərində hakim feodal sinfinin yuxarı pilləsini təşkil edən xan

və sultanlann nəsli, soykök şəcərələri Çingiz xanın hərbi sərkərdələri ilə

bağlı olmuşdur. Xan dövlətdəki bütün torpaqlar üzərində müstəsna sahiblik

hüququna malik idi. Yerli inzibati ərazi vahidləri qismən olan uluslara

sultanlar başçılıq edirdi. Sultan başçılıq etdiyi ulusda siyasi, hərbi və

təsərrüfat hakimiyyətinə malik idi. Hər bir sultan silki imtiyazlarından

istifadə etməklə aristokratik nəsli şəcərəsini qoruyur və digər kastalara

qanşmamağa çalışırdılar. Köçəri maldar tayfalar xan və sultanların xeyrinə

çoxsaylı feodal rentası yerinə yetirirdilər.

Hakim feodal silkinə daxil olan baylar varlı maldar tayfaların

nümayəndələrindən ibarət idi. Əslən köçəri aristokrat tayfalardan olmayan

baylar öz var-dövlətləri hesabına yüksək mənsəbə çatmışdılar. Qazax kənd

icmaları olan aulların yoxsul təbəqələrini istismar edən baylar xanlığın

daxili və xarici siyasətinə təsir etmək qüvvəsinə malik olmuşdular.

Qazaxıstanın ictimai quruluşunda bəy adlanan tayfa-nəslin ağsaqqalları

feodalların xüsusi qrupuna daxil idilər. Nəsli və tayfası

132

nı təmsil edən bəylər xanlığın hakim Çingiz xan nəslindən olan üzvlərinə

yaxınlaşmaqla daxili və xarici siyasətə təsir göstərir və onlarla birlikdə asılı

əhali qrupunu istismar edirdilər.

Feodal silkinin sıraları Qərbi Avropa cəngavərlərinə oxşar batırlar

adlanan hərbçilər hesabına artırdı. Müharibələrdə və tayfala- rarası

toqquşmalarda fiziki gücü və şücaəti ilə fərqlənən hər bir gənc qazax batır

ola bilərdi. Batırlar xan, sultan və bəylərə xidmət edərək xanlığın siyasətinə

müəyyən təsir edirdilər.

Qazaxıstanın ictimai quruluşunda müsəlman ruhanilər - hacılar,

işanlar və mollalar hakim sinfi təşkil etməklə böyük təsir gücünə malik

idilər. Hətta Tauk xanın dövründə nıhaniləri hüquqi statuslarına görə

sultanlara bərabər tutmağa cəhd edilmişdi. Qazaxıstan cəmiyyətində yerli

adət hüququ ilə yanaşı şəriət normaları ruhanilər tərəfindən tətbiq edilirdi.

Səmərqənd, Buxara və digər Mərkəzi Asiya şəhərlərində ruhani təhsili alan

dindarlar xanlığın siyasətinə təsir qüvvəsinə malik idilər.

Qazaxıstan feodal cəmiyyətinin əhalisinin böyük hissəsini şa- rua

adlanan kəndlilər təşkil edirdi. Onların böyük qismi maldarlıq, az bir hissəsi

isə əkinçiliklə məşğul olurdu. Şarualarm çox az hissəsi də ev

sənətkarlığında çalışırdı. Sultan, bay və aihanilərin hüquqi statusunun

möhkəmlənməsinə xidmət edən Tauk xanın islahatı şarualarm azadlıqlarını

məhdudlaşdıraraq onları yarımasılı əhaliyə çevirir. Mənsub olduğu tayfadan

asılı olaraq şama müvafiq nəslin himayəsində olmaqla patronatlıq sisteminə

daxil olurdu. Tayfa nəslin daxilində ictimai və təsərrüfat işlərində iştirak,

həmçinin otlaqlar, qışlaqlar və suvarmadan istifadə şamaların hüquqlarına

daxil idL Şama tayfa-nəslin adətlərini və məişət ənənələrini qommağa və

ona əməl etməyə borclu olurdu. Maldar şarua xanın xəzinəsinə hər il

mal-qaranın 1\20, əkinçi şama isə məhsulun 1\10 hissəsində vergi verməli,

qoşunu ərzaqla təmin etməli idi.

Xanlıqda tamamilə hüquqsuz vəziyyətdə olan çox kiçik maldarlar

(jayşarua), malqarası olmayan yoxsullar (konsışarua), kasrb əkinçilər

(yeqinşişarua) və yoxsullar (bayquşlar) istismar olunan sosial qmplar

idilər. Jayşarua bay və bəylərdən şəxsən asılı olmaq

133

la onlara müntəzəm olaraq “peşkəş”Iər verir, təsərrüfarlanna qulluq

göstərirdilər. Konsışarualar ailələri ilə birlikdə sultan, bay və bəylərin

təsərrüfatlarında çalışır, müvəqqəti olaraq onların iş heyvanlarından istifadə

edirdilər. Yeqinşişarualar feodalların torpaqlarını icarəyə götürərək çox

ağır şərtlərlə onu əkib-becərirdilər. Bayquşlar tayfa-nəslin üzvlərinin

evlərində qulluqçuluq edir və onların süfrələrinin qırağında dolanırdılar.

Tayfalar arasında baş verən mühariblər zamanı tayfa-nəslin hərbi

rəislərinin təqiblərindən qaçan tyulenqutlar adlanan xüsusi əhali qRipu

xanın druj inasını təşkil edirdilər. Xan və sultanlann hərbi hissələrinə daxil

olan tyulenqutlar sülh dövründə onların təsərrüfatına baxırdılar. Sahibləri

tyulenqutların varisliyini müəyyən edirdilər.

Qazaxıstanın ictimai quruluşuna daxil olan patriarxal qullar hətta XIX

əsrə qədər mövcud olmuşdur. Hərbi yürüşlər zamanı əsasən qonşu

xalqlardan əsir tutulmuş qullar feodalların təsərrüfatında işlədilirdi. Lakin

quldarlıq geniş inkişaf etməmiş, ev nökərçiliyi ilə məhdudlaşmışdı.

DÖVLƏT QURULUŞU

Hərbi demokratiyanın elementlərini özündə birləşdirən qazax tayfa

ittifaqları juzlar Kiçik, Ağ və Qızıl Orda xanlıqlarının dağılmasından sonra

XV əsrdə üç qurumda birləşmişdilər. Hər üç juz gələcək Qazaxıstan

xanlığının aşağı inzibati ərazi vahidini təşkil edirdi. Qazaxıstan xanlığında

hərbi-demokratiya institutlarının qalığı olan xan seçkilərində tayfa

nümayəndələrinin iştirakı, xalq yığıncağı, xalq qoşunu, adət hüququna

əsaslanan açıq məhkəmə prosesi və s. feodal dövlətinin təşkilində və

möhkəmlənməsində mütərəqqi rol oynamışdır.

Qazaxıstan xanlığında dövlət hakimiyyəti xana məxsus idi. İlk

dövrlərdə xanlığa namizədlər Çingiz xan nəslindən olan sultanlar və onun

ali rütbəli məmurları sırasından müəyyən edilirdi. Xanın qanunu varisi

onun qardaşları, oğulları və nəvələri idi. Lakin haki

134

miyyət birbaşa verilmir və varislər namizəd kimi xan seçkilərində iştirak

edə bilərdilər.

Xan seçkiləri bəzi hallarda feodal qrupları arasında kəskin mübarizə

şəraitində keçirdi. Bu və ya digər namizədi irəli sürmüş tərəflər sonda bir

namizədi müəyyən edirdilər. Əgər bu mümkün ol- murdursa, onda iki xan

qalib gəlmiş hesab edilərək onların birgə hakimiyyəti qəbul edilirdi. Qalib

gəlmiş namizədin taxt-taca sahib olması münasibəti ilə keçirilən mərasimdə

sadə əhali də iştirak edə bilərdi. Xan seçkilərində hər tayfa nəslindən 10

nəfər ən nüfuzlu feodal iştirak edirdi.

Qazaxıstan xanlığında xüsusi bürokratik idarəçilik aparatı mövcud

olmamışdır. Xanlıqda idarəçilik hakimiyyəti tayfanəsli quruluşa əsaslanan

sultanların başçılıq etdiyi juzlarda həyata keçirilirdi. Juzlar yerli

inzibati-ərazi vahidləri qismində çıxış edirdilər.

Xan hakimiyyəti feodal sinfinin siyasi, hərbi və maddi gücünə

arxalanaraq həyata keçirilir, hər hansı qanun və ya əsasnamə ilə

tənzimlənmirdi.

Xan hərbi qüvvələrin ali baş komandanı olmaqla müharibələr zamanı

feodal qoşununa da sərkərdəlik edirdi. Sülh dövründə tyulen- qutlardan

ibarət cəza dəstələri saxlayan xan onlann qüvvələrindən vassalhqlarda baş

verən iğtişaşları yatırmaq üçün istifadə edirdi.

Xanhqlardakı bütün torpaqların baş mülkiyyətçisi olan xan otlaqlar,

çəmənliklər, qışlaqlar bütövlükdə maldarlıq və əkinçiliklə bağlı təsərrüfat

işlərinə dair sərəncamlar verir, köçəri mal-qaranın keçdiyi yolları müəyyən

edib təsdiqləyirdi.

Xan ali məhkəmə hakimiyyətinə malik idi. O, çox mühüm işləri 0

cümlədən, qəbilələr və tayfalararası mübahisələri, ağır qətlləri, feodal

əyanlarının təhqir edilməsi, sultanlararası mübahisələri və s. araşdırırdı.

Məhkəmə prossesində xan şəriət və adət hüquq normalarından istifadə

etməklə işləri araşdırır, zərurət olduqda bu normalara öz hüquq düşüncəsini

əlavə edirdi. Xan müqəssirə ölüm cəzası təyin edə bilərdi.

Xan hakimiyyəti vassalları ilə birlikdə əhaliyə vergi və mükəlləfiyyətlər

təyin edirdi. Xan adından xarici diplomatik münasibətlər qu-

135

mlur və danışıqlar aparılırdı. Xan zərurət olduqda mühüm dövlət, siyasi,

hərbi, məhkəmə və s. məsələləri müzakirə edib həll etmək üçün soynəsil

ağsaqqalları və hərbi rəislərin iştirakı ilə Şura çağınrdı.

Qazaxıstan cəmiyyətində hərbi-demokratik ünsürləri özündə

birləşdirən ali qanuverici orqan qismində qazax əyanlannm qurultayı

fəalİ30^ət göstərirdi. “Xalq yığıncağı” olan qazax əyanlarının qurultayı

adətən, bütün juzlardan olan nümayəndələrin iştirakı ilə açıq havada

keçirilirdi. Hakim feodal silki bununla dövlət məsələlərinin həllində xalqın

da iştirak etdiyini nümayiş etdirməyə çalışırdı. Əslində qurultayda yekun

qərar xan , sultan, bay və tayfalann hərbi rəislərin iradəsinə müvafiq olaraq

qəbul edilirdi. Yekun qərar hakim feodal silki- nin tələblərinə cavab versə

də, adətən müəyyən qədər qazax soylarının və ümumilikdə xalqın

maraqlanm da nəzərə alırdı. Qumltayın gündəliyinə xarici və daxili

siyasətlə bağlı ən müxtəlif məsələlər: xan seçkisi, müharibə elan edilməsi və

sülh bağlanılması, yaylaq və qışlaqların müəyyən edilməsi, yeni vəzifə

təyinatlannın apaniması, iri feodalların mübahisələrinin həll edilib onlanh

banşdıniması, hərbi sərkərdələrin seçilməsi və s. çıxanhrdı. Xalq yınğacı

Rusiya tərəfindən xanlığın ləğv edilməsinə qədər fəaliyyət göstərmişdi.

Qazaxıstanın dövlət quruluşunda sultanlar yerli idarə etmə

orqanlarının başçıları kimi xüsusi vəzifəli şəxslər hesab edilirdi. Juzla- ra

göndərilən sultanlar xandan müəyyən olunmuş həcmdə torpaq sahibliyi və

öz tabe idarəçiliklərinə soynəsil alırdı. Sultanlar öz təbəələri üzərində geniş

hakimiyyətə malik olmaqla, onlara məxsus köçləri bölüşdürür, ordu üçün

qüvvələr toplayır, soylar arasında mübahisələrə baxır, xanın verdiyi

müxtəlif tapşırıqlan yerinə yetirirdilər.

Yerli vəzifəli şəxslər sırasına aul və soynəslin ağsaqqalları olan

bəylər daxil idilər. Aulların ağsaqqalları aula daxil olan ayrı- ayrı ailələr,

soynəslin ağsaqqalları isə aulların ağsaqqalları tərəfindən seçilirdi.

Səlahiyyətləri daxilində geniş hakimiyyətə malik olan bəylər aul və

soynəslin hərbi dəstələrinə komandanlıq edir, töycüləri yığır, məhkəmə

funksiyasını yerinə yetirir, xan və sultanların çıxardığı məhkəmə

hökmlərini icra edirdilər. Bəylər tabelik- lərindəki hərbi dəstələrdən başqa

tayfaların mal-qarasını qovub

136

aparmaq və itaət göstərməyənləri tabe etmək üçün istifadə edirdilər. Bəzi

bəylərin hakimiyyəti o qədər geniş olmuşdur ki, tabe olduqları sultanların

fikirləri ilə hesablaşmayaraq müstəqil siyasət aparmışdılar. Onlar bununla

təmsil etdikləri soynəslin iradəsini ifadə etdiklərini göstənnəyə çalışırdılar.

Hərbi quruluş. Qazaxıstan xanlığında ordu iki növ silahlı qüvvələrdən

təşkil edilmişdir. Birinci növ hərbi qüvvələr xanların, sultanların, varlı

bəylərin dəstələrindən ibarət olmaqla onlann vəsaiti hesabına saxlanılırdı.

İkinci növ hərbi qüvvələr xalq qoşunundan təşkil edilirdi ki, onun da

özəyinə batırlar daxil idi. İkinci növə daxil olan hərbi qüvvələr əmlak senzi

tətbiq edilməyən, Roma senturiya- larına oxşar hərbi vahidlər kimi

toplanılırdı. Belə ki, hər bir soynəsil hərbi rəis başda olmaqla bir hərbi vahid

təşkil edirdi. Soynəsil hərbi dəstəni silah, hərbi geyim və biri döyüşçü üçün

digəri isə ləvazimat daşımaq üçün lazım olan iki atla təmin etməli idi. Hər

bir soynəsli təmsil edən hərbi dəstənin döyüş bayrağı və döyüş nişanı

mövcud olmuşdur. Soynəslin hərbi dəstələri juzun silahlı qüvvələrinin

özəyini təşkil edirdi. Öz növbəsində hər juzun öz döyüş bayrağı, təbili və

nişanı olurdu. Silahlı qüvvələr bütövlükdə xanlığın bayrağı altında

birləşərək xarici təcavüzkarlara qarşı mübarizə aparırdı.

Məhkəmə sistemi. Qazaxıstan tayfaları islamı qəbul etdikdən sonra

şəriət normalanna əsaslanan müsəlman hüququ məhkəmələrdə də geniş

istifadə edilmişdir. Məhkəmə funksiyasını həyata keçirən qazı şəriət

normalarına əsaslanan hökmlər çıxanrdı. Bununla belə istər islamdan əvvəl

və istərsə islamın qəbulundan sonra qazax tayfaları arasında adət hüquq

normaları nisbətən üstünlük təşkil etmişdi. Dövlətdə ali məhkəmə

hakimiyyəti xana məxsus idi. Uluslarda isə məhkəmə səlahiyyətlərini

sultanlar yerinə yetiridilər. Qazax adət hüququnu yaxşı bilən bəzi bəylər

yalnız məhkəmə hakimi olaraq fəaliyyət göstərirdilər. Soylararası

mübahisələr və digər işlər onlar tərəfindən araşdırılırdı. Tərəflər həm

cinayət, həm də mülki işlər üzrə bəy hakimlərə müraciət edə bilərdilər. Bu

zaman bəy hakimlər dövlət nümayəndəsi kimi deyil, hakim kimi

mübahisələri adət hüquq normaları əsasında həll edərək qərar çıxarırdılar.

137

HÜQUQUN ƏSAS CƏHƏTLƏRİ

Hüququn mənbələri. Qazaxıstan Rusiya tərəfindən işğal edilənə qədər

hüququn iki əsas forması: adət hüququ və müsəlman hüququ üstünlük təşkil

etmişdir. Adət hüququ qazax tayfaları və soyları arasında sinifsiz

cəmiyyətdən başlayaraq mövcud olmuş, dövlət yarandıqdan sonra hakim

sinfin, xüsusilə iri feodalların mənafeyinə uyğunlaşdırılmışdı. Qazax adət

hüququ xarakterik cəhətləri ilə fərqlənirdi. Adət hüququ nəinki daim

qüvvədə olmuş, eyni zamanda təkmilləşərək dövlətin qanunyaratma

vəzifəsini yerinə yetirmiş, dövlətin hüquq normalarını əvəz etmişdir.

Mühafizəkar qazax adət hüququ patriarxal soy-qəbilə adətləri, talion

prinsipi, qohumlann məsuliyyətini müəyyən edən elliklə zəmanət və

yardım, özbaşına divan tutma və s. əlamətləri ilə xarakterik olmuşdur. Adət

hüququnun əsas xarakterik cəhətlərindən biri də torpaq (otlaqlar)

üzərində xüsusi mülkiyyət hüququnu təsbit edən normaları deyil, yalnız

mal-qara, əmlak və avadanlıq üzərində xüsusi mülkiyyət hüququ

normalarını tanıyırdı. Və qazax adət hüququ digər qədim və erkən

feodalizm dövrü dövlətləri üçün xarakterik olan iki cəhəti də özündə

birləşdirirdi. Belə ki, mülki hüquq pozmalarla, cinayət deliktləri arasında

fərqin qoyulmaması və siyasi cinayətlərin, hərbi cinayətlərin və s. adət

hüquq nonnalanna daxil edilməməsidir. Lakin siyasi-hərbi cinayətlərin

sonrakı dövrlərdə də adət hüququna daxil edilməsi bir zəmrət kimi ortaya

çıxmışdır. Çünki, feodalizm dövründə əsas hüquq normaları toplanmış

şəriətdə də göstərilən cinayətlər üzrə normalar kompilya- siya edilməmişdi.

Qazaxıstan feodal dövləti isə, qeyd etdiyimiz kimi, nomıativ-hüquqi aktlar

yaratmaqdan kənarda qalmışdı.

Qazax adət hüququ daim inkişafda olduğu üçün onun müxtəlif

dövrlərdə mövcud olmuş üç əsas mənbəyi göstərilməlidir. Onun ilk əsas və

ən qədim mənbəyi soyqəbilə təşkilatlarının şifahi adət hüququ idi. Erkən

dövlət quruluşları yarandıqdan sonra şifahi adət hüququ varlı təbəqələrin

iradə və maraqlarının ifadəsinə çevrilir. Məhdud köçəri həyat tərzi, ərazi

əlamətlərinə görə birbirindən ayrı yaşayan qazax maldar tayfalar arasında

dərin kökləri olan patriar-

138

xal nəsli adətlərin daha güclü saxlanılması ilə xarakterizə olmuşdur.

Qazaxıstan xanlığı təşkil edildikdən sonra şifahi adət hüququnu

sistemləşdirmək zərurəti yaranır. XVI-XVII əsrlərdə Qazaxıstan xanları

-olmuş Haqnəzər və Esim xan tərəfindən belə cəhdlər edilir. Yalnız Taiık

xanın rəhbərliyi ilə XVII əsrin sonlarında adət hüquq normalannın

biliciləri şifahi adət hüququnu toplayıb və məcəlləşdi- rirlər. “Jetıjarqı”

adlanan yazılı adət hüququ normaları dövlət qanunları külliyatı kimi təqdim

edilir. Burada qazax cəmiyyətinin adət hüquq normaları, xan

hakimiyyətinin qeyri-məhdud, hakim feodal sinfinin siyasi və iqtisadi üstün

olduğunu hüquqi cəhətdən möhkəmləndirirdi. Belələiklə, “Jetıjarqı” hüquq

külliyatı Qazaxıstan cəmiyyətində əhalinin əsas hissəsini təşkil edən

yoxsullar, şarualar, qadınlar və s. sosial sinfi hüquqsuzluğunu

qanunlaşdırırdı.

Qazax adət hüququnun ikinci mühüm mənbəyi ingilis-sakson hüquq

sisteminin də formalaşmasında mühüm mənbə olmuş prese- dentlər

(məhkəmə təcrübəsi) olmuşdur. Bəy məhkəmələrinin təcrübəsi qazax

hüququnun zənginləşməsində böyük rol oynamışdır. Xan, sultan və hakim

bəylərin apardıqları məhkəmə işləri əsasən adət hüququ nonnalarından

istifadəyə əsaslanırdı. Bəy məhkəmələrinin çıxardığı qərar və hökmlər

şifahi elan edildiyinə görə, yalnız ən mühüm işlərin qərarlan hüquqi

düşüncələrdə qalırdı. Lakin XIX əsrin ikinci yarısından başlayaraq bəy

məhkəmələri üçün xüsusi dəftər açılır və məhkəmə işlərinin yazılı

qeydiyyatı aparılırdı.

Qazax adət hüququnun üçüncü mənbəyi bəy qumltaylannm qərarlan

və əsasnamələri olan yerejelər idi. Yerejelər yeni normalar olmaqla köhnə

hüquq normalannı təfsir, şərh edir və ya yeni normalar yaradırdı. Yereje

normalanndan istifadə etməklə konkret cinayət və mülki işlər araşdınlırdı.

Yerejelərdən analoji işlərdə də istifadə edilirdi.

Mülkiyyət hüququ. Malqara üzərində mülkİ5^ət hüququ adət hüququ

normaları ilə tənzimlənirdi. Xüsusi mülkiyyətin predmeti satın alınmış,

dəyişdirilmiş, bağışlanmış və vərəsəliklə verilmiş istənilən əmlak ola

bilərdi. Mülkiyyətə sahiblik hüququnun müddəti vaxtına dair iş qaldırılması

qanunda nəzərdə tutulmamışdı. Mülkiyyətə sahiblik hüququnda patriarxal

qalıqları qalmaqda davam

139

edirdi. Belə ki, ata oğlundan soruşmadan onun istənilən əmlakım götürə

bilərdi. O cümlədən oğul da atadan, bacıoğlu dayıdan icazə almadan

istənilən əmlakı üç dəfə öz mülkiyyətinə götürə bilərdi.

XIX əsrə qədər qazax adət hüququna torpaq üzərində mülkiyyət

hüququ daxil edilməmişdi. Ona görə də torpaqla bağlı al- qı-satqı,

bağışlama, vərəsəlik, icarə və s. müqavilələr mövcud olmamışdı. Torpaq

üzərində mülkiyyət hüququ patriarxal mülkiyyət münasibətlərinə

əsaslanırdı. Köçəri maldar tayfalar adət hüququna əsaslanaraq otlaqlar

üzərində ümumi icma mülkiyyəti təbiq edirdilər. Hələ qədim dövrlərdən

başlayaraq torpaqlardan istifadə və onun idarə olunmasında icma, xüsusi və

feod növü mövcud olmuş və hər üç növ qarışaraq bir-birini tamalamışdır.

İcmalara məxsus yerlərin qışlaq adı ilə nəsli əyanlar tərəfindən

mənimsənilməsi ilə maldarlara ərazilərin zəbt olunmasına başlanılmışdı.

Lakin bu prosses ləng və uzun müddət davam etmiş və hətta XIX əsrdə belə

başa çatmamışdı. Otlaqlardan istifadə edilməsi üzrə sərəncam vermək

hüququ xan, sultan, bəy-yüzbaşılar və soynəsil ağsaqqallarına məxsus

olmuşdu. Xüsusi və ya fərdi otlaq torpaqdan (otlaqlardan) istifadə

imtiyaz-üstünlük hüququ əsasında təsbit olunurdu. Adət hüququ bu zaman

daha adlı-sanlı və varlı şəxslərə üstünlük verirdi. Digər tərfdən adətə görə

sıravi köçəri bəy, daha imtiyazlı bəy-yüzbaşıya otlaqlarını güzəştə getməli

idi. Feodallar isə ən xam otlaqlardan istifadə edirdilər.

Bütün bunlarla yanaşı, adət hüququ ümumilikdə otlaqları (torpaqları)

icma mülkiyyəti hesab edir, lakin ictimai münasibətlərin özündəki

ziddiyyətlər və hüquqi münasibətlər baxımından yaranan boşluqlar otlaqlar

üzərində sahibliyi müəyyən edə bilmirdi. Yalnız XIX əsrdə xan yarlığı ilə

feodallara məxsus olan faktiki sahiblik hüquqi cəhətdən də təsbit edilirdi.

Öhdəlik hüququ. Kapitalist münasibətləri yaranana qədər Qazaxıstan

cəmİ30'ətində müqavilə institutları çox zəif inkişaf etmişdi. XIX əsrdə

şəhərlərin artması, ticarət münasibətlərinin inkişafı öhdəlik institutlarının

adət hüququ əsasında tənzimlənməsini artırırdı.

Qazax adət hüququna görə alqı-satqı müqavilələri şifahi olmaqla,

şahidlərin və ya zamin şəxslərin iştirakı ilə and içmək və ya tən

140

tənəli vəd verməklə bağlanırdı. Şifahi müqavilələr əsasən şərəfli və mötəbər

sözlərə əsaslanırdı. Öz vədini yerinə yetirməyən şəxs etibarsız adam hesab

olunurdu. Bununla belə adət hüququ müqavilələrin yerinə yetirilməsinin

hüququ təminatını.da nəzərdə tuturdu. Müqavilə borcunu icra etməyən

cavabdeh borcu ödəməyə, hətta kreditor üçün işləməyə məcbur edilməsinin

hüququ təminatlan müəyyən edilirdi. Şəxsi və ya əmlak müqavilələri ilə

bağlı öhdəlikləri ata himayəsində, qəyyumluqda olmayan kişilər öz üzərinə

götürə bilərdilər. Rusiya imperiyasının işğalından sonra Qazaxıstanda yazılı

alqı-satqı müqavilələri tətbiq edilir.

Dəyişmə müqavilələrindən də geniş istifadə olunurdu. Qazaxıstanda

əmtəə-pul münasibətlərinin, ticarətin zəif inkişafı, pul nişanlarının mövcud

olmaması dəyişmə müqaviləsinin əhəmij^ətini artırırdı. Qiymət vahidi

əsasən malqara idi. Tərəflərin razılığı ilə əmtəə faktiki olaraq müqavilə

şərtlərinə müvafiq dəyişdirilirdi.

Borc müqaviləsinin obyekti əsasən mal-qara idi. Əhalinin yoxsul

təbəqəsi varlılardan öz maddi tələbatlarını ödəmək üçün heyvan borc

alırdılar. Heyvanlar böyük faizlə verilirdi, yəni borclu aldığı heyvanı

qaytardıqda altında balasını da verməli idi. Borcun müddəti adətən altı ay və

bir il olurdu. Müqavilənin təmin edilməsində zamin şəxsdən istifadə

edilirdi. Əgər borclu kreditorun borcunu qaytara bilmirdisə, zamin borcu

ödəməli və ya borclunu kreditorun yanına gətirməli idi. Kreditonm borclunu

işlədib öz borcunu ödəməyə məcbur etmək hüququ mövcud olmuşdur.

Müvəqqəti istifadə üçün icmanın kasıb üzvlərinə verilən saun (sağın)

müqaviləsi özünəməxsus şərtləri ilə fərqlənirdi. Adət hüququna görə

imkansız icma üzvləri mal-qaranın südündən istifadə hüququna malik idilər.

Sonralar hakim feodal sinfi saun müqaviləsinin şərtlərini pozaraq icma

üzvlərini istismar edir, onları təsərrüfatlarında işlədirdilər.

Şərəfli borc kimi xarakterizə edilən jılu müqaviləsi fövqaladə hallar

üçün nəzərdə tutulurdu. Nəsli qəbilə icması dövründən mövcud olmuş jılu

müqaviləsi kollektiv kömək prinsipinə əsaslanırdı. Təbii fəlakətlər və

düşmən yürüşləri zamanı dəymiş ziyan icmanın

141

bütün üzvlərinin iştirakı ilə aradan qaldırılırdı. Sonralar isə jılu müqaviləsi

sinfi mahiyyət daşıyaraq icmanın kasıblarına nisbətən varlı üzvlərinə böyük

həcmdə kömək edilməsi ilə əvəz edilirdi.

XIX əsrdən kirayə müqaviləsi geniş istifadə olunurdu. Müqavilə həm

fərdi, həm də bütün ailə üzvlərinin iştirakı üçün nəzərdə tutulurdu. Sahibkar

təsərrüfatında işləməyə borclu olan ailə üzvləri kirayə müqaviləsi

şərtlərindən irəli gələn bütün tələbləri yerinə yetirməli idilər. Ağanın icazəsi

olmadan kirayəçi yerini dəyişə bilməzdi. Kirayəçi öz işinə vicdanla

yanaşmalı, sahibkarın bütün tələblərini icra etməli, ağanın təsərrüfatını,

bütün əmlakını vicdanla qorumalı idi. Kirayəçinin əməyi natura ilə ödənilir

və bu onun tələbatına tam cavab vermirdi.

İcarə müqaviləsinə görə yoxsul maldarlar öz qışlaqlarını varlı

mal-qara sahiblərinin ixtiyarına verirdilər. Soy-nəslin ağsaqqalları

səlahiyyətlərindən istifadə edərək icma torpaqlarını (qışlaqlarını) varlı icma

üzvlərinə və yeni köçüb gələnlərə müqavilə əsasında paylayırdılar. İcarə

müqaviləsi icma torpaqlarının (qışlaqlarının) mənimsənilməsinə şərait

yaradırdı. İcarə haqqı soy-nəslin ağsaqqalları, bəyyüzbaşılar tərəfindən

məngərlənirdi.

Bağışlama müqaviləsi könüllü və icbari xarakter daşıyırdı. Hər bir

sahibkann öz əmlakını özgəninkiləşdirmək hüququ mövcud olmuşdur.

Bağışlama müqaviləsinin obyektindən əcdadlardan qalma icma və soynəsilə

aid edilən otlaqlar, arabalar, avadanlıqlar, bəzək, zinət əşyaları çıxanhrdı.

İcbari xarakterli bağışlamalara elçilik və toy vaxtı edilən hədiyyələr, dostluq

məqsədi ilə qarşılıqlı bağışlamalar (tamırhq), həmçinin xoş xəbərə görə

muştuluq (su3mnçi) və s. daxil idi.

Ailə və nikah hüququ. Qazax adət hüququna əsaslanan ailə-nikah

hüququ şəriət nonnaları ilə tənzimlənirdi. Adət hüququ nikaha daxil edilmiş

arvadların sayını müəyyən etmirdi. İslam dininin qəbulundan sonra

arvadların sayı dörddən artıq ola bilməzdi. Əslində çoxarvadlılıq varlı

əyanların imtiyazı olmuş və kalım adlanan ödəncin verilməsi onların

imkanı daxilində idi. Qazax xalqının əsas hissəsi monoqam nikahda

yaşayırdı. Nikah müqaviləsi kişinin və gəlinin valideyinləri, qohumları və

ya qəyyumları arasında bağla

142

nırdı. Adət hüququna görə qadınlar üçün nikaha daxil olma 9-12 yaş, kişilər

üçün 12-15 yaş müəyyən edilirdi. Adət hüququnun kül- liyatı olan

“Jetıjarqı”da nikaha daxil olma həddi artırılaraq hər iki tərəf üçün 15-16 yaş

təyin edilmişdi. Nikah haqqında razılıq aktı oğlan və qız hələ uşaq olduqları

dövrdə və ya anadan olduqları göbək kəsmə dövründə baş verirdi, nikah

müqaviləsinə görə adaxlı olan müəyyən edilmiş həcmdə nişanlı qız üçün

kalım ödəməli, qızın valideyinləri (qohumları və ya qəyyumları) isə nikah

yaşma çatdıqda qızlarını öz nişanlısına ərə verməli idilər. Adətə görə əgər

adaxlı oğlan vəfat edirdisə, qız oğlanın qohumlarına ərə verilirdi. Əmlak

vəziyyətlərindən asılı olaraq müxtəlif ailələr üçün ayrı-ay- n kalım müəyyən

edilirdi. Əvvəllər kalım 47, 37, 27 və 17 üçyaşar dəvə (tabun) verilməsini

nəzərdə tuturdu. Sonralar onlar başqa heyvanlarla əvəz olunurdu. Adət

hüququnda, həmçinin, müxtəlif heyvan cinsləri cəmi 10 baş və ya iki atdan

ibarət olmaqla “dunqe- Iekkahm”da mövcud olmuşdur. Kalım ödənməklə

alınmış arvad həmin ailənin mülkiyyətinə keçirdi. Əgər ər vəfat edərdisə,

adət hüququna görə farslarda mövcud olmuş çakar nikahına oxşar

amenqerlik adlanan nikah fonnası tətbiq edilirdi. Dul qadın qaynına və ya

ailənin ən yaxın qohumuna ərə gedirdi.

Qazax adət hüququ nikaha daxil olmağın yeddi qohumluq dərəcəsi

əsasında aparılmasını nəzərdə tuturdu. Bu dərəcəyə daxil olan qohumlarla

nikaha daxil olmaq qadağan edilirdi. Qan qohumlan ilə nikaha girmək adətə

görə ölüm cəzası və ya ailənin gəldiyi hökm əsasında cəza icra etməyi

nəzərdə tuturdu. Başqasının arvadım oğurlamaq ölüm cəzası və ya kan

(qanbahası diyə) əvəzin ödənilməsi ilə nəticələnirdi. Əgər oğurluq (qaçırma)

qadının razılığı ilə baş verərdisə, onda qadını qaçıran şəxs qaçırılan qadının

ərinə kalım verməli və onun üçün qız gətirməli idi. Əgər kişinin bir neçə

arvadı olardısa, birinci arvad digərlərinə nisbətən daha imtiyazlı olmaqla

baybişi (xa- tun) statusunda idi. Boşanma hüququ yalnız kişiyə məxsus

olmuşdur.

Qazax ailə, hüquq normalan dərin kökləri olan patriarxal qaydalara

əsaslanırdı. Ata-övlad münasibətləri adətə görə övladlann ata qarşısındakı

hüququ kölənin ağa qarşısında hüququna bərabər idi. Valde-

143

yinlərinə qarşı hörmətsizlik etmiş oğulu üzü qüyruq tərəfə olmaqla qara

kəlin (öküzün) üstündə oturdub boynuna ip bağlamaqla aulun ətrafında

gəzdirir və qırmancla döyürdülər. Əgər qız övlad eyni hərəkəti etmiş

olardısa, onun əl-ayağını bağlayıb cəzalandırmaq üçün anasına verirdilər.

Bəzən isə daha sərt cəzalar tətbiq edilir, övladlar evdən qovulmaqla, hətta

ölüm cəzasına məruz qalırdılar. Bununla belə valdeyinlərin üzərinə öz

övladlanna münasibətdə öhdəlik düşürdü. Belə ki, onlar oğlanlanm kalımla

təmin etməli və torpaq payı olan en- çi ayırmalı idilər. Qazax adət hüququna

övladlığa götürmə institutu da məlum olmuşdur. Yetim uşaqlann və

valideyinləri olanlann övladlığa götürülməsi praktikası mövcud idi.

Övladlığa götürülmüş uşaqlann həm özlərinin, həm də onlann yeni

valdeyinlərinin hüquq Və öhdəliklərinin keçməsi müəyyən edilirdi. Adət

hüququ azyaşlılar və ruhi xəstələr üzərində himayədarlıq edilməsini nəzərdə

tuturdu.

Vərəsəlik hüququ adətlərlə tənzimlənirdi. Vəfat etmiş ata əmlakından

evdə olan oğullar, qızlar, dul qalmış arvadlar, mərhumun atası, doğma və

ögey analan pay almaq hüququna malik idilər. Mərhumun mirasının 1\8 dul

arvadlann, l\2-i atasının, l\12-i doğma və ögey analarının, yerdə qalanlar

oğul və qızlarının sərəncamına keçirdi. Oğullar qızlara nisbətən iki dəfə çox

pay alırdılar.

Cinayət hüququ adət hüququ və şəriət normaları əsasında

nizamlanırdı. Adət hüququ qəsdən və dolayısı törədilən cinayətləri az

fərqləndirirdi. Adət hüququ törədilən cinayət əməlinə görə qohumların

məsuliyyətini müəyyən edirdi. Qazax adət hüququ talion prinsipinin bir çox

cəhətlərini özündə birləşdirirdi. Qətlə görə qətllə, xəsarətə görə xəsarətlə

cavab verilirdi. Qətlə yetirilmiş şəxsin qohumları qatili öldürmək hüququna

malik idi. Əlin kəsilməsi, gözün çıxarılması və s. cinayət əməlləri analoji

cəzalara məruz qalırdı. Lakin müsəlman hüququ normalarının təsiri ilə

göstərilən cəzaları yüngülləşdirmək də olardı. Müqəssirin özü və ya

qohumları tökülmüş qana görə əvəz-kan haqqı ödəyə bilərdilər.

Dövlət əleyhinə olan cinayət anlayışı adət hüququnda mövcud

olmamışdı. Tauk xanın qanunlannda (“Jetıjarqı”) yalnız vəzifəli şəxslər

kimi sultan və xocaların, həmçinin hakimbəylərin öz vəzifələrini ye

144

rinə yetirərkən sui-qəsdlərə məruz qalmasına görə daha ciddi sanksi- yalann

(cəzalann) verilməsi nəzərdə tutulurdu. Feodal silki nümalən- dələrini

hakim imtiyazlı təbəqə kimi qorunmasına cəhd edilirdi.

Şəxsiyyət əleyhinə olan cinayətləri qazax adət hüququ daha diqqətlə

müəyyən edirdi. Burada cəzalandırılan və cəzalandırılmayan ölüm

hadisələri təsnifləşdirilirdi. Cəzalandırılmayan ölümlərə ağa tərəfindən

qulun öldürülməsi, ər tərəfindən arvadın və onun oynaşının öldürülməsi,

valideynlər tərəfindən uşaqların öldürülməsi, quldurların, həmçinin cinayət

edərkən yaxalanmış oğruların öldürülməsi daxil idi. Şəriətin təsiri ilə qətlə

görə kan haqqı müəyyən edilirdi. Öldürülmüş şəxsin dul qalmış arvadı,

həmçinin uşaqları və digər qohumlan toplanaraq qatildən və ya onun

qohumlarından qan əvəzi olaraq pul və ya digər əmlak tələb edə bilərdilər.

Bu, əsasən, iki səbəblə izah olunurdu: birincisi düşmənçiliyin davam

etdirilməməsi, ikincisi dul qadın və yetim qalmış uşaqların qismən maddi

tələbatlarını ödəyəcək və təsərrüfatı möhkəmləndirəcək stimulun əldə

edilməsi. Məsələn, Qazax adət hüququna görə kişinin öldürülməsinə görə

1000, qadının öldürülməsinə görə 500 qoyun kan pulu alınırdı ki, bu da

tələbatı qismən ödəyirdi. Adət hüququ yüngül və ağır bədən xəsarəti,

həmçinin söz və hərəkətlərlə nəticələnən cinayət əməllərini fərqləndirirdi.

Söz və hərəkətlərlə təhqir olunmaya görə cəzalandırılan və

cəzalandmlmayan əməllər kateqoriyası mövcud idi. Sultan, xoca, molla,

hakimbəy, soy nəsil yüzbaşılan və digər “fəxri şəxslərin” təhqir olunması

cəzalara səbəb olurdu. Məsələn, sultan və xocam sözlə təhqir edənlər 9

qoyun, hərəkətlə, xəsarətlə təhqir edənlər 27 qoyun ödəməklə cəza-

landınlırdı. Burada feodal üstünlük və imtiyaz hüququ feodalizm

qürluşunun əsas prinsipi özünü təsdiq edirdi. Cəzalandırılmayan əməllərə

valdeyinlər tərəfindən övladların, ər tərəfindən arvadla- nn, böyüklər

tərəfindən kiçiklərin, icmanın sıravi üzvlərinin isə “böyüklər” tərəfindən

təhqir olunması daxil idi.

Zorlama cinayətləri ağırlıq dərəcəsinə görə qətllə nəticələnən

cinayətlərə bərabər tutulurdu. Digər tərəfdən bu kimi cinayətlər ailənin,

qohumların şərəfinin təhqir olunması və rüsvayçılıq, həm

145

çinin etik, mənəviyyat əleyhinə cinayət sayılırdı. Nişanlı (adaxlı) və ya

nişanlı olmayan, habelə ərdə olan qadının zorlanması fərqləndirilirdi.

Zorlama əməlinə görə einayətkar ölüm cəzasına məruz qalır və ya zorlanmış

qadının ərinə və ya qadının qohumlarına 500 qoyun verməklə azad edilirdi.

Nişanlı qızın zorlanması ərdə olan qadının zorlanmasma bərabər tutulurdu.

Qızların zorlanma- sı başqa hüquqi nəticələr verirdi. Belə ki, həmin qıza

evlənmək və kalım ödəməklə cinayət məsuliyyətindən yaxa qurtarmaq

olardı. Kişi arvadının zinakarlıq etdiyini müəyyən edib aşkarlayardısa, onu

dərhal öldürə və ya məhkəməyə müraciət edərək vəfasız arvadı və onun

oynaşı barəsində ölüm hökmü çıxarmağa nail ola bilərdi. Ərini öldürən

qadın ölüm cəzasına məruz qalırdı. Hamilə arvad tərəfindən ərin

öldürülməsinə görə cəza verilmir, lakin vicdansızhq kimi qiymətləndirilirdi.

Arvadını öldürən ər arvadının qohumlarına 500 qoyun verməklə

məsuliyyətdən azad edilirdi. Qanunsuz nikahdan olmuş uşağını öldürən

anaya ölüm cəzası verilirdi.

Qazax adət hüququnda əmlak əleyhinə olan cinayətlərin “leqal” (icazə

verilən) və “qeyri-leqal” (qadağan edilən, cinayət əməli) anlayışı məlum idi.

Birinciyə baba və ya əmiyə məxsus əmlakın nəvələr və qardaş oğlu, oğula

məxsus əmlakın ata və əksinə ataya məxsus əmlakın oğul tərəfindən

mənimsənilməsi aid edilirdi. Məhkəmənin qərarı ilə müqəssir bilinərək

mal-qarasından iddiaçıya verməyə borelu olan cavabdehin və ya onun

qohumlarının heyvan sürüsündən oğurluq və ya qovub aparma adlanan

barımta institutunu əmlak əleyhinə olan leqal cinayətlər sırasına daxil

etmək olar. Çünki bilərəkdən məhkəmənin hökmünü yerinə yetirməkdən

boyun qaçıran cavabdehin əmlakından oğurluq etməyə sanksiya verilirdi.

Heyvanları gətirən iddiaçı oğurladığı mal-qaranın sayı, kimdən

oğurladığı-cavabdehdən və ya onun qohumlarından, həmçinin onların

sayının məhkəmənin çıxardığı qərardakı saya müvafiq olub-olmadığı

barədə aul ağsaqqalına mütləq məlumat verməli idi.

İkinciyə oğurluq, soyğunçuluq, özgə əmlakını məhv etmə və ziyan

vurma daxil edilirdi. Oğurluğun əsas predmeti mal-qara idi. Çöllükdə,

sahibsiz ərazidə oğurlanan əşyalarla bağlı yerdən oğur

146

lanan əşyalar üçün müəyyən edilən cəzalar fərqləndirilirdi. Oğurluqda

təqsirli bilinən ifşa edilmiş təqsirkar, oğurlanmış əşyanın 9 qat dəyərini

ödəməli idi. Dəvə oğrusu 9 qat dəyərdən əlavə bir nəfər qul (əsir qul), at

oğnısu ixtisaslaşmış cərimədən əlavə bir dəvə, qoyun oğrusu ixtisaslaşmış

cərimədən əlavə bir at verməli idi. Soy- ğunçuluğa görə ölüm cəzası

müəyyən edilirdi.

Din əleyhinə olan cinayətlər adət hüququnda demək olar ki, təsbit

olunmamışdı. Yalnız XVII əsrdə Tauk xanın qanunlarında kafirlik və

dinsizlik ağır cinayət sayılırdı. Yeddi şahidin iştirakı ilə kafirliyi sübut

edilmiş mürtəd daş-qalaq edilirdi. Yalandan Qurana and içmək də din

əleyhinə olan əməllər sırasına daxil idi.

Qazax hüququnda cəzaların müxtəlif növləri mövcud olmuşdur.

Ölüm cəzası qətlə, zorlama ilə nəticələnən arvad oğurluğuna, zinakarlığa,

dəfələrlə heyvan oğurluğuna, din əleyhinə olan cinayətlərə görə tətbiq

edilirdi. Ölüm cəzası növlərinə dəvə boynundan asma, daş-qalaq etmək,

əhliləşdirilməmiş atın quyruğuna bağlayaraq tikə-tikə etmək, boyunun

vurulması, boğmaq və s. daxil idi. Cəza növlərinə daxil olan aip adlanan

cərimə əmlak və şəxsiyyət əleyhinə olan cinayətlərə tətbiq edilirdi. Pul

nişanı olmadığına görə bir aip 9 baş heyvan dəyərinə bərabər idi. Böyük,

orta və kiçik aip fərqləndirilirdi. Böyük aip bir dəvə və səkkiz iri və xırda

buynuzlu mal-qara, orta aip bir at və səkkiz digər heyvan və kiçik aip bir

öküz və səkkiz xırda heyvan ödənilməsini tələb edirdi. Müqəssirin köləliyə

və nökərçiliyə verilməsi praktikası mövcud idi. Belə ki, kan və aip ödəməyə

imkanı olmayan, həmçinin qohumları tərəfindən yardım göstərilməməsi

səbəbindən müqəssir zərərçəkənin tabeliyinə verilirdi. Rüsvayçı cəzalar

xırda oğurluq, xuliqanlıq və valdeyinlərin üzünə qayıtmaq və s. görə tətbiq

edilirdi. Günalikarm boynuna ip bağlamaqla, üzünü rəngə boyayıb aulun

ətrafında gəzdirirdilər. Əmlakın müsadirə edilməsi və icmadan sürgün etmə

(yunanlardakı ostrakizm) cəzası qatili və ya oğmnu gizlətməyə, fı-

rıldaqçıhğa, dəfələrlə oğurluq etməyə görə tətbiq edilirdi.

Məhkəmə prosesi feodalizm dövrü məlıkəmələri üçün xarakterik olan

bir sıra cəhətləri özündə birləşdirirdi: cinayət və mülki işlər üzrə

147

prossesual normalar fərqləndirilirdi; proses əsasən şifahi apanhrdı; iddiaçı

prosesə aid (şahidləri gətirmək, maddi sübut toplamaq və s. özü icra edirdi)

işləri yerinə yetiridi. Əsas sübut növü şahid ifadələri idi. And içməyə

üstünlük verilirdi. İşlərin baxılıb həll edilməsi üçün məhkəmə hakiminə və

vasitəçiyə 1\10 həcmdə mükafat verilirdi və s.

Qazax adət hüququna görə məhkəmə araşdırılmalarına şahidlərlə

yanaşı, hər iki tərəfdən seçilmiş vasitəçilər də dəvət olunurdu. Şahid

ifadələrinə üstünlük verilirdi. İki nəfər şahidin iştirakı məcburi idi.

Qadınların, yaxın qohumlann və ağıldan kəm olanların şahidliyi qəbul

edilmirdi. Şahid ifadələrində silki fərqlər nəzərə alınırdı. Belə ki, sultan, bəy

və varlılar öz şahid ifadələri üçün and içmirdilər. Digər kasıb təbəqələrin

ifadələri isə yaxın qohumlann- dan olan daha imkanlı və “öz etibarlılığı” ilə

fərqlənənlər tərəfindən təsdiq edilməli idi. Şahidlərin olmadığı işlərdə isə

tərəflər üçün and içmə tətbiq edilirdi. Müqəddəslərə and içməyən tərəf işi

uduzmuş hesab edilirdi. Bəy məhkəmələrindən adətən apellasiya

qaydasında şikayət verilmirdi. İstisna hallarda bəy məhkəmələrinin

çıxardığı qərardan narazı qalan tərəf sultana şikayət edə bilərdi. Əgər sultan

şikayətçinin yalan danışdığını müəyyən edirdisə, şikayətçi bədən cəzasına

məruz qalırdı. Əsaslı dəlillər olduqda isə bəy məhkəmələrinə işi yenidən

araşdırmaq tövsiyə edilirdi. Məhkəmələrin çıxardığı hökmləri yerinə

yetirməyən cavabdeh üçün barım- ta tətbiq edilirdi. Barımta tez-tez

zorakılıq, hətta qətllə müşahidə olunan nəticələr verirdi. Məhkəmə prosesi

bir çox hallarda tərəflərin barışdırılması ilə nəticələnirdi.

148

ÜMUMİ TARİXİ İCMAL

E.ə.III minilliyin sonunda Litva ərazisində Baltik tayfalarının əcdadları

məskunlaşaraq maldarlıq, əkinçilik və ovçuluqla məşğul olurdurlar.

Eramızın əvvəllərində ibtidai icma quruluşu dağılır və Litva ərazisində iri

tayfa ittifaqlarından letuvyaylar, jemayçyay- lar, aukştayçyaylar birliyi

yaranır. V-VI əsrlərdə dövlətin sinifsiz cəmiyyətdən fərqlənən ən mühüm

əlaməti, yəni tayfa əlaqələri ərazi əlamətinə görə bölgü prinsipi ilə əvəz

olunur. Artıq dövlət üçün xarakterik olan ərazi birlikləri yaranır. Xüsusi

mülkiyyət meydana gəlir. Tayfa ağsaqqalları nəslindən olan varlı əyanlar

icma torpaq mülkiyyətini tərk edərək öz əllərində iri torpaq mülkləri

cəmləşdirirlər. Litvanın ictimai iqtisadi inkişafı şərq slavyanlarında olduğu

kimi inkişaf etmiş, ibtidai icma quruluşundan birbaşa feodalizmə keçid

üstünlük təşkil etmişdir. X əsrdə əhali feodallardan və fedaldan asılı

təbəqəyə bölünür. Lakin azad icma üzvü olan kəndlilər çox böyük üstünlük

təşkil edirdi.

Litvahlar yazılı mənbələrdə ilk dəfə 1009-cu ildə xatırlanır. Rus

salnamələrində Litvanın, Latqalyanm, Zemqalyanm mslara xərac vermələri,

rus və polyak knyazlarının Litvaya yürüşləri, lit- vahların rus torpaqlarına

basqınından, həmçinin rus qoşunlarının yürüşlərində litvahlarm iştirakından

bəhs olunur.

XIII əsrdə feodal münasibətləri sürətlə inkişaf edirdi. Keçmiş Litva

nəsli ağsaqqalları olan rikaslar və kuniqaslar iri torpaq sahiblərinə

çevrilərək əhalinin əsas kütləsini təşkil edən azad icma

149

üzvlərini istismar edir və kəndliləri asılı vəziyyətə salırdılar. Litva

ərazisində yaranan knyazlıqlara iri torpaq sahibləri olan kuniqaslar başçılıq

edirdilər. Litva knyazlıqları arasındakı əlaqələr getdikcə güclənirdi. XIII

əsrin ortalarında feodal münasibətlərinin sonrakı inkişafı feodal

knyazlıqlarmm vahid dövlətdə birləşməsi üçün zəmin yaradırdı. Digər

tərəfdən iki alman ordeni Tevton və Livon cəngavərlərinin Litva üzərində

səlib yürüşü Böyük Litva knyazh- ğınm yaranmasını sürətləndirdi.

Təxminən 1236-cı ildə Litva knyazı Mindovq (1236-1263-cü illər)

Litvanı vahid feodal dövlətində birləşdirərək özünü böyük knyaz elan etdi.

Lakin bu dövrdə Latviya və Estoniyanı işğal etmiş Livon ordeni Litva

üzərində təzyiqi gücləndirirdi. Mindovqla hakimiyyət uğründa mübarizə

aparan Litva kııniqsləri Livon ordeni ilə ittifaqa girərək ona hücum etdilər.

Mindovq məharətlə çətinlikdən çıxaraq katolik təriqətini qəbul edib,

Jeymayti vilayətinin bir hissəsini yepiskop Xristiana verir və 1253-cü ildə

Roma papasından kral taxt-tacını qəbul edir.

1261-ci ildə knyaz Mindovq rus knyazı Aleksandr Nevski ilə tatarlara

qarşı birgə mübarizə üçün danışıqlar aparır. Tezliklə rus dövlətinin

zəifləməsindən istifadə edən Böyük Litva knyazı Po- losk, Vitebsk, Turovo

Rinsk, Beresteysk, Kiyev, Vohnsk, Smolensk və Oka çayının yuxarı axarını

özünə birləşdirir.

1263-cü ildə Mindovq öz vassalları tərəfindən qətlə yetirilir. Lakin

Böyük Litva knyazhğı o qədər möhkəmlənmişdi ki, Mindov- qun

öldürülməsi Litva knyazları arasında davam edən mübarizə nəticəsində də

süqut etmədi.

XIV əsrdə Litvada knyaz Gedmin (1316-1341-ci illər) başçılıq etdiyi

yeni sülalə hakimiyyətə gəldi. Knyaz Gedmin qonşu əraziləri tədricən zəbt

etmək yolunu tutaraq Qərbi Rusiya torpaqlanm birləşdirir. 1307-ci ildə

Polosk torpaqları Böyük Litva knyazlığına qatılır. Beləliklə, kiçik bir

knyazlıq olan Litva Qərbi Dvinin yuxan və orta axarım, Neman, Cənubi

Buq, Dnepr və Yuxan Oka çaylan hövzəsini əhatə edir.

Gedimin vəfatından sonra onun oğlu Olqerd (1345-1377-ci illər)

böyük knyaz titulunu əldə edir. Olqerd qardaşı Keystutla birlikdə dövləti

idarə edirdi. Olqerd və Keystut arasında bağlanmış razılıq müqa

150

viləsinə görə qardaşların vəfatından sonra onlann sevimli oğlanları Yaqayi

və Vitovt dövləti birlikdə idarə etməli idilər. Olqerdin vəfatından sonra

Yaqayi böyük knyaz olur. İlk vaxtlar əmi və qardaş oğlu Keystut və Yaqayi

arasında münasibətlər dostluq xarakteri daşıyırdı. Sonralar isə onlar

arasında qızğın mübarizə gedir və Keystut öz qardaşı oğlu üzərində

üstünlük əldə edir. Yaqayi böyük knyaz titulundan məhrum edilir. Lakin

tezliklə digər yerli knyazlar Keystuta qarşı çıxırlar. Əsir alınmış Keystut

Yaqaylanın əmri ilə qətlə yetirilir.

Təkbaşına hakimiyyətə yiyələnmiş Yaqaylanın mövqeyi heç də

möhkəm deyildi. Vilayət knyazları başda Keystutun oğlu Vitovt olmaqla

Yaqaylaya qarşı üsyanlar təşkil edirdilər. Yaranmış şəraitdə böyük knyaz

Yaqayi ölkə xaricində özünə müttəfiq axtarmağa məcbur oldu. Polşa

feodalları Litva knyazhğı daxilində narazılıqlardan istifadə etməyə cəhd

göstərir. Polşa panları, Litva üzərində nəzarət etmək üçün böyük knyaz

Yaqaylaya Poşa kraliçası Yadviqa ilə nikah bağlamağı təklif edirlər.

Yaqayla onların təklifini həvəslə qəbul edərək irəli sürdükləri bütün şərtləri

yerinə yetirir. İlk növbədə özü, qardaşlan və qohumları, həmçinin bütün

adlı-sanlı əyanlar katolik təriqətini qəbul edir. 1385-ci ildə bağlanmış

KTevo uniyasma görə Litva tərəfindən tutulmuş bütün Polşa torpaqları geri

qaytarılır, Litvanın dövlət xəzinəsi Polşanın tələbatlanmn ödənilməsinə

verilir. Əsir alınmış bütün polyaklar azadlığa buraxılır və Litvanın

torpaqları həmişəlik Polşaya birləşdirilir. Beləliklə, böyük knyaz

Yaqaylanın hakimiyyətində birləşən vahid Litva-Polşa dövləti Krevo

uniyasının şərtlərinə görə Litvadan çox Polşa üçün əlverişli idi. Knyaz

Yaqayi faktiki olaraq Litvanın dövlət maraqlarını təslim edirdi.

1387-ci ildə knyaz Yaqaylanın verdiyi imtiyaz fərmanına görə katolik

boyarlar öz torpaqlarından sərbəst istifadə və sərəncam hüququ əldə

edirdilər. Boyarlar böyük knyaza verdikləri natural mükəlləfiyyətlərdən də

azad olunurdular.

Litva knyazları və rus feodalları böyük knyaz Yaqaylanın siyasətindən

qəti narazılıqlar bildirərək Vitovtın başçılığı ilə üsyana qoşuldular. Yaqayi

tərəfindən Litva şəhərlərində yerləşdirilmiş Polşa qarnizonları darmadağın

edilir. Yaqayi güzəştə gedərək

151

1392-ci ildə Vitovtı (1392-1430-cu illər) Litvanın böyük knyazı etiraf

etməyə məcbur olur. Lakin 1399-cu ildə Vorsk döyüşündə monqol-tatarlara

məğlub olan Vitovtun, Litvanın möhkəmləndirilməsi uğrunda apardığı

xarici siyasəti müvəffəqiyyətsizliyə uğrayır və müsbət dəyişikliklər

dayandırılır.

Litva knyazlığının daxilində sinfi mübarizə kəskinləşərək, milli və dini

mübarizə xarakteri almışdı. Polyaklar və litvalılarm böyük əksəriyyəti

katolik, ukraynalılar və belaruslar isə pravoslavlar idilər. Lakin katoliklər

daha imtiyazlı olmaqla Qrodle şəhərində 1413-cü ildə Yaqaylo və Vitovt

tərəfindən verilmiş yeni privileyə (imtiyaz fərmanı) görə yerli feodalların

üstünlüyü bir daha təsdiq edilirdi. Digər tərəfdən isə privileydən yalnız

katolik təriqətinə keçmiş boyarlar istifadə edə bilərdilər.

Vitovt və Yaqaylo xarici düşmənlərə qarşı mübarizəyə qalxaraq

1410-cu ildə polyak və rus alaylarının köməyi ilə Qrünvald vuruşmasında

alman ordenlərini darmadağın edirlər. 1413-cü ildə Qrodle şəhərində yeni

Litva-Polşa uniyası bağlanılır. “Qrodle uniyası- na” görə Litva dövlətində

hakimiyyətin böyük knyazda olması təsdiq edilir.'Böyük Litva

knyazlığının-imzaladığı 1387-ci və 1413-cü il privileylərinə görə katoliq

təriqəti rəsmi olaraq qəbul edilirdi.

Qorodle priveleyinə müvafiq olaraq pravoslav knyaz və boyarlar dövlət

idarəçiliyində ali vəzifələrə buraxılmırdılar. Dövlət əhəmiyyətli məsələlərin

həll edilməsi üçün çağırılan “Rada”nın (Şura) işində iştirak edə bilməzdilər.

Qrodle privileyinə müvafiq olaraq pravoslav knyaz və boyarlar böyük

knyazın seçilməsində iştirak etmək hüququndan məhrum edilirdilər. Onlar

nə şəxsi, nə də əmlakları üçün təhlükəsizlik təminatı almır, Litva boyarları

kimi mükəlləfiyyətlərdən azad edilmirdilər. Rus knyaz və boyarları Qrodle

uniyası və privileyindən açıq narazılıqlarını bildirirdilər. Vitovtm

vəfatından sonra yeni böyük Litva knyazının seçkiləri təyin edilir.

Pravoslav knyazlar və boyarlar öz namizədlərini irəli sürərək Svid- riqayl

Olqerdoviçin seçilməsinə nail olurlar. Böyük knyaz seçilmiş Svidriqayi rus

knyaz və boyarlarına arxalanaraq mərkəzi və yerli idarəçilik orqanlarına rus

knyaz və boyarlarmı təyin edir, onları Ra

152

danın (Şura) tərkibinə daxil edirdi. Svidriqaylın apardığı siyasətdən narazı

qalan Polşa panları Litva panlarının Svidriqayla olan düşmən

münasibətindən istifadə edərək onu devirirlər, yitovtm qardaşı Si- gizmund

böyük Litva knyazı seçilir. Lakin ukrayna, belarus və rus knyazları

Svidriqayla sədaqətli qalaraq Sigizmunda və polyaklara qarşı uzunmüddətli

mübarizəyə qalxırlar. Öz növbəsində öz feodallarının mübarizəsini

zəiflətmək və onlar arasında parçalanma yaratmaq məqsədi ilə Sigizmund

böyük güzəştlərə gedərək 1432- ci ildə yeni priviley imzalayır. Yeni

privileyə görə 1387-ci və 1413-cü il privileyindəki katoliklərə verilən bütün

imtiyazlar rus feodallarına da şamil edilirdi. Sigizmundun siyasəti tezliklə

özünü doğruldur və rus feodallarının Svidriqayla etdikləri kömək zəifləyir.

Sigizmundun mövqeyi möhkəmlənir.

1440-cı ildə Sigizmundun vəfatından sonra Yaqaylanm kiçik oğlu IV

Kazimir yeni böyük knyaz seçilir. Kiçik yaşlı knyazın adından Litva

dövlətini idarə edən litva əyanlan Polşa ilə münasibətləri kəsirlər. 1444-cü

ildə Vama yaxınlığındakı döyüşdə həlak olan Polşa krali Vladislavın

əvəzinə Kazimir öz namizədliyini irəli sürür. Litva knyaz və boyarlannm

dəstəyini almaq məqsədi ilə Litva dövləti üçün böyük əhəmİ5^ət kəsb edən

1447-ci il privileyini imzalayır. Akta görə Litva pan və şlyaxtaları

(zadəganları) rus və Litva kəndliləri hesabına böyük güzəştlər əldə edirdilər.

IV Kazimir rəsmi olaraq təhkimçilik hüququnu elan edirdi. Feodallar

qaçmış kəndliləri axtanb taparaq onlan öz torpaq sahibliyində mühakimə

etmək hüququna malik olurdular. Böyük Litva knyazının yanında daim

fəaliyyət göstərən feodal əyanlarının pan radası (şura) yaradılır. XV əsrin

son- lamda isə şlyaxta seyminin çağırılması rəsmiləşdirilədi.

Böyük Litva knyazlığmda katolik panların mövqelərinin

möhkəmlənməsi rus, belarus və ukrayna feodallarının etirazına səbəb

olurdu. Rus kəndliləri isə yerli mülkədarların zülmündən qaçaraq Litva

dövlətinin kənarlarına, Dnepr çayının aşağı axarına çəkilirdilər. Belə

qaçqınları türklər kazaklar (qaçaqlar) adlandırırdılar. Kəndlilərin təhkim

edilməsi şlyaxtanm mövqeyini daha da möhkəmləndirdi. Onların dövlət

idarəçiliyinə təsiri də artırdı.

153

Kral Kazimirin vəfatından sonra Litva maqnatlan Polşa ilə bağlanan

uniyanı ləğv etmək məqsədi ilə Litva qospodannm (hökmdar) Polşa kralı

seçilməsinə mane olmağa çalışırdılar. Öz növbəsində polyak panları Litva

qospodanm, eyni zamanda Polşa kralı seçməklə Pol- şa-Litva uniyasının

sülaləli xarakterini davam etdirmək istəyirdilər.

Litva maqnatı uniyaya (ittifaqa) qarşı mübarizələrində Litva

şlyaxtasından (zadəganlardan) dəstək ala bilmirdi. O dövrdə həlledici siyasi

təsir gücünə malik olan şlyaxta Polşa ilə uniyaya üstünlük verirdi. Polşa

höküməti bunları nəzərə alaraq Böyük Litva knyazhğı- nın tərkibində olan

ukrayna torpaqlanm zəbt etməyə cəhd göstərir.

1568- ci ildə Lüblində çağırılmış Böyük dövlət seymində polyak

hökuməti Böyük Litva knyazlığı ilə Polşanın vahid Reç Popoli- tada

birləşməsini qəti olaraq tələb edir. Böyük dövlət seymində irəli sürülən əsas

məqsəd Böyük Litva knyazhğının səlahiyyətlərini Polşa krallığına daxil

etməklə Ukrayna torpaqlarının idarə olunmasını birdəfəlik olaraq Polşaya

verilməsindən ibarət idi. Lakin litva maqnatları Polşa hökumətinin son

məqsədlərini bildikdən sonra nümayişkaranə şəkildə dövlət seyminin iclas

zalıni tərk edirlər. Lüb- lin uniyası Litva maqnatlarının Polşadan siyasi

asılılığını qəti və son olaraq rəsmiləşdirməli, onların Litvadakı siyasi

hüquqlannm itirilməsini isə təsbit etməli idi. Litva maqnatlarının Böyük

dövlət sey- mini tərk etmələrinə baxmayaraq məclis öz işini davam etdirərək

ukrayna torpaqlarının Polşaya birləşdirilməsi barədə qərar verdi. Öz

əlacsızlıqlarını görən Litva panları seymin iclasına qayıdaraq 1569- cu ildə

Lüblin uniyası adlanan müqaviləni təsdiq edirlər.

1569- cu il Lüblin uniyası böyük çoxmillətli dövlət olan Litvanın

müstəqilliyinə son qoyaraq onun Reç Pospolitada birləşdirilməsini hüquqi

cəhətdən rəsmiləşdirdi. Uniyanın şərtlərinə görə, Reç Pospolitanın vahid

kralı, senatı və polyak izbasından (şlyaxta nümayəndələri) ibarət iki palatalı

bir seymi olmalı idi. Lüblin siyasi sənədi heç bir real iqtisadi bazaya

əsaslanmırdı. Polyak panları ukrayna torpaqlarında azad icma üzvü olan

kəndliləri istismar edərək onları torpaqdan məhrum edirdilər. Hakim sinfin

siyasəti nəticəsində tezliklə Peç Pospolita Rusiya və İsveçlə ağır müharibəyə

cəlb olunur.

154

XVI əsrdə keçirilən torpaq islahatı kəndlilərin təhkim olunmasını başa

çatdırdı. İqtisadiyyatın digər sahələrində irəliləyiş əldə olunurdu.

1654-1667-ci illərdə Reç Pospolita Ukrayna və Belarusiya torpaqları

uğrunda Rusiya ilə yenidən müharibəyə başladı. Rus qoşunları 1665-ci ildə

Vilnüs və Kaunası tutdular. Reç Pospolitanın zəifləməsindən istifadə edən

İsveç Jemaytiyanı ələ keçirdi. 1667-ci il Andru- sovo banşiğına görə, Litva

sağ sahil Ukrayna və Belaaısiya torpaqlarını özündə saxlayırdı. İsveç və

Rusiya arasındakı Şimal müharibəsində (1700-1721-ci illərdə) Reç

Pospolita Rusiyanın müttəfiqi olmuşdur. 1775-ci və 1795-ci illərdə Reç

Pospolita Rusiya, Prussiya və Avstriya arasında bölüşdürüldü. Nyamunas

çayının sol sahilindən başqa Litvanın çox hissəsi 1795-ci ildə Rusiyaya

birləşdirildi.

ICTİMAİ QURULUŞ

İbtidai icma quruluşundan birbaşa feodalizm quruluşuna keçən Litva

dövlətində feodal münasibətləri tədricən inkişaf edirdi. Hakim feodal sinfi

nəsli aristokratiyadan; litva və rus knyazlarından, varlı icmaçılardan ibarət

olmuşdur. Erkən feodalizm dövründə iri feodallar sığınacaq qəsrlər tikir və

“qəsr icmasım” formalaşdırırdılar. Böyük knyaz hakimiyyəti

möhkəmləndirildikdən sonra xidmət əvəzinə verilən torpaqlarda bayor

(şlyaxta, zadəgan) adlanan feodal sinfi yaranırdı. İlk vaxtlar bayor silkinə

daxil olanlara heç bir sosial və milli məhdudiyyət qoyulmurdu və xidmətə

daxil olmaq tam azad idi. Hətta Vitovt azad kəndliləri də xidmətə cəlb

edirdi.

Feodal münasibətlərinin inkişafı ilə əlaqədar olaraq feodallann əmlak

və siyasi hüquqları genişlənir, şlyaxta təbəqəsinə daxil olmaq isə

çətinləşirdi. Feodalların hüquqları və imtiyazları böyük knyaz tərəfindən

verilməmiş 1387-ci il və 1413-cü il xüsusi aktlarında privi- leylərdə təsbit

olunurdu. Şlyaxta silkinin imtiyazları qəti olaraq 1528-ci ildə verilmiş

xüsusi “Zem fəxri” adlanan sənədə daxil edilirdi. Seymin şlyaxtadan olan

rəhbərləri özlərinin zadəgan silkindən olduqlarını sübut edərək fəxri sənədə

adlarını daxil edirdilər. Priviley

155

şlyaxtaya böyük kııyazı seçmək, ali hərbi vəzifələri tutmaq, şəxsi

toxunulmazlıq statusu əldə etmək və s. mühüm səlahiyyətlər verirdi. Şlyaxta

ona məxsus xidməti torpaqlardan sərbəst istifadə etmək, sərəncam vermək

hüququna malik olmaqla vergi və mükəlləfiyyətlərdən azad edilirdi.

Dövlətin müdafiəsində iştirak edən şlyaxta xidməti müqabilində verilmiş

torpağın həcmindən aslı olaraq müəyyən edilmiş sayda süvari verirdi.

Şlyaxta malik olduğu torpaq mülkünün sahibi kimi əhalidən vergi toplamaq

və mükəlləfiyyətləri yerinə ye- tinnəyi tələb etmək hüququna malik idi.

Məhkəmənin hökmü olmadan şlyaxta cəzalandırıla bilməzdi. Onun

şəxsiyyətinə təcavüz ağır cəzalarla nəticələnirdi. Şlyaxta dövlətdə istədiyi

vəzifələri tuta bilərdi. Litva şlyaxtası kənd təsərrüfatı, meşə, ağac

materiallannm ticarət hüququ, onların ixracı, həmçinin çoxsaylı

məmulatlann rüsum- suz idxalı hüququna malik idi. Litva statutu

ümumilikdə feodal-zadəganları, şlyaxta, knyaz, xoruqov panları (əsgəri

hissənin bayraqda- rı, komandanı) və pospolita bayorlarını fərqləndirirdi.

Knyaz maqnatlar-panlar şlyaxtanm malik olduğu ümumi hüquqlardan

istifadə edirdilər. Knyaz maqnatların böyük torpaq sahəsi, qoşunu, böyük

torpaq sahibliyində olan əhalini mühakimə etmək hüququ var idi. Knyazlar

bir-birləri ilə müharibələr aparır, mərkəzi hakimiyyətə tabe olmaqdan

imtina edirdilər. Knyaz maqnatlar müharibəyə gedərkən öz xoruq bayrağı

altında döyüşürdü. Knyaz maqnatları yalnız böyük knyaz

məhkəməsi-qospodar məhkəmə mühakimə edə bilərdi. Onlar Litva

dövlətinin məşvərətçi orqanı Radanın işində iştirak etmək hüququna malik

idilər.

XVI əsrdə şlyaxta silkinin birliyinin daha da artması müşahidə edilirdi.

Şlyaxta kiçik xidmətdə olan zümrələrdən ayrılaraq müstəqil siyasi qüvvə

kimi çıxış edir. Hətta Kiyev Rus dövlətindən götürülmüş boyar titulu

daşıyanlann yuxan təbəqəsi şlyaxtanm tərkibinə daxil olurdu. Bunun üçün

isə xüsusi qayda tətbiq edilirdi. Belə ki, boyarlarm ulularının hərbi xidmət

keçməsi, bu barədə yazılı aktın tərtib edilməsi və şlyaxtanm şahidliyi tələb

olunurdu.

Şlyaxta öz mövqelərini möhkəmləndirmək məqsədi ilə daha bir cəhd

göstərir. Belə ki, panlann (mülkədar) xüsusi hüquqlanm məh

156

dudlaşdırmaq məqsədi ilə 1565-1568-ci illərdə islahat keçirilməsinə nail

olunur. Panradamn xüsusi olaraq mühakimə edilməsi qadağan edilir. Bütün

şlyaxtanı isə xüsusi təsis edilmiş orqanda povet məhkəmələrində (əyalət

məhkəmələri) mühakimə etmək nəzərdə tutulurdu.

Bütün görülən işlər və tədbirlər şlyaxtanm vahid silkdə birləşdirilməsini

başa çatdırdı. Şlyaxtaçıların sərancamında böyük po- mestye (mülk)

cəmləndi. Lakin Reç Pospolita dövlətinin xarakterik cəhəti kimi knyaz və

panlardan ibarət iri maqnatlar faktiki olaraq böyük iqtisadi və siyasi təsir

gücünə malik idilər. Belə ki, iri panlardan yüzlərlə şlyaxtaçı birliyi asılı

olmuşdur. Onlardan seçkilər dövründə və daxili müharibələrdə istifadə

olunurdu.

Pan və knyazların bayor və nökərləri mövcud olmuşdur. Müharibə vaxtı

bayor və nökərlər öz senyorlarını müşayiət edirlər. Bayor və nökərlər şəxsən

azad olmaqla öz ağalarını tərk etmək və yeni sahib tapmaq hüququna malik

idilər. Lakin nökər və bayorlann istifadəsində olan əmlak pan və knyazlara

məxsus olmuşdur.

Bayor və nökərlərə məxsus torpaq mülkiyyəti bəzən o qədər çox

olmuşdur ki, onlann da qulluqçuları olmuş və onlardan da müharibələr

dövründə istifadə edilirdi.

Litva knyazhğınm ərazisində çoxsaylı göl, bataqlıq, əlverişsiz torpaq

sahələri olması iri kəndlərin mövcudluğunu məhdudlaşdırırdı. Ona görə də

xutor təsərrüfatı daha çox üstünlük təşkil edirdi. Kənd icmalannm tez bir

zamanda dağılması və Litvada torpaq üzərində xüsusi mülkiyyətin meydana

çıxması onunla nəticələnirdi ki, kəndlilər uzun müddət şəxsi azadlıqlanm

saxlaya bilmişdilər. İcma üzvü olan kəndlilər, polyanlar icmaya məxsuS

əkin sahələrindən ailələrin sayına müvafiq olaraq istifadə edirdilər. İcma

kəndlilərinin azad üzvləri “insanlar” adlanır və daha varlı kəndlilər olan

“no- billəf’dən (“yaxşılar”, varlı və nəsilli) fərqləndirilirdilər.

Litva knyazhğında uzun müddət dyaklo adlanan natural təsərrüfat

üstünlük təşkil etmişdi. Hər bir kəndli üçün öz ağasına ödəyəcəyi taxıl,

yulaf, odun, balıq və s. dyaki müəyyən edilmişdi. Sonra- lar əmtəə-pul

münasibətlərinin inkişafı ilə əlaqədar olaraq diyaki müvafiq pul ödənci ilə

əvəz edilirdi.

157

Kəndlilərin iki zümrəsi şəxsən azad və asılı kəndlilər fərqləndirilirdi.

Azad kəndlilər öz ağasını tərk etmək hüququna malik idilər. Onlar

“poxojix” adlanırdılar və torpaq üzərində mülkiyyət hüququna, evə,

mal-qaraya, əmək alətlərinə malik idilər. Təhkim edilmiş kəndlilər isə

“nepoxojix” adlanırdılar. Poxojilər feodal üçün müəyyən edilmiş

mükəlləfiyyətləri yerinə yetirir, qəsrlərin, körpülərin, yolların çəkilməsində

iştirak edir, knyaz qoşununa süvari döyüşçü verirdilər.

Feodal münasibətlərinin inkişafı ilə kəndlilərin iki böyük qrupunun

fomıalaşması da başa çatır. Bunlar qospodar (hökmdar, dövlət) və panlara

məxsus olanlardan ibarət idi. Qospodar kəndliləri böyük knyaz domeninə

(mülkinə) məxsus olmaqla vaxtilə Litva dünyəvi və dini feodalların

ərazilərində yaşamışdılar. Bunlar əsasən azad kəndlilər, yəni icmaçı

kəndlilərdən ibarət idi. Böyük knyaz domeninə daxil olan qospodar

kəndlilər uzun müddət torpağa malik olmaqla özünü idarə hüququnda

olmuşdular. Lakin zaman keçdikcə onların vəziyyəti pisləşdiyindən,

qospodar kəndlilər hüquqsuz pan kəndlilərinə bərabər tutulurdular.

Asılı kəndlilərin və ya “azad olmayan çelyadın” üç qrupu

fərqləndirilirdi: saray kəndliləri öz hüququ statuslarına görə qullara yaxın

olan və ağalarının təsərrüfatında çalışaraq aldıqları payın hesabına yaşayan

qrup, çelyad adlananlar ağalarından aldıqları aylıq hesabına yaşayan qrup,

parobki (nıs və polyak mənbələrinə görə “kayminsi” “kaymas” kənd

sözündəndir) adlanan, öz təsərrüfatı olan, lakin qospodar torpaqlarını

becərməyə borclu olan qrup. “Azad olmayan çelyad” qrupuna daxil olanları

almaq, satmaq, bağışlamaq və kirayə vermək mümkün idi. Müflisləşmiş

icmaçı kəndlilər koymins qrupuna daxil edilirdilər.

Böyük Litva knyazhğında feodal mükəlləfiyyətləri qanunvericilik

qaydasında 1447-ci ildə verilmiş privileydə təsbit olunurdu. Pri- viley

feodallara onların torpaqlarında yaşayan kəndliləri mühakimə etmək

hüququ verən senyor məhkəməsi kimi çıxış etməyi müəyyən edirdi.

İstənilən hər hansı bir azad kəndli feodaldan aldığı torpaq payında

müflisləşərək 10 ildən sonra “nepoxoji” qmpuna keçirilirdi.

158

Təhkimçiliyin artması, istismarın daha da güclənməsi, zorakılıq,

soyğunçuluq, bütövlükdə feodalların özbaşınalığı kəndli üsyanları ilə

nəticələnirdi. 1418-ci ildə Jemaytidə güclü kəndli üsyanı baş verdi. Feodal

zülmündən qaçmağa çalışan kəndlilər daha “ədalətli” feodal arzusu ilə

Dnepr çayı sahillərinə qaçırdılar. Ona görə də Litva feodalları qaçqın

feodalları geri qaytarmaq məqsədi ilə onların təhvil verilməsi üçün öz

aralarında razılıq müqaviləsi bağlayırdılar.

XVI əsrin ortalarında Litva hökuməti artan dövlət tələbatlanm ödəmək,

istehsalın gücünü artırmaq məqsədi ilə feodal təsərrüfatının yenidən təşkil

olunmasına dair 1557-ci il “Volaklar üçün Nizamnamə” adlanan sənədi

qəbul edir. Böyük torpaq islahatı aparan hökumət qospodar (knyaz

hökmdar) torpaq mülkiyyətini hər biri 20 hektara bərabər hissələrə bölür.

İslahata görə hər ailə voloka (torpaq klerinə) malik olmalı idi. Lakin onun

yarısı, üçdə biri, hətta dörddə biri qədər pay alan kəndli tam volok sahibi

kimi qeydə alınırdı və mükəlləfiyyətləri də tam ödəməli olurdu. Torpaq alan

kəndli onun üzərində sərəncam vermək hüququndan məlmım edilirdi. Bir

volok- dan digərinə keçmək də qadağan olunurdu. Beləliklə “volok ölçü”

sistemi kəndlilərin tamamilə təhkim edilməsi demək idi.

Volok sistemi qospodar torpaqlarının idarə olunmasını asanlaşdırmalı

idi. Belə ki, hər bir qospodar mülkində folvarok (xutor) mərkəzi yaradırdı.

Müəyyən edilmiş sayda voloklar buraya daxil edilirdi. Beləliklə, kəndli

volokları ilə yanaşı xutor folvarokları da təşkil olunurdu.

Ümumilikdə qospodar kəndliləri digər zümrəli kəndlilərdən daha yaxşı

vəziyyətdə idilər. Belə ki, onlar dövlət idarələrinə şikayət etmək hüququna

malik idilər. Xüsusi sahibkar pan kəndliləri isə feodallardan tam asılı

olmaqla çoxsaylı mükəlləfiyyətlər əldə edirdilər. Müntəzəm biyar

mükəlləfiyyətindən başqa kəndlilər arvadları və uşaqları ilə birlikdə “qvalt”

adlanan və il ərzində 12 gün müddətində məcburi mükəlləfiyyət günlərinə

cəlb olunurdular. Körpülərin, yolların, ictimai binaların və s. işlərin

görülməsinə bütün kənd üzvləri çıxarılırdı ki, bu mükəlləfiyyətlər “tolok”

və “şar- vark” adlanırdı.

159

Böyük Litva knyazlığında iri şəhərlərin azalmasına baxmayaraq

sənətkarlıq və ticarət kifayət qədər inkişaf etmişdir. Meşşanlar adlanan

şəhər əhalisi əsasən tacir və sənətkarlardan ibarət idi. İri şəhərlərin sənətkar

və tacirləri müstəqilliyə can atır və orta əsrlərə məxsus olan sex quruluşu və

ticarət gildiya nizamnamələrinə müvafiq fəaliyyət göstərirdilər. Lakin iri

feodallar onların vilayətində olan şəhərlərdən çoxsaylı vergi və

mükəlləfiyyətlər (şəhər qalaları, qəsrlərin tikilməsi) tələb edir və bununla da

əhalini özünə tabe etməyə çalışırdı. Almaniyanın Maqdeburq şəhər

statusuna əsaslanan xüsusi priviley Litvanın böyük şəhərləri üçün

verilmişdi. Maqdeburq statutu şəhərlərin müstəqilliyini qorumağa çalışırdı.

Böyük Litva knyazları şəhərlərin tənəzzülünün qarşısını almaq, vergi verən

əhalinin sayını artırmaq məqsədi ilə Litva və Rusiyada mövcud olmuş şəhər

hüquqlarından imtina edərək Maqdeburq şəhər statuna üstünlük verirdilər.

Maqdeburq statutu adət hüququnun şəhər əhalisi üçün imtiyazlarının təsbit

olunmasını müəyyən edirdi. Maqdeburq statutu meşşanlann öz

məhkəmələrini yaratmasını nəzərdə tuturdu. Meşşanlar şlyaxta və

kəndlilərdən aynlaraq varislik hüququnda xüsusi silkə çevrilirdilər.

Litvanın iri şəhərlərində magistral adlanan özünü idarəetmə orqanları

yaradılırdı. Vilnüs şəhərində Rus tacirləri üçün xüsusi qonaq sarayı inşa

edilirdi. Tacir gildiyalan, sənətkar sexləri, həmçinin bür- gerlər (meşşan)

kifayət qədər müstəqillik, imtiyaz və hüquqlar əldə etdilər. Lakin şəhər

əhalisinə tacir və sənətkarlara şlyaxta silkinə hüquq və imtiyazlarına görə

bərabərləşmək mümkün deyildir. Çünki qeyd etdiyimiz kimi şlyaxta vergi

və mükəlləfiyyətlərdən azad olmaq, heç bir rüsum ödəmədən ticarə etmək

və təhkimli kəndliləri istismar etmək hüququna malik idilər. Şəhərlərə

qaçan kəndliləri 10 il ərzində tapıb geriyə, sahibinə qaytarmaq privileyinin

verilməsi, şəhərlərə ucuz işçi qüvvəsinin axınının qarşısını alırdı.

Litvanın kiçik şəhərlərində özünüidarə orqanlan mövcud olmamışdır.

Kiçik şəhərlərin yerləşdiyi torpaqlann sahibləri olan feodallar bu şəhərlərə

öz kəndləri kimi baxırdılar. Şəhərlərdə əhalinin çox hissəsi feodallara

məxsus olmaqla yerli hakimiyyət orqanları-

160

nın tabeçiliyindən kənarda qalırdılar. Şəhərlər şlyaxtanın özbaşına müəyyən

etdiyi mükəlləfiyyətlərdən əziyyət çəkirdilər. Şəhərə gələn şlyaxtaçı ev

sahibinin razılığı olub-olmamasından asılı olmayaraq, şəhərdə istənilən

evdə əvəzi ödənilmədən qalırdı.

DÖVLƏT QURULUŞU

Litva feodal dövlətinin dövlət qumluşu 1569-cu il Reç Pospoli- ta

uniyasma qədər erkən feodal monarxiyası, ııniyadan sonra isə birləşmiş

seymin yaranması ilə əlaqədar olaraq silki nümayəndəli monarxiya

olmuşdur.

Erkən Litva dövlətinə qospodar adlanan böyük knyaz başçılıq edirdi.

Litva knyazhğının tərkibinə litva, rus, ukrayna və belarus knyazhqları da

daxil idi. Qospodarm feodallarla münasibəti senyor- vassa əlaqələrinə

əsaslanırdı. Qospodar hakimiyyəti Qərbi Avropa feodal dövlətlərində

olduğu kimi idi. Belə ki, erkən dövrdə onun hakimiyyəti vilayət

knyazlarından demək olar ki, fərqlənmirdi. Mərkəzi dövlət yarandıqdan

sonra vassalhq münasibətləri həm də qospodar tabeçiliyi ilə əvəz edilir.

İnzibati ərazi vahidlərinə daxil olmuş vilayət knyazları, udellər və

starostahqlara (kəndlərə) qospodar tərəfindən göndərilmiş məmurlar təyin

olunurdu. Lakin uni- yadan sonra isə silki nümayəndəli monarxiya. Böyük

Dövlət Sey- mi və hakim feodallar sinfi qospodar hakimiyyətinin

məhdudlaşdı- rılmasına nail olurlar. Hakimiyyətlərini möhkəmləndirmiş

BÖ3mk Litva knyazhğmın fərman və sərancamlarının icrası yerli knyazlär

üçün məcburi xarakter daşıyırdı. Qospodar yerli feodallara torpaqların

verilməsinə və onların təyin etdiyi hakimiyyət strukturlannın işinə müdaxilə

edir, vilayət knyazhğmdan gələn şikayətlərə öz qərarlarını çıxarırdılar.

Beləliklə, mərkəzi hakimiyyət gücləndikcə feodal pərakəndəliyinə son

qoyulur və yerli feodalların torpaq sa- hibliklərindəki hüquqlarının

məhdudlaşdırılması prosesi gedirdi. Böyük knyaz daha tez-tez udel

feodallarının torpaqlarını azaldaraq özünün təyin etdiyi canişinlərin

torpaqlarını artırmağa çalışırdı.

161

Torpaq sahibliyi məhdudlaşdırılmış və ya tamamilə torpaqsız qalmış yerli

feodallar Böyük Litva knyazının vassallarından onun qulluqçularına

çevrilirdilər.

Böyük Litva knyazı qospodar dövlət hakimiyyəti funksiyalarına malik

olmaqla qanunverici, icraedici və hərbi komandanlığı özündə birləşdirdi.

Ali məhkəmə hakimiyyəti də ona məxsus idi. Qospodar xarici ölkələrə

səfirlər göndərir, bürokratik məmurları təyin edir, qanunlar qəbul və ya ləğv

edir, dövlət vəsaitlərindən istifadə edir, ən mühüm işlər üzrə rada panlannm

razılığı ilə qərar çıxarırdı.

Polşa-Litva uniyasından (1569) sonra böyük knyaz hakimiyyəti daha

çox nümayəndəli orqanın nəzarətində olduğundan onun səlahiyyətlərinin

nəinki artması, əksinə azalması baş verir. Reç Pos- polita şlyaxta

respublikasına çevrilir.

Pan Radasının (Şurasının) tərkibinə ilk vaxtlar böyük knyazın ən iri

vassalları knyaz və panlar daxil idi. Radanın (Şuranın) üzvləri sırasına iri

maqnatlarla yanaşı Krevo (1385-ci il) və Qrodle (1387- ci il) uniyasından

sonra katolik yepiskopları da daxil edilirdilər. Litvada məkəzləşmiş dövlət

yarandıqdan sonra Radanın tərkibi mərkəzi idarəçilik aparatının ali

məmurları olan uıyadnik, kansler, kansler köməkçisi, getman,

zemmarşaloku, saray marşaloku, zimpodskarbi, saray podskarbiy,

dəftərxana müdiri, katib və s. hesabına artırıldı. Yerli nisbətən daha iri

vilayət hakimləri Vilen, Kiyev, Polosk, Smolensk, Vitetsk, Podlyaşsk

voyevodları, Jaymati və Luski starostalan Vohnsk torpağının marşoloku

Radanın tərkibinə daxil edilirdilər. Panradanın üzvlərinin sayının artması

onunla nəticələndi ki, onun daxilindən xüsusi daxili qrup “Gizli Rada”

yarandı. Məxfi toplaşan “Gizli Rada” üzvləri pan ağsaqqalları adlanırdılar.

Onlar Radanın işini istiqamətləndirirdilər. “Gizli Rada” hər gün toplanırdı.

Yarandığı ilk vaxtlarda Rada panları Qərbi Avropanın orta əsrlər feodal

kuriyası kimi fəaliyyət göstərirdi. Onun tərkibinə böyük knyazın vassalları

olan vilayət knyazları daxil olduqlarına görə qospodar rada ilə razılaşmalı

olurdu. Zaman keçdikcə Radanın siyasi əhəmiyyəti artmağa başlayır,

1492ci ildə Rada panları qospodarın hakimiyyətini məhdudlaşdıraraq

xüsusi priviley verilməsinə na

162

il olurlar. Belə ki, qospodar səfirlərin təyin edilməsi, qanunların verilməsi

və ya ləğv edilməsi, mühüm dövlət vəzifələrinə təyinat və işdən azad etmə,

ukraynadakı feodal qalalarına rəislərin təyin edilməsi, dövlət xəzinəsinin

istifadəsi kimi mühüm işlər barəsində Rada ilə birlikdə müşavirə çağırmalı

idi. Mühüm cinayət işləri və digər işlər üçün də qospodar Rada ilə birlikdə

qərar çıxarmalı idi.

Böyük Litva knyazhğında mühüm dövlət orqanlanndan biri Böyük

Dövlət Seymi olmuşdur. Böyük Dövlət Seyminin tərkibinə şlyaxta, pan,

knyaz, uryadnik və yepiskoplar daxil idi. 1507-ci ildə qospodar tərəfindən

çağmlan Böyük Dövlət Seymin əsas məqsədi Rusiya ilə apanlan müharibəni

müəyyənləşdirmək idi. Bu vaxta qədər isə Seym yalnız vilayətlərdə

toplanırdı. Bununla belə 1507-ci ildə çağırılan Seymin böyük siyasi

əhəmiyyəti olmuşdur. Beləliklə, sonralar Seymin ça- ğınlması mühüm

dövləti məsələlər ilə əlaqədar idi. Birinci seymin iclasında bütün şlyaxta

iştirak edirdisə, 1512-ci ildə toplanan Seymdə isə hər povetdən (əyalət) iki

nəfər şlyaxtaçı çağınhrdı.

Böyük Dövlət Seymi ildə iki dəfə toplanırdı. Seymi fövqəladə

çağırmaq da nəzərdə tutulurdu. Seym iki palatadan senat və deputatlar

palatasından ibarət idi. Deputatlar palatasının nümayəndələri yerlərdə

seçilirdilər. Seçicilər tərəfindən tapşırıqlar alan deputatlar həmin tələblərin

yerinə yetirilməsinə çalışmalı idi. Ona görə də Seymin çağırılmasında irəli

sürülmüş tapşırıqların həyata keçməsi üçün ümumi razılıq lazım gəlirdi ki,

buna da çox vaxt nail olmaq çətin olurdu. XVIII əsrin ortalarından “liberum

veto” hüququ tətbiq olunurdu. 1791-ci ilə qədər mövcud olmuş veto

hüququndan istənilən deputat istifadə edə və seymin qərarlarını ləğv edə

bilərdi.

Mərkəzi idarəçilik orqanları. Erkən feodalizm dövründə idarəçiliklə

bağlı mühüm məsələləri qospodar Rada ilə birlikdə həll edirdi. Bununla belə

Litvada digər mərkəzi orqanların təşəkkülü də davam edirdi. Erkən feodal

dövlətinin hökmdarı olan monarxın ən yaxın qulluqçuları müvafiq

idarələrin rəhbərlərinə çevrilirdilər. Mərkəzi dövlət idarəçiliyində

marşalok mühüm rol oynayırdı. Zem marşalok knyaz sarayını, saray

marşalok isə qospodar sarayını idarə edirdi.

163

Qospodar və pan Radası yanında kanslerin rəhbərlik etdiyi dəftərxana

fəaliyyət göstərirdi. Dəftərxananın şəxsi heyətinə mirzə, katib və dyak

(mirzə köməkçisi) daxil idi. Dəftərxana müdiri eyni zamanda dövlət

xəzinəsini idarə etməklə “qospodar skarb” adlanırdı. Dövlət xəzinəsini

idarə etməkdə, kanslerə zem skarb (zem xəzinədar) adlanan vəzifəli şəxs

kömək edirdi. Böyük knyaza məxsus şəxsi xəzinə dövlət xəzinəsindən

ayrıldıqdan sonra zem skarb kanslerin tabeliyindən çıxaraq birbaşa

qospodarm tabeçiliyinə keçir. Dövlət xəzinəsi saray skarbı, qospodar

xəzinəsini zem skarb idarə edirdi. Litva knyazlığmda hərbi qüvvələrə

getman və ali rəhbərlik başçılıq edirdi. Getmana saray getmanı və zem

xoruq (bayraqdar) köməklik edirdi. Kiçik şlyaxta komandanı, qospodar

saray komandanı və saray xoruq getmanm köməkçiləri sırasına daxil

idilər. Orduda süvari qoşun komandam, yüzbaşı və kravçie (qoşunun və s.

təchizatı) vəzifələri də mövcud olmuşdur.

1569-cu il Lüblin uniyasma görə ali hakimiyyət Reç Pospolita kralına

məxsus idi. Yeni kralın seçilməsi şlyaxtanın iştirakı ilə (şlyaxta

respublikası) bir neçə namizəd olmaqla keçirilirdi. Kral hakimiyyətini

məhdudlaşdıran Senatın 16 nəfər daimi üzvü var idi.

Yerli idarəçilik orqanları. XIV əsrin sonlarında Litva ərazisi inzibati

cəhətdən voyevodahqlara və starostalıqlara bölünürdü. Starosta öz

növbəsində povetlərə (əyalətlər), volostlara (nahiyə), derjavlara (qəza)

ayrılırdı. Knyaz-vassalların hakimiyyətini məhdudlaşdırmağa çalışan

qospodar yerlərə öz məmurlarını təyin edirdi. Polşa idarəçilik sisteminin

təsiri ilə qospodar canişinləri voyevodalar və starostalarla əvəz olunurdular.

Mərkəzi dövlət hakimiyyətinin yerlərdə nümayəndəsi olan voyevodalar və

starostalar dövlət idarəçiliyinin bütün funksiyalarını, o cümlədən hərbi və

məhkəmə hakimiyyətini yerinə yetirirdilər.

Yerli seymiərin (qanunverici orqan) yaranmasından sonra

voyevodalar və starostalar ən mühüm qərarları seymiərin iclaslarında həll

etməli idilər. Yerli seymin tərkibi yepiskoplar, knyazlar, panlar və

şlyaxtadan ibarət olmuşdur. Polosk və Vitebsk vilayətlərində yerli seymin

tərkibində meşşanlar da iştirak etmişdilər.

164

Voyevoda və starostalar daha kiçik inzibati ərazi vahidləri olan po-

vetlərə bölünürdülər. Povetlərə tiun adlanan məmurlar, sonra isə der-

javslar başçılıq edirdi. Starosta, tiun və derjavslar qospodar torpaq

sahibliyinə malik olmaqla, yerli hərbi qüvvələrə və məhkəmə sisteminə

başçılıq edirdilər. Yerli inzibati orqanlar öz fəaliyyətlərinə görə qospodar

sahibliyindən gələn gəlir hesabına mükafatlandınhrdılar.

1566-cı ildə Litva knyazlığında keçirilən ərazi-inzibati bölgü islahatı

voyevoda və knyazlıqların ləğv edilməsi və povetlərin yaradılmasını

nəzərdə tuturdu. Voloçnı islahatına görə Litva torpaqlarının idarə

olunmasında tətbiq olunan onluq sistem min, yüz və onluq sistemi ilə əvəz

olunur. Yeni inzibati vahidlərə müvafiq olaraq uryadnik, voyt və lavnik

(kənd ağsaqqalı) başçılıq edirdi. Kəndlərdə ən mühüm məsələlər icmanın

ümümi toplantısı olan ve- çe, kruq və qromada da həll edilirdi.

Şəhər idarəçilik orqanları. Maqdeburq şəhər hüququ əsasında litvada

şəhər özünüidarə orqanları yaranırdı. 1387-ci ildə ilk dəfə olaraq Vilno

(Vülnüs) şəhərinin özünüidarə orqanları təsis edilir. XV əsrdə Kaunas,

Trakay, Qrodno, Polosk, XV əsrin əvvəllərində isə Vitebsk, Smolensk və

Kiyev bu hüququ əldə edirlər.

Şəhər inzibati idarəsinə qospodar tərəfindən təyin edilən voyt başçılıq

edirdi. Sonralar bu vəzifə seçki əsasında şəhərin varlı nümayəndəsindən

müəyyən olunurdu. Voytun köməkçiləri radts və burmistrlər idilər. Voyt

vəzifəsi kimi radts da seçki əsasında müəyyən edilirdi. Meşşanlar tərəfindən

seçilən radtsın üzvləri şəhər əhalisinin sayından asılı olaraq 6 nəfərdən 25

nəfərə qədər olurdu. Radtslar öz aralarından burmistirləri seçirdilər. Şəhər

özünüidarəetmə orqanları bütün inzibati və məhkəmə hakimiyyətini icra

edirdilər. Litva knyazlığının mərkəzi orqanlarının səlahiyyətlərinə daxil

edilmiş ağır cinayət işləri istisna olunmaqla, digər cinayət işləri üzrə

voytların böyük səlahiyyətləri mövcud idi. Malikanəyə basqın (qvalt),

quldurluq, yanğın, qadına qarşı zorakılıq və şlyaxtanın şəxsiyyətinə təcavüz

kimi ağır cinayət işlərində ittiham olunan şəhər əhalisinin mühakiməsinə

dövlət nümayəndəsinin-starosta və ya derjav və yerli radotslarm iştirakı ilə

baxılırdı. Şəhər inzibati

165

idarəsinin başçısı voytun baxdığı cinayət işlərindən apellyasiya qaydasında

qospodar məhkəməsinə şikayət etmək olardı. Qospo- dar məhkəməsi isə işə

baxarkən Litva şəhər hüququndan deyil, Maqdeburq hüququ və “Sakson

zersal”ı adlanan XIII əsr Sakson hüququnu rəhbər tuturdu.

Böyük Litva knyazhğınm iri şəhərlərində özünüidarə orqanlarının daha

mürəkkəb idarəçilik qunıluşu olmuşdur. Bu şəhərlərdə Rada və Lava

adlanan iki kollegiya mövcud idi. Radanın tərkibinə burmistr və radtstlar

daxil edilirdi. Onlar şəhərin təsərrüfat inzibati işlərini aparır və mülki işlər

üzrə məhkəmə araşdırmalarına rəhbərlik edirdilər.

Lavanın təkibində andh iclasçılar olan Lava üzvlərindən başqa voyt da

daxil edilirdi. Onun üzvləri cinayət işlərinə baxırdılar.

Məhkəmə sistemi. Böyük Litva knyazhğmda zadəganlar üçün ali

məhkəmə orqanı qospodar məhkəməsi idi. Erkən feodalizm dövründə

qospodar bu məhkəmə orqanına tək özü rəhbərlik edirdisə, sonralar o, bunu

Rada panları ilə birlikdə yerinə yetirirdilər. Feodalizmin inkişaf etdiyi

dövrlərdə isə Rada pan məhkəməsi ali məhkəmə instansiyası oldu. 1581-ci

ildə yaradılmış Baş tribunalın tərkibinə Seym tərəfindən seçilmiş şlyaxta,

həmçinin ruhanilərin nümayəndəsi daxil idi. Tribunal zem və komorsk

(torpaq mülkiyyəti ilə bağlı mübahisələrə baxan məhkəmə)

məhkəmələrindən gələn şikayətlərə də apellyasiya qaydasında baxırdı.

Yerlərdə voyevoda və starostalar məhkəmə hakimiyyətinə malik idilər.

Şlyaxta isə onun tabeliyində olan kəndlilər və digər əhali təbəqəsi üzərində

mühakimə etmək səlahİ5^ətinə malik olmuşdur.

XVI əsrdə yaradılmış asessor (əvəz, köməkçi) məhkəmə qospodar

məhkəməsinin səlahiyyətlərinə daxil olan xüsusi işlərin araşdırılması və

mühakimə edilməsini icra etməli idi. Marşolok məhkəməsi adlanan səyyar

məlikəmə təşkil edilmişdi. Bu məhkəmə orqanında icraçı şlyaxtanın və

marşolokun iştirakı ilə mühüm işlərə baxırdılar.

Litva knyazhğmda kəndlərin yaşlı adamlarının iştirakı ilə baxılan kopnı

adlanan icma məhkəmələri də mövcud olmuşdur. Kopnı məhkəmələri

kəndlilər arasında olan mübahisələri adət hüququ

166

əsasında araşdırıb qərar çıxarırdı. Lakin onların çıxardığı qərarı sta- rosta,

voyevoda və digər yuxarı orqanlar ləğv edə bilərdilər.

HÜQUQUN ƏSAS CƏMƏTLƏRİ

Hüququn mənbələri. Böyük Litva knyazlığında hüququn ilk

mənbələri adətlər olmuşdur. Knyazlığın işğal etdiyi rus torpaqlarında rus

adət hüququ və Ruskaya Pravda ictimai münasibətlərin tənzimlənməsində

tətbiq edilirdi. Litvanın qərb torpaqlarında Pnıs- siya adət hüquq normaları

olan Pomeran Pravdası, həmçinin Litva adət hüququ qüvvədə idi.

Qanunvericilik və məhkəmə işlərinin aparılmasında rus dilindən rəsmi

olaraq istifadə edilirdi.

XIV əsrin sonlarından Litva knyazları normativ hüquqi aktlar verməklə

qanunvericilik fəaliyyətlərini inkişaf etdirirdilər. Qanunvericiliklə məşğul

olan qospodarlar ayrı-ayrı şəxslərə aid edilən Litva yazılı qanunlarını list və

ya priviley (lat. Priva Lex - xüsusi qanun) verirdilər. İlk vaxtlar, əslində

adət hüququ normalarını təsbit edən qospodar privileyləri xüsusi şəxslərə

məktub şəklində göndərilirdi. Sonralar isə ayrı-ayrı silklərə, milli qruplara

(yəhudilərə, tatarlara), şəhərlərə, dini qnıplara aid edilən ümumi xarakterli

privi- leylər verilirdi. Priviley ən müxtəlif münasibətlərin tənzimləmnəsi-

nə, 0 cümlədən mükafatlandırılma (xidmətə görə), güzəşt edilməsi, imtiyaz

və s. üzrə verilirdi. Böyük Litva knyazlığında sonralar verilmiş

qanunvericilik aktları “qərar”, “nizamnamə”, “uxval” adlanırdı.

1447-ci ildə IV Kazimir Litva, Rus və Jmud əraziləri üçün ilk dəfə

olaraq ümumzem privileyi verərək iri boyar və mhanilərin torpaq

sahibliyini təsbit etdi. İlk priviley isə 1387-ci ildə Polşa kraliçası Yadviqa

ilə bağladığı nikahdan sonra Böyük knyaz Yaqaylın verdiyi şlyaxtanın

imtiyaz qramotası olmuşdur. İkinci priviley isə 1413-cü ildə verilmiş

Qrodle privileyi idi. Sonralar isə hər yeni qospodar priviley verərək

şlyaxtanın imtiyaz və hüquqlarını genişləndirdilər. Şlyaxtaya “hədiyyə”

edilən privileylərdə onların mərkəzi dövlət və yerli idarəçilik orqanları,

həmçinin cəmiyyətin digər silkləri ilə münasibətləri müəyyən edilirdi.

167

Böyük Litva knyazlığmda ük məcəlləşdirmə kral IV Kazimirə

məxsusdur. Cinayət və cinayət prosessual hüququ normalanm əhatə edən

Sudebnik 25 maddədən ibarət olmaqla 1468-ci ildə hazırlanmışdı.

Hüququn bütün əsas sahələrini əhatə edən ilk mühüm ümumdöv- lət

miqyaslı statut Vilno (Vilnüs) şəhərində toplanmış Şlyaxta Sey- mində

qəbul edilmiş və 1529-cu ildə son redaksiyada kral Siqizmund tərəfindən

təsdiq edilmişdir. Litva statutunun mənbəyinə IV Kazimi- rin Sudebniki,

Litva privileyləri, Roma, Polyak, Alman hüquqları və məhkəmə praktikası

daxil idi. IV Kazimirin Sudebnikindən fərqli olaraq yeni statut dövlət

hüququ və mülki hüquq normalanm da özündə birləşdirirdi. 13 bölmədən

ibarət olan statut artikullara (maddələrə) bölünürdü. 1529-cu il statutunda

maqnatların hökmran mövqeyi təsbit edilir, şlyaxta silki hüququ cəhətdən

bir daha rəsmiləşdirilir və onun tərkibinə daxil olmaq hüququ

məhdudlaşdınhrdı. Statut cəmiyyətin bütün üzvlərinin hüquqlanm rəsmi

olaraq təsbit etsə də, faktiki olaraq feodallann maraqlarını ifadə edirdi.

Litva şlyaxtası 1529-cu il birinci statutundan heç də razı deyildi. Onlar

öz hüquqlarının daha da artırılmasına çalışırdılar. 1544-cü ildə Bresteysk

Seymində şlyaxta qospodardan statuta düzəliş və əlavələr etməsini tələb

etdi. İri maqnatların və qospodamn mövqelərinin zəifləməsindən istifadə

edən şlyaxta' 1566-cı ildə yeni redaksiyanın qəbul edilməsinə nail oldu.

İkinci Litva statutu adlanan yeni qanunna- mə şlyaxtanın hüquqlarını daha

da genişləndirirdi. Yeni redaksiyada “Ruskaya Pravda” və “Sakson

zersaf’mdan istifadə edilirdi.

İkinci Litva statutunda dəyişiklik və əlavələr edilməsinə çalışan şlyaxta

uzun mübarizədən sonra, 1588-ci ildə buna nail olur. 1588- ci il statutu

üçüncü Litva statutu adı ilə təsdiq edilmişdir.

Mülki hüquq. Litva knyazlığmda erkən feodalizm dövründə torpağa

sahiblik icma torpaq mülkiyyəti institutunun dağılması və yeni feodal

torpaq institutlarının yaranması əsasında inkişaf edirdi. Feodalların torpaq

üzərində sahiblik hüququ Litva qanunları ilə təsdiq edilirdi. Feodal torpaq

mülkiyyəti formalarından olan danina erkən feodalizm dövründə daha çox

yayılmışdı. Qospodar xidmət əvəzinə (məmurluq və əsasən hərbi)

vassallarına - pan və şlyaxta-

168

ya torpaq verirdi. Bu torpaqları ömurluk (bir qarın üçün), iki nəsil varis də

daxil olmaqla (“iki qarın” üçün) və müddətsiz (“qospoda- rın idarəsi və

qayğısı” olaraq) paylayırdı. Qospodar tərəfindən verilən torpağa sahib

olmuş feodalın əsas vəzifəsi və borcu “atı, dəmir zirehli geyimi və silahı ilə”

qospodarm hüzuRina gəlməyə borclu idi. Bu tələbin icra olunmamasına

görə torpaq sahibi mülkiyyət hüququndan məhrum edilirdi.

Xidmət əvəzinə verilən torpaq mülkiyyəti formaları ilə yanaşı torpaq

üzərində sahiblik, ondan istifadə, vərəsəliyə verilmə, yeni torpaq

mülkiyyətini əldə etməyin müxtəlif formaları da mövcud olmuşdur. Birinci

Litva statutu torpağa sahibliyin üç əsas növünü fərqləndirirdi. Bunlar bəxşiş

edilmiş, vərəsəliyə verilmiş və satın alınmış torpaqlardan ibarət olmuşdur.

Statut torpaq mülkiyyətindən sərbəst istifadə edilməsini təsbit etsə də

feodal mülklərinin parçalanmasının və dağılmasının qarşısını almaq üçün

məhdudiyyətlər də nəzərdə tuPırdu. Belə ki, yalnız torpağın üçdə birindən

çox olmamaq şərti ilə onu satmaq, bəxşiş etm^k və ya vəsiyyət etmək

mümkün idi. Torpağın qalan üçdə iki hissəsini isə girov qoymaqla istifadə

etməyə icazə verilirdi. Həmin torpaq, sahibi və ya onun qohum-ları

tərəfindən geri alınmaq hüququ təsbit olunmaq şərti ilə, müəyyən edilmişdi.

Torpaq üzərində sahiblik hüququnun təsbit olunması mürəkkəb şərtləri

keçməklə rəsmiləşdirilirdi. Belə ki, ilk növbədə qospodarm adma ərizə

(çelobit) verilməli, böyük knyaz dəftərxanasında imtiyaz qramota (“İtst”,

“priviley”) yazılmalı və torpaq mülki müəyyənləşdirilməli idi. Bəzi hallarda

böyük knyaz qramotaları mövcud feodal sahiblik hüququnu təsdiq edirdi.

Lakin zaman keçdikcə torpağa sahiblik hüququnun olub-olmaması dövlət

tərəfindən yoxlanılırdı. Əgər mülkiyyətçi öz hüquqlarını sənədləri ilə təsdiq

edə bilmirdisə, onun torpağı dövlət tərəfindən zəbt edilirdi.

Litva hüququ torpağa sahiblik hüququ ilə yanaşı, həmin torpaqlarda

yaşayan kəndlilər üzərində də feodallann imtiyaz hüququnu təsbit edirdi.

Üçüncü Litva statutu feodaldan asılı olan digər kəndli zümrələrini və

qulluqçulanm birləşdirərək təlrkimli kəndli kateqoriyasına daxil edirdi.

169

Litva statutiı özgə əmlakından istifadəni nəzərdə tutan, sahibinin

hüquqlarını məhdudlaşdıran servitut institutunu qəbul edirdi. Məsələn,

özgəyə məxsus meşədən keçmək, meşə materiallarından istifadə etmək, ov

etmək, ot çalmaq, mal-qaranı örüşdən keçirmək və s. hüquqlar müəyyən

edilmişdi. Eyni hüquqla mülkiyyətçiyə onun ərazisindən keçən çayın

istiqamətini dəyişdirmək, digər mülkiyyətçiyə ziyan vuracaq dəyirman

tikmək və s. qadağan idi.

Öhdəlik hüququ. Litva knyazlığında müqavilələr əsasən yazılı

formada bağlanılırdı. Onların həqiqiliyi üçün məlıkəmədə şahidlərin iştirakı

ilə təsdiq olunması praktikası da mövcud idi. Ən çox geniş yayılmış

müqavilələr alqı-satqı, borc və əmlak kirayəsi olmuşdur. Öhdəliklərin təmin

olunmasında girovdan (“zastovnıy list”) istifadə edilirdi. “Girov kağızı” ər

və arvadın adından yazılmaqla qohumlara da bu barədə xəbərdarlıq edilirdi.

Torpaq mülkiyyəti də “zastava”ya verilə bilərdi. Lakin “zastava” sahibi

qospodar üçün xidmətdə olduğunu da etiraf etməli idi. “Zastava”ya sahib

olmuş müvəqqəti mülkiyyətçi kəndliləri istismar edə bilərdi. Maraqlıdır ki,

Litva knyazlığında nəinki əmlak, hətta vəzifələr də müvəqqəti “girov”

qoyulurdu. Məsdən, voyt, starosta vəzifələrinin girovluğa verilməsi

praktikası mövcud olmuşdur. Borc ödənildikdən sonra girov müddəti bitmiş

sayılırdı.

Nikah-ailə hüququ. Litvada xristianlıq dininin qəbul olunmasına

qədər əsas nikah forması gəlinin oğurlanması və ya qaçırılması olmuşdur.

Erkən dövr Litva nikah hüququna görə kəbin kəsilməsi qospodar və vilayət

hakimləri tərəfindən razılaşdırılmalı idi. Lakin bu tələb 1457-ci ildə ləğv

edilir. Xristianlığın qəbulundan sonra nikah mərasimi katolik və pravoslav

ayinlərinə müvafiq olaraq kilsədə aparılırdı. Ailə-nikah münasibətləri isə

əsasən kanon hüququna əsasən tənzimlənirdi, nikaha daxil olmuş ərlə

arvadın əmlakı onların ümumi mülkiyyəti sayılırdı. Qadının gətirdiyi cehiz

xüsusi hüquq normaları ilə tənzimlənirdi. Ər öz əmlakının müəyyən

olunmuş hissəsini cehiz haqqı olaraq qadına verirdi. Ərin vəfatından sonra

cehiz dul qadının mülkiyyətinə keçirdi. Valideynlərin övladları

cəzalandınnaq hüququ təsbit olunurdu. Onlar yeniyetmə uşaqlarını “girov”

qoya, sata və təhkimli adamlara çevirə bilərdilər.

170

Cinayət hüququ. Sinfi xarakteri ilə səciyyələnən Litva cinayət hüququ

hakim təbəqə olan şlyaxtanın əmlak və şərəfinin pozulmasını ağır cəzalarla

cəzalandırmaqla yanaşı, şlyaxtanın törətdiyi cinayət əməllərini yüngül

cəzalandırır və ya ümumiyyətlə, cəzalandırmırdı. Erkən dövrlərdə Litva

hüququna cinayət anlayışı məlum deyildi. Yalnız digər şəxsə maddi və

mənəvi ziyan vurmaq kimi xarakterizə edilən əməllər göstərilirdi. Buna

müvafiq olaraq “krivdı” və ya “şkodı” terminləri ilə ifadə olunan “təqsir”

anlayışı yaranır. Zaman keçdikcə cinayətə yeni baxışın formalaşması ilə

qanunların, hüquq normalarının pozulması kimi müəyyən edilən “vıstup”,

“qvah”, “zloçinstvo” adlanan terminlər daxil edilirdi. 1457-ci il pri- vileyi

şəxsi məsuliyyəti müəyyən edən prinsipi təsbit etdi. Obyektiv məsuliyyət

daşıma qabiliyyəti 7 yaşdan müəyyən edilsə də, azyaşlıların

cəzalandırılması dərəcəsi bir neçə dəfə azaldılmışdı. Qəsdən,

səhlənkarlıqdan və ya residiv olan cinayətlər fərqləndirilmirdi.

Litva cinayət hüququ cinayətlərin bir neçə növünü müəyyən edirdi.

Dövlət və ya din əleyhinə olan cinayətlər xüsusi təsnifləşdirilirdi. Dövləti

cinayətlərə “obrajeniye masestatu” (əlahəzrətin təhqir edilməsi), xəyanət,

iğtişaş, qəsrlərin düşmənə verilməsi daxil idi. Din əleyhinə olan cinayətlərə

xristianlıqdan imtina etmək, xristianı yəhudi və ya müsəlmana çevirmək,

cadugərlik və s. aid edilirdi. Göstərilən cinayətlərə görə ölüm cəzası,

əmlakdan məhrum etmə, müsadirə, imtiyazların alınması və s. nəzərdə

tutulurdu. Yalan informasiyaya görə də ağır cəza verilirdi.

Litva hüququnda şəxsiyyət və əmlak əleyhinə olan cinayətlər geniş

şərh olunmuşdur. Bu kimi cinayətlərə görə əsasən zərərçəkənin və

qospodann xeyrinə pul ödənilirdi. Sonralar isə pul cərünəsi ilə yanaşı

qorxuducu cəzalar da müəyyən edildi. Litva hüququna görə xolop cinayətin

subyekti ola bilərdi. Kazimirin verdiyi “Qanumıa- mə”yə müvafiq olaraq

xolopa ilk dəfə etdiyi oğurluq cinayətinə görə bədən cəzası, təkrar oğurluğa

görə isə ölüm cəzası verilirdi.

Kazimirin Sudebnikinə görə 7 yaşma qədər olan uşaqlar, ikinci statuta

görə 14 yaşma qədər olanlar, üçüncü statuta görə isə 16 yaşma qədər olanlar

cinayətin subyekti sayılmırdılar. Lakin azyaşlı

171

uşaqlar bir neçə dəfə cinayət törətdikdə, onlar da böyüklər kimi

cəzalandırılırdılar.

Oğurluğa görə çox ağır cəza verilirdi. At oğurlamağa və təkrar hər hansı

oğurluğa görə dar ağacından asılmaqla ölüm cəzası tətbiq edilirdi. İnsan

oğurluğu, yanğın törətməyə görə də dar ağacından asırdılar.

Valideynlərin, ərin və ya arvadın, feodalın (ağanın), arvadın oynaşının,

həmçinin məhkəmə zalında və ya ağanın yanında törədilmiş qətlə görə ölüm

cəzası verilirdi. Litva statutları bəzi qətllərə görə yüngül cəzalar nəzədə

tuturdu. Məsələn, ata tərəfindən uşaqların öldürülməsinə, nikahdankənar

doğulmuş uşağın öldürülməsinə, dalaşma zamanı ölümə görə, zəruri

müdafiə zamanı ölümə görə və s. Litva cinayət hüququna müsəlman hüquq

(fiqh) normalarının təsiri də olmuşdur. Belə ki, əlin, ayağın, gözlərin,

qulağın, burunun, dişlərin və dodaqların kəsilməsi ilə törədilmiş əmələ görə

cinayətin yarısı qədər cərimə alınırdı. Hər iki əlin kəsilməsi tam cərimə

(müsəlman hüququ, tam deyə) ödənilməsi ilə nəticələnirdi.

Litva hüququ mənəviyyat və ailə əleyhinə olan cinayətlərə də xüsusi

diqqət verirdi. Ailə əleyhinə olan cinayətlərə nikaha daxil olmağa

məcburetmə, ikiarvadhhq, yaxın qohumlarla nikaha daxil olma, ərdə olan

qadının oğurlanması, uşaqlar tərəfindən valideynlərin təhqir edilməsi daxil

idi. Göstərilən cinayətlərə görə ölüm cəzası, əmlakın müsadirə edilməsi və

cərimə ödənilməsi nəzərdə tutulurdu. Mənəviyyat əleyhinə olan cinayətlər

sırasına zor- lama və vasitəçilik etmə daxil edilirdi. Birinci cinayətə görə

ölum cəzası, ikinciyə görə isə qulağın, bunınun və dodağın kəsilməsi və

yaşadığı ərazidən qovulması nəzərdə tutulurdu.

Məhkəmə prosesi. Litva hüququna müvafiq olaraq məhkəmə prosesi

ittiham xarakterli idi. Məhkəmə prosesi zərərçəkmiş şikayətçinin ərizəsi ilə

başlayırdı. Tərəflər öz nümayəndələri ilə təmsil oluna bilərdilər. Bu

nümayəndələr prokurator və ya natiqlər adlanırdılar. Məhkəmə şikayət

ərizəsi aldıqdan sonra ittihamçıya və cavabdehə məhkəməyə gəlmələri üçün

çağırış vərəqəsi göndərirdi. Birinci Litva statutu məhkəməyə tərəflərin

iştirakı olmadan qiyabi qərar çıxarmaq hüququ verirdi. İkinci Litva statutu

isə üç də

172

fə çağırışdan sonra məhkəməyə gəlməyən tərəflərin iştirakı olmadan hökm

çıxarmaq səlahiyyətini müəyyən edirdi. Üzürsüz səbəbdən gəlməyən

tərəflər cərimə edilirdilər. Üzürlü səbəb kimi qos- podar xidmətində olmaq,

ağır xəstəlik, seymin iclasında olmaq, epidemiya göstərilirdi.

Məhkəmə sübutlarına maddi sübutlar, üzləşdinnə, yazılı sübutlar, şahid

ifadələri, səmimi etiraf daxil idi. Oğurluq cinayətləri ilə bağlı işlərdə

işgəncədən istifadə edilirdi. Şahid ifadələrində şlyax- tanın verdiyi ifadə

daha mötəbər hesab edilirdi. Şahidlər ifadə verməmişdən əvvəl and

içirdilər. İkinci Litva statutuna görə yalnız xristianların şahidliyi qəbul

edilirdi.

173

LATVİYA VƏ ESTONİYA ƏRAZİSİNDƏ

DÖVLƏT VƏ HÜQUQ

ÜMUMİ TARİXİ İCMAL

Latviya dövləti. Arxeoloji mənbələrə görə e.ə. IX-IV minilliklərdə

artıq müasir Latviya ərazisi əkinçi və maldar tayfalar tərəfindən

məskunlaşmışdı. Bizim eranın ilk əsrlərində gələcək latış xalqının əcdadları

olan etnik birliklər latqallar, zemqallar, kurşlar, sellər formalaşır. Latviya

tayfalan inkişaf etmiş feodal dövlətləri Rusiya və Litva knyazlıqları,

Almaniya, İsveç və Polşanın əhatəsində idi.

IX-XIII əsrlərdə Latış tayfalarında ibtidai icma quruluşunun dağılınası,

sinifli cəmiyyətin yaranması prosesi gedirdi. Kənd icmaları daxilində tayfa

ittifaqları təşəkkül tapırdı. Tayfa ağsaqqallarının və hərbi drujinaların

feodallaşmış hissəsinin başçılıq etdiyi erkən ərazi siyasi birlikləri

formalaşırdı.

XI-XllI əsrlərdə Şərqi Latviyada üç Latqal knyazlığı Koknese,

Yersika və Talava yarandı. Latviya knyazlan ilə əlaqələr qurmaqdan ötrü

alman tacirləri və katolik missionerləri tez-tez Baltikyani ərazilərə

gəlirdilər. 1198-ci ildə yepiskop Bertold başda olmaqla alman cəngavərlər

və səlibçilər Dvin çayı mənsəbinə gələrək yerli əhalini xristianlaşdırmağa

cəhd göstərdilər. Papanın “elçiləri” liv tayfalan tərəfindən qovulur.

Vəziyyətin belə dəyişməsi, papa III İnnokentiyə “bütpərəstlərə” qarşı səlib

müharibəsi elan etməyə sövq etdi. Alman yepiskopu Albert Buksqevend

1199-cu ildə Qərbi Dvin çayının mənsəbinə gələrək livlərin əyanlarını

aldatmaqla həbs edir və onlan xaç suyuna salmaqla xristianlaşdırır. 1201-ci

ildə Albert Dauqava çayı sahilində livlərə məxsus kənddə Riqa qalasının

əsasını qoyur. Yepiskop Albert Buksqevend Roma papasından Qılınclılar

ordenini yaratmaq barədə icazə alır. Sonralar Latviyanın bütün ərazisi işğal

edilərək Li- von ordeninin tabeçiliyinə daxil edilir. Qılınclılar ordeni roma

kuriya- sına tabe olmayaraq Riqa yepiskopunun vassalları sayılırdılar. Onlar

174

tampliyerlər (məbədçilər, katolik-ruhani cəngavər ordeni) ordeninin

nizamnaməsi əsasında fəaliyyət göstərirdilər.

Latviya tayfaları tez-tez alman feodallarının təcavüzünə məruz

qalırdılar. Lakin Baltikyanı xalqlar işğalçılara ciddi müqavimət

göstərirdilər. 1210-cu ildə İrben körfəzində ağır məğlubiyyətə uğrayan

alman cəngavərləri, 1212-ci ildə Autin döyüşündə livləri və latqalla- nn

birləşmiş üsyançı qüvvələri tərəfindən də darmadağın edilirlər.

1236-cı ildə latış və estonlar Qılınclılar ordenini yenidən məğlub edir.

Qılınclılar ordeninin qalıqları Tevton ordeninə birləşir və orden yeni adla

Livon ordeni kimi tanınmağa başlayır. Livon ordeninin ərazisi şimalda Fin

körfəzindən cənubda litva knyazlığma qədər uzanırdı. Bu ərazilər Livoniya

(alm. Livland “livlər torpağı”) adlanmağa başlandı. Şərqdən öz ərazilərini

genişləndirməyə çalışan Livoniya ordeninin 1242-ci ildə Buz döyüşündə

ruslara məğlubiyyəti bu niyyətin qarşısını aldı.

XIII əsrin ikinci rübündən 1561-ci ilə qədər Latviya Livoniya- nın

tərkibində olmuşdur. XVI əsrin 20-ci illərində Latviyada refor- masiyanın

lüteranlıq cərəyanı yayıldı. Livoniya müharibəsi (1558- 1583-cü illər)

dövründə Latviya torpaqlarının bir hissəsi Reç Pos- politadan asılı vəziyyətə

düşür. Latviyanın qalan ərazisində Kurlandiya hersoqluğu təşkil edildi.

Kurlandiya və Zemqaliya hersoqluğunun mərkəzi Mitava (Yelqava) şəhəri

idi. Kurlandiya 1795-ci ildə Rusiyaya birləşdirilərək quberniyaya çevrilir.

Reç Pospolita İsveç müharibəsindən (1600-1629-cu illər) sonra latqaliya

Polşanın (Reç Pospolita) tərkibinə, Riqa, Vidzeme vilayətləri ilə birlikdə

İsveçə qatılır. Şimal müharibəsində (1700-1721-ci illər) 1710-cu ildə Riqa

Ris qoşunları tərəfindən tutulur. Niştadt sülh (1721-ci il) müqaviləsinə görə

İsveç Rusiyanın xeyrinə Vidzeme vilayətindən imtina etdi. 1772-ci ildə

Latqaliya, 1795-ci ildə Kurlandiya hersoqluğu və Piltene vilayəti Rusiya

imperiyasına birləşdirildi.

Estoniya dövləti. E.ə. III minillikdə Estoniya ərazisində fin-uqor

tayfaları məskunlaşmışdı. Sonralar Baltik tayfaların əcdadları bu ərazilərə

gəlmiş və bu tayfaların birləşməsi nəticəsində e.ə. I minillikdə estlər

təşəkkül tapmışdır. IX-XI əsrlərdən başlayaraq feodal münasi

175

bətləri yaranırdı. Estoniyada ticarət mərkəzləri və limanlar Kolıvan (Tallin),

Tartu (Yııryev) və digərləri meydana gəlirdi. 1030-cu ildə Tartıı şəhərin

işğal edən Yaroslav Mudrı Yuıyev qalasının əsasını qoydu. 1208-ci ildə

alman təcavüzünə məruz qalan Estoniya 1217-ci ildə Vilyandi

yaxınlığındakı həlledici döyüşdə estlər Qılınclılar ordeninə məğlub oldular.

Danimarka kralı II Voldemar 1219-cu ildə şimali Estoniyam tutaraq Tallini

dayaq məntəqəsinə çevirdi.

Alman ordeni XIII əsrin 20-ci illərində estoniyanm materik hissəsini,

1227-ci ildə isə Saaremaa adasını işğal etdi. 1238-ci ildə Estoniyanm şimal

hissəsi Danimarkaya qatıldı.

1224-cü ildə Cənub-Şərqi Estoniyada Tartu Yepiskopluğu, 1228-ci ildə

isə Qərbi Estoniyada Saare Lyaenemaa yepiskopluğu yaradıldı.

Livon ordeninə qarşı eston tayfalarının güclü etiraz çıxışları olmuşdur.

1343-cü ildə Şimali Estoniyada Xaryumaada üsyanı başladı. 1343-1345-ci

illərdə baş vermiş Yuri gecəsi üsyanı Qərbi Estoniyada yayılaraq Saaremaa

adasında daha güclü şəkil aldı. Lakin Livon ordeni üsyanı yatırdı.

1346-cı ildə Danimarka kralı IV Voldemar Şimali Estoniyanı Tevton

ordeninə satdı.

Orta əsrlərdə kəndlilərin təhkimçiliyə salınması prosesi gedirdi.

Sənətkarlıq və ticarət mərkəzləri kimi Tallin, Tartu, Narva, Vil- yanda,

Pyamu şəhərləri inkişaf edirdi. Tallin, Tartu və Vilyandi şəhərləri Hanza

dəniz ticarəti ittifaqının üzvləri olmuşlar. Livoniya müharibəsi dövründə,

1559-cu ildə Qərbi Estoniya Danimarkaya, 1561-ci ildə Şimali Estoniya

İsveçə, Cənubi Estoniya isə Reç Pos- politaya tabe edildi. Şimal müharibəsi

dövründə, 1710-cu ildə bütün Estoniya Rusiya İmperiyasına birləşdirildi.

LATVİYA VƏ ESTONİYANIN İCTİMAİ QURULUŞLARI

Latviya və Estoniyada feodal münasibətlərinin inkişafı daxili

proseslərlə şərtləşsə də xarici işğallar bu prosesi daha da sürətləndirmiş və

bu proses bir sıra xüsusİ5ryətləri ilə fərqlənirdi. İlk növ

176

bədə hakim istismarçı sinif ayrı-ayrı millətlərdən olmaqla, müxtəlif dillərdə

danışırdılar. İkincisi isə sinfi ziddiyyətlər milli azadlıq hərəkatı ilə daha da

gərginləşirdi. Nəhayət dövlətlərin və feodal münasibətlərinin inkişafına

teokratik xarakter verən katolik kilsəsi böjdik təsir göstərmişdi. Latviya və

Estoniyanın ictimai quruluşu göstərilən amillərin təsiri ilə inkişaf etmişdir.

Feodal sinfinin ən yüksək pilləsi yepiskoplar, digər ali rütbəli kilsə

mhaniləri və Qılınclılar ordeninin (sonralar Livon) kollektiv feodal qmpu ilə

təmsil olunurdu. Roma papası 1228-ci və 1255-ci ildə verdiyi bullalarla

(qanun) özünün Qıhnclılann himayədarı, katolik təriqətini qəbul etmiş yerli

əhalini isə Roma kilsəsinin təbəələri elan edirdi.

Feodal sinfində ən yüksək mövqedə olan yepiskopların öz do- menləri

(mülkləri) mövcud idi. Yepiskoplar domenlərindən gəlir əldə edir, qalan

torpaqları isə vassal xidmətində, len hüququnda paylayırdılar. Hər

yepiskopluğun torpaqlarının üçdə biri Ordenə len hüququnda verilirdi.

Magistrlər isə öz növbəsində yepiskopa sədaqətli olacaqlarına and içirdilər.

Qılınclılar ordeninin tərkibində 5diksək rütbəli məmurlara daxil olan

magistrlər, kamturlar, landmarşallar, foxtlar böyük ərazilərdə len

torpaqlarına malik olmaqla öz vassallan olan cəngavərlərə torpaq mülki

paylayırdılar. Livoniya işğalları dövründə alman feodalları ayrı-a3n yerli

starşinalan öz tərəflərinə çəkərək onlara imtiyaz olaraq cəngavər titulu

verirdilər. Sonrakı əsrlərdə cəngavər rütbəsi almaq çətinləşir və əcdadın beş

nəslinin cəngavər olduğunu sübut etmək lazım gəlirdi.

Livon ordenin (cəmiyyətinin) feodalları Latviya və Estoniya

ərazilərində gəlmə kəndliləri yerləşdirərək öz mövqelərini

möhkəmləndirirdilər. Alman feodalları əhalini məskunlaşdırmaqdan ötrü

adam toplayır, yeni köçüb gələnlərə güzəştlər edirdilər. Feodallar

votçinalarında (mülk) immunitet hüququna malik olmaqla, hər biri öz

sahibliyində ümumi dövlət qanunvericiliyinə zidd olmayan qanunlar

müəyyən etməklə tam hüquqlu idilər. Cəngavərlər nəinki tabeliyində olan

kəndlilərin, hətta torpaq mülklərində ələ keçirtdikləri istənilən

“cinayətkarın” həyatı üzərində ölüm tətbiq etmək hüququna malik idilər.

Orden üzvü olan cəngavərləri yalnız

177

onlar üçün təşkil edilmiş məhkəmə orqanı mühakimə edə bilərdi. Onlar

hərbi mükəlləfiyyət istisna olmaqla, digər vergi və mükəlləfiyyətlərdən

azad idilər.

Livon ordenin süqutundan sonra (1562-ei il) ordenin yepiskop və

cəngavərləri yenidən onlara məxsus torpaqları öz zadəgan məqsədləri üçün

istifadə etməyə çalışırdılar. Ümumilikdə isə Livoniya müharibəsində

(1558-1583-cü illər) müvəffəqiyyətsizliyə uğramış Rusiyanın

zəifləməsindən istifadə edən Polşa, Litva, Danimarka və İsveç, onlann

himayəsinə verilmiş Livon yepiskop və cəngavərlərini “reduksiya”, yəni

toıpaq sahibliyinin qanuniliyi üçün yoxlama keçirirlər. Sahiblik hüququnu

sübut edə bilməyən alman barontına məxsus torpaq mülkləri onlardan

alınaraq polyak, İsveç, və digər zadəganlara verilirdi.

XVIII əsrin ortalarında alman zadəganları öz silklərini hüquqi

cəhətdən rəsmiləşdinnəyə çalışaraq xüsusi siyahı - matrikul tərtib

edilməsinə nail oldular. Matrikula daxil edilmiş zadəganlar cəngavər sil-

kinə təsdiq olunaraq Livoniyada məskunlaşma vaxtı nəzərə alınmaqla üç

dərəcəyə bölünürdülər. Liflandiyada 1747-ci ildən matrikul siyahısı tərtib

edilmişdi. Matrikul reylstrinə daxil edilməmiş zadəganlar zemstvo

siyahısına salınmaqla landzasmlara aid edilirdilər.

Qərbi Avropada başlanmış refonnasiya hərəkatından sonra Livoniyada

ruhanilərin hüquqi vəziyyətlərində dəyişiklik yaranır. Laqtaliya istisna

olmaqla, katolik kilsəsi Livoniyada öz mövqelərini itirir. Katolik ruhaniləri

yeni elçilər - protestant pastorlar əvəz edir. Bununla belə katolik nıhanilər

imtiyazlı təbəqə kimi qalmaqda davam edirdi. Siyasi, iqtisadi və hüquqi

statuslarına görə ruhanilər fərqlənirdilər. Reformasiyadan sonra yaranmış

pastorlar təbəqəsi hakim alman, polyak, İsveç və danimarkahlardan idilər.

Onların sıralarına estonlar və latışlar daxil edilirdilər.

Latviya və estoniya kəndliləri icmalarda yaşayaraq feodal qəsrləri

ətrafında qmplaşırdılar. İcmaların birgə istifadə etdiyi otlaqlar, biçənəklər,

meşələr, su hövzələri ümumi mülkiyyət hesab edilirdi. XIII-XIV əsrlərdən

başlayaraq kəndlilərin tədricən təhkimləşdiril- məsi prosesi başlamışdı.

İcma üzvü olan kəndlilər ərazilərində olduqları feodala icma gəlirindən

onda bir hissə vergi ödəyirdilər.

178

iri feodallar öz qəsrlərini sahibsiz torpaqlarda və icmalardan pulla

alınmış və ya “bəxşiş” edilmiş torpaqlarda tikirdilər. Alman cəngavərləri

torpaqlannı genişləndirmək məqsədi ilə kəndliləri öz torpaqlarından qovur,

torpaq mülklərini artırırdılar. Kəndlilər kilsənin də xeyrinə onda bir vergi

hissə ödəyirdilər. Feodallar vergi və mükəlləfiyyətlərin sayını artıraraq

natural renta, işləyib ödəmə rentası, çinş (pul töycüsü) tətbiq edirdilər.

İctimai işlərə cəlb etmə mükəlləfiyyəti XIII əsrdə hər həyətdə ildə 4 gün

müəyyən edilirdi. XVI əsrdə bu müddət 30-40 günə çatdırılmışdı. XVI əsrdə

hər kəndli na- delində (“qaka”) ümumi mükəlləfiyyət ağanın xeyrinə 300

günə çatdırılmışdı. Kəndlilər əkin sahələrində işləməklə bərabər, digər işlər

üçün də müəyyən olunmuş sayda işçi çıxarmalı idilər.

Kəndlilərin müxtəlif təbəqələrə ayrılması cəngavərlərin hücumundan

sonra daha da dərinləşirdi. Şəxsən azad kəndli təbəqəsi təhkimçilik hüququ

ləğv edilənə qədər mövcud olmuşdur. Bu təbəqəyə kurşsk kralları adlanan

və çox ehtimal ki, kurşsk tayfa başçıları nəslindən olanlar daxil idi. Onlar

şəxsən biyar və töycüdən azad edilsələr də vassallar kimi feodallar üçün

hərbi xidmət keçirdilər. Estoniyada icmalardan ayrılmış həyatını sahələrdə

yerləşən və “rmzam” adlanan, sonralar isə iri təsərrüfata çevrilən feodal

mülkləri olmuşdur. Mızamlar nisbətən müstəqil vəziyyətdə idilər.

Torpaq paylarına malik olan kəndlilər yepiskopluq, orden, dani- marka

və İsveç təbəəliyində olmaqlarından asılı olaraq müxtəlif hüquq və

vəzifələrə malik idilər. Kəndlilərin “azad təbəqəsi” biyardan azad olmaqla

yalnız pul töycüsü ödəyirdi. Varlı kəndlilərin bir çoxu tez-tez yoxsul

kəndliləri istismar edirdilər. Müflis olmuş kəndlilər torpaqdan məhaım

olmaqla bobılya- (torpaqsız və atsız kəndli təbəqəsi) təbəqəsinə daxil

olaraq, ağa və ya varlı kəndli tərəfindən ayrılmış həyatyanı ərazidə və

bostanda çalışırdılar.

Erkən feodalizm dövründə varqi və drell adlanan qul təbəqəsi də

mövcud olmuşdur. Onlar adətən hərbi əsirlərdən və ya ölüm cəzası verilmiş

cinayətkarlardan olmaqla 10 markaya alınmışlardan və borcunu ödəməyən

(borcu ödəyənə qədər) adamlardan ibarət idilər. Baltikyanı dövlətlərdə

təhkimli qullar da mövcud olmuşdur. Xüsusi

179

ağır şəraitdə olan təhkimli qullar, sonralar təhkimli kəndlilərə qarışmışdılar.

Feodal istismarından əziyyət çəkən kəndlilər daha “ədalətli” feodalların

yanma qaçmağa çalışırdılar. 1494-cü ildə arxiyepiskop Mixail vassalları ilə

bağladığı müqavilədə onlara məxsus kəndliləri təhkimçi kəndli kimi təsdiq

edirdi. Kəndlilərin təhkim olunmasında növbəti addım onlara məxsus

torpağın satılması ilə bağlı olmuşdur.

XVI-XVIII əsrlərdə kəndlilərin hüquqi statusuna çox az dəyişiklik

olmuş, əvəzində onların istismar edilməsi və soyğunçuluq daha da artmışdır.

1804-cü ildə verilmiş kəndli qanunları Estlandiya və Liflandiya

quberniyalarında kəndli mükəlləfi3^ətlərini nizamlayırdı. 1810-cu ildə

Estlandiya iandtaqındakı (qanunverici orqan) zadəganlar kəndlilərin

azad olmasını prinsip etibarı ilə bəyəndilər. Buna müvafiq olaraq, 1817-ci

ildə Rusiya hökuməti “Estlandiya kəndliləri barəsində əsasnamə”

verərək təhkimçilik hüququnu ləğv edir. Həmin il Kurlandiya kəndliləri də

təhkimçilikdən azad edilirlər. 1819-cu ildə verilmiş “Laflandiya kəndliləri

barəsində əsasnamə” də həmin məqsədlərə xidmət edirdi. Baltikyanı

ərazilərdə keçirilmiş kəndli islahatlarının əsas prinsipləri aşağıdakılardan

ibarət idi: 1) kəndlilər şəxsən azad edilsələr də məhdud hərəkət hüququna

malik olurdular; 2) mülkədarlara məxsus olan torpaq onlann mülkiyyəti elan

edilirdi; 3) mülkədar və kəndlilər arasında mülkiyyət münasibətləri icarə

müqaviləsinə əsaslanırdı; 4) mülkədarla-rın polis və məhkəmə hakimiyyəti

saxlanılırdı.

Kəndli islahatları, feodal-təhkimçilik qalıqlarını saxlayır, xüsusilə də

biyarın qalması kəndlilərin həyəcanlarına səbəb oldu. 1858- ci ildə Maxtra

kəndli üsyanı baş verdi. Torpağın pulla icarəyə götürülməsi üstün yer

tuturdu. Kəndlilər torpağı mülkədardan pulla almağa məcbur olurdular.

Şəhər əhalisi. Baltikyanı dövlətlərin şəhərləri orta əsr alman

şəhərlərinin xarakterik cəhətlərini özündə birləşdirirdi. İlk vaxtlar

özünüidarə hüququnda olan şəhərlərdə hər bir sakin də bürger (şəhərli,

meşşan) statusuna malik idi. Lakin sonralar bu hüququ daşınmaz əmlaka

sahib olan varlı tacirlər və sənətkarlar əldə edirlər. Şəhərlərin yuxarı

təbəqəsi olan patrisilər özünüidarə orqanlarında hakimiyyəti

180

öz əllərində saxlayırdılar. Tacirlər iri gildiyalarda, sənətkarlar isə sexlərdə

birləşirdilər. Patrisilər əsasən almanlardan ibarət idilər.

Şəhər əhalisinin xeyli hissəsini plebslər (şəhər yoxsulları) təşkil edirdi.

Orta əsr şəhər hüququna görə şəhərdə bir il və ya il yarım yaşamış kəndli

şəxsən azad olurdu. Lakin əmlak və digər vətəndaşlıq hüquqları onlara

şamil edilmirdi.

DÖVLƏT QURULUŞU

Baltikyani dövlətlərdə mövcud yepiskop və orden torpaqlarında

hakimiyyət ruhani və dünyəvi feodal hakimlərinin səlahiyyətlərində

olmuşdur. Roma papası və alman imperatoRinun ali hakimiyyətini qəbul

edən yepiskop mhani və dünyəvi hakimiyyəti özündə birləşdirməklə tam

faktiki dövlət başçısı idi. XIII-XIV əsrlərdə dörd yepiskopluq dövləti

mövcud olmuşdur. Roma papasının Livo- niyada səlahiyyətli nümayən-dəsi

kimi Riqa yepiskopunun xüsusi mövqeyi olmuşdur. Hər yepiskopluqda

onun hakimiyyətini qismən məhdudlaşdıran məşvərətçi

orqan-domkapitul fəaliyyət göstərirdi. Domkapitulun 12 nəfər ali

məmurlardan ibarət üzvü vardı. XV əsrdə yepiskopun vassalları əhəmiyyətli

müstəqillik əldə edərək Yepiskop Şurasının yaradılmasına nail olurlar.

Kapitullardan başqa yepiskopun təqdimatı ilə bir neçə yepiskop vassalları,

Riqa, Derpt (Tartu) və bir neçə şəhər magistratı Şuranın üzvü idilər.

Yepiskop Şurası ali inzibati və məhkəmə orqanı kimi fəaliyyət göstərirdi.

Yepiskopun qanunvericilik aktları Yepiskop Şurasında bəyənildikdən sonra

qüvvəyə minirdi.

Livon ordeni vilayətinə magistr başçılıq edirdi. Alman Tevton

ordeninin mərkəzi Prussiyanın Marienburq şəhərində idi. Tevton ərazisinə

böyük magistr rəhbərlik edirdi. Hər il burada Ordenin ali rütbəli şəxslərinin

iştirakı ilə Baş kapitul toplanırdı. Livon ordeni magistri yanında əyalət

kapitulu fəalİ3^ət göstərirdi. Əyalət kapi- tulunun tərkibində landmarşal

(ali baş komandan), ayrı-ayrı torpaqların hakimləri kamturlar və foxtlar,

həmçinin orden qardaş-

181

lari daxil idilər. Magistrin qəbul etdiyi çox mühüm məsələlər üzrə qərarları

təsdiq etmək üçün orden və ya gizli şuranın rəy bildirməsi çox vacib hesab

edilirdi.

Estoniyanın şimalındakı danimarka tabeliyində olan torpaq

mülklərində canişinlərin idarəçiliyi həyata keçirilirdi. Canişin yanında 12

nəfər üzvdən - landratlardan ibarət olan zem şurası fəaliyyət göstərirdi.

Livoniya müharibəsində cənubi Estoniya, Vidzeme və Latqali- ya

Polşa-Litva dövləti tərəfindən zəbt edilir və burada özünəməxsus koloniya

yaradılır. Polşaİsveç müharibəsindən (1600-1625-ci illər) sonra

Livoniyanın ərazisi azalaraq, yalnız Latqaliya əyaləti qalır. Zəbt olunmuş

ərazilər Polşa İnflantı (1629-1772-ci illər) adlanmaqla, litva-polyak

nümunəsində Polşa kralı tərəfindən təyin edilmiş qubernator və ya canişin

tərəfindən idarə olunurdu.

Livoniyada ali məşvərətçi orqan kimi feodal qurultayı fəaliyyət

göstərirdi. Mühüm məsələlər barəsində ümumi siyasət işləyib hazırlamaq,

müharibə və sülh məsələləri, beynəlxalq müqavilələrin bağlanması üçün

Livoniya dövlətinin iri feodalları qurultaya toplaşırdılar. 1304-cü ildə

çağırılan ilk qunıltayda iri feodalların vassalları da iştirak edirdi. 1419-cu

ildə isə vassallar hər il qumlta- ya toplaşaraq, yeni qanunverici orqan olan

landtäqların əsasını qoydular. Landtaqların işində magistr, yepiskop və

Onların kapitul- ları və şuraları ilə yanaşı, səlahiyyətli cəngavərlər və

vassallar, Riqa, Tallin və Derpdən (Tartu) olan deputatlar iştirak edirdilər.

XV əsrdən silki nümayəndəli orqan kimi fəaliyyət göstərən landtaqla- rın

işində şəhər nümayəndələri çox az, kəndlilər isə, ümumiyyətlə, təmsil

olunmamışdılar. Landtaqlar müharibə və sülh məsələləri ilə yanaşı, qanun

qüvvəli qərarlar qəbul edir, ali məhkəmə instansiyası kimi mühüm işlərə

baxırdı.

Yerli idarəçilik orqanları. Yepiskop torpaqlarında idarəçilik kifayət

qədər səlahiyyətli və müstəqillikləri olan vassallar tərəfindən həyata

keçirilirdi. Yepiskop domenini (mülk) foxt idarə edirdi. Domendən gələn

gəliri yepiskop foxtu yepiskop və onun kapitulu- nun saxlanmasına

xərcləyirdi.

182

Orden vilayətlərinin torpaqları komturlar və ya foxtlar tərəfindən idarə

olunurdu. Komturlar və ya foxtlar vilayətdə fəaliyyət göstərən və 12 nəfər

cəngavərdən ibarət olan konvetlə birlikdə idarəçiliyi həyata keçirirdilər.

Ordenin torpaqlarında (vilayətlərdə) vassalların müstəqilliyi məhdud idi.

Şəhər idarəçiliyi ratmanlar və burqomistirlərdən ibarət magistral

tərəfindən icra edilirdi. Ratmanlar və burqomistirlər əvvəllər patrisilərdən

qısa müddətə seçilirdilərsə, sonralar isə magistirlər şurasında ömürlük təyin

olunurdular. Magistrat öz. səlahiyyətləri daxilində şəhərlərə verilmiş

hüquqlardan istifadə etməklə bütün işləri icra edir və şəhərlər üçün ali

məhkəmə instansiyası kimi fəaliyyət göstərirdi. Şəhərlər arasında

mübahisələri, həmçinin şəhərdə və ya şəhər dairəsində baş vemıiş cinayət

işlərini magistr tərəfindən seçilmiş və yepiskop tərəfindən təsdiq edilmiş

foxt araşdırırdı. Foxt özünə köməkçi və müavin təyin edirdi. Riqa şəhərində

foxtla birlikdə Livon ordeninin bir nəfər üzvü məhkəmə hakimiyyətini

həyita keçirirdilər.

Baltikyanı ərazilərin Rusiya imperiyası tərəfindən işğalından sonra bu

ərazilər rəsmi olaraq “Pribaltika ölkəsi” adlandırıldı. Pri- baltika ölkəsinin

inzibati ərazi quruluşu əhalinin heç bir etnik tərkibini, tarixi inkişaf

xüsusiyyətlərini nəzərə almadan bölünmüşdü. Estoniyanın qərb hissəsində

Estlandiya quberniyası yaradılmışdı. Liflandiya quberniyası mərkəzi Riqa

şəhəri olmaqla Estoniyanın bir hissəsini və Latviyanın mərkəzi hissəsini

özündə birləşdirirdi. Latviyanın cənubuna doğru. Baltik dənizi

sahillərindən, Dauqava çayı boyu ərazilərdə yerləşən Kurlandiya

quberniyasında kompakt şəkildə latışlar yaşayırdılar. Lakin Latqaliya

əraziləri isə “Pribaltika ölkəsinin” ərazisinə daxil edilməmişdi. Latqaliya

əvvəlcə Pskov quberniyasının, sonra Belarusiyanın, XIX əsrin əvvəllərində

isə Vitebsk quberniyasının tərkibində olmuşdur.

1827-ci ildə Rusiya imperiyası və Pribaltika ölkəsi arasında gömrük

sərhədlərinin ləğv edilməsi dövlət idarəçiliyi və hüququn unifıkasiya

(vahid) edilməsi üçün əlverişli şərait yaratdı. Dövlət idarəçiliyində ali hərbi

və mülki hakimiyyət general-qubernatora məxsus idi.

General-qubernatorluğun yanında quberniya idarəsi fə

183

aliyyət göstərirdi. İdarənin rus və alman dəftərxanası mövcud olmuşdu.

General-direktorun başçılığı ilə xüsusi təsərrüfat idarəsi dövlət mülkiyyətini

və dövlət gəlirini idarə edirdi.

Peterburqda Kurlandiya və Estlandiya işləri üzrə yustiskollegiya

fəaliyyət göstərirdi. Kollegiya Riqa qofqerixtasiya (Ali məhkəmə) üçün ali

instansiya (idarəçilik və təftiş) idi. 1737-ci ildə yustiskollegiya Senata,

1738-ci ildə isə kamerkontor idarəsi ilə birləşərək təsərrüfat idarəsinə

(“Ekonomika”) tabe edildi.

HÜQUQUN ƏSAS CƏHƏTLƏRİ

Hüququn mənbələri. Livoniya ərazisində hüququn mənbələrinə

adətlərlə yanaşı mərkəzi və yerli ali hakimiyyət orqanlarının verdikləri

normativ hüquqi aktlar da daxil idi. Latviya və Estoniya torpaqlarında öz

nominal hakimiyyətlərini quran Roma papası, alman imperatoru,

danimarka, İsveç və polyak-litva kralları ali hakimİ3^ə- tin daşıyıcısı kimi

hüquqyaratmada iştirak edirdilər. Beləliklə, hüququn mənbəyini iki əsas

qrupa: ali hakimiyyət və yerli ali hakimiyyət orqanlarının verdiyi

aktlara bölmək olardı. Birinci qrupa roma papasının, “Alman millətinin

müqəddəs roma imperiyası”nm, Tevton ordeni, kral və ali magistirlərin

qramotaları daxil idi. İkinci qrupa daxili quruculuqla bağlı məsələləri

tənzimləyən yepiskop, magistr, landtaqların və s. orqanların verdikləri

aktlar aid edilirdi.

Livoniya hüququ feodal-silki xarakter daşımaqla cəngavər, şəhər və

kənd hüququna bölünürdü. Adət hüquqlarının toplusu olan külliyyatlar

sonralar qanun qüvvəli aktlara çevrildilər.

Liflandiya cəngavər hüquq toplusu ilk dəfə XIII əsrin sonu XIV əsrin

əvvəllərində tərtib edilmişdi. Alman len hüququnu özündə birləşdirən

Liflandiya cəngavər hüququnun bir sıra özünəməxsus cəhətləri olmuşdur.

XIV-XV əsrlərdə Riqa arxiyepiskopunun vassalları üçün Livoniyamn Orta

təbəqə cəngavər hüququ adlanan qanunlar külliyyatı verilir. Qanunlar

külliyyatı Livoniyamn digər feodal sahibliklərində də fəaliyyət göstərməklə

XIX əsrə qədər

184

qanunvericilik və məhkəmə təcrübəsində istifadə edilirdi. Estoniyanın

Danimarka idarəçiliyində olan şimal torpaq sahibliklərində 1315-ci ildən

qüvvədə olan “Valdemar-Erixin len hüququ” adlı qanun normaları

ictimai münasibətləri tənzimləyirdi.

Cəngavər hüququnda kəndlilərlə münasibətə dair normalar təsbit

olunmuşdu. Bundan əlavə xüsusi verilmiş qanunlar külliyyatı kəndli

hüququnu tənzimləyirdi. İlk belə norma XIII əsrdə arxiyepiskop Al- bert

tərəfindən hazırhnmış “Riqa arxiyepiskopluğunun kəndli hüququ”

adlanırdı. Qanunnamədə cinayət və cəzalann siyahısı verilirdi. Sonrakı

dövrlərdə kəndli hüququ adı ilə bir neçə qanunnamə məlumdur.- Bunlardan

“Kurlarm kəndli hüququ”, “Liv və Estiərin kəndli hüququ”,

“Saare-Lyaenemaa kəndli hüququ” qeyd olunmalıdır. İlk kəndli hüququ

küllİ3^atlannda cinayət və cəza məsələlərinə üstünlük verilirdisə, sonradan

torpaq, ailə və vərəsəliklə bağlı kəndli hüququna geniş yer verilirdi. Kəndli

hüququnun əsas mənbəyi alman adət hüququ olsa da, buraya yerli adət

hüququ da daxil edilirdi.

Latviya və Estoniya şəhər hüququ Qərbi Avropa və yerli adət

hüquq...nun təsiri ilə formalaşmışdı. XIII əsrin əvvəllərində Tallinin aşağı

hissəsində yaşayan tacir və sənətkarlar Visbi şəhər hüququna

əsaslanırdılarsa, XIII əsrin ortalarında artıq Lyubek şəhər hüququ ictimai

münasibətləri tənzimləyən əsas hüquq nonnalarma çevrilir. Tallinin

zadəganlar yaşayan və Toompea adlanan yuxarı hissəsində zadəgan,

cəngavər və zem hüququ qüvvədə olmuşdur. Livoniya şəhərinin

nizamnamələri alman nümunəsi əsasında, yerli şəraitə uyğunlaşdırılaraq

hazırlanırdı. Riqa və Tallin şəhəri üçün hazırlanmış ilk nizamnamələr

Livoniyanın digər şəhərləri üçün də nümunə olmuşdur. Şəhərlərin idarə

olunmasında və hüquq münasibətlərinin nizamlanmasında istiqamətverici

rola malik olan nizamnamələrlə yanaşı digər mənbələrdə: “vətəndaş sözü”

(Riqa burgerlərinin nitqi) gildiya və sexlərin təlimatlan (“şraqi”) və s.

mövcud olmuşdur.

Mülkiyyət hüququ. Latviya və Estoniyanın işğalına qədər icma torpaq

mülkiyyəti latış və eston torpaqlarında əsas mülkiyyət forması olmuşdur.

“Orta təbəqə cəngavər hüququnda” icma mülkiyyəti öz təsirini saxlamışdır.

Belə ki, kənd və nahiyə üzvü olanların

185

hüquqları qorunurdu. Nahiyənin ümumi yığıncağının razılığı olmadan

torpaqların satılması qadağan edilirdi. Bununla torpaq ümumi icma olsa da,

kəndlilər onlara məxsus torpaq payından (nadel) bir hissə kəsərək, onu sata,

kilsə və ya barona bağışlaya, cinayət əməlinin əvəzi olaraq cərimə kimi

ödəyə bilərdi. Buna görə də icma torpaqları tədricən azalır, kənlilərin bir

hissəsi müflisləşir, digər hissəsi daha çox torpaq əldə edirdilər. Lakin icma

torpaqlarının böyük hissəsi dünyəvi və dini feodallar tərəfindən

mənimsənilirdi.

Livoniyada icma mülkiyyəti ilə yanaşı feodal torpaq sahibliyi də

mövcud olmuşdur. Almaniyada olduğu kimi, burada da feodal torpaq

institutları vassalhq prinsipinə əsaslanırdı. XV əsrdən başlayaraq hərbi

xidmət əvəzinə verilmiş torpaqlara sahib olanlar, faktiki olaraq vərəsəlik

hüququna malik olurdu.

1783-cü ildə II Yekaterina “Zadəganların imtiyaz fərmanına” müvafiq

olaraq pribaltika zadəganlarına və baronlara qeyri-məhdud miqdarda torpaq

verilməsi, kəndlilər və onların əmlakları da daxil olmaqla, geniş mülkiyyət

hüququ verirdi.

Ailə-nikah və vərəsəlik hüququ. Latviya və Estoniya ərazilərində

katolik kilsəsinin kanon hüququ əsasında nizamlanırdı. Alman ailə-nikah

hüququ roma hüququnun mənimsənilməsinə üstünlük verərək hüquqi

boşluqları aradan qaldırmağa çalışırdı. Pribaltikanı işğal etmiş digər

dövlətlər də öz ölkələrinə məxsus ailə-nikah və vərəsəlik hüququ

nomıalanm yaymağa çalışırdılar. İsveçlərə məxsus hüquq nonnaları alman

dilində Pribiltikada istifadə olunurdu. Polşa-Litva hüquq normalarının

tətbiqi də müvafiq ərazilərdə yayılmışdı. 1677- ci ildən Latqaliyada üçüncü

Litva statutu fəaliyyət göstərirdi.

Rusiya imperiyasının işğalından sonra ümumimperiya qanunlarına zidd

olaraq “kapituliyasiyalar”, “universallar” Pribaltikada qüvvədə

qalmaqda davam edirdi.

Livoniyanın cinayət hüququ Alman dövlətinin erkən orta əsrlər feodal

hüququ və “barbar pravda”ları əsasında hazırlanmışdı. Katolik kilsəsinin

təsiri ilə din və dini əqidə əleyhinə olan cinayətlər ön planda idi. Bu cinayət

növünə allahsızhq, bidətçilik, cadugərlik və s. daxil edilirdi. Hakimiyyət

əleyhinə olan cinayətlər də ağır cina

186

yətlər sırasında idi. Əmlak və şəxsiyyət əleyhinə olan cinayətlər üzrə,

Barbar pravdalarında olduğu kimi konkret cinayətlərə görə ödənilən

cərimələr müfəssəl olaraq göstərilirdi. “Liv kəndlilərinin hüquqları” adlı

qanunnamədə gözün çıxarılmasına görə 20 marka, əlin və ya ayağın

kəsilməsinə görə 20 marka, baş barmağın kəsilməsinə görə 10 marka, digər

barmaqların kəsilməsinə'görə 5 markadan 3 markaya qədər cərimə ödəmək

nəzərdə tutulurdu.

Cəza sistemində vergeld (qan pulu) üstünlük təşkil edirdi.

Zərərçəkənə pul ödəməklə istənilən cinayətdən fiziki cəza almadan yaxa

qurtarmaq olardı. Lakin nəzərdə tutulmuş cərimənin ödənil- məməsi köləlik

və ya ölümlə nəticələnə bilərdi. Əzabla öldürmək üstünlk təşkil edirdi.

Buraya; çarmıxa çəkmək, asmaq, başın kəsilməsi, yandırma və s. daxil idi.

Bədən xəsarətləri ilə bağlı cinayətlərə görə talion prinsipi üstüntük təşkil

edirdi. Zindana və ya qalaya salınmış həbsdə olanları zəncirlə divara

bağlayırdılar.

XVI-XVIII əsrlərdə cinayət hüququnda əhəmiyyətli dəyişiklik baş

verməmişdi. Yalnız vergilərlə bağlı cinayətlər və cəzalar təkmilləşdirilirdi.

Cəzalar əvvəlki kimi qorxutmaq xarakteri daşıyırdı. XIX əsrin sonlarında

ümumrusiya imperiyasının cinayət qanunları Pribaltikada tətbiq olunurdu.

Məhkəmə və proses. Livoniyanın məhkəmə sistemi xarici işğalların

təsiri ilə mürəkkəb inkişaf yolu keçmişdir. İşğalçılar ilk vaxtlar yerli

mühakimə orqanlarına öz təbəələrinin işlərini araşdırmağı və adət hüququ

əsasında qərar çıxarmağa imkan verirdilər. Lakin hakimiyyətlərini

möhkəmləndirdikdən sonra yepiskop və cəngavərlər öz mühakimə

orqanlarını yaratmağa başladılar. Yepiskop və cəngavərlər yerlərə səyyar

məhkəmə göndərirdilər. Mənşəcə alman olan Latviyalı Henrixin

salnaməsində göstərilirdi ki, onlar (səyyar hakimlər) ilahi ədalətindən çox

cibləri üçün çalışırdılar. Orta əsrlərdə inzibati aparat məhkəmə

hakimiyyətindən aynl- madığına görə, yepiskop və orden tərəfindən təyin

edilmiş foxt və komturlar eyni zamanda məhkəmə hakimiyyətini də yerinə

yetirirdilər. İşğalçı hakimiyyət orqanlarında gizlənməyə çalışan kənd icma

məhkəmələri ərazidəki mövcud mübahisələri adət hüququ əsa

187

sında özləri araşdırır və cinayətkarları cəzalandırırdılar. Feodal mülkində

fəaliyyət göstərən məhkəmələrə feodal özü başçılıq etməklə kəndlilərdən

xalq iclasçısı təyin edirdi.

Şəxsən feodalların məhkəmə işinə baxan landtaq, mantaq və za- dəgən

məhkəməsi mövcud idi. Feodallar ümumalman imperiya məhkəməsinə də

müraciət etmək hüququna malik idilər.

XV əsrin sonlarında qaçqın kəndlilərin verilməsinə dair xüsusi “kəndli

hakimlər” (qakenrixterlər) məhkəməsi yaradılır. Qakenrix- terlər

kəndlilərin təhkimləşdirilmələrində böyük rol oynadılar.

Məhkəmə prosesi ümumi tarixi qanunauyğunluqlarla inkişaf edirdi.

Əvvəlcə çəkişmə xarakteri daşıyan məhkəmələrdə ordali- yadan istifadə

edilirdi. Sonralar inkvizisiya və işkəncə üstünlük təşkil etməyə başlayır.

Məhkəmə prosesində sosial və milli qeyri- bərabərlik də özünü göstərirdi.

Rusiya imperiyasına qatıldıqdan sonra 1864-cü ildə keçirilmiş

məhkəmə islahatı 25 ildən sonra, 1889-cu ildə Pribaltikada tətbiq edilir.

Mülkədar və polis hakimiyyəti votçinalarda (mızlarda) hələ qalmaqda

davam edirdi.

188

IMKİİİMİMİ ŞƏRQ SLAVYANLARININ

DÖVLƏT VƏ HÜQUQ TARİXİ

UKRAYNANIN DÖVLƏT VƏ HÜQUQ TARİXİ

UMUMİ TARİXİ İCMAL

Ukrayna ərazisi paleolit dövründən başlayaraq məskunlaşmışdı. E.ə. IV

minillikdə burada yüksək səviyyədə inkişaf etmiş Tripoli mədəniyyəti

yaranmışdı. E.ə. I minilliyin sonunda Ukraynanın meşə-çöl zonasında

oturaq əkinçi və maldar tayfaları yaşamışdılar. Onlar slavyanların qədim

əcdadları hesab olunurdular. IV əsrdə qotlara qarşı mübarizədə şərqi

slavyanların - antlarm ittifaqı yarandı. VIII-XI əsrlərdə mərkəzi Kiyev olan

Slavyan knyazlığı ətrafında Kiyev Rus dövləti təşəkkül tapır. Novqorod,

Polotsk, Çerniqov, Pereyaslav, Smolensk, Rostov, Qərbi Buq çayı

ətrafındakı torpaqlar Kiyev knyazlığının hakimiyyətində idi.

XII əsrdə Kiyev Rus dövləti müstəqil knyazhqlara parçalandı. Həmin

dövrdə coğrafi anlayış kimi “Ukrayna” termini (kray-sər- həd,

“okrayna”kənar) işlədilirdi. 1237-1240-cı illərdə Kiyev Qızıl Orda

tərəfindən işğal edildi və onun vassalhğinı qəbul etdi. XIV-

XV əsrlərdə Ukrayna xalqı Litva feodallarına, türk-tatarlarına qarşı

mübarizə aparır. Litva knyazlığı Kiyev, Pereyaslav, Vohnsk və Çerniqov

Seversk torpaqlannı. Polşa Qaliç knyazlığının bir hissəsini, Macanstan

Qaliç knyazlığının Zakarpat hissəsini işğal edir. XV-

XVI əsrlərdə Ukraynada kazaklar (türk, qaçaq adamlar) adlanan xüsusi

qaçqın əhali qrupu yarandı. 1569-cu ildə Lüblin uniyasına görə Ukrayna

torpaqlarından Vohn, Bratslav, Kiyev və Pereyaslav Polşanın idarəçiliyinə

verilir. Ukrayna mədəniyyəti, dili təqiblərə məruz qalır, xüsusilə kəndlilər

ağır istismar olunurdular. Lüblin uniyasın- dan sonra ukraynanm

katolikləşdirilməsi prosesi güclənir. Xüsusilə yezuit ordeni (cəmiyyəti)

üzvləri bu işdə fəallıq göstərirdilər.

189

Tezliklə Lvov şəhərində Ukrayna mədəniyyətinin qorunması uğ- runda

mübarizə aparan “Bratstvo” təşkilatı yaranır. Bratstvonun təşkil etdiyi

məktəblərdə ukrayna mədəniyyəti və dili təbliğ edilirdi.

XVI əsrdə kazakların Zaporojyedə xüsusi təşkilatı yarandı. Za- porojye

sec (istehkam) ukrayna xalqının feodal təhkimçilik quruluşuna və xarici

təcavüzə qarşı mübarizəsində böyük rol oynamışdı. Hərbi demokratik

quruluşa malik Zaporojye seci ukrayna xalqını polyak panlarından və

türk-tatar ordalarından qorumağa çalışırdı. 1648-ci ildə Boqdan

Xmelnitskinin rəhbərliyi ilə ukrayna xalqı Polşaya qarşı mübarizəyə qalxdı.

1654-cü ilin yanvarında toplanmış Pereyaslav radası (şurası) Ukraynanı

Rusiya ilə birləşdinnəsi barədə qərar qəbul etdi. Həmin il başlayan

Rusiya-Polşa müharibəsi 1667-ci ildə Andrusovo barışığı ilə nəticələndi.

Müqavilənin şərtlərinə görə Sol sahil (Dnepr çaymdm) Ukraynası və Kiyev

Rusiyanın tərkibində qaldı, Sağ sahil Ukraynası isə Polşaya verildi.

1654-cü il Pereyaslav Radası Pereyaslavl maddələri adlanan və

Ukrayna-Rusiya arasındakı münasibətləri tənzimləyən hüquqi normalar

qəbul etdi: 1) restrə daxil edilmiş kazakların ümumi sayı 60000 müəyyən

edilirdi; 2) kazak getmanı döyüşçülər tərəfindən seçilirdi; 3) Ulcrayna

əhalisinin əvvəllər istifadə hüquqlarının Moskva hökuməti tərəfindən

qomnacağı barədə təminat verilirdi; 4) getman və zaparojye ordusu Polşa və

İsveç səfirləri istisna edilməklə, digər xarici səfirləri qəbul etmək hüququna

malikdirlər; 5) Ukraynanın dövlət hakimi)^əti orqanlarına nümayəndələr

yerli əhalidən seçilməli, lakin Moskva hökumətinin xəzinə vergilərinin

yığılmasına nəzarət etmək üçün öz nümayəndələrini göndərmək hüququ

təsbit edilirdi. Beləliklə, Pereyaslav radası feodalizm dövrü üçün xarakterik

olan süzeren-vassalhq münasibətlərinə əsaslanan Rusiya Ukrayna

əlaqələrini rəsmiləşdirirdi.

Şimal müharibəsinin gedişində, 1708-ci ildə İsveç qoşunları Ukraynaya

soxulur. Getman Mazepa başda olmaqla Ukrayna starşinası İsveçlərin

tərəfinə keçir. Moskvanın təkidi ilə Mazepamn yerinə polkovnik

Skoropadski getman seçilir. Getmanm hüquqlarını məhdudlaşdırmaq

məqsədi ilə Moskva Ukraynanın mərkəzi şəhərini Qluxova köçürür.

190

Çar Rusiyası Sloboda Ukraynasında (Xarkovşina) kazak idarəçiliyini

ləğv edərək, onun əvəzinə Sloboda quberniyasını təşkil edir. 1775-ci ildə

isə muxtariyyat qunıluşunu tamamilə ləğv edərək, Malorusiya kollegiyası

yaradır. Ali məhkəmə, mərkəzi ordu və alay idarəçiliyinin fəaliyyəti

tamamilə dayandırılır.

1795-ci ildə Polşanın üçüncü bölüşdürülməsindən sonra Sağ sahil

Ukraynası və Volnı Rusiyaya birləşdirilir. XVIII əsrdə Ukraynada

qaydamaklar (türkcə haydamak - hücum etmək) hərəkatı başladı.

1734-1750-ci illərin qaydamak üsyanı daha güclü idi.

XVIII əsrin sonu XIX əsrin əvvəllərində Ukraynada təhkimçi- lik

sisteminin dağılması və kapitalist münasibətlərinin inkişafı dövrü başlayır.

XIX əsrin 20-30-cu illərindən başlayaraq Ukraynada inqilabi hərəkat

genişlənir. Dekabristlərin cənub cəmiyyəti Kiyev şəhərlərində yaradılır.

XIX əsrin 70-80-ci illərində Ukraynada xalqçılar hərəkatı aparıcı rol

oynayırdı. Xalqçılar Kiyevdə “Cənubi rus fəhlə ittifaqı” (1880-1881-ci

illərdə) yaratmışdılar.

Ukraynada Təhkimçilik hüququ ləğv edildikdən sonra kapitalist

münasibətləri daha sürətlə inkişaf edir, burjuaziya formalaşırdı.

İCTİMAİ QURULUŞ (XVI-XVHI əsrlər)

Ukraynanın ictimai qunıluşu, əhalinin hüquqi statusu Litva-Polşa

qanunvericiliyi ilə tənzimlənirdi. Ukraynada cəmiyyət əsasən iki silkdən

hakim feodal və kəndli sinfindən ibarət idi. Lakin hər iki sinfin tərkibində

hüquqi vəziyyətlərinə görə bir-birindən fərqlənən çoxsaylı zümrələr,

qruplar, təbəqələr mövcud olmuşdur.

Hakim feodal silkinin milli tərkibi müxtəlif olmaqla Litva, Polyak və

Ukrayna feodallarından ibarət idi. Livoniya müharibəsi dövründə (1563-cü

ildə) Ukrayna feodallarını öz tərəfmə-çəkməyə çalışan Polşa kralı II

Sigizmund Avqust onların hüquqlarını polyak panlarına bərabər tutur.

Feodal silkinin tərkibi iri maqnatlar və kiçik şlyaxtadan ibarət olmaqla

iki əsas qrupda cəmləşirdi. Şlyaxtaya iri torpaq sahibləri olan

191

maqnatlar və panlar başçılıq edirdi. Kiçik və orta torpaq sahibləri

şlyaxtanın aşağı qaıpuna daxil idi. Kilsə və monastırlara məxsus iri torpaq

sahibliyi mövcud olmuşdur. XVI əsrin ortalarında Ukraynada 100-dən çox

iri maqnat ailələri, minlərlə isə şlyaxta sahibləri var idi. Ukrayna ali

hakimiyyətinin nümayəndələri və kazak starşinalan böyük votçinilara malik

olmuşdular. Hər bir getman və kazak ali starşinasının üzvləri Moskva

çanndan mülkləri üçün qramota alır və qra- motalarda onların kəndlilər

üzərində imtiyazlarının və səlahiyyətlərinin qeyri-məhdud olmasını təsdiq

etdirməyə çalışırdılar. Kazak starşinasının aşağı ranqlı təbəqəsi isə öz

növbəsində Ukrayna getma- nı və ali kazak starşina rəhbərliyi tərəfindən

torpaqlar üçün imtiyaz fənnanı verilməsinə cəhd göstərir, buna nail olduqda

isə çar haki- mij^əti orqanlarında onun təsdiq edilməsinə çalışırdılar.

Ukraynada kazak starşinasına məxsus torpaq mülkiyyətinin əsas

mənbəyi “skuplya” (“alınmış”) olmuşdur. Kəndlilərə məxsus torpaqlardan

ibarət olan “skuplya” çox vaxt məcburi xarakter daşıyırdı. İri toq:>aq

sahibliyinin yaranmasına, Sloboda Ukraynasında mövcud sahibsiz boş

torpaqların (“pustuyuşix”) olması da təkan verirdi. XVIll əsrdə kazak

starşinasına məxsus iri mülklərdə kütləvi şəkildə torpaqsız kəndlilər

yaşayırdılar. Əsasən hərbi peşə sahibləri olan kazaklar tədricən iri torpaq

sahiblərinə çevrilirdilər. Moskva zadəganları hərbi xidmət əvəzinə çardan

torpaq mülkləri aldıqları kimi, kazaklar da qulluğa görə torpaqlar alaraq

onun vərəsəliyə verilməsinə çalışırdılar. Lakin ukrayna kazakları özlərini

Moskva zadəganlarına (dvoryan) bərabər tutsalar da, onlan şlyaxta (polyak

termini ilə zadəgan) adlandırırdılar.

Ukrayna əhalisinin əksəriyyətini təşkil edən kəndlilər XVI əsrdən

başlayaraq kütləvi olaraq torpağa təhkim edilirdilər. Asılı kəndlilərin iki

kateqoriyası dövlətdən və sahibkardan asılı olanlara bölünürdülər. Maqnat

və şlyaxta təhkimçilik zülmü, eyni zamanda milli zülm tətbiq etməklə

dözülməz şərait yaratmışdılar. 1435- ci ildə verilmiş privileyə görə

kəndlilərin bir feodal təsərrüfatından digərinə köçməsi ildə iki həftə ilə

məhdudlaşırdı. Polşa panları və şlyaxta kəndlilərin əmlakı və həyatı

üzərində qeyri-məhdud hü-

192

quqlara malik idilər. Polyak feodalları məhsuldar torpaqları kəndlilərdən

alır, biyarı gücləndirir, töycünü artırırdılar. 1588-ci il Litva statutu

təhkimçilik hüququnu rəsmiləşdirərək kəndlilərin bir təsərrüfatdan digərinə

keçməsini qadağan edir. Qaçmış kədlilərin isə 20 il ərzində axtarıb tapılması

qaydasını müəyyən edirdi.

1557-ci il Volok nizamnaməsi mülkədar və kral torpaqlarının yenidən

qumimasım nəzərdə tuturdu. Kəndliləri tamamilə müflis edən nizamnamə

yeni torpaqsız kəndlilər zümrəsi yaradırdı. Bunlara podso- sedlər,

kamorniklər, oqorodniklər, xalupniklər (daxma) aid edilirdi.

Hüquqsuz kəndlilər feodalların tam sərəncamında olmaqla polyak

xəzinəsinə və yerli feodallara çoxsaylı vergi və mükəlləfiyyətlər ödəyirdilər.

Kəndlilərdən alman əsas dövlət vergisi “lano” idi. 1620-ci ildə lano hər

evdən alınan “podımnı” vergisi ilə əvəz edilir. Bu vergi hətta torpaqsız və

evsiz kəndlilərdən alınırdı.

Ukraynanın ictimai quruluşunda şəhər əhalisinin - meşşanların xüsusi

mövqeyi olmuşdur. Məhz şəhər əhalisi ukrayna xalqının milli

mədəni)^ətinin, dilinin qorunmasında fəallıq göstərirdi. Xüsusilə Lvov

şəhəri Qərbi Ukraynada maariflənmənin təşkilinə çalışırdı. Feodal

mükəlləfiyyətləri, vergilər meşşanlara da təyin edilirdi. Meşşanlar şəhər

torpağından istifadəyə görə lano ödəyir, tacirlər və sənətkarlar xəzinəyə

vergi verirdilər, şəhər sahiblərinin, kral inzibati orqanlarının təyin etdiyi

mükəlləfiyyətləri icra edirdilər. Meşşan silkinin yuxarı təbəqəsi olan iri

tacirlər və sex ustaları dövlətdən özləri üçün güzəştlər verilməsinə çalışır və

buna nail olurdular.

Ukraynanın şəhər əhalisi şəhərdən kənarda torpaq almaq, kilsə

yepiskopu və ruhani vəzifələri tutmaqdan məhrum edilirdilər. Maqnat və

şlyaxta vergi və mükəlləfiyyətlərdən azad olmaqla bərabər öz

imtiyazlarından istifadə edərək meşşanların hüquqlarını pozurdular.

Ukrayna mənşəli meşşanların şəhər idarəçiliyində vəzifə tutması

qeyri-mümkün idi.

Ukraynanın ictimai quruluşunda kazakların xüsusi mövqeyi

olmuşdur. XV əsrdən başlayaraq feodal istismarına qarşı özünəməxsus

etiraz forması olaraq, sinfi zülumdən, milli və dini təqibdən qaçan ukrayna

kəndliləri əsasən Dneprin hər iki sahilinin mənimsə

193

nilməmiş ərazilərində məskunlaşırdılar. Tezliklə kazak cəmiyyətinin

mərkəzi olan Zaporojye Seç yaranır. Kazakların Krıma və Qara dəniz

sahillərindəki Türkiyə ərazilərinə basqınları, yerli maqnatlar üçün də böyük

təhlükə törətməsi, artıq yeni güc mərkəzinin yaranmasından xəbər verirdi.

Kazaklar Litva, sonra isə Polyak inzibati orqanlarına, həmçinin təhkimçilik

hüququna tabe olmaqdan imtina edərək sərbəst əkinçilik və sənətlə məşğul

olurdular.

1569-cu il uniyası kazak təhlükəsini görərək, onlara məxsus mülkiyyət

sahibliyini və hərbi təşkilatı tanımadıqlarını bildirərək kazakların

mənimsədikləri torpaqları iri maqnatlara paylamaq və onları təhkimli

kəndlilərə çevinnək siyasəti aparırdı.

Zaporojye Seçdə hərbi inzibati vəzifələri adətən varlı kazaklar

tuturdular. Təhkimçilik hüququ və kəndlilərin təhkim edilməsi praktikası

Zaporojye Seçdə mövcud olmamışdır. Torpaqdan istifadə, sənətlə məşğul

olmaq, ov etmək və s. hər bir seç üzvünün hüququ sayılırdı. Kazak

ordusunda getman və digər hərbi rəhbər vəzifələrə seçkilərdə hamı bərabər

iştirak edə bilərdi.

Zaporojye Seçi ləğv etməyə çalışan Polşa krallığı kazakları xidmətə

qəbul edərək onları xüsusi reylstrə daxil edirdi. Krım xanlığından qorunmaq

üçün kazakları sərhədə yaxın ərazilərdə keşikçi xidmətinə göndərirdilər.

Lakin sonralar Polşa krallığı kazak üsyanlarından qorxaraq reylstr

kazaklarının sayını azaltmağa çalışırdı.

DÖVLƏT QURULUŞU (XVI-XVIII əsrlər)

Ukraynanın idarəçiliyi Litva knyazhğı tərəfindən göndərilən mərkəzi

və yerli orqanlar tərəfindən həyata keçirilirdi. Reç Pospo- lita uniyasından

sonra inzibati ərazi quruluşu daxilində hakimiyyət strukturları fəaliyyət

göstərirdi.

Müstəqil qurum kimi yaranan Zaporojye Seç mərkəzi Toma- kovka

adasında olan yeni inzibati-hərbi idarəçiliyini təşkil etməyə başlayır.

1590-cı ildə seçin mərkəzi Bazavluka olur. Zaporojye seç Roma

senturiyasına oxşar hərbi quruluş yaratmışdı. Kazakların

194

yaratdığı cəmiyyət (tavarişestvo, qromad) kııreni adlanan hərbi

vahidlərdən ibarət idi. Kurenin üzvləri əsasən həmyerlilərdən (bir yerdən

köçən kəndlilərdən) təşkil edilmişdi.

Zaporojyedə ali orqan Voyska Radası (ordu şurası) bütün ka- zakların

iştirak etdiyi yığıncaq idi. Voyska radası ali icra orqanın başçısı olan koşevo

atamanını seçirdi. Rada voyska starşinasını, hakimi və hərbi işlər üzrə

köməkçi yasavulu da seçirdi. Müharibələr dövründə voyska radası xüsusilə

məsuliyyətli idi. Belə ki, müharibə və sülh məsələləri, hərbi yürüşlərin

təşkili, hərbi mükəlləfiyyətlər, qonşularla münasibətlər və s. voyska

radasında qəbul edilirdi. Sonralar Moskva hökumətinin təsiri ilə voyska

radasının və kazak starşinasının başçılarının mövqelərinin möhkəmlənməsi

voyska radasının ümumi yığıncağının hüquqlarının məhdudlaşdırılması ilə

nəticələndi.

Voyska radasının səlahiyyətlərinə daxil olan bir çox cari məsələlər artıq

starşina radasında həll olunurdu. Beləliklə, starşina radası daha müntəzəm

(adətən milad bayramı və pasxa günlərində) toplanaraq getmanın iştirakı ilə

mühüm məsələlərə baxırdı. Digər tərəfdən starşina radası Ukrayna feodal

cəmiyyətinin yuxarı təbəqələrinin maraqlarını ifadə edirdi.

İdarəçilik funksiyasını yerinə yetirən getmanın qərargahında, in-

zibati-hərbi və məhkəmə funksiyası kazak koşuna və onun ataman koş və

starşina koş üzvlərinə məxsus idi. Ataman koş hərbi, inzibati və məhkəmə

hakimiyyətini, həmçinin xarici siyasət məsələlərini özündə birləşdirirdi.

Ataman öz fəaliyyətində koş starşina, polkovnik və kurien (kuriya)

atamanlarına arxalanırdı.

Yerli idarəçilik. Ukraynanın yerli idarəçiliyi hərbi təşkilat quruluşu

formasında olmuşdur. Kazak qoşunu təşkil olunduğu vaxtdan polklara

(alaylara) bölünürdü. XVIII əsrdən hərbi bölgü kazak torpaq sahibliyinin

müəyyən olunmasında əsas götürülmüşdü. Kazak polkları artıq müəyyən

olunmuş sərhədlər daxilində fəaliyyət göstərirdilər. Burada kazak starşinası

məhkəmə və inzibati-idarəçilik funksiyasını yerinə yetirirdi. Andursov

barışığından (1667-ci il) sonra polyak yerli idarəçiliyi ləğv edilir. Hərbi

quruluşa malik olan polk

195

hakimiyyət orqanları nəinki kazaklan, kəndliləri, hətta meşşanları da özünə

tabe edir. Ulcrayna şəhərləri Maqdeberq, şəhər hüququ əsasında özünüidarə

orqanları təşkil etmək hüququnda olsa da, əslində, kiçik şəhərləri polkovnik

və polk starşinaları özlərinə tabe etmişdilər.

Polkların sayının və ərazilərinin dəyişməsi bütövlükdə kazak

voyskasının ərazisinin dəyişilməsindən asılı idi. Andrusovo barışığından

sonra Sol sahil Ukraynasında on polk: Starodubski, Çemiqovski, Kiyevski,

Nejinski, Priluksk, Pereyaslavsk, Lubenski, Qadyask, Mir- qorodsk və

Poltava yerli inzibati ərazi vahidi kimi yenidən qumlmuş- du. Sloboda

Ulcraynasına yaxın Getmanşina adlanan ərazilərdə isə Axtır, Xarkov,

Uzyum, Sumsk və Ostroqojsk polklan yaradılmışdı.

Polklar 1000 nəfərdən 3000 nəfərə qədər əhalini əhatə edirdi. Polklara

polkovniklər başçılıq edirdi. Yerli idarəçilik ilə bağlı məsələləri polkovnik

özü təkbaşına həll edirdi.

Pereyaslav maddələri (1654-cü il) Ukraynanın gələcək idarəçiliyi üçün

hüquqi baza yaratmışdı. 1663-cü ilə qədər Ukraynanın idarə olunması posol

prikazı tərkibində olan Malorosiysk işləri üzrə dəftərxanaya həvalə

edilmişdi. Ukraynanın xarici siyasət məsələləri posol, hərbi qüvvələrlə bağlı

məsələlər isə Rozryad prikazmm sərəncamında idi. 1663-cü ildə Ukrayna

işlərinə baxan Malorosiysk dəftərxanası ayrıca prikaza çevirilir.

Malorosiysk prikazı I Pyotnın əmri ilə kollegiyaya çevrilir. Malorosiysk

prikazı ləğv edildikdən sonra 1727-ci ildə Ukraynanın idarə olunmasında

rəhbərlik xarici işlər kollegiyasına, 1750-ci ildə isə Senata həvalə edilir.

1769-cu ildən Ukraynanın inzibati-siyasi mərkəzi Baturin şəhərinə

köçürülür. Getman Mezepanm xəyanətindən sonra (1708-ci il) çar hökuməti

Ukraynanın daxili işlərinə daha çox qarışırdı. Bu məqsədlə Malorosiysk

prikazı Ukraynadakı baş uryadın yanına öz xüsusi nümayəndəsi olan dyakı

göndərir. 1710-cu ildən isə rus qoşunları nəinki “Pereyeslav maddələri”ndə

nəzərdə tutulan şəhərlərdə, hətta bütün Ukrayna ərazilərində yerləşdirilirdi.

XVII əsrin ortalarında inzibati-siyasi mərkəz rus sərhədlərinə yaxın olan

Qluxov şəhərinə köçürülür. 1764-cü ildə getman hakimiyyəti tamamilə ləğv

edilir. Onun əvəzinə Malorosiysk kollegiyasının tərkibində prezi

196

dent, dörd general və qərargahzabiti və ali starşinadan dörd nəfər olmaqla

yeni inzibati-siyasi orqan təşkil olunur. Yerli idarəçilikdə də dəyişiklik

aparılır və 1765-ci ildə Sloboda Ukraynasında Polk hər- bi-inzibati qumluş

ləğv edilir. Kazak polkları çar ordusunun daimi qoşununa çevrilir. 1781-ci

ildə Sol sahil Ukraynasında yerli polk inzibati ərazi idarəçiliyi ləğv edilir və

quberniya (Kiyev, Çerniqov, Yekaterinoslavsk) inzibati ərazi vahidləri

yaradılır. Ukraynanın muxtariyyatini ləğv edən çar Rusiyası yerli feodallara

arxalanırdı. Siyasi muxtariyyatın ləğv edilməsi ilə yanaşı Ukrayna

feodallarının hüquqlarının rus zadəganları ilə bərabərləşdirilməsi üçün

normativ aktlar verilir. Ukrayna şlyaxtası və kazak starşinasının hüquqları

Rusiya zadəganlarının hüquqlarına bərabərləşdirilir. Rusiya imperiyasının

təhkimçilik hüququ bütün Ukrayna kəndlilərinə şamil edilir.

HÜQUQUN İNKİŞAFI

Ukrayna ərazisində hüququn mənbəyinə yerli adətlər, litva, polyak və

maqdeburq şəhər hüququ daxil idi. “Ruskaya pravdanın” normaları knyaz

Vladimir və Yaroslavm kilsə nizamnamələri də qismən öz əhəmiyyətini

saxlayırdı.

Zaporojye Seç Ukraynada müstəqil dövlət qurumu kimi adət hüququ

normalarına geniş yer verirdi. Adət hüququ normaları. Polşa siyasi və

məhkəmə hakimiyyəti orqanlarından imtina edildikdən sonra, müəyyən

müddətdə yaranmış hüquqi boşluqları aradan qaldırırdı. Hərbi-inzibati

aparatın və digər seçkili orqanlann, həmçinin mülki və cinayət-hüquqi

münasibətlərin tənzimlənməsində adət hüququ normaları müstəsna

əhəmİ5^ət kəsb edirdi. Litva statutları və maqdeburq hüququ Ukraynanın

şəhər və kopnı (kənd) məhkəmələrinə mənbə olaraq daxil idi.

Feodal-təhkimçilik normalarını özündə birləşdirən şlyaxta hüququ

Litva statutlarına əsaslanırdı. Birinci (1529-cu il) və sonrakı Litva statutlar

geniş tətbiq edilirdi. Şlyaxta məhkəmələri Polşa krallarının universallarını

(hüquq normalarını), polyak seyminin

197

qərarlarını, “volok nizamnamələrini” və yerli seymiərin qərarlarını hüquqi

münasibətlərin tənzimlənməsində istifadə edirdilər.

Ukrayna milli azadlıq hərəkatı dövründən başlayaraq litva-polyak

qanunvericiliyi faktiki olaraq fəaliyyətini dayandırır. Sol sahil, Sağ sahil və

Zaporojye Seç adət hüququ normalarının birləşməsi ümumi adət hüququnun

yaranması ilə nəticələnir. Ukrayna hüququnun mənbələrinə getmanın

verdiyi akt-universalIar, “üstlər” və “instruksi- yalar” (“təlimatlar”),

həmçinin getman voyska konslerinin (dəftərxana) universalları daxil idi.

Ukraynanın Rusiyaya birləşdirilməsinin ilk dövrlərində hüququn mənbəyi

kimi istifadə edilən qanunvericilik aktlarının rolu nəinki azalmış, əksinə

bÖ5dik əhəmiyyət kəsb etmişdir. Hüquq mənbələrinin

məcəllələşdirilməsinə isə cəhdlər göstərilirdi. Məsələn, maqdeburq

hüququnun Ukrayna dilində yenidən işlənmiş “Qayda”ların qısa

göstəriciləri adlı qanunvericilik aktı nəşr edilmişdir. Lakin XVII əsrin

sonlannda Rusiya imperiyası qanunlarının bütün Ukraynada tam istifadə

edilməsi müddətinə qədər olan dövrdə hüququn əsas mənbəyi yenidən

alman, polyak və bir neçə dəfə Ukrayna dilində nəşr edilən Litva statutları

olmuşdur. Ukraynanın hakim dairələri təhkimçilik hüququnu özündə

birləşdirən Litva statutuna Ukrayna ümumi adət hüququna nisbətən

üstünlük verirdilər. Kəndlilərin istismanm asanlaşdıran və təhkimçilik

hüququnu möhkəmləndirən Litva statutu və onun mənbə kimi istifadə etdiyi

Sakson zersah feodalların mənafeyinə tam cavab verirdi. Ukrayna

hüquqşünaslarından ibarət olan komissiya 1728-ci ildən 1743-cü ilə qədər

Litva və Sakson zersah əsasında 30 bölmə, 531 artikul və 1716 bənddən

ibarət olan “Malorosiya xalqının mühakimə edilməsi hüququ” adlı qanunlar

külliyyatını hazırlayırlar. Qanun külliyyatı hökumət tərəfindən təsdiq

edilməsə də onun hüquqi prinsiplərindən ümumilikdə istifadə edilirdi.

Çünki XVIII əsdə çar hökuməti Ukrayna feodallarının hüquqlanm polyak

şlyaxtasma bərabər tutan Litva statusundan istifadə edilməsini tövsiyə

edirdi.

Ukraynanın birləşdirilməsindən sonra rus feodal hüququ geniş

yayılmağa başladı. Belə ki, XVIII əsrin ikinci yarısında qaçmış kəndlilərin

axtarıb tapılması üçün Rusiya imperiyasının 1649-cu il

198

Məclis qanunnaməsi normaları tətbiq edilirdi. Rus qanunvericiliyində

dövlətə xəyanət, çar hakimiyyəti orqanlarına qarşı çıxışlar kimi cinayət

işlərindən də istifadə edilirdi.

1750-ci ildən başlayaraq 1758-ci ilədək tam işlənilərək başa çatdırılmış

məhkəmə və məhkəmə prosesi ilə bağlı hüquq normaları qeyd olunmalıdır.

Silki xarakter daşımasına baxmayaraq mülki hüquq normalarında özündə

birləşdirən külliyyatı hüquq normalarının sistemləşdirilmiş bazasını

yaradırdı. Ali starşina F.Çuykeviçin 9 hissədən ibarət “Malorosiyahlarm

məhkəmə və cəza hüququ” adlı hüquq məcəlləsini hazırlayır.

1767-ci ildə ali məhkəmə katibinin köməkçisi A.A.Bezbarodko çar

məcəlləlöşdirmə komissiyasında Malorosiysk kollegiyasının deputatları

üçün “Malorosiysk hüququnun ekstraktı” adlı hüquq normalarından

ibarət sənədi hazırlayır. Sənəd Ukraynadakı dövlət idarəçilik orqanlarının

hüquqi statusunu, həmçinin maddi və pros- sesual hüquq (16 bölmədə)

normalarını müəyyən edir.

1786-cı ildə A.A.Bezborodkonun “Malorosiysk hüququnun

ekstraktı” əsasında yeni “Fərman, təlimat və təsisatların ekstraktı” adlı

sistemləşdirilmiş hüquq normalan hazırlanır. Yeni ekstrakt Ukrayna

quberniyalarının təsis edilməsi haqqında 1775-ci il fənuamn- dan irəli gələn

vəzifələrin hüquqi tənzimlənməsinə həsr edilmişdi.

Ayrı-ayrı hüquq mənbələrində mülki hüquq normaları torpaq üzərində

feodal mülkİ3^ət formalarını vərəsəlik hüququnda təsbit edirdi. Litva

hüququna görə otçin və dedin, universallara görə isə irsi sahiblik vərəsəlik

torpaq mülkiyyətinə aid edilirdi. Xidmət əvəzinə verilən (ranq) torpaq

mülkiyyəti universallarda hüququn inkişafını təsbit edirdi. Universallar

torpaq mülkiyyətinin satın ahnma- sını da tənzimləyirdi. XVIII əsrin ikinci

yarısında getman K.Razu- movski verdiyi universallarda kazak

starşinalarına və rus məmurlarına payladığı torpaq mülklərini “əbədi və

nəsilliklə” istifadə edilən mülkiyyət kimi təsbit edirdi. Zaporojye seçin koş

starşinası adət hüququna qışlaqlar üzərində mülkiyyət hüququnün təsbit

olunmasım daxil etməyə nail olmuşdu. Feodalların torpaqlar üzərində

sahiblik hüququ (irsi, satın alınma, xidmət əvəzi) silki xarakter daşımaqla

199

çox ciddi qorunurdu. Şəhərlərdə feodalların və meşşanların yuxarı

təbəqəsinin daşınmaz əmlakı qanunla ciddi müdafiə olunurdu. Lit-

va-polyak qanunvericiliyi təhkimli kəndlilər üzərində feodalların

qeyri-məhdud hüquqlarını təsbit edirdi. Feodallardan ash kəndlilərin və

digər əhali kateqoriyalarının mülki}^ət hüququ konkret obyektlər üzrə

tamamilə məhdudulaşdırıhr (torpaq, daşınmaz əmlak və s.) və ya hüquqların

məhdud dairəsi müəyyən edilirdi. XVIII əsrin ikinci yarısında getman

aktlarına görə bir feodal mülkündən digərinə keçdikdə kəndli əvvəlki

daşınmaz mülkiyyətini əvəzsiz olaraq keçmiş ağasına vemıəli idi. Şəhərlərə

aid torpaqlarda yaşayan meşşanlar onlara məxsus mirasın üçdə bir hissəsini

vəsiyyət edə bilərdi. Qalan əmlakın üçdə iki hissəsi isə hərbi xidmət və

digər mükəlləfiyyətləri yerinə yetirmək üçün övladlara saxlanılırdı.

Ukrayna adət hüququ və digər hüquq normaları müqavilə öhdəlikləri

və əmlaka zərərvurma, həmçinin ailə-nikah və vərəsəlik hüququ ilə bağlı

münasibətləri nizamlayırdı.

XVI əsrdə mövcud qanunvericilikdə cinayət əməli qanunla müəyyən

edilmiş qaydaların pozulması kimi təsbit olunurdu. Adət hüququ

normalarının üstünlük təşkil etdiyi Zaporojye Seçdə cinayət əməli şəxsə və

ya onun əmlakına fiziki, maddi və mənəvi, həmçinin bütün kazak

cəmiyyətinə qarşı vunılmuş ziyan kimi təsnif edilirdi. Cəzanın məqsədi

qorxutmaq (xüsusilə polyak-litva qanunvericiliyinə görə) və dəymiş ziyanın

əvəzinin ödənilməsi (xüsusilə ukrayna adət hüququna görə) idi.

Ukrayna ərazisində hüquqi qüvvəyə malik olmuş rəsmi

qanunvericiliklərdə cinayətlərin aşağıdakı növləri təsnifləşdirilmişdi: din

əleyhinə, dövlət əleyhinə, vəzifə, səlahiyyətlər əleyhinə, şəxsiyyətin həyatı

və fiziki sağlamlığı əleyhinə, əmlak əleyhinə və mənəviyyat əleyhinə.

XVII-XVIII əsrlərdə tarixi şəraitə müvafiq olaraq cinayətlərin göstərilən

təsnifatı dəyişmişdi. Cəzaların müxtəlif növləri; ölüm cəzası, həbsxana

cəzası, bədən cəzası, cərimə, sürgün, rütbədən məhrum və s. nəzərdə

tutulurdu. Ukraynada cəzaların xarakterik cəhəti onların aşkar icra

olunmasında idi.

200

BELARUSİYA ƏRAZİSİNDƏ

DÖVLƏT VƏ HÜQUQ

(XVI-XIX əsrlər)

ÜMUMİ TARİXİ İCMAL

Bizim eranın ilk əsrlərində Belarusiya ərazisində şərq slavyanlarından

olan kriviçlər, radimiçlər və dreqoviçlər yaşayırdılar. Əkinçilik və

maldarlıqla məşğul olan şərqi slavyan tayfalannda tədricən ibtidai-icma

qumluşu dağılır və sinifli cəmiyyət yaranırdı. Feodal münasibətlərinin

üstünlük təşkil etdiyi slavyan tayfaları arasında feodal torpaq sahibliyi

inkişaf edirdi. Qədim Kiyev rus dövlətinin tərkibinə daxil olan slavyan

tayfaları Qızıl Ordanın işğalından sonra parçalanaraq Polotsk, Minsk,

Turov, Pinsk və Smolensk müstəqil knyazlıqlara çevrildilər. XIV əsrdə

Belarusiya torpaqları böyük Litva knyazlığının tərkibinə qatıldı. Məhz bu

dövrdə Rusiyanın qərbində “Belaya Rus” adlanan ərazilərdə belarus xalqı

formalaşırdı.

Litva işğalları dövründə feodal münasibətləri icma torpaq sahibliyinin

yerli feodallar və işğalçılar tərəfindən zəbt olunması ilə xarakterizə edilirdi.

Natural vergilər və biyar kəndlilərin istismar olunması, onların feodaldan

şəxsi asılılığını artırırdı. Alman cəngavər ordenləri də Belarus tayfaları üçün

daim təhlükə törədirdi. Alman ordenlərinin və polyak panlarının təsiri ilə

belarus feodallarının böyük hissəsi katolik təriqətini qəbul edirdi. Lüblin

uniyasm- dan sonra (1569-cu il) Belarusiya ərazisi starostalara və voyevoda-

hqlara bölünür. İnzibati idarəçilik polyak panları və şlyaxtanın

səlahiyyətlərində cəmlənir. Feodal təhkimçilik qaydaları, milli və dini zülm

daha da artır. 1596-cı ildə Brest kilsə uniyasma görə pravoslav kilsəsi Reç

Pospolita katolik kilsəsinə tabe etdirilir. Bununla Qərbi Avropa dövlətləri ilə

ticarətin inkişafı üçün şərait yaranır. Maqdeburq hüququ əsasında Qrodno,

Minsk, Mogilyov, Vitebsk özünü idarə hüququnu əldə edir.

201

Təhkimçilik hüququnun güclənməsi, milli və dini təqiblər xalqın

kütləvi etirazına səbəb olur. 1595-ci ildə Nalivaykonun başçılığı ilə belarus

kəndliləri polyak panlarına və şlyaxtaya qarşı mübarizəyə qalxırlar.

Ukrayna kəndlilərinin də iştirak etdikləri üsyanda Nalivayko polyak

qoşununu məğlub edərək Slusk və Magilyov şəhərlərini azad edirlər. Yalnız

uzun müddətli cəhdlərdən sonra üsyançılar Belarusiya ərazisindən

çıxarıldılar.

Litva-Polyak hakimiyyəti orqanlarına qarşı şəhər meşşanları da

mübarizəyə qalxırlar. 1606-1610-cu illərdə Magilyov şəhərinin sənətkarları

litva-polyak idarəçiliyi əleyhinə mübarizə aparmışdılar.

1648-ci ildə Boqdan Xmelnitskinin başçılığı ilə ukrayna xalqının

şlyaxtaya qarşı mübarizəsinə belarus əhalisi də yaxından qoşulmuşdu.

1648ci ildə ukrayna kazakı Qolovskinin Belarusiya ərazilərinə daxil olması

ümumi üsyan üçün bir siqnal oldu. Lakin ukraynadakı Zaporojye Seçi kimi,

Belarusiyada təşkil olunmuş hərbi qüvvələr olmadığından şlyaxtaya qarşı

mübarizə aparmaq çətinləşirdi.

Reç Pospolita-Rusiya müharibəsində (1654-1667-ci illər) belarus

əhalisi rus qoşunlarının ərzaq və digər təchizatına kömək edirdilər. 1655-ci

ildə rus qoşunları Belarusiyanı tutmasına baxmayaraq, polyak qoşunları

onları geri çəkilməyə məcbur etdi.

Reç Pospolitanın üç dəfə bölüşdürülməsi (1772, 1793, 1795-ci illər)

nəticəsində Belarusiya torpaqları Rusiya imperiyasına birləşdirildi. Lakin

belarus xalqı çarizmin və velikorus şovonizminin təzyiqinə məruz qalırdı.

1804-cü ildə verilmiş fərmanla hətta “Belarusiya” sözünü işlətmək belə

qadağan olunurdu.

xıx əsrdə Belarusiyada kapitalist münasibətləri inkişaf etməyə başladı.

Minsk, Magilyov və Vitesk quberniyalarında sənaye daha çox tərəqqi

etmişdi.

İCTİMAİ QURULUŞ

Belarusiyada feodal cəmiyyəti iki sinifdən: hakim feodal və təh- kimli

kəndlilərdən ibarət olmuşdur. Feodal münasibətlərinin inki

202

şafı icma kəndlilərinin torpaqlarının zəbt olunması, azad kəndlilərin

təhkimçiyə çevrilməsi, mülkədar torpaq sahibliyinin möhkəmlənməsi ilə

müşayiət olunurdu. Belamsiyada folvar (kiçik malikanə) biyar təsərrüfatı

üstünlük təşkil edirdi.

Hakim feodal sinfinin tərkibi müxtəlif idi. İri torpaq sahibləri olan pan

və knyazlar ən nüfuzlu təbəqə olmaqla öz əllərində böyük mülklər və

malikanələr cəmləşdirirdilər. Pan və knyazların xüsusi feodal qoşunu və

qəsirləri mövcud olmuşdur. İri feodallar tez-tez torpaq mülkləri uğrunda

mübarizə aparırdılar.

Feodal silkinin əsas hissəsini kiçik və orta mülk sahibləri olan şlyaxta

təşkil edirdi. Kiçik şlyaxta iqtisadi vəziyyətinə görə “sadə insanlardan” və

ya hüquqi aktlarda göstərildiyi kimi “uboqoy”lar- dan (kasıb, aciz) çox az

fərqlənirdilər. Lakin öz hüquqi vəzifələrinə görə ən kasıb şlyaxtaçı belə varlı

şəhərlidən üstün idi. Şlyaxta- çı rütbəsi irsi müəyyən edilirdi. Sənətkarlıq və

ticarətlə məşğul olmaq şlyaxta rütbəsinin itirilməsi və “infamia” şlyaxta

şərəfindən məhrum edilmə ilə nəticələnirdi.

Fc' dalların böyük imtiyazları mövcud idi. Yalnız feodallar ali mülki və

dini vəzifələr tuta, dövlət fondundan ömürlük mülkİ3^ət əldə edə bilərdi.

Onlar mükəlləfiyyətlərdən azad edilirdilər. Ali vəzifələrə təyinatlar feodal

əyanları sırasından aparılırdı. Getman, voyevoda, yepiskop və digər yüksək

saray postlanna feodallar təyin olunurdu.

Belarus şlyaxtası təkcə siyasi və iqtisadi vəziyyətlərinə görə deyil, həm

də dini əqidələrinə görə katolik şlyaxta və provoslav şlyaxta olaraq

fərqlənirdilər.

XVII-XVIII əsrlərdə iri feodal torpaq sahiblərinin rolunun artması

onların siyasi mövqelərinin möhkəmlənməsi ilə müşayiət olunurdu.

Şlyaxtanın iri maqnatdan asılılığı qanunverici orqan olan seymdə istənilən,

maqnatlara sərf edən qanunu keçirmək çox asan olurdu. Pan əyanları isə nə

kralın, nə senatın, nə də seymin qərarlarına əməl edirdilər.

Feodalizm dövrü qanunvericiləri kəndlilərin təhkimçiliyinin təsdiq

olunması və rəsmiləşdirilməsini hüquqi cəhətdən təsbit edirdilər. Feodal

istismarı formalarını işləyib ödəmə, pul və natural renta

203

təşkil edirdi. Biyara gedən və töycü verən kəndlilər mülkədarlar üçün

daşıma mükəlləfiyyəti, yolların çəkilməsi, xəndək qazılması, bataqlıqların

qurudulması və s. mükəlləfiyyətləri yerinə yetirirdilər. Kəndlilər şəxsi və

əmlak azadlıqlarını tamamilə itirirdilər. Onlara daşınmaz əmlaka malik

olmaq, icarəyə iş götürmək, məhkəməyə şahid kimi ifadə vermək, zamin

durmaq, mülkədann xüsusi icazəsi olmadan bir yana getmək qadağan

olunmuşdu. Kəndlilər şəxsi azadlıqlarını itirərək ağanın mülkiyyətinə

çevrilirdi. Onları bəxşiş vermək, satmaq, qumara qoymaq mülkədarın

istəyindən asılı idi. Kəndlilərin müflisləşməsi onların yeni kateqoriyalarının

yaranması ilə nəticələnirdi. Yaşayış yeri olan, lakin torpaqdan məhrum olan

kəndlilər xa- lupniklər, evi olmayan özgə “künclərində” yaşayanlar isə

kutniklər adlanırdı. Tacirlər, sənətkarlar və varlı kəndlilər onların əməyini

kirayə edirdilər. Təhkimli kəndlilər qullardan az fərqlənirdilər. Mülkədar

onları təkcə öldürmək hüququna malik deyildi.

Böyük Litva knyazhğmda qəbul olunmuş üçüncü yeni statut pan,

şlyaxta və digər kateqoriyadan olan feodalların kəndlilər üzərində hökmran

hüquqları təsbit olunurdu. Statut azad kəndli'ərin hüquqlarını

məhdudlaşdırır və təhkim olunmuş kəndlilərlə feodalın öz istədiyi kimi

rəftar etmələri hüququnu təsdiq edirdi. Statut onlara şəxsi mülkiyyətə malik

olmağı birbaşa qadağan edirdi.

XVIII əsrdə feodal-təhkimçilik münasibətlərinin inkişafı, iri torpaq

maqnatların daha da mölıkəmlənməsinə səbəb olurdu. Mülkədarların əkin

yerləri genişlənir, kəndlilər kiçik pay torpaqlanndan məhrum olurdular.

Onlar pay torpağına malik deyildilər və mülkədarın istəyindən asılı

olurdular. Təkcə XVIII əsrin birinci yarısında kəndlilərin torpaq nadeli

yarıbayarı azalmışdı və bu proses kəndlilərin tamamilə toıpaqsız qalması ilə

müşayiət olunurdu. Kəndli mülkədarın torpağında həftənin bütün altı

gününü çalışır, öz nadelində isə gecələr və ya bayram günlərində işləyə

bilərdi. Oqorodniklər (bostançılar) və xalupniklər (komada yaşayanlar)

daha az nadelə malik idilər. Biyardan əlavə bir sıra “tolok” və “qvalt”

adlanan mükəlləfiyyətlər (giləmeyvə və göbələk yığımı, bağ və bostan

işləri) əlavə edilir ki, kəndlilər də bütün ailə üzvləri ilə birlikdə

mükəlləfiyyətdə

204

iştirak etməli olurdular. Mülkədarın özbaşınalığı, qəddarlığı və azğınlığının

qarşısı heç bir qanunla məhdudlaşdırılmırdı. Mülkədar kəndlinin şəxsi

həyatı üçün bazar qiymətlərini müəyyən etmişdi. II Yekaterina dövründə

verilmiş zadəganların 1785-ci il imtiyaz fərmanı qanunla bu zülmü

tamamlayırdı. Mülkədar artıq kəndlini nəinki soyur və istismar edir, onu

həm də ələ salırdı. Kəndlinin əri arvadından, uşaqları valideynlərindən

ayrılır, gənclərin nikahına maneçilik törədilirdi. Fransa feodal cəmiyyətində

ağanın birinci nikah gecəsinə malik olmaq hüququna oxşar, gənclərin nikah

məsələlərinə mülkədarla qanşırdılar. Təhkimli qadınlar və qızlar kütləvi

olaraq hərəmxanalara verilirdilər. Ağa öz ov itinin küçüklərini təhkimli

qadının döşünün südü ilə bəsləyirdi. Mülkədarlar təhkimli kəndlilərə zülm

etmək üçün xüsusi işgəncə alətləri fikirləşmişdilər.

Dövlət kateqoriyasına daxil olan kəndlilər say etibarı ilə üstünlük təşkil

edirdilər. Dövlət vergi və mükəlləfiyyətlərinin yerinə yetirilməsinin əsas

ağırlığı onlann üzərinə düşürdü. Dövlətin özünə məxsus olan, lakin hökmdar

tərəfindən istifadə üçün feodala verilən dövlət torpaqları derjav (padşah,

dövlət torpağı) və onun sahibləri isə derjavslar adlanırdılar. Bu torpaqlarda

yaşayan kəndlilər əvvəllər tiunlar, sonralar isə derjavslar tərəfindən

mühakimə edilirdilər.

Belamsiyanın şəhər əhalisinin yuxan təbəqəsi feodalların varlı

zümrəsindən və iri tacirlərdən, orta təbəqəsi sənətkar və tacirlərdən, aşağı

təbəqəsi isə sənətkar şagirdlərindən, usta köməkçilərindən, qulluqçulardan

və asılı çelyaddan ibarət idi. Şəhər əhalisinin yoxsul təbəqəsinin çox hissəsi

şəhərli hüququndan məhrum edilmişdi.

Şəhər əhalisinin silki sinfi və sosial tərkibi şəhərin tarixi-siyasi

inkişafında mühüm rol oynamışdır. İri şəhər qala olan Smolensk XIV-XVII

əsrlər ərzində bu və ya digər dövlətin tabeliyində olmuşdur. 1611-ci ildə

Polyak kralı III Sigizmund iki illik mühasirədən sonra Smolensk şəhərini

tuta bilməyəcəyini anlayaraq onlara xüsusi imtiyazlar verərək şəhərin yuxarı

təbəqəsini öz tərəfinə çəkə bilmişdi. III Sigizmund privileyinə görə şəhərdə

yaşayan zadəganlar, həmçinin tacir və sənətkarlar təhkimli kəndlilərə sahib

olmaq hüququ əldə edirdilər. Sonralar Rusiya dövlətinə qaytarılmış

205

Smolensk şəhərinə aid verilmiş priviley rus çarı Aleksey Mixaylo- viç

tərəfindən 1654-cü ildə, senatda isə 1764-cü ildə təsdiq edilmişdir. 1861-ci

ildə Rusiyada təhkimçilik hüququnun ləğvinə qədər Smolensk yeganə rus

şəhəri idi ki, orada şəhərin yuxarı təbəqəsi təhkimli kəndlilərə sahib olmaq

hüququna malik idi.

XVI- XVII əsrlərdə sex qumluşuna malik olan şəhərlərdə müxtəlif sənət

sahələri üzrə onlarla peşələr möveud olmuşdur. Sex starşinalan və

sənətkarlar arxasında gərgin sosial mübarizə davam etməkdə idi. Hər bir

sexin öz nizamnaməsi mövcud idi. İstehsal və məhsul satışı, həmçinin

sənətkarların şəxsi həyatı nizamnamələrdə tənzimlənirdi. Nizamnamə Çin

feodal hüququnda (Kanfutsi təlimi əsasında) olduğu kimi, kiçiklərin (şagird)

böyüklərə sözsüz tabe olmasım tələb edirdi.

XVII- XVIII əsrlərdə dünyəvi və dini feodalların - meşşanların

zəifləməsi və müflisləşməsindən istifadə edərək, şəhərlərdə böyük mülklər

və müəssisələr əldə edərək, həmin mülklərdə yaşayan əhalini özlərindən

hüquqi cəhətdən asılı vəziyyətə salırdılar. Feodallar inhisarlarına daxil

etdikləri ticarət sahələrindən, zəbt etdikləri torpaqlardan hər hansı bir vergi

ödəməkdən yayınırdılar. Digər tərəfdən onların mülklərində məskunlaşmış

meşşanlardan, vergiləri şəhər magistraturasına deyil, onlara ödənilməsini

tələb edirdilər. Belarus meşşanları nəinki sənət və ticarət sahələrində

sıxışdırılır, həm də dini motivlərlə də təqib edilirdilər. Meşşanlar

məcburiyyət qarşısında əkinçiliklə məşğul olurdular. Meşşan əkinçidən

yığılan mükəlləfiyyətlərin sayı o dərəcədə artmışdı ki, onlar təhkimli

kəndlilərə yaxınlaşırdılar. Voloç pomeri (dövlət tərəfindən torpaqların

ölçülməsi) adlanan islahatlar nəticəsində şəhərlilərdən (meşşanlardan)

torpaqların müsadirə edilməsinə başlanıldı.

BELARUSİYA ƏRAZİSİNDƏ DÖVLƏT İDARƏÇİLİYİ

Polşa-Litva uniyasından sonra Reç Pospolitanın tərkibinə daxil edilmiş

Belarusiya torpaqları şlyaxta respublikası tərəfindən idarə edilirdi.

Nümayəndəli orqanın üzvləri (şlyaxta, pan, knyazlar) tərə-

206

fındən seçilən polyak kralı, eyni zamanda Böyük Litva knyazı idi. Reç

Pospolitaya daxil olan Böyük Litva knyazlığı və Polşa krallığının hər biri öz

daxili muxtar müstəqilliklərini saxlayırdılar. Lüblin uniyasından sonra

Böyük Litva knyazlığının tərkibinə Litva torpaqları və Belarusiya daxil

edilmişdi. Reç Pospolita kralı ildə ən azı iki dəfə ən mühüm məsələləri həll

etmək üçün seymi toplamalı və yalnız onun razılığı ilə müharibə və sülh

məsələləri barədə qərar çıxarmalı, ümumfeodal qoşununu toplamalı idi.

Böyük Litva knyazlığı və Reç Pospolita dövlət hakimiyyətinin spesifik

xüsusiyyəti ondan ibarət idi ki, mərkəzi mqnarx hakimi)^ətinin güclənməsi

deyil, nümayəndəli orqan olan şlyaxtanın ön mövqedə olması xarakterik idi.

Ona görə də Reç Pospolitanın dövlət qumluşu şlyaxta (seymdə təmsil

olunan nümayəndələr) respublikası olmuşdur.

XVII əsrin ortalarında ukrayna və belarus xalqlarının üsyanı, İsveç

qoşunlarının Polşaya hücumu və Rusiya ilə uzunmüddətli müharibə Reç

Pospolitada siyasi böhranı daha da dərinləşdirirdi.

Belarusiya torpaqlarının idarə olunmasında yerli orqanların rolu

əhəmiyyətli idi. Belarusiya və bütövlükdə Reç Pospolita inzibati ərazi

cəhətdən voyevodalıqlara, onlar isə povetlərə bölünürdülər. Belamsiya

ərazisində 8 voyevodalıq və 16 povet mövcud olmuşdur. Voyevodalıqlara

başçılıq edən voyevodaların səlahiyyətlərinə hərbi qüvvələrə rəhbərlik

etmək, şəhər məhkəmələrinə nəzarət etmək daxil idi. Povetlər starostalar

tərəfindən idarə edilirdi. Staros- talar dövlət mükəlləfiyyətlərinin icrasına

nəzarət və rəhbərlik edir, dövlət vergilərinin toplanmasında məsuliyyət

daşıyır, mülki və xırda cinayətlər üzrə məhkəmələrə sədrlik edirdi.

Yerli əhəmiyyətli daha mühüm məsələləri voyevoda və starostalar

voyevodalıqlardakı seymin müzakirəsinə çıxarırdılar. Yerli seymin tərkibi

korporativ (bir peşə və ya bir silkdən olanların birliyi) xarakter daşımaqla

feodal silkindən təşkil edilirdi. Onlar Böyük Dövlət (Valnı) seyminə

nümayəndələr seçir, zem, podkomorsk məlıkəməsinə, həmçinin ali

məhkəmə və tribunala namizədlər verir və yerli silki xarakterli işləri həll

edirdilər.

Yerli seymiər müstəqil fəaliyyət göstərməyə, yerli şlyaxtanın

207

mənafeyini müdafiə etməyə çalışır və beləliklə, mərkəzləşmiş dövlətin

parçalanmasına xidmət edirdi. Povet seymiərində kiçik şlyaxta maqnatların

siyasətini yerinə yetirməyə cəhd göstərirdi. Böyük Dövlət Seyminin işinin

tez-tez pozulması, real hakimiyyətin yerli seymiərdə toplanması, burada

varlı və güclü maqnatların böyük səlahiyyətlərə malik olması onunla

nəticələnirdi ki, dövlətin ayrı-ayrı ərazilərində hakimiyyət - yerli seymiərdə

cəmləşirdi.

Şəhər idarəçiliyi Belarusiyanın bütün ərazisində, şəhərlərdə eyni təşkil

olunmamışdı. XVI-XVII əsrlərin birinci yarısında bütün iri şəhərlər və

əhəmiyyətli dərəcədə kiçik şəhərlər özünüidarəçiliyə nail olmuşdular.

Belarusiya şəhərlərində Maqdeburq şəhər hüququ tətbiq edilsə də,

qədim Novqorod və Pskov şəhərlərində mövcud olmuş veçe özünüidarə

orqanları sisteminin müəyyən elementləri özünü göstərirdi. Belə ki, bəzi

şəhərlərin magistrallarında onbaşı və yüzbaşı (Polosk və Ori şəhərlərində)

idarəçiliyi saxlanılmışdı. Seçkilər çox vaxt ikipilləli deyil, birbaşa

keçirilirdi. Yəni meşşanlar voytlarla birlikdə radanın tərkibinə seçilirdi.

Şəhərlərin özünü idarəçilik hüququ adətən xüsusi qramota (fərman)

privileylərdə təsbit olunurdu. Şəhərlər rada və ya voyt başda olmaqla Böyük

knyaz tərəfindən təyin olunmuş magistrallar tərəfindən idarə olunurdu.

Rada və magistral şəhərlərin varlı yuxarı təbəqəsindən təyin edilirdi.

Voyevoda və starostalar daim şəhər idarəçiliyinə müdaxilə edir,

şəhərlərin gəlirini mənimsəyir, şəhərlərə məxsus əkin sahələri və örüşləri

zəbt edirdilər. Sənətkarlıq və ticarətin tənəzzül etməsi şəhər özünü

idarəçilik orqanlanmn əhəmİ3^ətini azaldırdı. Şəhərlərdə bir çox ev

mülkləri və torpaqlar şəhər idarəçiliyinə tabe olmayan dünyəvi və dini

feodalları əllərinə keçirdi. Şəhər magistratı iri maqnatlarla mübarizə

aparmaq qüvvəsinə malik deyildi. XVII əsrdə Belamsiya- nın bir çox

şəhərləri bütövlükdə iri feodallann ömürlük və irsi sahibliyinə keçir.

1776-cı il Böyük Dövlət Seyminin qəran ilə Belamsiya- nın iri

şəhərlərindən olan Minsk, Brest, Qrodno, Lide, Mozır, Novoq- rudk və

Pinskə Maqdeburq şəhər hüququ idarəçiliyi tətbiq edilirdi.

Məhkəmə orqanları. Ali məhkəmə orqanı Qospodor məhkəməsi idi.

Bu məhkəmə orqanı 1581 -ci ilə qədər feodalların mühakimə iş

208

ləri üzrə birinci məhkəmə instansiyası və apellyasiya məhkəməsi kimi

fəaliyyət göstərirdi. 1581-ci ildə verilmiş qanuna görə ali apellyasiya

məlıkəməsi kimi də fəaliyyət göstərəcək Ali məhkəmə və ya Ali tribunal

təşkil edilirdi. Ali tribunalın üzvləri yerli povet seymiərində şlyaxtaçılardan

seçilirdi. Ali məhkəmə zem, podkomomik və şəhər məhkəmələrindən gələn

şikayətləri ali apellyasiya instansiyası kimi araşdırırdı. Birinci instansiya

kimi Ali məlikəmə ilk növbədə əvvəllər, dövləti xəyanətlər istisna

olunmaqla, digər işlər üzrə qospodar məlıkəməsindən gələn şikayətlərə

baxırdı. Ali məhkəmənin qəran səs çoxluğu ilə qəbul edilir və ondan şikayət

etmək qəbul edilmirdi.

Podkomorsk məhkəməsi torpaq mülkiyyəti ilə bağlı mübahisələri

araşdırıb qərar çıxarırdı. Torpaq hüququ ilə bağlı bütün işləri bir nəfər

hakim, 1588-ci ildən başlayaraq şlyaxtaçılar arasında irəli sürülmüş bir

nəfər namizəd tərəfindən seçilən podkomor həll edirdi. Podkomor qərar

çıxarmaq üçün birbaşa səyyar məhkəmə orqanı kimi yerlərə gedirdi.

Podkomorsk məhkəmələri torpaq sahibliyinin bölüşdürülməsi və onun

sərhədlərinin müəyyən edilib dəqiqləşdirilməsi ilə bağlı mübahisələrə də

baxırdı.

Şəhər məhkəmələrində voyevoda və starostalar hakim olaraq ya işlərə

özləri baxır və ya şlyaxta üzvlərindən seçilmiş xüsusi nümayəndələrinə, rus

dilində yaza və hüququ bilən köməkçilərinə məhkəmə hakimiyyətini həyata

keçimıəyi həvalə edirdilər. Şəhər məlıkəmələri- nin icraatına quldurluq,

soyğunçuluq, zorlama, cadugərlik, şlyaxtanın evinə basqın, həmçinin

qaçmış təhkimli kəndlilər və saray çelyadası- nın asılı əhalisinin işi ilə bağlı

mühakimələri araşdırmaq daxil idi.

Zem məhkəməsi povet tərəfindən ömürlük seçilmiş şlyaxtaçı

hakimdən, onun köməkçilərindən və mirzədən ibarət olmuşdur. Zem

məhkəməsi şlyaxta tərəfindən törədilmiş cinayət işləri və mülki işlər üzrə

məhkəmə araşdırmaları aparaıaqla yanaşı, mülki-hüquqi müqavilələrin

bağlanmasında şahid kimi iştirak edir və daxil olduğu povetin ərazisində baş

verən vəzifəli şəxslərin qanunsuz hərəkətlərini araşdırırdı. Kop

məhkəmələri icma üzvlərinin işləri ilə bağlı mübahisələri həll edirdilər.

Onun üzvləri daşınmaz mülkiyyətə sahib olan kəndin varlı təbəqəsindən

seçilirdilər. Kop məhkəmə

209

si yerli adət hüququ və yazılı qanunlara əsaslanırdı. Onların bütün qərarları

voyevoda və starosta tərəfindən ləğv edilə bilərdi.

1588-ci il statutu cinayətin təqib edilməsini hökumət orqanlarına həvalə

edirdi. Ağır cinayət törətmiş cinayətkarın tutulması vəzifəli şəxslər

tərəfindən həyata keçirilirdi. Statuta qədər olan dövrdə cinayətkarın təqib

olunması zərərçəkmişin üzərinə düşürdüsə, indi artıq məmurların

hakimiyyəti və məsuliyyəti artırılaraq həmin vəzifəni onlar icra etməli

idilər.

HÜQUQUN İNKİŞAFI

Lüblin uniyasmın bağlanmasından sonra da Böyük Litva knyaz- lığında

və onun tərkibinə daxil olan ərazilərdə (voyevoda və sta- rostalıqlarda)

hüququn əsas mənbəyi 1529-cu ilin birinci Litva statutu, 1566-cı ilin ikinci

Litva statutu və 1588-ci ilin üçüncü Litva statutu olmuşdur. Adət hüquq

normalarına deyil, daha çox feodalların mənafeyini müdafiə edən və

şlyaxtaya verilmiş privileylərə əsaslanan üçüncü Litva statutundan daha

geniş istifadə edilirdi. Bu statut hətta Belarusiyanın Rusiya imperiyasına

birləşdirilməsindən sonra da tətbiq edilmiş və yalnız 1840-cı ildə ləğv

edilmişdir.

Belamsiya feodal hüququnun əsas mənbəyi kimi istifadə olunan

Maqdeburq şəhər hüququ yerli adət hüququna və ənənələrə uyğun olaraq

əlavələr edirdi. Belə ki, Orş şəhərinin 1621-ci ildə qəbul edilmiş

Nizamnaməsinə cinayət və mülki məhkəmə işlərinə dair bir çox əlavələr və

düzəlişlər edilərək yeni hüquq normalan tətbiq olunmuşdu.

Adət hüququ daşınar əmlaklara dair alqı-satqı müqaviləsi üzrə,

həmçinin cinayət və cəza məsələlərinə dair işlərdə əhəmiyyətli rolunu

saxlayırdı. Adət hüququnun bir sıra normaları statut və privi- leylərdə təsbit

olunurdu.

Belarusiya ərazisində kanon hüququ katolik və pravoslav kilsələrin

təsiri ilə inkişaf etsə də nə katolik, nə də pravoslav kanon hüququ öz

inhisarlarını təsdiq edə bilməmişdir. Digər tərəfdən isə katolik və

pravoslavlar arasında fikir ayrılığı olduğundan dövlət or

210

qanlarının üzərinə rəsmi arbitr kimi onların mübahisələrinə baxmaq vəzifəsi

düşürdü. Bütün bu mübahisələr kanon hüququnun cəmiyyətdə təsir

qüvvəsini azaldırdı.

Rusiya imperiyası tərkibinə qatıldıqdan sonra Belarusiya ərazisində

ümumi imperiya qanunları tətbiq edilsə də, köhnə hüquq normaları

qalmaqda davam edirdi.

Mülki hüquq normalanna müvafiq olaraq torpaq üzərində mülkiyyət

hüququ hakim silk olan şlyaxtaya məxsus idi. Şlyaxtanın sahibliyində hətta

bütöv povetlər və şəhərlər olmuşdur. Xidmətə görə verilmiş torpaqlar çox

vaxt irsi istifadəyə verilirdi. Dini müəssisələrə aid olan torpaqlann həcminin

artmasından narahat olan şlyaxta 1635-ci ildə Böyük Dövlət Seymində

şlyaxta sahibliyində olan torpaqların m- hanilərə verilməsini qadağan edən

qanun verilməsinə nail oldu. Feodal hüququ kəndlilərin torpaq üzərində

mülkiyyət hüququnu tanımır və onlara dünyəvi, dini və dövlətə məxsus

torpaqlardan aynimış na- dellərin (pay torpaqları) ağır şərtlərlə istifadəsinə

icazə verirdi.

Böyük Litva knyazhğınm statutları feodal mülki}^ətinin toxu-

nulmamazhğı hüququnu təsbit edirdi. Şlyaxta mülkiyyətini məhkəmənin

qərarı olmadan müsadirə etmək qadağan idi.

XVI-XVII əsrlərdə qanunvericilik öhdəlik hüququ ilə bağlı

müqavilələrin bağlanmasına xüsusi əhəmiyyət verirdi. Alqı-satqı

müqaviləsi şlyaxta mənşəli şahidlərin iştirakı ilə yazılı bağlanmalı və

müvafiq yerli və ya Ali məhkəmdə qeydiyyata alınmalı idi.

Qanun vərəsə kimi ilk növbədə ər və ya arvadı və onların övladlarım

tanıyırdı. Özünüidarəçilik hüququnda olmayan şəhərlərin meşşan əhalisi və

digər şəhər yoxsulları mirasın üçdə birini vəsiyyət edə bilərdilər. Qalan üçdə

iki hissəsi uşaqlara, onlar olmadıqda isə feodal mülkiyyətinə çatırdı.

Cinayət hüquq normaları dövlət əleyhinə, din əleyhinə, əmlak əleyhinə,

şəxsiyyət əleyhinə olan cinayətləri təsnifləşdirirdi. Qaçmış cinayətkarı

gizlətmək və ya onun barəsində xəbər verməmək dövləti cinayətlərə aid

edilirdi. Cəzanın ən müxtəlif növləri ilə yanaşı şlyaxtanın rütbədən məhrum

edilməsi də mövcud idi. Həbsxana cəzası geniş tətbiq edilirdi.

211

MOLDOVANIN DÖVLƏT VƏ HÜQUQU

(XVI-XIX əsrlər)

ÜMUMİ TARİXİ İCMAL

Aşağı paleolit dövründə məskunlaşmış moldova ərazisində e.ə. IV-III

əsrlərdə frakiyalılar (getlər və ya getdaklar) yaşayırdı. Eramızın lOöcı

ilində romalılar dakların ərazisini tutdular. IV-V əsrlərdə qot, gepid, avar

və hunlar bu ərazilərə hücum etdilər. VI-IX əsrlərdə slavyan tayfaları ilə

romalaşmış əhalinin qarışması nəticəsində roman xalqlarının əcdadları

voloxlar və ya vlaxlar meydana gəldi. Voloxlar romahlarm danışıq dili

olan latın dil qrupunda danışırdılar. Daklar bu dili romahlarm işğalı

dövründə qəbul etmişdilər.

IX- X əsrlərdə patriarxal qəbilə quruluşu dağılır və Valaxiya,

Transiivaniya və Moldova ərazilərində feodal münasibətləri inkişaf

etməyə başlayır. Həmin dövrdə bu ərazidə yaşayan tayfalar xristianlığı

qəbul edir. Xristian monastırlar kənd icmalarının torpaqlarını

mənimsəməyə başlayırlar. Moldova ərazisində knezlik- lər adlanan feodal

torpaq sahibliyi yaranırdı. Feodal torpaq sahibi olan knezliklərin geniş

hərbi, məhkəmə və inzibati hakimiyyəti var idi. Bir neçə knyazlıq birləşərək

voyevodalıq təşkil edirdi. X-XI əsrlərdə Valaxiya və moldova torpaqlarının

bir hissəsi Kiyev knyazhğınm hakimiyyətinə tabe idi. XI-XIV əsrlərdə

voloxların şərq qolu şərqi slavyan tayfalarının qalıqları ilə qarışaraq yeni

etnik birliyin moldav xalqının təşəkkülünü başa çatdırdı.

Moldova ərazisində erkən feodal quruluşlarının təşəkkülü ilə

ticarət-sənətkarlıq mərkəzləri olan şəhərlərin Romanov torq (Roman),

Soçova (Suçova), Seret, Bayya, Malıy Qaliç (Qalas), Berlad (Bırlad),

Yaskıy torq (Yassı) meydana gəlməsi ilə nəticələndi.

X- XII əsrlərdə peçeneqlər və xəzərlər moldova ərazisini talan etdilər.

XII əsrdə qıpçaqlar (poloveslər və ya kumanlar) Rumıniya

212

ya yürüş etdilər. XIII-XIV əsrlərdə bu ərazilər Qızıl Ordanın hakimiyyəti

altına düşdü. Knezlik və voyevodalıqların böyük qospodar hakimiyyətində

birləşməsinə əlverişli sosial iqtisadi və siyasi şərait yaranmağa başlayırdı.

XIV əsrin əvvəllərində Karpatdan Dunaya qədər olan ərazilərdə ilk

böyük dövlət quruluşu meydana gəldi. Belə ki, 1324-cü ildə böyük

voyevoda I Bassarab paytaxtı Kumpiılunq olan Tsara Ro- mınyaska və

ya Rumıniya dövlətini yaratdı. Bu dövlət Valaxiya da adlanırdı. 1359-cu

ildə isə macarları qovmuş boyar Boqdanın başçılıq etdiyi moldova

üsyançıları Moldavam müstəqil elan etdilər. Bessarabiya (I Bassarabm adı

ilə) və Bukovina moldova knyazhğı- nın tərkibinə daxil idi. Lakin boyar

Boqdanın oğlu Lasko (1365- 1373-cü illər) Moldovanın müstəqilliyini

qoruya bilmədi. Polşa krallığından ash vəziyyətə düşən moldova yeni

paytaxtı Seretdə katolik yepiskopluğu yaratdı.

moldova knyazhğı öz istiqlaliyyətini qorumaq uğrunda xarici

düşmənlərlə mübarizə aparırdı. Osmanlı imperiyası, Macar və Polşa

krallıqları daha böyük təhlükə törədirdilər. Moldovanın daxilində də

ayrı-ayrı boyarlar arasında da hakimiyyət uğmnda mübarizə gedirdi. Boyar

xeyirxah Aleksandrın (1400-1432-ci illər) vəfatından sonra mübarizə daha

da gücləndi. Bu mübarizədə feodal zadəganlarına, şəhər meşşanlarına və

azad kəndlilərə arxalanan III Ste- fan (1457-1504-cü illər) qalib gəldi. Onun

knyazhğı dövründə güclü hakimiyyətə malik olan mərkəzləşmiş dövlət

yaradılır. Kifayət qədər güclü ordusu olan III Stefan diplomatik vasitələrlə

düşmənlərə qarşı mübarizəni təşkil etməyə çalışırdı. Polşa kralı ilə ittifaq

bağlayaraq III Stefan Macar kralı Matyaş Hunyadinin ordusunu 1467-ci ildə

Bayya yaxınlığında məğlub etdi. 1475-ci ildə II Meh- medin ordusunu

Vasluyda məğlub edən III Stefan, tezliklə Valya Alba yaxınlığında türklərə

məğlub olaraq sultandan vassal asılılığını qəbul edir. 1489-cu ildə Polşa

kralı VI Kazimir III Stefanla bağladığı müqaviləni pozaraq moldova üzərinə

hücuma hazırlaşdı. Lakin III Stefan türklərə 4 min dukat verməyi öhdəsinə

götürərək onların köməyi ilə nəinki təhlükənin qarşısını ala bildi, hətta

özünə

213

yeni müttəfiq taparaq Macar krallığı ilə ittifaqa girdi. Buna baxmayaraq,

polyak ordusu 1497-ci ildə Moldovaya hücum etdi. Məğlubiyyətə uğramış

Polşa 1499-cu ildə Moldova ilə sülh imzaladı.

XVI əsrdə Moldova kəndliləri feodallardan asılı vəziyyətə düşdü. Kənd

icmalarının torpaq sahibləri tərəfindən mənimsənilməsi daha da artdı.

Kəndlilər təhkimçiliyə qarşı mübarizəyə qalxaraq boyar və knyazların

malikanələrinə hücum etdilər.

XVI əsrdə Moldova daxili muxtarİ5^atını saxlasa da, boyar hakimləri

türk sultanlan təyin edirdilər. 1574-cü ildə Moldova hakimi İvan Lyutının

başçılığı ilə əhali Osmanlılara qarşı üsyan etdi. XVIII əsrdə Moldovada türk

hökmranlığı qalmaqda idi. 1774-cü il Kiçik Qaynar- ça sülh müqaviləsinə

görə Moldovanın bir hissəsi Avstriyaya birləşdirildi. 1791-1793-cü illərdə

Sol sahil Moldovası, 1812-ci il Buxarest müqaviləsindən sonra isə

Bessarabiya Rusiya imperiyasına qatıldı.

ICTİMAİ QURULUŞ

Moldova ərazisində ibtidai-icma qumluşunun dağılmasından sonra

birbaşa feodal istehsal münasibətləri yaranmışdı. İcmalarda yaşayan

kəndlilər əkinçilik və maldarlıqla məşğul olurdular. Aqrar diyar olan

Moldovada əhali əsasən iki silkə - feodal və kəndlilərə ayrılırdılar. XV

əsrdə feodal torpaq sahibliyinin dörd forması: qospodar, dünyəvi, dini və

icma mülkiyyətinin yaranması başa çatdı. Silki təbəqələşmə dərinləşərək

yeni zümrələrin formalaşmasına şərait yaratdı.

Hakim sinfin yuxarı pilləsində duran qospodor ən iri feodal idi. XV

əsrin sonlarında torpaqlann 6 %-dən 11%-ə qədəri ona məxsus olmuşdur.

Ali hökumət vəzifələrini tutan boyarlann iri torpaq sahələri və çoxsaylı

təhkimli kəndliləri mövcud olmuşdur. Siyasi və iqtisadi mövqelərindən asılı

olaraq boyarlann iki təbəqəsi fərqləndirilirdi: boyarlar və kiçik boyarlar

və ya boyarişnalar. Qospadardan vassal asılılığında olan boyarişnalar,

müxtəlif dövlət mükəlləfiyyətlərindən və cəzalardan azad edilərək, dövlətə

hərbi xidmət edirdilər. Dövlət qulluğundan çıxmış boyarlar və boyarişnalar,

həmçinin

214

onların dövlət qıiluğunda olmayan varisləri mazellam adlanırdılar.

Mazellamlar da dövlət qulluğunda olanlar kimi, eyni imtiyazlardan istifadə

etməklə bədən cəzalarından azad edilir, lakin şəxsi vergilər ödəyirdilər.

Böyük imtiyazlara malik olan feodallara qospodar torpaqlar paylanır, icma

torpaqlarının xeyli hissəsini isə onlar özləri zəbt edirdilər. Qospodarlarm

verdiyi toxunulmazlıq və imtiyaz fərmanı “sloboziya” və ya “tarxanlıq”

(Elxanilər dövlətində vergidən azad olan feodlallar da tarxanlar adlanırdı)

adlanırdı. “Sloboziya” və ya “tarxanlıq” hüququna malik olan boyarlar yerli

hakimiyyət orqanlarının tabeçiliyindən çıxaraq qospadorın birbaşa

vassalları olurdular.

Moldovada feodalların aşağı təbəqəsinə kurtenlər daxil idi. Kurtenlər

qospodarm vassal xidmətində olan zadəganlar olmaqla, boyarlar kimi

torpağa öz istədikləri kimi sərəncam verirdilər.

Moldovada pravoslav kilsəsi iri torpaq mülkiyyətçisi idi. XV əsrin

sonlarında kilsə dövlətdəki torpaqların 8%-dən 16%-nə qədərinə sahib

olmuşdu. Kilsə əmlakı və torpaq mülkiyyəti qospodar imtiyazları, “mhun

rahatlanması” üçün verilən nəzirlər, icma torpaqlarının pulla alınması və ya

zorla zəbt edilməsi hesabına artırdı. Yepiskoplar, monastırlar və kilsə iri

feodal votçinalarına (mülk) malik oldular.

Moldovanın kənd əhalisi əkinçilik və sənətkarlıqla məşğul olurdu.

XV-XVI əsrlərdə kəndlilərin xidmətə yararlı hissəsi rekmt sisteminə oxşar

olaraq vergi və digər mükəlləfiyyətlərdən azad edilərək qospodar

qoşununda xidmətə cəlb edilirdilər. Hərbi xidmətdə göstərilən şücaətə görə

onlar qəhrəman rütbəsinə layiq görülmüşdülər.

Moldova kənd icmaları valax adət hüququ əsasında təşəkkül taparaq

torpaq mülkiyyətindən elliklə istifadə hüququna malik olmuşdular. XIV

əsrə qədər kənd icma üzvləri knezlər və moşnen- lər adlanan azad əhalidən

ibarət idi. Sonralar feodallar icma torpaqlarını ələ keçirməyə başladılar.

İcma torpaqlarım tutan feodallar kəndlilərin, əvvəllər icma xeyrinə

gördükləri mükəlləfiyyətləri onlar üçün yerinə yetirməyə məcbur idilər.

Feodalizmin inkişafı ilə əlaqədar olaraq mükəlləfiyyətlərin sayı artırdı.

Feodal torpaqlarında yaşayan kəndlilər əmək mükəlləfiyyəti, natural və pul

rentası ödəyirdilər.

215

XV əsrə qədər Moldova kəndliləri torpağa təhkim edilmişdilər. XVI

əsrin əvvəllərindən başlayaraq feodallardan asılı kəndlilərin sayı artır,

təhkimçilik prosesi və onunla bağlı bütün normativ hüquqi aktların inkişafı

davam edirdi.

XVI əsrin sonlarında ümumi dövlət miqyasında kəndlilərini siyahıya

alınması prosesi keçirilir. Nəticədə kəndlilərin tamamilə təhkim edilməsi

üçün hüquqi baza yaradılır. Dövlət resltrinə daxil edilmiş hər bir kəndlinin

bir feodal torpağından digərinə keçməsi qadağan edilir. Moldovada

təhkimçilik hüququ qəti olaraq Vasili Lupunun 1646-cı ildə verdiyi

Qanunnamədə kəndlilərin təhkim olunmasını qəti rəsmiləşdirməklə

yanaşı, qaçmış təhkimli kəndlilərin axtarıb tapılmasını və onları əvvəlki

sahiblərinə qaytarılmasını nəzərdə tuturdu.

XVIII əsrdə Moldovada feodaldan asılı olan kəndlilər saranlar

adlanırdı. XVIII əsrin 40-cı illərində Moldovada keçirilən islahat feodalizm

quruluşunun bir çox sahələrini əhatə edirdi. İlk növbədə kəndlilərin

feodaldan şəxsiyyət asılılığı ləğv olunurdu. Moldova kəndlilərinin bir

hissəsi olan rezeşlərin təhkim olunması qadağan edilirdi. Sosial

vəziyyətlərinə görə kiçik torpaq sahibləri də rezeş- lərə bərabər

tutulurdular.

Bütün feodal dövlətlərində olduğu kimi, xüsusi sahibkar kəndlilərlə

yanaşı, dövlət kəndliləri də mövcud olmuşdur. Mərkəzləşmiş feodal

istismar forması dövlət kəndlilərinə feodal xüsusi sahibkar kəndlilərinə

nisbətən daha çox vergi və mükəlləfiyyətlər ödəyirdilər. Mərkəzi feodal

votçina sistemində kəndlilərin xüsusi istismar formalarından biri skutelnik

institutu olmuşdur. XVI əsrdən yaranan xüsusi kateqoriyadan olan

skutelniklər hərbi xidmət əvəzinə güzəştlər əldə edənlərdən, həmçinin

xüsusi sahibkar feodala məxsus olan, lakin xüsusi imtiyazları onlardan

ibarət idilər.

XVIII əsrin ortalarında skutelniklərin sosial qumluşunda dəyişikliklər

baş verir. Belə ki, bundan sonra skutelniklər dövlətin xeyrinə deyil, boyar

və monastırlar üçün qulluq etməli idilər. Bunlar əsasən natural vergilər və

pul töycüsündən ibarət olmuşdu. XVIII əsrdə Moldovada yaranmış

manufakturalarda feodaldan asılı olan kəndli

216

lərin əməyi istismar edilirdi. Xarici rəqabətdən qommaq üçün Moldova

qospodarlan manufakturalara dair qramotalar verirdilər.

Əvvəllər Moldova kəndlərində cəmləşmiş sənətkarlıq XV-XVI əsrlərdə

şəhərlərdə geniş inkişaf etməyə başladı. Bakeu, Vasluy, Vrança, Qalats,

Nyams, Yassı, Botoşani, Suçava və digər şəhərlər tədricən iri

ticarət-sənətkarlıq mərkəzlərinə çevrilirlər. XVII əsrin ortalarında

şəhərlərin sayı 32-yə çatmışdı. İri knyazlıq olan Yassıda 40 min əhali

yaşayırdı. Karakovdan Lvov və Suçava vasitəsilə Qara dəniz sahilinə gedən

Moldova ticarət yolu beynəlxalq əhəmiyyət kəsb edirdi.

Moldovanın iri şəhərində tacir-sənətkar əhalinin daxil olduğu gildiyalar

və sex təşkilatları yaranırdı. Mənbələr XVI əsrin əvvəllərində 17 sex

təşkilatının mövcudluğu barədə məlumat verirdilər. Sexlər əsasən onlar

üçün hazırlanmış nizamnamələr əsasında fəaliyyət göstərən istehsalın

təşkilinə və sex üzvlərinin şəxsi həyatına tam nəzarət edirdilər.

Sənətkarlığın ayrı-ayrı sahələri üzrə ixtisaslaşma mövcud idi. Moldova

qospodarlan sənətkarlıq və ticarətdən toplan gəlir hesabına xeyli vəsait əldə

edirdilər ki, bu da mərkəzi hakimiyyətin möhkəmlənməsinə kömək edirdi.

Moldova şəhərlərində möhkəmləndirilmiş qalalar mövcud olmuşdur ki,

onların bir çoxu inzibati və siyasi mərkəzə çevrilirdilər.

Moldova feodal cəmiyyətində kəskin ziddiyyətlər və gərgin sinfi

mübarizə gedirdi. Təhkimçilik zülmünün artması, kəndlilərin müqavimətini

daha da artırırdı. Kəndlilər şəhərlərə və qonşu ölkələrə qaçırdılar. Ən geniş

yayılmış sinfi mübarizə formalarından biri feodal mükəlləfiyyətlərindən

imtina etmək və açıq üsyan idi. 1408-ci ildə Timişoara kəndliləri üsyan

etdilər. 1437-ci ildə kəndli üsyanı Transilvaniya və Şimal-Şərqi

Macarıstana qədər yayıldı. Kəndlilər feodal malikanələrini və qəsrləri ələ

keçirir və boyari- naşlar üzərində qələbə qazanırdılar. 1490-1492-ci illərdə

Moldovanın şimalında böyük üsyan baş verdi. Kəndlilər öz başçıları Mu-

xanın rəhbərliyi ilə Moldova boyarlan və Polyak panları üzərində parlaq

qələbələr qazandılar. Polşa kralı və Tevtpn ordeni cəngavərlərinin birləşmiş

qüvvələri üsyanı yatıra bildilər.

217

XVI əsrdə sinfi mübarizə davam edirdi. Kəndlilər özbaşına feodal

mülklərini tutur, hətta feodalları və onların qulluqçularını məhv edirdilər.

İcmaçı kəndlilər olan hayduklar boyar və feodalların malikanələrinə

hücum edir, vergi toplayanları və qospodar məmurlarını qovurdular.

Hayduklar hərəkatının uzun müddət davam etməsini, qospodar Vasili

Lupunun dövründə 14 min nəfər haydukun məhv edilməsi sübut edir.

DÖVLƏT QURULUŞU

XIV-XV əsrlərdə Moldovada mərkəzi knyaz dövlət hakimiyyəti

möhkəmləndi. Moldova feodal dövlətinə qospodar başçılıq edirdi. Ali

qanunverici, icarəedici sərəncamverici və məhkəmə hakimiyyəti ona

məxsus idi. Qospodar orduya rəhbərlik edir, vergiləri müəyyən edir və

mərkəzi və yerli orqanlara məmurları təyin edirdi. Qospodarın hakimiyyəti

formal olaraq heç bir orqan tərəfindən məhdudlaşmırdı. Bütün dövlət

qospodann mülkiyyəti sayılırdı. Qospodarın hakimiyyətinin iqtisadi əsası

domendən (qospodor torpaqları) gələn gəlir, həmçinin ticarət, məhkəmə və

s. toplanan rüsumlar hesabına formalaşırdı.

Moldova dövlətində mövcud olan Boyar Şurası 7 nəfər ən iri

feodaldan “böyük boyar”dan ibarət olmuşdur. Moldova qospodarlan öz

daxili və xarici siyasətlərində boyarların iradəsi ilə hesablaşmağa məcbur

idilər. Boyar şurasının tərkibi nüfuzlu dünyəvi və dini feodallar hesabına

artırdı. Formal olaraq Şura məşvərətçi orqan olsa da, qospodar öz

hərəkətlərini onun iradəsinə uyğunlaşdırmalı idi.

Mərkəzi dövlət idarəçiliyi qospodar sarayında yerləşirdi. Mərkəzi

dövlət aparatında dövlət dəftərxanasının başçısı və ya böyük dövlət

möhürünün qoru5mcusu hesab olunan loqofet, hərbi qüvvələrin komandanı

getman, dövlət xəzinədarı vistemik, silah anbarının (cəbbəxana)

komendantı olan spatar və b. qeyd əlunmahdır.

Moldova ərazisi tarixən yüxarı və aşağı Moldova hissələrinə bölünürdü.

Bu ərazilər qospodar tərəfindən təyin edilən vorniklər tə

218

rəfindən idarə olunurdu. Hissələr sinutlar (qəza) adlanan inzibati ərazi

vahidlərinə bölünürdü. Sinutlar qospodar canişinləri tərəfindən idarə

olunurdu. Canişinlər inzibati, məhkəmə və maliyyə işləri ilə bağlı

funksiyaları yerinə yetirir, həmçinin qəzadakı yerli qoşuna komandanlıq

edirdilər.

Yerli idarəçilik sistemində kəndlilərin və şəhər əhalisinin icra etməli

olduqlan şəhər qalalarının tikilməsi və digər mükəlləfiyyətlərin yerinə

yetirlməsinə nəzarət edən pererubslar, qospodann sərəncam- lanmn icra

olunmamasına görə cərimələri yığan osluxarilər, hərbi vergiləri toplayan

ilişarilər, məhkəmə cərimələrini yığan qlobniklər, məhkəmə flınksiyalarmı

yerinə yetirən sudsılar fərqlənirdilər.

Türkiyənin tərkibinə daxil edilən Moldovada idarəçilik sistemi ləğv

edilmədi. Əksinə, yerli feodal hüquq sisteminə, həmçinin Moldova dövlət

aparatına istinad etməklə, daha az maliyyə və hərbi qüvvə sərf etməklə

Moldovada hökmranlıq etmək Türkiyə üçün daha əlverişli idi.

XVI əsrin sonlarında Türk sultanı Moldovada qospodar hakimiyyətini.:

irsi keçməsini ləğv edir. Əvəzinə qospodann ölkənin iri feodallarının

arasından seçilməsi qaydasını müəyyən edirdi. XVII əsrin ortalarından

qospodann seçilməsi formal olaraq qalsa da, əslində əvvəlcədən iri feodallar

arasından seçilmiş nümayəndə sultanın fərmanı ilə Moldovaya qospodar

göndərilirdi. Namizədlər seçilərkən rüşvət və peşkəş verməklə yanaşı,

ölkədən daha çox sultan xəzinəsi üçün vergi toplayacaq və ildən ilə xəracı

artıracaq şəxsə üstünlük verilirdi. Qospodar taxt-tacına sultan tərəfindən

təsdiq edilən namizəd İstanbul patriarxına təqdim edilir və onun

xeyir-duasını da almalı olurdu. Müəyyən edilmiş məbləğin yarısı

İstanbuldakı sultan xəzinəsinə ödənildikdən sonra namizədə rəsmi olaraq

fərman və digər qospodar rütbə nişanları təqdim edilirdi. Yassa şəhərinə

qayıdan qospodar Boyar şurası tərəfindən taxt-taca yenidən “seçilməli” idi.

Hər üç ildən bir qospodar seçkiləri keçirilirdi.' XVI-XVIII əsrlər ərzində

Moldovada 44 qospodar hakimiyyətdə olmuşdur.

XV əsrin ortalarından başlayaraq Türkiyə hökumətinin razılığı olmadan

Moldova qospodarma müharibə elan etmək, sülh bağla

219

maq, xarici dövlətlərələ diplomatik münasibətlər qurmaq qadağan edilirdi.

Bir çox Moldova vilayətləri qospodar yurisdiksiyasından çıxarılaraq birbaşa

Türkiyə idarəçiliyinə verilir və bu ərazilərdə möhkəmləndirilmiş qalalar

tikilirdi.

1812-ci ildə Rusiyaya birləşdirilmiş Moldovanın şərq ərazilərində

“Bessarabiya vilayətinin müvəqqəti idarə olunması qaydaları”

haqqında əsasnamə verilir. Qaydalara görə sinfi-sosial təkibinə görə

feodalboyar, milli tərkibinə görə isə imperiya üçün əlverişli olan inzibati

idarəçilik yaradılırdı. Dövlət idarəçiliyində və məhkəmələrdə rus dili ilə

yanaşı Moldova dilinin də işlədilməsinə icazə verilirdi. Vilayət inzibati

idarəçiliyinə yerli boyarlardan ibarət olan məmurlar daxil idi.

Bessarabiya vilayətinin mülki qubernatoru birbaşa olaraq Dunay

ordusunun baş komandanına tabe etdirilmişdi. Müvəqqəti vilayət

hökumətinə başçılıq edən qubernator Rusiyanın (Ukrayna ərazisində olan)

yaxın ərazilərinin qubernatorları, həmçinin Moldova və Valaxiya

qospodarları ilə iqtisadi-sosial əlaqələr qura bilərdi.

Bessarabiya inzibati-ərazi vahidlər olan 9 sinuta bölünürdü. Si- nutlara

moldova boyarlarından seçilmiş bir nəfər və qubematoı tərəfindən seçilmiş

iki nəfər ispiravnik təyin edilrdi. Onlar idarəçilik və məhkəmə səlahiyyətləri

də daxil olmaqla sinutlara rəhbərlik edirdilər. Sinutlar daha kiçik ərazi

vahidləri olan okollara bölünürdülər. Yerli idarəçilik aparatının məmurları

inzibati və məhkəmə işlərində özbaşınalıq edir, əhalini talayırdılar.

1816-cı ildə Bessarabiyada canişinlik yaradılır. Canişin yerli bo- yarın

özbaşınalığının qarşısını almalı və vilayətin idarə olunmasını “möhkəm

ədalətli qanunlarla” təşkil etməli idi. Canişin yanında üç nəfər yerli

zadəganlardan seçilmiş və üç nəfər isə məmurlardan təyin edilmiş

Müvəqqəti komitə fəaliyyət göstərirdi. Müvəqqəti komitəyə nəzarət təftiş

apannaq üçün geniş səlahiyyətlər verilirdi.

1818-ci il aprelin 29-da çar hökuməti “Bessarabiyanın təşkil

olunmasına dair nizamnaməni” bəyəndi. Canişin prezidentin başçılıq etdiyi

Ali Şura - ali sərəncamverici və məhkəmə orqanı kimi fəaliyyət göstərirdi.

Onun tərkibinə mülki qubernator, vitsequbemator, vilayət cinayət və mülki

işlər üzrə məhkəmə sədrləri, vilayət zadəganları

220

nın rəhbəri və onların 5 nəfər deputatı daxil edilirdi. Ali Şura üç ildən bir

tərkibini dəyişməli idi. Ali Şura seçkilərində aktiv və passiv seçki hüququ

olan 22 yaşa çatmışşəxslər iştirak edir və seçki yüksək əmlak senzi əsasında

keçirilirdi. Ali Şuranın çar ilə birbaşa əlaqələri Ali Şuranın canişin-prezenti

və Dövlət Şurasının Bessarabiya işləri üzrə statssekretarı vasitəsilə

qurulurdu. İmperiya nazirliyi və nazirlər komitəsinin səlahiyyətləri

Bessarabiyaya şamil edilmirdi.

Bessarabiya inzibati hüquqlar sahəsində muxtarİ3^ət əldə edirdi.

İqtisadi-sosial hakimiyyət isə faktiki olaraq yerli boyarlarnı səlahiyyətində

idi. XIX əsrin birinci yarısında burjua münasibətləri yenicə yaranmağa

başlayırdı.

1828-ci ildə Bessarabiya vilayətinin Ali Şurası öz fəaliyyətini tamamilə

dayandırır.

HÜQUQUN İNKİŞAFI

Erkən feodalizm dövründə hüququn ilkin mənbəyi adətlər olmuşdur.

XV əsrdən başlayaraq Bizans hüququnun ressepsiya (mənimsənilməsi)

edilməsinə başlanılır. Armenopolun 6 kitabdan ibarət hüquq külliyyatı

ressepsiya edilirdi. Bizans imperiyasında hüquqşünas və hakim olmuş

Armenopol 1345-ci ildə mülki, inzibati, cinayət və cinayət prosessual

hüquq normalarını özündə birləşdirən hüquq külliyyatını hazırlamışdı.

Müəllif digər Bizans hüquq toplusu olan Proxirona əlavələr edərək onu

tamamlamağı qarşısına məqsəd qoymuşdu. Armenopolun “Altı kitab”.

Bizans imperiyasının süqutundan sonra Yunanıstan, Valaxiya və

Moldovada istifadə olunmuşdur. 1812-ci ildə Bessarabiya Rusiya

imperiyasına qatıldıqdan sonra çar hökuməti məhkəmələrə “Altı kitab”a

istinad etməyə icazə vermiş və XX əsrin əvvəllərinə qədər bu qərar qüvvədə

qalmışdır.

1646-cı ildə Vasili Lupunun şərəfinə onun adı verilmiş qanunlar

küllİ5^atı qəbul edilir. Qanunlar külliyyatının hazırlanmasında öz dövrünün

görkəmli hüquqşünası, geniş təhsil almış, boyar, loqofet Evstratiyin əməyi

böyük olmuşdur.

221

XVIII əsrdə Moldova hüququnun mənbələrinə Yustinian Novellaları və

Ağıllı Levin 888-889-cu illərdə hazırladığı Baziliklər (çar qanunları) daxil

edilir. Bizans hüququnun imperator novellalarını özündə birləşdirən

məhkəmə-inzibati və maliyyə-vergi məsələlərini nizamlayan xrisovulları

(qramota), Moldova qospodarlan- nın verdikləri xrisovullar da hüququn

mənbəyini təşkil edirdi.

Mülki hüquqi münasibətlərdə əsas istehsal vasitəsi olan torpaq və

onunla bağlı hüquqi normalar mühüm yer tuturdu. Torpaq üzərində əsas

mülkiyyət forması dedina və ya moşiey adlanan xüsusi mülkədar torpaq

sahibliyi olmuşdur. Dedina torpaq mülkiyyəti nəsli torpaq olmaqla

əcdadlardan qalma irsi torpaq sahibliyi idi. Torpaq sahibliyinin digər

forması qospodara sədaqətli xidmət əvəzinə verilən şərti torpaq olmuşdur.

Moldova kənd icmalarına məxsus torpaqlar geniş inkişaf etmişdi.

Rezeşlərin (icmaçılarm) torpaqlarına əkin sahələri, çəmənlik, biçənək,

bağlar, üzümlüklər daxil idi. İcma torpaqlan kənd sakinləri olan rezişlərin

ümumi mülkiyyəti hesab edilirdi. Meşələrdən və otlaqlardan isə əlbir

istifadə olunurdu.

Torpaq üzərində mülkiyyət hüququ, torpaqdan istifadə hüququndan

fərqlənirdi. Belə ki, qospodar torpaqları ilə qonşu olan ərazilərin kəndliləri

onun xeyrinə qospodar xəzinəsi üçün mükəlləfiyyətlər yerinə yetirirdilər.

İmtiyazlı silkə daxil olan feodallar qospodar kəndlilərindən və onların əkin

sahələrindən istifadə etmələri praktikası da mövcud olmuşdur.

XVIII əsrdə əmtəə-pul münasibətlərinin inkişafı ilə əlaqədar olaraq

öhdəlik hüquq normalarının tətbiq olunması xeyli inkişaf edirdi. Müqavilə

öhdəlikləri genişlənirdi. Alqı-satqı, dəyişmə, borc, əmlak, şəxsi kirayə və s.

müqavilələrdən istifadə artırdı.

Moldova ərazisində ailə-nikah münasibətləri kanon hüququ əsasında

nizamlanırdı. Vərəsəlik hüququnun əsas mənbəyi isə adətlər olmuşdur.

Moldova hüququna görə vərəsəliyin iki növü: qanun və vəsiyyət üzrə

vərəsəlik mövcud idi. Vəsiyyət üzrə vərəsəlik hüququ barədə XV əsrə aid

mənbələrdə məlumat verilirdi. Vəsiyyət üzrə və-

222

rəsəliyin həqiqiliyi üçün əsas şərtlər onun xeyirxah iradə və aydın məqsədlər

üçün verilməsi, həmçinin vəsiyyətnamədə göstərilənlərin həqiqi olması,

yəni aldatmağın olmaması vacib hesab olunurdu. Vəsiyyətnamə mərhumun

özü tərəfindən yazılmalı və şəxsən imzalanmalı idi. Üç nəfər şahidin həmin

vəsiyyətnamənin doğnıluğu- nu təsdiq etmələri mühüm şərtlərdən idi.

XVI əsrin sonları, XVII əsrin əvvəllərinə qədər mirasın vəsiyyət

edilməsində məhdudiyyətlər mövcud idi. Belə ki, vəsiyyət edən motiv

göstərmədən birbaşa varisləri mirasdan məhmm edə bilməzdi. Yalnız

birbaşa varislər olmadıqda, miras sahibi istədiyi kimi vəsiyyət edirdi.

XVII-XVIII əsrlərdə isə vəsiyyət edənin hüquqları genişləndirilirdi.

Belə ki, vəsiyyət edən öz mirasını öz istədiyi kimi xeyriyyəçilik və digər

məqsədlər üçün vəsiyyət edə bilərdi.

Cinayət hüququ sahəsində Vasiliy Lupunun məcəlləsi cinayətə görə

müqəssirin günahının formalarını: iştirak, zəruri müdafiə həddi, residiv və s.

müəyyən edirdi.

Feodal torpaq mülkiyyəti əleyhinə olan cinayətlərə xüsusi diqqət

verilirdi. Qanunsuz və zorakılıqla müşayiət olunan torpaqların tutulmasına

görə ölüm cəzası verilirdi.

Torpaqdan və sulardan qanunsuz istifadə olunmasına (meşələrin və

kolluqların qvrvlması, balıq ovu, ot çalışı, ov, giləmeyvə yığımı və s.) görə

müqəssirin topladıqları əlindən alınır və özü fiziki cəzaya məRiz qalırdı.

Cəzaların müxtəlif növləri: ölum, payaya keçirmə, şaqqalama,

yandırma, diri basdırma, boğaza əridilmiş metal tökmə, bədən üzvlərinin

kəsilməsi və digər bədən cəzaları tətbiq edilirdi.

Moldova feodal hüququnda cinayət prosesi inkvizisiya xarakteri

daşıyırdı. Ağır işgəncədən istifadə olunur və bu əsas “sübut” növü kimi

qəbul edilirdi.

223

QƏRB SLAVYANLARININ

DÖVLƏT VƏ HÜQUQ TARİXİ

POLŞANIN DÖVLƏT VƏ HÜQUQ TARİXİ

ÜİMUMİ TARİXİ İCMAL

B.e.əvvəl II minilliyin sonlarında Odra, Visla və Varta çayları

hövzələrində qərbi slavyan tayfalarından olan polyanlar, mazo- şanlar,

vislyanlar, slezyanlar və b. məskunlaşmışdı. VII-X əsrlərdə qərbi

slavyanlarda ibtidai icma qurluşunun dağılması və feodal münasibətlərinin

yaranması prosesi gedirdi.

VIII-X əsrlərdə ilk knyazlıqlar yarandı. X əsrin ikinci yarısında öz

dövrünə görə erkən feodal monarxiyası təşəkkül tapdı. Belə ki, alman

feodal dövlətlərindən gələn təhlükə polyak torpaqlarının vahid dövlətdə

birləşməsini zəruri edirdi.

X əsrdə Varta çayı vadisində Pyats sülaləsi başda olmaqla Pol- yan

knyazlığı gücləndi. Pyatslar sülaləsindən olan knyaz I Meş- konun

(960-992ci illər) hakimiyyəti dövründə Polşanın tərkibinə Böyük Polşa,

Kiçik Polşa, Lujisk, Kuyaviya, Mazoviya və b. torpaqlar daxil idi. Qonşu

dövlətlər yeni yaranmış qurumu Sklaviya adlandırırdılar. X-XI əsrlərdən

dövlət Poloniya və Polşa kimi tanınmağa başladı. Polşanın sərhədləri

şimalda Baltik dənizi sahillərini, cənubda Karpat və Sudet dağları, qərbdə

Oder çayı, şərqdə isə Buq çayına qədər olan əraziləri əhatə edirdi.

966-cı ildə xristianlığın qəbul edilməsi ilə əlaqədar olaraq knyaz

hakimiyyəti daha da gücləndi. I Cəsur Boleslavın (992-1025-ci illər)

dövründə Polşa torpaqlarının vahid dövlətdə birləşməsi başa çatdı.

Polşa feodal dövləti öz inkişafında aşağıdakı mərhələlərdən keçmişdi:

erkən feodal monarxiyası (X-XII əsrlər); feodal pərakəndəliyi (XII

əsrin ortaları - XIV əsrin birinci yarısı); silki nü-

224

mayəndəli monarxiya (XIV əsrin ortaları - XV əsr) və XV əsrdən XVIII

əsrin sonlarına qədər iki dövrə ayrılan şlyaxta demokratiyası və

oliqarxiyanın iri maqnatlarının hökmranlığı.

Erkən feodal monarxiyası dövründə Qərbi Avropa dövlətlərində olduğu

kimi kral drujinalarına, yepiskop və monstralara torpaqlar paylayırdılar.

Qəbilə nəslindən olan güclü və varlı əyanlar lekslər və ya lyaşlar da

feodallara çevrilirdilər. Kraldan toıpaqlar almış cəngavərlər şlyaxta

(zadəgan) silkinə daxil olurdular. Qəbilə icmalarının üzvü olmuş azad

kəndlilər kmetlər yaranırdı. Kmetlə- rin yuxarı təbəqəsi isə cəngavərlərə

çevrilirdilər.

XII əsrin ortalarından başlayaraq Polşa dövləti kiçik knyazlıqla- ra

parçalanır. Feodal pərakəndliyi iri torpaq sahibləri olan panların və xırda

torpaq sahibləri şlyaxtanm formalaşdırılmasmı başa çatdırdı. Polşa

ərazisində onlarla xırda knyazlıqlar yaranırdı. Feodal ictimai

münasibətlərinin inkişafı Polşada feodal votçinalarmm (malikanələrinin)

yaranmasına və natural təsərrüfatın hökmranlığına şərait yaradırdı, monastır

və ruhanilər, həmçinin, dünyəvi feodallar kraldan immunitet (imtiyaz)

qramotaları alırdılar. Feodalların siyasi hakimiyyətlərinin möhkəmlənməsi

kəndlilərin təhkim olunması üçün şərait yaradırdı. Qərbi Avropa

dövlətlərindən fərqli olaraq kəndlilər feodaldan şəxsi, əmlak və məhkəmə

asılılığında idilər.

1138-ci ildə Polşa knyazı III Boleslav Əyriağız krallığı bir neçə oğlu

arasında bölüşdürdükdən sonra Sleziya, Mazobiya, Kuyabiya, Böyük Polşa,

Sandomir və Krakov müstəqil qurumlara çevrilirlər.

XIII-XIV əsrlərdə iri torpaq sahibləri olan pan maqnatlar Polşanı

şəriksiz idarə edirdilər.

XIII əsirdə alman cəngavərlərinin Tevton ordeni və tatarlar Polşanı

işğal etdilər. Alman feodalları Polşa şəhərlərində məskun- laşırdılar.XIV

əsrin birinci yarısında Polşanın birləşdirilməsi üçün zəmin yaranırdı. İlk

növbədə iqtisadi inkişafda müvəffəqiyətlər, alman ordenləri ilə mübarizə

aparmaq təşəbbüsü Polşanın birləşdirilməsini sürətləndirirdi. Birləşmə

prosesinin ilk təşəbbüsçüsü Kuya- vi knyazı I Vladislav (1306-1333-cü

illər) 1320-ci ildə kral titulunu bərpa etdi. Onun oğlu III Kazimirin

(1333-1370-ci illər ) döv

225

ründə Polşamın siyasi cəhətdən birləşdirilməsi başa çatdı. Lakin III

Kazimirin hakimiyyəti dövründə iri panlarla mübarizə davam edirdi.

1352-ci ildə kral panlara məxsus hərbi ittifaqı dağıtdı. III Kaz- mir kiçik və

orta feodalların köməyinə arxalanırdı.

III Kazimirin səylərinə baxmayaraq, pan və şlyaxtanın yuxarı hissəsi

geniş siyasi və silki imtiyazlar əldə etməyə çalışırdılar. III Kazimirin

vəfatından sonra (onun övladı olmamışdır) hakimiyyətə onun qohumu

Macarıstan kralı Lüdovik (1370-1382-ci illər) gəlir. Macanstanh Lüdovikin

hakimiyyətə gəlməsinə kömək etmiş polyak panları və şlyaxtanı

mükafatlandıran yeni kral 1374-cü ildə Koşisk privileyini imzalayır.

Priviley pan və şliyaxtanı, demək olar ki, bütün vergi və mükəlləfıyətlərdən

azad edirdi. Lüdovikin vəfatından sonra Polşa bir neçə il kralsız qalır.

1386-cı lidə Polşa kralı Lüdovikin qızı Yadviqa ilə evlənmiş Litva

knyazı Yaqaylo (1386-1430-cu illər ) Polşanın kralı seçilir. 1386-cı ildə

Polşa-Litva arasında bağlanmış Krevo uniyası (ittifaq) hər iki dövlət üçün

böyük əhəmiyyət kəsb edirdi.

1410-cu ildə polyak, litva və rusların birləşmiş qüvvələri Tev- ton

ordenini Qrünvald döyüşündə məğlub edirlər. 1466-cı ildə orden Polşanın

vassalına çevrildi.

Polşa kralı Yaqaylo (onu Polşada II Vladislav kimi tanıyırdılar) öz

hakimiyyətini möhkəmləndimıək üçün iri feodallara güzəştə gedirdi.

1422-ci ildə qəbul edilmiş Çervinski privileyinə görə feodalların torpaq

sahibliyinin toxunulmazlığı təsbit edilirdi. Feodal mülkü kral tərəfindən

yalnız məhkəmə qərarından sonra müsadirə oluna bilərdi. 1430-1433-cü

illərdə verilmiş Edlinsk və Krakovo privileylərinə görə isə məhkəmə

qərarı olmadan feodal əyanlarının həbs edilməsi qadağan edilirdi.

Alman ordenləri ilə mübarizəni davam etdirən Polşa kralı IV Ka- zimir

(1447-1492-ci illər) şlyaxtanın etirazları ilə qarşılaşırdı. 1454- cü ilin

payızında şlyaxta qoşunu müharibə etməkdən imtina edəcəklərini bildirərək

kraldan köhnə privileyləri bir daha təsdiq etmək və yeni privileylər vermək

tələbi ilə çıxış etdilər. IV Kazimir məcburiyyət qarşısında Neşavsk

statutunu imzalayır. Neşavsk statutu

226

maqnat panların istədiyi qədər götürdükləri torpaqları “mojnov- ladstvo”

(istənilən qədər sahiblik) məhdudlaşdırırdı. Dövlət torpaqlarının panlar

tərəfindən tutulması qadağan edilirdi. Onlar eyni zamanda bir neçə vəzifə də

tuta bilməzdilər. Neşavsk statutuna görə şlyaxta yerli inzibati məhkəmə

sistemində çalışa bilərdi. Statutun ən önəmli əhəmiyyəti ondan ibarət

olmuşdur ki, kralın bundan sonra verəcəyi bütün hüquqi aktlar şlyaxtanm

razılığı ilə olmalı idi.

1496-cı ildə Petrovsk statutu şlyaxtaya gömrük rüsumu ödəmədən

ölkədən məhsul çıxarmaq və ölkəyə məhsul gətirmək hüququ verirdi.

Maqnat və şlyaxtaya verilmiş privileylər 1505-ci il Ra- domsk

konstitusiyasında təsbit olunurdi. Beləliklə, dünənki cəngavər şlyaxta artıq

sahibkar mülkiyyətçiyə çevrilirdi.

XVI əsrdə Polşa iri feodal dövləti idi. Kral II Siqizmund Avqust

(1548-1572-ci illər) Polşanın ərazisini genişləndirirdi. Livoniya müharibəsi

gedişində Polşa və Litva knyazhğı yeni 1569-cu il Lüb- lin uniyasını

imzalayaraq Reç Pospolita (“reç pospolita” və ya dəqiq tərc. “res rublika”)

vahid dövlətin əsası qoyuldu. Lüblin uniya- sına görə ümumi seym (Volnıy

seym) dövlət başçısını - kralı seçməli idi. Polşa-Livoniya müharibəsini

müvəffəqiyyətlə davam etdirərək kral Stefan Batori (1576-1586-cı illər)

hakimiyyəti dövründə (1583-cü il) sülh müqaviləsi imzalayır.

1587-ci ildə Vaza sülaləsindən olan III Siqizmund (1587-1632- ci illər)

yeni kral seçildi. Polşada hakimiyyətə gəlmiş yeni sülalənin dövründə İsveç

və Rusiya ilə aparılan ağır müharibələr əlverişsiz şərait yaradırdı. IV

Vladislavın (1632-1648-ci illər) dövründə Reç Pospolita İsveçin xeyrinə

güzəştlər etməyə məcbur oldu. Türkiyə ilə aparılan müharibələr də Polşanı

zəiflədirdi. Kral Yan Ka- zimirin (1648-1668-ci illər) dövründə ölkə

daxilində kəndli üsyanları baş verdi. Ukraynada Boqdan Xmelniskinin

üsyanı ilə eyni vaxtda Kostka Naperski krala qarşı üsyan qaldırdı. 1651-ci

ildə Na- perski Krakovu ələ keçirib üsyanı bütün Polşaya yaymağa çalışırdı.

Lakin Krakov yepiskopu onu ələ keçirərək edam etdirdi.

XVIII əsrin birinci yarısında Reç Pospolitanın zəifləməsi davam edirdi.

Artıq Prussiya (Brandenburq) və Rusiya Polşanın daxili iş

227

lərinə güclü müdaxilə edirdilər. 1772-ci ildə Pmssiya, Avstriya və Rusiya

Polşanın birinci bölüşdürülməsi barədə saziş imzaladılar. Sazişə görə

Polşanın sahilboyu ərazisinin bir hissəsi Pnıssiyanın, Krakov

voyevodahğınm və Qərbi Ukraynanın Lvovla birlikdə bir hissəsi

Avstriyanın tabeliyinə verilirdi.

1791-ci ildə Polşa seymində qəbul edilmiş konstitusiya feodal

özbaşınalığının ləğvinə, maqnatlann və şlyaxtanın siyasi mövqelərinin

məhdudlaşdınlmasına yönəlmişdi. Konstitusiya islahatında ən mühüm

yenilik “libemm veto” hüququ və imperativ (sifarişlə verilən) mandatların

ləğv edilməsi idi. İslahata görə Seymin aşağı palatası polyak iz- bası

(polyak komalan, daxmalan) senat üzərində üstünlük əldə edirdi. Aşağı

palata səs çoxluğu ilə qanunların qəbuluna nail ola bilərdi.

Polşa maqnatları və şlyaxta dərhal Rusiyanı köməyə çağırdı. Rusiya və

Prussiyanın müdaxiləsindən sonra Polşanın 1793-cü ildə ikinci

bölüşdürülməsi başladı. Qdansk, Torun və Böyük Polşa Prussiyaya verildi.

Polşanın ikinci bölüşdürülməsi ölkənin iqtisadiyyatına ağır təsir etdi.

Ölkədə inqilabi şərait yaranmışdı. 1794-cü ildə Krakov şəhərində Tadeuş

Kostyuşkonun rəhbərliyi ilə milli azadlıq hərəkatı başladı. Üsyan Rusiya,

Pmssiya və Avstriyanın Polşaya müdaxilə etməsi üçün bəhanə oldu. Digər

tərəfdən isə Avropada Böyük Fransa burjua inqilabi feodal monarxiyalarını

təşvişə saldığından onlar yubanmadan Polşaya qoşun göndərdilər. Üsyanın

məğlubiyyətindən sonra Polşa üçüncü dəfə (1795-ci il) bölündü. Avstriya

Kiçik Polşanı və Mazoviyanm bir hissəsini, Pmssiya Varşava ilə birlikdə

Mazoviyanm qalan hissəsini və digər qərb torpaqlarını ələ keçirdi. Müstəqil

Polşa dövləti (şlyaxta respublikası) tamamilə süqut etdi.

1815-ci il Vyana konqresinin qərarlarına əsasən Napaleon dövründə

yaradılmış Varşava hersoqluğu yenidən bölüşdürüldü. Varşava

hersoqluğunun ərazisinin əksər hissəsi daxil olmaqla Polşa krallığı

yaradılaraq Rusiyanın tərkibinə verildi. Hersoqluğun bir hissəsində Böyük

Poznan knyazhğı yaradıldı və Pmssiyanm idarəçiliyinə daxil edildi.

Sileziya, Pomorye və digər Polşa torpaqları da Pms- siyaya çatdı. Digər

ərazilər Avstriyaya verildi. Krakov şəhəri ətraf ərazilər ilə birlikdə

respublika elan edildi.

228

1830-1831-ci illərdə Rusiya tabeçiliyində olan Polşa krallığında milli

azadlıq üsyanı baş verdi. Çarizm 1831-ci ilin oktyabrında üsyanı

amansızlıqla yatırdı və 1815-ci il konstitusiyasını, seymi və Polşa ordusunu

ləğv etdi.

186-364cü ildə sosial və milli zülmə qarşı polyak xalqı yenidən üsyan

etdi. Üsyanı yatıran çar hökuməti kapitalizmin inkişafına yol açan aqrar və

s. islahatlar keçirdi.

Birinci dünya müharibəsi illərində Rusiyanın tabeliyində olan Polşa

torpaqlan Almaniya və Avstriya - Macarıstan ordusu tərəfindən işğal edildi.

1918-ci ilin noyabrında müstəqil Polşa dövləti yarandı.

İCTİMAİ QURULUŞ

X-XI əsrlərdə Polşa icma cəmiyyətində feodallaşma prosesi başlamışdı.

Polşa icma qəbilələrində əmlakın bölünməsində təbəqələşmə nəsli tayfa

əyanlarının yuxarı təbəqəsinin varlanmasına səbəb olurdu. İctimai

təbəqələşmə dövlət təsisatlarının yaranmasını da sürətləndirdi. Nəsli tayfa

əyanları ümumi icmadan ayrılaraq öz əllərində iri torpaqlar cəmləşdirirdilər.

Nəsli aristokratiya yaranmaqda olan feodal sinfinin əsasını təşkil etməyə

başladı. Polşa tayfaları arasında feodallaşma prosesi knyaz drujinalarının ələ

keçirdikləri torpaqlarda “mojnovladstvo”larda daha sürətlə gedirdi. Erkən

feodal cəmiyyətdə əhalinin əksəriyyətini azad kənd icma üzvləri təşkil

edirdi. İcmaçı kəndlilər “kmetlər” adlanırdı.

Knyaz Meşko (960-992-ci illər) dövründə xristianlığın qəbul edilməsi

dini ruhani zümrənin hakim sinfə çevrilməsi və iri torpaqlara sahib olması

ilə nəticələnir. Kilsə xeyrinə onda bir vergisi tətbiq edilir. Polşada

monastırların sayı artırdı.

Polşa knyazları hərbi drujinalara arxalanırdılar. Knyaz Meşko- nun

hakimiyyəti illərində 3 min nəfərə qədər druj ina mövcud olmuşdur. Knyaz

və druj inalar arasında əlaqələr vassalhq münasibətlərinə əsaslanırdı.

Polşada vahid dövlətin yaranması ilə icmaçı kəndlilərin feodaldan asılı

sinfə çevrilməsi prosesi başlamışdı. Bu dövrdə eyni za

229

manda patriarxal köləlik də qalmaqda davam edirdi. Köləliyin mənbəyi

hərbi əsirlər, satın alınma və borca görə köləlik olmuşdur. Azad kəndlilərin

əsas hissəsi knyazın xeyrinə vergi və mükəlləfiyyətlər verməyə borclu

idilər. Polşada feodal münasibətlərinin inkişafı və möhkəmlənməsi Cəsur

Boleslavm hakimiyyəti illərində davam etmişdi. Dünyəvi və dini feodallara

benefısiya olaraq torpaqların paylanması əhəmiyyətli dərəcədə kəndlilərdən

alınan vergi və mükəlləfiyyətlərin artmasına səbəb olurdu.

İcma torpaqlarının, əkin yerləri və otlaqların feodallar və dövlət

tərəfindən tutulması kənd icmalarının iqtisadi cəhətdən zəifləməsinə və

kəndlilərin əlavə olaraq vergi və mükəlləfiyyətlər ödəməsinə səbəb olurdu.

Bunun nəticəsi kimi kmetlərin aşağı zümrəsi zəifləyərək təhkimli kəndlilər

feodal tərəfindən torpağa təhkim edilmiş serv xolonlar səviyyəsinə qədər

enirdilər. Kəndlilərin torpaqlarının zəbt olunması prosesi azad kəndli

təbəqəsinin sayının kəskin şəkildə azalmasına gətirib çıxarırdı. Kmetlərin

təhkim olunması prosesi təkcə onlara məxsus torpaqların zorla zəbt

olunması səbəbindən deyil, həmçinin alınmış borcun (zakup) ödənilməsi,

feodaldan əmək alətlərinin (ratai) kirayə edilməsi, yeni feodal mülkünə

köçməsi və s. səbəblərdən baş verirdi. Feodaldan asılı kəndli ağasının

xeyrinə natural vergilər ödəməli və biyara getməli idi.

Azad icma üzvü olan kəndlilərin təhkim edilməsi onunla nəticələnirdi

ki, artıq feodal üçün kölə xolonlan saxlamaq əlverişsiz idi. Qulların

əksəriyyətinə nadel paylayan (zəbt olunmuş kmet torpaqlan hesabına)

feodal onları hüquqi cəhətdən asılı kəndlilərə yaxmlaşdmrdı.

Qərbi Avropanın digər feodal dövlətlərində olduğu kimi. Polşada da

erkən feodalizm dövründə vahid kral hakimiyyəti iki-üç əsr davam etdi.

Feodal ictimai münasibətlərinin formalaşaraq möhkəmlənməsi prosesindən

sonra feodal pərakəndəliyi mərhələsi başlayır. Feodal münasibətlərinin

inkişafı natural təsərrüfata əsaslanan feodal votçinalarmm (malikanə)

artmasına səbəb olurdu. Kral hakimiyyəti katolik ruhanilərə və

monastırlara, həmçinin dünyəvi feodallara kəndlilərin təhkim edilməsinə

yönəlmiş, onların siyasi, vergi, inzibati və məhkəmə hakimiyyətini

möhkəmləndirən immunitet (imtiyaz) qramotaları verirdi.

230

III Boleslav Əyriağızın 1138-ci ildə verdiyi və faktiki olaraq udel

(xanədan) knyazlarının yaranmasını rəsmiləşdirən fərmanından sonra

Polşada feodal pərakəndəliyi, tarixin qaçılmaz siyasi prosesi başladı. Udel

knyazlıqları da öz növbəsində daha kiçik feodal sahibliklərinə (vassal,

cəngavər) bölünürdü.

Erkən feodal monarxiyalarında olduğu kimi. Polşada da kəndlilərin

təhkim edilməsi prosesi üç-dörd əsr davam etdi və XIII əsrdə başa çatdı.

Polşa kəndlilərinin feodallar tərəfindən təlıkim edilməsi kmetlərin ciddi

həyəcanına səbəb oldu. Dünənə qədər azad kənd icmalarında yaşamış

kəndlilər yeni feodal qaydaları ilə barışmaq istəmir və əvvəlki bütpərəstlik

dövrünə qayıtmağı, mövcud olmuş bərabərliyi tələb edirdilər. 730-738-ci

illərdə feodallara və katolik kilsəsinə qarşı kəndlilərin güclü üsyanları olur.

Kmetlər katolik ruhaniləri və panları məhv edir, onların malikanələrini

yandırırdılar. Digər güclü kəndli üsyanı 1148-ci ildə olmuşdur. Üsyan yerli

panların və alman cəngavərlərinin köməyilə yatırılmışdı.

XIII əsrdən başlayaraq Polşada iri feodalların hökmranlığı dövrü

başlayır. Polşanın hər bir vilayətində böyük və udel knyaz hakimiyyəti

yaranır. Udel knyazlarından sonra iri torpaq sahibləri olan pan- maqnatlar

gəlirdi. Onlardan da öz növbəsində kiçik şlyaxta asılı idi. Faktiki olaraq

knyazlıqlarda hakimiyyət iri feodalların əlində olmuşdur. İri torpaq

sahiblərinin bölünməz hakimiyyəti “mojnovladstvo”, yəni pan-maqnatlarm

hökmranlığı kimi xarakterizə edilirdi.

XIII əsrin sonlarından başlayaraq öz mövqelərini

möhkəmləndirməkdən ötrü “mojnovladstvo”lar alman kəndlilərinin və

şəhər əhalisinin Polşaya köçməsi üçün şərait yaratmağa başladılar. Köçüb

gələnlər üçün polyak panmaqnatları mənimsənilməmiş və sahibsiz

torpaqları ayırırdılar. Alman kəndliləri polyak kmetlərindən fərqli olaraq

özləri üçün güzəştlər tələb edir, müəyyən müddət çinş (töycü) və s.

vergilərdən azad olunur, özləri üçün ayrıca məhkəmələrin təşkil olunmasını

tələb edirlər. Alman koloniyalarının digər hissəsi köhnə və yeni saldıqları

şəhərlərdə məskunlaşaraq özləri üçün azadlıqlar və güzəştlər əldə edir,

inzibati və məhkəmə orqanlarım yaradaraq muxtariyyat hüquqlarını təsbit

edirdilər. Kaloniyalara verilmiş üstünlüklər kral və knyaz fərmanlarında

təsdiq edilirdi.

231

Polşada iri torpaqların yaranması asılı kəndlilərin vəziyyətinin kəskin

pisləşməsinə səbəb olmuşdur. Feodallara verilmiş immunitet qramotalarma

görə onlar kəndliləri və öz qulluqçularını mühakimə edə bilərdilər. Ağa

ondan asılı olanlan öldürmək, asmaq və müxtəlif fiziki cəzalarla

cəzalandımıaq hüququna malik idi. Azadlıqlarını saxlaya bilmiş kmetlərin

digər hissəsinin vəziyyəti də yaxşı deyildi. Onların da vəziyyəti hüquqi

statuslarına görə təhkimli kəndlilərin kimə yaxın idi. XIII əsrin sonlarında

maqnatlar qaçqın kəndliləri tutmaq və onları köləyə çevinnək hüququnu

verən knyaz qramotaları da aldılar.

Feodal pərakəndliyi dövründə feodallar arasında ara müharibələri daimi

xarakter almışdır. Cəngavər şlyaxtaçılar və iri panlar arasında münasibətlər

patron-pan əlaqələrinə əsaslanırdı. Belə ki, şlyaxta bir çox panları özlərinin

patronu (himayədarı) hesab edir, onun familiyası adı altında gerb, bayraq

tutur və cəngavər drujinası kimi patronun familiyası adından döyüşürdülər.

Pan cəngavər şlyaxta qoşununa nəinki knyaz drujinaları, həmçinin liyaxlar

(nəsli qəbilə icması dövründə güclü və adlı-sanlı ailələr) və azad kəndlilər

olan kmetlərin yuxarı varlı təbəqəsi daxil olurdu.

Polşada silki nümayəndəli monarxiya dövründə ölkənin vahid dövlətdə

birləşməsi üçün yaxşı zəmin yaranmışdı. Bu dövrdə pan və şlyaxta kraldan

öz hüquq və imtiyazlarını genişləndirən, onlan xüsusi silk kimi

rəsmiləşdirən privileylər alırdılar, şlyaxtalar şlyaxta hüquqlarını

pan-maqnatlara bərabərləşdirmək üçün 1374-cü ildə Ko- şisk privileyinin

verilməsinə nail olurlar. Maqnat və ruhanilər kimi şlyaxta dövlət vergi və

mükəlləfiyyətlərindən azad edilirdi. Şlyaxta silki yalnız hərbi

mükəlləfi3^ətli olmaqla, çox az vergi ödməli idi. Şlyaxtanın vergilərdən

azad olması xəzinənin boşalması ilə nəticələnirdi. Ona görə də yaranmış

vəzi}ryətdən çıxmaqdan ötrü yerlərdə qanunverici orqan olan seymiklər

yaradılır. Seymiklər vasitəsilə əhalidən vergi və mükəlləfiyyətlər toplamaq

daha asan idi.

1442-ci ildə verilmiş fərmana görə zadəganlara məxsus irsi torpaqları

məhkəmənin qərarı olmadan müsadirə etmək olmazdı. Seym statutları

bir-birinin ardınca polyak kəndlilərinin təhkim olunmasını, panmaqnatlar və

şlyaxtanın hüquqlarının artırılmasını hüquqi cəhətdən rəsmləşdirirdi.

232

1496-cı il Petrakovski statutu şlyaxtanın ticarət etmək imtiyazlarını

artırır. Statuta görə kəndli ailəsində yalnız bir nəfər qazanc dalınca gedə

bilərdi. 1520-ci il statutu əvvəllər heç vaxt biyara cəlb edilməmiş kəndli

zümrələrini həftədə bir gün biyar işlərinə cəlb etməyi nəzərdə tuturdu.

1532-ci il statutu kəndlilərin şəhərə köçməsinin qarşısını alırdı. 1543-cü il

statutu qaçqın təhkimli kəndliləri (xlop) mülkədara qaytannağı nəzərdə

tuturdu. 1573-cü il statutu pomestiye (feodal mülkü) qeyri-məhdud (panın

istəyindən asılı olaraq) biyar günləri müəyyən edirdi.

XII-XIII əsrlərdə ticarət və sənətkarlığın inkişaf etməsi şəhərlərin

yaranmasına səbəb olurdu. Yeni şəhərlər əsasən alman koloniyaları

tərəfindən yaradılırdı. Bu şəhərlərdə alman dili və adətləri qoRinurdu. Digər

polyak şəhərlərində özünüidarəçilik orqanları və məhkəmələr fəaliyyət

göstərirdi.

Silki nümayəndəli monarxiya dövründə Polşa şəhərləri qısa müddətə

tərəqqi etmiş, özünüidarəçilik orqanlarının hüquqları genişlənmişdir.

Rüsum ödəmədən (1496-cı il Petrakovsk statutu) ölkəyə mal gətirmək və

mal aparmaq hüququnu əldə edən şlyaxtaya şəhərlərin ticarətdə oynadıqları

vasitəçilik roluna ağır zərbə vurdu. Şəhərlilərə şlyaxta məxsus torpaqları

pulla əldə etmək və ali ruhani vəzifələr tutmaq qadağan edilirdi. Krakov

şəhəri istisna olunmaqla, digər şəhərlərə yerli və ümumdövlət miqyaslı

seymiərin işində iştirak etməyə icazə verilmirdi.

DÖVLƏT QURULUŞU

X-XI əsrlərdə Polşanın dövlət qumluşu ilkin monarxiya olmuşdur.

1025-ci ildən Cəsur Bolislavın kral taxt-tacına çıxaraq özünü kral elan

etməsindən sonra vahid monarxiya güclənir. Mərkəzi və yerli idarəçilik

aparatı təşkil edilir.

Feodal münasibətlərin təşəkkülü, yeni siniflərin yaranması, yeni dinin

qəbul edilməsi, kəndlilərin istismarının güclənməsi sinfi mübarizəni

kəskinləşdirirdi. Yaranmış şəraitdə hakim sinfin kəndlilərin

233

çıxışlarını yatıracaq və feodalların hökmranlığını təmin edəcək güclü

mərkəzi hakimi}ryətə ehtiyac var idi. 1000-ci ildən alman təsirindən azad

olaraq Qnezno şəhərində arxiyepiskoplıığa çevrilmiş Polşa kilsəsi də

mərkəzi hakimiyyətin güclənməsinə böyük kömək edirdi.

Polşa kralları geniş hakimiyyət səlahiyyətlərinə - qanunverici,

məhkəmə, inzibati və hərbi hakimiyyətə malik idilər. Kral hakimiyyəti

məşvərətçi orqan olan kral şurası tərəfindən məhdudlaşırdı. Feodal

qurultaylarına oxşar toplanan ali dünyəvi və dini əyanlardan ibarət kral

şurasında mühüm dövlət məsələləri müharibə elan edilməsi, sülh

bağlanması və s. müzakirə edilirdi. Kral şurası üzvləri mühüm məhkəmə

işlərinin araşdırılıb baxılmasında iştirak edirdilər. Polşa kralları arabir

qumltay da çağırırdılar. Həm kral şurası, həm də qurultay kral yanında

məşvərətçi orqan olmuşdu.

İlkin monarxiya dövründə mərkəzi idarəçilik aparatında voyevoda,

kansler, komomik, skarbnik (xəzinədar), stolnik, çaşnik kimi vəzifələr

mövcud olmuşdur. Voyevoda kral saray işlərinə başçılıq edir, qoşuna

komandanlıq edir, kral əvəzinə məhkəmə hakimiyyətini yerinə yetirirdi.

Kansler kral dəftərxanası işlərini apanrdı. Kral sarayının zəruri təminatı

kamomikə həvalə edilirdi. Skarbnik dövlət xəzinəsini sikkə ilə təmin edir və

ordunun təchizatı ilə məşğul olurdu. Feodal pərakəndəliyi dövründə hər bir

udel knyazları (xanədan) öz sahibliyində dövlət hakimiyyətini tam təmsil

edirdilər. Knyaz silahlı qüvvələrə komandanlıq edir, digər dövlətlərlə

müqavilələr bağlayır, öz sahibliyində ali məlikəmə flınksiyasını yerinə

yetirirdi.

Mərkəzi və yerli idarəçilik orqanlarının möhkəmlənməsində və

Polşanın vahid dövlətdə birləşdirilməsində III Kazimirin (1333- 1370-ci

illər) islahatlarının böyük əhəmiyyəti olmuşdur. İnzibati, hərbi və

qanunvericilik sistemində edilən dəyişikliklər kral hakimiyyətinin

möhkəmlənməsinə və iqtisadiyyatın inkişafına kömək etməli idi. İnzibati

islahat mərkəzi və yerli idarəçilik orqanlarını əhatə edirdi. Dövlətin maliyyə

işlərini aparmaq üçün podskarbi, ki’alın və onun əyanlarının

təhlükəsizliyini təmin edən marşalok vəzifələri təsis edildi. Yerli idarəçiliyi

təkmilləşdirmək üçün sta- rosta vəzifəsi yaradıldı. Kral tərəfindən təyin

edilən starostanın sə

234

lahiyyətlərinə aşağıdakılar daxil idi: a) kral mülkiyyətini yerlərdə idarə

etmək, b) kral xəzinəsinə gəlirlərin yığılması, c) quldurluq, yanğın və qətllə

bağlı məhkəmə işlərini aparmaq, ç) yerli feodal qoşununa komandanlıq

etmək.

III Kazimirin hərbi islahatına görə torpaq sahibi olan şlyaxta ruhanilər

və varlı kəndlilər hərbi xidmətə cəlb olunurdular. Kral qoşununa göndərilən

döyüşçülərin sayı feodal torpaq sahibliyinin həcmindən asılı idi.

Krallıqda vahid hüquq sisteminin yaradılması üçün məcəllələş- dirmə

sahəsində böyük işlər görülür. Köhnə adət hüququnun, məhkəmə

təcrübəsinin (“zem hüququ”) və yeni qanunların hazırlanması kral

hakimiyyətinin möhkəmlənməsinə yönəlmişdir. Kəndlilər üçün liberal

qanunlar verilməsinə çalışan III Kazimir pan və şlyax- tamn tabeçiliyində

olan kəndlilərə həddən artıq zülm etdikdə onların ağanı tərk etməsi,

həmçinin qaçmış kəndlilərin tapılmasında feodalların hüquqlarının

məhdudlaşdırılması haqqında verdiyi qanunvericilik təşəbbüsü feodallar

tərəfindən etirazlarla qarşılanır və 1352-ci ildə ona qarşı qiyama çevrilir.

XIV əsrin sonlarından başlayaraq silki nümayəndəli monarxiya

formalaşırdı. Kral hakimiyyətinin məhdudlaşdırılmasma yönəlmiş pan və

şlyaxtanm ümumdövlət miqyasında və ayrı-ayrı vilayətlər üzrə toplanan

xüsusi orqanı qurultay yaradılırdı. İlk dövrlərdə feodal qumltayları

müntəzim toplanmır, yeni kralın seçilməsinə və ya müharibə elan edilməsi

ilə bağlı məsələlərə baxırdı. Qurultayın tərkibi və səlahiyyətləri dəqiq

müəyyən edilməmişdi. Onun işinə əsasən iri dünyəvi və dini feodallar,

yüksək rütbəli kral məmurları, qurultayda iştirak etmək istəyən şlyaxtanm

bir hissəsi daxil edilmişdir.

XV əsrdən şlyaxtanm rolu artır və onlar ayrı-ayrı voyevodalıq- larda

“seymiklər” adlanan qurultay toplayırdılar. Yerli seymiərdə şlyaxta onun

maraqlarına cavab verən bütün məsələləri, o cümlədən yeni vergiləri

müzakirə edirdilər. Seymiklərin siyasi rolunun artması Polşa kralından

onların nümayəndələrinin ümumi dövlət seyminin işinə dəvət olunmasına

sövq edirdi. XVI əsrin əvvəllərində Polşada ümumdövlət qanunverici orqan

Valnıy seym (ümumi

235

seym) formalaşır. Digər Avropa ölkələrində olduğu kimi Seym iki

palatadan ibarət olmuşdur. Ümumi seymin yuxan palatası senat və ya kral

şurası, aşağı palata isə polyak izbası adlanırdı.

Ümümi seymi ildə iki dəfə toplamaq nəzərdə tutulurdu. Yuxan palataya

iri dünyəvi və dini feodallar (mojnovladlar), kral sarayının ali rütbəli

məmurları daxil idi. Aşağı palata və ya polyak “komaları” şlyaxta

seymiklərində (yerli seymiərdə) seçilmiş deputatlardan təşkil olunmuşdu.

Şəhərlilərin (bürgerlərin) isə seymin işində nə yuxan, nə də aşağı palatada

iştirakı ümumiyyətlə nəzərdə tutulmamışdı. Polşa kralını ümumi seymin

toplantısında seçmək nəzərdə tutulurdu.

Ümumi seymin deputatları “liberun veto” huququndan istifadə etməklə

istənilən qanun layihələrinin qəbul edilməsinə mane ola bilərdilər. Digər

tərəfdən əyalətləri təmsil edən, seymiklər tərəfindən ümumi seymə seçilmiş

şlyaxta onlar üçün müəyyən edilmiş “təlimatdan”, imperativ mandatdan

(qəti tələb) kənara çıxa bilməzdilər.

Maqnat və şlyaxtanm nümayəndəli orqanı olan ümumi seymin rolu

1573-cü ildə cəmi bir neçə ay hakimiyyətdə olan Henrix An- juyskinin

(Valya) verdiyi artikuldan sonra daha da artdı.

Artikul kralın maqnatlar və şlyaxta tərəfindən seçilməsini bir daha

təsdiq etməklə yanaşı, iki ildə bir dəfə ümumi seymin çağırılmasını qəti

rəsmləşdirməklə bu seymin kral tərəfindən buraxılmasını qadağan edirdi,

ali qanunvericilik hakimiyyəti seymin üstün səlahiyyətləri kimi təsdiq

edilirdi. Beləliklə, Polşada kral hakimiyyəti ümumilikdə zəif olaraq qalırdı.

Kral kürsüsü ümumi seym tərəfindən seçilən nümayəndələrlə tez-tez əvəz

edilirdi. Kral yanında fəaliyyət göstərən 16 nəfərdən ibarət Şura məşvərətçi

orqan olaraq ona təsir etmək qüvvəsinə malik idi. Kral şuranın razılığı

olmadan bir nəfəri də vəzifəyə təyin edə bilməzdi.

Yerli idarəçilik. Polşada vahid krallığın yarandığı dövrdə ölkə 7 dairəyə

bölünmüşdü. Dairələr kral tərəfindən göndərilən canişin tərəfindən idarə

olunurdu. Canişinlərin səlahiyyətlərinə vergi və mükəlləfiyyətləri icra

etmək, məhkəmə hakimiyyətini həyäta keçirmək, xalq qoşununa və nizamlı

silahlı qüvvələrə komandanlıq etmək, ictimai təhlükəsizliyi təmin etmək

daxil idi.

236

Feodal pərakəndəliyi dövründə dairələrdə ali inzibati hakimiyyət

kaştelyanlara məxsus idi. Dairələrin tərkibində olan şəhərlərə və digər ərazi

vahidlərinə də kaştelyanlar başçılıq edirdilər. Kaştel- yan dairədə yerləşən

hərbi qüvvələrə başçılıq edir, polis - məhkəmə funksiyasını yerinə yetirirdi.

Yerlərdə vergilərin toplanması, şəhər və kənd əhalisinin mükəlləfiyyətləri

icra etməsinə nəzarət (qalaların, şəhər divarlarının tikilməsi, körpülər və

yolların salınması və s.) kaştelyanlann səlahiyyətlərinə daxil idi.

Polşa-Litva uniyalarmdan sonra krallığın ərazisi inzibati vahidlər olan

voyevodahqlara ayrılırdı. Yerli inzibati və hərbi idarəçilik voyevoda və

kaştelyanlann səlahiyyətində idi. Məhkəmə hakimiyyəti isə starosta və zem

hakimlərinə məxsus olmuşdur.

Polşa krallığında feodal dövlət quruluşunun inkişafı Qərbi Avropa

dövlətlərindən xeyli fərqlənirdi. Belə ki, digər Агора ölkələrində feodal

hakimiyyəti möhkəmlənərək mütləqiyyət monarxiyasına keçdiyi halda.

Polşada kral hakimiyyətinin səlahiyyətlərini getdikcə daim məhdudlaşdıran

nümayəndəli orqan (seym) və onların üzvləri hakimiyyətlərini artırdılar.

Kral hakimiyyəti siyasi və iqtisadi cəhətdən zəif təsir gücünə malik

orqanizmə bənzəyirdi. Digər tərəfdən, şəhərlər yenə də Avropa ölkələrindən

fərqli olaraq, ölkəni siyasi cəhətdən birləşdirib, möhkəmləndirilməsi üçün

heç bir cəhd göstərmirdilər. Əksinə keçmiş cəngavər şlyaxta nəinki siyasi

hakimiyyəti mənimsəyir, hətta ticarət-siyasi əlaqələri də öz əlinə alırdı.

Polşanın idarəçiliyinə daxil edilmiş Litva, Belarusiya və Ukraynada sinfi və

milli azadlıq hərəkatı krallığı əhəmiyyətli dərəcədə zəiflədirdi. Beləliklə,

Polşa şlyaxta respublikasını əvəz etmiş panmaqnat və şlyaxtanm nəhayətsiz

oliqarxiya rejimi ölkədə siyasi və iqtisadi xaos yaradaraq XVIII əsrdə

Polşanın qonşu mütləqiyyət rejimləri tərəfindən asanlıqla işğal olunması və

onun 3 dəfə parçalanması üçün əlverişli imkan yaratmışdır.

237

HÜQUQUN ƏSAS CƏHƏTLƏRİ

Hüququn mənbəyi. Polşada hüququn mühüm mənbəyi adətlər

olmuşdur. Artıq XI əsrdə ümumdövlət miqyasında adət hüququnun

vahidliyi mövcud idi. Dövlətin möhkəmlənməsi, hakim sinfin maraqlarına

və müdafiəsinə yönəlmiş normativ hüquqi aktların verilməsi, xüsusilə də

cinayət və cəza məsələlərinin müəyyən edilməsini zəruri edirdi.

Mülki-hüquqi münasibətlər isə, əsasən, adət hüququ normaları ilə

tənzimlənirdi. Feodal cəmi}o^ətinə daxil olan ayn-ayn silklərin, qrupların

hüquq və səlahiyyətlərini müəyyən edən normalar yaradılırdı. Feodalların

və azad kəndlilərin hərbi mükəlləfiyyət keçməsi, vassalhq münasibəti ilə

bağlı yeni qanunlar verilirdi.

Adət hüququ normaları zaman keçdikcə ayrı-ayrı silklərin (şlyaxta,

ruhanilər, şəhərlilər) üstünlüklərini təsdiq edən prilivey və statutlarla əvəz

olunurdu. Statutlar əsasən dövlət hüququ və məhkəmə sisteminin təşkili ilə

bağlı məsələləri nizamlayırdı.

Polşa adət hüququ mənbəyinə “Elblon dəftəri” adlanan Polşa prav- dası

daxil idi. 1867-ci ildə məlum olan Polşa pravdası XIII əsrdə ölkənin şimal

ərazilərində tərtib edilmişdi. Müəllifi bilinməyən qanunna- mə alman

dilində tərtib edilmişdir. Alman məhkəmə hakimləri və cəngavər ordeni

üçün hazırlanmış sorğu-məlumat xarakterli “Elbon dəftəri” polyaklar

arasında mübahisələrin həll edilməsində yerli adət hüququ normalarından

istifadəni asanlaşdırmaq məqsədi daşıyırdı. “Elbon dəftəri” rəsmi dövlət

sənədi olmasa da, o dövr üçün orta əsrlərdə geniş yayılmış fərdi

məcəllələşdirmələr sırasına daxil idi. Polşa pravdası prosessual hüquq və

maddi hüquq normalannı, həmçinin məhkəmə sisteminin təşkili və

hakimlərin fəaliyyətini tənzimləyirdi.

Polşa hüququnun mühüm mənbəyinə statutlar, qanunlar, priviley- lər,

həmçinin hüquq normalannı özündə birləşdirən müqavilələr, məlikəmə

qərarları və s. daxil idi. Böyük Kazmirin 1347-ci ildə verdiyi statut rəsmi

məcəllələşdirmə kimi böyük əhəmiyyət kəsb edirdi.

Polşa feodal hüququnun mənbələrinə katolik kilsəsinin hazırladığı

kanon hüququ da aid edilirdi. Almanlann üstünlük təşkil etdiyi şəhər və

kəndlərdə “Sakson zersalı” və “Maqdeburq şəhər” hüququn-

238

dan geniş istifadə olunurdu. 1386-cı Polşa-Litva uniyasından sonra dövlətin

tərkibinə daxil edilmiş rus, belarus və ukrayna torpaqlarında, həmçinin

Polşanın müəyyən hissəsində ms pravdaları, Litva statudan və digər

normativ aktlar hüququn mənbəyini təşkil edirdi.

Mülkiyyət hüququ. Feodalizm dövründə polyak hüququ torpaq və ona

sahibliklə bağlı ictimai münasibətləri tənzimləyirdi. Mülkiyyət daşman və

daşınmaz əmlaka bölünürdü. XIII əsrdə icma mülkiyyətində torpaqla

(otlaqlar, meşələr) bağlı predmetlər daşınmaz əmlaklar sırasına daxil

edilirdi. X-XI əsrlərdə feodala və azad kəndliyə məxsus torpaqlar dedina

(votçina, malikanə) adlanırdı. Dedina bütün ailənin mülkiyyəti hesab

edilirdi. Lakin dedina üzərində sərəncam hüququ məhdud idi. Belə ki, onu

kənar şəxslərə vərəsəliyə vermək, digər ailə üzvlərinin və qanuni varislərin

razılığı olmadan özgəninkiləşdirmək olmazdı. Bu məhdudiyyətlər satın

alınmış və ya bəxşiş edilmiş torpaq sahibliklərinə aid edilmirdi.

Polşada allod torpaq mülkiyyət forması uzun müddət mövcud olmaqda

davam etmişdi. Çünki len (iqta) hüququ və ya benefqusi- ya xüsusi

mülkiyyət forması kimi geniş inkişaf etmişdir. Allod sahibi olan hər kəs öz

mülkiyyətindən sərbəst istifadə edirdi. Çünki ondan yuxarıda sərəncam

verən süzeren hakimiyyəti mövcud olmamışdır. Torpağı olan zadəganların

hamısı bərabər hüquqa malik olmaqla, yalnız kralın vassalı kimi ona xidmət

edirdilər.

Zadəgan şlyaxta XIV əsrdən müstəqil torpaq mülkiyyətçisi kimi 0 qədər

geniş sahiblik hüququna malik olmuşdur ki, kral nəinki onlardan torpağı

almaq, hətta len vennək hüququndan da məhrum idi. Torpaqların imtiyaz

kimi verilməsi kraldan alınaraq ümumi seymin səlahiyyətlərinə daxil

edilmişdir. 1576-cı ildə yerin təkindən istifadə hüququnu əldə edən şlyaxta

kralı mühüm gəlir mənbəyindən, dövlətə məxsus inhisar hüququ reqaldan

məhrum edir.

Polşa krallığında benefiyasmm xüsusi forması olan, köçüb gələn alman

koloniyaları üçün şəhər mülkiyyətinə daxil edilmiş məskunlaşma institutu

olmuşdur. Məskunlaşma alman hüququnda vahid sistemləşdiri-lərək kəndli

məskunun torpaqla bağlı hüquqlarını tənzimləyirdi. Kəndli məskun

tərəfindən feodaldan satın alınmış

239

torpaq mülkiyyəti ilə dedina mülkiyyəti arasında ciddi fərq var idi. Pulla

satın alınmış torpaq mülkiyyəti sahibini torpağa sahiblikdən məhrum etmək

qadağan edilirdi. Belə torpaqları yalnız feodalın və ya starostanm razılığı ilə

özgəninki-ləşdirmək olardı. Şəhər mülkiyyəti də hüquqi statutuna görə

dedinaya bərabərləşdirilirdi.

Mülkiyyətə sahib olmanın ələ keçirmə, hərbi qənimət, satın alma,

vərəsəlik, bəxşiş və əzəli sahiblik müddəti formaları mövcud olmuşdur.

Polşada mülkiyyətə sahiblik institutunun inkişafına Roma hüququnun

təsiri böyük olmuşdur. Sahibliklə bağlı mübahisələr məhkəmələrdə həll

edilirdi. Feodal məhkəmələri isə şlyaxta tərəfindən zəbt edilmiş kəndli

torpaqları barədə verdikləri sanksiyada torpağı tutulmuş kəndli borelu

çıxarılırdı, yəni feodalın həmin torpaq üzərində sərəncam hüququ onun

sahibi olan kəndlidən daha çox idi.

Böyük Kazimirin statutlarmda xüsusi mülkiyyətin sahibkarın

sərəncamında möhkəmləndirilməsi təsbit olunurdu. Bu öz əksini torpaq və

digər mülkiyyət üzərində mülkiyyətçinin hüquqlarının

genişləndirilmə-sinin təsbit olunmasında tapırdı. Buna qohumlar tərəfindən

əmlakın satın alınma müddətini, atanın sağlığında oğulları tərəfindən

mülkiyyətin bölünməsinin tələb edilməsini və s. gös- tənnək olardı.

Mülkiyyətə məhkəmə iddia müddəti üç illə məhdudlaşdırılırdı ki, bütün bu

tədbirlər mülki-hüquqi münasibətlərin sabitləşməsinə xidmət edirdi.

XVI əsrdə Polşada mayorat institutu özünü təsdiq edir. Mayorat

torpaqları mülki dövriyyədən çıxanlu’ və irsi olaraq böyük oğula verilirdi.

Öhdəlik hüququ. Feodal hüququna görə öhdəlik hüququnun yaranması

müqavilələrin yerinə yetirilməsindən yaranan hüquq pozuntuları və dövlətin

möhkəmlənməsindən sonra isə qanunların pozulması kimi müəyyən

edilirdi.

Polşa feodal hüququna deliktlərlə bağlı ümumi müddəalar daxil

edilməsə də, dəymiş ziyanın zərərçəkmişə ödənilməsi barədə o dövrün

hüquq məcəllələrində çoxsaylı göstərişlər mövcud olmuşdur.

Feodal Polşasında öhdəlik hüququnun əsas mənbəyi müqavilələr

olmuşdur. Alqı-satqı, dəyişmə, kirayə, borc və s. müqavilə növləri

240

geniş yayılmışdır. Əmtəə-pul münasibətlərinin inkişafı ilə əlaqədar olaraq

alqı-satqı və borc müqaviləsindən daha çox istifadə edilirdi. Kirayə

müqaviləsi (şəxsi və əmlak) isə bir sıra səbəblərdən geniş inkişaf edə

bilmirdi. Belə ki, ölkədə natural təsərrüfat hökmranlıq edir, digər tərəfdən

istehsalçılar özləri bilavasitə istismar edilirdilər.

Borcun ödənilməsində əsas təminat vasitəsi girov və zaminlik idi. Girov

və zaminlik kəndlilərin köləliyə (təhkimçiliyə) və torpaqsız qalmalarına

xidmət edirdi. Girov qoyulmuş torpağın əvəzini ödəmək lazım gəlirdi. Əgər

15 il ərzində girovun əvəzi ödənilmirdisə, həmin torpaq girovu saxlayanın

mülkiyyətinə keçirdi.

Polşa hüquq mənbələrində mirasın vəsiyyət edənin qızlarma çatacaq

cehizin əvəzinə verilməsi, şəxsin mükafatlandırılması, dəfinə tapılması və

təbii arı pətəyinin tapılması ilə bağlı və s. qanunla nəzərdə mtulan

öhdəliklərdə təsbit olunurdu.

Ailə-nikah hüququ. Xristianlığın qəbul edilməsindən sonra mo-

naqamiya nikahı tam özünü təsdiq edir. Erkən feodal dövlətində ata və ya

babanın başçılıq etdiyi polyak patriarxal ailələri mövcud olmuşdur. Torpaq

və digər əmlak ailənin ümumi mülkiyyəti hesab edilirdi. Ona görə də

nikahın bağlanması, yəni oğlun evlənməsi və qızın ərə getməsi bütün ailə

üzvlərinin əmlak mənafeyi ilə bağlı münasibətlər dairəsinə daxil idi.

nikah müqaviləsi valideynlərin razılığı əsasında nikaha daxil olanların

iradəsi nəzərə alımnadan bağlanırdı. Kilsə ayinlərinin müşaiyəti ilə

bağlanılan kəbin qanuni nikah hesab edilirdi, nikaha daxil olanların

hüquqları qeyri-bərabər idi. Qadının gətirdiyi cehiz ərin mülkiyyətinə daxil

edilirdi. Kanon hüququ nikahın pozulmasını qadağan edirdi.

Erkən dövrlərdə Polşa feodal dövlətində vərəsəlik hüququ qanun üzrə

vərəsəliyə üstünlük verirdi. Oğlan övladları qanuni varis olmaqla mirasdan

bərabər pay alırdılar. XIII əsrdə qanun üzrə vərəsələrin dairəsi əhəmiyyətli

dərəcədə genişlənir. Dördüncü dərəcəli qohumlara qədər olanlar qanuni

varis sayılırdılar.

XII əsrdən isə vəsiyyət üzrə vərəsəlik hüququ qüvvəyə minir. Polşada

katolik kilsəsi öz maraqlarını nəzərə alaraq mirasın vəsiy

241

yət edilməsini tələb edirdi. Belə ki, bu halda mirasın vərəsələrə vəsiyyət

edilməsilə yanaşı, bir hissənin kilsəyə də verilməsi də nəzərdə tutulurdu.

Vəfat etmiş kəndlinin varisləri olmadıqda miras kralın və ya feodalın

mülkiyyətinə keçirdi.

Cinayət və cəza. Cinayət hüququ Polşa feodal hüququnda müstəqil sahə

kimi formalaşmışdır. Cinayət xətaları və əməlləri uzun müddət dövlətin

nəzərindən kənarda qalmışdır. Müqəssir, zərər- çəkmişin özü və ya

qohumlarının rəsmi şikayət ərizəsindən sonra məsuliyyətə cəlb edilirdi.

İlkin monarxiya dövründə qəsdən və səhlənkarlıqdan törədilən cinayətlər

fərqləndirilmir, günahsız məsuliyyətə cəlb etməkdən geniş istifadə edilirdi.

Ailə üzvlərindən birinin etdiyi cinayətə görə bütün ailə üzvləri, kənddən

tapılmış meyitə görə bütün kənd cavab verirdi.

Polşa feodal dövlətinin möhkəmlənməsindən sonra feodal ictimai və

dövlət quruluşunun müdafiəsinə yönəlmiş cinayət-hüquq normalarının

yaradılması prosesi sürətlənirdi. Polşa qanunvericilikləri aşağıdakı cinayət

növlərini fərqləndirirdi: dövlətə xəyanət, ictimai qaydaların pozulması, qətl,

quldurluq, oğurluq, yanğın törətmək, zorlama, bədənə xəsarət, təhqir və s.

Dövlət və xüsusi mülkiyyət əleyhinə (xüsusilə quldurluq və yanğın)

olan cinayətlər ən ağır cinayətlər hesab edilirdi. Göstərilən cinayət əməlinə

görə müqəssirin əmlakını müsadirə etmək və ölüm cəzası verilirdi.

Polşa feodal hüququ qətl və bədən xəsarəti ilə nəticələnən cinayətlərə

xüsusi diqqət verirdi. XIII əsrə qədər qan intiqamı qalmaqda davam edirdi.

Qatil həbs edilərək mərhumun qohumlarının mühakiməsinə verilirdi. XIV

əsrdən başlayaraq qan intiqamı qan bahası pulu (vergeld) ilə əvəz edildi.

Qanunvericiliyə görə qətl hadisəsi ictimai yerdə baş verirdisə, müqəssir

mərhumun qohumlarına qan pulu verməklə yanaşı, “knyaz sülhünün”

pozulmasına görə də dövlətə cərimə ödəməli idi. Polşa cinayət hüququnun

sinfi xarakteri törədilmiş ayrı-ayrı cinayətlərə görə həm də bu cinayətin

kimin törətməsindən asılı olaraq müəyyən edilən cəzaların fərqlərin

242

də də özünü göstərirdi. Belə ki, şlyaxtaçının ölümünə nisbətən kəndlinin

ölümü dəfələrlə az cərimə ödəməklə nəticələnirdi. Şlyaxtaçının qətlinə görə

qan pulu 60 qriven, kəndlinin ölümünə görə isə 10 qriven alınırdı. Əgər

kəndli ödənci vermək iqtidarında olmazdısa, onu ölüm cəzası gözləyirdi.

Bədənə xəsarət yetirməklə törədilmiş cinayətlərə və digər cinayətlərə

görə cərimə ödəmək və qamçı cəzası müəyyən edilirdi.

Polşa feodal hüququnda məhkəmə prosesi erkən monarxiya dövründə

ordaliyaya üstünlük verirdi. Sübutlar olmadıqda və ya kifayət etmədikdə

günalandırılan şəxs qaynar su, qızdırılmış dəmir və s. “ilahi” sınaqlardan

çıxarılırdı. İlk dövrlərdə məhkəmə hökmləri şifahi verilirdi. XIII əsrdən

başlayaraq hökmlər yazılı aparılırdı. Hökmdən apellyasiya şikayəti vermək

olardı.

243

ÇEXİYANIN DÖVLƏT VƏ HÜQUQ TARİXİ

ÜMUMİ TARİXİ İCMAL

V-VI əsrlərdə Laba (Elba) çayının yuxarı axarı, Baltva və Mo- rav

çayları hövzəsində qərb slavyanlarından olan çex-morav tayfaları

məskunlaşmışdılar. Avropanın mərkəzində yerləşən çex-morav tayfaları

arasında ibtidai icma quruluşu qalmaqda davam edirdi. VII əsrdə bu

ərazilərdə Samo dövləti yaranmışdı.

IX əsrin əvvəllərində Böyük Moraviya knyazlığı meydana gəldi.

Moraviya dövlətinin tərkibinə slovak, mujsk tayfalan və Sileziya ərazisidə

yaşayan tayfalar daxil idilər. Böyük Moraviya knyazlığı Avropanın ən

böyük dövlətlərindən birinə çevrilmişdi. IX əsrin sonlannda Moraviya

knyazlığı zəifləyir. 906-cı ilə macar tayfalan Böyük Moraviya dövlətinə son

qoyaraq Slovakiya torpaqlannı zəbt edirlər.

Böyük Moraviya dövlətinin tərkibində olan vilayətlərdə çex

knyazlıqları fərqlənirdilər. Xüsusilə Moraviyanın süqut etməsinin

sonlannda mərkəzi Praqa şəhəri, digəri isə Libise şəhəri olan çex

knyazhqlannın mövqeləri möhkəmlənmişdi. Praqa knyazhğma Prje-

mısloviçlər, Libise knyazhğma isə Slavnikovlar sülaləsi başçılıq edirdilər.

Böyük Moraviya dövləti süqut etdikdən sonra iki çex knyazlıqlar! arasında

mübarizədə Prjemiskoviçlər sülaləsi qalib gəldi. Bu sülalədən olan I

Boleslav (935-967-cı illər) və II Boleslavın (967-999- cu illər)

hakimiyyətləri dövründə Slavniklər və digər nəsli tayfa əyanlarının

müqaviməti tamamilə qırılır və çex torpaqlan Praqa knyazlığı ətrafında

birləşdirilir. Yeni dövləti orta əsrlərdə həm də Bo- gemiya (kelt

tayfalarından olan boyların adı ilə) adlandırırdılar. Son- ralar həmin tayfalar

slavyanlar tərəfindən assimiliyasiya edilmişdilər.

XI əsrin ortalarında Çexiya udel knazhqlarına bölünür. Çexiyanın

sosial-iqtisadi inkişafına alman koloniyalarının böyük təsiri olmuşdur. XII

XIII əsrlərdə çex kralları və panları gəlirlərini artırmaq məqsədilə alman

kəndli və sənətkarlarını öz torpaq mülklərin

244

də yerləşdirirdilər. Eyni zamanda alman cəngavər zadəganları da çex kralları

yanma xidmətə qəbul edilərək onlardan torpaq payları əldə edirdilər. Hələ

IX əsrdə xristianlığı qəbul etmiş Çexiyada alman monastırları da

koloniyalarını yerləşdirmişdilər.

XII əsrin ortalarında alman imperatoru Hohenştaufenlər sülaləsindən

olan II Fridrix Barbarosa Çexiyanı “Müqəddəs Roma impe- riyası”nın

tərkibinə daxil etdi. Çex kralları Alman imperatorunun vassalları idilər. II

Fridrixin (1220-1250-ci illər) dövründə çex kralı knyaz kurfürüst hüququ

(alman imperatorunu seçmək hüququ olan 7 knyazdan biri) əldə edir.

Almaniya Çexiya uniyasmm (ittifaqı) Çexiya üçün əlverişli cəhətləri ilə

yanaşı, mənfi cəhətləri də olmuşdur. Belə ki, Çexiya im- periyadaxili

intriqalara cəlb edilir, səlib yürüşlərinin iştirakçılarına çevrilirdi. Çex kralı II

Pşemisl Ottakar (1253-1278-ci illər) 1254-cü ildə prussiyahlara və litvahlara

qarşı səlib yürüşünün iştirakçısı olmuş və Keniqsberq şəhəri (“Kral şəhəri”)

onun adı ilə adlanmışdı. II Pşemisl kurfürüst huququndan və nüfuzundan

istifadə edərək öz namizədliyini alman imperatorluğuna irəli sürür. Lakin

kurfürüstlər Habsburqlar sülaləsindən olan I Rudolfu (1273-1291-ci il)

imperator seçirlər. I Rudolfa len (vassal) andı içməkdən imtina edən II

Pşemisl özünü və Çex krallığının nüfuzunu zərbə altında qoyur.

1306-cı ildə Prjemisloviçlər sülaləsinin hökmranlığı başa çatır. Çex

panları alman Icnyazı Lüksemburqlu İohanı (çexlərdə Yan) kral seçirlər.

Yeni kral çex panlarına üstünlük qramotaları verir, onların silki

imtiyazlarına təminatını təsdiq edir. 1310-cu ildən yepiskop, pan və

cəngavərlərin iştirakı ilə silki nümayəndəli orqan olan snem (seym)

müntəzəm olaraq çağırılırdı. Şəhər nümayəndələrini (meşşanlar) yalnız

şəhərlə bağlı məsələlər müzakirə edildikdə seymin iclasına dəvət edirdilər.

Çexiya kralı Lüksemburqlu Yanın oğlu I Kari (1346-1378-ci illər) kral

hakimiyyətinin nüfuzunu qaldırmağa çalışırdı. Onun hakimiyyəti illərində

Çexiyanın ərazisi genişlənərək Sileziya , Bran- denburq, Lujisiyanı da əhatə

edirdi. 1347-ci ildə isə Çexiya kralı I Kari kurfürüst huququndan istifadə

edərək IX Kari adı ilə alman

245

imperatonı seçilir. Çexiya kralının imperator seçilməsi krallığın imtiyazlı

(1348-ci ildə Praqa universiteti təsis olundu) vəziyyətdə olmasını təmin

edirdi. 1356-cı il “Qızıl Bulla” qanununa müvafiq olaraq, çex kralı birinci

kurfurüst olmaqla imperiya daxilində və xaricində Çexiyanın dövlət

suverenliyini təmsil edirdi. Praqa müstəqil yepiskopluğu da yaradılırdı.

XV əsrin əvvəllərində feodal istismarı və katolik kilsəsinə, həmçinin

alman feodallarının zülmünə qarşı güclü antifeodal və milli azadlıq hərəkatı

başladı. 1419-1434-cü illərdə Hus müharibələri feodal zülmünün ləğv

edilməsinə yönəlmişdi. Husçular hərəkatı dövründə Çexiya krallığı alman

imperiyası tərkibindən çıxır.

1526-cı ildə Çex krallığı muxtariyyətini saxlamaqla imperiyanın

Habsburqlar sülaləsinin hakimiyyətini qəbul edir. Belə ki, vəfat etmiş çex

kralı Lüdovikin varisi olmadığına görə. Çex seymi alman imperatorunun

qardaşı Avstriya hersoqu Ferdinand Habsburqu kral seçirlər. Yeni kral çex

panlarının imtiyaz və hüquqlarını, onların silki, məhkəmə hakimiyyətlərini,

həmçinin adətlərini təmin edəcəyini bəyan edir. Beləliklə, Çexiya və

Avstriya arasında fərdi uni- ya, Çexiyanın Avstriyaya tam tabe edilməsi ilə

nəticələndi.

Çex xalqının 1547-ci ildə Habsburqlar əleyhinə güclü üsyanı oldu.

1618-1620-ci illərdə yenidən üsyana qalxmış Çex xalqı 30 illik müharibə

dövründə (1618-1648-ci illər) yarıbayarı məhv edildi və Çexiya alman

imperiyasının əyalətinə çevrildi. 1627-ci ildə “Zem nizamnaməsinin

təkmilləşdirilməsi” adlı sənəd Çexiya torpaqlarını Habsburqların irsi

mülkiyyəti elan edirdi. Çexiya seymi kralı “qəbul etmək” və ona hər hansı

bir şərt irəli sürmək hüququndan məhrum edildi. Avstriya kralı dövlət

hakimiyyətini özündə birləşdirirdi. Katolik ruhanilərin imtiyazlan artırılır

və onlar seymin üzvülüyünə daxil edildilər. Alman dili çex dili ilə eyni

hüquqda təsbit edilirdi. Beləliklə, Çexiya Avstriya monarxiyasının bir

hissəsinə çevrildi.

246

İCTİMAİ QURULUŞ

XI-XII əsrlərdə Çexiyada, digər Avropa ölkələrində olduğu kimi,

feodal istehsal münasibətləri tam formalaşdı. Kral drujinaları, nəsli tayfa

əyanlarından olan lexlər və vladıklar birləşərək iri və orta feodal sahiblərinə

çevrilirdilər. Onlar krallığın torpaqlarının çox hissəsini zəbt etdilər.

Feodalların mülklərində keçmiş qullar, icma üzvü olmuş kəndlilər

işləyirdilər. Torpaqların böyük hissəsi knyaz tərəfindən immunitet

hüququnda drujinalara ( vassal xidməti əvəzi) və kilsəyə verilirdi.

Kral hakimiyyətinə arxalanan feodallar kölələrlə yanaşı, keçmiş icma

üzvü olan azad kəndliləri də torpağa təhkim edirdilər. Belə kəndlilər

sedlyaki adlanırdılar. Hüquqi statuslarına görə onlar Fransa feodal

dövlətindəki villanlara müvafiq idi. Zaman keçdikcə sedlyaki- lər feodal

pomestyeni tərk etmək hüququndan məhaım edilirdilər. Onlar müəyyən

olunmuş töycü verir və biyar işlərini görürdülər.

Beləliklə, XI əsrin ikinci yarısında qəti olaraq formalaşan feodal

istehsal münasibətləri zəminində feodal silkinin yaranması da başa çatır.

Feodal sinfi iki silkə: dünyəvi və dini feodallara bölünürdü. Dünyəvi

feodalların da iki qrupu; ali zümrə olan panlar və aşağı zümrə olan

vladıkilər fərqləndirilirdi.

Feodalların yuxarı təbəqəsi olan panlar (pan sözü tayfa başçıları olan

jupanlar sözündən yaranmışdır) iri torpaq sahibləri olmaqla tayfa əyanları

nəslindən idilər. Onların titul və var-dövlətləri irsi xarakter daşıyırdı.

Mənbələrdə baronlar və əyanlar kimi də adı çəkilən panların böyük

imtiyazları mövcud olmuşdur. Panlar ali dövlət vəzifələrini tutmaq, öz

gerbinə sahib olmaq, hərbi yürüşlərdə şəxsi bayraq altında iştirak etmək, öz

vassalarmm hərbi dəstələrinə başçılıq etmək və s. səlahiyyətlərə malik

olmuşdur.

Vladıkilər xidmətdə olan druj ina nəslinin varisləri idilər. Xidmət

əvəzinə dnijina cəngavərlərə torpaq payı ayrılırdı. Knyaz qulluqçuları və

icmanın üzvü olan varlı kəndlilər vladıkilər silkinə daxil idi. Xidmətdə

olanlar xidmətləri əvəzinə ömürlük torpaq payı alırdılar. XII əsrdən torpaq

payları irsi mülkiyyətə verilirdi.

247

Feodal pərakəndəliyi dövründə pan və vladikilər knyaz

hakimiyyətindən immunitet qramotaları alaraq torpaqlarının vergi

ödəməkdən azad olunmasına və kəndlilər üzərində məhkəmə

hakimiyyətinin həyata keçirilməsinə nail olurlar. Feodal mülkündə natural

təsərrüfat hökmranlıq edir, iri panlar öz daxili qanunlarını müəyyən edir,

hətta ev həbsxanalarını yaradaraq kəndlini karserə (zindana) salırdılar.

Ruhani silkinə daxil olanlar iri feodallar olmaqla, knyaz hakimiyyətinin

bəxşiş etdiyi və xüsusi ianələr hesabına geniş torpaq və əmlak

sahibkarlarına çevrilmişdilər. Fransa feodal cəmiyyətində mövcud olmuş

“ölü əl” dini kilsə torpaq sahibliyinin başqa formasından Çexiyada istifadə

edilirdi. Kiçik və hətta orta sahibkarlar öz torpaq mülklərini kilsə və

monastır təsisatlarına verir, sonra isə həmin mülkü len (feod) hüququnda

geri alaraq dini idarəçilik vassalanna çevrilirdilər.

Kral hakimiyyətindən müstəqillik əldə etmiş kilsə bir sıra üstünlük və

imtiyaz hüququna malik idi: yepiskop və digər ruhani vəzifələrinin

tutulması hüququnu müəyyən etmək, nəinki ruhaniləri, həmçinin dini

maraqlar baxımından ruhani olmayan əhalini mühakimə etmək hüququ;

kilsə idarələrinin dövlət vergilərindən azad ediməsi və kilsənin onda bir

vergisini toplamaq hüququ.

Çexiyada feodal asılı kəndlilər hüququ vəziyyətlərinə görə

fərqlənirdilər. XIII əsrin sonu, XIV əsrlərdə dediçi adlanan azad kəndlilər

təbəqəsi mövcud olmuşdur. Ata-babalarından qalma (ded sözündən olub

baba deməkdir) torpağa irsi sahiblik hüququna malik dediçilər icma

adətlərini saxlamaqla, yalnız bəzi hüququ münasibətlərə görə feodaldan

məhkəmə asılılığında idilər. Dediçi hüququna müvafiq olaraq feodal əvəzi

ödənilrnədən onları öz torpaqlarından məhrum edə bilməzdi. Dediçi

kateqoriyasına daxil olan kəndlilərin icra etdikləri mükəlləfİ3^ətlər təhkimli

kəndlilərə nisbətən çox az nəzərdə tutulurdu. İlk dövrlərdə dediçilər

müə}^ən edilmiş vergi və mükəlləfiyyətləri (yollann çəkilməsi, qalaların

tikilməsi, körpülərin salınması və s.) yerinə yetirməklə kraldan asılı idilər.

XIII-XIV əsrlərdə dediçilərin sayı kəskin şəkildə azalırdı. Onlara məxsus

icma torpaqları iri dünyəvi və feodallar tərəfindən müxtəlif yollarla ələ

keçirilir, dediçilər asılı vəziyyətə düşürdülər. Belə ki, dediçilə-

248

rin bir qrupu knyaz tərəfindən torpaqla birlikdə feodallara verilir, digər

qrupu isə yeni məskunlaşmış torpaqlarda feodallardan asılı vəziyyətə

düşərək ağır şərtlərlə natural mükəlləfiyyətlər yerinə yetirirdilər. Bu

kəndlilər qrupu “qonaqlar” adlanmaqla feodalların mükəlləfiyyətlərini

ödəmədən torpağı tərk edə bilməzdilər.

Çeyxiyada şəxsən azad kəndlilərlə yanaşı, bir neçə qrup asılı kəndlilər

də olmuşdur. Asılı kəndlilər qrupu təhkim olunan torpağı tərk edə

bilməzdilər. Bu qrupa ilk növbədə torpağa təhkim edilmiş qullar; borclarını

ödəyə bilməmiş borclular; ölüm cəzası verilmiş cinayətkarlar və s. daxil idi.

Onlar biyar və natural mükəlləfiyyətləri icra edirdilər.

Çexiya kəndlilərinin hüquq və sosial-iqtisadi vəziyyətlərinə alman

koloniyalarının təsiri böyük olmuşdur. Alman koloniyalarının yaranması

çex panlarının gəlirini daha da artırırdı. Çexiyada alman cəngavərləri,

ruhanilər, tacirlər, sənətkarlar və kəndlilər məskunlaşırdılar. Alman

məskunları torpaqları vərəsəlik hüququnda icarəyə (emfıtevzis) götürmək,

çex kəndlilərinə nisbətən çox aşağı pul və natuiwk mükəlləfiyyətlər ödəmək

hüququna malik olmuşdular. Bu məskunlar “alman hüququ” əsasında

təşəkkül taparaq inkişaf edirdi.

Çex feodalları “alman hüququnu” çex kəndlilərinə tətbiq etməyə

başlamışdılar. Çünki icma hüququ artıq iri feodallara sərf etmirdi. Kənd

icmalannın mövcud quruluşu və icma hüququnun istifadəsindən imtina

edilirdi. Lakin alman məskunlarının istifadə etdikləri emfıtevzis (irsi icarə)

çex kəndlilərinə şamil edilmir, mükəlləfiyyət və biyarın miqdarı feodalın

istəyindən asılı olurdu. 1487-ci ildə verilmiş qanuna görə kəndlilər ağa

torpağını tərk etmək hüququndan məhrum edilirdi. Qaçqın kəndlini

gizlətmiş şəxsləri isə cəzalandırmaq nəzərdə tutulurdu. Digər qanun isə pan

sahibliyində olan əyalətdən kənara ərə getməyi qadınlara qadağan edirdi.

1512- ci ildə verilmiş qanun töycü verən kəndlini öz əmlakından hər hansı

əşyanı bağışlamaq və ya vəsiyyət etmək hüququndan məhrum etdi. Öz

ağaları əleyhinə iğtişaş etməyə cəhd göstərən kəndlini ölüm cəzası

gözləyirdi.

249

DÖVLƏT QURULUŞU

Erkən çex monarxiyasına əvvəllər seçki yolu ilə seçilən, sonra- lar isə

irsi müəyyən edilən knyaz başçılıq edirdi. Ali qanunverici, inzibati,

məhkəmə və hərbi hakimiyyət ona məxsus idi. Knyazlığın torpaq fondu

onun sərəncamında olmuşdur. Knyazın xeyrinə əhalidən müxtəlif xərac

yığılır, ticarət və məhkəmə rüsumları tutulurdu.

Feodallardan ibarət təşkil edilmiş mərkəzi və yerli idarəetmə aparatı

knyaz hakimiyyətinə tabe edilmişdi. Cari məsələlər knyaz, yanında

fəaliyyət göstərən yüksək rütbəli knyaz inzibati aparat nü-

mayəndələ-rindən ibarət olan Rada (Şura) tərəfindən həll edilirdi. Radanın

tərkibinə; saray jupanı (knyaz sarayını idarə edən), ko- mornik (baş

xəzinədar), saray hakimi və başqaları daxil idi. Bu vəzifəli şəxslərin hər

birinə yerli inzibati aparatın müvafiq məmur vəzifəli şəxsi (uryadniklər)

tabe etdirilmişdir.

Hərbi demokratiyanın elementlərini özündə birləşdirən xalq yığıncağı

və ya azad çexlərin silah tutmaq qabiliyyəti olan kişilərinin ümumi

yığıncağı knyaz qərarlarının rəsmi elan edildiyi orqana çevrilir. XI əsrdən

isə xalq yığıncağı və ya “bütün çexlərin” toplantısının çağırılması

dayandırılır. Həmin dövrdə isə dünyəvi və dini feodal əyanların yığıncağı

olan snem və ya seym toplantıları çağırılırdı. Seym dövlət həyatının bütün

mühüm məsələlərini - müharibə və sülh, xarici diplomatik əlaqələr, yüksək

dövlət vəzifələrinə təyinatlar və s. məsələləri həll edirdi.

I Boleslavm dövründə əhalinin tayfalar üzrə bölgüsü ləğv edilir və ölkə

inzibati ərazi vahidləri olan jupanlara (diyarlara) bölünür.

Jupanlara knyaz canişinləri başçılıq edirdilər. Onlar yerlərdə inzibati və

məhkəmə hakimiyyətini həyata keçirir, knyaz xeyrinə vergilər toplayır,

özləri üçün müxtəlif vergi və rüsumlar müəyyən edir, yerli xalq qoşun

dəstələrinə başçılıq edirdilər.

Jupanlarla yanaşı, yerlərdə knyaz adından idarəçiliyi həyata keçirən və

məlikəmə rüsumlanm yığan məmurlar da fəaliyyət göstərirdilər.

Çexiya feodal dövlətinin möhkəmlənməsindən sonra tayfa yığıncaqları

jupan seymiəri ilə əvəz edilir. Yerli jupanların maraqla-

250

rını ifadə edən jupan seymiəri feodal əyanlarının nüfuzlu toplantısına

çevrilirdi.

Mərkəzi və yerli knyaz'məmurlar xidmət əvəzində mükafatlan-

dırı-laraq torpaq payları əldə edir və beləliklə, feodal torpaq mülkiyyətçiləri

olurdular.

XI əsrin ortalarından (1055-ci ildən) başlayaraq Çexiya krallığı udellərə

(xanədarlara) bölünür. Çex kralı iri torpaq sahiblərinə immunitet

qramotaları (imtiyaz fərmanı) verərək yerli əhalinin iri feodallardan siyasi

asılılığını rəsmiləşdirirdilər. Lakin digər feodal monarxiyalarından fərqli

olaraq Çexiyanın əsas hissəsi bölünməmiş qalmış, mərkəzi hakimiyyət

nisbətən zəifləmiş, knyaz inzibati, hərbi, məhkəmə hakimiyyətini qoruyub

saxlaya bilmişdir. Artıq XII əsrin sonu, XIII əsrin əvvəllərində knyaz I

Prjemisl Çexiya dövlət hakimiyyətinin vahidliyini bərpa etmişdi.

Çexiya feodal dövlətinin dövlət-hüquqi inkişafının xüsusiyyətlərindən

biri ondan ibarət olmuşdur ki, “Müqəddəs Roma imperiyasının” tərkibinə

daxil olan Çex knyazlarının rəsmi hakimiyyət səlahiyyətləri alman

imperatoru tərəfindən təsdiq olunmalı idi. Bu vəziyyətdən istifadə edən

alman imperatorları Çexiyanın daxili işlərinə qarışır, taxt-taca namizədlər

arasında münaqişə yaradaraq özlərinə sərf edən knyazların hakimiyyətini

təmin edirdilər. Öz növbəsində çex kralları alman imperatorlarına etdikləri

xidmət əvəzində onlardan müxtəlif imtiyazlar əldə edirdilər. Belə ki, alman

imperatoru I Fridrix Barbarossanm İtaliya yürüşlərinə kömək etmiş Çexiya

knyazı II Vladislav 1158-ci ildə imperatordan irsi kral titulunu alır və

beləliklə Çexiya krallığa çevrilir.

XII əsrdə krallığın mərkəzi aparatı formalaşır. Çexiya knyazhğı

dövründə mövcud olmuş və knyaz saray idarəçiliyinə başçılıq edən saray

jupanı ilə yanaşı, bir neçə saray idarəçiliyi ilə bağlı vəzifələr: saray

dəftərxanası, saray hakimi, xəzinədar, ovçubaşı və s. yaradılır.

Dövlət işlərinin apanimasına pan və vladikilənn daxil olduğu seymin

təsiri böyük olmuşdur. Seymin razılığı olmadan kral yeni qanunlar verə,

ölkədən kənardakı hərbi səfərlərdə iştirak edə bilməzdi. Dövlət xəzinə

torpaqlan və feodal mülkləri ilə bağlı müharibələrin

251

həlli, starşinalann hüquqlannın pozulmasına görə knyaz hakimlərinin

dəyişdirilməsi, həmçinin taxt-taca namizədlər arasında mübarizədə knyazın

seçilməsi kimi məsələlər seymin səlahiyyətinə daxil idi.

Çexiya krallığının rəsmləşdirilməsindən sonra yerli idarəçilikdə də

dəyişiklik edildi. Əwəla dövlət xəzinəsində olan torpaqlann imtiyaz

hüququnda feodallara verilməsi, dövləti yerli pan və vladikilərdan asılı

edirdi. İkincisi isə yerli idarəçilik mərkəzdən göndərilən məmurlar

tərəfindən deyil, yerli feodallar tərəfindən həyata keçirilirdi.

XII əsrdə Çexiyanın inzibati ərazi bölgüsündə müxtəlif adlarla iri

vilayətlər yaranır. Hər bir vilayətin mərkəzi, knyaz canişini olan kaştelyanm

başçılıq etdiyi iri şəhərlər olmuşdur. Kaştelyan vilayətdə (bu vilayətlər

Çexiyanın müxtəlif yerlərində kray, krain, nahiyə və jup adlanırdı) hərbi və

polis funksiyasını yerinə yetirirdi. Şəhərlərə tabe edilmiş kəndlərlə bağlı

idarəçiliyi də kaştelyan həyata keçirirdi. XII əsrdə kaştelyan idarəçiliyi

yanında bir neçə vəzifəli şəxs: vilayət hakimi, knyaz gəlirini yığan

komomiklər, knyaz torpaq mülklərini idarə edən vladari, ovçubaşı,

meşəbəyi və s. fəaliyyət göstərirdi. Göstərilən vəzifəli şəxslər knyaz

sahibliyində olan torpaqlardan gələn gəlir hesabına təmin edilirdilər. Bütün

vəzifələri yerli feodal torpaq sahibləri tuturdular.

Yerli əhəmiyyətli işləri müzakirə etmək üçün feodalların kray qurultayı

adlanan yığıncaqları toplanırdı. Kray qurultayının üzvü olan feodallar yerli

hərbi birləşmənin özəyini təşkil etməklə zəruri hallarda vilayətin

şəhərlərinin müdafiəsində iştirak edirdilər.

Çexiyada silki nümayəndəli monarxiyanın təşəkkülü. Alman millətinin

“Müqəddəs Roma imperiyasında” aparıcı yerə çıxması dövrü ilə üst-üstə

düşür. 1347-ci ildə çex kralı I Kari Lüksemburqun alman imperatoru

seçilməsi Çexiyanın imperiya daxilində imtiyazlı dövlətə çevrilməsinə

səbəb oldu. 1356-cı il “Qızıl bulla” qanununa görə Çexiyada Lüksembıırlar

sülaləsinin hakimiyyəti başa çatardısa, yeni kralı Çex seymi tərəfindən

seçmək nəzərdə tutulurdu. Məhz bu dövrdən başlayaraq dövlət

hakimiyyətinin həyata keçirilməsində seymin rolu artır. Husçu

müharibələrinə qədər seymin tərkibi əsasən ruhani və dünyəvi feodallardan

ibarət olmuşdur. İri

252

feodallar seymdə şəxsən özlərini, vladıkilər isə seçdikləri nümayəndələri

vasitəsi ilə təmsil olunurdular. Hərdənbir seymin yığıncaqlarına şəhər

nümayəndələri də dəvət olunurdular. Lakin kral çox vaxt özü meşşanlarla

ayrıca razılığa gəlməyə üstünlük verirdi.

Husçular hərəkatı dövründə şəhərlərin də iştirak etdiyi silki

nümayəndəli monarxiyanın rolu əhəmiyyətli dərəcədə artmışdı. Belə ki, Ta-

boritlər (Tabor şəhərinin adı ilə) kilsəni tənqid etməklə yanaşı, şəhərlərin

hüquqlanmn genişləndirilməsi uğmnda da mübarizə apanrdılar.

Husçularla mübarizədə bir sıra məğlubiyyətə uğrayan imperator və

Roma papası husçuların mühafizəkar qanadı ilə əlaqəyə girərək “Praqa

kompaktları” adlanan razılıq əldə edirlər. Sənədə görə təriqət azadlığı, kilsə

əmlakının sekulyarizasiyası (müsadirə edib, dünyəvi mülkiyyətə qatmaq),

cinayət işlərinin kilsə yurisdiksiyasından götürülməsi kimi taboritləri heç də

tam qane etməyən siyasi qərarlar verildi. Lakin “Praqa kompaktlarf’na

qədər taboritlərlə ittifaqda olan varlı bürgerlər və xırda zadəganlar

müqavilədən razı qalmışdılar. Onlar imperatorun tərəfmə keçdilər.

Husçu müharibələrindən sonra çex panlan şəhərliləri seymin işindən

uzaqlaşdırmağa çalışırdılar. Lakin onlar öz istəklərinə nail ola bilmədilər.

Beləliklə Çex seymi üç silkdən - pan, vladık və şəhərlilərdən ibarət fəaliyyət

göstərirdi. Pan silki seymin iclaslarında şəxsən öz adlanndan, vladikilər yerli

orqanlar tərəfindən, şəhərlilər isə öz nümayənədələri arasından seçilərək

təmsil olunurdular. Fransa Baş ştatlarında olduğu kimi, hər bir silk ayrıca

iclas keçirərək müxtəlif məsələləri müzakirə edir və qərar qəbul edirdilər.

Əvvəlcə pan silki qərar qəbul edir və müzakirə üçün vladikilər silkinə verir,

onlar isə təklif və əlavələrlə onu şəhər silki nümayəndələrinin müzakirəsinə

keçirirdilər. Hər üç silk tərəfindən müzakirə edilərək qəbul edilmiş və kral

tərəfindən təsdiq edilmiş qərar qanun qüvvəsinə malik olur və zemski

lövhəsi adlanan xüsusi kitaba daxil edilirdi.

Çexiya seyminin səlahiyyətləri çox geniş idi. Belə ki, başa çatmış

sülalənin hakimiyyəti əvəzinə yeni kral sülaləsini seçir, taxt- taca sahib olan

kralı qəbul edir, qanunvericilik fəaliyyəti ilə məşğul olur, müharibə və sülh

məsələlərini müzakirə edir və əsas

253

funksiya kimi vergilərin müəyyən edilərək yığılması üçün razılıq verirdi.

Əslində Çexiya seymində üstünlük pan oliqarxiyasının əlində idi. Polşa və

digər Qərbi Avropa şəhərlərindən fərqli olaraq, Çexiya şəhərlərinin siyasi

fəallığı çox zəif olmuşdur. 1500-cü ildə Vladislavın verdiyi qanun şlyaxta

zadəganlarının imtiyaz və üstünlüklərini təsdiq etməklə şəhər patrisilərini

Çexiya seymində iştirakdan uzaqlaşdırdı. Beləliklə, Çexiyada “zadəgan

demokratiyası” vladikilər silki panlara qarşı dura biləcək qüvvəyə çevrilə

bilmədilər. Pan oliqarxiyasında, demək olar ki, bir neçə adlı-sanlı və varlı

sülalələr hökmranlıq edirdilər.

Məhkəmə sistemi. XIII əsrdə kral II Prjemisl Ottokarın dövründə

məhkəmə islahatı keçirildi. Ali məhkəmə instansiyası kimi Zem məhkəməsi

təsis edilirdi. Zem məhkəməsi Praqa vilayət məhkəməsi olaraq, Praqa

burqqrafmdan, Praqa komemikindən, Praqa hakimindən (krallığın ən ali

hakimi) və katibdən ibarət idi.

Yerlərdə cinayət işləri üzrə ədalət mühakiməsini popravslav həyata

keçirirdi. Popravslavlar kral tərəfindən hər vilayətə (kraya) təyin edilirdilər.

Torpaq sahibləri arasında mülki işlərlə bağlı mübahisələrə andlı iclasçılar

olan yerli feodalların (kray hakimlərinin) iştirakı ilə kray məhkəməsində

baxılırdı.

Feodaldan asılı kəndlilər üzərində məhkəmə işləri feodalların (saray

hakimləri) ixtiyarında idi.

Şəhər idarəçiliyi. Erkən feodalizm dövründə şəhərlər knyaz inzibati

idarəçiliyinə tabe edilmişdi. Şəhərlərin artması, xüsusilə alman

məskənlərinin salınmasından sonra şəhər özünüidarəçiliyi yaranırdı. İlk

dövrlərdə Çexiya krallan özünəidarəçiliyi alman şəhər hüququ əsasında

yalnız alman şəhərlərinə verirdisə, sonralar isə çex əhalisinin məskunlaşdığı

şəhərlər də özünəidarəçilik hüququ əldə etdilər.

Çexiya knyazlığı dövründə şəhər məhkəməsi və idarəçiliyi voyt və ya

soltısa adlanan və kral tərəfindən ömürlük və varisliklə vəzifəyə təyin

edilən şəxslər tərəfindən həyata keçirilirdi. Andlı Şurası və ya şeffenlər də

məhkəmə və idarəçiliklə bağlı funksiyaları yerinə yetirirdilər. Sonrakı

dövrlərdə növbə ilə həyata keçirilən, burqmistrlərin başçılığı ilə şəhər

idarəçiliyi təşkil olunurdu. Məs

254

ləhətçilərin tərkibi hər il yarıbayarı, ya da kral məmurları olan pod-

komomiklər və ya əhali (meşşanlar) tərəfindən seçilən vətəndaşlar hesabına

dəyişdirilirdi.

Mülki və xırda cinayət işləri üzrə məhkəmə araşdırmalan hakimlərin və

şeffenlərin (andhlann) icraatında idi. Onlar konkret olaraq həmin şəhərlərdə

qüvvədə olan Nümberq və ya Maqdeburq şəhər hü- quqlan əsasında mövcud

olan hüquq normalanni rəhbər tuturdular.

Çexiya krallığında Praqa, Kutnaya Qora, Xeb kimi kral şəhərləri və ya

imtiyazlı şəhərlər mövcud olmuşdur. Bu şəhərlər kral torpaqlarında

yerləşməklə, geniş özünüidarəçilik və imtiyaz hüquqlarına malik olmaqla

birbaşa kralın tabeçiliyində idilər. Kral torpaqlarında yerləşən, lakin

özünüidarəçilik hüququ olmayan şəhərlər dövlət xəzinəsi (komor)

idarəçiliyinə verilir və komor şəhərləri adlanırdılar.

XI-XIII əsrlərdə kilsə xüsusi imtiyaz əldə edərək “dövlət içərisində

dövlət” statusuna malik olur. İri torpaq fonduna malik olan kilsədən nəinki

feodaldan asılı kəndlilər, həmçinin kilsədən len hüququnda nadel almış

çoxsaylı vassalar da asılı idilər.

Kilsə, həmçinin kralın xeyrinə toplanan bütün vergilərdən azad

edilməyə də nail olmuşdu. Ruhanilərin dünyəvi məhkəmələrdə mühakimə

edilməsi də qadağan edilirdi. Öz növbəsində isə kilsə əhalini dini

məsələlərlə bağlı mühakimə etmək hüququnu özündə saxlayırdı.

HÜQUQUN ƏSAS CƏHƏTLƏRİ

Hüququn mənbələri. Erkən feodalizm dövründə hüququn yeganə

mənbəyi adətlər olmuşdur. Orta əsr yazılı mənbələri çex adət hüququ barədə

çox az məlumat verir və adət hüququnun məcəllə- ləşdirilməsi ayrı-ayrı

şəxslər tərəfindən aparıldığı göstərilirdi. Çexiya hakim feodal sinfi adət

hüququnun rəsmi, dövlət tərəfindən məcəllələşdirilməsinə heç bir cəhd

etmirdi.

Fərdi məcəllələşdimıə apamıaqla adət hüququ külliyyatlarının yazıya

köçürülmüş nümunələrinə XIII əsrdə tərtib edilmiş, əsasən pan

məhkəmələrindəki prosessual hüquq normalarını özündə birləş

255

dirən 240 maddədən ibarət “Rozemberqli yaşlı panın kitabı”, XIV əsrdə

yazılmış feodal arasında mübahisələrin prosessual normalar əsasında

araşdırılmasına həsr olunmuş 93 maddədən ibarət “Bir sıra zem hüququ”,

1400-cü ildə hazırlanmış “Dubah pan Andrey tərəfindən yazılmış çex zem

hüququnun təfsiri” və başqalan aid edilirdi.

Çexiya feodal hüququ barədə tam geniş məlumat görkəmli çex

hüquqşünası Viktorina Komelişanm XIV əsrdə yazdığı “Çexiya

torpaqlarının zem hüququ 9 kitabda” əsərində feodal hüquq normalarının

məcəllələşdirilməsi öz əksini tapmışdı.

Hüququn digər mühüm mənbəyini çex krallarının qanunvericilik aktları

təşkil edirdi. İlk belə aktlardan biri Brjetislavın 1039-cu ildə verdiyi, köhnə

adət hüquqlarının ləğv edilməsinə yönəlmiş (çoxarvadlıiığa, nikahdan kənar

əlaqələrə, nikahsız uşaq doğumuna və s.), həmçinin qətlə görə müqəssirin

təqib olunması və s. hüquq normaları barədə dekreti olmuşdur. XIII əsrdə

Konrad Ottonun verdiyi statut feodalların imtiyazlarını müəyyən edirdi.

Çex hüququnun mənbəyinə məhkəmə presedentləri də (təcrübəsi) daxil

idi. Belə ki, zem məhkəmələrinin mülki və cinayət işləri üzrə qəbul etdikləri

qərarlar aşağı instansiyalar üçün presedentlər olurdu. Zem məhkəmələrinin

qəbul etdiyi qərarlar, həmçinin digər dövlət-hüquqi nonnativ aktlar “zem

lövhələrinə” daxil edilərək hü- quqyaratmada istifadə edilirdi. “Zem

lövhələrinə” xüsusi şəxslərin mülki işlər üzrə bağladıqları müqavilə

nümunələri, həmçinin bəzi cinayət hərəkətlərinin prosessual qaydaları da

daxil edilirdi.

Çex hüququnda hər bir silkin özünə aid hüquq normaları mövcud

olmuşdur. Zem hüququ feodal sinfi arasında münasibətləri tənzimləyirdisə,

şəhər hüququ meşşanlar, kanon hüququ ruhanilər arasındakı ictimai

münasibətləri müəyyən edirdi.

Feodal mülkiyyət hüququ torpaq üzərində iki əsas mülkiyyət hüquqi

münasibətlərini tənzimləyirdi. Dedina adlanan əzəli torpaq mülkiyyət

institutu irsi sahibliyi müəyyən etməklə nəsildən-nəslə verilirdi. Xidmət

müqabilində verilən şərti torpaq mülkİ5^əti məhdud sahiblik hüququnu

müəyyən edirdi. XII əsrə qədər dedinaya sahib olmaq panların imtiyaz

hüququ idi. Şərti torpaq mülkiyyəti

256

isə vladıklara (zadəgan) xidmət əvəzinə verilirdi. Şərti torpaq mülkiyyətini

özgəninkiləşdirmək, vərəsəliyə vennək, bəxşiş etmək qadağan edilirdi. Əgər

şərtin pozulması baş verərdisə, həmin torpaqlar ilkin sahibi (kral) tərəfindən

geri alınırdı.

XII əsrdən başlayaraq dedina mülkiyyəti ilə şərti mülkiyyət arasında

fərqlər azalmağa başlayır. Belə ki, Otton Konradm 1229-cu ildə verdiyi

statut şərti torpaq mülkiyyətini len hüququnda kişi xətti üzrə irsi verilməsi

qaydasını müəyyən edirdi.

Çex feodal hüququ əzəli nəsli torpaq mülkiyyəti forması ilə satın almış

torpaq mülkiyyəti formalarını fərqləndirirdi. Satın alınmış torpaqlar

sahibinin tam sərəncamında olmaqla,- ondan sahibin istədiyi kimi istifadə

etmək hüququ təsbit olunurdu. Əzəli nəsli torpaqlar isə

özgəninkiləş-dirilərkən yaxın qohumlar həmin torpaqları satdığı andan bir il

bir gün müddətində almaq hüququna malik idilər. Daşınmaz əmlakın digər

mülkiyyətçiyə verilməsi mürəkkəb formalizm tətbiq olunmaqla əldən ələ

ötürülür və seym tərəfindən təsdiq edilərək zem lövhələrində qeydiyyata

alınırdı.

Çex hüququna əmlak əldə etmiş vicdanlı mülkiyyət sahibinə həmin

əmlakdan istifadə hüququnu müəyyən edən normalar məlum idi. Belə ki,

daşınmaz əmlaka sahib olma hüququnun əldə olunması müddəti 3 il 18 həftə

müəyyən edilmişdi.

Feodal mülkiyyət hüququ həm cinayət hüququ, həm də mülki hüquq

normaları əsasında müdafiə olunurdu. Özgədə qanunsuz sahiblikdə olan

mülkiyyəti tələb etmək üçün vindikasiya iddiası qaldırılırdı.

Ailə-nikah hüququ. Ailənikah münasibətlərində ibtidai icma quruluşu

qahqlannm (çoxarvadlıhq, yaxın qohumlar arasında nikah, gəlinin

oğurlanması) qalmasının davam etməsi, xristianlığın qəbul edilməsi və

feodal dövlətinin möhkəmlənməsindən sonra həm dövlət, həm də kilsə

tərəfindən təqib edilirdi. Brjetislavın 1039-cu il dekreti çoxarvadh- hğı, qan

qohumları arasında nikahı və s. qadağan edirdi. “Bir sıra zem hüququ”

qanunnaməsində göstərilirdi ki, əgər oğlan qızın razılığı ilə onu qaçırardısa,

onlar birlikdə tutularaq qızın atasına verilirdilər. O, isə hər ikisinin başını

vurdumrdu. Əgər qızın oğurluğu onun razılığı olmadan törədilirdisə, onda

qızı oğurlayanın başı vurulurdu.

257

Xristianlığın qəbul edilməsindən sonra ailə-nikah münasibətləri kanon

hüququ ilə tənzimlənirdi.

Çex hüququ ər-arvad əmlakının aynca mövcud olmasına təminat

verirdi. Belə ki, ərin vəfat etməsi və ya boşanmadan sonra əgər varislər

olmazdısa, qadın və onun valideyinləri həmin əmlak üzərində sərəncam

vermək hüququna malik idilər. Ərin sağlığında qadının məhkəmədə iddia

qaldırmaq hüququ mövcud olmuşdur. Əgər əmlak bölünürdüsə, qadın bütün

əmlak üçün cavabdehlik daşıyırdı. Əmlak (cehiz) ərin sərəncamına daxil

edilirdisə, o, həmin əmlakı özgənin- kiləşdimıək hüququna malik olurdu.

Ərin vəfatından sonra dul qalmış qadın öz uşaqları ilə həmin ailədə qalıb

yaşaya bilərdi. Lakin öz arzusuna müvafiq olaraq cehizini götürərək çıxıb

gedə də bilərdi.

Vərəsəlik hüququnda qanun üzrə vərəsəliyə üstünlük verilirdi. Kişi

cinsindən olan varislər ilk növbədə mirasa sahib olmaq hüququna malik

idilər. Qızlar isə cehiz almaq və birbaşa varislər (qardaşlar) olmadıqda isə

mirasa sahib olmaq hüququnu əldə edirdilər. Miras varislər arasında bərabər

bölüşdürülürdü.

Cinayət və cəza. Çexiya dövlətinin cinayət və cəza sistemi ilk növbədə

feodaldan asılı kəndlilərə qarşı yönəlmişdi. Ağalarından şəxsi və məhkəmə

asılılığında olan kəndlilər feodal cəza sisteminin ağırlıqlarına dözə

bilməyərək tez-tez üsyan edirdilər. Feodal əleyhinə yönəlmiş çıxışlara qarşı

ibtidai icma quruluşu və erkən orta əsrlərdən qalma elliklə zəmanətdən

geniş istifadə olunurdu. Belə ki, kənddə baş vermiş cinayət və digər

təhlükəli əməllərə qarşı kollektiv məsuliyyət müə}^ən edilirdi. Cinayət

törətmiş müqəssirlə yanaşı, onu gizlətmiş şəxslər də cinayət məsuliyyətinə

cəlb olunurdular.

Çex cinayət hüququ normaları sinfi xarakter daşıyırdı. Belə ki, əgər

eyni silkdən olanlardan biri digərinə bir sillə vurardısa, xəsarət alan tərəf

ona iki sillə və bumuna bir yumruq vurmaq hüququna malik idi. Əgər bu

hərəkəti aşağı silkdən olan yuxarı silkə qarşı törədərdisə, onun əli kəsilirdi.

Panlara və ya vladikilərə qarşı eyni hərəkəti törətmiş asılı kəndli başı ilə

cavab verirdi.

Çex adət hüquq və qanunvericilik sistemi cinayətlərin dörd böyük

qrupunu müəyyən edirdi: 1) kilsə və din əleyhinə olan cinayət

258

lər, 2) dövlət əleyhinə olan cinayətlər, 3) şəxsiyyət əleyhinə olan cinayətlər,

4) mülkiyyət əleyhinə olan cinayətlər.

Din və kilsə əleyhinə olan cinayətlər xristianlığın qəbul edilməsindən

sonra formalaşmışdı. Brjetislavm dekretinə görə kilsə göstərişlərinin

pozulmasına görə ən müxtəlif cəzalar, o cümlədən ölüm cəzası müəyyən

edilirdi.

Dövləti cinayətlərə kral və dövlət əleyhinə xəyanət, qiyam, “zem

qanunları əleyhinə yönəlmiş cinayət hərəkətinə görə canini” gizlətmək,

hakimiyyət orqanlarına müqavimət göstərmək, məhkəmə hakimiyyətinə

qarşı (hakimi təhqir etmək, təkbətək döyüşə gəlməmək və s.) cinayətlər aid

idi.

Şəxsiyyət əleyhinə olan cinayətlərə də xüsusi diqqət verilirdi. İlk

dövrlərdə qan pulu ilə əvəz olunması praktikası tətbiq edilirdi. Ottotunun

1229-cu il verdiyi statuta görə qətli törətmiş şəxs qan pulu ödəməklə

yaşadığı yerdən qovulurdu. Qan pulunun miqdarı vasitəçinin iştirakı ilə

müəyyən edilirdi. Bəzi adətlərə görə qatil və mərhumun qohumları barışıq

(pokor) mərasimi keçirirdilər. Pokor barışıq mərasimi qohumların qan

intiqamının aradan qaldırılmasına yönəlmişdi. Bədən xəsarəti ilə

nəticələnən cinayətlərə görə cərimə ödəmək nəzərdə tutulurdu.

Xüsusi mülkiyyətin qorunmasına böyük diqqət verilirdi. Erkən adət

hüququna görə cinayət yerində tutulmuş oğrunu məhkəməsiz asmaq,

əmlakını isə kralın xeyrinə müsadirə etmək müəyyən edilmişdi. Konradın

1189-cu ildə verdiyi dekret isə oğmnu tutaraq məhkəməyə gətirmək,

əmlakını zərərçəkmişin xeyrinə müsadirə etmək, özünü isə kral hakimiyyəti

orqanlannın mühakiməsinə verməyi nəzərdə tuturdu. Gecələr törədilmiş

oğurluğa görə dərhal ölüm cəzası verilirdi.

Çex feodal hüququ cəzaların bir neçə qmpunu fərqləndirirdi: ölüm

cəzası, həbsxana, bədən üzvlərinin kəsilməsi, mülki hüquqlardan

məhrumetmə, yaşadığı ərazidən sürgün etmə, əmlakın müsadirə edilməsi.

Göstərilən cəzalarla yanaşı, zərərçəkmişin xeyrinə dövlət tərəfindən

sanksiyalaşdırılmış ziyanın ödənilməsi də nəzərdə tutulurdu.

Məhkəmə prosesi. Çexiyada məhkəmə prosesi silki xarakter daşıyırdı,

yəni hər silkin öz məhkəmə orqanı mövcud idi. Fərdi mə-

259

cəllələşdirmələrdə cinayət və mülki-prosesual işləri fərqləndirilmirdi.

Proses xüsusi ittiham xarakterli olmaqla zərərçəkmişin və onun yaxın

qohumlarının təşəbbüsü ilə başlayırdı. Proses ciddi formal izmi ilə

fərqlənirdi.

Məhkəmə istintaqına başlamaq üçün qətlə yetirilənin qohumlan şifahi

olaraq hadisə barədə, qatilin kim olması və s. haqqında məlumat verirdilər.

Cavabdehin məhkəməyə çağırılmasına qədər hakim cinayətin baş verdiyi

yeri, cinayətin izlərini, meyitin müayinəsini, kö}məkdə- ki qan izlərini və s.

maddi sübutlar götürülərək məhkəməyə gətirilirdi. Tədqiqatın nəticələri

protokola köçürülərək ittihamçı tərəfin şikayətləri ilə birlikdə zem

lövhəsinə daxil edilirdi. Bundan sonra cavabdeh məhkəmənin təyin etdiyi

vaxtda prosesə gəlməli idi. Cavabdehin məhkəmə prosesinə gəlməməsi

onun çox əlverişsiz şəraitə düşməsilə nəticələnə bilərdi. Məsələn, qətl

cinayətləri ilə bağlı, üç dəfə göndərilmiş çağırışdan sonra prosesə gəlməyən

təqsirləndirilən şəxs ittihamçı (zə- rərçəkmiş) tərəfindən elə ilk rastlaşmada

qətlə yetirilə bilərdi.

Məhkəmə prosesi başlayarkən tərəflər müəyyən edilmiş qaydaların

qorunmasına təminat verilməsini tələb etmək hüququna malik idilər.

Prosesdə birinci olaraq iddiaçı və ya ittihamçı çıxış edirdi. Tərəflər vəkil

tutmaq səlahiyyətlərinə malik idilər. Vəkillər isə öz növbəsində iki nəfər

pan olmaqla özlərinə məsləhətçi müəyyən edirdilər. Cavabdeh müqəssir

olmadığını sübut etməyə cəhd göstərməli idi. Onun göstərdiyi dəlillər çox

inandırıcı olmalı idi. Cavabdeh çoxsaylı sübutlardan, o cümlədən şahid

ifadələri, maddi sübutlar, and içmək və s. istifadə edirdi. Əgər onun

gətirdiyi dəlillər kifayət etməzdisə, onda əlbəyaxa döyüş təyin edilirdi.

Lakin döyüşdən əvvəl tərəflər birinci yıxılan tərəfin məğlub hesab ediləcəyi

şərti barədə and içməli idilər. Zadəganlar qılınc və qalxanla, kəndli və

şəhərlilər isə silah gəzdirmək hüququndan məhrum olduqlarına görə

dəyənəklə vuruşurdular. Döyüşənlər hər saatdan bir üç dəfə istirahət edə

bilərdilər. Qələbə çalan tərəf rəqibin başını kəsirdi. Döyüşmək istəməyən

cavabdehi sürgün edirdilər.

Üç dəfə məhkəməyə gəlməyən cavabdehi iddiaçı ilk qarşılaşdığı anda

öldürmək hüququna malik idi. Lakin iddiaçı cavabdehə ar-

260

vadi ilə birlikdə rast gəlirdisə və arvadı onu öz paltarına bükərək

“qomyardısa”, onda iddiaçı qan intiqamını başqa “vaxta” keçirməli idi. Çex

adət hüququna görə qətlə yetirilən şəxsin kişi cinsindən olan qohumları

olmazdısa, onda mərhumun arvadı və ya qızı cavabdehlə döyüşə çıxmalı idi.

Bu zaman adət hüququ qadınlara üstünlük hüququ müəyyən edirdi.

XVI əsrdə ordali, məhkəmə sübut növü kimi, praktikadan çıxanidı.

Vindikasiya məhkəmə iddiasım əsaslandırmaq üçün iddia qaldıran

həmin ərazidə yaşayan 9 nəfər şahid gətirməli və onlardan üç nəfəri

cavabdehin göstərişi ilə and içməli idi. Şahidin gecikməsi və ya and içərkən

səhvə yol verməsi cavabdehin bəraət alması ilə nəticələnə bilərdi.

261

CƏNUB SLAVYANLARININ

DÖVLƏT VƏ HÜQUQ TARİXİ

BOLQARISTANIN DÖVLƏT VƏ HÜQUQ TARİXİ

ÜMUMİ TARİXİ İCMAL

E.Ə. VIII-VI əsrlərdə frakiya tayfaları müasir Bolqarıstan ərazisində

məskunlaşmışdılar. VII əsrdən Qara dəniz sahili boyunca yaranan yunan

koloniyaları frakiya tayfalarına böyük təsir etmişdi. E.ə. V əsrdə

Bolqarıstan ərazisində ilk dövlət qurumu olan Odris çarlığı yarandı. Bizim

eranın əvvəllərində Frakiya torpaqları Roma imperiyasına birləşdirildi.

Roma imperiyası bölündükdən sonra Frakiya və Meziya əyalətləri Bizans

imperiyasına daxil edildi.

VI əsrdə slavyan tayfaları Balkan yarımadasında məskunlaşmağa

başladılar. VII əsrdə Meziyada “yeddi slavyan tayfa” ittifaqı yaranır.

Meziya şimalda Dunay çayı, cənubda Starıy Planin, qərbdə İs- kır (Timok),

şərqdə isə Qara dənizlə əhatə olunmuşdu. Bu dövrdə Meziya ərazisində

feodal münasibətləri yaranmağa başlayırdı.

677-678-ci illərdə Aspamx xan başda olmaqla türk tayfalarından olan

bulqarlar Meziya ərazisinə daxil olaraq Bizansı məğlub edirlər. 681-ci ildə

Bizansı ağır məğlubiyyətə uğradan bulqarlar Bizans imperatoru IV

Konstantini sülh bağlamağa məcbur edirlər. Beləliklə, slavyan və bulqar

tayfalarının ittifaqı Bizansa qarşı etibarlı müdafiə birliyi olmaqla, faktiki

olaraq, tarixdə Birinci Bolqar çarlığının əsasını yaratdı. Aspamx xan

paytaxtı Pliska şəhəri olan Birinci Bolqar (680-1018-ci illər) çarlığının

başçısı oldu.

Bolqar çarlığında feodal münasibətləri inkişaf etməkdə idi. Dövlətdə

xan və onun yaxın əyanları, həmçinin dmjina böyük rol oynayırdı. Çarlıqda

slavyan tayfaları xanın ali hakimiyyətini qəbul etməklə yanaşı, ayrı-ayrı

vilayətləri idarə edirdilər. Xristianlığın

262

865-ci ildə rəsmi din kimi qəbul edilməsi dövlətin slavyanlaşması- nı

sürətləndirdi. Bütün bunlar türk bulqarların slavyanlaşmasına, etnik

fərqlərin aradan qaldırılmasına və slavyan dilli vahid bolqar xalqının

yaranmasına kömək edirdi.

IX əsrin əvvəllərində Bolqarıstan böyük dövlətə çevrildi. Krım xanın

(802-815-ci illər) və knyaz Borisin (852-888-ci illər) dövründə Bolqarıstan

ərazisi genişlənərək qərbdə Böyük Kari imperiyası ilə sərhəd təşkil edirdi.

Boris xan Bizansın təsiri ilə 865-ci ildə xristianlığı qəbul etmişdi.

Knyaz Simeonun (893-927-ci illər) hakimiyyəti illərində Bolqarıstan

Balkan yarımadasında hökmran dövlətə çevrildi. Serbiya və Makedoniya

əraziləri də onun tərkibinə qatıldı. 918-ci ildə Simeon özünü bulqar və

rumların bizansların imperatoru (vasilevs çar) elan etdi. Bolqarıstan din

sahəsində də avtokefallıq əldə edərək bolqar yepiskoplarının yığıncağında

bolqar kilsəsinin müstəqil olduğunu və öz patriarxlarının seçildiyini elan

etdilər.

Simeonun imperiyası daxili iqtisadi və etnik birliyə malik olmamış,

yalnız müvəqqəti hərbi-feodal gücə arxalanmışdı. Xorvat krallığını özünə

tabe etməyə çalışan Simenonun cəhdləri uğursuzluqla nəticələnmişdi.

Bolqar çarlığı Simeonun oğlu Pyotorun dövriində (927-969-cu illər)

vilayətlərə parçalanır. Hakim sinfin daxilində isə tez-tez fikir ayrılığı

yaranırdı. Bütün bunlar dövlətin hərbi gücünü və birliyini zəiflədirdi.

Sosial zidiyyətlərin gərginləşməsindən istifadə edən Bizans X əsrin

ortalarında bolqarlara qarşı qəti hücuma başladı. Bu dövrdə bolqar dövləti

Şərqi və Qərbi çarlıqlara parçalanmışdı. Bolqarıstan 968- 971-ci illərdə

Kiyev Rus dövləti ilə Bizansın müharibə meydanına çevrildi. Müharibələr

ölkənin təsərrüfatına ağır zərbə vurur, kəndlilərin istismarını daha da

artırırdı. Rus knyazı Svyatoslavı Bolqarıstandan çıxaran Bizans imperatoru

İoahan Simisxiy paytaxtı Preslav şəhəri olan Şərqi Bolqarıstanı işğal edir.

İşğal olunmamış Qərbi Bol- qanstan mərkəzi Oxrida ilə birlikdə tezliklə

imperator II Vasili tərəfindən ələ keçirilir. 1018-ci ildə Bolqar çarlığı qəti

olaraq süqut edir.

X əsrin birinci yarısında Bolqarıstanda boqomilçilik (abidlər) adlanan

böyük antifeodal kəndli hərəkatı başladı. Boqomilçiliyin

263

əsası dünyanın ikiliyi və xeyirlə şərin mübarizəsi haqqında təsəvvürdən

ibarət idi. Bolqar xalqı eyni zamanda yadellilərin zülmünə qarşı da ciddi

müqavimət göstərirdi.

Birinci Bolqarstan dövlətinin süqutu və Bizans işğalı xalqın vəziyyətini

ağırlaşdırır, vergi və mükəlləfiyyətlərin əhalini müflisləşdirirdi. Bizans

dövləti yeni vergi və mükəlləfiyyətlər sayım artırırdı. Kilsə (kanonikon)

xeyrinə də vergi verilirdi. Məmurların rüşvətxor- hığu və soyğunçuluğu

əhalinin vəziyyətini daha da ağırlaşdınrdı.

Feodal münasibətləri və Bizans işğalı kəndlilərin müflisləşməsi və

təhkimçiyə çevrilməsini sürətləndirirdi. XII əsrin ortalarında azad

kəndlilərin sayı sürətlə azalırdı. Bizansın himayəsinə keçmiş bolqar

feodalları öz torpaq mülkiyyətini və imtiyazlarını saxlamaqla kəndliləri

istismar edirdilər.

Bizans hökmranlığı dövründə iri torpaq mülkiyyəti, xüsusilə də kilsə

monastır sahibliyi hökmranlıq edirdi. Bizans imperatorları imtiyaz

hüququnda bolqar kəndlərini dünyəvi feodallara və məmurlara, həmçinin

kilsə və monastırlara verirdilər.

Bizans zülmünə qarşı ilk kütləvi üsyan Qərbi Bolqarıstanda

1040-1041-ci illərdə başladı. Üsyana birbaşa səbəb natural verginin pul

vergisi ilə əvəz olunması olmuşdur.

1071-1073-cü illərdə Bolqarıstanda və Serbiyanda ikinci böyük üsyan

baş verdi.

XII əsrin sonlarında Bizans ayrı-ayrı müstəqil hissələrə bölünür.

Serbiya kralı Stefan Nemaniç Balkanların xeyli hissəsini Serbiya dövlətinə

birləşdirir.

1185-ci ildə Tırnovada Bizans zülmünə qarşı üsyan qalxdı. 1187-ci ildə

Bolqarıstan müstəqillik əldə edir və İkinci Bolqar çarlığı (1187-1396-cı

illər) yaranır. İkinci Bolqar çarlığına başçılıq edən çar Asen (1187-1197-ci

illər) dövlətin möhkəmlənməsinə nail olur. Onun qardaşı Kaloyan dövründə

(1197-1207-ci illər) Bolqar dövlətinin Bizans işğallarından əvvəlki

sərhədləri bərpa olundu.

İkinci Bolqar çarlığı II Asenin dövründə (1218-1241-ci illər) ən yüksək

inkişafına çatır. Onun hakimiyyəti illərində bolqarlar Fraki- ya və

Makedoniyanı işğal edir, Epir və Fessaliyanın bir hissəsini öz

264

lərinə tabe edirlər. II Asenin sələflərinin dövründə Bolqar tədricən çarlığı

zəifləyir. 1261-ci ildə Konstantinopolu yenidən özünə qaytaran Bizans

Frakiya və Makedoniyanın xeyli hissəsini işğal edir.

XIII əsrin ikinci yarısında iqtisadi cəhətdən zəifləmiş Bolqar çarlığı

monqobatarlardan asılı vəziyyətə düşür. XIV əsrin ikinci yarısında Bolqar

çarlığı pərakəndəlik dövrünü keçirir. 1365-ci ildə üç yeni müstəqil qurumlar

Tırnovo, Vidinski və Dobruca yaranır. Bu dövlətlərin də hər biri daha kiçik,

boyarlarm başçılıq etdiyi feodal sahibliyinə bölünürdülər.

XIV əsrin sonlarında Osmanlı imperiyası Bolqar knyazlıqlarmı zəbt

etməyə başladı. 1393-cü ildə Plovdiv (Filippol), Sofiya, Var- na daha sonra

isə ölkənin paytaxtı Tırnova türklər tərəfindən tutuldu. 1396-cı ildə Nikopol

və Vidin şəhərlərinin işğal edilməsilə İkinci Bolqar çarlığının süqut etməsi

başa çatır.

Yalnız 1877-1878-ci illərdə Rus-Türk müharibəsindən sonra bağlanmış

San Stefano (1878-ci il) sülh müqaviləsi Bolqarıstanın müstəqil olması

üçün imkan yaratdı. Lakin həmin il Berlin konqresində 'zad olunmuş

Bolqarıstan iki hissəyə parçalandı. Bolqarıstanın cənubunda Osmanlı

imperiyasının tərkibinə daxil olan Şərqi Rumeli vilayəti, şimalında isə

paytaxtı Sofiya olan və Osmanlılardan vassal asılılığında olan Bolqarıstan

knyazlığı yarandı.

İCTİMAİ QURULUŞ

VII əsrdə yaranan feodal ictimai münasibətləri Bolqar cəmiyyətinin iki

sinfə: feodal torpaq sahiblərinə və kəndli-icmaçılara bölgüsünü qəti olaraq

formalaşdırdı.

Hakim feodal sinfi nəsli ağsaqqallardan, knyaz drujinasından və

ruhanilərdən ibarət təşkil olunmuşdu. İri feodallar boyarlardan və on- lann

vassalanndan ibarət olmaqla süzerenlik əlaqələrinə əsaslanırdı. Siyasi

hakimiyyət iri feodal əyanlarına məxsus idi. Bolqar çarlarının verdikləri

qramotalarda (fərmanlar) onlar “böyük boyar” və “kiçik boyar”

adlandınhrdılar. Sonrakı dövrlərdə boyar silki, fərqlənmiş

265

drııjinalar və çar məmurları hesabına artırdı. İri feodalların, öz torpaqları və

vassallardan ibarət, feodal qoşunu mövcud olmuşdu.

İkinci Bolqar çarlığı dövründə torpaq üzərində feodal torpaq sahibliyi

iki formada, baştin və proniya adlanan mülkiyyətdən ibarət olmuşdur.

Baştin irsi və sərbəst özgəninkləşdirilən feodal mülkiyyəti idi. Proniya hərbi

xidmət əvəzinə çar və ya iri feodal tərəfindən vassala verilirdi. Bizans

hökmranlığı dövründən (XI əsrin sonu-XII əsr) proniya şərti torpaq

mülkiyyəti forması inkişaf etməyə başlamışdı.

Bolqar çarlığında kilsə iri feodal idi. Feodallar kəndlilər üzərində

hökmranlıqlarını saxlamaq üçün siyasi hakimiyyət və hərbi güclərini

möhkəmləndirməklə yanaşı, ideoloji mübarizədə də kilsədən istifadə

edirdilər. Xristianlıq və kilsə təşkilatından silah kimi istifadə edən feodallar

kəndliləri itaətdə saxlayırdı. Kilsə və monastırların iri torpaq mülkləri

mövcud olmuşdur. Onlar çar imtiyaz qramotaları, həmçinin feodal və

kəndlilərdən alqı-satqı, bağışlama, vəsiyyət, dəyişmə, girov və s. hesabına

öz torpaq sahibliklərini genişləndirirdilər.

İri feodalların əhali üzərində vergi və inzibati immunitetləri çar

tərəfindən verilmiş hüquqi sənədlərdə rəsmiləşdirilirdi.

Bolqar kəndlilərinin əsas kateqoriyasını feodaldan asılı kəndlilər olan

pariklər təşkil edirdilər. Pariklərin əksəriyyəti öz mənşəyini təsərrüfatları

olan azad icma üzvlərindən götürməklə sonralar feodaldan asılı vəziyyətə

düşmüşdülər. Pariklər feodallara məxsus xüsusi torpaqları əkib becərirdilər.

Onlar biyara gedir, feodalın xeyrinə mükəlləfiyyətlər yerinə yetirir, dövlət

üçün müxtəlif vergilər ödəyirdilər. Bolqar çarları torpaqlan kəndlilərlə

birlikdə feodallara paylayırdılar. Pariklər feodalların yurisdiksiyasma daxil

idilər.

Əmtəə-pul münasibətlərinin inkişafı kəndlilərin müxtəlif zümrələrə

bölünməsini artırırdı. Varlı kəndlilər fərqlənsə də, kəndlilərin əksər hissəsi

müflisləşirdilər. Müflisləşmiş kəndlilər əhalinin ən aşağı təbəqəsi olan

otroklara qarışırdılar.

Otroklar mənşələrin qullardan götürməklə torpaq payı almış kəndlilər

kateqoriyasına daxil olmuşdular.

Onlar hüququn subyekti sayılmırdılar. Sahibi, oğurluq etmiş ot- rokun

əvəzinə oğurlanmış əşyanı qaytarmazdısa, onda otrok zərər- çəkmişin

mühakiməsinə verilirdi. Qul qadınların uşaqları və hərbi

266

əsirlər də otroka çevrilirdilər. Borcunu ödəyə bilməyənlər və cinayətkarlar

da köləyə çevrilirdilər. Qullar əsasən Bizansa satılırdı.

İlk dövrlərdə otroklardan ev təsərrüfatında nökər və qulluqçu kimi

istifadə edirdilər. Müə3'yən müddət keçdikdən sonra onlar hüquqi

vəziyyətlərinə görə pariklərə yaxınlaşırdılar. XIII-XIV əsrlərdə Bolqar

çarlığında təhkimçiliyin qəti olaraq formalaşmasından sonra köləlik bir

dəfəlik aradan çıxır və otroklar da təhkimçi kəndliyə çevrilirlər.

Bolqar kəndlilərinin təhkim edilməsi gərgin sinfi mübarizə ilə müşayiət

olunurdu. Kəndlərin istismara qarşı etiraz fomıalarmdan biri kimi qaçqın

kəndlilərin sayının artması idi. Kəndlilər feodallara qarşı tez-tez silahlı

mübarizə aparırdılar.

X əsrin ortalarında boqomilçilik (abidlər) adlanan bidətçilik (ye- reslər)

hərəkatı boyar-feodal istismarına qarşı yönəlmişdi. Sonralar bütün

Avropanı əhatə edən ilk yeretik hərəkat Bolqarıstandan başlamış, zəhmətkeş

kütlələrin kütləvi etirazlarını əhatə etmişdir. Bolqar kəndlilərinin mənafeləri

abidlərin görüşlərində ifadə olunur və antifeodal səciyyə daşıyırdı. Abidlər

feodal mülkiyyətini və təhkim- çilik hüququnun “şeytan”, “şər qüvvə”

tərəfindən yarandığını geniş təbliğ edirdilər. Onlar icma torpaqlarını ələ

keçirmiş feodalları “şeytan xidmətçiləri” adlandırırdılar. Abidlərin təliminin

təsiri altında X-XI əsrlərdə Bizansda, Serbiyada, Bosniyada və Kiyev Rus

dövlətində zəhmətkeş kütlələrin yeretik hərəkatı meydana gəlmişdir.

Abidlər hərəkatının tez bir zamanda Bolqar xalqının müxtəlif təbəqələri

arasında geniş yayılmasından qorxuya düşən feodallar kilsə ilə ittifaqa

girərək onlara divan tutmağa başladılar.

Boqomilçilər pravoslav kilsəsinə və kilsə torpaq sahibliyinə qarşı çıxır

və onları rədd edirdilər. Onlar öyrədirdilər ki, təhkimçi- lik huququ

müqəddəs kitabların göstərişlərinə ziddir. Abidlər hərbi mükəlləfiyyətlərin

və vergilərin əleyhinə çıxış edirdilər. Onlar patriarxal kənd icma

mülkiyyətinə üstünlük verir və icma torpaqlarının iri dünyəvi və dini

feodallara verilməsini pisləyirdilər.

Yeretik hərəkat sonrakı əsrlərdə Avropada müxtəlif adlarla (ka- tarlar,

albiqoyçular, striqolniklər) davam etmişdi. Papa onlara qarşı inkvizisiya

(təhqiqat) tətbiq etmişdir.

267

Bolqar çarlığında feodal təsərrüfat münasibətləri ilə yanaşı, müstəqil

sənatkarlıq və ticarət də möhkəmlənirdi. İri şəhərlərdə sənətkarlıq mallarına

tələbat isə ticarətin canlanmasına səbəb olurdu. Bolqar tacirləri ənənəvi

Bizans və Rusiya ilə yanaşı, Genuya və Venesiya ilə də ticarət əlaqələri

qururdular.

DÖVLƏT QURULUŞU

İlkin feodalizm dövründə Bolqar knyazlığında dövlət hakimiyyəti

knyaza və onun mərkəzi və yerli inzibati aparatına məxsus idi. Erkən

dövrlərdə dövlətə başçılıq edən monarx xan adlanırdı. Sime- onun

(893-927-ci illər) dövründə Bolqar knyazhğı kesar (çar və ya bazilevs)

adlanmaqla imperator hakimiyyətinin yarandığı elan edildi. Bizans

imperatorlarından fərqli olaraq. Bolqar çarının hakimiyyəti irsi xarakter

daşıyırdı. Çarın oğlu və qardaşı hakimiyyətin varisi hesab edilirdilər.

Bolqarıstanda çar hakimiyyəti özünün ən yüksək inkişaf mərhələsinə

Simeon və II Asenin dövründə çatm.şdı. Özlərini Bizans imperatoruna

bərabər tutmağa çalışan Bolqar hökmdarları XIII-XIV əsrlərdən “Çar və

mütləq hakim” titulunu qəbul edirlər. Çarın əhatəsində olan məmurlar Çar

şurasının üzvlərindən ibarət idilər.

Bolqar çarlarının dayağı feodal hərbi qoşunu idi. Çar ali qanunverici

hakimiyyətinə malik olmaqla baş hakim və ali baş komandan

səlahiyyətlərini yerinə yetirirdi.

Çar hakimiyyəti Boyar Şurası ilə məhdudlaşdırılırdı. Onun tərkibinə

böyük boyar və böyük patriarx daxil idi. Boyar şurasının ən başlıca

funksiyası bu və ya digər səbəbdən hakimİ5^ətdə olan sülalənin öz

hakimiyyətlərini davam etdirə bilmədikləri tədqirdə (varislərin olmaması və

s.) yeni çarı müəyyən etməkdən ibarət olmuşdur. Bundan əlavə şura daxili

və xarici siyasət məsələləri ilə bağlı məşvərçi orqan kimi də çıxış edirdi.

Boyar şurasından istifadə edən iri feodallar hökmdarın siyasətini özlərinə

sərf edən məcrada aparmağa yönəldə bilirdilər.

268

VII-VIII əsrlərdə quldarlıq demokratiyasının qalığı olan xalq

yığıncağını çağırmaq ənənəsi qalmaqda davam edirdi. XIII-XIV əsrlərdə öz

əhəmiyyətini itirən xalq yığıncağının işindən sadə xalq tamamilə

kənarlaşdırılırdı.

Bolqar çarlığında ali məmurlar hakim feodal silkinin maraqlarını ifadə

edən siyasət aparır, onların imtiyazlarını və üstünlüklərini qorumağa

çalışırdılar.

Mərkəzi idarəçilik aparatına daxil olan məmurlar boyarlar tərəfindən

seçilərək çar tərəfindən təyin olunurdular. Ali məmurlar arasından böyük

loqofet fərqləndirilirdi. İkinci Bolqar çarlığı dövründə böyük loqofetin

səlahiyyətləri daha da artırılır. İkinci Bolqar çarlığı dövründə böyük loqofet

birinci nazir olmaqla çarın ən yaxın silahdaşı idi.

Digər mühüm məmur vəzifəsi olan protovestiariy maliyyə naziri

olmaqla çar və dövlət xəzinəsi işlərini aparırdı. Böyük Voyevoda və

protostrator ali rütbəli hərbiçiləri təmsil etməklə mühüm vəzifələr

tuturdular.

Yerli idarəçilik. Bolqar çarlığının ərazisi vilayətlərə bölünürdü.

Vilayətlərdə dövlət idarəçiliyini çarın səlahiyyətli nümayəndələri duk və

kefali adlanan yerli hakimlər həyata keçirirdilər. Duk vilayətin baş

şəhərində çar tərəfindən təyin edilərək onun səlahiyyətlərini yerinə yetirirdi.

Ayrı-ayrı kiçik şəhərlərə başçılıq edən duk- lar vilayət hökmdarlarına tabe

idilər. Hər bir şəhərdə mövcud olan komendantlara qalaların müdafiə

olunması və yerli qarnizonlara başçılıq etmək həvalə olunmuşdu. Bolqar

kəndliləri öz ağaları olan feodalların hakimiyyətində idilər.

Məhkəmə. Bolqar türklərdə ali məhkəmə funksiyasını xan və onun

təyin etdiyi hakimlər yerinə yetirirdilər. Sonrakı dövrlərdə dövlətdə feodal

və kilsəyə məxsus məhkəmələr yaradıldı. İnzibati hakimiyyət məhkəmə

hakimiyyətindən ayrılmadığına görə əyalətlərdə və şəhərlərdə yerli

məmurlar, xüsusi maliyə işlərinə baxan məmurlar məhkəmə funksiyasını

yerinə yetirirdilər.

269

HÜQUQUN ƏSAS CƏHƏTLƏRİ

Hüququn mənbəyi. Erkən xanlıq dövründə Bolqarıstanda adət hüququ

normalarına üstünlük verilirdi. Çar Simeonun hakimyyəti illərində ilk

qanunlar külliyyatı olan “mühakimə olunan adamlar haqqında qanun” tərtib

edildi. Qanunlar külliyatı ölkədə feodal münasibətlərini hüquqi cəhətdən

rəsmləşdirirdi. 32 fəsildən ibarət olan külliyyat cinayət və prosessual hüquq

normalarını, həmçinin qismən mülki hüquq münasibətlərini özündə

birləşdirirdi. Bizans hüququnun mühüm külliyyatı olan Ekloqamn təsiri

altında hazırlanmış “mühakimə olunan adamlar haqqında qanun” məcəlləsi

bolqar çarlarının imtiyaz qərar və qramotorları (xrisovullar) ilə zən-

ginləşdirilərək feodal hüququnun özünə məxsus kompilyasiyasını təşkil

edirdi. Külliyyatın ən əsas vəzifələrindən biri feodal şəxsiyyəti və

mülkiyyətinin qorunmasından ibarət idi.

Xristianlığı Bizansdan qəbul etmiş Bolqarıstan Bizans mədəniyyəti və

hüququnun təsiri altında inkişaf etmişdir. Bəzi Bizans hüquq külliyyatları

bolqar dilinə tərcümə edilərək xüsusi məcəllələrə - nomokononlara daxil

edilmişdi. Nomokononlar həm dünyəvi (nomos), həm də kilsə (kanonos)

hüquq normalarını özündə birləşdirirdi. Nomokanonlardan - Ekloqa və

Əkinçilik qanunu bolqar hüququnda daha çox istifadə edilmişdir.

Mülkiyyət hüququ. Feodal mülkiyyət hüququnun xarakteri və

məzmunu Bolqar çarlarının verdikləri xrisovullarda (fərmanlarda) daha

dəqiq öz hüquqi qiymətini tapmışdır. Bu fərmanlarda feodal torpaq

mülkiyyəti fonnasının baştina və proniya növləri xüsusilə fərqləndirilirdi.

Baştina irsi torpaq mülkiyyəti olmaqla sahibi tərəfindən istənilən vaxt

özgəninkiləşdirilirdi. Proniya xidmət müqabilində verilmiş şərti torpaq

sahibliyi idi. Torpaq üzərində feodal hüququnun müəyyən olunması ağaya

həmin torpaqlarda yaşayan kəndlilərlə birlikdə imtiyaz qramotalarmın

verilməsi ilə əlaqədar olmuşdur. Çar II Asenin 1230-cu ildə verdiyi Vatoped

qramotası Semalto kəndini torpaqlan ilə birlikdə baştina hüququnda

Müqəddəs Məryəm monastırına bəxşiş edilməsini və həmin kənddə yaşayan

kəndlilərin monastıra vergi ver-

270

məsini və mükəlləfiyyət yerinə yetirməsini təsbit edirdi. Monastır iri feodal

hüququnda bütün hakimiyyət səlahiyyətlərini icra etmək hüququ alırdı,

monastır idarəçilik və məhkəmə səlahiyyətləri funksiyasına da malik

olurdu. Fərmana müvafiq olaraq dövlət məmurlan, məhkəmə və fıskal

(vergi-maliyyə məmurları) nümayəndələrinin “monastır sahibliyinə ayaq

basmalan belə qadağan edilirdi”.

Ailə-nikah hüququnda bütpərəstlik dövründən qalma adətlər aradan

qaldırılırdı. Çoxarvadhlıq ləğv edilir və hətta ikinci arvadın olması belə qəti

qəbul edilmirdi. Qanun ikinci arvadı uşaqları ilə birlikdə evdən qovmaq

hüququnu müəyyən etdi. Yaxın qohumlar arasında nikah qadağan edilirdi.

Bolqar vərəsəlik hüququ ayrı-ayrı varlı ailələr arasında mülkiyyət

sahibliyinin qorunmasına çalışırdı. Baştina mülkiyyəti mərhumun

övladlarına, əgər onlar olmazdısa, hətta üçüncü qohumluq dərəcələrinə

qədər verilməsini nəzərdə tuturdu. Proniya mülkiyyəti sahibi vəfat edərdisə,

əmlak formal olaraq mülkiyyətin ali sahibinə (əsasən çara) qaytarılırdı.

Mülkiyyətin ali sahibi öz arzusuna uyğun olaraq proniyanı mərhumun

oğluna verə bilərdi.

Bolqar çarlığında digər əmlaka vərəsəlik (kəndli təsərrüfatından başqa)

Ekloqanm (VII titulunun slavyan redaksiyası) müvafiq maddələri ilə

tənzimlənirdi.

Cinayət və cəza. Bolqar cinayət hüququ cinayətlərin bir neçə növünü

fərqləndirirdi. Hökmdar əleyhinə olan cinayətlərə görə ən ağır cinayət

olmaqla ölüm cəzası verilirdi. Xristianlıq dinindən imtina etmək eyni ağır

cəzaya məruz qalmaqla nəticələnirdi.

Şəxsiyyət əleyhinə olan cinayətlər hüququnda qətllə bağlı cinayətlər çar

məhkəmələrinin səlahiyyətinə daxil idi. Qəsdən adam öldürməyə görə ölüm

cəzası verilirdi. Qəsd olmadan törədilən cinayətlər qamçı cəzası və

həbsxanaya salınmaqla nəticələnirdi. Qatilin əsas cəzası ilə yanaşı, dövlət

xəzinəsinə ödənilən xüsusi cərimə (fun) verməsi də nəzərdə tutulurdu.

Bolqar cəza sistemi feodalizm dövrü üçün xarakterik olan imtiyaz

hüququ cəhətlərinə üstünlük verirdi. Belə ki, cəzanın ağırlıq dərəcəsi

cinayətkarın silki mənsubiyyətindən asılı idi. Belə ki, ali

271

silkin nümayəndələri maksimum üstünlüklərə malik olmuşdular. Onların

həyat və sağlamlıqlarına qəsd edilməsi ağır cəzalara məruz qalırdı. Əksinə

onların törətdiyi cinayət əməlləri maksimum yüngül cəzalarla nəticələnirdi.

İri feodallar faktiki olaraq öz qulluqçuları olan otrokları öldürmək hüququna

malik idilər. Otrokun qətli ağır işgəncələrlə baş verdikdə ekloqanm XVII

titulunun 49-cu maddəsi müqəssir üçün cəza müəyyən edirdi. Digər hallarda

isə istənilən azad şəxslər tərəfindən otrokun öldürülməsi qəsdən digərinin

əmlakını məhv etmək kimi tövsif edilərək sahibinə dəymiş ziyanın

ödənilməsini nəzərdə tuturdu.

Mülkiyyət və əmlak əleyhinə olan cinayətlər sırasında feodal

mülkiyyətinin, o cümlədən kilsə əmlakının qorunmasına xüsusi diqqət

verilirdi. Kilsədən oğurlanmış əmlaka görə oğru kölə kimi satılırdı. Malqara

oğurlayan birinci dəfə bədən cəzası, ikinci dəfə yaşadığı ərazidən (kənddən

çıxarmaq) qovulmaq, üçüncü dəfə isə köləliyə verilmək cəzasına məruz

qalırdı. Qəsdən ev yandırılması və qəsdən soyğunçuluğa görə ölüm cəzası

müəyyən edilirdi və ya 12 il müddətinə həbsxana cəzası verilirdi.

Məhkəmə prosesi. Çar və kilsə əleyhinə törədilmiş cinayətlərə görə

rəsmi axtarış prosesi müəyyən edilmişdi. Digər hallarda isə proses xüsusi

ittiham xarakteri daşıyırdı. Mülki və cinayət prosesi üzrə işlər

fərqləndirilmirdi. Bolqar məhkəmə prosessual hüququna müvafiq olaraq

iddiaçı və ittihamçı eyni silkə mənsub olduqda bərabər prosessual

təminatlara malik olurdular. İşin araşdırılması (“spor” mübahisənin)

zərərçəkmişin təşəbbüsü ilə başlayırdı. Tərəflərə ittihamın və ona müvafiq

etirazın hazırlanması və sübutların müəyyən olunması həvalə edilirdi.

Sübutlar arasında şahid ifadələrinə üstünlük verilirdi. Şahidlərin iki əsas

qrupu fərqləndirilirdi: baş vermiş hadisənin birbaşa iştirakçısı olan şahidlər

və “xeyirxah məqsədlər” xatirinə şahidlik etmək istəyənlər. İşin

xarakterindən asılı olaraq müxtəlif sayda şahidlər tələb olunurdu. “Böyük

mübahisələr” üçün 11 nəfər, “kiçik mübahisələr” üçün isə 3 nəfərdən 7

nəfərə qədər şahid gətirilməli idi. Məhkəmələrdə ordaliya və and içmədən

də istifadə edilirdi.

272

SERBİYANIN DÖVLƏT VƏ HÜQUQ TARİXİ

ÜMUMİ TARİXİ İCMAL

Serbiya ərazisində məskunlaşmış ilk tayfalar qədim illiriyalılar,

frakiyalılar və keltlər olmuşdur. E.ə. 229-cu ildən başlayaraq Roma

işğalçıları yerli tayfaların romalılaşmasına səbəb oldu. VI-VII əsrlərdə

burada cənub slavyanları məskən salmışdı. Cənub slavyanlardan olan

serblərin ilk tayfa birliyi Şərqi serb knyazı Vlastimi- rin (836-843-cü illər)

dövründə olmuşdur. Şərqi serb knyazlığmm əsas ərazisi olan Raşkidən

əlavə, ondan qərbdə yerləşən Bosniyada Alastimirin hakimiyyəti altında idi.

Əsas vilayət olan Raşkinin ərazisinə Drin, Lima, İbra və Qərbi Maraviya

çayları hövzələrində yerləşən torpaqlar da daxil idi. “Serb” termininə ilk

dəfə Lüdevit Posovskinin (IX əsr) başçılıq etdiyi üsyan haqqında verilmiş

məlumatda və Bizans imperatoru Konstantin Baqryanordinin (X əsrin

ortaları) əsərlərində rast gəlinir.

Cənub slavyanlarının məskunlaşdığı Balkan yarımadasında qonşu

icmaları birləşdirən kuçi və ya zadruq böyük patriarxal ailələr yaranmışdı.

Bir neçə zadmq bir tayfanı, bir neçə tayfa isə jup adlanan tayfa birliyini

təşkil edirdi. Tayfa birliklərinə jupanlar başçılıq edirdi. Jupan, ağsaqqallar

şurası və xalq yığıncağından ibarət qanunverici və icraedici orqanlar hərbi

demokratiyanın əsasını təşkil edirdi. Hərbi demokratiya dövründə xalq

drujinası böyük rol oynayırdı.

Jupan və ağsaqqalların vəzifəsi tədricən irsi olmaqla, ayrı-ayn varlı və

nüfuzlu nəsillərin əlinə keçirdi. Jupan hakimiyyəti knyaz və ya serblərdə

deyildiyi kimi, “knez” idarəçiliyi ilə əvəz olunurdu.

VIIII-X əsrlərdə serb cəmiyyətində sosial təbəqələşmə sürətlənir. Bu

dövrdə serblər tərəfindən ələ keçirilmiş kölələrin olduğu barədə məlumatlar

mövcud olmuşdur.

XI-XII əsrlərdə Serbiya feodal dövlətinin təşəkkülü başa çatır. XII

əsrdə qərbi və şərqi Serbiya tayfalarını birləşdirən böyük Serbiya dövləti

yarandı. Serbiya tayfalarından olan Nemaniçlər sülalə

273

si hakimiyyətə gəlir. Şərqi Serbiyada “böyük jupan” sülaləsinin birinci

hökmdarı olmuş Stefan Neman (1165-1195-ci illər) əvvəllər Bizansdan asılı

olaraq jupanhğı idarə edirdi. XII əsrin 80-ci illərində o, Bizansa tabe

olmaqdan imtina edərək Sredsaya (Sofiya) qədər olan şərq torpaqlarını və

Niş şəhərini ələ keçirir. Bizans imperiyası ilə bağlanmış 1190-cı il sülh

müqaviləsinə görə imperator Serbiyanın dövlət müstəqilliyini tanıyır.

Stefan Neman Şərqi Serbiya torpaqları ilə yanaşı Dunay Serbiyasını,

Dalmasiya, Hersoqovi- niya və Çernoqoriyanı da öz hakimiyyəti altında

birləşdirir. Stefan Neman vaxtında serblər pravoslav xristianlığını qəbul

edirlər.

Stefan Nemanın oğlu Stefan Pervovençanın dövründə (1195- 1224-cü

illər) Serbiya krallığa çevrilir. Serbiya öz kilsəsinin müstəqilliyi uğrunda

Bizansla və roma papası ilə mübarizəsi qələbə ilə nəticələnir. Serbiyada

slavyan dilində moizə etmək hüququna sahib olan müstəqil patriarxlıq və

pravoslav kilsəsi yaradılır. Stefan Nemanın digər oğlu Stefan Savva

Serbiyanın ilk patriarxı təyin edilmişdi.

Nemaniçlər sülaləsinin dövründə (XII əsrin sonu - XIV əsrin ikinci

yarısı) Serbiya dövlətində feodal münasibətləri daha da möhkəmlənir və

dövlətin ərazisi genişlənir.

Serbiya dövləti özünün ən yüksək çiçəklənmə mərhələsinə kral Stefan

Duşanın (1331-1355-ci illər) dövründə çatmışdır. Duşanın hakimiyyəti

illərində Serbiya Balkan yarımadasında ən güclü dövlətə çevrilmişdi.

Bizans və Bolqar çarlığı ilə aparılan müharibələr nəticəsində Stefan Duşa

Makedoniya, Albaniya, Epir və Fessaliya- nı zəbt edir. Bolqarıstan isə bir

müddət Serbiyadan vassal asılılığında olur. 1346-cı ildə Skople şəhərində

tacqoyma mərasimi keçirən Stefan Duşan özünü “Serblərin və rumların

(bizansların) çarı” elan edir. Stefan Duşan bir neçə dəfə Konstantinopola

yaxınlaşaraq onu tutmağa cəhd göstərir. Növbəti yürüşlərin birində'Duşan

vəfat edir.

Stefan Duşanın vəfatından sonra Serbiya bir neçə udel knyazhq- larına

bölünür. Onun oğlu Stefan V Uroşanın dövründə Serbiya çarlığının yalnız

daxili vilayətləri onun idarəçiliyində idi. Daxili, knyaz- lararası müharibələr

ölkəni zəiflədirdi. XIV əsrin 70-ci illərində Serbiya Osmanlı imperiyası

tərəfindən işğal olunmağa başlayır.

274

1339-cu ildə Kosovo döyüşündə serbləri məğlubiyyətə uğradan türklər

çarlığın böyük hissəsini Osmanlı imperiyasının tərkibinə daxil edirlər.

Şimali Dunay ətrafı ərazilər isə sultandan vassal asılılığını qəbul edir.

1459-sıncu ildə Serbiyanın bu ərazisi də türklər tərəfindən işğal edilərək

imperiyanın tərkibinə qatılır.

Feodal Serbiyada ictimai münasibətlər kəskin sinfi mübarizə şəraitində

inkişaf edirdi. Hakim feodal silki üçün boqomilçilik (abidlər) hərəkatı ciddi

təhlükə törədirdi. Serbiya dövləti və dini feodallar yeretik hərakata qarşı

ciddi mübarizə aparırdılar. Stefan Duşa- nın 1354-cü ildə kilsə məclisində

qəbul etdiyi “Qanunnamə”də də yereslərlə mübarizə aparmaq nəzərdə

tutulurdu.

İCTİMAİ QURULUŞ

Serbiya feodal cəmiyyətində hakim feodal silki iki təbəqədən ibarət

olmuşdur. Feodal silkinin ali zümrəsini təşkil edən vlasteli- lər knyaz və

əyan nəslindən ibarət idi. Vlastelilər baştina hüququnda torpağa sahib

olmuşdular. Torpağa və digər əmlaklara tam sahiblik hüququnu müəyyən

edən baştina feodal mülkiyyəti formasını vlastelilər müdafiə edirdilər.

Feodal silkinin digər zümrəsinə süzeren vassallıq xidmətinə əsaslanan

vlasteliçilər daxil idi. Vlasteliçi öz süzerinindən proniy hüququnda

müvəqqəti və ya şərti torpaq payı alırdı. Proniy vlaste- linin mülkiyyəti

olmaqla istənilən vaxt onun tərəfindən geri alına bilinərdi. Vlastelçiyə isə

proniy mülkiyyətini özgəninkiləşdirmək qadağan edilirdi.

Vlasteli zümrəsi yüksək mövqedə olmaqla siyasi ierarxiyanın ən

yüksək pilləsində idi. İri vlastelilərin xüsusi qoşunu, sarayı və məmurları

olmuşdur. Onlar vlasteliçilərin süzerenləri idilər. Vlastelilərin hakimiyyəti o

qədər güclənmişdi ki, onlar kralı bərabərlər arasında birinci hesab edirdilər.

Serbiya kralının vlasteli və vlasteliçilərə münasibəti onunla müəyyən

edilirdi ki, vlastelilərin əksəriyyəti mərkəzi hakimiyyətdən

275

müstəqilliklərini əldə etməyə çalışırdılar. Ona görə də kral hakimiyyəti

vlastelilərin separatizminə qarşı mübarizədə vlasteliçilərin hərbi

qüvvələrinə arxalanırdı. Mərkəzi çar hakimiyyətinin güclənməsindən sonra

vlastelilərin siyasi əhəmiyyəti daha da artdı.

Vlasteliçi kraldan iri torpaqlar almaqla əyanlar qrupuna daxil olurdular.

Vlasteli və vlasteliçilər digər silklərə münasibətdə imtiyazlı olmaqla asılı

kəndlilər üzərində geniş səlahiyyətlərə malik idilər. Kəndlə birlikdə

torpaqlar onlara məxsus olmuşdur. Hərbi, inzibati və digər mühüm dövlət

vəzifələrini müstəsna olaraq göstərilən imtiyazlı zümrənin nümayəndələri

tuta bilərdilər.

Dünyəvi feodallarla yanaşı ruhanilər də hakim sinfə daxil idilər.

Yüksək kilsə ierarxiyası iri ruhani təbəqəsində təmsil olunurdu. XIII-XIV

əsrlərdə kilsə Serbiya dövlətində mühüm yer tuturdu. Monastır mülkiyyəti

də geniş inkişaf tapmışdı. Monastırlar vergi, inzibati və məhkəmə

immuniteti əldə etmişdilər.

Serbiya çarlığında istismar olunan təbəqəyə kəndlilərin müxtəlif

zümrələri daxil idi.

Meropxi təhkimli kəndli olmaqla, XIV əsrin ortalarında kənd əhalisinin

əsas hissəsini təşkil edirdi.

Meropxilər feodalın, dövlətin və kilsənin xeyrinə çoxsaylı

mükəlləfiyyətlər yerinə yetirməli və vergilər ödəməli idilər. XIII-XIV əsrlər

də Serbiyada feodal rentasının üç növü: natural, işləyib ödəmə və pul

inkişaf etmişdi. Dövlət, meropxiləri feodal torpaqlannı tərk edərək

qaçmasına görə, çox ağır cəzalandınrdı. Qaçqın meropxini damğalayaraq

bumundan dəlik açırdılar. Nəinki kəndlilər, hətta sənətkarlar və feodal üçün

çalışan qulluqçular da təhkim olunmuşdular.

Hüquqi vəziyyətlərinə görə meropxilərə yaxın olan Serbiyanın dağ

rayonlarının əhalisi valaxilər maldarlıqla məşğul olurdular. Onlar xüsusi

yaşayış məskənləri olan icmalarda (katunlarda) yaşayırdılar. Valaxilərdə

nəsil-qəbilə təşkilatının qalıqları qalmaqda davam edirdi. Onların otlaqları

kralın mülkiyyəti hesab edilirdi.

Serbiya feodal cəmiyyətində əhalinin aşağı təbəqəsini təşkil edən,

əsasən ağanın ev təsərrüfatında işləyən otroki adlanan qul- nökərlər də

mövcud olmuşdur. XIV əsrdə otrokilərin feodal təsər

276

rüfatlarında çalışması praktikasından geniş istifadə edilir. Artıq ot- rokilər

hüquqi vəziyyətlərinə görə meropxilərə yaxınlaşırdı.

Azad icma üzvü olan, lakin müxtəlif səbəblərdən tədricən təh- kimli

kəndlilərə çevrilən sebrilər xüsusi mövqedə olmuşdular. Feodal

cəmiyyətinin yaranmasından sonra feodal silkinə daxil ola bilməyən və

daim təhkimçiyə çevrilmək qorxusu onları keçmişin qəbilə nəsli

ənənələrinin davamçılarına çevirmişdi. Ona görə də Serbiya feodal

cəmiyyəti sehriləri qəbul etməmişdi. Sehrilərin xalq veçesi kimi

toplandıqları sobor (yığıncaq) dövlət tərəfindən ciddi qadağan edilmişdi.

Serbiya əhalisinin böyük qnıpunu şəhərlilər təşkil edirdi. Şəhər əhalisi

kütləvi vergilərə cəlb olunsa da təhkimli hesab olunmurdular. XIII-XIV

əsrlərdə mərkəzi dövlətin yaranması şəhərlərin iqtisadi rolunu artırırdı.

Şəhərlər xüsusi inzibati status əsasında fəaliyyət göstərirdilər. Stefan

Duşanm “Qanunnaməsi” şəhər üçün müəyyən edilmiş güzəşt qramotalarınm

pozulması üçün ciddi məsuliyyət müəyyən edirdi. Dövlət tacirlərə xüsusi

himayədarlıq etməklə onları feodalların təzyiqlərindən qoru30ırdu.

DÖVLƏT QURULUŞU

Serbiya feodal dövlətinə başçılıq edən monarx ən iri feodal idi.

Nemaniçilər sülaləsinin ölkəni birləşdirmək cəhdi monarx hakimiyyətinin

möhkəmlənməsi ilə nəticələndi. 1217-ci ildə Serbiya monarxı roma

papasından kral titulunu qəbul edir. Əslində isə bu akt Serbiya krallığının

katolik kilsəsindən siyasi asılılığının etiraf edilməsi, demək idi. Digər

tərəfdən katolik kilsəsindən titulun qəbul edilməsi, dövlət üçün də əlverişli

idi. Çünki o dövrün ən qüdrətli dövlətləri olan istər Bizans imperiyası,

istərsə də “Müqəddəs Roma imperiyası” arasında manevr etmək istəyən

Serbiya çarlığı papadan kral titulunu həvəslə qəbul etmişdi. Serbiya kralı da

öz növbəsində dövləti möhkəmləndirərək onu Qərbi Avropanın qüdrətli

monarxiyasına çevirmişdi. Mərkəzi kral hakimiyyəti Stefan

277

Duşanın (1331-1355-ci illər) dövründə Makedoniya və Albaniyanın

birləşdirilməsindən sonra yüksək inkişaf zirvəsinə çatır.

PCral hakimiyyətinin qüdrəti muzdlu qoşun və iqtisadi cəhətdən digər

feodallardan güclü olan üstünlüklər hesabına təmin edilirdi. Krala məxsus

geniş torpaq mülklərindən və əhalidən gələn gəlirdən xəzinə zənginləşirdi.

Gəlirlərin əsas hissəsi kral sarayına qoşun saxlanılmasına və monarxın

şəxsi tələbatına xərclənirdi. Feodal Serbiyasında dövlət xəzinəsi ilə kral

xəzinəsi fərqləndirilmirdi.

Kral səlahiyyətində hakimiyyətin qanunverici, icraedici, hərbi və

məhkəmə sistemi cəmləşirdi. Çoxsaylı məmurların daxil olduğu mərkəzi

bürolcratik aparat - knyaz, voyevoda, jupan, sotnilər, kefal, hakimlər və s.

kral tabeçiliyində idilər.

Feodal qoşunundan əlavə Serbiya kralları atıcılar və süvari qoşunun

daxil olduğu xüsusi muzdlu hərbi hissəyə malik idilər. Muzdlu qoşundan

mühafizə və ölkədə baş verə biləcək qiyamlara qarşı istifadə olunurdu.

Serbiya kral hakimiyyətinin daha bir spesifik xüsusiyyəti ondan ibarət

idi ki, kral patriarxla birlikdə kilsə təşkilatına başçılıq edirdi. Kral ən yaxın

əhatəsi ilə dövlət siyasətinin ən vacib cari məsələlərini həll edirdi.

Feodal silki suzeren vassallıq və feodal immuniteti əsasında təşkil

olunmuşdu. Feodal nəinki torpağın mülkiyyətçisi, həm də torpağın

sərhədləri daxilində siyasi hakimiyyətə malik idi.

Kilsə Serbiyada kollektiv mülkiyyətçi, əsas ideoloji qüvvə və əhalinin

istismar olunmasının təşkilatçısı kimi çıxış edirdi.

Serbiyada kral hakimiyyəti heç də mütləq monarxiya kimi olmamışdır.

Belə ki, onun hakimiyyəti iri dünyəvi və dini feodalların qurultayı olan

soborla (məclis, yığıncaq) məhdudlaşırdı. Serbiya soborunun səlahiyyətləri

dəqiq müəyyən edilməmişdi. Ona görə də onun çıxarılması konkret siyasi

vəziyyətdən asılı idi.

Sobor kralla birlikdə mühüm məsələləri: arxiyepiskopun təyin

edilməsi, kralın seçilməsi, mühüm qanunlann qəbul edilməsi kimi

məsələləri həll edirdi. Kral hakimiyyətinin məhdudlaşdmlması Stefan Du-

278

şanın Qanunnaməsində də təsbit olunmuşdu. Qanunnamənin 173-cü

maddəsində göstərilirdi ki, çar qanunlan poza bilməz, Qanunnaməyə zidd

olan və ya onun ləğvinə yönəlmiş qanunlan qəbul edə bilməzdi.

Yerli hakimiyyət və idarəçilik orqanları. Erkən monarxiya dövründə

(IX-XII əsrin birinci yarısı) Serbiyadan başqa təbii sərhədlərlə əhatə

olunmuş (dağ və çaylarla) Raşka, Zeta, Trebine və digər müstəqil

knyazlıqlar mövcud olmuşdur. Bu dövrdə əsas inzibati ərazi vahidi jup

olmuşdur. Jup ərazi vahidlərində nəsli qəbilə-tayfa münasibətlərinin

qalıqlan və özünüidarəçilik elementləri qalmışdı.

Juplara jupanlar başçılıq edirdi. Onlar əyan nəslindən olanlar

arasından təyin edilirdilər. Jupanların əsas vəzifəsi vergilərin toplanması və

əhali tərəfindən mükəlləfiyyətlərin yerinə yetirilməsinə nəzarət etmək

olmuşdur. Jupanlar rəsmi nümayəndə olaraq ju- pu feodal mülkiyyət sahibi

kimi idarə edirdilər. Toplanan gəlirin üçdə biri jupanın, üçdə ikisi isə xəzinə

xeyrinə yığılırdı.

XII-XIV əsrlərdə Serbiyanın inzibati ərazi vahidlərində dəyişiklik

edildi. İnzibati ərazi vahidlərinin yenidən qurulması, ilk növbədə, köhnə

sistemin təşəkkül tapmış feodal ictimai münasibətlərinə və genişlənmiş

dövlət ərazi sərhədlərinə uyğun gəlməsi, ikincisi isə yaranmış bir neçə

knyazlığın mövcud olmasının Nemaniçlər sülaləsinin mərkəzləşdirmə

siyasətinə zidd olması ilə əlaqədar idi. Yeni ərazi bölgüsü Serbiya

dövlətinin hərbi feodal xarakteri ilə müəyyən edilirdi. Bütün ölkə

vilayətlərə bölünərək kral tərəfindən təyin edilən canişinlər tərəfindən idarə

olunurdu. Vilayətdəki hərbi qüvvələrə başçılıq edən voyevoda canişinə tabe

idi. Hər vilayət nahiyələrə (juplara) bölünürdü. Lakin nahiyələr əvvəlki

jupların sərhədlərinə uyğun gəlmirdi. Yeni juplara (nahiyələrə) knyazlar,

çelniklər, keqralilər başçılıq edirdilər.

HÜQUQUN ƏSAS CƏHƏTLƏRİ

Hüququn mənbəyi. Serbiya hüququnun ilk mənbəyi hakim sinfin

mənafeyinə uyğunlaşdırılmış adətlər olmuşdur. Bolqar çarlığında ol

279

duğu kimi, Serbiyada da Bizans hüququnun təsiri özünü göstərirdi. Lakin

Serbiyada özünəməxsus hüquq normalarının külliyatı olan Stefan Duşanın

qanunnaməsi Serbiya cəmiyyətinin ictimai münasibətlərinin

tənzimlənməsində əsas hüquq mənbəyinə çevrilmişdi. Qanunnamə Serbiya

monarxiyasının güclənməsi, ölkənin bütün vilayətlərinin mərkəzi kral

hakimiyyəti ətrafında birləşməsi dövründə yaramnışdı. Qanunnamə

1349-cu ildə Serbiya feodallarının ali Məclisində qəbul edilmişdi. Serbiya

dövlətinin feodallaşma prosesində əldə edilmiş nailiyyətləri

möhkəmləndirməli olan “Cəsur Çar Stefa- nm Qanunnaməsi”

(Qanunnamənin rəsmi adı belə idi) feodal mülkiyyəti forması və onun

möhkəmlənməsinə xüsusi diqqət verirdi.

Mülkiyyət hüququ. Feodal mülkiyyətinin əsas formaları baştina və

proniya olmuşdur. Qanunnamə baştinanı azad surətdə özgəninki-

ləşdir-mək, satmaq, bəxşiş etmək, “ölənin ruhunun rahatlanması üçün”

kilsənin mülkiyyətinə vermək və s. hüquqlanm təsbit edirdi. Hərbi xidmət

istisna olunmaqla, baştina bütün ödənişlərdən və feodal öhdəliklərindən

azad idi. Baştina vərəsəliklə uşaqlara, onlar ol- madıqda isə Stefan Duşanın

Qanunnaməsinin 39-cu maddəsinə görə üçüncü dərəcəli qohumlara çatırdı.

Serbiya dövləti çar hakimiyyəti ətrafında feodal sinfinin

möhkəmlənmə-sində böyük marağı olduğu üçün onların imtiyazlarının

pozulması, ilk növbədə baştina hüququnun toxunulmamazlığım elan edirdi.

Qanunna-mənin 41-ci maddəsi çar həzrətlərinə baştin sahibliyini zəbt

etməyi qadağan edirdi.'

Stefan Duşanın Qanunnaməsində proniya feodal torpaq sahibliyinə

münasibət başqa formada idi. Belə ki, onun sahibi torpağı satmaq və ya

kilsəyə bağışlamaq hüququndan məhrum edilirdi. Kəndli vergi və

mükəlləfiyyətləri ilə bağlı Qanunnamədə bir sıra maddələr təsbit olunurdu.

1354-cü ildə qanunnaməsinə dəyişiklik və əlavələr edilərək bir tərəfdən

kəndli mükəlləfiyyətinin artırılması qadağan edilirdisə və onların (o

cümlədən təhkimli kəndlilərin) məhkəmə qaydasında mükəlləfiyyətlərlə

bağlı hüquqlarının müdafiəsini müəyyənləşdirirdisə, edirdisə, digər tərəfdən

dövlətə və mülkədara göstərdiyi müqavimətə görə kəndliyə tətbiq edilən

cəzaların artırılmasını nəzərdə tuturdu.

280

Cinayət və cəza. Qanunnamənin üçdə bir hissəsi cinayət və cəza

məsələlərini əhatə edirdi. Dövlət, din, şəxsiyyət və mülkiyyət əleyhinə olan

cinayətlər təsbit olunurdu. Dövlət başçısı və onun məmurları əleyhinə olan

cinayətlərdən, demək olar ki, heç nə danışılmırdı. Bu onunla izah olunurdu

ki, bu növdən olan cinayətlər açıq-aşkar bilinməklə, tətbiq edilən ən ağır

cəza (ölüm cəzası və əmlakın müsadirə olunması) növü mübahisə obyekti

ola bilməzdi. Ona görə bu barədə Qanunnaməyə əlavə maddələrin daxil

edilməsinə heç bir ehtiyac olmamışdır. Qanunnamədə yalnız dövlət

əleyhinə yönəlmiş hesab edilən bəzi çıxışların və toplantıların qadağan

edilməsi barədə göstərişlər mövcud olmuşdur. Belə ki, serbiya kənd

icmalarının azad toplantısı-soborlarm antifeodal əhval-ruhiyyə yarada

biləcəyindən ehtiyatlanan dövlət Qanunnamənin 68-ci maddəsində

soborların toplanmasını qadağan edirdi.

Xristian dininin müdafiəsi ilə bağlı olan maddələrə xüsusi diqqət

verilirdi. Köhnə (bütpərəstlik) dinlərə qayıtmaq və ya başqa dini qəbul

etmək ölüm cəzası, ən yaxşı halda isə bədən üzvlərinin şikəst edilməsi və ya

katorqa işlərilə cəzalandınhrdı. Kilsə ierarxiyasına daxil olan feodalların

göstərişlərinin yerinə yetirilməməsinə görə kilsədən qovulmaq və beləliklə,

orta əsrlərdə mövcud olmuş ən ağır cəzalardan birinə məruz qalmaq nəzərdə

tutulurdu. Belə ki, kilsədən qovulmaq müqəssirin qanundan kənar ağır

cəzalandıniması demək idi.

Qanunnamədə obyektiv məsuliyyət daşımaq və ya günahsız cəza

verilməsi müddəaları da təshit edilirdi. Belə ki, dövlət əleyhinə edilmiş

cinayətlərə görə “qardaş qardaşa, ata oğula, qohumlar qohuma görə”

məsuliyyət daşıyırdılar.

Şəxsiyyət əleyhinə olan cinayətlər sırasında hakim sinfin

nümayəndələrinə qarşı edilmiş cinayətlərə xüsusi diqqət verilirdi. Belə ki,

vlastelinin sebr tərəfindən öldürülməsinə görə müqəssirin əli kəsilməklə

300 perper (25 atın qiyməti) pul vahidi ödənilməsi müəyyən edilirdi. Sebrin

vlasteli tərəfindən qətli isə 1000,perper ödəməklə nəticələnirdi.

Qəsdən, ehtiyatsızlıqdan və həmçinin təkrar (residiv) cinayətlər

fərqləndirilirdi. Əmlak əleyhinə olan cinayətlər Stefan Duşan Qa-

281

nunnaməsində mühüm yer tuturdu. Quldurluq və soyğunçuluq əmlak

əleyhinə edilmiş ən ağır cinayətlər idi. Bu kimi cinayətlər törətmiş

müqəssirin gözləri kor edilir və asılmaqla ölüm cəzasına məruz qalırdı.

Qanunnamə cinayətə görə kollektiv məsuliyyət prinsipini müəyyən edirdi.

Zadruqa daxil olan sakinlər ya günahkarı müəyyən edib verməli və ya bütün

zadruq üzvlərinin hamısı cavab verməli idilər. Öz ərazisinə quldurları

buraxmış kənd, quldurların “çar torpaqlarını” qarət etməsinə görə dəymiş

ziyanı ödəməli idilər.

Cəzaların müxtəlif növləri: ölüm cəzası, bədən üzvlərinin şikəst

edilməsi, cərimə, qamçı cəzası geniş tətbtq edilirdi.

Məhkəmə prosesi. Dövlət və din əleyhinə olan cinayətlərin təqib

edilməsi təşəbbüsü dövlətə məxsus olmuşdur. Kilsə məhkəmələrində

inkvizisiya formasında aparılan proseslər üstünlük təşkil edirdi. Dövlət

siyasi cinayətlərə dair işlərə baxarkən bu prosesdən istifadəyə üstünlük

verirdi. Xəbərçilər hərtərəfli mükafatlandırılırdı. Qulların xəbərçiliyini

qəbul edir və hətta onları azadlığa buraxmaqla mükafatlandırırdılar.

Məhkəmə prosesi zərərçəkmişin bəyanatından sonra başlayırdı.

Prosesin özü tərəflər arasında aparılan mübahisə, çəkişmə kimi xarakterizə

edilirdi. 89-cu maddəyə görə prosesə gələn cavabdeh, iddiaçının üzürsüz

səbəbdən məhkəməyə gəlməməsinə görə, ona verilmiş iddiadan azad

edilirdi. Öz növbəsində cavabdeh prosesə gəlməzdisə, onda 0 işi uduzmuş

hesab edilirdi. Hakim tərəflərin ərizələrini qəbul etdikdən sonra proses

başlayırdı. Cavabdeh verilmiş ittihama öz etirazını bildirsə də mahiyyəti

üzrə işə baxılmalı, hətta onun, ən ciddi hər hansı bir cinayət barədə qarşı

tərəfin irəli sürdüyü ittiham belə başlanılan “sporun” qurtarmasından sonra

baxıla bilərdi.

Cavabdeh tərəfindən günahın etiraf olunması prosesin başa çatmasını

bildirirdi. Hakimlər bundan sonra müvafiq hökm və ya qərar verirdilər.

Əgər etiraf olunmazdırsa, günahın sübut edilməsi prosesi davam edirdi.

İddiaçı şahidlər və digər sübutlar gətirə bilərdi. Onların olmaması və ya

kifayət etməməsi bəraət hökmünün çıxarılması ilə nəticələnirdi. Lakin

oğurluq və ya soyğunçuluqla bağlı cinayətlər zamanı, hətta sübutedici

faktlar olmadığı hallarda be

282

lə, mühakimə edilən Qanunnamənin 152 maddəsinə görə kilsə

darvazalarından səcdəgaha qədər odun içərisində olan isti dəmiri əlin

içərisində aparmalı idi. Məhkəmə başqa hallarda da ordaliyadan istifadə

edirdi. Lakin “ilahi məhkəmə” yalnız aşağı silklərə tətbiq edilir, yuxarı

təbəqə isə yalnız and içməklə “təmizliyə” çıxırdılar.

Serbiyada uzun müddət erkən dövrün qalığı olan porotniklər məhkəməsi

qalmışdı. Andhlar məhkəməsi kimi xarakterizə edilən porotnik məhkəməsi

“porota” və ya “rota” and içmək mənası verirdi. “Böyük işlərdə” 24, “orta

işlərdə” 12, “kiçik işlərdə” 6 porotnik iştirak edirdi. Tərəfləri barışdırmaq

qadağan edilirdi. Qanun ittihamı ya müdafiə etməyi, və ya ondan imtinanı

tələb edirdi. Qərar səsçoxluğu ilə qəbul edilirdi.

Serbiyada məhkəmə hökmlərinin icrası pristavlara həvalə edilirdi.

Hakimiyyət orqanlarından onlara hər cür kömək göstərmək tələb olunurdu.

Otrokları ağaları öz feodal məhkəmələrində mühakimə edilirdilər. Ağır

cinayət törətmiş otrokların isə çar məhkəmələrinə verilməsi uəzərdə

tutulurdu.

283

IX FƏSIL

ROMA KATOLİK KİLSƏSİ (VATİKAN)

VƏ KANON HÜQUQU

ÜlMUMİ TARİXİ İCMAL

Eramızın I əsrində yaranmış xristianlıq, hər şeydən əwəl Roma

imperiyasının aşağı sosial təbəqələrinin kölə və azad əhalisinin yoxsul

hissəsinin mənafeyini ifadə edirdi. Roma imperiyasının tərkibinə daxil olan

mübarizəyə qalxmış kölələr və zülmə məruz qalan xalqlar yeni dində öz

sosial-siyasi tələblərinə haqq, ədalət axtarırdılar. İlkin xristianlıq

mənbələrinə görə, hüququn və sosial normalann bütövlükdə əsasında

bilavasitə allahdan gələn ədalət və həqiqət dururdu. Ona görə də kölələrin və

yoxsulların dini kimi yaranan xristianlıq roma hakimiyyət orqanlan

tərəfindən güclü təqib olunurdu. Yalnız liberal imperator olan Antoni Piy və

onun sələfləri dövründə (138-ci ildən 192-ci ilədək) xristianlığa mülayim

münasibət göstərilir.

Bu dövrdə xristianlıq əhəmiyyətli müvəffəqiyyətlər əldə edir. Xristian

ədəbiyyatları yaranır, ilkin xristianlığın siyasi ideologiyası esxatoloji (yun:

axırıncı, sonuncu), bəşəriyyətin və bütün dünyanın “son günləri” haqqında

messian (bəşəriyyətin mistik xilaskarı “allah elçisi” haqqında təlim) səciyyə

daşımışdır. Dünyanın sonu təsvirinə çox hallarda iyeqovistlər və

adventistlər kimi mürtəce, xristian təşkilatlarının vaizləri əl atırdılar.

III əsrin ortalarında roma imperatorları yenidən xristianlığı təqib

etməyə başlayırhr. İmperator Diokletian xristianları fiziki cəhətdən məhv

edir, onlara məxsus məbəd və kitabları yandırırdı. Yalnız IV əsrin

əvvəllərində, imperator Konstantinin dövründə xristianlıq yenidən bəraət

alır.

325-ci ildə Nikey şəhərində ilk ümumdünya kilsə qurultayı keçirilir.

Nikey qurultayı xristian kilsəsini “ümumdünya” və “ortodoksal” elan edirdi.

Qurultay müxtəlif təriqətçi cərəyanlara qarşı qəd

284

darcasına mübarizə aparmaq, xristian dinini yaymaq, bütün insanlığı

“həqiqi dinə” döndərməkdən ibarət idi. 325-ci il Nikey məclisində roma

yepiskopu imperiyanın qərb əyalətlərinin yeganə patriarxı elan edildi.

İmperiyanın şərq əyalətlərində isə Konstantinopol, İs- kəndəriyyə, Antiox

və Yerusəlim (Qüds) patriarxlığı yaradılır. Qərbdə roma yepiskopu papa,

patriarxlarla bərabər səviyyədə tanınırdı. 381-ci il ikinci Nikey kilsə

məclisindən sonra roma yepiskopları müstəsna olaraq papa, yəni kilsə

başçısı adlanmaq hüququna yiyələnirlər. Roma yepiskoplarının kilsədə

başçı olmaq iddiaları “apostol Pyotorun varisləri” olmaları ilə əsaslanırdı.

Çünki guya Xrist (İsa) apostol Pyotora Romada ilk yepiskop canişini olmağı

həvalə etmiş və o, burada (Romada) əzablı ölümü qəbul etmişdir.

Papanın sərəncamında olan torpaqlann hamısı birlikdə “Müqəddəs

Pyotor mülkü”, onun özü isə həmin torpaqların ali senyoru hesab olunurdu.

Kilsənin təşkili ierarxiya quruluşuna əsaslanırdı. Kilsəyə papa başçılıq

edirdi, ən aşağı pillədə isə məhəllə (prixod) keşişləri dumrdu. VI əsrin

sonlannda Roma papası Qərbi Avropada bütün xristian kilsəsinə başçılıq

etmək iddiası ilə çıxış edir. Roma papası I Qri- qori (590-604-cü illər)

Konstantinopol patriarxına qarşı çıxaraq onun “ümumdünya” kilsəsinin

başçısı tituluna malik olmaq hüququnu qəbul etmədiyini bildirir və beləliklə

münaqişənin əsası rəsmiləşir.

Roma kuriyası frank kralı Gödək Pipin və onun oğlu Böyük Karlın

dövründə daha da yüksəlir. Karolinqlər sülaləsinə kömək etdiyinə görə

Pipin, sonra isə Kari roma yepiskopuna Roma şəhərini verir. Böyük Kari

kilsə üçün gəlirlərin onda birini (desita) məcburi vergi kimi qanunlaşdırdı

və həmin vergi bütün əhalidən alınmağa başlandı.

IX əsrin ortalarında papa I Nikolayın (858-867-ci illər) dövründə qərb

və şərq kilsələri arasında kəskin mübarizə başladı. Konstantinopol patriarxı

Foti və I Nikolay arasında qızışan mübahisə münaqişəyə səbəb oldu. Hər iki

tərəfdən çağırılan sobor (məclis) qərb və şərq kilsələri arasında ehıkam,

qanun-qayda və mərasim ixtilaflarının olduğunu üzə çıxardı. Roma kilsəsi

belə hesab edirdi ki, “müqəddəs ruh” bərabər surətdə həm “ata allahdan”

(ilahi), həm də “oğul allahdan” (xristos) törəyir. Konstantinopol kilsəsi isə

“mü

285

qəddəs ruhun” ancaq “ata allahdan” törədiyini qəbul edirdi. Qərbdə (Roma

kilsəsində) müqəddəslər qarşısında “lazım olduğundan artıq xidmət

göstərmək” əlavə müqəddəs “bərəkət” ehtiyatı yaradır və həmin ehtiyat

günahların bağışlanması, “əbədi qurtuluş” üçün fərmanlar verilməsindən

ötrü kifayət edir. Ona görə də papa fərman - indulgensiya sata bilərdi.

Şərqdə (provoslav kilsəsində) isə fərmanlarla günahlann bağışlanması qəbul

edilmirdi.

Qərblə Şərq arasında başlıca mərasim fərqləri - “Xristə qovuşma” üzrə

bundan ibarət idi: qərbdə bu mərasim çörək və çaxırla (mhani- lər üçün)

digərləri üçün isə yalnız çörəklə icra edilirdi. Şərqdə, pro- voslavlarda isə

həm ruhanilərə, həm də dünyəvi adamlara çaxır və çörək verilirdi.

Katoliklərdə xaç çəkmək beş barmaqla, şərqdə isə üç barmaqla icra edilirdi.

Qərb kilsəsində ibadət ancaq latın dilində, şərqdə isə yerli dillərdə aparılırdı.

Katoliklərdə bütün mhanilər sü- bay qalırdısa, şərqdə yalnız rahiblərdən

subay qalmaq tələb edilirdi.

1054-cü ildə Roma papası IX Levin Konstantinopola göndərdiyi elçilər

Bizans patriarxı Mixail Kerullarini lənətlədilər. Patriarx da öz növbəsində

papa elçilərini lənətlədi. Artıq qəti olaraq xristian kilsəsinin qərbi-roma

katolik (dünya dini) kilsəsinə və şərqi-yunan və ya provoslav (həqiqi din)

kilsəsinə parçalanması baş verir.

1059-cu ildə Romada Lateran kilsə məclisi rahib Hildebrandm (VII

Qriqori) təklifi ilə papaların imperatorun müdaxiləsi olmadan kardinallar

tərəfindən seçilməsi qaydasını müəyyən edir.

VII Qriqori (1073-1085-ci illər) papa olduqdan sonra mühüm kilsə

islahatları keçirir. Kilsə aparatının (klir) möhkəmliyinin təmin edilməsi,

kilsə əmlakının talan edilməsinin qarşısını almaq məqsədi ilə ruhanilərin

subay (“selibat”) qalması qəti tələb kimi qəbul edildi. Kilsə vəzifələrinin

(simoniya) pulla alınması qəti qadağan olundu. Lakin VII Qriqorinin katolik

kilsəsinin nüfuzunu qaldırmaq planları tam həyata keçmədi.

XII-XIII əsrlərdə Qərbi Avropadakı feodal dağınıqlığından məharətlə

istifadə etməyə çalışan Roma papası kilsə xeyrinə toxunulmazlıq imtiyazları

verilməsinə nail oldu. Digər tərəfdən katolik kilsəsi şərqə qarşı xaç

yürüşlərinin təşkilatçısı olaraq onu maliyyələşdirirdi. 1123-cü ildə I Lateran

ümumkilsə məclisi çağırıldı.

286

Papa III İnnokentinin (1198-1216-cı illər) dövründə Roma kuri- yası

bütün katolik dünyasında ali ruhani məhkəmə instansiyası kimi təsbit

edilirdi.

1225-ci ildə I Lion kilsə məclisi “tatar təhlükəsindən” istifadə edərək

şərq ərazilərində katolik təriqətini yaymağa cəhd göstərdi. 1274-cü ildə II

Lion kilsə məclisində yeni papa seçməyə toplanmış kardinallar tamamilə

təcrid olunmuş (“qıfıl altında”) şəraitdə papa seçməli idilər. Çünki

kardinallar papanın seçilməsi prosedurunu uzadır və münaqişə üçün zəmin

yaradırdılar. Əgər üç gün ərzində seçki başa çatmazdısa, onların yeməyi

məhdudulaşdırıhr, beş gün keçdikdən sonra isə kardinallara ancaq çörək və

su verilir və onlar kilsə gəlirlərindən məhrum edilirdilər.

Papa VIII Bonifasi (1294-1303-cü illər) papalığın nüfuzunu qaldırmaq

məqsədi ilə 1300-cü ildə “kilsə yubileyində” günahların bağışlanması

haqqında indulgensiyalar - fərmanlar verdi.

1302-ci ildə Fransa kralı VI Gözəl Filiplə münaqişəyə girərək papa VIII

Bonifasi və sonrakı papalar 70 il müddətinə Fransaya Avinyona

köçürüldülər (1309-1378-ci illər).

XV əsrdə kilsənin nüfuzunu möhkəmləndirmək, “böyük təfri- qə”ni

aradan qaldırmaq məqsədi ilə yeni dünya kilsə məclisini çağırmaq tələb

edilir. Papa XXIII İohanm 1414-cü ildə Konstans şəhərindəki ümumdünya

kilsə məclisini çağırması yaranmış böhranı aradan qaldırmalı idi. 1418-ci

ilin yazına qədər davam etmiş kilsə məclisi təfriqəyə (sxizmaya) son

qoymalı, kilsə klirində qayda-qanun yaratmalı idi.

1431-ci ildə çağırılmış Bazel kilsə məclisi 16 il davam etdi. Kilsə

məclisi rəsmi olaraq məclisin (sobor) papadan üstün olması, onun

mühakimə olunması və məclis tərəfindən dəyişdirilməsi hüququnun təsdiq

olunmasına nail olmağa çalışırdı. Papa VI Yevgeni “bidətçi” məclisə

həlledici qələbə çalaraq onun buraxılmasına nail oldu.

1438-1439-cu illərdə əvvəlcə Ferraridə, sonra isə Florensiyada

çağırılmış kilsə məclisi osmanlı təhlükəsini nəzərə alaraq Bizansa kömək

göstərmək yollarını axtarır və onunla uniya bağlamağa çalışır. Lakin

yunanlar papanı tanımaqdan imtina edir. Florensiya

287

məclisi Moskva ilə də uniya bağlamağa cəhd edir. Rus provoslav kilsəsini

təmsil edən Mitropolit İsidorla əlaqə yaratmağa çalışan papanın bu cəhdi də

müvəffəqiyyətsizliyə uğrayır. 1453-cü ildə Konstantinopolun süqutundan

sonra Pskov monarxı Filofey rus çarı böyük knyaz Vasili İvanoviç və İvan

Vasilyeviçə göndərdiyi məktubda “Moskva üçüncü Roma” ideyasını irəli

sürdü. Filofey öz fikrini belə formalaşdırır ki, əvvəlcə Roma imperiyasının

(sonralar Qərbi Roma), ikinci Şərqi Roma imperiyasının (Bizansın)

süqutundan sonra Moskva üçüncü Roma imperiyası əvəzinə xristian

dünyasının dünyəvi və dini hakimiyyətini özündə birləşdirməlidir. Rus

monaxınm ideyaları təkcə türk-müsəlman dünyasına qarşı deyil, həmçinin

katolik kilsəsinin nüfuzunu sarsıtmağa yönəlmişdi.

XVI əsrin refonnasiya hərəkatı Roma papasının nüfuzuna müəyyən

qədər zərbə vurdu. Bütün Avropaya protestant (protesto - etiraz), kalvinzm

və başqa cərəyanların (lüteran, tsvinqşanhq) təsiri artdı. Lakin artıq XVI

əsrin ortalarında katolik kilsəsi özü protestantlara qarşı hücuma keçdi.

Avropa mütləqiyyəti də böyük dövlətlərə qalib gələrək möhkəmlənir və

xalqı itaətdə saxlamaq üçün islahatçı protestantlara deyil, ideoloji və siyasi

mövqelərini möhkəmləndirmək üçün Roma katolik kilsəsinə ümidlərini

bağlayırdı. Katolik kilsəsinə nisbətən protestant kilsəsinin pərakəndəliyi də

papa üçün əlverişli şərait yaradırdı. Öz növbəsində katolik yepiskoplar,

məhəlli keşişlər, müxtəlif ruhani ordenləri bir mərkəzdən Roma papasından

təlimatlandırılırdılar. 1545-ci ildən 1563-cü il qədər fasilələrlə davam etmiş

Trident məclisi protestantlarla hər hansı bir kompromisi (güzəşt) rədd

edərək, onların hamısını bidətçi elan edir. Trident kilsə məclisi papanın ali

nüfuzunu bir daha təsdiq edərək əvvəlki ehkam və mərasimləri - kilsə

ierarxiyasını, ruhanilərin selibat (subay) qalmasını, xaç çəkməsini, latın

dilində ibadət etməsini və s. bir daha təsdiq edir. Ruhanilərin ümumi bilik

səviyyələrini artırmaq məqsədi ilə onlar üçün seminarlar təşkil etmək

nəzərdə tutulurdu. Katolik yazıçılann nəşr etdikləri ədəbiyyatlara senzura

(nəzarət) etmək qərara alınır.

Tibr çayı sahilindəki təpənin eyni adı ilə adlanan Vatikan XIV əsrdən

burada tikilmiş sarayda katolik kilsəsi başçısının iqamətga-

288

hı olmuşdur. 1870-ci ildə Roma və kilsə vilayəti (Vatikan) İtaliyaya

birləşdirildikdən sonra papanın dünyəvi hakimiyyətinə son qoyuldu. Papa

birləşmiş İtaliya dövlətini tanımadı və özünü “Vatikan əsiri” elan etdi.

1929-cu Lateran sazişi “müqəddəs taxt-tac” ilə İtaliya hökuməti arasında

münaqişəyə son qoydu. Sazişə görə Vatikan dövləti yaradıldı və onun

sərhədləri müəyyən edildi.

Teokratik monarxiya olan Vatikan dövlətinə Roma papası başçılıq edir.

Katolik kilsəsinin başçısı olan papa Kardinallar Kollegiyasında gizli

səsvermə yolu ilə ömürlük seçilir. Kardinallar Kollegiyası məşvərətçi orqan

olmaqla onun üzvlərini papa ömürlük təyin edirdi. Vatikanda ali

qanunverici, icraedici və ruhani məhkəmə hakimiyyəti papaya məxsusdur.

Dövlətdə inzibati idarəçilik xüsusi papa komissiyasına və onun

tabeçiliyində olan qubernatora həvalə edilir. Vatikanın hərbi müdafiə və

dini mərasim ayinlərinin mühafizəsini İsveçrə qvardiyası icra edir.

KİLSƏ (KANON) HÜQUQU

Katolik kilsəsinin ən mühüm imtiyazlarından biri onun xüsusi,

özünəməxsus hüquq sahəsinin (kanon hüququ) və məhkəmə sisteminin

mövcud olması idi. Kilsənin yurisdiksiyasmda olan monastır torpaq

mülkiyyətinə təhkim edilmiş kəndli nəinki mülki, həmçinin cinayət işləri

üzrə (bəzi istisnalarla) kilsə məhkəməsində mühakimə edilirdilər.

Kilsəyə xüsusi hüquqyaratma, kanon normalarını formalaşdırmaq

hüququnun verilməsi roma imperiyası dövründən başlamışdı. Belə ki,

xristianlığı qəbul etmiş və Roma qanunlarından kənarda qalan xristian

icması, öz aralarında olan məsələləri özləri həll etməli idi. Xristian icmaları

bu mübahisələri həll edərkən nifrət etdikləri bütpərəst qanunlarından və

Roma məhkəmə hakimlərindən imtina edirdilər. Bu qayda sonralar Apostol

Pavelin müraciətində də əks olunmuşdu. “Müraciətdə” göstərilirdi ki,

xristian mübahisələrini həll edərkən “dinsizlərin” qanunundan istifadə

etməsinlər.

289

Lakin yarandığı dövrdə mövcud olmuş kilsə (kanon hüququ) ilə

ümumdövlət (bütün müsəlman dövlətlərində) əhəmiyyətli müsəlman

hüququnu müqayisə edərək onları eyniləşdirmək düzgün olmazdı. Kilsə

qanunları yalnız dini icma üçün nəzərdə hıtulurdusa, müsəlman hüququ

dövlət hakimiyyəti orqanları tərəfindən deyil, dövlətdə vəzifələri tutmayan

ayrı-ayrı hüquqşünas alimlər (fəqihlər) tərəfindən yaradılırdı. Müsəlman

hüququ islam dövlətlərində həmişə mövcud olmuş, dünyəvi qanunları əvəz

etmiş və ictimai münasibətlər yalnız müsəlman hüququ nomıalan ilə

tənzimlənmişdir.

Qeyri-müəyyən vəziyyətlə bağlı törədilmiş cinayətlər və ya günah işlər

(“qrexi”) kilsə məhkəməsinin səlahiyyətlərində idi. Kilsə məhkəməsi

bidətçilik, xristianlıqdan imtina, cadugərlik, müqəddəslərin təhqir olunması

(kilsə əmlalcından oğurluq etmə, ruhanilərə qarşı zorakılıq əməlləri və s.)

ər-arvad sədaqətinin pozulması, qan qohumları arasında nikah, ikiarvadhhq,

saxta kilsə sənədi hazırlamaq, yalandan müqəddəslərə and içmə,

sələmçiliklə bağlı işlərə baxırdı.

Öhdəlik hüququ ilə bağlı müqavilələr dini andiçmələrlə əlaqədar

olduğuna görə, kilsə müqavilə öhdəlikləri münasibətini öz səlahiyyətlərinə

daxil edirdi. Ona görə də bütün öhdəliklər, hətta qanuna zidd olmayanlar

belə, ürəyin nicatı üçün kilsədə and içməklə həyata keçirilməli idi.

Ailə-nikah münasibətlərində xristian katolik kilsəsi dünyəvi qanunlarla

bağlı olan məhkəmələri sıxışdıraraq yeganə mühakimə orqanı olaraq kanon

qanunlarına əsaslanırdı. Vərəsəlik hüququnda kilsə mirasın bölüşdürülməsi

ilə bağlı bütün səlahiyyətləri üzərinə götürərək qanuni varislər arasında və

vəsiyyətnamədə göstərilənlərin əmlaklarını ayırırdı. Mərhumun mirasından

müəyyən payı kilsə öz xeyrinə mənimsəməyi qanuniləşdinnəyi də

öyrənmişdi.

Katolik kilsəsi məxfi polis funksiyasını da öz üzərinə götürərək

papalıqda yaşayan bütün əhalinin necə yaşadığını, nəyi düşündüyünə

nəzarət edirdi. Saçlarını kəsmiş və kişi kostyumu geymiş qadın barədə

dərhal papalığa xəbər verilir və onun “qovulması” məsələsi qaldırılırdı.

Kilsəni və ya onun xadimini tənqid etmək qərarına gəlmiş hər bir kəsi də

eyni cəza gözləyirdi.

290

“Qovulma” cəzası üç mərhələdən ibarət idi. Kilsə rifahından mərhum

etmə - sadə qovulma, islah olunmursa, vətəndaşlıq hüquqlarından məhrum

etmə adlanan ikinci qovulma və nəhayət əgər göstərilənlərin heç biri kömək

etməzdisə, insanlarla bütün ünsiyyət əlaqələrinə qadağa cəzası tətbiq

edilirdi. Peşman olanlar üçün şamın yanıb qurtarmasına qədər vaxt ayrılırdı.

Əgər göstərilən “qovulmalar” kömək etmirdisə, roma katolik kilsəsinin ən

mürtəce kəşfi “müqəddəs” inkvizisiya tətbiq edilirdi.

MƏHKƏMƏ PROSESI - İNKVİZASİYA

XIII əsrdən tətbiq edilən inkvizisiya yereslərə (bidətçilərə) və bütün

özgə cür düşünənlərə, dinsizlərə və öz dinini atanlara qarşı katolik kilsəsinin

istifadə etdiyi xüsusi məlikəmə idi. Latın dilində təhqiqat mənasını bildirən

inkvizisiya antifeodal xalq hərəkatı, azad fıkirliliyə qarşı xüsusi istintaq

orqam kimi fəaliyyət göstərirdi, inkvizisiya yaranması üçün bilavasitə

bəhanə katarlann (yun.: - saf, təmiz) və albiqoy- çuların (katarlann bir qolu,

güman edilirdi ki, Albi şəhərinin adı ilə adlandırılıb) XII əsrdə Qərbi

Avropada geniş yayılmış və bəzi yerlərdə (cənubi Fransa) açıq üsyana

çevrilmiş yeretik hərəkatı olmuşdur. XIII əsrdə xüsusi məhkəmələr Fransa,

İtaliya və Almaniyada fəaliyyət göstərirdi, inkvizisiya təcrübəsində

casusluq geniş yayılmışdı. Əsas cəza odda yandırmaqla əmlakın müsadirəsi

cəzası idi. inkvizisiyanın qurbanlannın sayı 12 milyon nəfər olmuşdur.

Yalnız 1835ci ildə Roma papasının sərəncamı ilə inkvizisiya məhkəməsi

ləğv edilmişdi.

1232ci ildə roma papasının göstərişi ilə yereslərə qarşı mübarizə

aparmağı dominikançılara (lat.: - vaiz qardaşlar) tapşırdı. Katolik rahib

ordenlərindən biri olan dominikançılar dilənçi cəmiyyətinin (sədəqə ilə

yaşayan, yoxsulluq və tərki-dünyalığı təbliğ edən, gəzərgi həyat, dərviş

kimi, keçirənlər) ilkin təşkilindən uzaqlaşaraq roma papasının inkvizisiya

alətinə çevrilmişdilər. 1215-ci ildə ispan rahibi Dominik yereslərə qarşı

mübarizə məqsədi ilə orden təşkil etmişdi. Dilənçi cəmiyyətlərin bir qolu

kimi mövcud olmuş dominikançılar və

291

fransiskçilər ilk dövürdə yoxsulluq ideyalarını təbliğ edərək tərki- dünya

həyat keçirirdilər. Roma papası moizəçi rahiblərdən öz məqsədi üçün

istifadə etməyi qərara alaraq onların leqal fəaliyyətinə icazə verirdi.

Dominikançılar isə xüsusilə fərqlənərək papanın köməyi ilə Avropanın ən

iri universitetlərinin ilahiyyat kafedralarını ələ keçirirdilər. Hətta Foma

Akvinat kimi məşhur ilahiyatçı ideoloq yetişdirirlər. Dominikançılar

1232-ci ildən rəsmi olaraq inkvizisiya ordeninin (cəmiyyətinin) tabeliyinə

keçərək antikatolik və antifeodal çıxışlann yatırılmasında fəal iştirak

edirdilər. XVI əsrdə yezuitlər (lat.: - İisus “Societas Jesu” - “İsa cəmiyyəti”)

katolik rahib ordenin yaranmasından sonra dominikançıların əhəmiyyətini

bir qədər zəiflətmişdi.

1252-ci ildə dominikançılar hətta bütün şübhəli görünənlərə işgəncə

vermək hüququ aldılar. Avropanın bu və ya digər şəhərinə gəlmiş

inkvizisiyaçıya şəhərin hər bir vətəndaşı, şübhəli bilinən hər bir “yeres”

barədə xəbərçilik etməyə borclu idi. İnkvizisiyaçı ilk növbədə şəhər

ziyalılarından şübhələnməyi əsas götürürdü. Xəbərçilik etməkdən yayınan

hər bir vətəndaş kilsədən “qovulma” cəzası ilə üzləşə bilərdi.

inkvizisiya prosesində bir nəfər şəxs eyni zamanda ibtidai istintaq və

təhqiqat işini aparır və hökm çıxarırdı. Ona görə də sübutların yoxlanılması

artıq yaranmış rəy əsasında müəyyən edilir və hakim tərəfindən təsdiq

edilirdi.

İstintaq metodologiyasında dolaşıq (kazual) suallara üstünlük verilirdi.

Dindirilmədə çaşdırıcı suallarla nəticə alınmırdısa, dərhal işgəncə tətbiq

edilirdi. İşgəncə isə öz nəticəsini tez verirdi. Digər tərəfdən işgəncənin

prosesin hansı mərhələsində tətbiq edilməsi inkvizitorçunun özündən asılı

idi.

Günahın “etiraf’ edilməsi kilsə ilə barışmaq və günahların yuyulması

demək idi. İttihamçı istintaq-dindirmə protokoluna imza atmalı və

göstərməli idi ki, onun etdiyi etiraf “könüllü”, yəni işgən- cəsiz həyata

keçirilmişdir.

Əgər ittihamçı göstərilən protokola imza atmaqdan imtina edərdisə, o

bu dəfə axırıncı, həlledici dəfə müqəssir hesab edilir və diri-diri yandırılırdı.

292

ittihamçı üçün heç bir prosessual təminatlar nəzərdə tutulmurdu. Əgər

şahid gətirmək lazım gələrdisə, o, heç şübhəsiz ki, dominikan

monarxlarmdan biri olacaqdı. İttihamedici hökmün çıxarılması üçün bir

nəfər şahidin iştirakı vacib hesab edilirdi.

İttihamın etiraf edilməsi tonqalda yandırılmaqdan xilas olmaq, lakin

ömürlük həbsxana cəzası demək idi. Günahın etiraf edilməməsi “qan

axıtmaq” istəməyən kilsənin, qanı elə daxildə qalmaqla, tonqalda

yandırılmaq cəzası verməsilə nəticələnirdi. Məhkəmə icraatı çox vaxt gizli,

müdhiş ritual mərasimlə yerinə yetirilirdi.

Bəraət almaq hallarına çox nadir hallarda rast gəlinirdi. Bu zaman

bəraət almış şəxs şübhəli şəxslərin siyahısına daxil edilir və ömürlərinin

sonuna qədər bu yükü öz üzərlərində hiss edirdilər. Yeni şübhə isə artıq heç

kimi əzablı cəzalardan - ömürlük həbs və ya tonqaldan xilas edə bilmirdi.

İnkvizisiya məhkəmələri Avropanın bir çox ölkələrində, o cümlədən

“böyük inkvizisiyaçı”ya (roma kuriyasma-saray) tabe olan Ali İspaniya

divanxanası yaradılmışdı. İspaniyanın ilk “inkvizisiya- çı”sı olmuş Tomas

Tarkvema vəzifədə olduğu 18 il ərzində 9 minə yaxın kütləvi yandırma

cəzası təşkil etmişdi.

293

Əlavə

QULDARLIQ DÖVRÜ QANUNLARI

(xrestomatiya)

QƏDİM MİSİRDƏ XOREMXEB QANUNLARI

Qədim Misir hökmdarı Xoremxeb (e.ə. 1345-1317) XIX sülalənin

əsasını qoymuşdur. Dövlət çevrilişi ilə hakimiyyətə gəlmiş Xoremxeb

XVIII sülalənin (e.ə. 1345-1200) fironu Exnatonun (IV Amenxotenin)

sərkərdəsi olmuş və öz hakimiyyətini qanuniləşdirmək üçün Exnatonun

arvadı Nefertitin bacısı ilə evlənmişdir. Xoremxeb “Axetatonlu cinayətkar”

adlandırdığı Exnatonun adını Misirin bütün abidələrdən sildirib yerinə öz

adını yazdırdı. Misirin paytaxtı Fif şəhərindən Memfısə köçürüldü.

“Xoremxeb fərmanı” kimi tanınan qanunvericilik aktı 4 əsas hissədən

ibarətdir. Birinci hissə nemxu təbəqəsinin (maddi nemətlərin istehsalçıları -

“yetim-yesir”lər) hüquqlarının qorunması və onun pozulmasına görə

cəzalar verilməsini müəyyən edirdi. Nemxulara qarşı kobud rəftar edən

vəzifəli şəxslərin və məmurların cəzalandırılması, onların burunun

kəsilməsi və sürgün edilməsi ilə nəticələnirdi. Fərmandan görünür ki,

nemxular kiçik qul sahibləri və kəndlilər təbəqəsini özündə birləşdirən azad

əhali təbəqəsindən ibarət olmuşdur. Nemxular döyüşçülərində əksəriyyətini

təşkil edirlər.

Xoremxeb qanunlarının ikinci hissəsi, yeni hakimlərin təyin edilməsi

və onların rüşvət almalarının qarşısının alınması üçün onlardan tutulan

gümüş vergisinin ləğv edilməsi, həmçinin məhkəmə tərkibinin müəyyən

edilməsinə həsr edilmişdi.

Üçüncü hissə, hökmdara xidmət edən məmurlara, xüsusilə də

hərbçilərə qayğının artırılmasını nəzərdə tuturdu.

Dördüncü hissə saray daxili nizam və davranış qaydalarını müəyyən

edirdi.

294

I HISSƏ NEMXULARIN MÜDAFİƏSİ

...ölkə qarət edilərsə. Əgər öz yarağı və ləvazimatı ilə firona xidmət

etməyi üstün tutmuş nemxu... vergi, (belə ki,) ödəməyi yubandı- ran nemxu,

öz əmlakından məhmm olmuş və özünün çoxlu işləri ilə xeyirxah niyyətini

yerinə yetirə bilmirsə. Əgər (nemxu), hansı ki, fironun emalatxanasında

mükələfiyyət icra etməlidir, (qoşunun) iki müavininin (böyük hərbi rütbə)

təqsirindən işsiz dayanırsa... və o bütün ölkə üzrə istənilən (siravi döyüşçü)

və ya hər hansı bir şəxsi gəmidən məhrum edərsə, onda ona qarşı qanun

tətbiq edilərkən onun burunu kəsiləcək və o Çam (XIV Aşağı Misir

nomunda olan sərhəd qalası, cinayətkarları sürgün edildiyi yer) adlanan

əraziyə sürgün ediləcəkdir...

(Əgər müəyyən edilərsə) nemxunun, hər hansı birinin gəmisi yoxdursa,

0 (?) ona başqasından gəmi tapırsa ki, o (nemxu) işləsin. Və 0, onun (gəmisi

üçün) ağac tapmağa göndərirsə (kimsə), və o həmişə xidmət edəcəkdir...

(alırsa) (?) və onun yükü boşaldılırsa və onların (əmlakı) müsadirə

edilirsə, necə ki, nemxu öz əşyalarından məhrum edilir.

(Əgər hər nəsə) onda olmayacaq, bu hər bir xırda işdə yaxşı

səslənməyəcək. Və mən əlahəzrət bunlara əhəmiyyət verməməyi

bildirirəm... (hərfi mənada: mən əlahəzrət əmr edirəm ki, onun kürəyinə

qamçı vumlsun)... ona görə ki, hərəmxanaya və ya bütün allahlara qurban

gətirirlər, və onlara qoşunun iki müavini vəzifəsi sahiblərinin xeyrinə vergi

ödəməyi məcbur edirlər... (onda onlara qarşı) qanun tətbiq edilərək

bunınları kəsiləcək və Çaruya göndəriləcəkdirlər.

II HISSƏ HAKİMLƏRİN TƏYİN EDİLMƏSİ

...çoxdanışmayan, əxlaqlı, mühakimə edə bilən, çar sarayına və

məhkəmə palatasının qanunlarına tabe olan. Mən onları Misirdə mühakimə

etmək üçün təyin etdim, ona görə ki, olanları (mübahisə edənləri)

barışdırsın...

295

Mən, onları Aşağı və Yuxan Misirdə yerləşdirdim. Mən onlara

“gündəlik” - (firon sarayında ən mühüm məhkəmə prosesləri və xüsusi

qərarlar toplanırdı) yəni təlimatlar və qanunlar verdim... həqiqətdir.

Mən onlara həyat yollarında öyüdlər verdim və mən onları həqiqətə

istiqamətləndirdim.

Mənim onlar üçün nəsihətim: “Başqaları ilə dostluq etməyin,

başqasından rüşvət almayın... Bu nəyə oxşayır ki, sizlərdən biri başqası ilə

dostluq edir. Sizə ədalətə qarşı ədalətsizlik etmək yaraşmaz!

O ki, qaldı gümüş vergiyə... mənim əlahəzrətim əmr etdi ki, onu

götürək, ona görə də Yuxarı və Aşağı Misirin məhkəmə heyətinin vəzifəli

şəxslərdən vergi toplanmasına imkan verilməsin.

O ki, qaldı yerli nomarxlara (knyazlara), istənilən kahinə, onlar

haqqında eşidilərsə ki, onlar mühakimə etmək üçün məhkəmə heyəti ilə

fəaliyyət göstərirlər və onlar ədalətə qarşı ədalətsizlik edirlər, onda bu

onların əməlindəki cinayət məsuliyyətini ölümlə cəzalandırılmalı əməl kimi

qiymətləndiriləcəkdir.

İndi isə mənim əlahəzrətim onu etdi ki, Misirin qanunları yaxşı yerinə

yetirilsin, ona görə də məhkəmə heyətinin özbaşnalığma imkan verilməsin.

Bu məbəd kahinləri, bu ölkənin yerli nomarxları və allahlarının

kahinləri məhkəmə divanını yaradır, təqdirə layiqdir (?).

Onlar istənilən kəndin əhalisini mühakimə edəcəklər. Mənim

əlahəzrətim Misirdq, ona çalışdı ki, oradakı həyat mən Pa allahının

tax-tacında əyləşib hökmdarlıq etdiyim zamandan çiçəklənsin.

Bax budur, bütün ölkədə məhkəmə divanı yaradılıb, ona görə ki,

istənilən sakin mühakimə edilə bilinsin, ona görə ki, mükəmməl qanunla

(mənim əlahəzrətim) mühakimə edilən məhkəmə divanları kəndlərdə

yaradılsın.

III Hissə FİRONUN DÖYÜŞÇÜLƏRƏ QAYĞISI

...Mən əzəmətimlə bütün adamları müdafiə edəcək nizamnamə

hazırladım (bütün adamlar dedikdə - hərbçilər nəzərdə tutulurdu).

296

Mənim əzəmətimlə onlara ayda üç dəfə qayğı göstərilir ki, onlar üçün

bayram olur.

Hər bir adam (döyüşçü) ən yaxşı çar (firon) əmlakından olan çörək, ət,

məmulat payından almaqla yaşayırlar...

Onların (insanların) səsi hər iki torpağın (aşağı və yuxarı Misirin)

sahibinin mədh ilə əhatə olunmuşdur.

Qoşun rəisləri, istənilən qoşun rəhbərliyi, istənilən qoşun siria- visi (?)...

...Firon özü hər bir adamı adbad çağırır. Şad könül onlar, irəli çıxaraq,

saray tərəfindən layiqli təchiz edilmiş kimidirlər və sonra onlar həyatda tam

təmin olunurlar. Hər biri arpa və pərində (buğda növü) təmin edilir və əmlakı

olmayan tapmaq mümkün deyildir...

IV HISSƏ SARAY DAXİLİ NIZAM QAYDALARI

... S' '•’ndal (saray rütbəsi) rütbəsi daşıyan, imarətin daxilində mü-

şayət etməklə, darvazadan maneəsiz çıxmaqla və daxil olmaqla,

deməklə; “mən - əyanam”.

Onlar darvazadan (saray) atların üstündə çıxmaqla müqəddəs yerə

tələsir, və itlər, qulluqçular... məhkəmə heyəti... dəyənəklər əlində tutumuş,

necə ki, əvvəllər olduğu kimi öz yerlərində durmuşdurlar.

Daxili tabeçilik və şəxsi heyətin itaəti üçün mən gediş-gəliş üçün

göstəriş verdim (?)

Mən... məhkəmə palatasının işçiləri üçün otaq ayırdım.... onlar bütün

evdə (sarayda) gəzə bilirlər.

Firon məiyyəti (fironun müşayiətçiləri) öz yerində, - özünəməxsus

nizamnaməsi olan “30 nəfər” (30 hakimin daxil olduğu “ken- bet”

məhkəməsi) iştirakı ilə...

Bu fərmanı dinləyin, mənim mərhəmətimlə yenidən hazırlanıb ki, bütün

ölkəni əhatə etsin.

297

MİSİRDƏ BAKXORİS QANUNLARI

Misirdə son şahlıq dövründə (təqribən 1085-525-ci illər) hökmranlıq

etmiş XXIV sülalənin fironu Bakxoris (e.ə. 732-726-cı illər) qanunverici

hökmdar kimi tanınırdı. Onun dövründə ölkənin ictimai-iqtisadi həyatında

dəyişiklik baş verdi. İri torpaq sahibkarlığı artır, icma üzvlərinin torpaqdan

məhrum edilməsi prosesi genişlənirdi. Xırda və orta torpaq mülikiyyətçiləri

də torpaqlarım satmağa məcbur olurdular. Müflis olmuş xırda

mülkiyyətçilər və ic- maçı kəndlilərin borca düşməsi artmışdır. Borcunu

ödəyə bilməyənlər qula çevrilirdilər. Sələmçilik də artmış ticarət-iqtisadi

əlaqələr böhranlı şəraitə düşmüşdür.

Şah Bakxoris köləliyin qarşısını almaq, iqtisadiyyatı inkişaf etdirmək

üçün qanun vennişdi. Balcxoris qanunları, ölkədə əmtəə-ticarət

münasibətlərini inkişaf etdimrəklə yanaşı, iri torpaq sahiblərinin əhalini qula

çevrimək prosesini qarşısını almağa yönəlmiş mühüm hüquqi islahatlardan

biri olmuşdur. Qanuna gcirə borclu borca görə azadlıqdan məhrum

edilməməli idi. Digər tərəfdən öz hakimiyyətini uöh- kəmləndimrəyə çalışan

firon Bakxoris, şərq dövlətləri üçün xarakterik olan despotik idarəçilik

möqeindən çıxış edərək, əyanların əhalini qula çevinnəsini qarşısını alaraq,

bütün təbəələrin o cümlədən əyanların da onun, qulu olduğu rəsmi

nəzəniyyəsinin müdafiəsinə qalxdığı \'ə bu ideyanı gerçəkləşdirməyə

çalışdığı heç şübhəsizdir.

Bakxorisin qanunlarının bizim dövrə qədər gəlib çatmış məıtni

bumlardan ibarətdir:

“Qəbz kağızı olmadan borc götürmüş adam and içsə ki, onun borcu

yoxdur 0 borcu qaytarmaqdan azaid olunur, çünki adamlar andı yüksək tutur

və Allahdan qorxurdular həm də aydındır ki, anddan imtina etmək etibardan

düşməkdir, ona görə də gələcəkdə borc almaqdan məhmm edilməmək üç ün

hər kəs çahşacağ ki, yalandan and içməsinlər.

Özünə qarşı inamı itirməmək, vicd.anh olmaq, mənən yüksək olmaq

lazımdır. İnam qazanmış adamlardan müqavilə bağlananda and içməyi tələb

etmək ədalətsizlikdir, etibarın itirilməsidir.

298

Borca pul vermiş və qəbz kağızı almış kreditor əldə olunacaq gəlirin

ikiqat dəyərində sələm (borc faizi) alması qadağandır.

Qanun borcun ödənilməsi vasitəsi kimi, borclunun köləyə çevrilməsini

qəti qadağan edir. Borcu yalnız borclunun əmlakından ödənilməsinə icazə

verilirdi.

Adamların əmlakı əldə etmələrindən, onlara kimin tərəfindən

bağışlanmasından asılı olmayaraq onların mülkiyyətidir, təbəələr yalnız

dövlətə (hökmdara) mənsubdur. Ona görə ki, həm dinc dövrdə həm də

müharibələr dövründə onlara düşən mükəlləfiyyətləri icra etsinlər.

Elə olmasın ki, vətəni müdafiə edən əsgəri kreditor borca görə öz

xeyrini təmin etmək məqsədilə cəbhədən geri çağırmasın və beləliklə

Vətənin qurtuluşu təhlükədə olsun”.

299

MESSOPOTAMİYA ŞƏHƏR

DÖVLƏTLƏRİNİN QANUNLARI

EŞNUNN ŞƏHƏRİ QANUNU

Babilistan dövlətindən şimal şərqdə Diyal çayının vadisində yerləşən

kiçik şəhər dövlət Eşnunnda hazırlanmış qanunları eramızdan əvvəl XX əsrə

aid edilir. Eşnunn qanunları məşhur “Ham- murapi qanuniarı”ndan iki əsr

əvvəl tərtib edilməklə qədim şərqin ən qədim yazılı qanunlarından biridir.

Qanun toplusu girişdən və altmış maddədən ibarətdir. Gil lövhə

üzərində yazılmış qanunlar o dövrün ictimai münasibətlərini tənzim etməklə

muzdlu işçilərin əmək haqqı məsələlərini, kirayə müqaviləsi şərtlərinin

pozulması ilə əlaqıdar cəzaları, cinayət və cəza, ailə nigah münasibətləri,

qulların statusunu müəyyən edirdi.

Qanunlarda müqavilə öhdəliklərinə xüsusi diqqət verilmişdi. İş

heyvanlarının icarəsi, qayığın icarəsi və onların bütün gün ərzində fasiləsiz

işlədilməsini nəzərdə tutan üçüncü və dördüncü maddələr, eyni zamanda

qanunsuz (icazəsiz) istifadə üçün də (maddə 6) məsuliyyət müəyyən edirdi.

İcarəyə verilmiş qayıq onu idarə edənin ehtiyatsızlığından batardısa,

günahkar qayığın əvəzini verməli idi. Məhsul toplanmasının icarəyə

verilməsini nəzərdə tutan 7, 8, 9-cu maddələr məhsulu yığmaqdan imtina

edən muzdlunun məsuliyyətini də müəyyən edirdi. Məsələn 9-cu maddədə

göstərilirdi ki, əgər muzdlu məhsulu yığmasa, onda 10 sikl gümüş verməli

idi. Çünki muzdlu əmək haqqı olaraq bir günə 1 sut və 5 ka taxıl alır və digər

bütün işlərdən azad edilirdi. O, həmçinin əvvəlcədən aldığı taxıl, yağ və iş

paltarlarını da qaytarmalı idi.

Eşnunn şəhər qanunları borc müqavilələri və müqavilə şərtlərinin

pozulmasına görə məsulliyyəti də müəyyən edirdi. Borc faizi gümüş pulla

20 faiz, taxıl üçün isə illik 33,3 faiz təsbit edilirdi (maddə 18a). Kreditorun

qanunsuz olaraq girov saxladığı şəxslərin azad edilməsi 22 və 23-cü

maddələrdə nəzərdə tutulmuşdur. Bu maddələr ölkədə qanunların

ədalətliliyini təmin etməyə yönəlmiş

300

di. Əgər kiminsə heç kimə borcu yoxdursa, lakin onun kənizi (qul qadın)

girov saxlanılırsa, kənizin sahibi ilahiyə and içərək: “Sənin məndə heç nəyin

yoxdur!” deməli və kənizi girov saxlayana əvəz olaraq tam həcmdə (?)

gümüş verməlidir.

Qanunların 23-cü maddəsində göstərilir ki, əgər kiminsə heç kimə

borcu yoxdursa, lakin onun kənizi tutularaq evdə girov saxlanılırsa və sonra

kəniz qətlə yetirilirsə, girov saxlayan adam kənizin sahibinə əvəz olaraq iki

kəniz verməlidir.

Şəxsən azad adamın da borca görə saxlanılması cinayət məsuliyyəti ilə

təqib edilirdi. Əgər onun (muşkenumun) heç kimə borcu yoxdursa, lakin

buna baxmayaraq o, muşkenumun arvadını və ya muşkenumun oğlunu

girov götürürsə, girovlan evdə saxlayıb sonra onu qətlə yetirərsə, bu cinayət

əməlidir və girov saxlayan öldürülməlidir.

Eşnunn şəhər qanunlarında ailə-nikah hüquq normaları da təsbit

olunmuşdu. Nikah müqaviləsi oğlanla qızın atası və ya anası, onlar

yoxdursa qəyyumları arasında bağlanırdı. Qanunnamənin 25-ci maddəsi

müqavilə şərtlərini qızın atası tərəfindən pozulmasına görə məsuliyyət

müəyyən edirdi. Belə ki, qızın atası baş pulunu ikiqat olaraq oğlana

qaytarmalı idi.

Nikah müqaviləsi bağlamadan valideynlərdən xəbərsiz olaraq nikaha

daxil olan qadın valideynləri tərəfindən “kişinin arvadı hesab edilmirdi”.

Kişi hərbi əsir düşdükdə və ya başqa ölkədə girov saxlanılarsa, onun

arvadı ərini gözləməyərək başqa kişi ilə nigaha daxil olarsa və onlann yeni

uşaqlannın doğulmasına baxmayaraq, əsirlikdən evə qayıtdıqdan sonra 0 öz

arvadını geri qaytara bilər. Eşnunn qanunlannın göstərilən norması sonralar

Hammurapi qanunlannda da təsbit edilmişdi. Zinakarlığa görə ən ağır cəza

müəyyən edilirdi. Qanuni nikahda olan qadın ərinə xəyanət edərsə - “bir gün

o qadın başqa kişinin ağuşunda tutulacaqsa, o öldürülməlidir, o

yaşamamalıdır” (maddə 28).

Qanunlar vərəsəlik, xüsusilə də qəyyumluqla bağlı münasibətləri də

tənzimləyirdi. Əgər saraya məxsus kəniz öz oğlunu və ya qızını dayə

muşkenuma verirsə, oğul və ya qız saray tərəfindən geri alına bilər (maddə

34). Əgər kimsə öz oğlunu saxlamaq üçün da

301

yə tutursa, lakin o, üç il ərzində dayə üçün taxıl, yağ və yun ayırmırsa, onda

10 mina oğlunun tərbiyə edilməsi üçün ödəməli, sonra isə o, oğlunu apara

bilərdi.

Eşnunn şəhər qanunlarının xeyli hissəsi cinayət və cəza məsələlərini

tənzimləyirdi. Şəxsiyyət əleyhinə olan cinayətlər silki bərabərsizliyi özündə

təsbit edirdi. Əgər kimsə başqa adamın burnunu dişləyir və onun bumu

kəsilirsə, günahkar 1 mina gümüş cərimə verməlidir (maddə 42).

Əgər kimsə başqa adamın barmağını kəsərsə 1/3 mina, əlini sındırarsa

1/2 mina, ayağını sındırarsa 1/2 mina gümüş ayırmalıdır. Şəxsə xəsarət

yetirməyə görə müqəssir 10 sikl gümüş ödəməlidir.

Qətl, zina, zorlama cinayətlərinə görə ən ağır cəza müəyyən edilirdi.

Başqa adamın kənizinin bakirəliyinin pozulması (silki bərabərsizlik) üçün

1/3 mina gümüş cərimə müəyyən edilirdi. Kəniz isə öz ağasına qaytarılırdı.

Əgər kimsə oğurlanmış qul və ya oğurlanmış kənizlə tutulardısa, onda

oğru daha bir əlavə qul və kəniz verməli idi. Eşnunn şəhərindən olan qul və

kənizə damğa vurulubsa, onlar ağalarının icazəsi olmadan şəhər

darvazalarını tərk edə bilməzdilər.

Qanun ev heyvanlarının törətdikləri xəsarətə görə onların sahiblərinin

məsuliyyətini müəyyən edirdi. Öküzün vurub öldürdüyü azad adam üçün

öküzün sahibindən 2/3 mina gümüş alınırdısa (maddə 54), eyni ilə qulun

öldürülməsinə görə 15 sikl gümüş alınırdı. Bəd itin törətdiyi eyni ölümlə

nəticələnən xəsarətlərə görə onun sahibindən müvafiq olaraq azad adam

ücün 2/3 mina gümüş və qulun ölümünə görə 15 sikl gümüş alınırdı.

Eşnunn şəhər qanunları ölüm, cərimə və əmlakdan məhrum etmə cəza

növlərini müəyyən edirdi. Qanunnaməyə məhkəmə prosesinə dair maddələr

daxil edilməmişdir.

302

EŞNUNN ŞƏHƏR-DOVLƏTİ QANUNLARI

Maddə 1. Bir qur arpa, bir sikl gümüş pula... 3 ka birinci növ yağ bir sikl

pula satılmalıdır. Bir sut və iki ka küncüt yağı bir sikl gümüş pula

satılmalıdır. Bir sut və beş ka donuz piyi bir sikl gümüş pula satılmalıdır.

Dörd sat döşəmə piltə bir skil gümüş pula satılmalıdır. Altı min yun bir sikl

gümüş pula satılmalıdır. 2 qur duz bir sikl pula satılmalıdır. 1 qur hil bir sikl

gümüş pula satılmalıdır. 3 min mis bir sikl gümüş pula smatılmalıdır. İki min

əridilmiş mis bir sikl gümüş pula satılmalıdır.

Maddə 2. Bir ka ən yaxşı güncüt yağı 3 sat arpaya ekvivali- entdir. Bir

ka ən yaxşı donuz piyi 2 sat və 5 ka arpaya ekvivalentdir.

Maddə 3. Cütçüsü ilə birlikdə icarəyə verilmiş qoşqunun haqqı bir pan

və dörd sat arpaya; əgər gümüşlə ödənilirsə üçdə bir siklə bərabərdir. İcarəçi

qoşqunu bütün gün işlədə bilər.

Maddə 4. Qayığın icarə haqqı bir qur həcmində iki ka arpaya; qayıq

sürənin icazə haqqı bir sut və bir ka arpaya bərabərdir. İcarəçi qayığı bütün

gün istismar edə bilər.

Maddə 5. Əgər qayıq sürənin ehtiyatsızlığından qayıq batarsa, onda 0, batırdığı qayığın haqqını ödəməli idi.

Maddə 6. Əgər kimsə körpü kimi özgəsinin qayığından istifadə edirsə,

o, 10 sikl gümüş ödəməlidir.

Maddə 7. Muzdlu biçinçi əməyi 2 sut arpaya; əgər gümüşlə ödənilirsə,

12 şeumdur.

Maddə 8. Xmnançının muzdlu əməyi 1 sut arpaya bərabərdir.

Maddə 9. Məhsul yığımına görə muzdluya 1 sikl gümüş ödən-

məlidir.Əgər muzdlu məhsulu yığmasa, onda 10 sikl gümüş verməli idi.

Çünki muzdlu əmək haqqı olaraq bir günə 1 sut və 5 ka taxıl alır və digər

qayğılardan azad edilirdi. Qabaqcadan aldığı taxıl, yağ və iş paltarını

qaytarmalı idi.

Maddə 10. Ulağın işlədilməsi üçün kirayə haqqı 1 sut arpaya, onun

çarvadarınınkı 1 sut arpaya bərabərdir; heyvanı bütün gün işlətmək olardı.

Maddə 11. Muzdlunun kirayə haqqı 1 sikl gümüş puldur; 1 pan arpa

onun qidasıdır. O bir ay işləməlidir.

303

Maddə 12. Muşkenumun bostanının ortasında günorta vaxtı tutulmuş

adam 10 sikl gümüş ödəməli idi. Kimsə gecə vaxtı bostanın ortasında

tutulardısa, öldürülməli, o yaşamamalıdır.

Maddə 13. Gündüz evin içində tutulan oğm muşkenium 10 sikl gümüş

verməli idi. Gecə vaxtı tutulan oğru öldürülməli o yaşamamalıdır.

Maddə 14. Kirayə haqqı... Əgər o 5 sikl gümüş pul gətirirsə, onun

muzdlu ödənci 1 sikl gümüş puldur, əgər o 10 sikl gümuş pul- dursa, onun

muzdlu ödənci 2 sikldir.

Maddə 15. Tamakar və saqi qulun və ya qul qadının əlindən gümüş,

taxıl, yun və bitki yağı, hətta müvəqqəti də alınmamalıdır.

Maddə 16. Varislik (yeniyetmə yaşında) həddində olmayan oğulu və

qulu borca vermək olmaz.

Maddə 17. Kiminsə oğlu qaynatasınm evinə pul apararsa; onlardan biri

vəfat edərsə, o, gümüşü sahibinə qaytarmalıdır.

Maddə 18. Gəlin ərin evinə gəldikdən sonra gənc qadın vəfat edərsə, ər

qaynatasına verdiyi ödəncin bir hissəsini geri ala bilərdi.

Maddə 18a. 1 sikl (gümüş) üçün tərəf altıda bir və 6 şeum faiz; 1 qur

(taxıl) üçün tərəf 1 pan və 4 sut faiz almalıdır. Qeyd: adətən gümüş pul üzrə

illik 20%, taxıl üçün isə 33,33% müəyyən edilirdi.

Maddə 19. Əgər kimsə ekvivalent borc verirsə, o borclunu borcu

qaytarmağa məcbur edə bilər. Qeyd: ekvivalent borc çox güman ki, faizsiz

borc kimi başa düşülməlidir.

Maddə 20. Əgər kimsə pul borc verib və borcu taxıl əvəzi kimi gümüş

pula bərabərləşdirirsə biçin dövründa kreditor taxılın bir qurunu - 1 pan və 4

suta bərabər faizlə ala bilərdi.

Maddə 21. Əgər kimsə gümüş pulu nə üçün veribsə...(?), kreditor

gümüş pulu; 1 sikl üçün altıda bir sikl və 6 şeum həcmində faiz ala bilərdi.

Maddə 22. Əgər kiminsə heç kimə borcu yoxdur, lakin onun kənizi

girov saxlanılırsa, kənizin sahibi ilahiyə and içərək: “Sənin məndə heç nəyin

yoxdur!” və kənizi saxladığına görə əvəz olaraq tam həcmdə gümuş pul

verməlidir.

Maddə 23. Əgər kiminsə heç kimə borcu yoxdursa, lakin onun kənizi

girov tutularaq evdə saxlanılırsa və sonra kənizi öldürürsə, girov saxlayan

adam kənizin sahibinə iki kəniz verməli idi.

304

Maddə 24. Əgər onun heç kimə borcu yoxdursa, lakin buna

baxmayaraq o, muşkeniumun arvadını (və ya) muşkeniumun oğlunu girov

götürərsə, girovları evdə saxlayıb sonra onu qətlə yetirərsə, bu cinayət

əməlidir. Girov saxlanılan öldürülməlidir.

Maddə 25. Əgər oğlan gələcək qaynatasmm evinə müraciət edərsə və

qaynata onu kölə kimi işlədirsə, lakin sonra qızını başqa adama ərə verərsə,

qızın atası baş pulunu ikiqat qaytarmalı idi.

Maddə 26. Əgər oğlan qayınatasına nişan üçün baş pulu verirsə, lakin

sonra başqa adam atasından və anasından xəbərsiz qızı qa- çırararq

bakirəliyini pozarsa - bu cinayətdir və o öldürülməlidir.

Maddə 27. Əgər kimsə qızın atası və anasından xəbərsiz qızı özünə

arvad edərsə və onun atası və anası ilə nikah əqd və müqaviləsi bağlamırsa,

onların qızı qoy bütün ili onun evində yaşasın, müqavilə bağlanmadığına

görə o, qız kişinin arvadı hesab edilmir.

Maddə 28. Əgər kişi öz vaxtında qızın atası və anası ilə əqd və

müqavilə bağlayıb, sonra onu özünə arvad edirsə, o evin arvadıdır. Bir gün 0

qadın başqa kişinin ağuşunda tutularsa, o, öldürülməlidir, 0 yaşamamalıdır.

Maddə 29. Əgər kimsə hərbi yürüşlər zamanı və ya geriyə çəkilmə

zamanı və ya soyğunçular tərəfindən tutulardılarsa və başqa ölkədə əsirlikdə

saxlanılardısa, başqası əsirin arvadını aldıqdan sonra onların oğlanlarının

doğulmasma baxmayaraq əsirlikdən evə qayıtdıqdan sonra o öz arvadını

geri qaytara bilərdi.

Maddə 30. Əgər kimsə öz yaşadığı ərazini və ağasını görmək istəmirsə

və qaçardısa, başqa kişi onun arvadını alardısa, nə vaxtsa 0 qayıdıb gəlsə, o

artıq əvvəlki arvadını qaytarmaq uçun iddia qaldıra bilməzdi.

Maddə 31. Əgər kimsə başqa adamın kənizinin bakirəliyini pozardısa 0,

üçdə bir mina gümüş ayırmalıdır, kəniz isə əvvəlki sahibinin yanına

qayıtmalıdır.

Maddə 32. Əgər kimsə öz oğlunu saxlamaq üçün dayəyə verirsə, lakin

3 il ərzində dayə üçün taxıl, yağ və un ayırmırsa, o, 10 mina oğlunun tərbiyə

edilməsi üçün ödəməli, sonra isə o oğlunu apara bilərdi.

305

Maddə 33. Əgər kəniz öz ağasını aldadaraq öz oğlunu böyütmək və

tərbiyə etmək üçün başqa adamın qızına verirsə, oğlan böyüdükdən sonra

ağa onu tanıyıb ələ keçirib qaçıra bilərdi.

Maddə 34. Əgər saraya məxsus kəniz öz oğlunu və ya qızını dayə

muşkeniuma verirdisə, oğul və ya qız saray tərəfindən geri alına bilər.

Maddə 35. Həmçinin kənizin oğlunu dayəliyə götürülmüş saraya onun

ekvivalentlini verməli idi (əlbəttə, oğlanı qaytarmalı idi).

Maddə 36. Əgər kimsə öz əmlakını saxlamaq üçün karvansaraya

verirsə, saxlanılan yerə lağım atılmayıbsa, alaqapının qabağı qazı İmayıbsa

və pəncərə smdırılmayıbsa, ancaq ona saxlanmaq üçün verilmiş əmlak

itərsə, əmlakı saxlamağa götürən adam itmiş əmlakın əvəzini ödəməli idi.

Maddə 37. Əgər adamın evi saxlanılmağa verilmiş əmlakla birlikdə

uçarsa və ev sahibinin əmlakı itərsə, onda ev sahibi Tişpak (Eşnumr

şəhərində yerli allah) allahı məbədinin darvazaları önündə ilahi and içməli:

“Sənin əmlakınla birlikdə mənim də əmlakım itib, başqa saxta yalan mən

etmədim” - belə söyləməli və onda ona heç nə olmayacaq.

Maddə 38. Əgər qardaşlardan biri gümuş pula öz (miras) payını satmaq

istəyirsə onun qardaşı (bu mirası) payı almaq istəyirsə o başqalarına

nisbətdə orta qiymət ödəməli idi.

Maddə 39. Əgər adam kasıblaşır və gümüş pula öz evini satırsa onda

evin əvvəlki sahibi evi ala bilər.

Maddə 40. Əgər adam qul, kəniz, öküz və ya hər hansı bir (başqa)

satılan əşyanı alırsa lakin satıcının (yəqinki əşyanın əsil sahibi) müəyyən

edə bilmirsə o özü oğrudur.

Maddə 41. Əgər ubarunı, naptarum və ya mudu öz meyxanasını satmaq

istyirsə şinkarka onların meyxanasını münasib qiymətlə satmalıdır.

Maddə 42. Əgər adam başqa adamın burnunu dişləyir və onun burnu

kəsilirsə o bir mina gümüş ayırimahdır; gözün çıxarılmasına görə bir mina,

dişi - ikidə bir mina, qulağın ikidə bir mina , sillə vunnağa on sikl gümüş

ayınnahdır.

306

Maddə 43. Əgər adam başqa adamın barmağını kəsib qopardar- sa üçdə

bir mina ayırmalıdır.

Maddə 44. Əgər adam başqa adamı mübahisə zamanı itələyərək və

onun əlini sındırarsa o ikidə bir mina gümüş ayırmalıdır.

Maddə 45. Əgər onun ayağını sındırarsa o ikidə bir mina gümüş

ayırmalıdır.

Maddə 46. Əgər adam başqa adama zərbə vuraraq ... sındırır (?) 0 üçdə

bir mina gümüş ayırmalıdır.

Maddə 47. Əgər adam başqa adama xəsarət yetirirsə o, 10 sikl gümüş

ayırmalıdır.

Maddə 48. Ancaq (cərimə ilə cəzalandırılan cinayət?) üçdə bir minadan

1 minaya qədər olan cinayət əməllərinə məhkəmədə baxılmalıdır; cinayət işi

ancaq çara (göndərilməlidir).

Maddə 49. Əgər kimsə oğurlanmış qul və ya oğurlanmış kənizlə

tutulardısa, onda o, daha bir əlavə qul və kəniz gətirməlidir.

Maddə 50. Əgər canişin, çayların rəisi və ya hər hansı bir başqa adam,

qaçqınların qaytarılması ilə məşğul olursa, qaçqın qulu, qaçqın kənizi, itmiş

öküzü və ya itmiş ulağı tapırsa, onlar saraya və ya muşkenuma məxsusdursa

və onları Eşnunna gətinnəyib, öz evində bir ay 7 gün saxlayırsa, onda saray

oğurlanmışlar barədə onunla danışa bilər.

Maddə 51. Eşnunndan olan qul kənizə kəmər, halqa və damğa

vurulursa, onlar sahiblərinin icazəsi olmadan Eşnunnun darvazalarından

çıxa bilməzlər.

Maddə 52. Çaparlar tərəfindən qorunan Eşnunn şəhərinin dav-

razalarmdan içəri daxil olmuş qul və kənizlərə buxov, halqa və damğa

vurulmalı; onlar sahibləri üçün qorunurlar.

Maddə 53. Əgər öküz buynuzu ilə başqa öküzü vurub öldürürsə, ölmüş

öküzün əvəzi olaraq sağ qalmış öküzün qiyməti dəyərləndirilərək öküz

sahibləri arasında bölüşdürülməlidir.

Maddə 54. Əgər öküz vurağandırsa və məhəllə bu barədə onun sahibini

xəbərdar edibsə, lakin o öküzün ayaqlarını bağlamayıb açıq saxlayırsa və

öküz buynuzu ilə adam burub öldürürsə, onda öküzün sahibi üçdə iki mina

gümüş ayırmalıdır.

307

Maddə 55. Əgər öküz qulu buynuzu ilə vurub öldürürsə, sahibi 15 sikl

gümüş ayırmalıdır.

Maddə 56. Əgər it bəddirsə, məhəllə bu barədə onun sahibini xəbərdar

edibsə, ancaq o öz itini (öldürməyib) saxlayırsa və it insanı dişləyib

öldürürsə onun sahibi üçdə iki mina gümüş ayırmalıdır.

Maddə 57. Əgər it qulu dişləyib öldürürsə, onun sahibi 15 sikl gümüş

ayırmalıdır.

Maddə 58. Əgər hasar köhnəlibsə və məhəllə bu barədə hasar sahibinin

xəbərdar edibsə və hasar yıxılarsa və kiminsə oğlu hasarın altında qalıb

ölərdisə bu cinayətdir, (qərar) çar qanunu üzrə müəyyən edilir.

Maddə 59. Əgər kişinin oğlanları doğulardısa, lakin o, öz arvadını tərk

edərək başqa qadınla evlənərdisə, o evdən və hər şeydən məhrum edilməli,

qoy o sevdiyi qadının yanma getsin.

Maddə 60 və 61 pozulduğundan oxunması mümkün

olmamışdır.

308

QƏDIM НЕТ QANUNLARI

Kiçik Asiyada, Anadolunun şərqində e.ə. III minillikdə bir sıra şəhər

dövlətlər (Burusxanda, Nse, Kussar, Hatuşa) meydana gəlmişdi. E.Ə. XVIII

əsrdə gələcək Het çarlığının təşkil dövrü başlayır. Het dövlətinin qəti

formalaşması Zabaranın hakimiyyəti illərində (e.ə. 1680-1650-ci illər) başa

çatdı. Hett çarlığı üç əsas hissədən - Het, Zuv və Pal - ibarət olmuşdur.

Hind-Avropa dil qrupuna aid olan het, luv və pal vilayətlərinin əhalisi

quldarlıq ictimai münasibətlərini tənzimləyən qanunlanna malik olmuşdur.

Het qanunlan çox ehtimal ki, pan- kus adlanan xalq yığıncağı, əyanlar şurası

(tuliya) və hökmdar tərəfindən müzakirə edilərək təsdiq edildikdən sonra

qüvvəyə minmişdi.

Het qanunları het cəmiyyətinin iqtisadi, sosial və siyasi-hüquqi quaıluşu

haqqında çox qiymətli mənbədir. Qanunlarda azad cəmiyyət üzvləri və

qullar arasındakı silki fərqlər cinayət və cəza məsələlərində özünü biruzə

verir. İki lövhə (cədvəl) üzərində yazılmış qanunlar cəmi 200 maddədən

ibarətdir.

BİRİNCİ CƏDVƏL

Maddə 1. Əgər hər kimsə münaqişə zəminində kişi və ya qadını

öldürərsə onda o ölənin əvəzinə müvafiq olaraq dörd kişi və ya dörd qadın

verməlidir. Maddi təminat üçün əmlak da verməlidir.

Maddə 2. Əgər hər kimsə münaqişə zəminində qulu və ya kənizi

öldürərsə onda o ölənin əvəzinə iki qul və ya iki kəniz verməlidir. Maddi

təminat üçün əmlak da verilməlidir.

Maddə 3. Əgər hər kimsə azad kişini və ya azad qadım mübahisə

zəminində qəsdən olmadan vurub öldürərsə o ölənin əvəzi olaraq iki adam

verməlidir. Maddi təminat üçün əmlak da verməlidir.

Maddə 4. Əgər hər kimsə qulu və ya kənizi mübahisə zəminində

qəsdən olmadan öldürərsə o ölənin əvəzi bir adam verməlidir. Maddi

təminat üçün əmlak da verməlidir.

Maddə 5. Əgər hər kim het tacirini öldürərsə o 100 mina gümüş

verməlidir. Maddi təminat üçün əmlak da verməlidir. Əgər bu ha

309

disə Luv və ya Pal ölkəsində baş verərdisə onda qatil 100 min gümüş

vennəli və xeyirxahlıq göstərməlidir. Əgər bu Hatti ölkəsində baş verərdisə

o həmçinin tacirin qətlinin əvəzini verməlidir.

Maddə 6. Əgər hər hansı adam - kişi və ya qadın başqa kənddə ölərdisə

onun vəfat etdiyi kəndin torpaqdan 100 dipestar kəsilməli və onun varisinə

verilməlidir.

Maddə 7. Əgər kimsə azad adamın gözünü kor edirsə və ya vurub

dişini çıxarırsa əvvəllər adətən buna görə bir mina gümüş verilirdi. İndi isə 0 20 sikl gümüş ödəməli idi. Maddi təminat üçün əmlak da verməlidir.

Maddə 8. Əgər kimsə qulu və ya kənizi kor edir və ya vurub dişini

çıxarırsa o 10 sikl gümüş verməlidir. Maddi təminat üçün əmlak da

verməlidir.

Maddə 9. Əgər kimsə adamın başını vurub yararsa, əvvəllər adətən 6

sikl gümüş verirdi. Onlardan 3 sikl gümüş zərərçəkən və üç sikl saray üçün

alınırdı. İndi çar sarayın xeyrinə yığılan hissəni ləğv etdikdən sonra ancaq

zərərçəkən 3 sikl gümüş almalıdır.

Maddə 10. Əgər kimsə adama xəsarət vurarsa və bu ağır nəticələnərsə

0 xəstənin qayğısına qalmalıdır. O xəstənin iş əvəzi olaraq adam vennəli və

o zərərçəkənin evində xəstə sağalana qədər işləməlidir. Xəstə sağaldıqda isə

günahkar zərərçəkənə altı sikl gümüş vennəli və o özü (günahkar) həkimə

pul ödəməlidir.

Maddə 11. Əgər kimsə azad adamın əlini və ya ayağını sındırarsa o

zərərçəkənə 20 sikl gümüş verməlidir. Maddi təminat üçün əmlak

verilməlidir.

Maddə 12. Əgər kimsə qulun və ya kənizin əlini və ya ayağını

sındırarsa o zərərçəkənə 10 sikl gümüş verməlidir. Maddi təminat üçün

əmlak verməlidir.

Maddə 13. Əgər kimsə azad adamın burnunu qopararsa o bir mina

gümüş vennəlidir. Maddi təminat üçün əmlak da verilməlidir.

Maddə 14. Əgər kimsə qulun və ya kənizin burnunu dişləyib qoparırsa

o 3 (30?) sikl gümüş verməlidir. Maddi təminat üçün əmlak da verilməlidir.

Maddə 15. Əgər kimsə azad adamın qulağını dartıb qoparasa o 12 (15)

sikl gümüş vennəlidir. Maddi təminat üçün əmlak da verməlidir.

310

Maddə 16. Əgər kimsə qulun və ya kənizin qulağını dartıb qoparırsa 0 3

(6?) sikl verməlidir.

Maddə 17. Əgər hər hansı bir kəsin günahından azad qadın vaxtından

əvvəl uşaq doğursa əgər bu hamiləliyin onuncu ayında baş verirsə o 10 sikl

gümüş verməlidir; əgər bu hamiləliyin 5-ci ayında baş verərsə o 5 sikl

gümüş verməlidir.

Maddə 18. Əgər hər hansı bir kəsin günahından kəniz vaxtından əvvəl

uşaq doğarsa əgər bu hamiləliyin 10-cu ayında baş verərsə 0 (günahkar;

səbəbkar) 5 sikl gümüş verməlidir.

Maddə 19a. Əgər Luv vilayətindən olan hər hansı bir adam Hattus

şəhərindən olan kişini və qadını oğurlayıb Arsava ölkəsinə apararsa onun

ağası onları tapırsa o (ağa) onu, geriyə öz evinə qaytarmalıdır (və əvəzi

ödəmək tələb olunmur).

Maddə 19b. Əgər Hattus şəhərində hər hansı bir het Luviyah- nm

oğurlayıb və onun Luvi ölkəsinə apararsa onlar əvvəllər adətən 12 adam

verirdi, indi o altı adam (əvəz olaraq) verməlidir. Maddi təminat üçün o

əmlak verməlidir.

Maddə 20. Əgər hər hansı bir Het Luvi ölkəsindən qul - hetti oğurlayıb

Hatti ölkəsinə gətirərsə onun ağası öz qulunu tapırsa oğnı ona 12 sikl gümüş

verməlidir. Maddi təminat üçün o əmlak vennəlidir.

Maddə 21. Əgər hər hansı bir kəs Luvi ölkəsindən olan luviyalı- ya

məxsus qulu oğurlayıb Hatti ölkəsinə gətirərsə onu sahibi taparsa o ancaq

qulun özünü apamıahdır; zərər ödəmək lazım deyildir.

Maddə 22. Əgər qul qaçarsa və hər bir kimsə onu gətirərsə əgər o qulu

yaxınlığda tutarsa qulun ağası ona ayaqqabı vemıəlidir; əgər o qulu çayın bu

tərəfində tutbsa qulun ağası iki sikl gümüş vennəlidir, əgər o qulu çayın 0

biri tərəfində tutiıbsa qulun ağası 3 sikl gümüş vennəlidir.

Maddə 23. Əgər qul qaçır və (əgər) o Luvi ölkəsinə gedirsə kim onu

geriyə qaytarırsa o (ağa) altı sikl gümüş verməlidir. Əgər qul qaçır və (əgər)

o düşmən ölksinə keçirsə, kim onu geriyə qaytarsa 0 da onu özünə qul götürə

bilər.

Maddə 24. Əgər qul və ya kəniz qaçarsa onların sahibi onları kimin

evində taparsa kişi qula görə bir il üçün (...- sikl gümüş) qadına görə bir il

üçün 40 (?) sikl gümüş verməlidir.

311

Maddə 25. Əgər kim su arxlarını su mənbələrini murdarlayar- dısa,

adətən ... sikl gümüş verirdi; kim murdarlayırdısa 3 sikl gümüş verirdi və

saray adətən 3 sikl gümüş alırdı. İndi isə çar saraya çatacaq payın alınmasını

ləğv edir. İndi ancaq murdarlayan yalnız 3 sikl gümüş verəcək, əvəz olaraq

əmlak verilməlidir.

Maddə 26 a. Əgər arvad öz ərini evdən qovursa qadın ona övlad

verməlidir. Kişi uşaqarını özü ilə götürməli idi.

Maddə 26 v. Əgər kişi öz arvadını tərk edirsə və ... o arvadına istədiyini

sata bilər. Satılan əşyadan 12 sikl kişi verməli idi.

Maddə 27. Əgər kişi özünə arvad alaraq və onu öz evinə gətirərsə, 0,

arvadının cehizini də götürür (qadınla birlikdə). Əgər qadın vəfat edirsə,

onun əmlakı kişinini sərəncamına keçir və kişi qadının cehizini özünə

götürməi idi. Əgər qadın atasının evində vəfat edirirsə və uşaqları qalırsa,

kişi onun cehizini almalı idi.

Maddə 28 a. Əgər kiminsə qızı kişi ilə nişanlıdırsa, ancaq onu başqası

qaçırırsa, kim qaçırırsa, birinci adamın verdiklərini qaytarmalıdır. Qızın

atası və anası heç bir əvəz verməməlidirlər.

Maddə 28 b. Əgər qızın (nişanlı) atası və anası onu başqa kişiyə ərə

verirsə, onda ata və ana əvəzi ödəməlidir.

Maddə 28 v. Əgər ata və ana əvəz ödəməkdən imtina edirsə, (onda)

onlar qızlarını oğlandan ayırmalıdır.

Maddə 29. Əgər qız (nigah müqaviləsinə görə) kişi ilə evlənirsə və 0

nigah üçün başlıq pulu ödəyibsə, lakin nəticədə ata və ana müqaviləni pozub

qızlarını ərindən ayırırsa, onlar ikiqat olaraq başlıq pulunu ödəməlidir.

Maddə 30. Əgər kişi nişanlı qızı evinə gətirməyibsə və ondan imtina

edirsə, o nişan üçün verdiyi başlığı itirmiş olur.

Maddə 31. Əgər şəxsən kişi və kəniz bir-birlərini sevərsə və birlikdə

yaşayırlarsa və o kənizi özünə arvad edərsə və onlann təsərrüfatı və uşaqları

olarsa, lakin nəticədə onlar ya mübahisə edib və ya dinc olaraq aynimaq

qəranna gələrlərsə və təsərrüfatlarım ayırarlarsa kişi uşaqları özünü

götürməlidir, ancaq qadın özünə bir uşaq götürə bilər.

Maddə 32. Əgər qul azad qadınla evlənərsə, onda onlar üçün məhkəmə

prosesi digərləri kimi olacaqdır.

312

Maddə 33. Əgər qul kənizi özünə arvad edərsə, onda onlar üçün

məhkəmə prosesi digərləri kimi olacaqdır.

Maddə 34. Əgər qul nigah üçün baş pulu verib azad qadınla evlənirsə,

ancaq heç kim onların ictimai vəziyyətini dəyişə bilməz.

Maddə 35. Əgər nəzarətçi və cavan azad qadınla qaçarsa və onun üçün

baş pulu vermirsə, qadın 3 il müddətinə kəniz olmalıdır.

Maddə 36. Əgər qul azad yeniyetmə oğlan üçün ödənc verməklə onu

özünün kürəkəni kimi qəbul edirsə və evinə üzv edirsə, heç kim onun ictimai

vəziyyətini dəyişə bilməz.

Maddə 37. Əgər hər kimsə qadını oğurlayırsa və köməkçi onun

arxasında gedərsə, əgər iki və ya üç adam ölərsə, onda əvəz yoxdur. (Qanun

təsbit edir): “Sən canavar oldun”.

Maddə 38. Əgər adamları mühakimə etmək üçün məhkəməyə gətirilrsə

və onun ardınca kömək məqsədilə kimsə gəlirsə və əgər onların rəqibləri

məhkəmədə özlərindən çıxaraq və köməyə gələn adamı vururlarsa və o

ölürsə, onda əvəz yoxdur.

Maddə 39. Əgər kəndin sakini başqa adamın tarlasını tutursa, o

mükə”əfıyyət daşımalıdır (tarlanı zəbt etdiyinə görə). Əgər bu tarla

əkilməmiş qalardısa, onda başqa adam tarlanı özünə götürə bilər, lakin onu

sata bilməz.

Maddə 40. Əgər sənətkar yoxdursa və onun yerinə mükəlləfiyyətləri

icra edəcək adam təyin edilirsə və mükəlləfiyyəti icra edəcək usta deyir: “bu

- mən sənətkarın işidir, bu isə - mənim mükəlləfiyyətimdir”, onda 0 sənətkar

möhürlü sənədi təmin etmiş olur. O (qanuna görə) sənətkarlıq işi üzrə

sahibkarlığa daxil olur və mükəlləfiyyətlər icra etməlidir.

Əgər o sənətkarlıq işindən imtina edirsə, onda sənətkar emalatxanası

sahibsiz elan edilir və sənətkarlıq emalatxanasına təhkim edilmiş tarla

kəndin digər sakinləri tərəfindən şumlanmalıdır. Əgər çar hərbi əsirlərdən

olan qullardan ayırardısa, onda onlar hərbi əsirlərdən birinə tarla

verməlidirlər və o sənətkara çevrilməlidir.

Maddə 41. Əgər mükəlləfiyyət daşıyan adam yox olursa və onun yerinə

sənətkar təyin edilirs və sənətkar deyir: “bu - mən sənətkarın işidir, bu isə -

mənim mükəlləfiyyətimdir”, onda o sənətkar emalatxanasının ona məxsus

olduğunu bildirən rhöhürlü sənədi

313

təmin etmiş olur. O (qanıma görə) sənətkarlıq işi üzrə sahibkarlığa daxil olur

və mükəlləfiyyətlər icra etməlidir.

Əgər o mükəlləfiyyətlərdən imtina edirsə, ustaya aid olan tarla sarayın

xeyrinə alınmalıdır və mükəlləfiyyət ləğv edilir.

Maddə 42. Əgər hər bir kimsə muzdlu adam tutarsa və o müharibəyə

gedib məhv olarsa, əgər ödənc verilibsə əvəz ödənilmir. Əgər ödənc hələ

verilməyibsə, o bir adam verməli və 12 sikl gümüş ödəməlidir və o arvadına

6 sikl gümüş ödəməlidir.

Maddə 43. Əgər adam, adətən çayın dayaz yerindən keçərək öküzünü

otarmağa aparırdısa, əgər başqa adam çayı keçərkən onu itələyib öküzün

quyruğundan tutub çayı keçərsə, amma öküzün sahibini su apararsa, məhz

bu adamı onlar tutmalıdırlar.

Maddə 44a. Əgər hər kimsə adamı itələyib tonqala atırsa və o ölürsə,

onda o əvəz olaraq yeniyetmə oğlan verməlidir.

Maddə 44b. Əgər hər kimsə insanın paklanması mərasimini keçirərsə

və qurbankəsilmiş heyvanı yandırılmış yerə gətirərsə, əgər 0 hər hansı

birinin tarlasında və ya evində azad olarsa (paklanma) bu - cadugərlikdir və

çar məhkəməsində mühakimə edilməlidir.

Maddə 45. Əgər hər bir kimsə avadanlıq taparsa, o bunu sahibinə

qaytarmalıdır, sahibi onu mükafatlandırmalıdır. Əgər o qaytarmasa, onda 0 oğru hesab edilir.

Maddə 46. Əgər hər hansı bir kəs kənddə vərəsəliklə keçən əkin

sahəsinə malikdirsə, ona mükəlləfiyyət qoyulubsa, və əgər bütün sahə ona

verilibsə, o hərbi mükəllifiyyətlidir. Əgər əkin sahəsinin bir hissəsi verilibsə

o hərbi xidmət keçməməlidir, bunu onun atasının evindən olan başqa adam

etməlidir. Əgər mirasın sahibi sənətkara məxsus sahədən onun üçün pay

ayırarsa və ya kəndin sakinləri ona sahə verərdilərsə, onda o hərbi xidmət

keçməlidir.

Maddə 47a. Əgər hər bir kimsə çar tərəfindən bağışlanmış torpaq

sahəsinə malikdirsə, onda o hərbi xidmət keçməməlidir. Çar masadan çörək

götürüb və ona verib.

Maddə 47b. Əgər hər hansı bir kəs sənətkann bütün sahəsini alırsa, 0 hərbi xidmət keçməlidir. Əgər o ancaq sahənin böyük hissəsini alırsa o

xidmət etməməlidir. Əgər sənətkann sahəsində torpaq kəsilərsə və ya kənd

sakinləri ona sahə verirsə, onda o hərbi xidmət keçməlidir.

314

Maddə 48. İcmaçı (xippar) xidmət keçir, ancaq heç kim icmaçı ilə

ticarət müqaviləsi bağlamamalıdır. Heç kim onun oğlunu, torpaq sahəsini və

ya üzümliklərini almamalıdır. Əgər kimsə icmaçı ilə əqd bağlayarsa, o

ödədiyi məbləği itirmiş olur. İcmaçı satmasın deyə, o bunu geri almalıdır.

Maddə 49. Əgər icmaçı oğulrulq edirsə, (onda) əvəz yoxdur. Əgər o

günahkar elan edilirsə, onda onun üzv olduğu icma əvəz ödəməlidir. Əgər

onların hamısı oğurluğda günahlandırılırsa, necə ki, onlar hamısı yalançıdır

və ya hamısı oğmdur, əgər o adam onlardan birini tutursa, digəri başqasını

(oğrulardan birini) tutursa, onda (onlar özləri) onlar çar məhkəmə

qaydalarını pozurlar.

Maddə 50. Nerik, Arinna və Siplant şəhərlərində hakimiyyətə malik

olan vəzifəli şəxslərin və bütün şəhərlərin kahinlərinin evləri azaddır

(toxunulmazdır), lakin adamlar vərəsəlik payının hissəsi qədər xidmət

keçmlidirlər. Nə vaxt ki, Arinna .şəhərində ilin 11-ci ayı başlayır və (əgər)

evin darvazasının önündə (insanın) əbədi yaşıl ağac görünürsə, (onda) onun

evi mükəlləfiyyətlərdən azaddır.

Mi.ddə 51. Əvvəllər Arinna şəhərində toxuculuq evi onun özü və

vərəsəlik hüququnda onun qohumları da mükəlləfiyyətdən azad idi. İndi isə

onun xüsusi evi azad edilir vərəsəlik hüququnda olanlar və qohumları

mükəlləfiyyətləri icra etməli və xidmət etməlidirlər.

Maddə 52. Çar fəxri xiyabanın qulu, çarın oğlunun qulu və sup- patinin

rəisi hansı ki, sənətkar əkninin ortasında yerləşən torpaq sahəsinə malikdir,

xidmət etməlidir.

Maddə 53. Əgər sənətkar və onun vərəsəlik hüququnda olan varisi

birlikdə yaşayırsa və əgər onlar küsərlərsə və ev əşyalarını bölmək qərarına

gələrlərsə (ancaq) əgər onların torpaq mülklərində 10 nəfər yaşayırsa

sənətkar 7 nəfəri götürməlidir və adam onun (vərəsənin) payına düşən 3

nəfəri götürməlidir. Öküz və qoyunları onlar öz torpaqlarını böldükləri kimi

bölməlidirlər. Əgər kimsə çar tərəfindən ona bağışlanmış xüsusi daş

üzərində həkk edilmiş lövhəyə malikdirsə (onda) əvvəlki torpaqların

bölünməsində sənətkar bağışlanmış sahənin üçdə ikisini, adam isə onun

(vərəsənin) payının üçdə birini götürməlidir.

315

QƏDIM BABILSTAN

HAMMURAPİ QANUNLARI

Maddə 1. Əgər insan (insan, imtiyazlı silk olan avilumun sinonimidir,

biz bunu sonrakı maddələrdə “kimsə” kimi verəcəyik) andiçərək başqasını

qətlə görə günahlandırırsa, lakin bunun sübut edə bilmirsə, (onda)

günahlandırılan adam onu öldürməlidir.

Maddə 2. Əgər kimsə başqasını cədugərlikdə ləkələyirsə və bunu sübut

edə bilmirsə Çaya getməli və Çayın suyunda (ordaliya- smaq) boğulursa,

günahlandırılan onun evini zəbt edə bilər. Əgər Çay bu adamı saflığa (yəni

boğulmursa) çıxardırsa, və o toxunulmaz qalırsa, (onda) kim, onu

cadügərlikdə ittiham etmişdi, öldürülməlidir, Çaya atılan adam onu ittiham

edənin evini zəbt edə bilər.

Maddə 3. Əgər kimsə məhkəmədə yalandan şahidlik edirsə və ifadə,

hansı ki, o vennişdi, sübut edə bilmir, əgər o, ittiham onun

(günahlandırılanın) həyatı ilə (yəni, bu ifadədən sonra müqəssir edam

cəzasına məruz qalırdı) bağlıdırsa - öldürülməlidir.

Maddə 4. Əgər o, (bu iş haqqında) buğa və ya gümüş üçün şahidlik

edirsə, (onda) o bu işə görə cəza çəkməlidir.

Maddə 5. Əgər məhkəmə işi araşdıraraq qərar çıxanr və (bu barədə)

möhürlü sənəd hazırlayıb, sonra isə öz qərannı dəyişdirərsə, hansı ki, 0 qərar

çıxarmışdı, (onda) öz qərannın dəyişdirilməsində ifşa edilirsə, hansı qərar

çıxarmışdı və iddia bu işdə olan (məbləğin) 12 qat dəyərində ödəməlidir;

bundan başqa iclasda (yəqin ki, xalq yığıncağında) o hakim kürsüsündən

qaldmlmalı və o geri çağınimalıdır, o bir daha (heç vaxt) hakimlərlə

məhkəmə zalında hakim kimi oturmamalıdır.

Maddə 6. Əgər kimsə məbədin və ya sarayın (çarın yox!) əmlakını

oğurlayarsa, (onda) bu adam öldürülməlidir; həmçinin oğrudan oğurlanmış

əmlakı alanda öldürülməlidir.

Maddə 7. Əgər kimsə, kiminsə oğlunun (yəqin ki, azyaşlı oğlanın) və

ya qulunu ondan satın olaraq ya gümüş, ya qızıl, ya qul, ya kəniz, ya öküz, ya

qoyun, ya uzunqulaq, ya (hər nəsə), şahidsiz və ya müqaviləsiz və ya

saxlamaq üçün götürərsə, (onda) bu adam oğrudur, o öldürülməlidir.

316

Maddə 8. Əgər kimsə ya öküz, ya qoyun, ya uzunqulaq, ya donuz, ya

qayıq, oğurlayarsa, (onda), əgər (bu) məbədə və saraya məxsusdarsa, o 30

qat dəyərini ödəməlidir, əgər (bu) muşkenuma məxsusdursa, o 10 qat

dəyərini ödəməlidir. Əgər oğrunun ödəmək üçün heç nəyi yoxdursa, o

öldürülməlidir.

Maddə 9. Əgər kimsə, nəyisə itirsə, itmiş əmlak başqa adamın əlində

tapılarsa, və bu, hansı ki, onun əlində itmiş (əmlak) tapıhbsa, deyir: “Satıcı,

şahidlərin iştirakı ilə onu mənə satmışdı və mən onu aldım, (ancaq) itmiş

(əmlakın) sahibi deyir: “Mən, itmiş əmlakımı tanıyan şahid gətirəcəm,

(sonra) alıcı əmlakı ona satmış satıcını və şahidləri gətirəcək göstərir ki,

onların şahidliyi ilə əmalkı alıb və (sonra) itmiş əmlakın sahibi onun

əmlakını tanıyan şahidləri hakimin yanına gətirir, (onda) hakimlər onların

işlərinə alqı-satqı əməliyyatında iştirak edən və itmiş əmlakı tanıyan

şahidlərin, iştirakı ilə işə baxmalıdır, əmlakı tanıyan şahid allah qarşısında

andiçməlidir ki, o əmlakı tanıyır və onda satıcı-oğru kimi öldürülməlidir.

İtmiş əmlakın sahibi özünün itmiş əmlakını götürə bilər, alıcı isə ona

başqasının əmlakını satmış şəxsin evində çəkilib aynimış gümüş götürə

bilər.

Maddə 10. Əgər alıcı ona əmlak satmış satıcını və şahidi gətirə

bilmirsə, hansı ki, onun yanında əmlakı almışdı, lakin itmiş əmlakın sahibi

itmiş əmlakı tanıyan şahidi gətirərsə, (onda) satıcı - oğrudur, o

öldürülməlidir, itmiş əmlakın sahibi öz əmlakını götürə bilər.

Maddə 11. Əgər itmiş əmlakın sahibi onun əşyasını tanıyan şahid gətirə

bilməzsə, (onda) o yalançıdır, o böhtan (şər, iftira) atır (və) öldürülməlidir.

Maddə 12. Əgər satıcı vəfat edərdisə, (onda) alıcı bu işin iddiası üzrə 5

qat (dəyərində) satıcının evindən əmlak götürə bilər.

Maddə 13. Əgər bu adamın şahidlə qohumluğu yoxdursa, (onda) hakim

onun üçün 6 aya qədər vaxt ayırmalıdır, əgər bu adam 6 ay ərzində öz

şahidlərini gətirmirsə, onda bu adam - yalançıdır; o bu iş üzrə cəza

çəkməlidir.

Maddə 14. Əgər kimsə (başqa) adamın azyaşlı uşağını oğurlayarsa,

(onda) 0 edam edilməlidir.

317

Maddə 15. Əgər kimsə şəhər darvazalanndan ya saraya məxsus qulu,

ya saraya məxsus kənizi, ya muşkeniumun qulunu, ya da muşkeniu- mun

kənizini kənara çıxararsa (qaçırarsa), (onda) o edam edilməlidir.

Maddə 16. Əgər kimsə öz evində saraya və ya muşkeniuma məxsus

qaçırdılmış qulu və ya kənizi gizlədərsə və o carçının çağırışından

(oğurlanmışlar barədə carçının küçədə elan etdiyi çağırışa əhəmiyyət

vennəyərək) sonra (onları) aşkara çıxarmırsa (onda) bu ev sahibi edam

edilməlidir.

Maddə 17. Əgər kimsə çöldə, qaçmış qulu və ya kənizi tutaraq onu öz

sahibinə qaytararsa, (onda) qulun sahibi ona 2 sikl gümüş verməlidir.

Maddə 18. Əgər bu qul öz sahibinin adını demirsə, (onda) o (qulu

tapan) onu saraya gətirməli, onun işi araşdırılmalı, sonra o sahibinə

qaytarılmalıdır.

Maddə 19. Əgər o (qulu tapan) bu qulu öz evində saxlayıb gizlədərsə,

sonra qul onun əlində tapılardısa, (onda) bu adam (qulu gizlədən) edam

edilməlidir.

Maddə 20. Əgər qul, onu tutub saxlayanın əlindən çıxıb qaçarsa, (onda)

bu adam qulun ağasına allaha andiçməlidir və o (qulu tapan) onda bəraət

alır.

Maddə 21. Əgər kimsə (başqa adamın) evinin altında dəlik (lağım)

açarsa, (onda) bu dəliyin qarşısında onu öldürmək və basdırmaq lazımdır.

Maddə 22. Əgər kimsə qarət edərkən tutularsa, (onda) bu adam edam

edilməlidir.

Maddə 23. Əgər qarətçini tutmaq mümkün olmazdırsa, (onda) qarət

olunmuş adam məbəddə itirilmiş əmlak barədə andiçərdisə, onda qarətin baş

verdiyi ərazinin camaatı və ağsaqqalları qarət olunmuş əmlakın əvəzini ona

ödəməlidirlər.

Maddə 24. Əgər (qətl hadisəsi baş verərsə) həyatına son qoyularsa,

(onda) həmin yaşayış ərazisi camaatı və ağsaqqalları mərhumun

qohumlarına 1 mina ayırmalıdırlar.

Maddə 25. Əgər kiminsə evində yanğın baş verərsə, və (başqa) adam,

hansı ki, (yanğım) söndümıəyə gəlmişdir, evə göz gəzdirib ev sahibinin hər

hansı bir əşyasım götürərsə, (onda) bu adam oda atılmalıdır.

318

Maddə 26. Əgər redum (çardan xidmət əvəzinə daşınar və daşınmaz

əmlak alan döyüşçü) və ya bairum (döyüşçü), əmrlə çar yü- yürüşlərinə

göndərilərdisə, lakin yüyürüşə getməyib onlar öz əvəzlərinə muzdlu

tutardılardısa və əvəz olaraq döyüşə göndərərdilərsə, (onda) bu redum və

bairum edam edilməli, onların tutduqları muzdlular onların evlərini zəbt edə

bilərdilər.

Maddə 27. Əgər redium və ya bainım döyüş zamanı məğlub olub

düşmənə əsr düşərdilərsə və bundan sonra (əsir düşənin) bağı və əkin sahəsi

başqasına verilərdisə və o adam əsir düşmüşün ilkusuna (xidmət əvəzinə

verilən torpaq və digər əmlak) sahib olardısa, (onda) əgər o (əsir) əsirlikdən

geri qayıdıb öz evinə dönərdisə, ona bağı və əkin sahəsi qaytanimalıdır;

artıq yalnız o (özü) ilkuya sahibdir.

Maddə 28. Əgər çar ordusunun məğlubiyyətindən sonra əsir düşmüş

redum və ya bairumun oğlu ilku xidməti keçmək yaşmda- dırsa, (onda) əkin

sahəsi və bağlar onlara verilməlidir, qoy onlar atalarının əvəzinə hərbi

xidmət keçsinlər.

Maddə 29. Əgər onun oğlu azyaşhdu^a və o öz atasının əvəzinə ilku

xidməti keçmək həddində deyildirsə, (onda) əkin sahəsinin və bağın üçdə

biri onun anasına verilməlidir, və qoy onun anası onu böyütsün.

Maddə 30. Əgər ya redum, barium ilku xidməti keçməkdən imtina

edərək öz tarlasını, öz bağını və öz evini ataraq və yaşadığı ərazidən

uzaqlaşarsa, (ancaq) o gedəndən sonra başqası onun tarlasını, onun bağını

və onun evini tutaraq və üç il müddət ərzində onun ilku xidmətini yerinə

yetirirsə, (onda) əgər o qayıdıb və öz tarlasını, öz bağını və öz evini tələb

edərsə onlar ona qaytarılmalıdır, yalnız 0, hansı ki, onun sahibliyini tutaraq

ilku xidməti keçir, o da həmişə ilku xidməti keçəcəkdir.

Maddə 31. Əgər o bir il müddətinə tərk edərsə, sonra o qayıdarsa,

(onda) ona, onun tarlası, onun bağı və onun evi qaytarılmalıdır; qoy o özü

ilku xidməti keçsin.

Maddə 32. Əgər tamahkar (ticarət agentləri, çar xidmətində olan və

müxtəlif ticarət və sələmçilik işləri ilə məşğul olan silk) çar yürüşləri zamanı

əsir düşmüş redum və ya bariumu ödənc verməklə alıb və öz yaşadığı yerə

gətirərdilərsə, (onda) onun (əsirin)

319

evində ödənilmiş məbləği vermək üçün kifayət qədər vəsait yoxdursa, onu

saray almalıdır; onun tarlası, onun bağı və onun evi ödənc əvəzi verilə

bilməz.

Maddə 33, Əgər dekum və ya lubuttum (hərbi rütbətlər, komissarlar)

xidmətə yazarsız döyüşçünü və ya muzdlunu çar yürüşləri üçün qoşuna cəlb

edərsə və onları əvəz olaraq döyüşə göndərərsə, (onda) bu dekum və ya

lubuttum edam edilməlidir.

Maddə 34. Əgər dekum və ya lubuttum redumun malını (əşyasını)

götürərək redumu sıxışdırarsa, redumu muzdlu kimi güclü adama verərsə

(bağışlayarsa), məhkəmədə çar tərəfindən reduma verilmiş hədiyyəni

götürərsə (mənimsəyərsə), (onda) bu dekum və ya lubuttum edam

edilməlidir.

Maddə 35. Əgər kimsə redumdan öküz və ya qoyun alarsa, hansı ki, çar

ona vermişdi, (onda) o öz gümüşünü itirmiş olur (yəni alıcının verdiyi

gümüş çara çatmalıdır).

Maddə 36. Xidmət mükəlləfiyyəti çəkən redum, baimm və ya (hər

hansı bir adam) ona məxsus tarlanı, bağı və evi gümüş pula sata bilməz.

Maddə 37. Xidmət mükəlləfiyyəti daşıyan redum, bairum və ya (hər

hansı bir adamdan) əgər kimsə tarla, bağ və ya ev alarsa, (onda) onun

sənədləri ləğv edilməli, o öz gümüş pulunu itirir; o tarla, bağ və evi əvvəlki

sahibinə qaytarmalıdır.

Maddə 38. Xidmət mükəlləfiyyəti daşıyan redum, bairum və ya (hər

hansı bir adam) tarladan, bağdan və ya evdən arvadına və ya öz qızına (heç

bir pay) ayıra bilməz, hansı ki, ilku mülkiyyətinə daxildir, həmçinin onları

borc əvəzi olaraq qəbz kağızı verə bilməzdi (ilku mülkiyyəti dövriyyədən

çıxarılmış əmlaklara daxildir).

Maddə 39. Pulla almış və ya əldə etmiş hər kəs tarladan, bağdan və

evdən, o öz arvadına və öz qızma pay ayıra bilər, həmçinin onları borc əvəzi

olaraq qəbz kağızı kimi verə bilərdi.

Maddə 40, Naditium (kahin), tamahkar və digər mülkiyyət keçən

başqası gümüş pula öz tarlasını, öz bağını və öz evini sata bilər; alıcı, aldığı

tarla, bağ və evə görə ilku xidməti keçməlidir;

Maddə 41. Əgər kimsə, yəni xidmət mükəllifıyyəti daşıyan redum,

bairum və ya (başqa adamlar) onlara məxsus tarlanı, bağı və

320

evi dəyişərək və üstəlik pul (artıq) alarsa, (onda) redum, bairum və ya

(başqa adam) hansı ki, xidmətdədirlər, öz tarlalarına, öz bağlarına və öz

evlərinə qayıda bilərlər, üstəlik verilən pulu isə onlar (özlərinə) götürə

bilərlər.

Maddə 42. Əgər kimsə əkmək üçün sahəni icarəyə götürərsə və tarlada

taxıl becərməzsə, (onda) onu tarladakı məhsuldarsızhğa görə ifşa etmək

lazımdır, sonra isə o, tarla sahibinə qonşu tarlada- kı məhsuldarlığa müvafiq

taxıl məhsulu verməlidir, onun istifadəsiz qoyduğu tarlanı isə, o, şumlamah

(?), şırım arx açmalı və sonra sahibinə qaytarmalıdır.

Maddə 44. Əgər kimsə istifadəsiz qalmış torpağı üç il müddətinə

sürmək üçün icarəyə götürərsə, lakin o tənbəllik edərək tarlanı

becərməzdirsə, (onda) o 4 ildə sahəni şumlamah, şumu əzməli, şırım arxlar

açmalı, sonra onu sahibinə qaytarmalıdır; bundan əlavə 0, tarlanın hər bir

ləki üçün 10 quz taxıl verməlidir.

Maddə 45. Əgər kimsə öz tarlasını əkinçiyə (cütçüyə) icarəyə verərsə

və öz tarlasına (görə) icarə haqqını alarsa, sonra Adad tarlanı suya basarsa

və ya daşqın (məhsulu) apararsa, (onda) dəymiş ziyan torpağı becərən

əkinçiyə aid edilir.

Maddə 46. Əgər o öz tarlasına görə icarə haqqını almamışdırsa və ya 0,

öz sahəsini məhsulun yarısı və ya üçdə biri əvəzinə verərdisə, sonra Adad

tarlanı suya basarsa və ya daşqın (məhsulu) aparırdısa, (onda) əkinçi və

torpaq sahibi, tarladan (yığılmış) məhsulu müvafiq olaraq (?) (müqavilənin

şərtlərinə) görə bölməlidirlər.

Maddə 47. Əgər əkinçi, baxmayaraq ki, o, hətta keçənilki öz xərclərini

bəyan etməmişdi, desə ki: “Mən yenə də tarlanı becərə- cəm, (onda) tarlanın

sahibi etiraz etməməlidir. Yalnız onun əkinçisi onun tarlasını becərə bilər,

biçin zamanı isə o öz öhdəliyinə müvafiq olaraq taxıl götürə bilər.

Maddə 48. Əgər kiminsə üzərində borc faizi vardırsa, lakin Adadın seli

tarlanı basarsa və ya daşqın məhsulu apararsa və ya quraqlıqdan tarlada taxıl

yetişməzdisə, onda o, bu il borc verənə (öz) taxılından verməyə borclu

deyildir. O, özünün gildən hazırlanmış borc cədvəlini yumalıdır (suda) və

bu il üçün faiz ödəməməlidir.

321

Maddə 49. Əgər kimsə tamakardan gümüş götürüb əvəzinə ta- makara

becərilən taxıl və ya küncüt sahəsi verib desə ki: “Sahəni becər və yetişmiş

taxıl və küncütü topla və götür”, onda əgər əkinçi tarlada taxıl və ya küncüt

yetişdirərsə, yalnız əkinçi taxıl və ya küncütü götürməlidir, hansı ki, tarlada

olacaqdır. Ancaq tamakara o faizlə ondan aldığı gümüşün əvəzinə taxıl

verməlidir. O, həmiçi- nin, tamakara sahənin becərilməsi xərclərini

ödəməlidir.

Maddə 50. Əgər o becərilmiş taxıl və ya becərilmiş küncüt sahələrini

verərdisə, onda yalnız əkinçi taxıl və ya küncütü götürə bilər, hansı ki,

tarlada yetişmişdir, ancaq tamakara o, gümüşü onun faizi ilə qaytarmalıdır.

Maddə 51. Əgər o, gümüşün əvəzini qaytara bilmirsə, onda o tamakara

taxıl və küncütü gümüşün faizi (təqvim-məhsul ilinin əvvəlindəki

ekvivalentə görə) ilə qaytarmalıdır. Hansı ki, o tamakardan çar tarifinə

müvafiq götürmüşdür (çar tarifi gümüş üçün ildə 20 %, taxıl üçün 33,3%

müəyyən edilmişdir).

Maddə 52. Əgər əkinçi (kreditor) sahədən taxıl və ya küncüt toplaya

bilmirsə, onda bu onun öhdəliyini dəyişmir.

Maddə 53. Əgər kimsə öz su bəndini səhlənkarlığa görə yaxşı

möhkəmləndirməyir və qonşunun sahəsini su basarsa, bəndində yarıq əmələ

gəlmiş torpaq sahibi, qonşunun taxılını batırdığına görə taxıl əvəzi

verməlidir.

Maddə 54. Əgər o, taxıl əvəzini verə bilmirsə, onda onun özü və

əmlakı gümüş pula satılmalı və tarla sahibləri hansı ki, onların əkinlərini su

basmışdır, gümüş pulu öz aralarında bölməlidirlər.

Maddə 55. Əgər kimsə suvarmaq üçün öz əkin sahəsində arx açarsa,

ehtiyatsızlıq edib qonşunun sahəsini suya basarsa onda o, qonşunun (su

basmış) məhsuluna müvafiq taxıl ayırmalıdır.

Maddə 56. Əgər kimsə suyun qabağını açarsa və su qonşunun

sahəsində görülən işi basarsa onda torpağın hər buru (sahəsi üçün) 10 qur

taxıl ayırmalıdır.

Maddə 57. Əgər çoban sahibinin icazəsini almadan sahədə qoyunlarını

otarardısa, (onda) biçənəyin sahibi öz sahəsini biçəndə, öz qoyunlarını

icazəsiz otaran çoban, sahənin sahibinə (hər bir sahə üçün) 20 qur

ayırmalıdır.

322

Maddə 58. Əgər qoyunlar otlaqdan (çəmənlikdən) qalxdıqdan sonra,

(və) bütün su içilən qablar (?) (biçin dövründə qoyunlar çəmənliyə

buraxılmırdı), otlaqlarda qoyunları otaran çoban, həmin sahələri

qonımahdır, və biçin dövründə otlaq sahəsinin sahibi hər bura (sahəyə) görə

60 qur taxıl ayırmalıdır.

Maddə 59. Əgər kimsə başqa adamın bağında onun icazəsi olmadan

ağac kəsərsə onda o 1/2 mina gümüş ayırmalıdır.

Maddə 60. Əgər kimsə öz sahəsini ağac əkmək üçün bağbana verərsə

(və) bağban ağac əkərsə onda o, 4 il ağacları yetişdirməlidir (sonra) 5-ci ildə

bağın sahibi və bağban bağı bərabər bölürlər, bağın sahibi öz payını ayırıb

götürə bilər.

Maddə 61. Əgər bağban ağacları tam əkib qurtarmayıbsa və sahədə boş

yer qalıbsa onda boş qalmış sahə onun üçün ayrılan paya daxil edilir.

Maddə 62. Əgər ona verilmiş sahədə, o ağac əkmirsə (onda) əgər (bu)

becərilən torpaqdırsa, bağban sahənin sahibinə becərmədiyi üçün

qonşuların illik gəlirinə müvafiq ayırmalıdır, sahədə isə münbitləşdirmə işi

aparıb onu sahibinə qaytarmalıdır.

Maddə 63. Əgər (bu) istifadəsiz torpaqdırsa, (onda) o sahədə şumlama

işi görməli və sahəni sahibinə qaytarmalıdır və hər bur (sahə) üçün bir il

ərzində 10 qur taxıl ayırmalıdır.

Maddə 64. Əgər kimsə öz bağında ağacları mişarlayıb buda- maq və

qələm-calaq etmək (süni) üçün bağbana verirsə (onda) əgər bağban işləri

bitirməyib bağı müəyyən müddətə özündə saxlayırsa, onda o, bağın

sahibinə gəlirin 2/3 hissəsini verməli, özü 1/3 götürməlidir.

Maddə 65. Əgər bağban budamanı yaxşı aparmayıb gəliri azaldardısa

(onda) bağban qonşuların bağında olan gəlirdən az gəlir götürməlidir.

Maddə 66. Əgər kimsə tamakardan pul götürürsə və onu (borca görə)

sıxırsa (və ya “bağlayırsa”) və o (borcu) heç nə ilə ödəyə bilmirsə və

budanmış bağını tamakara verib deyirsə ki: “Bağda nə qədər xurma

olacaqsa, sən öz gümüşünü götürəcəksən” (onda) ta- makar buna razı

olmamalıdır, yalnız bağın sahibi nə qədər xurma

323

olacaqsa, onları özü yığmalıdır və sənədə (bağlanmış əqdə) görə o tamakara

gümüş pulu faizi ilə qaytarmalıdır. Bağdakı artıq xürma- ları isə bağın

sahibi özü götürməlidir.

67, 68, 69 və 70 maddələrin olduğu yer boşdur.

Maddə 71. Əgər o (adam) öz taxılım, gümüşünü və ya (başqa) əmlakını

ilku mülkiyyətində olan evə görə verərsə, ev onun qonşusuna məxsusdursa,

hansı ki, almışdır (onda) o nə vermişdirsə hamısı batır (və) 0 evi (sahibinə)

qaytannalıdır. Əgər bu ev ilku mülkiyyətinə daxil edilməyibsə (onda) o evi

ala bilər. Bu evə görə o taxıl, gümüş və ya (başqa) əmlak verə bilər.

72 maddə pozulub, oxunmur.

Maddə 73. (Əgər...) kirayəçi (ev) sahibinə (özünün) kirayə pulunu bir il

üçün tam ödəyirsə, ancaq ev sahibi kirayəçiyə müddət qurtannamış evdən

çıxmaq əmrini verirsə (və) ev sahibi kirayəçini zorla evdən çıxarırsa, onda

kirayəçinin ev sahibinə verdiyi gümüş pulu, ev sahibi itirmiş olur.

7 4 -8 7 maddələr pozulub, oxunmur.

Maddə 88. Əgər tamakar taxılı faizlə borca verirsə (onda) o bir qur üçün

1/5 taxıl faizi ala bilər, əgər gümüş faizlə borca verilsə (onda) bir sikl gümüş

üçün 1/6 sikl (və) 5 şeum faiz verməlidir.

89-93 maddələr pozulub.

Maddə 94. Əgər tamakar faizlə borca taxıl və gümüş verərdisə və onun

verdiyi (borca) gümüş (normal) çəkidən az və onun verdiyi (borca) taxıl

(normal) ölçüdən az olarsa və tamakar borclarını (geri aldıqda) gümüş

(normal) çəkidən çox və taxılı (normal) ölçüdən çox tələb etsə (onda) bu

tamakar borca hər nə veribsə, onu itirmiş olur.

95 maddə pozulub.

Maddə 96. Əgər kimsə tamakardan taxıl və ya gümüş götürərsə və

ancaq taxıl və ya gümüşü qaytara bilmirsə, lakin başqa daşınar əmlaka

malikdirsə, o bunları tamakara verə bilər, ancaq sonra 0 şahidlərin iştirakı ilə

tamakardan aldıqlarını qaytarırsa, tamakar onu imtina edə bilməz, onları

qəbul etməlidir.

97-98 maddələr pozulub.

324

Maddə 99. Əgər kimsə yoldaşlıq (şərik müqaviləsi) edərək başqasına

gümüş verərsə (onda) onlar mədaxil və məxarici, Allah qarşısında bərabər

bölməlidirlər.

Maddə 100. Əgər tamakar şamalluma (kiçik ticarətçilər, tama- karların

köməkçiləri) gümüş verir və onu ticarətə yola salırsa və yolboyu (hansı yerə

gedibsə) o, gəlir əldə edir, lakin yolda xərclədiyini gümüş pulun faizindən

çıxmalıdır, sonra isə öz tamakarma gümüşü qaytarmalıdır.

Maddə 101. Əgər o getdiyi yerdə gəlir götürmürsə (onda) şa- mallum

götürdüyü gümüşü ikiqat artıraraq tamakara qaytamıalıdır.

Maddə 102. Əgər tamakar mərhəmət göstərərək şamalluma gümüş

verərdisə, o getdiyi yerdə gəlir əldə etməyib ziyana düşürsə, (onda) 0 tamakara yalnız pulun özünü (faizsiz) qaytarmalıdır.

Maddə 103. Əgər yolboyu soyğunçular ona apardıqlarının hamısını

atmağa məcbur edərdilərsə (onda) şamallum ilahiyə and içməlidir və 0 ğundan sonra o, azad edilir.

Maddə 104. Əgər tamakar istifadə etmək üçün şamalluma taxıl, yun,

yağ və ya hər hansı (başqa) əmlak verərdisə (onda) şamallum gümüşlə

hesablaşmaqla tamakara (aldıqlarını) qaytarmalıdır. Şamallum tamakara

verdiyi gümüş pula görə möhürlü sənəd götürməlidir.

Maddə 105. Əgər şamallum səhlənkarlıq edərək verdiyi gümüş pul

üçün möhürlü sənəd götürməzdisə (onda) gümüş pula görə möhürlü sənədin

olmaması hesaba alınmır.

Maddə 106. Əgər şamallum tamakardan gümüş götürür, sonra isə öz

tamakarından imtina edir (onda) bu tamakar allaha and içir və şahidlər

şamallumun gümüş aldığını ifşa edərdilərsə (onda) şamallum götürdüyü

gümüşün üçqat dəyərini qaytarmalı idi.

Maddə 107. Əgər tamakar şamalluma etibar edirsə, şamallum isə

tamakarın ona verdiyi bütün şeyləri qaytararsa (lakin) tamakar şamallumun

ona qaytardıqlarını inkar edirsə (onda) şamallum tama- kan şahidlərin

iştirakı ilə onun Allah qarşısında böhtan danışdığını sübut edərdisə,

həmçinin, o öz şamallumundan imtina etdiyinə, görə, tamakar şamallumdan

aldıqlarının 6 qat əvəzini qaytarmalıdır.

Maddə 108. Əgər şinakar (meyxanaçı) taxılın (keyfiyyətinə görə)

gümüş pulu çox alardısa və ya sikerin (ölçü qabı) taxıla nisbət-

325

rinin ekvivalentini azaldırdısa (onda) bu şinakar ifşa edilməli və suya

atılmalıdır.

Maddə 109. Əgər meyxanaçının (sinakar) evinə cinayətkarlar

yığışardısa (o) cinayətkarları tutub saraya (hakimiyyət orqanlarına) təhvil

verməsə (onda) bu meyxanaçı həbs edilməlidir.

Maddə 110. Əgər naditum və ya entum (rahibələr) hansı ki, qapalı

yaşamırdılar, gizli meyxana açıb içki satardılarsa (onda) bu qadınlar

yandırılmalıdırlar.

Maddə 111. Əgər meyxanaçı borca 60 ka pivə verərdisə (onda),

məhsul-yığımı dövründə o, 50 ka taxıl ala bilər.

Maddə 112. Əgər kimsə səfərdə olarkən bir adama gümüş, qızıl

(qiymətli) daşlar və ya (başqa) əmlak verərsə, əlində olan hər nə varsa və

onları yaşadığı yerə çatdırmaq üçün göndərərsə (ancaq) bu adam bütün

göndərilən əşyaları özünə götürüb deyilən yerə çatdırmırsa (onda)

göndərilən əşyaların sahibi bu adamı əşyaları çat- dırmamaqda ifşa

edərdisə, onda bu adam əşyaların sahibinə bütün göndərilən

bağlamadakılarm 5 qat dəyərini verməlidir.

Maddə 113. Əgər kimsə başqa adama taxıl və ya gümüş vermə- lidirsə

və bu adam sahibinin icazəsini almadan ambardan və ya xırmandan taxıl

apararsa (onda) bu adam, sahibinin razılığı olmadan ambardan və ya

xırmandan icazəsiz taxıl götürməkdə ifşa edilərdisə 0, götürdüyü taxılı

qaytarmalı, (borca) verdiyi isə tamamilə batırdı.

Maddə 114. Əgər kimsə başqa adama taxıl və ya gümüş borclu

deyildirsə, lakin onun ailə üzvlərindən girov götürürsə (onda) o hər bir nəfər

girova görə 1/3 mina gümüş ayırmalıdır.

Maddə 115. Əgər kimsə başqa adama taxıl və ya gümüş borclu- dursa

və onun ailə üzvlərindən girov götürürsə, girov götürülən öz əcəli ilə girov

götürənin evində vəfat edirsə, (onda) bu ölüm iddia üçün əsas ola bilməz.

Maddə 116. Əgər girov, girov saxlayanın (kreditorun) evində

döyülməkdən və ya əzablardan vəfat edərdisə (onda) girovun sahibi öz

tamakarmı xəbərdar edə bilər və əgər (bu) ev sahibinin oğlu- dursa, onda

sələm verənin oğlu öldürülməlidir, əgər (bu) onun qu- ludursa, 0 (sələmçi)

1/3 mina gümüş ayırmalı, borca verdiyi bütün əşyaları isə itirmiş olur.

326

Maddə 117. Əgər borc öhdəliyi adamı məcbur edir və o gümüş pula

arvadını, oğlunu və qızını satırsa və ya onlar (borc öhdəliyinə görə) kölə

xidmətinə verilirsə, (onda) onlar üç il (kreditorun) evində və ya onların kölə

xidmətinə verildiklərinin qulluğunda durmalıdırlar, ancaq dördüncü ildə

onlara azadlıq verilməlidir.

Maddə 118. Əgər (bu) qul və ya kəniz, (və) onlar (borc öhdəliyinə

görə) kölə xidmətinə verilirlərsə (ancaq) tamakar (borca görə) son müddət

müəyyən edir (onda) o (onları) gümüş pula sata bilər (və) bu mübahisə

obyekti ola bilməz.

Maddə 119. Əgər borc öhdəliyi adamı məcbur edirsə və o gümüş pula

kənizini satarsa, hansı ki, onun üçün uşaqlar doğmuşdur (ancaq) tamakarın

gümüş pula aldığı kənizin sahibi gümüş pul ödəməklə geri ala bilər.

Maddə 120. Əgər kimsə öz taxılını saxlamaq üçün başqa adamın evinə

yığarsa, lakin ambarda itki baş verərsə və ya ev sahibi amban açıb taxıl

götürərsə və ya o tamamilə inkar edər ki, taxıl onun evinə yığılıb, (onda)

taxıl sahibi Allah qarşısında and içib öz taxılını (tapıb) göstərərdisə, onda

taxılın (miqdan) ikiqat artmualı və taxıl sahibinə vennəlidir.

Maddə 121. Əgər kimsə taxılını (başqa) adamın evinə yığardısa (onda)

icarə əvəzi olaraq hər qur taxıla görə il ərzində 5 ka taxıl verməlidir.

Maddə 122. Əgər kimsə başqa şəxsə saxlamaq üçün qızıl, gümüş,

yaxud nəsə bir şey saxlamağa verərsə, (onda) o verdiyi bütün şeyləri şahidə

göstərib və onun iştirakı ilə müqavilə bağlamalı və sonra (ancaq) onları

saxlamağa verməlidir.

Maddə 123. Əgər o, şahidlərsiz və müqaviləsiz şeyləri (saxlamağa)

verərsə, lakin orada bunlar danılarsa (onda) bu iş barədə iddia qaldırılmır.

Maddə 124. Əgər kimsə başqa adama şahidlərin qarşısında gümüş,

qızıl, yaxud nəsə bir şey saxlamağa verərsə və onların qarşısında bunu

danarsa, onda bu adam ifşa olunmalı və o, (götürdüklərini) ikiqat artığına

qaytarmalıdır.

Maddə 125. Əgər kimsə öz şeylərini saxlamağa verir, lakin onun

şeyləri ev sahibinin şeyləri ilə birlikdə ya lağım atılması ilə yaxud

sındırmaqla itərdisə, ev sahibi verilmiş şeyləri səhlənkarlıq ucbatından

327

“itimıiş kimi hesab edilir və o şeylərin sahibinə əvəz verməlidir, ev sahibi

itmiş şeyləri axtanb tapa və oğmdan öz şeylərini götürə bilər.

Maddə 126. Əgər şəxsin heç nəyi itməyir (lakin), “mənim nə- yimsə

itib” deyə məhəlləni şərləyərsə, onda məhəllə qonşuları and içərək onu

Allah qarşısında ifşa etməlidirlər ki, onun heç nəyi itməyib və (onda) 0 iddia

etdiyi şeyi məhəlləyə ikiqat verməlidir.

Maddə 127. Əgər kimsə entumu (rahibəni) və ya hər hansı bir şəxsin

arvadını yüngül əxlaqda günahlandırarsa, lakin günahı sübut etməzsə, onda

bu adam məhkəmə qarşısında cavab verməli, eləcə də, saçı qırxılmalıdır

(saçın qırxılması isə qul nişanəsidir).

Maddə 128. Əgər kimsə arvadla evlənir, lakin yazılı müqavilə

imzalamırsa, onda o (onun qanuni) qadın arvad deyil.

Maddə 129. Əgər kiminsə arvadı özgə kişi ilə bir yataqda yaxalanarsa,

onda onların əli-qolu bağlanmalı və suya atılmalıdırlar. Əgər əri öz arvadını

bağışlayırdısa, onda çar da öz qulunu sağ saxlayacaq.

Maddə 130. Əgər kimsə (zorla) başqa adamın qızını ələ keçirməyə

çalışarsa, hansı ki, qız öz atasının evində yaşayır və (hələ) bakirədir və qız

kişinin ağuşunda ikən tutulardısa (onda) bu adam edam edilməli, qadın isə

bəraət almalıdır.

Maddə 131. Əgər kimsə öz arvadını başqa kişi ilə bir yataqda olmaqda

şərləyərdisə, lakin qadın başqa kişi ilə bir yataqda yaxalanmazdırsa, onda

qadın Allaha and içməlidir və öz evinə qayıda bilər.

Maddə 132. Əgər şəxsin arvadı başqa kişi ilə əxlaqsızlıqda

günahlandırılırsa, lakin o başqa kişi ilə (oynaşı) bir yataqda yaxalanırsa

onda bu qadın ərinə görə (ərinin namusunu qorumadığına görə) çaya

atılmalıdır.

Maddə 133. Əgər şəxs əsir götürülürsə, ancaq onun evində güzəran

üçün hər şey vardırsa (onda) qadın (əsir düşənin arvadı) evdəki əmlakı

qorumalı, onu başqasına verməməlidir (?). Əgər qadın evdəki əmlakı

qorumayıb, başqasının evinə köçərsə (başqasına ərə gedərsə), (onda) bu

qadın ifşa edilməli və o suya atılmalıdır.

Maddə 134. Əgər şəxs əsir götürülürsə və onun evində azuqə yoxdursa,

onda onun arvadı başqasının evinə girə bilər, bu qadın günahkar deyil.

328

Maddə 135. Əgər şəxs əsir götürülürsə və onun evində azuqə yoxdursa

və buna görə onun arvadı başqa evə daxil olub uşaq doğarsa, sonra isə onun

əri öz yurduna qayıdarsa, onda bu qadın birinci ərinin yanına qayıtmalıdır.

Uşaqlar öz atalarının dalınca gedir.

Maddə 136. Əgər şəxs öz yurdunu atıb qaçardısa və onun arvadı

bundan sonra başqa evə daxil olardısa (onda) əgər bu adam qayıdıb öz

arvadını tələb edirsə, (onda) o öz yurduna xor baxaraq qaçdığı üçün,

qaçanın arvadı öz ərinin yanına qayıtmamalıdır.

Maddə 137. Əgər kimsə onun üçün uşaq doğmuş öz kəizini və ya ona

uşaq vermiş naditumu (rahibə, naditum özü uşaq doğa bilməzdi. Naditurri

bu məqsədlə kəniz tapa bilərdi ki, bu kəniz uşaq doğsun və bu uşaq

naditumun övladı da hesab edilməlidir) azad edə bilər. Kahinə (rahibə,

naditum) bu kənizə cehizin yarısını verməlidir, həmçinin, kənizə tarlanın

yarısı, bağ və əmlak verməlidir və qoy o uşaqlarını böyütsün, o, öz

uşaqlarını böyütdükdən sonra, ona varis kimi bütün mirasdan onun uşaqları

üçün nəzərdə tutulanlardan pay aynimalıdır, sonra bu qadın (kəniz) onun

xoşuna gələn kişiyə ərə gedə bilər.

Maddə 138. Əgər kimsə özünün ona uşaq doğmayan arvadını boşamaq

istəyirsə, (onda) o qadının dəyərində (nikah pulu) gümüş, eləcə də, atasının

evindən gətirdiyi cehizi tam halda ödəməlidir və sonra onu buraxa bilər.

Maddə 139. Əgər nikah pulu ödəmirsə, (onda) qadını buraxdığına görə,

bir mina verməlidir.

Maddə 140. Əgər qadını buraxan muşkeniumdursa (onda) 1/3 mina

verməlidir.

Maddə 141. Əgər onunla bir yaşayan ər-arvad, kişini tərk etmək fikrinə

düşərsə və bədxərclik edərək, öz evini müflis və ərini rüsvay edərsə, onda o

ifşa olunmalıdır və əgər onun əri onu atmağa qərar verərsə, onda onun əri

başqa qadını arvad edə bilər, əvvəlki qadın isə öz ərinin evində kəniz (qul)

kimi yaşamalıdır.

Maddə 142. Əgər arvad öz ərini görməyə gözü yoxdursa və ona deyirsə

ki, “Mənə toxunma” (onda) məhəllədə arvadın işi araşdırılmalıdır, əgər o,

namuslu və əxlaqlıdırsa, lakin onun əri arvadına xəyanət edir və onu

alçaldır, onda bu qadın günahsızdır, arvad öz cehizini götürüb atası evinə

qayıda bilər.

329

Maddə 143. Əgər arvad namussuzluq edib ərinə (xəyanət) edib pis yola

gedirsə, öz evini dağıdırsa və əri rüsvay edirsə, onda bu qadın suya

atılmalıdır.

Maddə 144. Əgər kimsə naditumu (rahibə, kahinə, monaşka) özünə

arvad edərsə (adətən naditumlar ərə getmirlər, ona görə də, bu nikah deyil

sadəcə olaraq hər hansı bir kişi üçün kəniz tapmaqla əlaqədar idi). Bu

naditum əri üçün kəniz taparsa və ona bu kənizdən uşaq əldə etməyə icazə

verərsə, (lakin) həmin adam kənizi məşuqə kimi saxlamaq istəyirsə, onda

qadın buna icazə verməməlidir.

Maddə 145. Əgər kimsə naditumu özünə arvad edərsə və nadi- tumun

uşağı olmazdırsa, naditum kişiyə uşaq əldə etmək üçün kəniz almağa ieazə

verməlidir, (onda) bu adam kənizi evə gətirə bilər. Bu kəniz naditumla eyni

tutula bilməz.

Maddə 146. Əgər kimsə naditumu özünə arvad edərsə. O öz ərinə

kəniz verərsə və kəniz uşaq doğarsa, sonra isə kəniz uşaq doğduğuna görə

naditumla (sahibəsi) özünü bərabər tutarsa, naditum kənizi gümüş pula sata

bilməz. Naditum onun üzərinə qul damğası vura və digər kənizlərə qata

bilər.

Maddə 147. Əgər o (kəniz) uşaq doğmazdırsa. Naditum onu gümüş

pula sata bilər.

Maddə 148. Əgər kimsə özünə arvad alarsa, lakin onu cüzam xəstəliyi

tutarsa, və o başqa qadınla evlənmək istəyirsə, (onda) evlənə bilər, (lakin)

cüzam xəstəliyi tutmuş arvadını atmamalıdır, o bu evdə yaşamamalıdır,

hansı ki, (bucvi) tikmişdir və o hələ ki, sağdır kişi onu təmin etməlidir.

Maddə 149. Əgər bu qadın (cüzam xəstəsi) öz ərinin evində yaşamağa

razı deyildirsə, o (əri) aı-vadının cehizlərini qaytarmalı, hansı ki, qadın atası

evindən gətirmişdir və bundan sonra arvad evi tərk edə bilər.

Maddə 150. Əgər kimsə öz arvadına tarla, bağ, ev və ya digər əmlak

hədiyyə verərsə və ona möhürlü sənəd verərsə, onda əri öləndən sonra onun

uşaqları aralarından məhkəmə qaydasında heç nə tələb edə bilməz. Ona çox

istədiyi oğluna özündən sonra nəsə verə bilər, qardaşına verə bilməz.

Maddə 151. Əgər qadın, hansı ki, ərə gedir və artıq ərinin evində

yaşayır, ərini məcbur edir ki, ona sənəd versin ki, o ərə gələnə qədər

330

ərinin üzərində borc faizi yoxdur və yaxud bu borc faizi vardırsa, buna görə

kreditor (borc verən) qadım yaxalamayacaq (yəni kölə etməyəcək), əgər

əksinə qadının ərə gələnə qədər üzərində borc faizi vardırsa, onda qadının

da ərini kreditor borca görə yaxalaya bilməz.

Maddə 152. Əgər qadın ərə gedəndən sonra onların evində borc faizi

yaranarsa (onda) onların hər ikisi (ər və arvad) kreditor qarşısında

məsuliyyət daşıyırlar.

Maddə 153. Əgər qadın öz ərini başqa kişiyə görə öldürəcəksə, (yəni,

həmin kişiyə ərə getmək məqsədilə) onda bu qadın payaya keçirilməlidir.

Maddə 154. Əgər şəxs öz qızını tanıyarsa (onda) onu (atam) yurdundan

qovmaq lazımdır.

Maddə 155. Əgər kimsə öz oğlu üçün gəlin seçərdisə və onun oğlu

həmin qızla tanış olardısa (yəni, qızla faktiki nikaha daxil olardısa) lakin

sonra o (ata) qızı öz ağuşuna atardısa və onu bu vəziyyətdə tutardılarsa

(onda) bu adamın əl-ayağı bağlanmalı və onu suya atmalıdırlar.

Maddə 156. Əgər kimsə öz oğlu üçün gəlin seçərdisə və onun oğlu hələ

qızla tanış olmazdırsa (nikaha daxil olmayıba) lakin o özü (ata) qızı ağuşuna

atardısa, (onda) o qız üçün 2/1 mina gümüş ayırmalı və atasının evindən

gətirdiyi bütün şeylərin (yəni cehizin) əvəzini verməli, sonra həmin qadanı,

ürəyi istəyən kişi özünə arvad edə bilər.

Maddə 157. Əgər kimsə öz atasının vəfatından sonra, öz anasını

ağuşuna atardısa (onda) onların ikisi də yandırılmalıdır.

Maddə 158. Əgər kimsə atasının (ölümündən) sonra uşaq doğmuş öz

analığının (ögey ana və ya dayəsi) ağuşunda tutulardısa, (onda) bu adam

atasının evindən qovulmalı və mirasdan məhrum edilməlidir.

Maddə 159. Əgər kimsə öz qaynatasınm evinə (nişan) toy sovqatı

apararsa və ödənc (başpulu) verərsə və başqa qıza baxaraq öz qaynatasına

deyir: “Mən sənin qızını özümə (arvad) etmirəm”, (onda) qızın atası ona

gətirilən bütün şeyləri götürə bilər.

Maddə 160. Əgər kimsə qaynatasınm evinə toy hədiyyəsi apararsa və

ödənc (başpulu) verərsə və sonra qızın atası deyərsə, “Mən öz qızımı sənə

vermirəm”, onda o, yəni qızın atası gətirilən hər şeyi ikiqat qaytarmalıdır.

331

Maddə 161. Əgər kimsə öz qaynatasının evinə nişan hədiyyəsi və

başpulu verərsə, sonra onun dostu ona böhtan atarsa və qayınata qızın

adaxlısına desə ki: “sən mənim qızımı alma”, (onda) qay- nata evinə

gətirilən şeyləri ikiqat qaytarmalıdır, oğlanın dostu həmin qızla evlənə

bilməz.

Maddə 162. Əgər kimsə özünə arvad alarsa və arvad ona uşaq doğarsa,

sonra isə arvad dünyasını dəyişərsə, onda onun atası qızının cehizinə görə

iddia irəli sürə bilməz, arvadın cehizi yalnız onun uşaqlarına məxsusdur.

Maddə 163. Əgər kimsə özünə arvad alarsa və arvad uşaq doğmazsa,

sonra isə bu qadın vəfat edərsə onda əgər onun qaynatası- nın evinə gətirdiyi

toy hədiyyəsi, başpulu qaynata tərəfindən geri qaytarılarsa, onda qadının əri

onun cehizinə iddia edə bilməz. Qadının cehizi yalnız ata evinə məxsusdur.

Maddə 164. Əgər qayınata (kürəkənin) başpulunu qaytarmasa (onda) 0

(kürəkən) onun (arvadının) cehizindən başpulunun miqdan qədər çıxa bilər.

Sonra o arvadın cehizinin atasının evinə qaytarmalıdır.

Maddə 165. Əgər kimsə sevimli varisinə sahə, bağ və ya ev

bağışlayarsa və ona möhürlənmiş sənəd yazarsa onda ata vəfat edəndən

sonra, qardaşlar əmlakı aralarında bölüşdürəndə, o, atasının hədiyyəsini

götürməlidir və əlavə olaraq ata evinin varidatını öz aralarında bərabər

bölüşdürməlidir.

Maddə 166. Əgər adam öz oğlanlarını evləndirərsə (lakin) kiçik oğluna

arvad almazsa və bundan sonra atası vəfat edirsə qardaşlar ata evinin

varidatını öz aralarında bölüşdürəndə subay kiçik qardaş üçün öz payına

düşəndən əlavə arvad almaq üçün toy başlığına (bərabər) gümüş

verilməlidir ki, qoy o da arvad alsın.

Maddə 167. Əgər kimsə özünə arvad alarsa və arvad ona uşaq doğarsa,

sonra isə arvad vəfat edərsə və onun ölümündən sonra o özünə başqa arvad

alarsa və bu arvad da uşaq doğarsa, ondan sonra ata vəfat edərsə uşaqlar

analanna (yəni birinci arvadın və ikinci arvadın uşaqlanna) görə

bölünməməlidirlər. Onlar öz analanmn cehizini gö- tünnəli və ata evinin

varidatını aralannda bərabər bölməlidirlər.

Maddə 168. Əgər kimsə öz oğlundan imtina edirsə və hakimə

söyləyirsə ki, “mən öz oğlumu qovuram”, onda hakimlər onun işini

332

araşdırmalıdırlar və əgər oğlu mirasdan məhrum etməyə kifayət edən ağır

günah etməyibsə, onda ata onu varislikdən məhrum edə bilməz.

Maddə 169. Əgər o atasına münasibətdə varislikdən məhrum etməyə

kifayət edən ağır günah edibsə, birinci dəfə onlar (hakimlər) onu

bağışlamalıdırlar. Əgər o ikinci dəfə ağır günah törədirsə, onda ata öz

oğlunu varislikdən məhrum edə bilər.

Maddə 170. Əgər kiminsə arvadı ona uşaq doğarsa və onun kənizi də

ona uşaq doğarsa və əgər ata sağ ikən kənizdən olan övladlarına deyərsə:

“mənim övladlarım” və onları arvadından olan uşa- larından ayırmazsa,

onda ata vəfat edəndən sonra ata evinin varidatı arvadın uşaqları və kənizin

uşaqları arasında bərabər bölüşdürülməlidir. Mirasın bölüşdürülməsində

arvadın oğlu öz payını birinci seçməli və götürəlidir.

Maddə 171. Əgər ata sağikən kənizin doğduğu uşaqlara “mənim

uşaqlarım” deməsə, onda ata vəfat etdikdən sonra ata evinin varidatını

kənizin uşaqları, (qanuni) arvadından olan uşaqlarla bərabər bölüşdürə

bilməz. Kəniz və onun uşaqları azadlığa buraxılmalıdır, kənizin uşaqlarının

qula çevrilməsinə arvadın uşaqları iddia irəli sürə bilməzlər. Arvadı öz

cehizini və ərinin sənədi vasitəsilə imzaladığı qulluq haqqını alacaq və öz

ərinin evində yaşayaraq, ömrunun sonuna qədər onlardan istifadə edəcək,

lakin onları gümüşə verə bilməz. Ondan sonra qalan hər şey onun uşaqlarına

məxsusdur.

Maddə 172. Əgər ər öz arvadına nişan hədiyyəsi verməzdirsə, (onda)

arvadın cehizini özü təşkil etməli və (arvadı) varis kimi ərinin varidatından

öz payını almalıdır.

Əgər onun uşaqları (analarını) evdən qovmaq məqsədilə onu

incidərlərsə, (onda) hakimlər onunun işinə baxıb uşaqlarını cəzalandırmalı

və bu qadın öz ərinin evindən getməməlidir. Əgər bu qadın evdən getmək

istəyirsə, (onda) ərinin ona verdiyi nişan hədiyyəsini uşaqları üçün

saxlamalıdır, (lakin) atasının evindən gətirdiyi cehizi (əslində cehizi əri

nişan hədiyyəsi əvəzi kimi arvadına vermişdir) götürə bilər və qadın öz

istədiyi əri seçə bilərdi.

Maddə 173. Əgər bu qadın, hansı ki, yeni ərə gedir və növbəti ərindən onun

üçün uşaq doğursa, sonra bu qadın vəfat edirsə, (on

333

da) onun cehizi əvvəlki və sonrakı ərindən olan uşaqları arasında

bölüşdürülməlidir.

Maddə 174. Əgər bu qadın özünün növbəti (yeni əri) üçün uşaq

doğmazdırsa, (onda) onun cehizini yalnız birinci ərindən olan uşaqlar

bölüşdürə bilərlər.

Maddə 175. Əgər ya sarayın qulu, ya muşkenumun qulu kiminsə qızını

(heç şübhəsiz ki, söhbət avilumun - tamhüquqlu insanın qızı barədədir. Biz

birinci maddədə də “kimsə” dedikdə avilumun nəzərdə tutulduğunu

bildinnişik) alarsa və qadın uşaq doğarsa, onda qulun ağası tamhüquqlu

adamın qızına onun uşaqlarının köləyə verilməsi barədə iddia edə bilməz.

Maddə 176. Lakin əgər saray qulu və ya muşkenum qulu kiminsə

qızını arvadlığa götürərsə və arvad, arvadlığa götürüləndə öz ata evinin

cehiziylə saray qulunun və ya muşkenumun evinə gələrsə və bir yerdə

yaşayandan sonra ev tikib və daşınan əmlak əldə edərsə, sonra ya saray qulu,

ya muşkenumun qulu vəfat edərdisə, onda insan qızı öz cehizini geri

almalıdır. Bir yerdə yaşadıqları müddətdə əri və özünün qazancını iki

hissəyə bölməlidirlər və yarısını qulun ağası, yarısını isə insan qızı öz

uşaqları üçün almalıdır. Digər tamhüquqlu adamın qızında cehiz olmazsa,

onda əri ilə bir yerdə yaşadıqları müddətdə əri və özünün qazancı iki hissəyə

bölünməlidir və yarısını qulun ağası, yarısını isə insan qızı öz uşaqlarına

almalıdır.

Maddə 177. Əgər uşaqları azyaşlı olan dul qadın, ikinci ərinin evinə

daxil olmaq istəyirsə, (onda) hakimin (qərarı) olmadan daxil ola bilməz. Nə

vaxt ki, o ikinci (ərinin) evinə daxil olacaq, onda hakimlər onun birinci

ərinin evinə dair işə baxmalıdırlar və əvvəlki ərinin evini, onun növbəti

ərinə və bu qadına verməlidirlər və onları sənəd hazırlamağa məcbur

etməlidirlər. Qoy onlar körpələri qoruyub böyütsünlər. Ev əşyalarını onlar

gümüşə sata bilərlər. Dul qadının uşaqlarının əşyalarını alan alıcı öz

gümüşünü (verdiyi) itirir və əşyaları onun sahiblərinə qaytannalıdır.

Maddə 178. Əgər entum, naditum və ya zikrum (kabinələr, ra- hibələr)

hansı ki, onlara atası eehiz verib və sənəd yazsaydı və sənəddə göstərirsə ki,

onun ölümündən sonra, mirasın haraya veril

334

məsi və ya ona (sənədə) azad sərəncam hüququ verməzsə, onun qardaşları

tarla və bağlar alar və onun payına düşən miqdara müvafiq olaraq taxıl, yağ

və yun verir və bunula onu razı salırlar.

Əgər onun qardaşları ona düşən paya müvafiq taxıl, yağ və yun

verməzdirlərsə, və onun ürəyincə (pay) ayırmazdırlarsa, o (kahinə) öz tarla

payını əkinçiyə verə bilər və əkinçi onu təmin etməyə borcludur. O,

ömrünün sonuna qədər atasının verdiyi tarla, bağ və digər şeylərdən istifadə

edə bilər. Onları gümüşə vermək və onlar vasitəsilə digərlərinə ödəniş edə

bilməz. Onun varis payı yalnız qardaşlarına məxsusdur.

Maddə 179. Əgər entuma, nadituma və ya zikruma atası cehiz verib

möhürlü sənəd tərtib edərsə və vəfatından sonra da onun sərbəst sərəncam

verməsini təsdiqləyən sənəd imzalayarsa, bundan sonra ata dünyasını

dəyişərsə, onda o, atasından sonra qalanları hara istəsə verə bilər; onun

qardaşları heç nəyə iddia qaldıra bilməzlər.

Maddə 180. Əgər ata ibadətlə məşğul olan (məbəddə rahibəlik edən)

naditum və ya zikrum rütbəsində olan qızlarma cehiz vermirsə, (onda) belə

ki, ata vəfat etdikdən sonra o (qızlar) öz əmlak payını almalıdır və ata evinin

varisi kimi ata sağikən bu hüquqdan istifadə etməlidir. Oların (bacıların)

vəfatından sonra (bu pay) ancaq onların qardaşlarına çatır (yəni məbəd bu

paya iddia edə bilməz).

Maddə 181. Əgər atanın naditum, kadiştum və ya zermaşitum

rütbəsində olan qızları özlərini Allaha ibadət etməyə həsr etsələr və ata

onlara cehiz verməsə, ata vəfat etdikdən sonra, onlar əmlakdan öz miras

paylarının cəmi 1/3 hissəni ala bilərlər və sağ ikən paydan istifadə edə

bilərlər. Onların (bacıların)'vəfatından sonra bu pay qardaşlara çatır.

Maddə 182. Babilistanın Allahı Marduk nidutumuna - əgər ata cehiz

vermirsə (atanın qızı Mardukun kahinəsi - nadutumu idi) və möhürlü sənəd

onun üçün tərtib etmirsə (onda) ata vəfat etdikdən sonra 0 (nadutum)

qardaşlarla birlikdə 1/3 miras payı ala bilər, lakin ilki xidməti (yəni Allah

Marduka xidmət) keçməkdə davam etməlidir. Allah Mardukun nadutumu

özündən sonra (yəni vəfat etdikdən) miras payını öz arzusu ilə istədiyi yerə

verə bilər.

335

Maddə 183. Əgər ata öz qızı şaqetuma (şaqetumu - kənizdən olan qız

və yaxud kahinə kimi qəbul etmək lazımdır) cehiz verərdisə və bu barədə

möhürlü sənəd tərtib edərdisə, ata vəfat etdikdən sonra 0 (şuqetum)

varidatın bölüşdürülməsində iştirak edə bilər.

Maddə 184. Əgər ata öz qızı şuqetuma cehiz ayırmayır və həmçinin ərə

verməyibsə (onda) ata vəfat edəndən sonra onun qardaşları (bacıları üçün)

cehiz ayırmalı və onu ərə verməldirlər.

Maddə 185. Əgər kimsə atılmış körpə uşağı övladlığa götürərsə və onu

böyüdərsə, onda həmin övladlığa götürülən məhkəmə vasitəsilə geri tələb

edilə bilməz.

Maddə 186. Əgər kimsə uşağı övladlığa götürərsə və artıq o uşağı

övladlığa götürübsə, o (oğulluğa götürülən) öz atası və anasını axtararsa,

(onda) o himayəyə götürülən (doğma) atasının evinə qayıda bilər.

Maddə 187. (Övladlığa götürülən) saray qulluqçusunun oğlu və ya

(övladlığa götürülmüş) ziknım oğlan, məhkəmə iddiasının obyekti ola

bilməz.

Maddə 188. Əgər hər hansı bir sənətkar azyaşlını tərbiyə etməyə

götürərsə və öz sənətini ona öyrədərsə, onda o məhkəmə qaydasında geri

tələb oluna bilməz.

Maddə 189. Əgər o öz peşəsini ona öyrətməzsə, onda həmin şa-

girdliyə götürülən öz atasının evinə qayıda bilər.

Maddə 190. Əgər kimsə övladlığa götürdüyü azyaşlı böyüdərsə, lakin

onu öz uşağı hesab etməzdirsə, onda həmin tərbiyələndi- rilən öz doğma

atasının evinə qayıda bilər.

Maddə 191. Əgər kimsə azyaşlı uşağı övladlığa götürərdisə və onun

böyüdərdisə özünə ev tikib sonra isə öz doğma övladlarını çağırardısa və

tərbiyə etdiyi uşağı rədd edərdisə (onda) övladlığa götürülmüş oğul boş əllə

evi tərk etməməlidir. Atalıq hansı ki, uşağı tərbiyə etmişdir, daşınmaz

əmlakından 1/3 ona vərəsə payı ayırmalıdır və sonra 0 gedə bilər, tarladan,

bağdan və evdən (atalıq) ona (heç nə) verməməlidir.

Maddə 192. Əgər saray qulluqçusunun oğulluğu və ya ziknı- mun

oğulluğu onu böyüdən atasına və ya anasına deyərsə; “sən

336

mənim atam deyilsən” və ya “sən mənim anam deyilsən”, onda onun dili

kəsilməlidir.

Maddə 193. Əgər saray qulluqçusunun oğulluğu və ya zikru- mun

oğulluğu öz atasının (doğma) evini tanıyarsa və atalığını görən gözü

olmazsa, hansı ki, onu böyütmüşdür və analığında, hansı ki, onu

böyütmüşdür və doğma atasının evinə dönərsə, (onda) onun gözləri

çıxarılmalıdır.

Maddə 194. Əgər kimsə öz uşağını dayəyə verərsə, bu uşaq dayənin

qucağında ölərdisə və dayə onun (vəfat edənin) atası və anasının razılığı

olmadan başqa uşaq götürərdisə, (onda) o ifşa edilməli, belə ki, 0 (dayə)

onun atası və anasının razılığı olmadan başqa uşaq götürüb və onun döşləri

kəsilməlidir.

Maddə 195. Əgər oğul öz atasını döyərsə, onda onun barmaqları

kəsilməlidir.

Maddə 196. Əgər kimsə başqasının oğlunun gözlərini çıxararsa (onda)

onun da gözü çıxarılmalıdır.

Maddə 197. Əgər o insanın sümüyünü sındırarsa, onda onun sümüyü

sındırılmalıdır.

Maddə 198. Əgər o (yəqin ki, avilum) muşkenumun gözünü çıxararsa

və ya muşkenumun sümüyünü sındırarsa, onda o bir mina gümüş

ödəməlidir.

Maddə 199. Əgər o kiminsə qulunun gözünü çıxararsa və ya insanın

sümüyünü sındırarsa (onda) o qulun (alman) qiymətinin yarısını ödəməlidir.

Maddə 200. Əgər adam özünə bərabər olan adamın dişini burub

çıxarırsa, onda onun da dişi vurulub çıxarılmalıdır.

Maddə 201. Əgər o muşkenumun dişini sındırarsa, onda o 1/3 mina

gümüş ödəməlidir.

Maddə 202. Əgər o adam mövqeycə özündən yüksək olan təbəqənin

(nümayəndəsinin) sifətinə vurarsa, onda ona (ya hakimlərin və ya xalq

yığıncağının) toplantısında öküz dərisindən hazırlanmış qamçı ilə 60 zərbə

vurulmalıdır.

Maddə 203. Əgər kiminsə oğlu, özünə bərabər kiminsə oğlunun

sifətinə vurarsa, onda o, 1 mina gümüş ödəməlidir.

337

Maddə 204. Əgər muşkenum muşkenumun sifətindən vurarsa, onda 0, 10 sikl gümüş ödəməlidir.

Maddə 205. Əgər kiminsə qulu, kiminsə oğlunun sifətindən vurarsa,

onda onun qulağı kəsilməlidir.

Maddə 206. Əgər kimsə dava-dalaşda kiməsə vuraraq onu yaralayarsa,

onda o insan and içməlidir: “Mən onu qəsdən vurmamışam”, eləcə də,

həkimin haqqını ödəməlidir.

Maddə 207. Əgər o döyülməkdən ölərsə, onda döyən and içməlidir və

1/2 mina gümüş ödəməlidir.

Maddə 208. Əgər (ölən) muşkenumun oğludursa, (onda təqsirkar) 1/3

mina gümüş ödəməlidir.

Maddə 209. Əgər kiminsə qızı, kiminsə qızını vurarsa və o qız uşaq

salarsa, onda o, uşağa görə 10 sikl gümüş ödəməlidir.

Maddə 210. Əgər həmin (hamilə) qız ölərsə, (onda) onun da qızı

öldürülməlidir.

Maddə 211. Əgər o döyməklə muşkenumun qızını uşaq salmasına

səbəb olarsa onda 5 sikl gümüş ödəməlidir.

Maddə 212. Əgər bu qadın ölərsə, onda o, 1/2 mina gümüş ödəməlidir.

Maddə 213. Əgər o kiminsə kənizini vurarsa və o uşaq salarsa, onda 0,

2 sikl gümüş ödəməlidir.

Maddə 214. Əgər bu kəniz ölərsə, onda o 1/3 mina gümüş ödəməlidir.

Maddə 215. Əgər həkim tuncdan hazırlanmış bıçaqla insanda ağır

əməliyyat apararsa və bu insanın həyatını xilas edərsə və ya tunc alətlə

(bıçaqla) insanın gözündən titəni çıxararsa, və insanın gözünü sağaldarsa,

onda o, 10 sikl gümüş almalıdır.

Maddə 216. Əgər (bu) muşkenumun oğludursa, (onda həkim) 5 sikl

gümüş almalıdır.

Maddə 217. Əgər (xəstə) kiminsə quludursa, (onda) onun sahibi

həkimə 2 sikl gümüş verməlidir.

Maddə 218. Əgər həkim tunc bıçaqla insanın üzərində əməliyyat

edərək onu öldürürsə, və ya tünc alətlə (bıçaqla) insanın gözündən titəni

çıxararkən insanın gözünü kor edərsə, onda onun barmaqları kəsilməlidir.

338

Maddə 219. Əgər həkim tıınc bıçaqla muşkenumun qulunu əməliyyat

edirsə və 0 ölərsə, (onda) o (həkim) qulun əvəzinə qul verməlidir.

Maddə 220. Əgər o tunc bıçaqla qulun gözündən titəni götürərkən

qulun gözünü çıxararsa, onda o qulun (alış) qiymətinin yarısını ödəməlidir.

Maddə 221. Əgər həkim insanın sınmış sümüyünü bitişdirərsə və ya

ağrıyan oynaqları sağaldarsa, onda xəstə həkimə 5 sikl gümüş ödəməlidir.

Maddə 222. Əgər (bu) muşkenumun oğludursa, (onda) o 2 sikl gümüş

verməlidir.

Maddə 223. Əgər xəstə quldursa, (onda) qulun ağası həkimə 2 sikl

gümüş verməlidir.

Maddə 224. Əgər baytar həkim uzunqulaq və ya öküzü ağır xəstəlikdən

müalicə edərək sağaldırsa, (onda) öküzün və ya uzunqulağın sahibi baytara

1/6 sikl ödəməlidir.

Maddə 225. Əgər o (baytar) öküz və ya uzunqulağı müalicə edərkən

heyvanları öldürərdisə (onda) o öküzün və ya uzunqulağın sahibinə 1/4

(alış) qiymətini verməlidir.

Maddə 226. Əgər dəllək (ağanın) icazəsi olmadan qulun nişanəsini yox

edərsə, onda bu dəlləyin barmaqları kəsilməlidir.

Maddə 227. Əgər insan dəlləyi aldadarsa və o, qulun qul nişanəsini

(damğasını) yox edərsə, onda bu insan öldürülməli və darvazasının girişində

basdırılmalıdır, dəllək and içməlidir, “mən bilərəkdən etmədim” və onda o

bəraət almış olur.

Maddə 228. Əgər bənna adama ev tikirsə və tamamlayırsa, onda 0

bənnaçıya hər sara (35 m - bərabər olan sahə ölçü vahidi) görə iki sikl

bağışlamalıdır.

Maddə 229. Əgər inşaatçı (bənna) kiməsə ev tikərsə və öz işini

keyfiyyətsiz görərsə, belə ki, tikdiyi ev uçub ev sahibini öldürərsə, onda bu

bənna öldürülməlidir.

Maddə 230. Əgər ev sahibinin oğlu ölərsə, onda bu bənnanın oğlu

öldürülməlidir (obyektiv məsuliyyətdaşıma).

Maddə 231. Əgər ev sahibinin qulu ölərsə, onda ev sahibinin qulunun

əvəzinə qul verməlidir.

339

Maddə 232. Əgər ev sahibinin varidatı məhv olarsa, onda o, hamısını

ödəməlidir, çünki o evi dayanaqlı tikməyib. Ev ııçubsa, uçmuş evi öz

hesabna tikməlidir.

Maddə 233, Əgər bənna tikdiyi evin divarlarını möhkəmləndirmirsə və

divarlar uçarsa (onda) bu bənna divarları öz vəsaiti hesabına

möhkəmləndirməyə (yəni, yenidən tikməyə) borcludur.

Maddə 234. Əgər tərsanəçi kiməsə tutumu 60 qur olan gəmi

hazırlayırsa, (onda) o ona 2 sikl gümüş hədiyyə etməlidir.

Maddə 235. Əgər tərsanəçi kiminsə quraşdırdığı gəmini davamlı

hazırlamayırsa və bu gəmi çatlayarsa və həmin il onda başqa qüsur yaranır o

suya batarsa, (onda) tərsanəçi öz vəsaiti hesabına gəmini sökməli və gəmi

sahibinə yeni daha davamlı gəmi quraşdırmalıdır.

Maddə 236. Əgər kimsə öz gəmisini avarçəkənə kirayə verərsə,

avarçəkən başsoyuqluq edərsə (onda) avarçəkən gəmi sahibinə gəminin

əvəzini qaytannahdır.

Maddə 237. Əgər kimsə avarçəkən və gəmi kirayə edərsə, gəmiyə

buğda, un, bitki yağı, xurma və ya başqa yüklər yığarsa, gəmiçi ehtiyatsızlıq

edərək gəmini batırarsa və ya olanları məhv edərsə, onda gəmiçi batırdığı

gəmini və məhv etdiyi hər şeyi qaytarmalıdır.

Maddə 238. Əgər gəmiçi kiminsə gəmisini batırarsa, lakin sonra onu

(sudan) qaldırardısa (onda) o onun (alış) qiymətinin yarısını ödəməlidir.

Maddə 239. Əgər kimsə avarçəkən kirayə edərsə (onda) o il ərzində 6

qur avarçəkənə ödəməlidir.

Maddə 240, Əgər avarlı gəmi yelkənli gəmiyə çırpılarsa və onu

batırarsa (onda) batan gəmi sahibinin Allah qarşısında and içərək göstərsə

ki, onun gəmisində mah baüb, (onda) yelkənli gəmini batıran avarlı gəmi

sahibi onun gəmisini verməli və batan mallan qaytarmalıdır.

Maddə 241. Əgər kimsə (özbaşına, icazəsiz) öküzü girov (?) götürərsə

(yəni, tarlada işlətmək üçün), (onda) o, 1/3 mina gümüş ayırmalıdır.

Maddə 242. Əgər kimsə bir müddətinə (heyvana) kirayə edərsə, (onda)

iş heyvanı üçün kirayə haqqı 4 qur taxıldır.

Maddə 243. Qoşquda qabaqda gedən heyvanın illik kirayə haqqı 3

qurdur və sahibinə ödənilməlidir.

340

Maddə 244. Əgər kimsə öküz və ya ulaq kirayə edərsə, şir onu çöllükdə

parçalayarsa, onda ziyan onun sahibinin boynunda qalır.

Maddə 245. Əgər kimsə öküzü kirayə edərsə və ehtiyatsızlıqdan və ya

döyməkdən onu öldürərsə, onda (kirayəçi) öküzün sahibinə öküzün əvəzinə

öküz verməlidir.

Maddə 246. Əgər kimsə öküz kirayə edərsə və onun ayağını sındırarsa

və boyun damarları qırılarsa (onda) o öküzün sahibinə öküz ödəməlidir.

Maddə 247. Əgər kimsə öküz kirayə edərsə və onun gözünü çıxararsa,

(onda) o öküzün sahibinə onun (alış) qiymətinin yarısını gümüş pulla

ödəməlidir.

Maddə 248. Əgər kimsə öküz kirayə edərsə və onun buynuzunu

sındırarsa, quyruğunu kəsərsə və ya onun başını zədələyərsə (?) (onda) 0

öküzün qiymətini 1/5 gümüş pulla ödəməlidir.

Maddə 249. Əgər kimsə öküz kirayə edərsə və Allahın qəzəbi keçən

öküzün canı çıxarsa (onda) öküzü kirayə edən adma Allah qarşısında and

içməli və məsuliyyətdən azad olmalıdır.

Maddə 250. Əgər öküz küçədə gedərkən insanı buynuzlayıb öldürərsə,

onda bu, iddia üçün əsas deyil.

Maddə 251. Əgər kiminsə öküzü vurağandırsa və qonşuları bu barədə

ona xəbərdarlıq edirdilərsə, o, isə öküzə buynuzdaşı keçirmir və öküzünü

bağlamırsa və öküz kiminsə oğlunu buynuzlayıb öldürərsə (onda) o, 1/2

mina gümüş ödəməlidir.

Maddə 252. Əgər ölən kiminsə quludursa, onda o, 1/3 mina gümüş

verməlidir.

Maddə 253. Əgər kimsə öz tarlasını becərmək üçün kimisə kirayə

edərsə ona toxum etibar edərsə, ona iş heyvanı verərsə və müqavilə ilə

torpağı şumlamağı tapşırarsa və əgər bu adam toxum və yem oğurlayarsa,

və onlar onun əlində tutularsa, (onda) onun barmaqları kəsilməlidir.

Maddə 254. Əgər o toxum götürərsə (?) və heyvanlarını işlədib yorarsa,

(onda) o dəymiş ziyanı ödəməlidir.

Maddə 255. Əgər o kiminsə heyvanlarını kirayəyə verərsə və ya toxum

oğurlayarsa və tarlada heç nə becərməzsə, onda bu insan

341

ifşa olunmalıdır və o biçin vaxtı hər bir bur (əkin sahəsi) üçün 60 qur taxıl

verməlidir.

Maddə 256. Əgər o dəymiş ziyanı ödəmək iqtidarında deyildirsə,

(onda) o, mal-qaranın ayağları altında tikə-tikə olmalıdır.

Maddə 257. Əgər kimsə əkinçi kirayə edərsə, (onda) o ona bir ilə 8 qur

taxıl ödəməlidir.

Maddə 259. Əgər kimsə becərilən sahədəki kotanı oğurlayarsa, (onda)

0 kotan sahibinə 5 sikl gümüş ödəməlidir.

Maddə 260. Əgər kimsə xış və ya malanı oğurlayarsa, (onda) o 3 sikl

gümüş ödəməlidir.

Maddə 261. Əgər kimsə iribuynuzlu və xırdabuynuzlu mal-qa- ranı

otarmaq üçün muzdlu çoban tutarsa, (onda) o, ona bir il üçün 8 qur taxıl

verməlidir.

Maddə 262. Əgər kimsə öküz və ya qoyunlar üçün (...) qalan hissə

pozulub.

Maddə 263. Əgər o (çoban) ona verilmiş öküz və ya qoyunları

itirərdisə, (onda) o, öküzün sahibinə öküz, qoyunların sahibinə isə qoyunlar

verməlidir.

Maddə 264. Əgər (çoban) hansı ki, ona otarmaq üçün iribuynuzlu

mal-qara və qoyunlar verilmişdir. Özünün muzdlu əməyinin alırsa və bu

onun ürəyindəndirsə, lakin o, iribuynuzlu mal-qaranın sayını azaldarsa,

həmçinin, qoyunların sayını və bala doğumun sayını azaldarsa, (onda) o,

müqaviləyə müvafiq olaraq, heyvanların balalarının sayını və gəliri

artırmalıdır.

Maddə 265. Əgər iribuynuzlu və xırdabuynuzlu heyvanları otarmaq

etibar edilmiş çoban əliəyrilik edərsə, damğanı dəyişərsə və gümüş pula

heyvan verərsə, (onda) o, ifşa olunmalıdır və o oğurladığı xırdabuynuzlu və

iribuynuzlu heyvanın yerinə onun sahibinə 10 qat artıq ödəməlidir.

Maddə 266. Əgər tövlədəki (heyvanlara) Allahın nəzəri dəyirsə (yəni,

mal-qara dabaq və s. xəstəlikdən kütləvi qırılarsa) və ya şir heyvanları

parçalayarsa, onda çoban Allah qarşısında and içməklə özünü saf edə bilər,

tövlə sahibi isə tövlədəki mal-qaranın itkisinə görə onu bağışlaya bilər.

342

Maddə 267. Əgər çoban başısoyuqluq edərsə və tövlədəki heyvanları

qotur xəstəliyi tutarsa, (onda) tövlədəki iribuynuzlu mal-qaranın və

qoyunların hesabı əvəzini bərpa etməli, onları sahibinə qaytarmalıdır.

Maddə 268. Əgər kimsə taxıl döymək üçün öküz kirayə edər- sə( onda)

onun muzdlu kirayə haqqı bir ka taxıldır.

Maddə 269. Əgər o taxıl döymək üçün ulaq tutarsa (onda) onun müzdlü

kirayə haqqı 10 ka taxıldır.

Maddə 270. Əgər o taxıl döymək üçün toğlu tutarsa (onda) onun

muzdlu kirayə haqqı 1 ka taxıldır.

Maddə 271. Əgər kimsə öküz, araba və onun çarvadarmı kirayə edərsə,

(onda) o bir gün üçün 180 ka taxıl ödəməlidir.

Maddə 272. Əgər kimsə yalnız araba kirayə edərsə, (onda) o bir gün

üçün 40 ka taxıl ödəməlidir.

Maddə 273. Əgər kimsə muzdur kirayə edərsə, onda o ilin əvvəlindən

5-ci aya qədər hər gün ona 6 şeum gümüş ödəməlidir. Altıncı aydan ilin

sonuna qədər hər günə o, 5 şeum gümüş ödəməlidir.

Maddə 274. Əgər kimsə sənətkarı kirayə götürərsə onda... yer- qazanın

qiyməti 5 (şeum) gümuş; dərzinin qiyməti: (.... şeum) gümüş; daşkəsənin

qiyməti: (...şeum) gümüş; dəmirçinin qiyməti: (....şeum) gümüş; xarratın

qiyməti: (....şeum) gümüş; dabbaqçınm qiyməti: (....şeum) gümüş; dülgərin

qiyməti: (....şeum) gümüş; bənnanın qiyməti: (....şeum) gümüş; ödəniş

gündəlik olmalıdır.

Maddə 275. Əgər kimsə yelkənli (gəmi) kirayə edərsə (onda) onun

kirayə haqqı bir gün üçün 3 şeum gümüşdür.

Maddə 276. Əgər (kimsə) avarlı (gəmi) kirayə edərsə (onda) o bir gün

üçün kirayə haqqı 2,5 şeum gümüş ödəməlidir.

Maddə 277. Əgər kimsə (tutumu) 60 qur olan gəmi kirayə edərsə,

(onda) o bir gün üçün kirayə haqqı 1/6 sikl gümüş ödəməlidir.

343

Maddə 278. Əgər kimsə qul və ya kəniz alarsa və bir ay keçməmiş onu

epilepsiya tutarsa (onda) alıcı onu satıcıya qaytara bilər və həmin alıcı

verdiyi gümüşü geri alır.

Maddə 279. Əgər kimsə qul və kəniz alarsa və ya onlar barəsində

alıcının hər hansı bir iddiası olarsa, onda satıcı iddiaya cavab verməlidir.

Maddə 280. Əgər kimsə başqa ölkədən (başqa adamdan) qul və ya

kəniz alarsa və onlar öz ölkələrinə gəldikdə qulun və ya kənizin sahibi

onları tanıyarsa, (onda) əgər bu qul və ya kəniz (bu) ölkənin övladlarıdırsa,

onlara əvəzsiz azadlıq verilməlidir.

Maddə 281. Əgər (onlar) başqa ölkənin övladlarıdırsa, (onda) alıcı

Allah qarşısında and içərək nə qədər gümüş verdiyini söyləməli, qulun və

ya kənizin sahibi isə tamakar üçün gümüş ayırmalı və öz qulu və ya kənizini

ala bilər.

Maddə 282. Əgər qul öz ağasına deyərsə: “Sən mənim ağam deyilsən”,

onda həmin adam öz qulunu yalan danışmaqda ifşa etməli və sonra onun

qulağını kəsə bilər.

344

QƏDİM HİNDİSTAN

MANU QANUNLARI - MAHABA

DHARMA-ŞASTRA

(Dharma - dini mənəvi qaydala; şastra - hüquqi göstərişlər və

qadağanları müəyyən edən qanun).

Manu qanunları brahman məktəblərinin bir tərəfindən e.ə.II əsrdən

b.e.II əsrinə qədər olan dövrlər arasıda hazırlanmışdı. Ma- nunu qanunları

klassik sanskrit dilində ritmik beytlər - himnlərdə ifadə edilir. Manu

qanunlarını mənbələri təqribən e.ə.II minillikdən başlayaraq tərtib edilən

Vedlər olmuşdur.

Ved-lər dörd hissədən - Riqved, Samaved, Yacurved və Athar-

vavedlərdən ibarətdir. Bunlardan ən qədimi Riqveda (“himnləribil- mə”)

adlanır.

Manu qanunları (“Manu smriti”) 12 fəsildən 2685 himn-maddə- dən

ibarətdir. Hüquq normaları əsasən VIII və IX fəsillərdə toplanmışdır. Manu

qanunlarında əhalinin silki quruluşu, məşğuliyyəti, ailə başçısının hüquq və

vəzifələri, vərəsəlik hüququ, dövlət idarəçiliyi, dövlət başçısının siyasəti və

s. haqqında məlumat verilmişdir.

Manu qanunlarının ixtisarla verilmiş maddələri;

I FƏSİL

1. “Dahi müdriklər oturaraq öz aləminə dalmış Mamıya (hind- arilərin

mifik hərbi başçısı ehtimal edilir) ehtiram edərək belə bir sözlə müraciət

edirlər.

2. İlahi, mərhəmət göstər, müqəddəs kitablarda göstərilən hər bir

vamanm (silk) daxili quruluş qaydasını bizə elan et...

4. O, hansı ki, onun hakimiyyəti hüdudsuzdur, ondan soruşan

müdriklərə eyni ehtiram göstərərək cavab verdi: “Dinləyin!”.

5. Bu (dünya) qaranlıq, görünməz, qeyri-müəyyən, anlaşılmaz olduğu

üçün yararsız, tanınmaz və necə ki, dərin yuxuya getmiş kimi idi.

345

6. Onda ilahi özü yaradan ... qarşısıalınmaz qüvvə kimi gələrək

qaranlığı (şəri) qovdu.

21. Əvvəlcə o, bütün (yaranmış varlıqları), vedlərə müvafiq olaraq

onların adlannı, fəalİ3^ət növlərini və həyat tərzini müəyyən etdi.

31. Dünyanın rifahı, üçün o, (Prus - ilahi bədən və mh) öz dilindən,

əllərindən, baldırlarından və ayadlarmdan (müvafiq olaraq) brahman, kşatri,

vayşi və sudur yaratdı.

32. Öz bədənini hissələrə bölən Həqq-Təala yarısını kişi və yarısını

qadın yaratdı.

87. Bu kainatı saximaq üçün o, onun dilindən, əllərindən, baldırlarından

və ayaqlarından yarananları xüsusi (öhdəçilik) və məşğuliyyətlərini

müəyyən etdi.

88. Brahmanları o, (vedləri) öyrənmək və öyrətmək, özü üçün və

başqaları üçün ianə vermək, mərhəmət göstərmək və ehtiram edilməsi üçün

təyin etdi.

89. Kşatrilərə o, xalqı qorumaq, qayğı göstənnək, ianə vermək, vedləri

öyrənmək, dünyanın əyləncələrindən çəkinməyi buyurdu.

90. Vayşiyə mal-qara saxlamaq, ianə vermək, Vedləri öyrənmək, ticarət

etmək, borc pul vennək və torpağı becərməyi buyurdu.

91. Yer üzünün hakimi, yalız şuduralara məşğuliyyət kimi bu üç

varnaya xidmət etməyi buyurdu.

99. Dünyaya gələn brahman yer üzündə ali mövqe tutaraq, bütün

yaradılanların sahibi kimi. Qanunlar xəzinəsini qoruyur.

II FƏSİL

1. Müqəddəs qanunları (vedləri) bilin, hansı ki, insanlar bu qanunlar

əsasında (yaşayır) vedləri öyrənənlərin qəlbində xeyirxahlıq kök salır, nifrət

və ehtiras həmişə yox olur;

2. Müstəsna olaraq bəxşişlə mükafatlandırılmaqda meyl etmək

arzuolunmazdır. Lakin bu dünyada bu arzudan uzaq olmaq qeyri-

mümküdür. Məhz vedlərin öyrənilməsi və vedlərin göstərişini iera etmək

(bu) arzunun əsasıdır.

346

12. Vedlər, müqəddəs göstərişlər, ...müqəddəs qanunların dörd əsas

mənbəyini etiraf edirlər.

31. Brahman adının birinci yarısı nəciblik, kşatrinin - qüdrətli, vayşinin

- sərvət, şudranm adı isə nifrət adlanır.

32. Brahman adının ikinci yarısı xoşbəxtlik ifadə edən kəlamlar,

kşatrinin - müdafiə olunmaq ifadəsi, vayşinin - xeyirxahlıq və şudranm -

xidmət etmək adlanır.

155. Brahmanlar arasında üstünlük (müqəddəs) bilikləri, kşatir- lər

arasında şücaəti, vayşilər arasında taxılın bolluğu (və başqa əmlak), şudralar

arasında yalnız yaşı ilə müəyyən edilir.

III FƏSİL

12. İki dəfə doğulan üçün (brahman üçün) brinci nikaha daxil olma öz

varna üzvündən olması ilə məsləhətdir. Yeni (ikinci və s.) nikaha daxil

olanlarda isə qadınlar üçün özündən yuxarı varnanın üzvündən seçilməsi

məsləhətdir.

13. Şudra üçün şudra qadın seçilməsi müəyyən edilir, vayşi üçün şudra

qadın və öz vamasından olan qadın, kşatri isə özündən aşağı iki vama

üzvündən olan qadın və öz vamasından olan qadın, brahman isə özündən

əvvəlki üç vama və öz vamasından olan qadını seçə bilər.

15. İki dəfə doğulan, hansı ki, öz ağılsızlığından şudra qadınla

evlənməsinə baxmayaraq, onun uşaqları (şudra qadından olan uşaqlar) və

ailəsi şudra silkinə aid edilmir.

51. Heç bir dindar ata öz qızını ərə verərkən nişan üçün ən cüzi belə (baş

pulu) almamalıdır və yaxud öz simicliyindən pul alırsa, (onda) o, öz nəslini

satmış hesab olunur.

55. (Ərə gedən) arvad (ərinin) atasının, qardaşlarının (qaynata- nm

qardaşlarına) özünün və qayınlarının əmrlərinə tabfj olmalı və onların

hörmətini saxlamalıdır.

56. Haradakı qadınlara ehtiram edilir, onda Allahlar razı qalır, ancaq

harada ki, onlara hörmət edilmir, heç bir müqəddəs mərasim xeyir gətirmir.

347

57. Dərdlə yaşayan qadının məxsus olduğu ailə tezliklə məhv olacaq.

Dərdsiz yaşayan qadının məxsus olduğu ailədə, xoşbəxtlik həmişə davam

edəcəkdir.

60. O ailədə ki, ər öz arvadından razıdır və əksinə, arvad öz əridən

razıdır, xoşbəxtlik həmişə davam edəcəkdir.

IV Fəsi L

2. Brahman yaşayışı üçün vəsait əldə etməlidir, lakin bu zaman

başqasına zərər vurmamalı və yaxud çox cüzi zərər vurmalıdır.

18.0, (yer üzüdə) elə etməlidir ki, onun paltarı, nitqi və fikirləri onun

yaşma, məşğuliyyətinə, əmlak vəziyyətinə, müqəddəs biliklərinə və ailəsinə

müvafiq olsun.

138. O (brahman) doğru danışmalı, lətafətli danışmalı, o, xoşagəlməz

həqiqəti danışmamalı və xoşagələn yalanı danışmamalıdır. Budur əbədi

qanun (Dhamma).

139. Nə yaxşıdır, ona yaxşı deməlidir və ya yalnız “yaxşı” deməlidir. O,

faydasız düşmənçilik və ya mübahisəyə girməməlidir.

141. O, kiminsə bədən üzvlərində çatışmamazlıq vardır, onları pərt

etməməlidir...bilikdən məhrum olanları, qocaları, gözəllikdən və yaxud

əmlakdan məhrum olanları, aşağı silkdən (kastadan) olanları da həmçinin.

164. O, qəzəblənib başqa adama dəyənək qaldırmamalıdır, öz oğlu və

şagirdindən başqa hər hansı bir adamı vurmamalıdır, axırıncı iki nəfəri o,

səhvləri düzəltmək üçün döyə bilər.

172. Bu dünyada baş verən qanunsuzluq heç də dərhal öz nəticəsini

vermir...Lakin tədricən artır. O, (brahman) onun köklərini kim tərəfindən

edilməsindən asılı olmayaraq kəsir.

173. Əgər (cəza) cinayətkarın özünə verilmirsə, onda onun oğulla- nna

verilir, əgər oğullanna verilmirsə, onda onun nəvələrinə verilir. Lakin

qanunsuzluq edən hər bir kəsin əməli nəticəsiz (cəzası) qalmır.

174. Qanunsuzluqdan bir müddət o yararlanır, müxtəlif rifaha çatır, öz

düşmənləri üzərində üstünlük əldə edir. Lakin (son olaraq) o özünün bütün

(şaxələri) və kökləri ilə məhv olur.

348

175. O həqiqətin müəyyən edilməsindən həzz almalıdır, müqəddəs

qanunlara əməl edilməsində də, davranışında da, təmizlikdə də arilərə layiq

olmalıdır; o, öz şagirdlərini, müqəddəs qanunlara əməl etməyə çağırmalıdır.

O öz nəfsini, öz əllərini və öz qarnını cilovlamalıdır.

176. O sərvət toplamaqdan və öz tələbatını ödəməkdən uzaq olmalıdır.

Əgər 0, müqəddəs qanunlarla razı deyildirsə və hətta qanunu işlərlə belə,

çünki onlar gələcəkdə bədbəxtlik gətirə bilər və ya insanlara zərər vura

bilər.

240. Hər bir yaradılan tək yaranır və tək də ölür. Biri öz xeyirxahlığına

görə (mükafatlandırılır), digəri günahlarına görə cəzalandırılır.

256. Bütün əşyalar sözlə müəyyən edilir, söz onun əsasıdır və onlar

sözlərdən yaranır, hər kim sözə ehtinasız yanaşırsa, o, hamısına etinasızdır.

258. O daim, onun ürəyi üçün faydalı olan tənhalıq haqqında

fikirləşməlidir və yaxud kim tənhalıq haqqında fikirləşirsə, yüksək

xeyirxahlığa çatır.

260. Ved təlimini bilən brahman, özünü elə apara bilir ki, bu davranışla

öz günahlarını gündəlik yox edir, dünyada brahmanın tərifini göylərə

qaldırır.

VII FƏSİL

1. Mən sizə çarın (raçm) vəzifələrini izah edəcəm və göstərəcəm ki, çar

necə özünü aparmalıdır, o necə yaradılıb və o necə yüksək müvəffəqiyyətə

çata bilər.

2. Vedlərin qanun, göstərişlərinə müvafiq olaraq kşatri bütün bu

dünyanı lazımi səviyyədə qorumalıdır.

14. Çar (kşatri) üçün Yaradan (Allah) öz oğlunu baş verənlərin

müdafiəsini, qanunları həyata keçirəni - cəzanı yaradır. Hansı ki,

Brahmanın mədhindən yaranıb.

15. Onun qorxusundan verilən bütün göstərişləri bütün yaradılanlar,

hərəkətlilər və hərəkətsizlər sözsüz əməl etməlidir və onun icra

edilməsindən yayma bilməzlər.

349

19. Əgər cəza lazımi səviyyədə verilərsə və sonra (lazımi səviyyədə)

dərk edilərsə, o xalqı xoşbəxt edir. Lakin düşünülməmiş eəza - o hamısını,

məyus edir.

20. Əgər çar cəzaya layiq olanlara dərhal cəza təyin etmirsə, onda

güclülər gücsüzləri şişdə olan balıq kimi yeyər.

35. Çar varnanın müdafiəçisi olmalıdır...Hansı ki, onların vəziyyətinə

müvafiq olaraq müxtəlif öhdəlikləri yerinə yetirirlər.

58. Çar ən mühüm işlər barəsində ...çar idarəçiliyinə dair, brah- man

alimlərlə məsləhətləşməlidir.

59 ..... Onlarla birlikdə öz qəti qərarını verən (çar) işləri icra et

məlidir.

88. Döyüşdə eəsurluq, xalqı müdafiə, brahmana ehtiram - çarın

xoşbəxtliyə çatması üçün ən yaxşı vasitədir.

115. O (çar) hər bir kənd üçün ağsaqqal, hər on kənd üçün on- başı, 20

kənd üçün ağsaqqal, 100 (kənd) üçün yüzbaşı, min (kənd) üçün minbaşı

təyin etməlidir.

121. Və hər bir şəhərdə o şəhər işləri üzrə rəisi təyin etməlidir.

124. Çar o məmurların əmlakını müsadirə edib, özlərini isə sürgün

etməlidir ki, onlar şikayətçilərindən pul (rüşvət) alırlar.

140. Hər bir işi diqqətlə araşdıran çar, çox eiddi olmalı və eyni

zamanda, mərhəmətli olmalı və belə ki, ciddi və mərhəmətli çar hamı

tərəfindən ehtiramla qarşılanır.

VIII FƏSİL

1. Məhkəmə işinə baxmaq istəyən çar xüsusi geyimdə brahman və

təerübəli müşavirlərlə məhkəməyə gəlməlidir.

2. O, oturaraq və ya ayaq üstə, əlini yuxarı qaldırdığı vəziyyətdə,

yaraşıqlı və ciddi görkəmdə çəkişən tərəflərin işlərini araşdırmalıdır.

3. Hər gün (o) bir-birinin ardınca 18 növ üzrə yerli adət və müqəddəs

qanunlar əsasında işləri araşdırır.

4. Bu növlərdən birincisi borcun ödənilməsi; 2) girov və mərc; 3) özgə

əmlakını satmaq; 4) yoldaşlar, şəriklər arasında mübahisələrə baxmaq; 5)

bağışlama (hədiyyəetmə).

350

5. 6) İmtiyazı ödəməmək; 7) müqaviləni; 8) al qı və satqının ləğv

edilməsi; 9) (mal-qara) sahibləri və (çobanlar) qulluqçular arasındakı

mübahisələri

6. 10) Sərhədlərə (mərzlər) dair mübahisələr, 11) hərəkəti ilə təhqir

etmək; 12) böhtan; 13) oğurluq; 14) quldurluq və zorakılıq; 15) zinakarlıq.

7. 16) Ər və arvadın vəzifələri; 17) mirasın bölünməsi; 18) ehtiraslı

oyunlar (qumarbazhq) və mərc mübahisələri. Beləliklə, dünyəvi məhkəmə

qaydasında baxılan 18 mübahisə işləri bunlardan ibarətdir.

9. Əgər çar şəxsən işi araşdırmırsa, onda o işə baxmaq üçün bilikli

brahman təyin etməlidir;

10. O isə üç nəfər köməkçi ilə ali məhkəməyə gələrək, çar tərəfindən

həvalə edilmiş bütün işə baxmalıdır.

13. Və ya kimsə məhkəməyə gəlməyir və yaxud düzünü demək

lazımdır, kimsə heç nə danışmayır və ya yalan danışır, günaha batır.

14. Harada kı, qanun qanunsuzluqdan məhv olur, həqiqət-yalan- dan,

özü də hakimlərin gözü qarşısında, onda onlar da məhv olur.

15. “Qanun korlanır, nə vaxt ki, onu pozurlar; qanun qoruyur, nə vaxt

ki, ona əməl edilir. Ona görə də, qanunu pozmaq olmaz. Çünki, pozulmuş

qanun bizi cəzalandıra bilər”.

17. İnsanları hətta ölümdən sonra da müşayiət edən yeganə dost ədalət

mühakiməsidir; və ya qalan hamısı bədənlə birlikdə ölür.

18. Ədalətsiz hökmün günahlarının 1/4 müqəssirin üzərinə, 1/4

yalandan şahidlik edənə, 1/4 bütün hakimlər tərkibinə, 1/4 çarın payına

düşür.

19. Lakin məhkum edilən layiqli məhkum edilirsə, çar günahsızdır,

hakimlər günahdan azaddırlar, günah (cinayəti) edənin üzərinə düşür.

27. Çar hər bir azyaşhmn (yetkinlik yaşı 16 yaşdır) mirasa sahiblik

hüququnu qoruyub saxlamalıdır, hələ ki, o azyaşhhqdan çıxmayıb.

28. Belə himayədarlıq uşaqsız (sonsuz) qadınlar, ailəsini itirmişlər, dul

qadınlar, ərinə vəfalı olanlar və xəstələr üçün də müəyyən edilir.

29. Ədalətli çar bu qadınların sağlığında onların mülkiyyətini

mənimsəməyə çalışan qohumları oğrular kimi cəzalandırmalıdır.

351

30. Çar 3 il ərzində sahibi gizlənmiş əmlakı saxlaya bilər; 3 il ərzində

sahibi, bu müddət keçdikdən sonra çar əmlakı götürə bilər.

34. İtirilmiş və daha sonra isə tapılmış əmlak (xüsusi) məmurlar

tərəfindən saxlanmalıdır. Bu əmlakın oğurlanmasında ifşa olunmuşun

həyatına (çarın) əmrilə fıl tərəfindən son qoyulmalıdır.

35. İtmiş əşya barədə həqiqəti söyləyən adam: “Bu mənə məxsusdur”

deyəndən sonra çar (əşyanın) 1/6 və ya 1/12 hissəsini götürə bilər.

39. Çar yerin altından tapılmış qədim dəfinə və metalların yarısını,

torpağın sahibi və mühafizəçisi kimi götürməlidir.

40. Oğnılar tərəfindən oğurlanmış əşyanı çar bütün vama üzvlərinə

qaytarmalıdır. Belə ki, əşyaları mənimsəmiş çar oğrunun günahını özünə

götürmüş olurdu.

41. (Çar) hansı ki, müqəddəs qanunları bilir, varnaların, vilayətlərin

qanunları ilə tanış olmalı, ticarət gildiyalarmm və cəmiyyətlərinin

(ailələrinin) qaydalarını (öyrənməli), bunların əsasında hər biri üçün

müvafiq qanunlar verməlidir;

43. Başqaları tərəfindən təqdim edilmiş işlərə görə, nə çar, nə hər hansı

bir saray (məmuru) iddia qaldırmamalı və heç vaxt iddiam

dayandırmamalıdır.

44. Həm ovçu, həm də çar, qan izlərilə (yaralanmış vəhşi heyvanın

yuvasını taparaq), ifadələr (məlumatlar) əsasında təhqiqat apararaq hansı

tərəfin haqlı olduğunu müə5^ən etməlidirlər.

45. Məhkəmə prosessual qaydalarını rəhbər tutan (hakim) bütün diqqəti

həqiqətə (iddianın) predmetinə, özünə (yəni, ədalətsizlik “göylərin

rəğbətini” qazanmaqla bir araya sığa bilməz), şahidlərə, hadisə yerinə,

zamana və şəraitə yönəltməlidir;

47. Borclunun borcu qaytarması barədə kreditor (çar qarşısında)

təqdimatla çıxış edirsə, onda kreditor (borca dair) sübutlar tədim etdikdən

sonra, borclunu borcu ödəməyə məcbur edə bilər.

48. Hansı vasitələrlə kreditor öz borcunu ala bilirsə, o vasitələrdən də

istifadə etməklə o, borclunu öz borcunu verməyə vadar və məcbur edə bilər.

49. Əxlaqi inamla, məhkəmə araşdırılması ilə, hiyləgərliklə,

məcburetmə yolu ilə beş zorakı metodla kreditor borcunu geri ala

352

bilər (yəni, borclunun həyətində oturmaq, mal-qarasını götürmək,

borclunun özünü, arvadını və ya uşaqlarını- həbsdə saxlamaq, borclunu ələ

keçirib öz evinə gətirmək və fiziki cəza tətbiq etməklə borcu qaytarmağa

məcbur etmək).

50. Öz borcunu almaq üçün borclunu məcbur edən kreditor, öz mül-

ki)^ətini geri aldığına görə çar tərəfindən məzəmmət edilməməlidir;

52. Əgər borclu öz borcunu danırsa, onda məhkəmədə borcu ödəməyi

tələb edən iddiaçı (borc verilərkən) iştirak edənləri və ya başqa sübutları

təqdim etməlidir.

Məhkəmə aşağıdakı hallarda borca aid iddianı ləğv etməyi nəzərdə

tutur (53-57 maddələr).

53. Sövdələşmənin (sazişin) bağlanmasında iştirak etməyən şahidləri

göstərən iddiaçı hansı ki, öz ifadələrindən imtina edir və ya birinci və ya

sonrakı ifadələrindəki ziddiyyətləri görmür.

54. Və ya ifadə verib, sonra onu dəyişirsə və ya sonra onun verdiyi

ifadələr barədə dindirildikdə o, özü onları təsdiq etmir.

55. Və ya şahidlə münasib olmayan yerdə bu məsələlər barədə danışır

və ya suallara cavabı lazım olan şəkildə vemıəkdən imtina edir və ya

məhkəmə zalını tərk edir.

56. Və ya onu danışmağa məcbur edəndə cavab vennir və ya istinad

etdiyini sübut etmir, öz iddiasına dair müvəffəqiyyət əldə etmir;

57. Həmçinin deyir: “Mənim şahidlərim vardır”. Lakin onlar

(məhkəməyə) dəvət edildikdə onları gətirmirsə onda hakim bu yuxarıda

göstərilən səbəblərə görə iddianı ləğv edir.

61. Mən müfəssəl olaraq kreditorun hansı borcluları məhkəməyə

gətirməyi və bununla da onların doğru (ifadələr) vennəsini təmin edəcəyini

izah edirəm.

62. Uşaqları olan ev sahibi, yerli əhali - kşatri, vayşi və şudra, iddiaçı

tərəfindən çağrılarsa, ifadə verməyə borcludur, başqaları isə müstəsna

hallardan başqa ifadə verə bilməz.

64. Göstərilənlərin şahid olması qəbul edilmir, iddiada marağı olanlar,

yaxın dostlar, tərəflərin həmkarları və düşmənləri, əvvəllər xəyanətdə ifşa

edilənlər, ağır xəstəlikdən əziyyət çəkənlər və ağır günahlara görə rüsvay

edilmişlər.

353

68.Qadınlar qadınlara aid olan işlərdə şahidlik edə bilərlər. İki dəfə

doğulanlar, iki dəfə doğulanlara, səmimi (şudra) şudraya aid olan işlərdə,

alçaq doğulanlar alçaq doğulanlara aid işlərdə şahidlik edə bilərlər.

69.Ancaq istənilən hər bir adam, kim olmaqlarından asılı olmayaraq

ölümlə nəticələnən hadisəyə görə şahidlik edə bilərlər...

70. (Hadisə şahidləri) olmadıqda, belə hallarda qadınlar, uşaqlar,

şagirdlər, qohumalar, qullar və ya muzdlu işçilər ifadə verə (şahidlik)

bilərlər.

71. Lakin hakimlər uşaqların, qocaların və xəstələrin ifadələrini həqiqi

olmayan , etibarsız qəbul edərək, onları anlaqsızlarm ifadələri ilə eyniləşdirə

bilərdi.

73. Əgər şahid ifadələrində fikir ayrılığı mövcud olardısa, onda çar

səslərin bərabərliyi olduqda yaxşı keyfiyyətli şahidlik edən tərəfin, iki dəfə

doğulanlar arasında isə fikir ayrılığı olduqda ən layiqli tərəfin lehinə səs

verməlidir.

78. Sərbəst ifadə verən şahidlərin ifadələri məhkəmə icraatı üçün qəbul

ediləndir, lakin başqa (qərəzli) ifadə verən şahidlərin ifadələri isə hakimlər

üçün qəbul olunmazdır.

79. Hakimlər məhkəmə iclasına toplanmış şahidlərə, iddiaçının və

cavabdehin iştirakı ilə belə bir müraciətlə salamlaşmalıdır.

80.“Bu iki şəxs arasında sizin gözləriniz qarşısında baş vermiş hadisə

barədə nə bilirsinizsə, bütün həqiqəti danışın, çünki siz bu işdə şahidsiniz”.

83. “Şahid həqiqəti söylədikdə paklaşır, həqiqəti söylədikdə onun

mənəvi xidməti yüksəlir. Ona görə də, bütün varnalardan olan şahidlər

həqiqəti söyləməlidirlər.

84.“Qəlb özü qəlbin şahididir və qəlb özü qəlbin sığmacağıdır”.

İnsanların ən ali şahidi - öz qəlbinizə nifrət etməyin.

85. “Günahkar özünə deyir: “Bizi heç kəs görmür”, lakin Allahlar onları

yaxşı görür. Həmçinin də, onların vicdanını.

87. (Hakimlər)... Allahların və bralımanlarm iştirakı ilə (surətləri

çəkilmiş şəkillərdə) üzlərini şimala və ya şərqə çevirərək, iki dəfə

doğulanlardan düzgün (şahid) ifadə vermələrini xahiş etməlidirlər.

354

88. o (hakim) brahmanı (bu sözlərlə) dindirməlidir: “söylə”, kşatrini

(bu sözlərlə); “düzünü söylə”, vayşini (bu sözlər söyləməklə ki, əgər sən

yalandan şahidlik etsən bu əməlin oğurluq cinayətinə bərabər tutulacaq ki,

bu da mal-qara, taxıl və qızıl oğurluğuna bərabərdir) və şuduru isə

(yalandan şahidliyə görə) cəza veriləcəyi ilə (hədələyir).

89. (Deyirlər): “Brahmanın qatilinin, qadınların və uşaqların

qatillərinin, dostlarını satanların (əzab) veriləcəyi yer hara olacaqdırsa,

yalan şahidlik edənin də (aqibəti) belə olacaqdır.

109. Əgər iki tərəf (müəyyən) əşya barədə mübahisə edir, hansı ki,

görənlər tərəfində (o) dəqiq təsdiq edilmirsə və (hakim) həqiqəti müəyyən

edə bilmirsə, o (hakim) onları and içməklə həqiqəti açmağa (məcbur edə

bilər).

113. (Hakimlər) brahmana öz “söz”lərinin ədalətliliyinə, “kşat- rilərə” -

“cəng (döyüş) arabası” və “silahı”, vayşilərə - “inəkləri”, “taxılı” və “qızılı”

və şuduranı isə bütün ağır “cinayətləri” ilə and içməyə məcbur edə bilərlər.

114. Və ya (hakimlər) mühüm işlərdə onlar istədikləri şəxsi (hansı ki,

sınaqdan çıxarmaq istəyirlər) alova toxunmağa və ya suya atılmağa və ya

arvadının və ya qızının saçına ayrı-ayrılıqda toxunmağa məcbur edə

bilərdilər.

115. Kim ki, alov yandırmır, dərhal suyun üzünə (yəni batmır) çıxır,

kiminlə ki, bədbəxt hadisə baş vermir, o, haqlı hesab edilərək azad edilir

(bəraət alır).

117. İstənilən halda nə vaxt ki, məhkəmədə yalan ifadə verilibsə,

(hakim) verilmiş qərarı ləğv etməlidir.

118. Verilmiş ifadə əgər xəsisliyin, huşsuzluğun, qorxunun, dostluğun,

çılğınlığın, nifrətin, avamlığın və namussuzluğun nəticəsi olardısa, (onda)

onun hüquqi qüvvəsi yoxdur;

123. Ədalətli çar yalançı şahidliyə görə aşağı üç varnanın üzvlərini həm

cərimə edə və qova, brahmanı isə yalnız qova bilər.

124. Dünyəvi bədən və ruhdan əmələ gələn Mamı, aşağı üç var- nanın

cızalandırılmalı 10 bədən üzvünü göstərir ki, (həmin) adamları (belə)

cəzalandırmaq olar. Lakin brahman xəsarətsiz (ölkədən) çıxarılmalıdır.

355

125. (Onlar aşağıdakılardır): uşaq doğan orqan, bətn, dil, iki əl və iki

ayaq, göz, bumn, iki qulaq, həmçinin, (bütün) bədən.

126. (Çar) cinayətin səbəbini, baş verdiyi vaxtı və yeri, cinayətkarın

sağlamlıq vəziyyətini (cəzanı çəkə biləcəyi) və cinayətin motivini nəzərə

alıb, ona layiq olanı cəzalandırmalıdır.

128. Çar, cinayətə layiq olmayanı cəzalandırıb, cinayətə layiq olanı

cəzalandırmazdırsa, özünə böyük şərəfsizlik gətirir və ölümündən sonra

cəhənnəmə gedir.

129. O əvvəlcə (sadə) məzəmmət etməli, sonra (ciddi) töhmət etməli,

üçüncü dəfə cərimə, sonra isə bədən cəzası verməlidir.

140. Öz kapitalını artırmaq üçün Vasişxto (əfsanəvi müqəddəs

müdriklərdən biri) tərəfindən müəyyən edilən faizi sələmçi (əgər onda girov

vardırsa), ayda 100 - də 80 faizini götürə bilər.

142. Varna qaydasında faizlər ayda müvafiq olaraq iki, üç, dörd və beş

faiz müəyyən edilir (yəni, brahman 2, kşatri 3, vayşi 4 və şudr 5 faizi

vemıəlidir).

144. (Saxlanmağa verilmiş) girov özbaşına istifadə edilə bilməz; ondan

istifadə edən (kreditor) öz alacağı faizdən imtina etməli və ya (əgər əşya

istifadə etməkdən zay olardısa) onda o, əşya sahibini təmin etməli, yəni,

ilkin olaraq onun dəyərini ödəməli; əks təqdirdə 0 verilmiş girovu oğurlamış

hesab olunur.

146. Mülkiyyətçi ona məxsus məsələn inəkdən, dəvədən, minik atından

və s. bir dost kimi başqasına, onlardan istifadə etməsinə icazə vennəsinə

baxmayaraq o, daim mülkiyyətə sahiblik hüququnu itirmir;

147. (Lakin ümumiyyətlə), mülkiyyətçi onun gözü qarşısında

digərlərinin onun (mülkİ3^ətindən) istifadə edilməsini görür və bu 10 ildən

artıq davam edərsə (onda) mülkiyyətçi ona məxsus olmuş əmlakı geri tələb

edə bilməz.

148. Əgər (mülkiyyətçi) səfeh, azyaşlı deyildirsə və əgər onun

əmlakından istifadə onun gözü qarşısında baş verirsə, bu əmlak qanunu

yolla özgəninkiləşdirilə bilinər; sahibi bu mülkiyyəti saxlaya da bilər.

163. Sərxoşlar və ya ağılsızlar, xəstəlikdən əziyyət çəkənlər, qullar,

uşaqlar və ahıl qocalar və ya vəkil edilməmiş şəxslər tərəfindən bağlanan

müqavilələr qanunsuzdur.

356

164. Qanun və ya müəyyən edilmiş adətlərə zidd olaraq bağlanmış

müqavilənin heç bir qüvvəsi yoxdur. Baxmayaraq ki, onun (müqavilənin)

bağlanması təsdiq edilir (sübut edilir).

165. Saxta girov və ya (saxta) satış, saxta hədiyyə və ya (onun) qəbul

edilməsi və bütün digərlər, hansı ki, orada hiylə var, (hakim) onu ləğv

etməlidir.

167. Əgər hətta qul belə, öz ağasının xeyrinə müqavilə bağlayırsa, onda

(ev) sahibi, onun öz ölkəsində və ya başqa ölkədə yaşayıb yaşamamasından

asılı olmayaraq, o, (qulun sahibi) bu müqavilədən imtina etməməlidir.

168. Zorla alınan, zorla sahib olunan, zorla yazmağa məcbur edilən və

bütün başqa məcbur edilən işləri, Manu qeyri-qanuni elan edir.

177. Borclu öz borcunu kreditora, əgər öz varnası və ya aşağı

vamadandırsa, işləyib (şəxsi əməyi ilə) ödəməklə qaytara bilər, əgər borclu

yuxarı vamanın nümayəndəsidirsə, onda o borcu tədricən qaytara bilər.

195. Əgər nəsə gizli otaraq verilib və ya ahmbsa, onda o, məxfi olmalı

və gizli geri qaytanimahdır, necə verilib, eləcə də, qaytanimahdır.

199. Məhkəmə qaydalarına müvafiq olaraq, bağışlanan və ya satılan

əşya sahibi tərəfindən deyil, hər hansı bir özgə şəxs tərəfindən təşkil edilirsə,

onda bu qanunsuz hesab edilir.

200. Harada kı, istifadə var, lakin hüquq bunu nəzərdə tutmur, belə

halda (sahibliyə) sübut istifadə edənin deyil, hüququn tərəfində olduğunu

nəzərdə tutur. Belə qərara alınır.

201. Kimsə bazarda hamının gözü qarşısında (şahidliyi ilə) əşyanı

alırsa, o, bu əşyaya alıcı kimi qanuni hüquqi sahiblik əldə edir.

202. Əgər (əşyanın) sahibini müəyyən etmək olmursa, alıcı həmin

əşyanı aşkar satdığına görə bəraətdədir və çar tərəfindən cəzalandırılmadan

buraxılır, lakin (əvvəlki sahibi), hansı ki, əşyadan məhrum edilib, onu

(satıcıdan geri) ala bilər.

203. Qarışdırılmış malın (təmiz əmtəə adı ilə) satışı, həmçinin, zay

malın (yaxşı əmtəə adı ilə) satışı qadağandır, həmçinin (müəyyən edilmiş

çəkidən) aşağı malın və olmayan, (göz qabağında) həmçinin bağlaması

açılmayan malın (satışı qadağandır).

357

214. ...İndi mən məvacib verilməsinə (qanuni) münasibət bildirirəm.

215. Muzdlu (qulluqçu və ya işçi) hansı ki, xəstəliyi yoxdur, (ancaq)

həyasızlıq edərək şərtləndirilmiş işi icra etməkdən imtina edərsə, (onda)

cərimə edilməlidir... və nəzərdə tutulan məvacib ona ödənilməlidir.

216. Əgər 0 (həqiqətən) xəstə olubsa və sağlamlıqdan sonra (öz işini)

yerinə yetirirsə, ilkin şərtə müvafiq olaraq, nəzərdə tutulan məvacibi ona

ödənilməməlidir.

217. Ancaq onun xəstə və ya sağlam olub-olmamasından asılı

olmayaraq, əgər razılaşdırılmış iş onun tərəfindən (və ya başqaları

tərəfindən) başa çatdırılmayıbsa, ona məvacib verilməməlidir. Hətta

(baxmayaraq ki, iş) qismən yerinə yetirilib.

218. Beləliklə, məvaciblə bağlı əvəzin verilməməsi qanunu ilə məlumat

verdim. İndi mən müqavilə şərtlərinin pozulması ilə əlaqədar qanunu şərh

edirəm.

219. Əgər kimsə ..., müqaviləni andı ilə təsdiq edərsə, lakin öz tamahı

üzündən onu pozardısa, onda (çar) onu öz dövlətindən qovmamalıdır.

220. Müqaviləni pozan həbsxanaya salınmalıdır, o (çar) müqaviləni

pozanı 6 qat dəyərində nişka, (nişka suvama və şatamala “məlum sayda mis,

gümüş və qızıldır”) ödəməyə məcbur edilməlidir.

221. Ədalətli çar bu qanunu onu pozanlara tətbiq etməlidir.

222. Əgər hər kimsə bu dünyada nəisə alıb və ya satandan sonra

peşman olursa, onda o, bu əşyanı 10 gün ərzində qaytara və ya ala bilər.

223. Əgər 10 gün müddət keçdikdən sonra o, qaytara və ya ala bilməz.

229. Mövcud qanunlara müvafiq olaraq mən, mal-qara sahibləri və

çobanlar arasındakı mübahisələri (tənzimləyəcək qaydaları) izah edirəm.

230. Gündüzlər (mal-qaranın) qomnması məsuliyyəti çobanın üzərinə,

gecələr isə sahibinin üzərinə düşür (əgər mal-qara) onun tövləsindədirsə,

digər halda (əgər mal-qara gündüz və gecə çobana həvalə edilibsə), onda

çoban cavab verir.

358

235. Əgər keçi və ya qoyunlara canavar hücum edir və çoban köməyə

gəlmirsə, onda heyvanlara canavarın hücum etməsi və onları məhv etməsinə

görə məsuliyyəti çoban daşıyır.

236. Əgər onlar lazımi qaydada qorunursa və meşədə otarılırsa,

gəflətən canavar hücum edərək onlardan hər hansı birini parçalayırsa, belə

halda o, (çoban) məsuliyyət daşımır.

245. Əgər iki kənd arasında sərhədlərlə bağlı mübahisə yaranarsa

(onda) çar syaştha ayında sərhədləri müəyyən etməli, mərzlərin nişanları

aydın görünməlidir.

252. Bu nişanlarla çar həmçinin, torpağa görə mübahisə edən iki tərəfin

münaqişəsini müddət sahibliyi və daimi su axını əsasında müəyyən

etməlidir.

253. Əgər (mərz) nişanlarına baxış keçirilərkən şübhələr yaranarsa,

(onda) sərhədlər arasındakı mübahisələrin həlli şahidlərə həvalə

edilirməlidir.

254. Sərhədlərlə bağlı (ifadə verən) şahidlər camaatın iştirakı ilə sərhəd

nişanlarının yanında mühafizə olunan hər iki tərəf olmaqla

dindirilməlidirlər.

255. Dindirilən (şahidlər) sərhədlərlə bağlı birgə yekdilliklə məsələni

həll edib (yazılı) sənəd tərtib etməlidirlər.

258. Şahidlər (hər iki kənddə yoxdursa) dörd qonşu kənddən olmaqla

öz hörməti ilə tanınan şəxslər kimi, çarın iştirakı ilə sərhədlər barədə qərar

çıxarmalıdırlar.

263. Əgər qonşular sərhəd nişanları barədə mübahisə edərkən saxta

ifadə verərdilərsə, onda onların hər biri çar tərəfindən cərimə edilməlidirlər.

266...... İndi isə böhtanla bağlı qərarı elan edirəm.

267. Brahmana iftira atan kşatri 100 pan (pul vahidi - mis karşa.

Karşapana və ya pana), vayşi 150 və ya 200 pan cərimə edilir, şud- ra isə

bədən cəzası ilə cəzalandırılır.

268. Kşatrini şərləyən brahman 50 pana, vayşini şərləyən brah- man 25

pana, şubdram şərləyən isə brahman 20 pana cərimə edilir.

269. Eyni varna üzvlərinin bir-birlərinə böhtan atmalarına görə 20

(pana) cərimə ödəmələri nəzərdə mtulur. Sözlə təhqirə görə cərimə ikiqat

artırılmalıdır.

359

270. Bir dəfə doğulan (şudra) iki dəfə doğulanları ağır təhqir etdiyinə

görə dili kəsilməlidir, çünki o, ən aşağı təbəqədəndir.

272. Əgər o təkəbbürlə brahmana öz borcunu yerinə yetirməyi

öyrədirsə, onda çar onun ağzına və qulaqlarına qaynar yağ tökməyi əmr

etməlidir.

278. ...İndi mən hərəkətləri ilə başqasına (fiziki) xəsarət yetirməklə

bağlı qərarın verilməsini şərh edirəm.

279. Aşağı varnanm nümayəndəsi, yuxarı üç varnanm

nümayəndələrinin bədən üzvülərinə xəsarət yetirirsə, Manu qanunlarına

görə şudranm da həmin bədən üzvləri də kəsilməlidir.

280. Kim əlini və ya dəyənəyi başqa adama (yuxarı vamaya) qaldırırsa,

onun əli kəsilməlidir. Kim nifrətlə təpik vurursa, onun ayağı kəsilməlidir.

282. Əgər kimsə utanmadan (yuxarı varnaya) tüpürərsə, çar onun

dodaqlarının kəsilməsi barədə əmr verməlidir. Əgər kiməsə tərəf sidik

çenvrilərsə, əgər kiməsə arxa göstərilərsə (cəzalandınimahdır).

286. Əgər kiməsə (qəsdən) xəsarət yetirmək məqsədilə adamlar və ya

heyvanlar tərəfindən zərbə endilərsə, hakimlər xəsarətin ağırlıq dərəcəsini

nəzərə almaqla cərimə müəyyən etməlidir.

287. Əgər bədənin hər hansı bir hissəsinə xəsarət yetirilib və ya həmin

hissədən qan axırsa, onda (xəsarət vuran) müalicə üçün pul ayırmalı, və ya

cərimə (verməlidir).

288. Əgər kimsə başqasının əmlakına qəsdən və ya qəsdən olmadan

ziyan vurarsa (onda) mülkiyyətçi təmin edilməli və dəymiş ziyan qədər çara

cərimə ödənilməlidir;

301 ..... İndi oğurqla bağlı qərarın verilməsi qaydalarının şərhini

verirəm.

302. Çar ciddi-cəhdlə oğaıları cəzalandırmalıdır. Belə ki, əgər o

oğruları cəzalandırırsa, onun şöhrəti artır və onun çarlığı çiçəklənir.

307. (Xalqı) qorumayan çar, hansı ki, torpaq vergisi, mallardan rüsum,

hər gün (gül, meyvə və tərəvəz) alır və cərimə yığır, (lakin) bu (çar)

öldükdən sonra dərhal cəhənnəmə gedir.

308. Bu çar öz xalqının bütün günahlanm üzərinə götürür.

310. Çar ciddi-cəhdlə qanunsuzluğu üç tədbirlə (hüdudla) almalıdır;

həbsxana, qandallanmaq və müxtəlif bədən cəzalan.

360

323. Adlı-sanlı ailədən olan insanların, xüsusilə də, qadınların və

qiymətli daş-qaşların oğurlanması, bədən cəzası (və ya daha yüksək) cəza

verilir.

332. Əgər cinayət (mülkiyyətçinin) gözü qarşısında və zorakarlıq- la

baş verirsə, bu soyğunçuluqdur. Əgər (cinayət) onun xəbəri olmadan baş

verərsə, bu oğurluqdur, onun baş verməsi inkar edilsə belə.

345. Kim ki, zorakılıq edir, qatı cinayətkardır. O, böhtançı, oğru və

başqasına dəyənəklə zərbə vurandan da təhlükəlidir.

347. Zorakılıq əməli törətmiş müqəssiri çar nə dostluq münasibəti, nə

bÖ3dik mənfəət əvəzinə azadlığa buraxmamalıdır. Çünki ki, 0 bütün

mövcud olanlar üçün təhlükədir.

349. Özünü müdafiə zamanı, həmçinin ianə bəxşişlərini, qadınların və

brahmanlarm qorunmasıı anında (cinayətkarı) öldürən, qanuna görə cinayət

etmir.

350. Hər kəs, ona (cinayət törətmək məqsədilə) hücum etmişi tərəddüd

etmədən öldürə bilər...

351. Kimsə başqasını aşkar və ya gizli öldürəcəyi barədə açıq bəyani't

verirsə, (onda) heç kim onu təqsirkar' hesab etməməlidir (qanunvericinin

nəzərində), bu halda (sanki) qəzəbli adam, qəzəbli adama hücum edir.

352. Kişiləri hansı ki, özgə arvadlannı təngə gətirir (əxlaqsızlığa

məcbur edir), çar onlan lərzəyə salmaqla cəzalandmlmah, qovmalıdır.

353. Çünki insanların zinakarlığından varnalar qarışır, bununla da

günah baş verir, hətta (nəslin) köklərini məhv edir və bütün dünya üçün

fəlakət yaradır.

357. (Qadına) hədi}^ə təklif etmək, onunla oynaqlaşma (şənlənmək,

zarafatlaşmaq), onun paltarlarına toxunmaq və onunla bir çarpayıda

oturmaq - bütün (bu hərəkətlər) hamısı zinakarlıq hesab edilir.

359. Brahmanlardan başqa, zinakarlıqda günahkar olanların hamısı

edam cəzasına layiqdir, bütün dörd varnanm qadınlarının keşiyi çəkilməlidir

(mühafizə etmək, qorumaq lazımdır).

364. Kim, qızın iradəsinin ziddinə olaraq onun namusuna toxunursa,

ona dərhal bədən cəzası verilməlidir. Lakin onun namusuna

361

təcavüz qızın razılığı ilə baş verərdisə və onların hər ikisi eyni var- nadan

olardısa, o, cəzalandırılmırdı.

366. Aşağı varnadan olan kişi, yuxarı vamadan olan qızla zina edərsə,

ona bədən cəzası verilir, əgər kim öz vamasından olan qızla zina edirsə,

onda qızın atasının razılığı ilə o kəbin haqqı verməlidir;

371. Əgər qadın öz əsl-nəcabəti və (şöhrətpərəstliyi) üzündən yolunu

azarsa, ərinə xəyanət edərsə, onda çar onu adamların toplandığı yerdə itlərə

çeynətdirilməsi barədə əmr verməlidir.

372. O (çar) cinayətkar -kişini (arvadla zina etmiş kişini) dəmir

çarpayıda yandırmaq barədə əmr etməlidir və çarpayının altına odun çox

yığmaq lazımdır ki, canı tamamilə yansın.

374. İki dəfə doğulanlar vamasmm üzvü olan, mühafizə edilən və ya

edilməyən qadınla zina etmiş şudra (belə cəzalandırılmalıdır), əgər qadın

mühafizə edilmirsə, o (günahkar) əmlakdan məhrum edilir və cinsiyyət

üzvü kəsilir, əgər qadın mühafizə edilirsə, (günahkar-şudra) həyatdan

məhrum edilir (ölüm cəzası).

399. Çar öz xəsisliyindən mallan (ölkədən) çıxaran (topdan satışla

məşğul olan tacirin) mallarını müsadirə etməlidir, çünki ona ticarət etməyə

çar icazə vermiş və malların çıxarılmasını qadağan etmişdir (inhisarçıhğın

obyekti Kəşmirdə fıl, hindistanın şərqində nazik kətan və yun, qərbdə at,

cənubda qiymətli daşlar və mərcan idi).

400. Gömrükdən yayman, vaxtında almayan və satmayan, öz

mallarının siyahısını (bəyannaməni) saxtalaşdıran (rüsumdan) 8 dəfə çox

cərimə edilməlidir, hansı ki, o, yayınmağa çalışırdı.

401. (Çar) bütün satılan malların alış və satış qiymətlərini müəyyən

etməli, (lazımi) baxış keçirməli, onlar hardan əldə edilib, haraya aparılır,

saxlama müddəti nə qədərdir, (ehtimal olunan) gəlir və (ehtimal olunan)

xərclər necədir.

402. Beş gecədən bir və ya iki həftə keçəndən sonra çar (tacirlər üçün)

camaat qarşısında qiymətləri müəyyən etməlidir.

403. Bütün çəki və ölçü vahidlərinə lazımi qaydada işarə-nişan (etalon)

qoyulmalıdır və hər 6 aydan bir onlar yenidən baxılmalıdır

(yoxlanılmalıdır).

362

408. Gəmidə yük daşıyanın təqsiri üzündən hər nəsə zay olardısa, onda

dəymiş ziyan bərabər olaraq yükü aparanlar tərəfindən (hər birinin) öz pay

hissəsi verilməlidir.

409. Səyahətçilər tərəfindən şikayətlər o halda qəbul edilir ki, yük

aparanların ehtiyatsızlığından onların yükü zay olur, əgər Allahların iradəsi

ilə bədbəxt hadisə baş verirsə, (onların üzərinə) cərimə qoyulmur.

410. (Çar) vayşilərə ticarət etməyi, borc verməyi, torpağı əkib

becərməyi və mal-qara saxlamağı əmr etməlidir. Şudralar isə iki dəfə

doğulanlar vamasma xidmət etməlidirlər.

415. Köləliyin 7 dərəcəsi fərqləndirilir: bayraq altında əsir alınanlar,

xidmət üçün tutulanlar, öz ağasının evində doğulanlar, satılan və ya bəxşiş

edilənlər, vərəsəliklə verilənlər və cəzalandırma nəticəsində qula

çevrilənlər.

416. Arvad, oğul və qul - bu üç nəfər mülkiyyətə sahib ola bilməz.

Onlann qazandığı əmlak, onlara sahib olanın mülkij^ətinə keçir.

418. Çar çox sayıqlıqla vayşi və şudraları onların üzərinə düşən

mükəl’nfıyyətləri yerinə yetirməyə məcbur etməlidir. Çünki bu iki varna öz

öhdəliklərini yerinə yetirməkdən boyun qaçırırlar. Onlar (bütün) dünyanı

dağıtmış olurlar.

419. O (çar) hər gün qabaqcadan hazırlanmış işlərin icra edilməsinə,

daşınan yüklərin, daxil olan mədaxil və məxaricin, mədənlərin və xəzinənin

işlərinə nəzarət etməlidir.

420. İlahi Qanunun göstərişi ilə çar işləri axıra çatdırıb bütün günahları

aradan qaldıraraq, yüksək fərəhə (rifaha) çatır.

IX FƏSİL

1. İndi mən ər və onun arvadı üçün əbədi qanunları şərh edim, hansı ki,

uzun birgə yol gedirlər, bir yerdə olurlar. Nə vaxtsa ayrılacaqlar.

2. Gecə və gündüz qadınlar öz ərlərindən (patriarxaldan) asılı

vəziyyətdə olmalıdırlar.

363

3. Uşaqlıqda onu atası, gəncliyində əri, qocalığında oğulları saxlayır.

Arvad heç vaxt müstəqilliyə layiq deyildir.

4. (Öz qızını) vaxtında (ərə verməyən) ata məzəmmətə layiqdir, (öz

arvadının yanında olmayan) ər məzəmmətə layiqdir və ərinin vəfatından

sonra doğma anasına baxmayan oğul məzəmmətə layiqdir.

8. Ər arvadla birləşdikdən sonra uşaq əmələ gəlir və doğulur. Arvadın

ərə getməsi (caya) ondan ibarətdir ki, o, yenidən qadından (cayadan)

doğulur.

10. İnsan qadını tam güclə qoruya bilməz. Lakin onlar (qadını)

aşağıdakı tədbirləri gönnəklə qoruna bilərlər.

11. (Ər) öz arvadına əmlakının saxlanması və məsrəf olunmasını, hər

şeyi təmiz saxlamağı, dini mərasimləri (icra etməyi), yemək hazırlamağı və

ev əşyalarına qayğı göstərilməsini həvalə edə bilər.

12. Etibarlı və sədaqətli adamlar tərəfindən evdə saxlanılan qadınlar,

təhlükəsizlikdən arxayın ola bilməzlər. Yalnız kimlər ki, özlərini öz xüsusi

istəkləri ilə mühafizə edilər, onlar (qadınlar) tam təhlükəsizdirlər.

13. Alkoqollu içkidən istifadə, yüngül əxlaqlı adamların cəmiyyətinə

daxilolma, ərini tərk etmə, sərgərdan həyatkeçirmə, nəzərdə tutulmayan

vaxtda yatmaq və özgə evində gecələmək arvadların süqutunu müəyyən

edən 6 səbəbdir.

29. Kim ki, öz fikrini sözünü və hərəkətini cilovlaya bilir, öz əri

qarşısında sədaqətini pozmur, onunla bu dünyada və (ərinin ölümündən

sonra) onunla səmada birgə yaşayır, comərd insanlar (onları) vəfalı arvadlar

(sadvi) adlandırırlar.

30. Lakin öz ərinə xəyanət edən arvad, insanlar arasında məzəmmət

edilir və (gələcək həyatlarında) o çaqqalın bətnində inkişaf edir və xəstəliyə

düçar olmaqla öz günahına görə cəzalanır.

31. (İndi) isə belə bir mtıqəddəs qaydaları dinləyin, bütün insanlar üçün

faydalı (xilasedici) olan, hansı ki, .... kişilərin nəsil artırmalarına aiddir.

33. Müqəddəs göstərişlərə görə qadınlar torpaq (sahəsi) kişilər isə

toxum hesab edilirlər. İnsanın zəkalı bədənindən əmələ gələn canlı, toxum

və torpağın birləşməsi nəticəsidir.

364

45. Kim üç (birləşmədən): onun arvadı, onun özü və onun övladlarından

ibarətdirsə, yalnız onlar tam dəyərli insanlardır (ved belə deyir) və (alim)

brahmanlar bu (qaydanı) belə ifadə edir: “ər arvadı ilə birlikdə bir tamlıq

təşkil edir”.

46. Nə satılanda, nə (ər) tərəfindən tərk ediləndə zaman, (arvad) ərindən

azad edilmir. Drahmanı biz belə bilirik...

48. (Özgə) inəkdən, madyandan, dəvədən, kəniz-quldan, camış- dan,

keçidən və qoyundan (onun sahibi) və ya onları saxlayan bala ala

bilmədiyinə olan münasibət, özgə qadına olan (münasibət) kimidir.

49. Kimlər ki, torpaq sahələrinə malik deyil, lakin toxumu vardır (və)

onu özgə torpaq sahəsinə ataraq, taxıldan gəlir əldə edə bilmir, lakin artıra

bilərdi.

51. İnsanlar da eyni ilə belədir. Qadınla ər-arvad (nikah) hüququ

olmayanlar özgə toxumu kimi tum atarlarsa...., (onlar) bala (məhsul) ala

bilməzlər.

52. Əgər məhsul barədə sahənin mülikiyyətçisi və toxumun

mülkiyyətçisi arasında müqavilə bağlanmayıbsa, onda (alınan) məhsul

sahənin mülkiyyətçisinə çatır...

53. Lakin əgər xüsusi müqavilə ilə (sahə) əkilmək üçün başqasına

verilirsə, onda toxum mülkiyyətçisi və sahə mülkiyyətçisi hər ikisi bu

dünyada (biçinin) birgə iştirakçısı hesab edilirlər.

59. Öz ərindən övladı olmayan arvada (göstərilən üsulla) arzu olunan

övladı almaq üçün qaynı və (hər hansı bir)' sapmdı ilə (yaxın qohumu) birgə

olmaq səlahiyyəti verilir.

60. Kimə ki, dul qadın üçün (ailənin nəslini artırmaq ) həvalə edilir,

gecə sakitcə (ona yaxınlaşmalı) oğul dünyaya gətirmək üçün iş görməlidir.

66. Bu adət maarifçi brahmalar tərəfindən, heyvanlara xas əlamət kimi

lənətləndirilir.

72. Əgər (adam) hətta qanuni olaraq qız alırsa, lakin qız fiziki

qüsurludursa, xəstədirsə və ya bakirəliyi pozulubsa və ya aldadılaraq ona

verilibsə, o, qızı rədd edə bilər.

74. Başqa (diyarlarda) işi olan kişi (öz ailəsindən) ayrı düşə bilər,

(lakin) öz arvadını (maddi) cəhətdən təmin etməlidir.

365

75. Əgər (ər) yola düşənə qədər onu (arvadını) yaşayış vasitəsilə təmin

edirsə, onda o, yalnız gündəlik qayğılarla özünü məşğul etməlidir (adamlar

arasına çıxmamalı, bəzənib-düzənməməlidir, özgə evlərinə getməməlidir,

bayramlarda iştirak etməməlidir və s.). Əgər 0, (ər) yola düşərək onu

(arvadını) təmin etmirsə, onda (o) qəbahət hesab edilməyən əl işləri ilə

özünü yaşatmalıdır (təmin etməlidir).

76. Əgər onun əri özgə diyarlara dini tapşırıqları yerinə yetirmək üçün

gedirsə o, (arvad) onu 8 il gözləməlidir. Əgər bilik almaq və şöhrət üçün 6 il

kifayət edirsə, istirahət üçün 3 il kifayət edir (göstərilən müddətlərdə arvad

əri gözləməlidir).

77. Bir il ərzində ər arvadın (nazı) ilə oynamalıdır, hansı ki, onu görən

gözü yoxdur. Lakin yalnız bir il keçəndən sonra o (arvadından) əmlakı ala

bilər və onunla birgə yaşayışa son qoya bilər.

78. (O qadın ki) pis əməllərə meyl edən, sərxoşluq edən və ya xəstə olan

(ərinə) hörmətsizlik edirsə, (o) öz zinət əşyalanndan və yaşayışından

məhnım edilməklə üç ay müddətinə evdən uzaqlaşdınimahdır.

79. Anlaqsız olan və ya varnadan qovulan və ya xədim (axtalanmış)

olan və ya cinsi taqətsizlikdən əziyyət çəkən və ya elə bir xəstəliyə tutlar ki,

hansı ki, bu xəstəlik ona günahlarına görə cəza kimi verilmişdir, (onda) bu

(səbəblərə görə) ərini görən gözü olmayan qadın, (evdən) qovulmamalı və

əmlakdan məhrum edilməməlidir.

80. (O qadın ki) sərxoşluğa meyl göstərir, mənəvi pozğunluq edir,

həmişə ərinə qarşı çıxır, (sağalmaz) xəstəliyə tutulub, həyasız və ya

israfçıdırsa, həmişəlik olaraq (başqa qadınla) əvəz edilə bilər.

81. Uşaq doğmayan arvadı 8-ci ildə, ölü doğanı 10-cu ildə, yalnız qız

doğanı 11-ci ildə, lakin davakar qadını dərhal (boşarhaq) olar.

82. Lakin xəstə arvad, hansı ki, (öz əri ilə) mehribandır və yüksək

mənəviyyata malikdir, yalnız onun razılıq ilə boşanıla bilər və həmişə

hörmətə layiq olmalıdır.

85. Əgər iki dəfə doğulan öz vamasmdan və başqa (aşağı varnadan)

arvad alırsa, bu (qadınlar) arasında bö}äiklük və hörmət-izzət varna (kasta)

qaydasına (müvafiq) qurulmalıdır.

88. Əla və gözəl oğlana öz vamasmdan olan qızı müəyyən olunmuş

göstərişlərə görə atası adaxlıya bilər, baxmayaraq ki, o, (qız) hələ (nikah

yaşma) çatmamışdır.

366

90. Yetkinlik yaşına çatmış qız üç il hələ gözləməlidir. Ancaq bu

müddətdən sonra o özü üçün adaxlı seçə bilər.

91. Əgər ərə getməyən (qız) özünə adaxlı taparsa, nə (qızın özü) nə də

onun (ərə getdiyi oğlan) günaha batmırlar.

92. Özü seçdiyi oğlana ərə gedən qız, özü ilə atası, anası və ya

qardaşları tərəfindən verilmiş zinət əşyalarını götürməməlidir, əgər

götürürsə bu oğurluqdur.

93. Ancaq yetkinlik yaşma çatmış qızı (özünə arvad edən) onun (qızın)

atasına nikah hədiyyəsi vennəməlidir. Çünki axırıncı (yəni, atası) onun

üzərində hakimiyyəti itirir, onun (qızın) vaxtında gəlin göndərilməsinə nail

olmamışdır.

94. 30 yaşlı kişi onun xoşuna gələn 12 yaşlı qızla, 24 yaşlı kişi isə 8

yaşlı qızla evlənə bilər. (Kişi) öz ev sahibliyi funksiyasını yerinə yetirə

bilirsə, o evlənməkdə tələsməlidir.

95. Ər öz arvadını Allahlardan alır...., Allahları razı salmaq üçün 0,

həmişə onu (necə ki, o ərinə vəfalıdır) saxlamalıdır.

102. Nikahda birləşən ər və arvad, həmişə çalışmalıdırlar ki,

ayrılmasınlar və bir-birlərinə olan sədaqəti pozmasınlar.

103. Beləliklə, sizə ər və onun arvadına aid qanun elan edildi..., (indi

isə) mirasın bölünməsinə dair (qanunu) dinləyin.

104. Atanın və ananın vəfatından sonra, bir yerə toplaşan qardaşlar ata

(və ananın) mirasını bərabər bölüşdürə bilər; valideynlərin sağlığında isə

oğullar onlara tabedir.

105. (Və ya) böyük qardaş bütün ata mülikiyyətini tək özü idarə edə

bilər, digər qardaşlar onun himayəsi altında ata-anaların sağlığında olduğu

kimi yaşaya bilərlər.

106. İlk uşaq doğulduqdan sonra insan oğul atası olur və əcdadları

qarşısında borcdan azad edilir.

107. Ata yalnız böyük oğula öz haqqını verir (borcunu) və onun

vasitəsilə əbədiyyətə (ölümsüzlüyə) çatır, (o) qanunlan (icra) etmək üçün

doğulur, digər (övladlar isə) sevginin nəticəsi olaraq doğulurlar.

108. Ata öz oğlanlarını saxladığı kimi, böyük qardaş da öz kiçik

qardaşlarını saxlamalıdır, onlar da qanuna müvafiq olaraq, böyük qardaşa

(ataları kimi) itaət etməlidirlər.

367

118. Qızlara (bacılara) qardaşlar öz paylarından hər biri 1/4 hissəsini

vennəlidirlər. Hansılar ki, vermək istəmirlər, onlar vamadan

çıxarılmalıdırlar.

127. Kimin ki, oğlu yoxdursa, öz qızma səlahiyyət verərək (onun ərinə

deyir): “Ondan doğulan oğlan, mənim rəhmət duamı oxumalı və ehsan

verməlidir”.

136. O atanın ki, qızı, səlahiyyətlidir və ya səlahiyyətli deyildir, eyni

varnadan olan əri üçün doğur, onun ana nəsli xətti üzrə babasının nəvəsi

olur, 0 ziyafət şirnisi gətirməli və əmlaka-mirasa sahib olmalıdır.

148. (Yuxanda verilən) qaydalar, eyni vama üzvü olan arvadlardan

törəyən oğlanların mirasa sahibliyinə aiddir. İndi isə müxtəlif varna

üzvlərindən doğulan oğlanlar arasında mirasın bölünməsinə aid olan qanunu

dinləyin.

152. ...Qanunları bilən, bütün əmlakı 10 hissəyə ayırmalıdır və onu

aşağıdakı kimi bölməlidir.

153. Brahmanm oğlu 4 hissəni götürməlidir, kşatrinin oğlu - 3, vayşnin

oğlu - 2, şudranın oğlu - 1^ hissəni götürməlidir.

185. Nə qardaşlar, nə valideynlər, ancaq oğullar atanın əmlakına varis

ola bilərlər. Lakin övladsız oğlun mirasını ata, həmçinin, qardaşlar ala

bilərlər.

189. (Vəfat etmiş) brahmanm əmlakı heç vaxt çarın xeyrinə daxil

olmur, qayda belədir. Lakin başqa varnalarm (vəfat etmiş adamlarının)

əmlakı, onların varisləri olmadıqda çar özünə götürə bilər.

192. Ananın vəfatından sonra anabir qardaşlar və anabir bacılar, ananın

əmlakını bərabər bölüşdürməlidir.

194. Arvadın 6 növ (xüsusi) mülkiyyətinə daxildir: (nikah) şami

yandırılana qədər verilən, toy mərasimində verilən, sevgi əlaməti olaraq

verilən, qardaşı tərəfindən verilən (hədiyyə), ata tərəfindən və ana

tərəfindən verilən (hədiyyə).

195. Nikahdan sonra verilən hədiyyə və (hədsiz) sevən əri tərəfindən

bağışlanan əmlak, onun (arvadın) mülkiyyətinə keçir, (hətta) əgər 0, ərinin

sağlıhnda vəfat edirsə, onda əmlak, onun övladlarına verilir.

368

213. Böyük qardaş, hansı ki, öz xəsisliyindən kiçik qardaşlarını aldadır,

ona böyüklük (hüquq verilməsi dayandırılmalı) və çar tərəfindən

cəzalandırılmalıdır.

220. ...İndi oyunlar barədə qanunları dinləyin.

221. (Ehtiraslı) oyunları və mərcləşməni çar öz ölkəsindən

uzaqlaşdırılmalıdır. Bu iki qüsur (əksiklik) hökmdarlara zərər vurur onların

çarlıqlarını dağıdır.

227. Qədim dövrlərdə bu oyunlardakı nöqsanlar güclü düşmənçiliyə

səbəb olurdu. Ona görə də ağıllı insan oyunlara qoşulmamalıdır, hətta zövq

almaq məqsədilə belə.

228. Hər kim bu oyuna (qumara) gizli və açıq qoşularsa, çar öz istədiyi

kimi onu cəzalandıra bilər.

229. Kşatri, vayşi və şudra cərimə ödəmək imkanlan yoxdursa, (onlar)

əməlləri ilə onu qaytara bilərlər, brahman isə az-az ödəyə bilər.

230. Çar qadınlara, uşaqlara, dəlilərə (ağılsızlara), kasıblara və

xəstələrə cəzaları, bambuk çubğu və ya kəndirlə təyin etməlidir (fiziki

cəza).

231. (İctimai işləri) idarə etmək üçün təyin edilmiş şəxslər hansı ki,

var-dövlət hərisliyi üçün özünü od-alova vurur, şikayətçilərə (ərizəçilərə)

ziyan vurur (onları dinləmir), çar (onu) mülkiyyətindən məhrum etməlidir.

232. Saxta fərmanlar tərtib edərək, öz nazirini yoldan çıxaranları,

qadınları, uşaqları və ya brahmanları qətlə yetirənləri, düşmənə xidmət

edənləri, çar ölüm cəzasına məhkum etməlidir.

270. Ədalətli çar oğrunu dərhal ölümə məhkum etməməlidir (əgər o)

oğurlanmış əşya ilə tutulmamışdırsa, lakin kim oğurlanmış əşya ilə

tutulardısa, o, (çar) yubanmadan onu həyatdan məhrum etməlidir.

276. Lakin çar o oğruların əlini kəsməlidir ki, onlar gecə evə daxil olub,

oğurluğu edir və onları iti uclu payaya keçirməyə məcbur etməlidir.

277. Birinci oğurluqdan sonra o (çar), oğrunun iki barmağını kəsməyi

əmr etməli, ikinci dəfədə əli və ayağını, üçüncü dəfədə - ölümə məhkum

etməlidir.

369

278. Kim ki, (oğrulara) istilik, azuqə, silah, sığınacaq və oğurlanmış

əşyaları gizlətmək üçün yer verirsə, çar (onları) oğru kimi cəzalandınnalıdır.

280. Kim ki, (çar) anbarlarına, silah cəbbəxanalarına və ya məbədlərinə

soxularsa və kim ki, fıl, at və ya araba oğurlayarsa, o, dərhal öldürülməlidir.

284. (Öz xəstələri ilə pis rəftar edən) bütün həkimlər cərimə

ödəməlidirlər...

287. Kim ki, doğru (halal) adama qarşı əliəyrilik edir və ya qiymətlərdə

onu aldadır, aşağı və ya orta həddə cərimə edilməlidir.

288. Çar bütün həbsxanaları iri (əsas) yolların kənarında yerləş-

dinnəlidir ki, oradan yaramaz və əzablı cinayətkarları görmək olsun.

291. Kim ki, (yaxşı taxılın əvəzinə) pis taxıl satır, kim ki, (artıq

səpilmiş) toxumu yığırsa (çıxarırsa) və kim ki, sərhəd (nişhanları- nı) yox

edirsə, əzişdirilmək cəzasına məruz qalmalıdır.

292. Çar əyrilik edən qızıl ustasının (zərgər) işini kəsici alətlə ayrı-ayrı

hissələrə bölməyə (ustanı) məcbur etməlidir.

293. Əkinçilik alətlərinin, silahın və dərmanların oğurlanmasına görə

çar cəza müəyyən etməli, bu zaman (cinayətin) baş verdiyi vaxt və (əşyanın)

faydahhğı nəzərə alınmalıdır.

303. Çar həmişə İndranm, Günəşin, Küləyin, Yamanın, Varu- nun,

Ayın, Odun və Torpağın enerjili hərəkətlərini təqlid etməlidir (nümunə

götürməlidir). İndra və Varun - Allah, Yama - ölüləri mühakimə edən

hakimdir.

304. Necə ki, İndra 4 aylıq yağıntı mövsümündə bol yağış göndərir, çar

da İndranm öhdəliyini özünə götürərək öz ölkəsində mərhəməti,

xeyirxahlığı yaymalıdır.

305. Necə ki, 8 ay müddətində Günəş şüalarını sulara hopdurur, çar da

tədricən öz ölkəsindən tədricən vergiləri götürməlidir, bu cəhətdən 0 Günəşə

bənzəyərək ondan nümunə, öhdəlik götürməlidir.

306. Necə ki. Külək hərəkət edərək hər yerə (havaya) və bütün canlılara

daxil ola bilir, çar öz xəfıyyələri (casusları) vasitəsi ilə (hər yerə) daxil

olmalıdır, bu, onun öhdəliyidir, hansı ki, o. Küləkdən nümunə götürməlidir.

370

307. Necə Yama, müəyyən olunmuş vaxtda öz hakimiyyətinə dostları

və düşmənlərini tabe edir, təbəələr də (bütövlükdə) çar tərəfindən nəzarətə

götürülməlidir. Bu öhdəlikdir, hansı ki, o (çar) Yamadan (nümunə)

götürməlidir.

308. Necə ki, (günahkar) Varunaya zəncir kimi bağlıdır, (çar da)

caniləri cəzalandırmalıdır, bu öhdəlikdir, hansı ki, o. Varımdan (nümunə

götürməlidir).

309. Çar üzərinə Ayın öhdəliyini götürür, hansı ki, onun görünməsini

təbəələr (böyük sevinclə qarşılayırlar)...

310. (Əgər) o, cinayətkarları nifrət alovu ilə yandırırsa və parlaq enerji

ilə pis (niyyətli) təbəələrini məhv edirsə, onda onun (çarın) gücü Odun

gücünə (oxşayır).

311. Necə ki. Torpaq bütün canlıların yaşaması və bərabərliyi üçün

dayaqdırsa, (çar da) bütün təbəələrin dayağı rolunda çıxış edir, 0, Torpağın

öhdəliyini (öz üzərinə götürür).

322. Kşatri brahmansız rifaha çata bilməz, brahmanda kşatrisiz səadətə

nail olmaz, brahman və kştari birləşərək, bu (dünyada) və gələcəkdə rifaha

çatırlar.

326. Bundan sonra, necə ki, vayşi (öz silkinə) keçirilir (təsdiq edilir) və

nikaha daxil olur, o, həmişə o məşğuliyyətlərə diqqətli olmalıdır ki, hansı ki,

o (bunların) hesabına yaşaya bilər və buna görə də mal-qaraya qayğı

göstərməlidir.

327. Çünki məxluqları Yaradan (Praçapati) mal-qara yaradaraq, o

(onları) vayşiyə həvalə edir, brahman və cara isə (qalan) bütün canlıları

həvalə edir.

328. (Ona görə də) vayşi heç vaxt belə bir fikrə (düşməməlidir ki) “mən

mal-qaraya qayğı göstərmək istəmirəm”.

329. (Vayşi) qiymətli daş-qaşların, mirvarinin, mərcanın, metalların,

parçadan hazırlanmış (paltarın), ətriyyatın və ədviyyatın nisbi qiymətini

bilməlidir.

330. O toxumun səpilməsi (qaydasını), torpağın yaxşı və pis

xüsusiyyətlərini bilməli və 0, ölçü və çəki haqqında biliyini də

təkmilləşdirməlidir.

371

331. Həmçinin, əmtəələrin keyfiyyəti və çatışmazlıqları, (müxtəlif)

ölkələrdəki əlverişli və əlverişsiz (bazarın olması), gəlir və ziyan və

həmçinin heyvandarlığın idarə olunması qaydaları.

332. O (vayşi) xidmət ödənişi haqqını, müxtəlif dilləri, malların

saxlanılması və alqı və satış qaydalarını bilməlidir.

333. O (vayşi), öz əmlakını qanuni üsulla əldə edilməsi üçün çox böyük

qüvvə sərf etməlidir və bütün yaradılmış canlılara azuqə verməyə

borcludur.

335. Pak (şudra) yuxarı varnalara həmişə itaət etməlidir, sözündə

müxtəsər olmalı, məğrurluqdan uzaq olmalı və həmişə brah- manlardan

kömək axtarmalı (özünün gələcək həyatında) yuxarı varnaya cəhd

etməlidir.

X FƏSİL

1. İki dəfə doğulan varnanm (üzvləri) və (yuxarıda göstərilən)

vəzifələrini icra edərkən (vedləri) öyrənməlidirlər. Lakin onlardan (yalnız)

brahman onu təfsir (şərh) edə bilər, digər iki varna yox, çünki qayda belə

müəyyən edilib.

2. Bralıman hamı üçün (göstərilən) yaşayış yolunu bilməlidir,

başqalarını buna məcbur etməli və özü də bu Qanunlara müvafiq

yaşamalıdır.

4. Bralıman kşatri və vayşi - hər üçü iki dəfə doğulan varnanı (təşkil

edirlər). Dördüncü şudralar isə bir dəfə doğulurlar, beşinci (varna) yoxdur.

57. Təmiz olmayan mənşəyə malik adam, hansı ki, heç bir varnaya

məxsus deyildir.... Hansı ki, ari deyil, baxmayaraq, elə görünüş yaradır ki,

guya aridir, onu işlərindən (əməllərindən) tanımaq olar.

58. Arilərə layiq olmayan davranışı olanı, kobud olanı (qəddar), həmişə

öz borcuna laqeyd olam, bu dünyada saf mənşəyi olmayan adam kimi ifşa

edilməlidir.

63. Heç kimə zərər verməmək, düzgün olmaq, özgə əmlakım

mənimsəməmək, saf olmaq və öz (nəfsini) cilovlamaq, Manu dörd varnanm

(əsas Dharması), Qanunun mahiyyəti elan edir.

372

115. Mülkiyyət əldəetmənin 7 qanuni əsası mövcuddur: vərəsəlik,

bəxşiş (hədiyyə), satın almaq, fəth etmək, sələmçilik, işləri icra etmək və

xeyriyyəçi adamlardan mərhəmət olaraq qəbul etmək.

116. Elm, mexaniki sənət (bacarıq, ustalıq), məvaciblə işləmə,

nökərçilik, maldarlıq, ticarət, əkinçilik, aza qane olmaq, sədəqə və

sələmçilik dolanmağın 10 (mümkün) vasitəsidir (bütün yoxsul adamlar

üçün icazə verilən üsuldur).

117. Əlbəttə ki, brahman və kşatriyə faizlə borc vermək nəzərdə

tutulmur, ancaq ağır vaxtlarda, arzu olunan halda günahkar insanlara

xeyirxahlıq məqsədilə cüzi faizlə (borc) vermək olar.

XII FƏSİL

8. İnsan xeyirxahlığa və axmaqlığa öz ağlında, ağlının (hərəkəti)

vasitəsinin nəticəsində, sözlərində, yəni şifahi danışığında, bədənində isə

bədənin (hərəkəti) olaraq çatır.

9. (İnsan) bədəni vasitəsilə (törətdiyi) bir (çox) cinayət əməllərinə

(gələcəkdə) hər hansı bir cansıza çevriləcək. Sözləri ilə etdiyinə görə -

quşlara və ya vəhşi heyvanlara, ağlı ilə etdiyi (günaha görə) 0, aşağı varnada

(yenidən törəyəcək).

10. O adam ki, öz sözlərinə nəzarət edə bilir, öz fikirlərinə nəzarət edə

bilir və öz bədəninə nəzarət edə bilir, (onlar) “üç əsa gəzdirən” üç dandi

(dəyənək) adlandırırlar.

1 1 . 0 adam ki, hansı ki, öz üzərində digər yaradılmış canlılara

münasibətdə üçqat nəzarəti edir, öz nəfsi və nifrətini saxlaya bilir, 0, həqiqi

əzəmətə çatır.

373

QƏDIM ROMADA XII CƏDVƏL

QANUNLARI

Barımızdan əvvəl 451-449 illərdə Roma quldarlıq respublikasında XII

cədvəl qanunları tərtib edilmişdir. Bu qanunların tərtib edilməsi plebeylərin

böyük qələbələrindən biri olmuşdur. XII cədvəl qanunlarının hazırlanması

səbəbləri də çox maraqlıdır. Belə ki, xarici düşmənlərə qarşı patris və

plebeylərin vətəni qorumaq istəyi bəzən sinfi maraqlar baxımından baş

tutmurdu. Plebeylər döyüş meydanını tərk edərək müqəddəs dağa çəkilir və

öz hüquqlarının yazılı qanunlara köçürülməsini tələb edirdilər. Yazılı

qanunların olmamasından istifadə edən patris məhkəmələri plebeylərə qarşı

istədikləri qərarı çıxarırdılar. Eramızdan əvvəl 451-ci ildə plebeylərin tələbi

ilə on nəfərdən ibarət komissiya yaradılmışdır. On nəfərdən ibarət

yaradılmış komissiya - desemvirlər ancaq patrislərdən təşkil edilmişdir.

Eramızdan əvvəl 450- ildə komissiyanın tərkibi dəyişilərək 5 nəfər

patrislərdən 5 nəfər isə plebeylərdən ibarət tərkib müəyyən edilir.

XII cədvəl qanunlan olduğu kimi bizə gəlib çatmamış yalnız onun

məzmunu ilə Roma hüquqşunaslan Siseronun, Pavelin, Qayın və Ulpi-

yanın hüquqi əsərlərdən tanış olmaq mümkün olmuşdur. Qanunlar Roma

vətəndaşlanmn hüqunu müdafiə edir, məhkəməsiz edam cəzasını qadağan

edirdi. XII cədvəl qanunlan Roma cəmiyyətini ictimai münasibətlərini

tənzim etməyə yönəlmiş ilk yazılı qanunlardan biri idi.

BİRİNCİ CƏDVƏL

1. Əgər kimsə məhkəməyə çağrılarsa (çağrılmış) qoy getsin, əgər 0 getmirsə qoy kim ki, onu çağırmışdı bu çağırışı şahidlərin iştirakı ilə təsdiq

etsin, sonra onu zorla aparsınlar.

2. Əgər çağmşçı gəlməmək üçün yalandan bəhanə gələrək və ya

gizlənməyə cəhd edərsə qoy kim onu çağırmışdı ondan əl çəkməsin.

3. Əgər çağrışçmm məhkəməyə gəlməsinə onun xəstəliyi və ya qocalığı

səbəb olardısa qoy onu çağıran ona fayton ayırsın.

374

7. Əgər mübahisə edənlər, məhkəmə çəkişməsi aparan tərəflər razılığa

gəlmirsə qoy onlar günortaya qədər ayrılsınlar və iddianı forumda və ya

komissiyalarda müdafıyə etsinlər qoy hər iki tərəf növbə ilə öz tələblərini

müdafiə etsinlər.

8. Günortadan sonra magistral məhkəmədə iştirak edən tərəfin iddasını

təsdiq edir.

9. Əgər məhkəmə prosesində hər iki tərəf iştirak edərsə qoy günəşin

batmasına qədər məhkəmə son qərarını versin.

İKİNCİ CƏDVƏL

1. 1000 ass və daha çox məbəğdə olan iddialar üçün məhkəmə girovu

(500 ass məbləğində), ondan az məbləğdə olan iddalar üçün - 50 ass XII

cədvəl qanunlarında belə müəyyən olunmuşdur. Əgər mübahisə hər hansı

bir adamın azad edilməsi haqqında gedirsə, baxmayaraq ki, onun qiyməti

daha yüksəkdir, ancaq elə həmin qanunlarda müəyyən edilirdi ki, iddia

adam üçün müəyyən edilən girov üçün qaldırılmalıdır, hansı ki, onun

azadlığı üçün mübahisə cəmi 50 ass məbləğində aparılır.

2. Əgər göstərilən səbəblərdən biri, məsələn ........... ağır xəstəlik və

ya məhkəmə araşdırılması onun xəyanət işi üzrə digər iddia üzrə üst-üstə

düşürsə və bu məhkəmə prosesinin keçirilməsinə mane olursa münsif

vasitəçi ilə iddiaçı tərəflər məhkəmə araşdırılmasına gəlməlidirlər. Lakin bu

iş başqa günə keçirilməlidir.

3. Çəkişmə aparan tərəflərə şahid ifadələri kifayət etmirsə, qoy onlar

işin araşdırılmasına gəlməmiş şahidin evinin darvazalarına getsinlər və üç

gün bütün dinləmələr keçirilsin.

ÜÇÜNCÜ CƏDVƏL

1. Borclunun borcu olmasının sübut edilməsindən və ya bu barədə

çıxarılmış məhkəmə qərarından sonra borcluya 30 gün ərzin

375

də möhlət verilsin. Göstərilən müddətdə qoy iddiaçı borcludan əl çəkməsin

qoy onu məhkəməyə gətirsin (qərarı icra etmək üçün).

3. Əgər borclu məhkəmə qərarını (könüllü) yerinə yetirmirsə və heç

kim onu məsuliyyətdən azad etmirsə qoy iddiaçı onu öz yanına gətirərək

onun boynuna kündə (buxov) vursun və ya qandalla- sın. Əgər rəhmi gəlirsə

15 funt ağırlığdan çox olmasın.

4. Borclu, dustaq saxlanıldığı müddətdə əgər istəyirsə öz hesabına

yeməklə təmin oluna bilər. Əgər o öz hesabına təchiz edilmirsə, qoy onda

kim onu dustaq saxlayırsa ona bir gün ərzində bir funt un, istəsə bir az da

çox verə bilər.

5. Bununla belə, borclu hələ ki, dustaqlığda saxlanılır o iddiaçı ilə

barışa bilər. Əgər tərəflər razılığa gələ bilmirlərsə onda daha altmış gün

dustaqlıq müddəti davam etməlidir. Bu müddətdə üç dəfə hər bazar günü

pretor komissiyalarına gətirilir və ondan tələb olunan məbləğ istənilir.

Üçüncü, bazar günü borclu qətlə yetirilir və ya Tibr çayından o tərəfə xaricə

satılır.

6. Üçüncü - bazar günü borclunu hissələrə bölürlər. Əgər kiməsə çox və

ya az çatarsa qoy bu onların günahı sayılmasın.

BEŞİNCİ CƏDVƏL

3. Kim onun vəfatından sonra ev əşyalarına və ya himayəsində olan

şəxslərə dair onun hansı münasibətdə olduğunu qəbul edirsə qoy bu

vəziyyət dəyişdirilməsin.

ALTINCI CƏDVƏL

1. Əgər kim girov və ya əşyanın özgəninkiləşdirilməsi barədə 5 nəfər

şahid və tərəzçinin iştirakı ilə əqd bağlayırsa, qoy onlar ifadə etdikləri

sözlərə sadiq qalsınlar.

3. Torpaq sahələrinə sahibliyin müddəti iki il, digər əmlaklar üçün isə

bir il müəyyən edilirdi.

376

4. XII cədvəl qanunları ilə müəyyən edilirdi ki, ərinin onun üzərində

hakimiyyətini (onunla birgə yaşamaq müddəti) qəbul etmək istəməyən

qadın, hər il üç gecə öz evindən kənarda gecələməli idi və beləliklə ona

(qadına, arvadına) sahibliyin illik müddətində fasilə yaranmasını təmin

etmiş olurdu.

YEDDİNCİ CƏDVƏL

2. Qeyd etmək lazımdır ki, sərhədlərin hüdudlarının müəyyən edilməsi

barədə iddiaların təmin edilməsində XII cədvəl qanunlarının göstərişlərini

nəzərə almaq lazımdır, qanunvericilik deyilənlərə görə vaxtilə Afinada

Solon tərəfindən müəyyən edilmişdir: əgər qonşu sahənin sərhədi boyunca

xəndək qazılıbsa onda sərhədi keçmək olmaz, əgər çəpər çəkmək lazımdırsa

qonşununun sahəsindən bir fut aralı çəkilməlidir. Əgər yaşayış üçün ev

tikilirsə onda iki fut aralı çəkmək, əgər xəndək və qəbr qazılırsa xəndəyin

dərinliyi nə qədərdisə o məsafədə aralı olmalı, əgər quyu qazalbsa 6 fut aralı,

əgər zeytun və əncir ağacı əkilirsə qonşunun sahəsindən 9 fi.it aralı, başqa

ağaclar üçün 5 fut aralı.

9a. XII cədvəl qanunlar əmr edərək tədbir görməyi tələb edirdi ki, 15 fut

hündürlüyündə olan ağacın dairəsi (radiusu) üzrə elə bölünüb əkilməlidir ki,

onun kölgəsi qonşunun sahəsinə ziyan vurmasın.

9b. Əgər qonşunun sahəsindən küləyin əydiyi ağac sənin sahənə

düşürsə, sən XII cədvəl qanunları əsasında ağacın budanması iddiası ilə

müraciət edə bilərsən.

SƏKKİZİNCİ CƏDVƏL

la. Kim kinli mahnı oxuyarsa...

Lb. XII cədvəl az sayda cinayət əməllərinə görə ölüm cəzası müəyyən

edirdi və o cümlədən hesab edir ki, onu bir sıra əməllərə görə də tətbiq

etmək zərurəti vardır. Onda ki, hər kimsə nəğmə qo

377

şacaq və ya mahnı oxııyucaq hansı ki, özündə böhtan və ya başqasını biyabır

edəcək sözlər olsun.

2. Əgər bədən üzvlərinə xəsarət yetirilirsə və (o) barışmırsa

(zərərçəkən), qoy onda xəsarət yetirənə eyni xəsarət yetirilsin.

3. Əgər əli ilə və ya dəyənəklə azad adamın sümüyünü sındırarsa qoy

300 ass cərimə ödəsin. Əgər quldursa - 150 ass.

4. Əgər təhqir edirsə qoy cərimə olsun 25.

5 ..... sındırırsa qoy əvəzi çıxılsın.

6. Əgər kim şikayət edirsə ki, ev heyvanları xəsarət vurur, onda XII

cədvəl qanunları hökm edir ya xəsarət vurmuş heyvanı zərər- çəkmişə

vermək və ya vurulmuş ziyanın ödəmək lazımdır.

9. XII cədvələ görə yetkinlik yaşında olan adam tərəfindən xışla

şumlanmış tarlanın məhsulunu tələf etmək və ya yandırmaq çox ağır günah

idi. Yeniyetmə yaşma çatmamışların göstərilən əməllərə görə müqəssir

olduqları müəyyən edilərsə, pretorun göstərişi ilə qamçı cəzası və ya dəymiş

ziyanın ikiqat ödənilməsi barədə hökm çıxarılırdı.

10. XII cədvəl qanunları hökm edir, kim tiklini və ya evin yanındakı

taxıl tayasını yandırarsa, qandallanmalı və qamçı ilə döydükdən sonra

ölümə məhkum etmək lazımdır, əgər müqəsir törədilən əməlini qəsdən

etmişdirsə. Əgər yanğın təsadüfən baş verərdirsə, yəni ehtiyatsızlıqdan,

onda qanun tövsi edirdi ki, günahkarlar zərəri ödəsinlər, əgər onun imkanı

yoxdursa daha yüngül cəzalandırılsın.

11. XII cədvəl qanunlarında göstərilir ki, ədavətdən başqasının ağacının

kəsilməsinə görə günahkar hər ağac üçün 25 ass ödəməlidir.

12. Gecə oğurluq etmiş yerindəcə öldürülməlidir, qoy onun öldürülməsi

qanuni hesab edilsin.

14. Desemvirlər məhkəməsi tövsiyə edir; azad adamlar oğurluq

edərkən cinayət üstündə tutulardırsa, onlara bədən cəzası vermək və kimdən

oğurluq edibsə ona təhvil vermək, qulları isə qamçı ilə cəzalandırmaq və

qayalıqdan atmaq; yeniyetmə yaşma çatmayanları isə fiziki cəzalar üzrə

işlərə baxan pretorun öhdəsinə vermək və ya ondan dəymiş ziyam almaq

lazımdır.

378

15a. XII cədvəl qanunlarına görə əşyanın üçqat dəyəri qədər cərimə

müəyyən edilirdi - o halda ki, itmiş əşya kimdəsə formal olaraq axtarılır və

ya o ötürülərək gizlədilmiş başqa yerdə tapılır.

16. Əgər oğurluq barədə iddia verilirsə, lakin oğru cinayət edərkən

yaxalanmayıbsa, qoy onda məhkəmə oğurlanmış əşyanın ikiqat dəyərini

ödənilməsi barədə mübahisəni həll etsin.

18a. XII cədvəl qanunlarında ilk dəfə olaraq qərar verilirdi ki, heç kim

ayda bir faizdən artıq almasın, hansı ki, buna qədər varlıların əyləncəsi üçün

alınırdı.

18b. Bizim əcdadların adəti oğrudan oğurlanmış əşyanın ikiqat

dəyərində əvəz ödənilməsini müəyyən edir, sələmçidən isə alınmış faizin

dördqat məbləğində əvəz olunmasını.

19. XII cədvəl qanunlarına görə, saxlamağa verilmiş əşyaya görə, bu

əşyanın ikiqat dəyərində iddia verilir.

21. Qoy allah lənət etsin, o patrona ki, hansı ki, öz kliyentinə

(müştərisinə) ziyan vurur.

22. Əgər (hər kimsə) müqavilənin bağlanmasında şahid və ya tərəziçi

kimi iştirak edirsə, sonra isə şahidlik etməkdən imtina edirsə, qoy 0 şərəfsiz

etiraf edilsin və şahidlik etmək hüququnu itirsin.

23. XII cədvəl qanunlarına görə yalan şahidlikdə ifşa edilmiş Tarpey

qayalarından atılmalıdır.

26. XII cədvəl qanunlarında göstərilir ki, heç kim şəhərdə gecələr

yığıncaq keçinnəsin.

27. XII cədvəl qanunları kollegiya üzvülərinə öz aralarında istənilən

sazişi bağlamaq hüququ verir, bir şərtlə ki, onlar bununla ictimai qaydaları

pozmasınlar.

DOQQUZUNCU CƏDVƏL

1-2. İmtiyaz (yəni, öz xeyrinə qanundan geri çəkilmək) qoy

istəməsinlər. Senturiya komitsiyalarmdan kənarda Roma vətəndaşlarına

qarşı ölüm hökmü çaxırılmasın. Möhtəşəm XII cədvəl qanunları iki qərarı

özündə birləşdirirdi. Onlardan biri ayrı-ayrı adamla-

379

nn xeyrinə qanundan geri çəkilmələri, digəri isə senturiya komitsi-

yalarından başqa hər hansı bir orqanın çıxarmaq istədiyi ölüm hökmünün

qadağan edilməsi idi.

3. Məgər sən qanunu çıxardığı qərarı sərt hesab edəcəksən, necə ki, 0

hakimi və ya vasitəçini ölüm cəzası ilə cəzalandırır, hansı ki... əməllərinə də

onlar rüsxət almaqda ifşa edilirlər.

5. XII cədvəl qanunları hökm edir onlara ölüm cəzası verilsin ki, kim

düşməni təhrik edir (Roma xalqına, Roma dövlətinə qarşı çıxmağa) və ya

onu ki, kim Roma vətəndaşını düşmənə verir.

6. XII cədvəl qanunları qərar verərək məhkəməsiz insanı həyatdan

məhrum etməyi qadağan edir.

ONUNCU CƏDVƏL

1. Qoy meyidi şəhərdə basdırmasınlar və yandırmasınlar.

4. Dəfn zamanı qadınlar üzlərini cırıb, saçlarını yolmasınlar.

8. Həmçinin mərhumun qəbrinə qızıl qoyulmasın. Əgər -'əfat edənin

qızıl dişləri olarsa, onu qızıl dişləri ilə birlikdə dəfn etməyə və ya

yandınnağa etiraz edilməməlidir.

ON BİRİNCİ CƏDVƏL

1. II çağırış Desemvirlər (10 nəfər hakimlər kollegiyası), qəbul edilmiş

qanunlara daha iki cədvəl əlavə edərək ... bununla da insanlıqdan kənar olan

patrislərlə plebeylər arasında nigah bağlanmasını qadağan edən qanunu

sanksiyalaşdırdılar.

ON İKİNCİ CƏDVƏL

2v. Dövlət hakimiyyət nümayəndəsinin və ya qulun törətdiyi cinayət,

zərərin ödənilməsi barədə iddianın tələb edilməsi ilə nəti

380

cələnərsə, ev sahibi və ya qulun sahibi ya dəyimiş zərəri ödəməli və ya

müqəssirin başını verməlidir.

Bu iddia qanunla və ya pretor edikti ilə müəyyən edilirdi. İddialara XII

cədvəl qanunları ilə müəyyən edilmiş qanunla nəzərdən tutulan, məsələn

oğurluğa dair iddia daxil idi.

3. Əgər hər kimsə məhkəməyə saxtalaşdırılmış əşya gətirirsə və ya

məhkəmənin bu barədəki faktının rədd edirsə, qoy pretor üç nəfər vasitəçi

təyin etsin və onların qərarı ilə dəymiş ziyan mübahisə edilən əşyanın ikiqat

dəyərində ödənilsin.

5. XII cədvəl qanunları qərar verirdi ki, bundan sonra xalq yığıncağının

istənilən qərarları qanun qüvvəsinə malikdir.

381

QƏDİM ROMA

QAY İNSTİTUSİYALARI

Roma xüsusi hüququnun müxtəsir külliyyatından ibarət olan “Qay

institusiyalan” (latın dilində - institutio - nizamnamə, təlimat mənasını

bildirir) məşhur Roma hüquqşünası Qay tərəfindən b.e. II əsrində

yazılmışdır. Qayın adı, doğum tarixi və həyatı dəqiq məlum deyildir. Onun 4

kitabdan (Şəxslər, Əşyalar, Öhdəliklər və İddialar) ibarət institusiyalan

Roma mülki hüququnun öyrənilməsində və inkişafında əvəzsiz mənbədir.

Qay institusiyalan VI əsrdə Yustian məcəlləsinə daxil edilmiş və dərs vəsaiti

kimi istifadə olunmuşdu.

I KİTAB ŞƏXSLƏRİN HÜQUQİ VƏZİYYƏTİ (STATUSU)

1. Bütün xalqlar (yəni, Roma imperiyasına daxil olanlar) qanunlar və

adətlərlə idarə olunurlar. Onların bir hissəsi özlərinin xüsusi hüquqi,

digərləri isə, bütün insanlara aid ümumi hüquqdan istifadə edirlər. Beləliklə,

hər bir xalqın özü üçün müəyyən etdiyi hüquq onun xüsusi hüququdur və bu

mülki hüquq adlanır... Lakin o hüquq ki, təbii ağıla əsaslanaraq bütün

insanlar arasında müəyyən edilir, qəbul edilir və bütün xalqlar tərəfindən

müdafiə olunur, bu hüquq ümumi xalqlar hüququ (ius gentium) adlanır.

Beləliklə, Roma xalqı qismən özünün hüququndan, qismən də, bütün

insanlara aid hüquqdan istifadə edir.

2. Roma xalqının mülki hüququ qanunlardan, plebey qərarlarından,

senatın qərarlarından, imperator fəmıanlanndan, magistrlərin ediktlərindən

və hüquqşünasların cavablarından ibarətdir.

3. Qanun odur ki, Roma xalqı ona qərar verir və qəbul edir, plebey

qərarı odur ki, plebeylər ona qərar verir və qəbul edirlər. Ple- beylər

(“doldurulma” mənasını verir) xalqdan (Roma) onunla fərqlənirlər ki,

“xalq” sözü bütün vətəndaşlara (vətəndaşlıq statusu alanlara) o cümlədən,

patrislərə (“atalı” mənasını verir) aid edilir.

382

Plebey adı isə plebelər də daxil olmaqla qeyri-vətəndaşlara, patris- lər

istisna edilməklə şamil edilir. Bax buna görə də patrislər əvvəllər təsdiq

etməyə çalışırlar ki, plebeylər (plebey tribunalarının) qərarları onlar üçün

məcburi deyil və onların iradəsi və iştirakı olmadan tərtib edilib. Lakin

sonralar Hortenzinin qanunu (diktator Hor- tenizinin e.ə. 287-ci il qanunu)

ilə müyyən edilirdi ki, plebey yığıncaqlarının qərarları bütün xalq üçün

məcburi qüvvəyə malikdir.

9. Şəxslərin hüquqi vəziyyətinin fərqi ondan ibarətdir ki, bütün

adamlar ya azaddır və ya quldur.

10. Daha sonra, azad adamların bir (qismi) azad doğulanlardır, digərləri

- azadlığa buraxılanlardır.

11. Azad doğulanlar - bunlar, hansı ki, azad doğulublar, azadlığa

buraxılanlar, isə bunlar hansı ki, qanuni köləlikdən azadlığa

buraxılanlardırlar.

36. Arzu edən hər kəs qulu azadlığa buraxa bilməz.

37. Qulun azadlığa buraxılması kreditora və ya patrona zərər vurarsa

(onda) onun qanuni qüvvəsi yoxdur.

38. Həmiçinin də... 20 yaşı olmamış ağanın qulu azad etməsi yalnız

məhkəmənin iştirakı ilə baş verə bilər.

40. ... 14 yaşma çatan, vəsiyyətnamə tərtib edə bilər, özünə varis

müəyyən edə və imtina edə bilər. Lakin 20 yaşma çatmamış o qula azadlıq

verə bilməz.

48. Daha sonra şəxslərin hüquqda başqa bölgüsü mövcuddur. Şəxslərin

bir (qismi) özünüidarə hüququna digərləri özgə hüquqa tabedirlər.

49. Özgə hakimiyyətində olanların biri (qismi) atanın tabeliyində,

digərləri ərin tabeliyində, üçüncüsü (isə) başqalarından kölə

asılığındadırlar.

51. İlk olaraq onları araşdıraq ki, onlar başqasının hakimiyyəti

altındadırlar.

52. Beləliklə, qullar ağanın hakimiyyətindədirlər. Bu hakimiyyət təbii

hüquqla müəyyən edilir, çünki biz bütün xalqlarda eyni vəziyyəti müşahidə

edirik ki, ağanın qullar üzərində həyat və ölüm (hüququ) vardır və qullar nə

əldə edirsə, o ağası üçün əldə edir.

383

53. Lakin indiki vaxtda Roma xalqının təbəələrindən heç kimə səbəbsiz

olaraq öz qulları ilə qəddar davranmağa icazə verilmir. İmperator Antoninin

(Antoni (138-161) o cümlədən, Adrianın (117-139) qərarı ilə, öz qulunu

səbəbsiz öldürməsi özgə qulunun öldürülməsinə bərabər tutulan

məsuliyyətə cəlb edilirlər.

55. Eyni olaraq qanuni nikahdan olan bizim uşaqlar, bizim

hakimiyyətimiz altındadırlar. Bu hüquq Roma vətəndaşlarının (müstəsna

nailiyyətidir), çünki başqa elə bir xalq yoxdur ki, öz uşaqları üzərində bizim

malik olduğumuz hakimiyyətləri olsun...

58. O ki, qaldı qul vəziyyətində olan şəxslərə, onlarla həqiqi nikah

bağlamaq olmaz.

59. ...Nikah yaxın qohumluq əlaqəsində olan şəxslər arasında bağlanıla

bilməz. Məsələn; ata və qızı arasında, oğul və ana arasında və ya baba ilə

nəvə arasında və əgər belə şəxslər birləşsələr, onda onlar arasında bağlanan

nikah qanqarışığı kimi tövsiyə edilərək cinayət hesab edilər.

61. Əslində, qardaş və bacı arasında nikah sözsüz ki, qadağandır. Onlar

eyni ata və anadan törəyiblər və ya onların birinin (ögey) övladıdırlar.

62. Qardaş qardaş qızı ilə evlənə bilər. Bu adət o vaxtdan mövcuddur ki,

necə ki, müqəddəs Klavdiy öz qardaşının qızı Aqrippa ilə evlənmişdir.

Ancaq imperatorun fərmanı ilə bacının qızı ilə evlənməyə icazə verilmir.

82. ...Ümumi qəbul edilmiş qaydalara görə kölə qadınla azad (şəxs)

arasında (nikahdan) qul və əksinə, azad (qadınla) qul (kişi) arasında

(nikahdan) azad uşaq doğulur.

98. Övladlığa götürmə iki vasitə ilə baş verir: ya xalq hakimiyyətinin

(xalq yığıncağı) ya ali magistrin hakimiyyəti ilə. Məsələn: pretomn.

99. Hüquqi müstəqillikləri olanları xalq hakimİ5^əti ilə övladlığa

götürmək olar. Bu növ övladhğagötürmə arroqatio adlanır. Ona görə də,

övladlığa götürəndən soruşurlar, o kimi ki, oğulluğa götürür, onu qanuni

oğlu hesab edirmi və kimi ki, övladlığa götürürlər, ondan soruşurlar o buna

razıdırmı (istəyirmi)... Magistr hakimiyyəti ilə onları övladlığa qəbul

edirlər, hansı ki, onlar vətəninin hakimiyyətindədirlər. ...

384

100. Birinci növ övladlığa götürmə xalqın hakimiyyəti ilə yalnız

Romada həyata keçirilə bilər, ikincisi isə, əyalətlərdə, canişinlərin iştirakı ilə

baş verir.

104. Qadınlar heç bir halda övladlığa (kiməsə) götürə bilməzlər, çünki

onlar öz uşaqları üzərində (belə) hakimiyyətə malik deyildirlər.

109. Adətən ər və arvad atanın (patriarxm - ailə başçısı olan böyük ata)

hakimiyyəti altında olurlar, ailə hakimiyyətində isə arvad yalnız ərinə tabe

olur.

110. Beləliklə, ərin hakimiyyətinə keçmək üç qayda əsasında baş verir:

müddət ərzində, taxıl verməklə və satın almaqla.

111. Müddət ərzində ərin hakimiyyətinə daxil olmaq o vaxt baş verir ki,

onlar bir il müddətində fasiləsiz olaraq ər-arvad münasibətlərində olurlar.

Bir il ərzində ərin bir növ mülkiyyətinə daxil olan (arvad) onun (ərinin)

ailəsinin (üzvü) olur və (ərinin) qızının yerini tutur. Ona görə də XII cədvəl

qanunları qərara almışdır ki, əgər hər hansı bir arvad ərinin hakimiyyətinə

tabe olmaq istəmirsə, onda 0, hər il üç gecə dalbadal öz evində gecələməməli

və beləliklə, bir illik müddət vaxtı (məhdudiyyəti şərtini) pozmalıdır.

112. Taxıl verməklə ərin hakimiyyətinə daxilolma prosesi müqəddəs

ayinləri icra etməklə, gəlin tərəfindən yerinə yetirilir və bu zaman buğda

çörəyindən istifadə edilir. Bu təntənəli sövdələr (ifadə olunan) 10 nəfər

şahidin iştirakı həyata keçirilir. Bu hüquq indiyəcən tətbiq edilir.

113. O ki, qaldı “satın almaqla”, bu prosesə görə arvad mansipasi- ya

qaydasında ərin hakimiyyətinə keçir, yəni simvolik olaraq 5 nəfər

həddi-büluğa çatmış Roma vətəndaşlannm, həmçinin, tərəziçinin iştirakı ilə

arvad satın alınır, hansı ki, onun (ərin) hakimiyyətinə keçir.

116. Qalır onu demək ki, hansı şəxslər başqasının köləliyində

(mancipio) ola bilərlər.

117. Beləliklə, valideynlərinin hakimiyyətində olan bütün azad şəxslər

kişi və qadınlar, qullar kimi ataları tərəfindən mansipasiya edilə bilərlər.

118. Ərin hakimiyyəti altında olanlara da eyni qayda tətbiq edilir.

119. Mansipasiya ən minimum (təsəvvürlə) satışdan ibarətdir.

Mülkiyyətin əldə edilməsinin bu forması (ius prorium) Roma vətən-

385

daşlan üçün xarakterikdir və aşağıdakı kimi baş verir. Satıcı əlində mis

tutaraq ən azı 5 nəfər həddi-büluğa çatmış Roma vətəndaşlannm şahidliyi

ilə və bir nəfər yenə də o həddə olanın, hansı ki, əllərində mis çəki daşını

saxlaya bilən və tərəzi tutan Allanın iştirakı ilə belə deyir: “Təsdiq edirəm

ki, kvirit hüququna görə bu qul mənə məxsusdur. O, bu metal və bu mis çəki

daşlarının vasitəsi ilə mənim tərəfimdən alınmış hesab edilir”. Daha sonra o,

mansipasiya qaydasına görə metalla tərəzinin gözünə zərbə vuraraq

tarazıhğı pozur və beləliklə, sanki həmin metalla onun alış qiymətinin

əvəzini verir.

120. Bu üsulla qullar və azad adamlar, həmçinin, heyvanlar

mansipasiya edilirlər. Məsələn: öküzlər, atlar, qatırlar, ulaqlar, bu adi qayda

ilə həm kənd, həm də şəhər torpaq sahələri də manisi- pasiya edilir.

124. İndi isə hansı üsulla hakimiyyət altında olanların azad olunmasına

baxaq.

127. Kim ki, atanın (“pater familias”) hakimiyyəti altındadır, onun

(atanın) vəfatından sonra müstəqil olur. Ancaq burada fərqlər olur: atanın

vəfatından sonra oğullar və ya qızlar istənilən halda özünüidarədə müstəqil

olmurlar, lakin babanın vəfatından sonra onlar öz atalarının hakimiyyətinə

keçirlərsə, müstəqil olurlar.

159. Hüquq qabiliyyətinin məhdudlaşması əvvəlki statusun dəyişməsi

ilə bağlıdır. O üç halda baş verir: çox böyük olduqda, nisbətən az və orta

olduqda və daha kiçik olduqda.

160. Daha çox onda olur ki, (demək olar ki, hüquqi qabiliyyət itirilir)

kimsə eyni vaxtda mülki hüquq və azadlıqlarını itirir. Bu o halda baş verir

ki, onlar əmlaklarını senzor siyahısına daxil etməyiblər və ya hərbi

xidmətdən yayınıblar... Bu növ cəzaya, yəni azad hüquqlardan məhrum

etməyə, azad doğulan qadınlar da məruz qalırlar hansı ki, Klavdinin senatda

qəbul etdiyi qərara görə onlar kölə qadın hesab edilirlər, ona görə ki, öz

sahiblərinin iradəsinə və qadağanlarına zidd olaraq qulları ilə cinsi əlaqəyə

daxil olurlar.

161. Nisbətən az və ya orta (səviyyədə) hüquqi qabiliyyətin itirilməsi

(hüquqi statusun dəyişməsi) onda baş verir ki, vətəndaşlıq hüququ itirilir,

lakin azadlığı saxlanılır. Bu o şəxslərlə baş verir ki, onları vətəndən qovurlar

(ostarkizm tətbiq edilən şəxslərə).

386

162. Daha kiçik (səviyyədə) hüquqi qabiliyyətin itirilməsi o halda baş

verir ki, (onda) həm vətəndaşlıq, həm də azadlığı saxlanılır, ancaq insanın

statusunda dəyişiklik edilir. Bu, övladlığa götürülənlər, həmçinin, o

qadınlarla baş verir ki, onlar ərin hakimiyyəti altına keçirlər.

II KITAB

ƏŞYALAR HAQQINDA

1. Əvvəlki kitabda biz şəxsi hüquqlardan bəhs etdik. İndi isə o əşyalara

baxaq, hansı ki, onlar bizim mülkiyyətimizdədir və ya bizim xüsusi

sahibliyimizdən kənardadır.

2. Beləliklə, əşyaların əsas bölünməsi ondan ibarətdir ki, onlardan biri -

ilahi hüquqa, digərləri - bəşəri hüquqa (aid edilirlər).

3. İlahi hüquq kateqoriyasına aid əşyalar, Allaha həsr edilir və

müqəddəs əhəmiyyətə malikdir.

10. Bəşəri hüquq kateqoriyasına aid əşyalar ya dövlətin və ya fərdlərin

mülkiyyətini təşkil edirlər.

11. Dövlətə və ya icmaya məxsus olan, ehtimal ki, heç kimin xüsusi

mülkiyyətinə daxil deyildir. Çünki, dövlət əmlakı cəmiyyətin bütün

vətəndaşlarına aid edilir. Xüsusi əmlak isə - bu onlardırlar ki, ayrı-ayrı

şəxslərə məxsusdurlar.

12. Bundan əlavə, bəzi əşyalar cismani, fiziki, digərləri qeyri- cismani

mahiyyətə malikdirlər.

13. Fiziki əşyalar - bunlan hansı ki, gözlə görmək olur, hansı ki, bunlar

torpaq, qul, geyim, qızıl, gümüş və saysız-hesabsız başqa əşyalardır.

14. Qeyri-cismani - bu onlardır ki, gözlə nəzərə çarpmırlar...

14a Bundan əlavə əşyaların iki dərəcəyə bölgüsü: res mancipi

və res nec mancipi bölgüsü mövcuddur.

14b Res mancipi (dərəcəsinə) qullar, öküzlər, atlar, ulaqlar, qatırlar və

torpaqlar, daha sonra İtaliya torpaqlanndakı tikililər aid edilir.

15. Daşınar əşyalar və öz gücü ilə hərəkətə gətirilən əşyalar res mancipi

dərəcəsinə aid edilənlər bunlardırlar: qullar, qul qadınlar, dördayaqlılar və

insan tərəfindən əhliləşdiilən ev heyvanları. Məsə

387

lən: öküzlər, atlar, qatırlar, ulaqlar, bizim (hüquq) məktəbinin

tərəfdarlarının rəyinə görə, belə hejrvalar dərhal doğulduqdan sonra res

mancipiyə aid edilirlər... (lakin) əks tərəfi təmsil edən məktəbin

nümayəndələri isə hesab edirlər ki, onlar res mancipiyə onda aid edilirlər ki,

onları əhlilləşdirib ev heyvanı etsinlər, və əgər onlar çox vəhşi olub

əhlilləşməyirlərsə, onda onları müəyyən yaş həddinə gə- dər gözləyib, hansı

ki, adətən, onlar bu yaş hədlərində əhliləşdirilirlər ki, yalnız bundan sonra

onları res mancipi etmək olar.

17. ...Qeyri-cismani (cansız) əşyaların demək olar ki, hamısı res nec

mancipi (dərəcəsinə) aid edilir, lakin kənd servitutları istisna edilir. Çünki

məlumdur ki, onlar res mancipi hesab edilirlər, baxmayaraq ki, (onlar)

qeyri-cismani əşyalar sırasına aid edilirlər.

18. Ancaq, əşyaların mancipi və nec mancipi bölgüsü arasında fərqlər

çox böyükdür.

19. Məhz res nec mancipi başqa şəxsin mülkiyyətinə sadə üsulla keçir.

Belə ki, bu əşya fiziki mövcuddur və başqa şəxsə verilməklə icra edilir.

20. Nəticə etibari ilə əgər mən satmaqla, bağışlamaqla və ya hər hansı

bir vasitə ilə sənə geyim, qızıl, gümüş verirəmsə, bu əşya dərhal, hər hansı

bir təntənəli formal cəhətləri gözləmədən sənin olur.

21. Res mancipi - bu (obyektin) başqa şəxsə mancipinin icra olunması

ilə keçilməsidir. Buna görə də bu mərasim mansipasiya adlanır.

Mansipasiyanm əhəmiyyəti və (hüquqi) qüvvəsi, mülkiyyətə (əşyaya)

sahiblik qüvvəsində olan və in jure cessio adlanan forma bərabər gücə malik

hüquqi əhəmiyyət kəsb edir.

24. İn jure cessio razılığı (sözləşmə sazişi) aşağıdakı kimi icra edilir,

(hakimlik edən) Roma xalqının magistri qarşısında, məsələn: pretor və by

əyalət canişini qarşısında əşyanı alan şəxs onu əlində tutaraq bu sözləri ifadə

edir: “Mən təsdiq edirəm ki, bu adam (yəni, satılan qul) kvrit hüququnda

mənimdir”. Sonra o, necə ki, belə vindikasiyanı bəyan edir, pretor ondan

soruşur ki, onun hər hansı bir (mübahisə edilən əşyaya dair) iddiası

vardırmı? Onda axırıncı desə ki, yoxdur və ya bir söz deməyib susarsa, onda

pretor vindika- siya edən şəxsə (alıcıya) əşyanı təqdim etməlidir.

388

40. Göstərmək lazımdır ki, əcnəbilərin bir növ mülkiyyəti var, məhz hər

biri ya mülkiyyətçidir və ya belə hesab olunmurlar. Bu hüquqla nə vaxtsa

Roma vətəndaşları da çıxış ediblər - hər biri ya kvirit hüququna görə

mülkiyyətçi olublar və ya belə hüquqa malik olmayıblar. Ancaq nəticədə

mülkiyyətin bölünməsinin, (yeni) qaydasının qəbul edilməsi, yəni, biri

kvirit hüququna görə, mülkiyyətçi digəri isə - sadəcə malik olma

(yiyələnmə) bonis haberein hüququ təsbit edilir.

41. Əgər əşya, res mancipi (növünə) daxildirsə, (lakin) mən onu

mansipasiya etməyib, hakimlik edən pretorun qarşısında sənə güzəşt

etməyirəmsə, onda sən onun sadəcə sahibi olursan, mən isə kvirit hüququna

görə onun mülkiyyətçisi o vaxta qədər olacam ki, sən müddət vədəsi

əsasında onun sahibi olacaqsan və yaxud müddət vədəsi bitdikdən sonra,

əşyaya sahiblik hüququ nəinki bonitar (in bonis esse), həm də kvirit (ex iure

Quiritium) hüququna görə sənə keçir, necə ki, o başqa şəxsə manisipasiyaya

və ya in iure cessio əsasında verilir (sən də onun mülkiyyətçisi olursan).

42. XII Cədvəl qanunlarına görə əşyaya sahiblik əldəetmə müddəti

daşınar əmlak üçün - bir il, daşınmaz əmlak üçün iki il müəyyən edilirdi.

66. Və nəinki biz (şəxsi iradəmizlə) əşyaya sahib oluruq, həm də təbii

hüquqla, həmçinin, ələkeçirmə, məsələn: sahibsiz qalan torpaqdakı ələ

keçirilən (vəhşi heyvanları), dənizdəki (balıqları) və ya havada (uçan

quşları) tutmaqla.

67. Və əgər biz vəhşi heyvanı və ya quşu və ya balığı tutsaq, onda

tutulan heyvanların bizim olduğu qəbul edilməlidir. Nə qədər ki, biz onları

öz sahibliyimizdə saxlayırıq. Lakin nə vaxtsa onlar bizim nəzarətimizdən

çıxıb yenidən təbii azadlıqlarını alardılarsa, onda onları birinci tutanın

(bundan sonra) sahibliyinə keçirlər, belə ki, onlar artıq bizim sahibliyimizdə

qalmaqdan çıxıblar.^

69. Təbii hüquqa görə bizim düşməndən ələ keçirdiyimiz qənimət bizə

məxsus olur.

73. ...Hər kimsə tərəfindən bizim torpaqlanmızda özü üçün ucaldılmış

tikili, təbii hüquqa görə bizimki hesab ediləcək, çünki, 0, mülkiyyətçinin

torpağının üstündə tikilib.

389

74. ...Bitkilərə aid eyni qayda tətbiq edilir, hansı ki, kimsə mənim

torpaqlarımda bitki əkibsə, lakin bir şərtlə ki, bütün kökləri torpaqda

möhkəmlənməlidir.

75. Özgə torpağında taxıl əkən şəxsə qarşı da eyni qayda tətbiq edilir.

76. Əgər biz ondan torpağı və ya tikilini vindikasiya ediriksə və tikiliyə

çəkilən xərci, həmçinin, ağac şitilinə və əkinə görə heç nə əvəz veraıək

istəmiriksə, onda əgər o vicdanla sahiblik edibsə, bizə qarşı etiraz edə, pis

niyyətə düşə bilər.

80. İndi biz bilməliyik ki, nə qadın, nə də azyaşlı uşaq qəyyumunun

razılığı olmadan res mancipini özgəninkələşdirə bilməzlər və lakin nes

mancipi dərəcəsinə aid olan əşyaları isə qadınlar öz- gəninkiləşdirə bilərlər,

azyaşlılar isə yox.

83. Digər tərəfdən, bütün əşyaların - həm mancipi, həm də nes mancipi

edilənləri, qadınlar və azyaşlılar qəyyumlarının iradəsi olmadan, yəni

qəyyumların iştirakı olmadan ala bilərlər və öz vəziyyətlərini

yaxşılaşdırmaq imkanına malik ola bilərlər.

99 .... Vərəsəlikdən bəhs edək. Onların xüsusiyyəti ikidir: miras

bizə vəsiyyət üzrə və ya qanun üzrə çatır.

100. Əvvəlcə bizə vəsiyyət üzrə müraciət edənlərdən bəhs edək.

101. Öncə iki növ vəsiyyətdən istifadə edilirdi. Vəsiyyətnamə ku- riya

yığıncağında, xalq qarşısında... və ya (hərbi) yürüş ərəfəsində, yəni,

müharibə etmək üçün əlində silah döyüşə gedərkən hazırlanırdı.

102. Bir az gec, üçün növ vəsiyyətnamələr adətə daxil oldu - mis və

tərəzi vasitəsilə. Əgər kimsə nə kuriya yığıncağında, nə də döyüş ərəfəsində

vəsiyyətnamə tərtib etməzdirsə, lakin o, qəflətən ölüm təhlükəsi ilə

üzləşərsə, o mansipasiya qaydasında başqa adama (kənar şəxsə)... öz

əmlakını verib və ondan əmlakını onun son iradəsi, arzusu əsasında

bölüşdürməsini xahiş edə bilərdi.

112. Adrianm sərəncamı əsasında senat qərarı ilə qadınlara 12 yaşından

az olmayaraq qəyyumun iştirakı ilə vəsiyyətnamə tərtib etməyə icazə

verilirdi. Bu o deməkdir ki, qadınlar qəyyumluqdan azad olmadığı halda,

(belə) qəyyumun köməyi ilə vəsiyyətnamə tərtib edə bilər.

390

113. Görünür ki, qadınlar kişilərə nisbətən daha yaxşı şəraitdədirlər,

yaxud 14 yaşına çatmamış kişilər hətta qəyyumlarının iştirakı ilə belə

vəsiyyətnamə tərtib edə bilməzlər. Qadınlar isə edə bilərlər. 12 yaşına

çatmış qadınlar vəsiyyətnamə tələb etmək hüququ əldə edirlər.

118. Bundan əlavə biz xatırlamalıyıq ki, qəyyumundan asılı vəziyyətdə

olan qadınlar onun (qəyyumun) razılığı olmadan vəsiyyətnamə tərtib edə

bilməzlər. Əks halda, sivil hüququna görə vəsiyyətnamə qanunsuz hesab

olunacaqdır.

119. Pretor, vəsiyyətin tərtib olunduğu sənədə müvafiq olaraq,

müəyyən olunmuş vərəsəyə, mirası təqdim edə bilər, əgər o (sənəd) 7 nəfər

şahid tərəfindən imzalanmışdırsa, əgər varis yoxdursa, onda, qanuna görə

miras kimə çata bilər? Məsələn: atadan bir olan qardaşa və ya atanın

qardaşına (əmiyə) və ya qardaşoğluna, həmçinin, varis mirası özündə

saxlaya bilmək iqtidannda olmalıdır.

123. ...Kimin ki, öz hakimiyyəti altında oğlu vardırsa, onun vərəsə təyin

olunması üçün çalışmalıdır və ya onun adını çəkməklə onu mirasdan

məhrum etməlidir. Başqa cür, əgər ata susmaqla bu işin üstündən keçirsə,

bizim müəllimlərimizin (sabinaların) rəyinə görə bu vəsiyyətnamənin

(hüquqi) qüvvəsi yoxdur, heç kim bu vəsiyyətnaməyə görə varis

olmayacaqdır, hətta baxmayaraq ki, göstərilən oğul vəsiyyət qoyandan tez

vəfat etsə, belə, çünki, lap əvvəldən bu akt vəsiyyətnamə olmamışdır. Digər

hüquq məktəbi (prokulanların) tərəfdarlannm fikrincə, əgər ata vəfat edərsə,

əlbəttə ki, o (oğul) mirasa varisin təyin olunmasında əngəldir, və qanun üzrə

ən yaxın varis olur; yox əgər oğul atadan tez vəfat edərsə, onda bəzilərinin

fikrincə, vəsiyyətnamə gücündə mirası müəyyən etmək olar, çünki artıq

oğul əngəl deyildir. Buna görə də, onların fikrincə ... vəsiyyətnamə lap

əvvəldən həqiqətə uyğun deyildir.

124. Əgər vəsiyyət edən enən xətt üzrə olan qohumlar barəsində

susmaqla keçirsə, onda vəsiyyətnamə öz qüvvəsini itirmir, vəsiyyətnamədə

adı çəkilməyən (vərəsəliyə çağrılmayalar) varislə birlikdə pay bölgüsündə

iştiraka buraxılırlar. Hər biri bir pay həcmində, əgər onlar birbaş

vərəsədirlərsə, əgər kənardadırlarsa, on

391

da yarısını alırlar. Əgər kim, məsələn: üç oğlunu mirasa varis elan edirsə, və

qızı barədə susmaqla keçirsə, onda qızı mirasın 1/4 hissəni alır... Belə ki,

necə ki, atası vəfat edərkən vəsiyyətnamə saxlamır və qanun üzrə varis

olaraq o (qızı), öz payına sahib ola bilər. Əgər vəsiyyət edən mirasa kənar

şəxsləri daxil edərək qızını nəzərə almayır, onda qızı mirasının yarısına

sahib ola bilər. Qız övladı haqqında deyilənləri biz hesab edirik ki, nəvələrə

də aiddir. Həm kişi, həm də qadın xətti üzrə.

127. Əgər ata oğlu mirasdan məhrum edirsə, o bunu ünvanlı etməli,

oğlunun adını göstərməlidir. Əks halda oğul mirasdan məhrum olmur. Adı

göstərilən mirasdan ... kim ki, oğlunu məhrum edir, bu sözləri ifadə edir:

“Mənim oğlum Qisiy mənim varisim olmayacaqdır”.

185. Mirasa vərəsəni həm azad adamlardan, həm qullardan, həm doğma

adamlardan və həm də kənar şəxslərdən təyin etməyə icazə verilir.

186. Lakin bizim qulları, eyni zamanda, həm azad etmək, həm də

vərəsə təyin etmək üçün aşağıdakıları ifadə etmək lazımdır: “Mənim qulum

Stix həm azad və həm də vərəsə olacaqdır”.

189. Özgəsinin qulu, mirasa vərəsə təyin edilərsə, ...o bu mirası öz

ağasının əmri əsasında qəbul edə bilər... Əgər o, azadlığa buraxılarsa, mirası

öz istədiyi kimi qəbul edə bilər.

191. İndi vəsiyyətnamədən imtina və ya leqatlara baxaq.

Vəsiyyətnamədə qoyulan mirasın hesabına, müəj^^ən şəxsə hər hansı bir

hüquq və ya digər xeyir verilməməsindən ibarət olan sərəncam le- qat və ya

vəsiyyətnamə imtinası adlanır.

246. İndi fıdeikomislərə (vicdana tapşırılmışlara) baxaq. Mirasın

tərkibində məlum əşyanın verilməsi haqqında sərəncam qanun üzrə

vərəsəyə aid edilirdi. Onun icra edilməsi qanun üzrə vərəsənin vicdanından

asılı idi. Beləliklə, buna sərəncam vermək (yəni, icra etmək) fıdekomisdən

(yəni vicdana tapşırılmışdan) asılı idi.

392

III KITAB

ÖHDƏLİKLƏR HAQQINDA

88. İndi öhdəliklərdən bəhs edək ki, iki əsas növə ayrılırlar: hər bir

öhdəlik ya müqavilələrdən və ya deliktlərdən yaranır.

89. Əvvəlcə müqavilələrdən yaranan öhdəliklərə baxaq. Onların 4 növü

vardır: əşyanın kiməsə sadəcə verilməsi və ya təntənəli sözləri ifadə etməklə

verilməsi və ya yazılı formada verilməsi, ya da sadə razılıq sazişi ilə

verilməsi.

90. Öhdəlik əşyanın verilməsi nəticəsində, məsələn: borc verərkən

yaranır. Borc sözün həqiqi mənasında, o əşyalar verilərkən yaranır ki, onlan

çəki, hesablama və ölçü vasitəsilə müəyyən edirlər. Necə ki, məsələn: nəqd

pul, çaxır, yağ, çörək, taxıl, mis, gümüş, qızıl bu əşya- lan biz hesab və ya

ölçü və ya çəki ilə veririk ki, onlar alıcımn mülkiyyətinə çevrilsinlər və

zaman keçdikcə onlar bizə həmin əşya kimi deyil, ona (ekvivalent olan)

eyni xassə və keyfiyyətdə qaytanisınlar.

92. Sözlərin ifadə edilməsi ilə yaranan öhdəliklər sual-cavab əsasmaa

bağlanılır. Məsələn: “təntənəli öhdəlik götürürsən ki, verəcəksən? Verəcəm.

Söz verirsən? Söz verirəm. Zəmanət verərsən? Zəmanət verirəm.

Görəcəksənmi? Görəcəm”.

105. Ağıldan kəm (dəli) heç bir hüquqi akt yerinə yetirə bilməz, çünki 0

nə etdiyini bilmir.

107. Azyaşlı uşaq öz qəyyumunun iştirakı ilə istənilən hüquqi

müqaviləni bağlaya bilər, haradakı qəyyumun təsdiq etməsi zəruridir.

108. Himayə altında olan qadınlar üçün də eyni qayda müəyyən edilir.

128. Öhdəlik yazılı sənədlərə əsaslanır, əgər, məsələn: o, mə-

daxil-məxaric kitabına daxil edilibsə...borcun ev kitabına daxil edilməsi iki

cür olur: əşyadan şəxsə və ya şəxsdən şəxsə.

129. Əşyaya dair yazılı qeydiyyat o vaxt aparılır ki, mənə kimsə alqıda,

kirayədə və ya ortaqlıqda borcludur. Mən borclu olanın mənə nə qədər

borcu olduğunu özüm üçün yazıram.

134. Bundan əlavə, yazılı öhdəliklər, borc qəbzləri verilərkən də

yaranır... Bu növ öhdəliklər əcnəbilər üçün xarakterikdir.

393

135. Öhdəlik, sadə razılıq (saziş) əsasında (tərəflər arasıda) alqı- satqı,

kirayə, ortaqlıq, tapşırıq müqavilələri icra edilərkən yaranır.

136. Deyirlər ki, bu halda öhdəlik, razılığın özündən, tərəflər arasında

(konsensus) əsasında yaranır. Ona görə də nə (təntənəli) sözlərə, nə yazıya

heç bir ehtiyac yoxdur. Kim ki, öhdəlik götürür, onların sadəcə razılığa

gəlmələri kifayət edir. Ona görə də müqavilə tərəflərin birbaşa iştirakı

olmadan, məsələn: məktub və ya nümayəndənin iştirakı ilə bağlanıla bilər.

Həm də bu tərəflərin şifahi razılığı belə olmadan baş tuta bilər.

182. İndi deliktlərdən yaranan öhdəliklərdən bəhs edək, əgər, məsələn:

kim oğurluq edirsə. Əmlakı dağıdırsa, ziyan vurursa, təhqir edirsə, bütün bu

hallarda bir növ öhdəlik yaranır.

183. Servi Sulpisiy və Masur Sabinin fikrincə, oğurluğun 4 növü

vardır: manifestum, nes manifestum, conceptum və oblatum. La- beon iki

növü qəbul edir: aşkar (manifestum) və gizli (nes manifestum). Lakin

axırıncı iki növü qəbul edir. Axırıncı (yəni, M.Sabin) görünür ki, ədalətlidir.

184. Bəzilərinin fikrincə, aşkar (manifestum) oğurluq o halda baş verir

ki, oğru cinayət edərkən tutulsun, başqaları isə... hesab edirlər ki, aşkar

oğurluq, oğmnun yerindəcə ifşa edilməsidir, əgər, məsələn: üzüm bağından

oğurluq edən oğru üzümlükdə olarkən yaxalansın. Üçüncülər aşkar

oğurluğu belə hesab edirlər ki, oğurlanmış əşya, oğurlandığı yerdən başqa

yerə aparılmasın. Nəhayət, belələri də vardır ki, hesab edirlər əgər oğrunun

əlində oğurlanmış əşya görünürsə, (tutulub)...

185. Söylənilərdən görünür ki, gizli oğurluq nə deməkdir və yaxud

aşkar olmayan oğurluq, əlbəttə ki, gizli törədilən oğurluq hesab edilir.

186. Conceptum adlanan oğurluğa görə, oğurlanmış əşya şahidlərin

iştirakı ilə kimdəsə axtarılır və o tapılır, lakin ola bilsin ki, o, oğurluq

etməyib, bu halda xüsusi iddia acto concepti qaldırılır.

187. Oblatum adlanan oğurluq növündə oğurlanmış əşya kiminsə

tərəfindən sənə gətirilir və səndə tapılmış hesab edilir. Əgər məsələn:

oğurlanmış əşya sənə o məqsədlə verilir ki, əşya başqa

394

şəxsdənsə, səndə tapılması daha yaxşı olardı. Və yaxud kimdəki axtarılan

əşya tapılır, sən ona qarşı deyil, əşyanı gətirənə qarşı iddia qaldıra bilərsən,

baxmayaraq ki, o, oğru deyildir. Bu xüsusi iddia actia oblati adlanır.

188. Prohibiti furti adlanan və oğrunun axtarılmasına əngəl olan iddia

növü mövcuddur.

189. XII cədvəl qanunlanna görə aşkar oğurluğa görə çox sərt cəza

verilirdi. Azad şəxslər bədən cəzasından sonra, zərər çəkmişə qul kimi

verilirdi... qul isə bədən cəzasından sonra ölüm cəzasına məhkum edilirdi.

Lakin sonralar belə ağır cəza verilməsi ləğv edilir və pretor edikti ilə azad

şəxsə qarşı xüsusi iddia müə5^ən edilirdi. Qula qarşı isə oğurlanmış əşyanın

4 qat dəyərində cərimə təyin edilirdi.

190. XII cədvəl qanunlarına gözə, pretor, gizli oğurlanmış əşyanın

ikiqat dəyərində cərimə müəyyən edirdi.

191. XII cədvəl qanunlarında conceptum və oblatum oğurluğuna görə

cərimə oğurlanmış əşyanın üçqat qiymətində müəyyən edilirdi. Bu cərimə

də, həmçinin, pretor tərəfindən qəbul edilirdi.

192. Furtum prohibituma görə pretor edikti 4 qat həcmdə iddia cəriməsi

müəyyən edirdi.

195. Oğurluq (cinayəti) kiminsə əşyasının aparılması ilə yox, həm də,

ümumiyyətlə öz əmlakını onun sahibinin iradəsinə zidd olaraq

mənimsənilməsi ilə baş verir.

196. Beləliklə, əgər kimsə ona saxlanılmağa verilmiş əşyadan istifadə

edirsə, deməli, o, oğurluq etmiş olur. Əgər kimsə əşyanı müəyyən istifadə

üçün alıb və onu daha başqa işlər üçün istifadə edirsə, onda o, oğru kimi

cavab verməlidir...

197. Yenə də onlar aldıqları ssudanı təyinatı üzrə istifadə etməyib başqa

işlərə sərf edirlərsə, o halda oğurluq etmiş olurlar və onun sahibi bu barədə

xəbər tutur. Çünki onun sahibi buna imkan (icazə) verməzdi. Əgər onlar

(istifadə edənlər) zənn etsələr ki, burada cinayət yoxdur və oğurluq etmək

fikrində də deyildirlər, ondan istifadə etmələri oturluq hesab edilmir.

200. Bəzi hallarda hətta öz əmlakının oğurlanması da olur. Əgər,

məsələn: borclu kreditora girov verdiyi əşyanı oğurlayır və

395

ya əgər mən xəlvətcə öz əşyamı onu vicdanla istifadə edən adamdan

oğurlayaramsa, (hansı ki, ona müəyyən əsaslarla istifadə etmək üçün

vermişdim). Ona görə də kim ki, ona qaytarılmış qulu gizlədirsə, hansı ki,

ondan (quldan) başqası vicdanla istifadə edirdi, oğurluq etmiş hesab edilir.

202. Bəzən oğurluğa görə məsuliyyətə oğurluq etməyəni də cəlb

edirlər. Necə ki, onun köməyi və yä məsləhəti ilə oğurluq edilir.

208. Nəhayət, bilmək lazımdır ki, belə bir sual yaranır: azyaşlı hər

hansı bir əşyanı aparmaqla oğurluq edirmi? Əksəriyyət belə qərara gəlir ki,

oğurluq nə isə oğurlamaq arzusundan irəli gəlir. Belə halda azyaşlı o vaxt öz

əməlinə görə cavab verir ki, o, müəyyən yetkinlik yaş həddində olsun və

törətdiyi cinayəti dərk etmiş olsun.

209. Kim ki, özgəsinin əmlakına qarşı soyğunçuluq edir, oğurluq

iddiası ilə cavab verir, əslində isə kimsə sahibinin iradəsinə zidd olaraq özgə

əmlakını zəbt edirsə, bu zorla onu (əmlakı) ələ keçinnəkdirmi? Və ona görə

də deyirlər ki, bu adam vicdansız oğrudur. Ancaq pretor belə cinayətlərə

görə xüsusi iddia irəli sürür. Hansı ki, əmlakın zorla ələ keçirilməsi iddiası

üzrə bir il ərzində 4 qat dəyərində cərimə ödənilməsini nəzərdə tuturdu.

Digər halda baş verən anda həmin il üçün nəzərdə tutulanı (ikiqat) ödəmək

lazım gəlir. Bu iddia ilə, bir əşyanı, hətta ən əhəmiyyətsiz qiyməti olan

əşyanın iddiasını qaldırmaq olar.

210. Akvilinin qanununun I fəslində müəyyən edildiyi kimi, qanunsuz

olaraq vurulmuş ziyana dair iddiada müəyyən edilir ki, əgər kimsə qanunsuz

(günahkar) olaraq özgəsinin qulunu və ya dördayaqlı ev heyvanını

öldürərsə, o həmin il üçün öldürülmüş bazar qiymətindən yuxarı dəyəri əvəz

olaraq ödəməlidir.

211. Həmçinin, qərəzli olaraq və ya qətlə yetirənin təqsiri üzündən baş

verən ölüm, qanunsuz hesab edilir və başqa heç bir qanun yoxdur ki, dəymiş

ziyanı cərimə ilə ödəməyə imkan versin. Bunun nəticəsi olaraq, təsadüfən,

qərəzsiz və qəsdən olmadan ziyan vurmuş şəxs cəzaya məmz qalır.

212 ....... Bu qanunla nəinki öldürülənin bədəni iddia üçün dəyər

ləndirilir, lakin əgər, məsələn: kim qulu öldürürsə onun sahibi zi

396

yanı onun dəyərindən artıq olmaqla ödəyir və bu nəzərə alınır. Məsələn: kim

tərəfmdənsə vərəsə təyin edilən mənim qulumu öldürərsə, öncə o, (qul)

mənim tərəfimdən təntənəli olaraq mirasa vərəsə elan edilməlidir. Bu halda

nəinki onun (qulun) dəyəri, həmçinin, itirilmiş miras nəzərə almır. Buna

bərabər, əgər cüt atlardan biri və ya aktyor truppasından və ya

musiqiçilərdən biri öldürülürsə, nəinki, öldürülən, həmçinin, digər itmişlər

və sağ qalanlar nəzərə alınır. Bu qayda, həmçinin, öldürülən qatırlardan biri

və ya 4 qoşqu atlardan biri öldürüldükdə nəzərə alınır.

213. Kimin ki, qulu öldürülür, azad (adam) qatili qətldə günahlandırır.

Dəymiş zərər (Akvili) qanunu üzrə ödənilməlidir.

214. Bu qanuna artırılmış, (əlavə) olunmuş sözlərdə deyilir; Bu predmet

(əşya, qul) üçün bu il ən yüksək qiymət onda ifadə olunur ki, əgər məsələn;

axsaq və təkgöz qulun, hansı ki, bu il (hələ)-gös- tərilən bədən qüsurları

olmamışdır, (onda) ona (qula) verilən qiymət, axsaq və ya tək göz qula

verilən qiymətə görə deyil, onun qüsursuz vəziyyətində verilən qiymətə

görə müəyyən edilməlidir. Məhz bunun sayəsində (yəni, bu boşluqdan)

əvvəllər dəymiş ziyan nəzərə alınmamışdır və nisbətən daha çox (xeyir)

götürülürdü.

217. (Akvili qanununun) III fəslində dəymiş zərərin digər forma- lan

müəyyən edilir. Beləliklə, əgər kimsə qulu və ya dördayaqlı ev heyvamnı

yaralasa və ya ev heyvanı olmayan heyvanı öldürsə və ya yaralasa... onda

iddia bu qanunun müvafiq fəsli ilə müəyyən edilir. Bu (yəni, qanunun

müvafiq fəsli) cansız əşyalara qanunsuz dəymiş zərər üçün də cəza

verilməsini də nəzərdə tuturdu. Əgər hər nəsə yandı- nlsa və ya dağıdılsa, və

ya sındırılsa, onda iddia bu fəsilə müvafiq müəyyən ediləcəkdir. Nəzərdə

tutulur ki, nəinki yandırmaq, dağıtmaq, sındırmaq, həmçinin, parçalamaq,

yırmaq, tökmək və bu kimi məhv və xarab edən vasitələrdən istifadə

olunması müəyyən edilirdi.

218. Ancaq bu fəsildə nəzərdə tutulan zərərlərə görə əvəzinin

ödənilməsinin ən yüksək qiymət həddi, həmin il üçün bütövlükdə deyil,

yalnız yaxın 30 gün ərzində olan qiymətlər həddində müəyyən edilirdi.

220. Hüquqlann pozulması (iniuria) nəinki kim tərəfmdənsə yum- mq

və ya dəyənəklə kiməsə zərbə vurmaqla, həmçinin, də, şınm aç

397

maqla edilir və ya kiminsə şərəfmə toxunulur, məsələn: kimsə başqasının

əmlakını sataraq elan edir ki, guya ona borclu olduğuna görə onun əmlakını

satıb, halbuki, ona heç bir borcu yoxdur və ya kimsə kitab və ya şer yazaraq

kimisə hörmətdən salmağa cəhd edir və ya yeniyetmə oğlana qarşı və ya ailə

başçısı olan qadına qarşı düşüklük edir və nəhayət, bu kimi digər törədilən

əməllər hüquqlann pozulmasıdır.

221. Görünür ki, biz nəinki özümüzün, həm də bizim hakimiyyətimiz

altında olan uşaqların, həmçinin arvadların təhqirlərinə mərüz qalmasına

dözürük. Buna görə də, əgər sən Tisiy, ərə getmiş mənim qızımı təhqir

edirsənsə, onda təhqir etdiyinə görə sənə qarşı nəinki qızımın adından,

həmçinin, mənim adımdan iddia irəli sürülür.

222. Əslində qul şəxsən təhqirə (belə layiq) deyildir, lakin onun təhqir

olunması onun sahibinin təhqir olunması hesab edilir... və açıq-aydın

(qulun) ağasının şərəfinə toxunur. Əgər, məsələn: kimsə başqasının qulunu

damğalayır, onda bu hal üzrə iddia qaldırmaq forması tətbiq edilir, ancaq

əgər qulun söyülməsi və ya döyülməsi ilə nəticələnən təhqirə görə isə iddia

tətbiq edilmirdi...

223. XII cədvəl qanunlarına görə, təhqirə görə, cəza aşağıdakı kimi

müəyyən edilirdi:... jus talionis, yəni talion prinsipinə görə. Gözə görə göz,

dişə görə diş əvəz kimi müəyyən edilirdi. Sındırılmış və ya çatlamış sümüyə

görə 300 ass; əgər azad adamın sümüyü sındınhbsa, ancaq əgər qulun

sındırılbsa 150 ass; digər təhqirə görə 25 ass alınırdı. Bu pul məbləği (e.ə.

450 ci illər) əhalinin kasıblıq dövründə kifayət edirdi.

224. İndi isə biz digər hüquqdan istifadə edirik: pretorlar bizə təhqirə

görə vuRilmuş ziyanı müəyyən etməyi həvalə edirlər və hakimlər bizə hansı

məbləği müəyyən etmək və ya öz bildiyimiz kimi daha az məbləğ (iddia)

etməyi həvalə edirlər. Lakin böyük təhqirləri adətən, pretorlar müəyyən

edirlər....ancaq biz hansı məbləği və iddia formasını təklif edirik və

baxmayaraq ki, hakimlər daha az məbləğ təyin etməyə cəhd edirlər və

bununla da pretorlar nüfuzunu artırmaq məqsədini güdürlər.

225. Təhqir nəticəsinə görə və törədildiyi yerə görə fərqləndirilirdi,

məsələn: əgər kim kimisə yaralayıb, və ya şırım açıb və ya

398

dəyənəklə vurub və ya törədildiyi yerə görə, məsələn: əgər təhqir teatrda və

ya meydanda baş veribsə, və ya şəxsiyyətin təhqir edilməsi, məsələn, əgər

magistr və ya senatonı sadə adam (aşağı təbəqədən) təhqir edirsə.

IV KITAB İDDİALAR HAQQINDA

1. Bizə qalır iddialar haqqında danışmaq. Əgər sual etsək ki, iddiaların

neçə növü vardır, onda iki iddiaları qəbul etmək düzgün olardı: əşya və

şəxsi.

2. Şəxsi iddia o olacaqdır ki, hansı ki, biz kimə qarşısa bəyanat veririk

ki, kim müqavilə və ya deliktə görə cavabdehdir, yəni, şəxsi iddia onda olur

ki, biz iddia ərizəsini tərtib edirik ki, cavabdeh ya nəyisə verməlidir və ya

düzəltməlidir və ya nəyisə təqdim etməlidir.

3. Əşya iddiası odur ki, biz həmin vaxt bəyanat verərək və təsdiq edərək

göstəririk ki, fiziki əşya bizimdir və ya mübahisə qaldırırıq ki, bizim hansısa

hüququmuz vardır...

5. Əşya iddiası başqa adla vindikasiya adlanır. Şəxsi iddialar isə hansı

ki, biz hər hansı mülkiyyət istəyirik və ya hər nəsə düzəltməyi tələb edirik,

bütün bunlar hamısı kondikasiya adlanır.

10 ..... İddiaların biri belədir ki, onlar dəqiq iddia formulunda, di

gərləri isə öz qüvvəsi və əhəmiyyətini nəzərə almaqla təqdim edilir. Bütün

bunların hamısı aydın olsun deyə, əvvəlcə qanuni iddialar formulu haqqında

danışmaq zəruridir.

11. Qədim dövrdə istifadə edilən iddia leqes actiones adlanırdı... o

vaxtlarkı hələ pretor ediktlərindən istifadə olunmurdu.

16. Əşya iddiasında pretor qarşısında məlıkəməyə gətirilməsi mümkün

olan daşınar və canlı predmetləri aşağıdakı qaydada vindikasiya edilirlər.

Kim ki, vindikasiya edir, əlində çubuq tutub sonra əşyadan yapışaraq,

məsələn; quldan: aşağıdakı ifadələri söyləyir: “Mən təsdiq edirəm ki, bu qul

krivit hüququna görə, mənə məxsusdur, buna görə də göstərilən əsasla, mən

onun üzərinə öz çubuğumu qoyuram”

399

və vindikasiya, yəni, çubuğu qulun üzərinə qoyur. Cavabdeh eyni sözləri

ifadə etməklə, eyni hərəkətləri edir. Hər iki tərəf vindikasiya etdikdən, sonra

pretor elan edirdi: “Bu qulu buraxın”. Tərəflər buna itaət edir. Vindikasiya

edən iddiaçı cavabdehdən, o da.öz növbəsində iddiaçıdan somşur: “Sizdən

xahiş edirəm ki, sən hansı əsasla vindikasiya etdin?”. O, cavab verir: “Mən

çubuğu onun üzərinə qoymaqla öz doğruluğumu sübut etdim”, onda o

birinci vandikasiya edəndən somşur: “Birdən əgər sən qanunsuz vindikasiya

etsən, mən səni sakpa- mental (ritual, ənənə) məbləğ olan 500 as ayırmağa

çağınram”. Rəqib də, həmçinin, deyir: “Eləcə də mən də səni”...Əgər

mübahisə 1000 ass məbləğdən az olan əşya haqqında gedirsə, onda 50 ass

dəyərində, girov müəyyən edilir. Daha sonra, şəxsi iddiada olduğu kimi eyni

proses baş verir, yəni “hakim təyin edilir”. Bundan sonra pretor.... Mübahisə

müddətində, əşyanı mübahisə edən tərəflərdən birinə verməklə onun

toxunulmazlığı və ondan gələn gəlirin saxlamimasını əmr edir... Çubuq və

ya əl ağacını, mülkiyyətin qanuni simvolu olması əvəzi olaraq, (nizə əvəzi

kimi) istifadə edilir və ən mübahisəsiz (yəni artıq sahibsiz), mülkiyyətin

düşməndən ələ keçirilən olduğuna işarə edilir. Məhz buna görə də senturiya

kollegiyasında (in centumuiralibus iudiciis) işlər araşdırılarkən nizə ortalığa

qoyulur.

17. Əgər əşyaları, onlann əlverişsizliyində məhkəməyə gətirmək

mümkün olmurdusa, məsələn: ... sürüdən hər hansı bir heyvanı gə- tinnək

mümkün deyilsə, onda mübahisə edilən predmetdən nəisə gətirirdilər... Belə

ki, sürüdən bir qoyun və ya keçi və ya hətta heyvanın yunu məhkəməyə

gətirilirdi. Gəmidən... hər hansı bir hissə qopardılıb gətirilrdi. Eyni ilə əgər

mübahisə torpaq, bina və ya mirasa görə olardısa, onda onlardan bir hissə

götürüb məhkəməyə gətirilirdi. Bu hissələr üzərində vindikasiya edilirdi.

Torpaqdan bir ovuc, evdən kirəmit parçası, mirasdan hər hansı bir hissə

götürülürdü.

30. Bütün bu məhkəmə prosesi formaları aradan çıxırdı. Çünki o dövrün

hüquqşünaslarının çox xırdaçılıq etməsi (yəni formal cəhətlərə üstünlük

verilməsi) onunla nəticələnirdi ki, göstərilən formalardan və mərasimlərdən

kiçikcə kənaraçıxma işin uduzulması ilə nəticələnirdi. Ona görə də

Ebutsinin qanuna (respublikanın son

400

illəri) və II Yuli qanunu ilə bu təntənəli iddialar ləğv edilir və formul

məhkəmə prosesi tətbiq edilir.

34. ...Bəzi formulda fıksiya (təsbit edilir) mövcuddur..., məsələn: kim

ki, edikt əsasında vərəsəyə sahiblik (hüququnu) tələb edərək, vərəsə kimi

hərəkət edir, belə ki, axırıncı (vərəsə), pretor hüququna görə mərhumun

əvəzinə çıxış edir. Sivil hüququna görə o, birbaşa vərəsə kimi iddia ilə çıxış

edə bilməz və mərhuma məxsus olanların ona məxsus olmasını təsdiq edə

bilməz. Eyni ilə, mərhuma məxsus olanların hamısının ona məxsus

olduğunu göstərə bilməz... Onun iddiaları aşağıdakı kimi formulə edilir.

(Pretor tərəfindən) “Kimsə hakim təyin edilir, o halda ki, Avl Aqeriy yəni

iddiaçı Lusiy, Tisiyin varisdir, hansısa torpaq hansı ki, (o torpaq barədə işə

baxılır) kvrit hüququna görə ona məxsusdur, onda sən hakim bu torpağı Avl

Aqeriyə məxsus olması barədə hökm ver”.

36. Eyni ilə Publisi qanunu müddəti qurtaran iddialar üçün nəzərdə

tutulurdu. O, (yəni, Publisi qanunu) verilmiş əşyanın müddət zamanı hələ

bitməmiş onu (yəni sahibini) sahiblikdən məhrum edirdi... (ona görə də)

traditio qaydası onu məhkəmə vasitəsilə, məhrum olduğu sahibliyi tapmağa

cəhd etməsindən ibarətdir. Belə ki, kvirit hüququna görə, o, artıq əşyanın

ona məxsus olduğunu tələb edə bilməzdi. Güman edilir ki, o, əşyanı zaman

müddətində, (kvirit hüququna görə) onun sahibi olmuşdur. Onun iddiası

aşağıdakı kimi formulə edilir: “...Əgər qulu Avl Ageriy alıb və ona

verilibsə, kviritlərin hüququna görə qul Avl Ageriyə məxsus olmalıdır, necə

ki, o, tezliklə bir il ərzində ona sahib olacaqdır. Cavabdehi (onda) ittiham et

(məzəmmət et). Əgər o, göstərilənlərdən (tələblərdən) imtina edirsə, onda

ona (cavabdehə) bəraət ver”.

37. Eyni ilə əcnəbiyə Roma vətəndaşlığının verilməsi oxşarlıq təşkil

edir, əgər onun tərəfindən iddia təqdim'olunursa və ya ona qarşı iddia

qaldırılırsa... necə ki, məsələn: əcnəbi iddia ilə çıxış edir və ya ona qarşı

oğurluq və ya oğrulara yardım etmək və ya oğrulara məsləhət verilməsi

barədə iddia qaldırılır...

39. İddia formulunun (məhkəmə prosesinin) əsas hissəsi aşağıdakı

kimidir: faktlann qısa təqdim olunması və prosesin əsaslandırılması

401

(demonstratio), iddiaçının tələblərinin xülasəsi (intentio), tərəflərdən birinə,

hər hansı bir əşyanın onun mülkİ5^ətinə verilməsi səlahiyyətinin hakimə

verilməsi (adjudicatio), hakimə cavabdehin məhkum edilməsi və bəraət

alması səlahiyyətinin verilməsi (condemnatio).

40. Demonstrasiya iddia formulunun (məhkəmə prosesinin) o hissəsidir

ki, burada mübahisə edilən əşya nümayiş etdirilir, məsələn: ... “belə ki, Avl

Ageriy Numezi Neqidini qul kimi satdı”...

41. Formul (məhkəmə prosesinin) intensiya hissəsində, iddiaçının

vəsatətləri (tələbləri) ifadə olunur: “məlum olsun ki, Numeriy Neqidiu Avl

Aqeriyə 10 000 sestersiy verməlidir”.

42. Formul (məhkəmə prosesinin) adyudikasiya hissəsində, hakimə

tərəflərin hər hansı birinə əşya vermək hüququ verirdi. Məsələn: vərəsələr

arasında mirasın bölünməsi barədə mübahisə edilirsə... və ya qonşular

arasında sərhədlərin bölünüb müəyyən edilməsi barədə mübahisə edilirsə.

Bu hissədə deyilir: “Ftakim, sənə qədər lazımdır ver, kimə verilməlidirsə,

ona ver”.

43. Formul (məhkəmə prosesinin) kondemnasiya hissəsində, hakimlər

cavabdehi məhkum etmək və ya bəraət vermək hüququna malikdir,

məsələn: ... “Hakim, Numeriy Neqidini Avl Ageriyə on min sesterin

ödəməyə hökm ver. Əgər Numeriy Neqidinin borcu yoxdursa, ona bəraət

ver”.

75. Oğullar və qullar tərəfindən törədilmiş cinayətlərə görə, əgər onlar,

məsələn: oğurluq edir və ya kimisə təhqir edirsə və noksal (ziyan, zərər)

iddiası qaldırılırsa, onda atadan və ağadan ya törədilmiş cinayətə görə əvəz

olaraq mükafat verilməsi və ya müqəssirin başının verilməsi tələb edilir.

78. Ancaq, əgər oğul ataya və ya qul ağasına qarşı cinayət əməli

törədirsə, onda heç bir iddia qaldırmaq tələb olunmur. Belə ki, kim ki,

mənim hakimiyyətim altındadır, onunla mənim aramda heç bir öhdəlik

yaranmır...”

79. Pater familias (ata hakimiyyəti altında olan ailədə) oğulun törətdiyi

əmələ görə, dəymiş ziyanın əvəzi olaraq oğul köləliyə verilirdi. Ancaq digər

məktəbin (hüquq) nümayəndələri, fərz edirdilər ki, bunun üçün XII cədvəl

qanunlarının qərarlarına müvafiq olaraq üç dəfə mansipasiya edilməlidir.

Sabin və Kassiy və digər

402

bizim məktəbin nümayəndələri isə hesab edirdilər ki, bir dəfə mansipasiya

etmək kifayətdir və ... üç dəfə mansipasiya etmək XII cədvəl qanunlarında

könüllü, mansipasiya etməklə əlaqədardır.

82. İndi isə aydınlaşdırmalıyıq ki, verilən iddianı biz şəxsən öz

adımızdan və ya özgəsinin, məsələn: nümayəndə, müvəkkil, qəyyum,

himayəçi adından prosesdə təqdim edə bilərik. Bununla belə, köhnə

məhkəmə prosesinin qüvvədə olduğu dövrdə, bəzi hallar istisna edilməklə

üçüncü şəxs tərəfidən iddia vermək olmazdı.

103. Bütün məhkəmələr sivil hüququna və ya pretor hakimiyyətinin

göstərişlərinə (təlimatlarına) əsaslanırlar.

104. Sivil (qanuni) məhkəmələrinin xüsusiyyəti ondan ibarətdir ki,

onlar Roma şəhərinin özündə və ya Romadan min addım məsafədə olan

Roma vətəndaşlan arasında və bir hakimin köməyi ilə keçirilir. Bu

məhkəmələr, Yuliy qanununa görə, ümumi yuridiksiya əsasında müəyyən

edilir və (məhkəmə işin sona çatmasına baxmayaraq) 1 il və 6 ay

müddətində başa çatır. Buna görə də adətən deyirlər: “Yuliy qanununa görə

mübahisə 1 il və 6 ay ərzində başa çatır”.

105. Pretor hakimiyyətinə əsaslanan məhkəmələr rekuperator- lardan

(cərimə iddiaları və əmlak hüquqlarının pozulması və ya bərpa edilməsi

işlərinə baxan hakimlər) ibarət idi, bir hakimdən ibarət olan məhkəmədə,

çəkişən tərəflərdən biri pereqrinlərdən olurdu. Roma şəhərindən kənarda

olan və Roma vətəndaşları ilə pereqrin- lər arasında mübahisələrə baxan

bütün məhkəmələrdə eyni vəziyyətdə idilər. Bu məhkəmələr pretor

hakimiyyətinə əsaslanırdılar. Ona görə də onlan təyin etmiş pretorlar

hakimiyyətdə olduqları müddətdə rekuperatorlarda qanuni əsaslarla

fəaliyyət göstərirdilər.

110. Elə buradaca söyləmək lazımdır ki, pretorlar bütün iddiaları

qanundan və ya senat qərarlarından istifadə etməklə, hazırlayırlar. Şəxsən

onun öz yuridksiyasmda olan iddialar adətən bir il ərzində qüvvədə olurdu.

111. Hərdən bir pretor həmişəlik iddialar hazırlayıb siviil hüququnu

təqlid edirlər. Buraya o iddialar daxildir ki, pretor vərəsənin əvəzinə daxil

olan şəxslərə və digərlərinə miras əmlakı təqdim edilməsi barədə qərar

çıxarırlar.

403

115. Bunun ardınca biz etirazlarla (ekssepsiya) bağlı məsələlərə də

baxacağıq.

116. Ekssepsiya (hərfi mənada götürmə, istisnaetmə) cavabdehin

müdafiə edilməsi üçün müəyyən edilmişdir, yaxud tez-tez belə hala rast

gəlinir ki, sivil hüququna görə mühakimə edilən, ədalətsiz cəzalandırılır,

məsələn: əgər kimsə stipulyasiya (sual-cavab formasında şifahi müqavilə)

qaydasında verməyə razı olursa və bu pulu guya mənmimlə olan borca görə

hesablayır, lakin şübhə yoxdur ki, bu pulu mən səndən tələb edə bilərəm,

sən onu verməlisən, çünki stipulyasiya görə sən pulu verməlisən, ancaq

ədalətsiz olardı ki, bu bəhanə ilə sənə qarşı iddia qaldırılsın. Lakin sən etiraz

(ekssepsiya) hüququnda qərəzli mövqeyə qarşı etiraz edə bilərsən.

117. Ekssepsiya (etiraz), həmçinin o, iddialarda da mümkündür ki,

şəxsə birbaşa ünvanlanmamışdır (şəxsi deyildir). Əgər, məsələn, sən qorxu

(zorakılıq) və pis niyyətlə məni mansipasiya qaydasında hər hansı bir əşyanı

mənim mülkiyyətimə daxil etməyə məcbur olub razılıq vermişəmsə və sən

onu məndən tələb edirsənsə, onda mən etiraz (ekssepsiya) edirəm və əgər

sübut etsəm ki, sən zorakılıq və aldatma yolu ilə məni razı salmağa məcbur

etmisən, onda sən (iddiadan) kənarlaşdırılırsan.

118. Etirazların (ekssepsiya) bir qismi pretorların ediktlərinə daxil

edilmiş, başqaları isə işləri təhqiq edərkən onlar tərəfindən müəyyən

edilirdi. ...Onun etirazları (ekssepsiyaları) öz əsaslarını qanunlardan və

hüququn digər hissələrindən götürür və qanunları əvəz edir və ya pretorun

yaratdığı yurisprudensiyanı təşkil edir.

120. Etirazlar (ekssepsiya) ya dayanan (daimi) və ya dəyişən

(müvəqqəti) olurlar.

121. (Daimi) - bunlar, hansı ki, həmişəlik qüvvədədirlər və heç vaxt

qüvvədən düşmürlər, hətta, məsələn: psixi məcburetmə təsiri və ya

aldatmaqla müqavilə bağlanması belə...

122. Dəyişən - bunlar o etirazlardır ki, hansı ki, onlar müəyyən

müddətə qədər qüvvədə olurlar, məsələn: bağlanan müqaviləyə gədər hansı

ki, bağlanıb, məsələn: 5 il müddətində məlum olan öhdəliyin yerinə

yetirilməsini tələb etməmək yalnız göstərilən müddət qurtardıqdan sonra

etiraz öz qüvvəsini itirir.

404

123. Dəyişən etiraz kimə qarşı tətbiq edilirsə, o, iddianı təxirə

salmalıdır. Əks halda əgər o iddia ilə çıxış edirsə, etirazın olmasına

baxmayaraq, o, çəkişməni uduzmuş olur.

130. İndi isə formulun (məlikəmə prosesi) əlavə olunmuş hissəsi -

praescriptio (hərfi mənada - düzəliş, üstünəyazma) haqqında danışaq.

132. ...Preskripsiya ona görə adlanır ki. intensiya qabağı (iddiaçının

etirazı) bilavasitə hakimin təyin edilməsindən sonra formul prosesinə daxil

edilir. İddiada iddiaçımn ona çatası olanlann hamısı deyil, bir hissəsinin

axtaniması yazıya əlavə edilirdi. Beləliklə, iddiaçı gələcəkdə ona çatmalı

olan məbləğin digər hissəsini də almaq imkam əldə edirdi.

138. Nəhayət, interdiktləri (qadağanlar) nəzərdən keçirmək qalır.

139. Bəzi məlum hallarda pretor və ya prokonsul (konsul köməkçiləri)

öz hakimiyyətlərindən, mübahisələrə son qoyulması üçün istifadə edirlər.

Bu, əsasən tərəflər arasında sahiblik və necə sahib olmaq barədə

mübahisələr zamanı üstünlük təşkil edir. Pretor əmr edir və ya nəyisə

qadağan edir. Əmretmənin təntənəli formulu, hansı ki, o, bu halda istifadə

edilir, interdiktlər və ya dektretlər adlanır və ya sözün həqiqi mənasında

qadağanlardır (interdiktlərdir).

140. Onlar (əmretmələr) dekretlər onda adlanırlar ki, pretor kiməsə

nəyisə etməyi qadağan edir, məsələn: zəbt edilən əşyanı verməyi,

interdiktlərlə isə hər hansı bir hərəkəti etməyi qadağan edilir, məsələn: güc

(zor) tətbiq etməyi qadağan edir.

141. Lakin pretonın nəyisə etməyi əmr etməsi və ya qadağan etməsi ilə

hələ iş başa çatmır. Fomıulun təqdim edilməsindən sonra, pretonın ediktinin

icra edilməsi və ya icra edilməməsini və onun əmrinin icra edilməsini

yoxlayırlar....

142. İnterdiktlərin əsas bölgüsü onların qadağanedici və ya bər- paedici

və ya təqdimedicidən ibarət olmasındadır.

143. İnterdiktlərin göstərilən bölgüsü onunla əsaslandırılır ki. onlardan

bəziləri sahibliyin əldə edilməsi və ya əvəz olaraq tutulması və ya bərpa

edilməsi üçün müəyyən edilirdi.

144. ...Sahibliyin əldə edilməsinin interdikt adlamnası o şəxs üçün

faydalıdır ki, o, əşya sahibliyinə birinci yiyələnir. Nəticə etibarilə kim ki,

sahibliyi əldə edirsə, bir vaxtlar malik olduğunu itirir və ona görə də

interdiktin faydalı olması öz əhəmiyyətini itimıiş olur.

405

148. Sahibliyi saxlanılması (qorunması) üçün interdikt adətən onda

verilir ki, hər iki tərəf hər hansı bir əşyaya sahiblik üstündə mübahisə edirlər

və ilkin olaraq məsələ araşdırılır və mübahisə edən tərəflərdən kim əşyaya

sahib olma və kimi də mülkiyyətə sahiblik hüququnu sübut etməyə

çalışmalıdır. Bu hallarda uti posside- tis və utribi interdikti müəyyən edilir.

149. İnterdikt uti possidetis daşınmaz sahibliyi (torpaq və ya tikililər),

interdikt utribi daşınar sahibliyi qoruyurdu.

150. Torpaq və ya tikililərlə bağlı interdikt verilirdisə, onda pre- tonın

əmri ilə o kəs üstün olurdu ki, kim interdikt dövründə sahiblik etmişdi. Əgər

o, nə güclə (zorakılıq), nə gizlincə, nə prekar halda rəqibindən əmlakı

almırsa və ya əksinə, daşınar əşyalarla bağlı inter- diktdə 0 kəs üstünlük əldə

edir ki, kim son yanm ildən çox ona sahib olmuşdur, özü də nə zoakıhqla, nə

gizlincə, nə də prekar halda.

153. Biz sahibik. Görünür ki, nəinki, əgər biz özümüz (şəxsən) sahiblik

edirik, həmçinin, əgər kim bizim adımızdan sahiblik edir, baxmayaraq o

bizim hakimiyyətimiz altında olmamışdır, necə ki, şəhər daşınmaz

əmlakının icarəçisi və kirayəçisi kimi; eyni ilə biz onlar vasitəsilə sahiblik

edirik. Hansılar ki, biz onlara əmlakımızı saxlamağa və ya kiməsə əvəzsiz

olaraq ssuda vermişik və ya ömürlük olaraq pulsuz mənzildən istifadə

etməyi etibar etmişik, adi və ya yalnız istifadə üçün; bu adətən bizim

adımızdan istənilən sahiblik edənin bizim əmlakımızın saxlamağın

mümkün olmasını təsdiq edir...

154. Pozulmuş sahiblik hüququnun bərpa edilməsi üçün adətən

interdikt verilir. Əgər kimsə zorakılıq nəticəsində sahibliyini itirirsə, ona

interdikt təqdim edilir və onun (interdektin) ilk sözləri bunlar olur: “Sən

haradan zorla qovulmusan...”. Bu interdiktlə qovulan adam öz sahəsindən

onu qovanı sıxışdırıb çıxara bilərdi. Əgər bir şərtlə ki, qovulan qovanın

daşınmaz əmlakına nə zorla, nə gizli yolla və nə də prekar kimi ələ

keçirməmişdir (sahib olmamışdır). Lakin kim ki, mənim əmlakıma zorla,

gizli və ya prekar (prekariya - mülkiyyətin təqdim edilməsi, etibar edilməsi

deməkdir. Adətən, torpaq əkib-becərilmək üçün kiməsə təqdim edilirdi)

kimi sahib olubsa, mən cəza almadan (yəni, zorakılıq edə bilər) onu

sahiblikdən məlmım edə bilərəm.

406

155. Odur ki, mənim əmlakıma zorla, və ya gizli, və ya prekar kimi

sahib olan kəsi mənim qovmadığıma baxmayaraq, mən ona sahibliyi

qaytarmağa məcburam. Məsələn: mən onu silah gücü ilə qovmuşamsa,

zorakı hərəkətin nəticəsi olaraq, mən ....ona sahibliyi qaytarmalıyam. Silah

dedikdə, biz təkcə qalxan, qılınc, dəbilqə nəzərdə tutmuruq, həmçinin də,

dəyənək və daş da nəzərdə tutulur.

156. İnterdiktlərin üçüncü bölgüsü onu təşkil edir ki, ya sadədir və ya

ikidən ibarətdirlər.

157. Sadə interdiktlərdə tərəflərin biri iddiaçı, digəri isə cavabdeh olur.

Bərpaedici və ya təqdimedici interdektlər də belədirlər. ...îddiaçi odur ki,

kim verilməsini (əşyanın) və ya bərpaedilməsini tələb edir. Cavabdeh isə

odur ki, hansı ki, ondan vermək və ya bərpa etmək tələb olunur.

158. Qadağan olunmuş interdiktlərdən biri ikidir, digəri sadədir.

159. PretoRin cavabdehə nəyisə etməyi qadağan etməsi sadə in-

terdiktdir. İddiaçı o kəsdir ki, o nəsə etməyə imkan vermir. Cavabdeh isə o

kəsdir ki, bu hərəkəti etmək istəyir. '.

160. İkiqat interdiktlər, məsələn: interdikt ıiti possidetis və inter- dikt

utribidir. Onlar ikiqat ona görə adlanıirar ki, mübahisə edən hər iki tərəf bu

interdiktlərdə bərabər təmsil olunurlar. İki tərəf həm iddiaçı, həm də

cavabdeh rolunda çıxış edirlər. Ona görə də pretor hər ikisinə qarşı eyni

sözləri ifadə edir. Bu interdiktlərin əsas redaksiyası aşağıdakılardan

ibarətdir: “Mən zorakılıq edilməsini qadağan edirəm (və tələb edirəm) necə

ki, sahiblik etmisiniz, indi də sahiblik edin”. Digər interdiktin fonmılu isə

belədir: “Bütün zorakılığı qadağan edirəm və tələb edirəm ki, hansı qul

barədə ki, mübahisə edirsiz, o qul bu ilin çox hissəsini kimin yanında

qalıbsa, qoy orada da qalsın”.

183. Sonda onu göstərmək lazımdır ki, kim ki, iddia təqdim edir. O,

cavabdehi məhkəməyə çağırmalıdır, əgər o bu çağrışa itaət etmirsə, onda

iddiaçı pretorun ediktinin gücündən istifadə edərək cavabdehi

cəzalandırmalıdır. Lakin bəzi şəxsləri pretorun xüsusi icazəsi olmadan

məhkəməyə çağırmaq olmaz. Məsələn: valideynləri, patronları, patron

qadınları, uşaqları və pretonlarm valideynlərini və patron qadınların

valideynlərini. Bunun əksinə gedənlər cəzaya məruz qalacaqlar.

407

II BOLMƏ

FEODAL HÜQUQU

(xrestomatiya)

İLKİN FRANK FEODAL DÖVLƏTİ

SALİK PRAVDALARI (LEX SALİCA)

Qərbi Avropanın erkən feodal cəmiyyətinin ictimai-dövlət quruluşu və

hüquq sahələrini təsbit edən Salik pravdaları (həqiqətləri) b.e. V -VI

əsrlərində Xlodviqin dövründə hazırlanmış, Xildebert və Xlotarin

hakimiyyəti illərində ona əlavələr olunmuşdur. Mero- vinqlər sülaləsini

(486-751-ci illər) əvəz etmiş karolinqlər sülaləsi (751-843-cü illər)

dövründə adət hüquq normalarına əlavələr edilməsi istisna olunmur. İbtidai

icma qumluşundan feodolizmə keçid dövründə frank tayfaları tərəfindən

qərbi Roma imperiyasının Qal- liya əyalətinin zəbt edilməsindən və

xristianlığın katolik təriqətinin qəbulundan sonra Frank dövlətinin

təşəkkülü prosesi sürətlənir və möhkəmlənir. Məhz həmin dövrdən

başlayaraq Salik pravdaları ictimai münasibətləri tənzimləyən əsas hüquq

normaları olmuşdur.

Salik pravdaları və digər alman tayfalarının (burqundlarm, alle-

manların, ripuar franklannın, vestqotların, bavariyaların, tyurinqlə- rin,

sakslarm) məhkəmə adətlərinin məcmusundan ibarət olan prav- dalar elmdə

“leqes barbarorum”-barbar qanunları adını almışdır.

L MƏHKƏMƏYƏ ÇAĞIRIŞ

1. Əgər kim kral qanunları əsasında məhkəməyə (yəni, xalq

yığıncağına) çağrılarsa və o, gəlmirsə, 600 denari cərimə barədə hökm

çıxarılacaqdır ki, bu da 15 soliddir (solid qızıl, denari isə gümüş sikkədir. 1

denari 1/40 solidə bərabərdir).

2. Əgər ki, kim başqasını məhkəməyə çağırırsa (lakin) özü gəlməzdisə

və əgər hər hansı bir qanuni səbəb onun gəlməsinə mane 408

olmursa (onda) o, kim ki, onu məhkəməyə çağırmışdı onun xeyrinə 15 solid

cərimə barədə qərar çıxarılacaq.

3. Kim ki, başqasını məhkəməyə çağırırsa, şahidlərin iştirakı ilə onun

evinə gəlməlidir və əgər o evdə yoxdursa (onda) onun arvadı və yaxud

evdən hər kimsə onun məhkəməyə çağrıldığı barədə onu xəbərdar

etməlidirlər.

4. Əgər cavabdeh kral tapşırığını icra etməklə məşğuldursa, o,

məhkəməyə çağrılmamahdır.

II. DONUZLARIN OĞURLANMASINA DAİR

1. Əgər kim südəmər çoşkanı oğurlayırsa və ifşa olunursa 120 de- nari

cərimə barədə hökm çıxarılacaq, hansı ki, 3 solidə bərabərdir.

4. Əgər kim biryaşh donuzu oğurlayarsa və ifşa olunarsa 120 de- nari

cərimə barədə hökm çıxarılacaq, hansı ki, 3 solid təşkil edir və dəymiş ziyan

və oğurlanmış heyvan nəzərə almamaq şərti ilə.

14. 3gər ki, kim 25 baş donuz oğurlayırsa, və özü də sürüdən heç nə

qalmırdısa və oğru ifşa olunursa, oğurluğa görə 2500 dena- ri cərimə barədə

hökm çıxarılacaq ki, bu da 62,5 solid təşkil edir.

III. İRİBUYNUZLU HEYVANLARIN

OĞURLANMASI BARƏDƏ

1. Əgər kim südəmər buzovu oğurlayırsa və ifşa olunursa 120 de- nari

cərimə barədə hökm çıxarılacaq ki, bu da 3 solidə bərabərdir.

2. Əgər kim biryaşh və ya ikiyaşlı heyvanı oğurlayırsa və ifşa edilirsə,

600 denari cərimə barədə hökm çıxarılacaq ki, bu da 15 solidə bərabərdir.

6. Əgər kim 12 baş heyvanı oğurlayırsa və sürüdə bir baş da qalmırsa,

bütün sürünün oğurlanmasına görə, 2500 denari cərimə barədə hökm

çıxarılacaq ki, bu da oğurlanmış və dəymiş ziyanı nəzərə almadan 62,5 solid

təşkil edir.

409

IX. ZƏMİYƏ VƏ YA HƏR HANSI BİR ÇƏPƏRLƏNMİŞ

YERƏ (BİÇƏNƏYƏ) VURULMUŞ ZİYAN BARƏDƏ

1. Əgər kimsə öz zəmisində iribuynuzlu mal-qaranı və ya atı və ya hər

hansı bir xırda buynuzlu heyvanı tutarsa, onu şikəst olana qədər

vurmamalıdır. Əgər o, heyvanı şikəst edir, lakin peşimançı- hğını bildirirsə,

o, (heyvanın) dəyərini ödəməli və şikəst heyvanı özü üçün götünnəlidir.

Əgər ki, o peşman olmadığını söyləyirsə və ifşa olunursa, 600 denari cərimə

barədə hökm çıxarılacaq ki, bu da 15 solid təşkil edir ki, burada hələ dəymiş

ziyan və (heyvanın) dəyəri hesaba alınmamışdır.

4. Əgər kiminsə donuzu və ya mal-qarası özgə zəmiyə soxulur (lakin)

sahibi bunu boynuna almır (inkar edirsə) və ifşa edilirsə, 600 denari cərimə

barədə hökm çıxanlacaq ki, bu da 15 solid təşkil edir.

X. QULLARIN OĞURLANMASINA DAİR

1. Əgər kim qulu oğurlayarsa... 1200 denari cərimə barədə hökm

çıxarılacaq ki, bu da 30 solid təşkil edir.

4. (4-ə əlavə edilib). Əgər kim qul qadını oğurlayarsa, 35 solid

verməlidir, üzümçünü, dəmirçini, dülgəri, mehtəri (oğurlayan) 30 solid və

əgər sübut edilərsə, 2880 denari cərimə barədə hökm çıxarılacaq ki, bu da

72 solid təşkil edir.

5. (5-ə əlavə edilib). Əgər kim (feodal) çelyadmdan (malikanəsindən,

mülkündən, sahibliyindən) oğlan və ya qızı oğurlayarsa, 35 solid

oğurlananın qiymətini verməli və bundan əlavə 1400 denari cərimə barədə

hökm çıxarılacaqdır ki, bu da 35 solid təşkil edir.

XI. AZAD ADAMLAR TƏRƏFİNDƏN EDİLƏN

OĞURLUQ VƏ (EV) YARMAQ BARƏDƏ

1. Əgər azad adamlardan kimsə evdən kənarda 2 denari oğurla

yarsa, 600 denari cərimə barədə hökm çıxarılacaq ki, bu da 15 so

lid təşkil edir.

410

2. Əgər ki, 0 evdən kənarda 40 denari oğurlayarsa və bu sübut edilsə,

1400 denari cərimə barədə hökm çıxanlacaqdır ki, bu da 35 səlidə

bərabərdir və oğurlanmışın qiyməti ilə dəymiş ziyan nəzərə alınmır.

5. Hərgah ki, o kilidi sındırmaqla və ya açarı ələ keçirməklə evə daxil

olurdusa və hər nəyisə oradan oğurlayırdısa, oğurlanmış əşyanın dəyəri və

dəymiş ziyan nəzərə alınmadan 1800 denari cərimə barədə hökm

çıxarılacaq ki, bu da 45 solid təşkil edir.

6. Əgər o, heç nə aparmır və qaçmağa nail olursa 30 solid cərimə barədə

hökm çıxarılacaq.

XII. QULLAR TƏRƏFİNDƏN EDİLƏN OĞURLUQ

VƏ (EV) YARMAQ BARƏDƏ

1. Əgər qul evdən kənarda 2 denari oğyurlayarsa, oğurlanmış

qaytarılmalı və dəymiş ziyan ödənilməlidir. Bundan əlavə, qulu döşəməyə

uzadıb 120 qınnanc (çubuq) zərbəsi vurulmalıdır.

2. Hərgah ki, o, 40 denari oğurlayırsa, o, ya axtalanır və ya 6 solid

ödəyir. Oğurluq etmiş qulun sahibi iddiaçıya oğurlanmış və dəymiş ziyanı

qaytarır.

XIIL OĞURLAMAQ BARƏDƏ

1. Əgər üç adam azad qızı (azad silkdən olan qızı) oğurlayarsa, onların

hər biri 30 solid ödəməlidirlər.

2. Hərgah ki, oğurlanmış qız kral himayəsində olardısa, bu halda fritus

(yəni, kral sülhünün pozulması) görə 2500 denari cərimə ödəmək lazımdır

ki, bu da 62,5 solid təşkil edir.

7. Kral qulu və ya lit (aşağı təbəqə) azad (silkdən) olan qadını

oğurlayırsa, ölümə məhkum edilirlər.

Əlavə. Əgər kim birlikdə azad qadına və ya qıza yolda və ya başqa hər

hansı bir yerdə hücum edirsə və ona zorakılıq etməyə cürət edirsə (onda)

zorakılıqda iştirak edənlərin hər biri barədə 200

411

solid cərimə üçün hökm çıxarılacaq. Lakin əgər bu birlikdə (dəstədə)

onlardan hər hansı biri zorakılığın ediləcəyindən xəbərsiz olardısa və ancaq

orada iştirak edirsə və onlar üç nəfərdən və ya çox olmasına baxmayaraq

onların hər biri müvafiq olaraq özləri üçün 45 solid ödəməlidir.

XIV. BASQINLAR VƏ QARƏTLƏR BARƏDƏ

1. Əgər kim qəflətən - hücum edərək azad adamı qarət edərsə və bü

sübut olunarsa, 2500 denari cərimə barədə hökm çıxarılacaq ki, bu da 62,5

solid təşkil edir.

2. Əgər romalı salik barbarı qarət etsə, yuxanda göstərilən qanun tətbiq

ediləcək.

3. Hərgah ki, frank romalmı qarət etsə, 35 solid cərimə barədə hökm

çıxarılacaq.

6. Əgər kim özgəsinin malikanəsinə basqın etsə, 62,5 solid cərimə

barədə hökm çıxarılacaq.

Əlavə 1. Əgər kim özgə malikanəyə basqın edib, orada qapını sındırarsa

və iti vurub öldürərsə və adamlan yaralayırsa və ya arabada hər nəsə oradan

apararsa, 800 denari cərimə barədə hökm çıxarılacaq ki, bu da 200 solid

təşkil edir.

XV. ...ƏGƏR KİM ÖZGƏSİNİN ARVADINI QAÇIRARSA

1. Əgər kim ... əri olan arvadı qaçırarsa, 8000 denari cərimə barədə

hökm çıxarılacaq ki, bu da 200 solid təşkil edir.

XVI. YANĞINLAR BARƏDƏ

1. Əgər kim evi, yanındakı tikililərlə birlikdə yandırarsa və bu

sübut olunarsa, 2500 denari cərimə barədə hökm çıxarılacaq ki, bu

da 62,5 solid təşkil edir.

412

3. Əgər kim ambar və ya mərəki taxılla birlikdə yandırsa, 2500 de- nari

cərimə barədə hökm çıxarılacaq ki, bu da 62,5 solid təşkil edir.

4. Əgər kim pəyəni donuz qarışıq və ya burdakı mal-qara qarışıq

yandırarsa və bu sübut edilsə, onların qiyməti və dəymiş (digər) ziyan

nəzərə alınmadan 2500 denari cərimə barədə hökm çıxarılacaq ki, bu da

62,5 solid təşkil edir.

XVIL XƏSARƏTLƏR BARƏDƏ

1. Əgər kim başqasının həyatına son qoymaq istəyir, ancaq zərbəsi boşa

çıxarsa və bu sübut olunarsa, 2500 denari cərimə barədə hökm çıxanlacaq

ki, bu da 62,5 solid təşkil edir.

3. Əgər kim başqasının başına zərbə vurub onun boynunu zədə- ləyib üç

yerdən başının sümüyünü yaralayarsa... 1200 denari cərimə barədə hökm

çıxarılacaq ki, bu da 30 solid təşkil edir.

4. Hərgah ki. kim qabırğalarından və ya qarnından yaralanarsa və bu

yara daxilə işləyərsə, 1200 denari cərimə barədə hökm çıxarılacaq ki, bu da

30 solid təşkil edir, bundan əlavə müalicə üçün 5 solid verməlidir.

Əlavə. Əgər yara ağnyırsa və sağalmırsa, müalicə üçün 9 solid və əlavə

62,5 solid cərimə barədə hökm çıxarılacaq.

6. Əgər hər hansı bir azad adam dəyənəklə azad adama zərbə vurarsa,

lakin qan axmarsa, onda hər zərbəyə görə 3 zərbə əvəzi olmaqla 120 denari

cərimə barədə hökm çıxarılacaq ki, bu da 3 solid təşkil edir.

7. Əgər zərbənin gücündən qan axarsa, onda dəmirlə vurulan yaraya

görə, alınan pul cəriməsi həddində cərimə tətbiq ediləcək.

XVIII. o BARƏDƏ Kİ, KİM KRAL QARŞISINDA

TƏQSİRSİZ ADAMI GÜNAHLANDIRIR

1. Əgər kim təqsirsiz adamı onun iştirakı olmadan günahlandı

rırsa 2500 denari cərimə barədə hökm çıxarılacaq ki, 62,5 solid

təşkil edir.

413

Əlavə 1. Ancaq onu elə günahlandırsalar ki, bu ittihama görə ona ölüm

cəzası (hansı ki, günahsız adam edam edilir) verilə bilər. İttiham edənə 8000

denari cərimə barədə hökm çıxarılacaq ki, bu da 200 solid təşkil edir.

XIX. XƏTƏR (CADU) BARƏDƏ

2. Əgər kim başqasına xətər (cadu nəticəsində əmələ gələn xətər, azar)

vurarsa, bu, cinayətin günahkarma sübut edilsə ki, o, buna yol verib onda

2500 denari cərimə barədə hökm çıxarılacaq ki, bu da 62,5 solid təşkil edir.

XX. O BARƏDƏ Kİ, KİM AZAD QADININ QOLUNDAN,

ƏLİNDƏN VƏ YA BARMAQLARINDAN TUTARSA

1. Əgər hər hansı bir azad adam azad qadının qolundan, əlindən və ya

barmaqlarından tutarsa və bu sübut edilsə, 15 solid cərimə barədə hökm

çıxarılacaq.

XXIII. İCAZƏSİZ ÖZGƏ A TINDAN İSTİFADƏ

ETMƏK BARƏDƏ

1. Əgər kim sahibinin icazəsi olmadan özgə atım minirsə, 1200 denari

cərimə barədə hökm çıxarılacaq ki, bu da 30 solid təşkil edir.

XXIV. UŞAQLARIN ÖLDÜRÜLMƏSİ BARƏDƏ

1. Əgər kim 10 yaşı da daxil olmaqla oğlan uşaqlarını öldürərsə və bu

sübut edilərsə, 24 000 denari cərimə ödəmək barədə hökm çıxarılacaq ki, bu

da 600 solid təşkil edir.

414

3. Əgər kim azad hamilə qadını döyərsə və əgər o ölərsə 28000 denari

cərimə barədə hökm çıxanlacaq ki, bu da 700 solid təşkil edir.

4. Hərgah kim hələ ananın bətnində olan ona ad qoyulmamışdan əvvəl

uşağı həyatdan məhrum edirsə və bu sübut olunursa, 4000 denari cərimə

ödəmək barədə hökm çıxanlacaq ki, bu da 100 solid təşkil edir.

Əlavə. Əgər kim, azad qızı həyatdan məhmm edirsə, 300 solid cərimə

barədə hökm çıxarılacaq.

6. Əgər kim, artıq uşaq doğa bilən azad qadını həyatdan məhrum edirsə,

24000 denari cərimə barədə hökm çıxarılacaq ki, bu da 600 solid təşkil edir.

7. Hərgah ki, kim artıq uşaq doğa bilməyən (azad qadını) həyatdan

məhrum edirsə, 8000 denari cərimə barədə hökm çıxarılacaq ki, bu da 200

solid təşkil edir.

ZİNAKARLIQ BARƏDƏ

1. Əgər kim azad qızı zorlasa 62,5 solid cərimə barədə hökm

çıxarılacaq.

2. Hərgah ki, azad qızın razılığı əsasında əlaqə baş tutarsa, 1800 denari

cərimə barədə hökm çıxarılacaq ki, bu da 45 solid təşkil edir.

3. Əgər hər hansı azad adam özgə qul qadınla cinsi əlaqəyə girərsə və

bu sübut edilərsə, qul qadının ağasına 600 denari cərimə barədə hökm

çıxarılacaq ki, bu da 15 solid təşkil edir.

5. Hərgah ki, azad adam açıq-aydın özgəsinin qul qadını ilə nikaha

daxil olursa, o qul qadınla birlikdə köləyə (qula) çevrilir.

6. Eyni ilə azad qadın özgə qulla nikaha daxil olursa, qul qadına

çevrilir.

XXVII. MÜXTƏLİF OĞURLUQLAR BARƏDƏ

7. Əgər kim oğurluq məqsədi ilə paxla, noxud və ya mərci əkilmiş

sahəyə daxil olarsa, 120 denari cərimə barədə hökm çıxarılacaq ki, bu da 3

solid təşkil edir.

415

10. Əgər kim özgə biçənəyini biçərsə, öz əməyini itirir.

11. Və əgər nəzərdə tutulduğundan çox otu öz evinə aparıb və onu

tayaya yığarsa, oğurlanmış (ot) və dəymiş ziyan nəzərə alınmadan 1800

denari cərimə barədə hökm çıxarılacaq ki, bu da 45 so- lid təşkil edir.

12. Hərgah ki, o bacardığı qədər şələ bağlayaraq oğurladığı otu öz

kürəyində gətirirsə 3 solid cərimə barədə hökm çıxarılacaq.

13. Əgər kim özgəsinin üzüm bağına daxil olub üzüm oğurlayarsa və 0

cinayət başında yaxalanarsa, 600 denari cərimə barədə hökm çıxarılacaq ki,

bu da 15 solid təşkil edir.

14. Hərgah ki, oğru çoxlu, yəni, yemək üçün nəzərdə tutulandan çox

üzüm oğurlayarsa və onu evinə apararsa, 1800 denari cərimə barədə hökm

çıxarılacaq ki, bu da 45 solid təşkil edir.

15. Bu qaydanı taxıl biçini üçün də tətbiq etmək lazımdır.

Əlavə. Hərgah ki, kim özgəsinin çəpərini sökərsə, 15 solid cərimə

barədə hökm çıxarılacaq.

22. Əgər kim qıfıllanmayan otağı soyursa, 600 denari cərimə barədə

hökm çıxarılacaq ki, bu da 15 solid təşkil edir.

23. Əgər kim kilidli otağı soyursa, 1800 denari cərimə barədə hökm

çıxarılacaq ki, bu da 45 solid təşkil edir.

24. Əgər kim özgə sahəsini sahibinin icazəsi olmadan şumlayar- sa, 15

solid cərimə barədə hökm çıxarılacaq.

25. Hərgah ki, kim sahəyə toxum səpərsə, 1800 denari cərimə barədə

hökm çıxarılacaq ki, bu da 45 solid təşkil edir.

Əlavə. Əgər kim kotanın başqa sahəyə keçirilməsinə mane olursa və ya

əkinçini qovursa və ya ona əngəllər yaradırsa, 600 denari cərimə barədə

hökm çıxarılacaq ki, bu da 15 solid təşkil edir.

26. Əgər kim özgəsinin qulu ilə onun sahibinin razılığı olmadan

müqavilə bağlayırsa, 600 denari cərimə barədə hökm çıxarılacaq ki, bu da

15 solid təşkil edir.

416

XXVIIL TƏHRIKÇILIK BARƏDƏ

1. Əgər kim başqasını oğurluq etmək üçün ələ alırsa və bu sübut

edilirsə, 2500 denari ödəmək barədə hökm çıxarılacaq ki, bu da 62,5 solid

təşkil edir.

3. Hərgah ki, ələ alınma üçüncü şəxsə həvalə edilərsə və bu üçüncü şəxs

azad adam olarsa (onda) təhrikedən, ələ alan və cinayəti icra edənlərin hər

biri ayrılıqda 60 solid cərimə olunacaqları barədə hökm çıxarılacaq.

XXIX. ŞİKƏSTETMƏ BARƏDƏ

1. Əgər kim başqasının əlini və ya ayağını şikəst edirsə, məsələn onu

gözündən və bumundan məhrum edirsə, 4000 denari cərimə barədə hökm

çıxarılacaq ki, bu da 100 solid təşkil edir.

2. Hərgah ki, onun qolu şikəst edilərək sallanıb qalırsa 2500 denari

cərimə barədə hökm çıxarılacaq ki, bu da 62,5 solid təşkil edir.

3. Əgər kim başqasının əl və ya ayağın baş barmağını kəsib atarsa, 2000

denari cərimə barədə hökm çıxarılacaq ki, bu da 50 solid təşkil edir.

5. Hərgah ki, kim kaman çəkən ikinci barmağı kəsib atarsa, 1400 cərimə

barədə hökm çıxarılacaq ki, bu da 35 solid təşkil edir.

Əlavə 10. Əgər kim başqasının dilinə elə zədə vumr ki, o, nitq

qabiliyyətini itirir, onda 100 solid cərimə barədə hökm çıxarılacaq.

Əlavə 11. Əgər kim diş vumb çıxararsa, 15 solid cərimə barədə hökm

çıxarılacaq.

9. Əgər kim azad adamı axtalasa, 8000 denari cərimə barədə hökm

çıxarılacaq ki, bu da 200 solid təşkil edir

XXX. İFADƏ İLƏ TƏHQİR ETMƏK BARƏDƏ

1. Əgər kim başqasını eybəcər adlandırırsa, 3 solid cərimə barədə hökm

çıxarılacaq.

417

3. Əgər kim qadın və ya kişi azad qadını əxlaqsız (yava) adlandırarsa və

bunu sübut edə bilməsə, 1800 denari cərimə barədə hökm çıxarılacaq ki, bu

da 45 solid təşkil edir.

4. Əgər kim başqasını canavar adlandırsa, 3 solid cərimə barədə hökm

çıxarılacaq.

5. Əgər kim başqasını dovşan adlandırsa, 3 solid cərimə barədə hökm

çıxarılacaq.

6. Əgər kim başqasını döyüş meydanında öz qalxanını atmaqda

günahlandırırsa və bunu sübut edə bilmirsə, 120 denari cərimə barədə hökm

çıxarılacaq ki, bu da 3 solid təşkil edir.

7. Əgər kim başqasını xəbərçi və ya yalançı adlandırırsa və bunu sübut

edə bilmirsə, 600 denari cərimə barədə hökm çıxarılacaq ki, bu da 15 solid

təşkil edir.

XXXII. ƏL-A YA ĞIN BAĞLANMASINA DAİR

1. Əgər kim başqa azad adamın günahsız olaraq əl-ayağını bağlayarsa,

1200 cərimə barədə hökm çıxarılacaq ki, bu da 30 solid təşkil edir.

2. Hərgah ki, o, əl-ayağı bağlananı gizlin yerə apararsa, 1800 denari

cərimə barədə hökm çıxarılacaq ki, bu da 45 solid təşkil edir.

Əlavə 3. Əgər kim hiylə və ya zorla əl-ayağı bağlanmış adamı qrafdan

alarsa, öz həyatı bahası ilə cavab verəcəkdir.

XXXIIL VƏHŞİ HEYVANLARIN

OĞURLANMASI

BARƏDƏ 1. Əgər kim müxtəlif növ vəhşi heyvanları tutub və onları gizlətsə,

oğurlanmış və dəymiş ziyan nəzərə alınmadan, 1800 denari cərimə barədə

hökm çıxarılacaq ki, bu da 45 solid təşkil edir. Bu qanunu ovda və

balıqçılıqda gözləmək lazımdır.

418

XXXIV. ÇƏPƏRLƏRİN QOR UNMASI BARƏDƏ

1. Əgər kim bir-birinə bağlanmış çəpərin 2 və ya 3 çubuğunu kəsərsə və

ya sındırarsa və ya 3 dirəyi çıxararsa, 600 denari ödəmək barədə hökm

çıxarılacaq ki, bu da 15 solid təşkil edir.

2. Əgər kim özgənin artıq malalanmış sahəsindən keçərsə və ya araba

ilə müəyyən olunmuş yolla getməzsə, 120 denari cərimə barədə hökm

çıxarılacaq ki, bu da 3 solid təşkil edir.

3. Əgər kim nə yolla nə də cığırla deyil, artıq biçilməyə başlanılan özgə

sahədən keçərsə, 600 denari cərimə barədə hökm çıxarılacaq ki, bu da 15

solid təşkil edir.

Əlavə. Əgər kim oğurluq məqsədilə gün batandan sonra həyətə girərsə

və orada tutularsa, 1800 denari cərimə barədə hökm çıxarılacaq ki, bu da 45

solid təşkil edir.

XXXV. QULLARIN ÖLDÜRÜLMƏSİ BARƏDƏ

1. Əgər bir qul digər qulu həyatdan məhrum edirsə, qoy ağaları öz

aralarında qatili bölüşdürsünlər.

Əlavə 1. Əgər kim özgə qulunu döyüb və 40-cı gecədə onun iş

qabiliyyətindən məhrum edirsə, 1,3 solid cərimə barədə hökm çıxarılacaq.

5. Əgər özgə qul və ya lit (kəndlilərin ən aşağı təbəqəsi) azad adamı

həyatdan məhrum edərsə, qatilin özü mərhumun qohumlan- na yarı

kompozisiya (qan pulunun yarısı) əvəzi verilir, eyni zamanda, qulun ağası

qalan yarı kompozisiyasını özü ödəyir.

6. Əgər kim saray qulluqçusunu və ya dəmirçini və ya qızıl ustası

zərgəri və ya donuz saxlayanı və ya üzümçünü və ya mehtəri oğurlayaraq

həyatdan məhmm edirsə və bu sübut edilərsə, 1200 denari cərimə barədə

hökm çıxarılacaq ki, bu da 30 solid təşkil edir.

7. “Fretus” və “faidus” kral sülhünün pozulmasına görə dəymiş ziyan və

(əşyanın) dəyəri nəzərə alınmadan 1800 denari cərimə barədə hökm

çıxarılacaq ki, bu da 45 solid təşkil edir. Cəmi birlikdə 75 solid.

419

XXXVII. İZLƏRLƏ TƏQİBETMƏ BARƏDƏ

1. Əgər kim öküzün və ya atın və ya hər hansı bir heyvanın oğurluğun

nəticəsi olaraq itirirsə və onun izləri ilə gedərək, 3 gün ərzində onu taparsa,

kim ki, heyvanı saxlayır, söyləsə ki, o, onu satın alıb və ya dəyişdirib, onda

heyvanını axtaran üç nəfər şəxslə (heyvanın) onun mülkiyyəti olduğunu

sübut etməlidir. Hərgah ki, heyvanlarını axtaran onları 3 gün keçəndən

sonra taparsa, ancaq heyvanlar tapılan adam, söyləsə ki, o, heyvanları satın

alıb və ya dəyişdirib, cavabdeh qoy özü onların ona məxsus olduğunu sübut

etsin. Hərgah ki, heyvanlarını axtaran (adam), söyləsə ki, o öz

(heyvanlarını) tanıdı və onun etiraz etməsinə baxmayaraq, başqası (heyvanı

oğurlayan) üçüncü şəxsi sübut üçün təqdim edə bilmir və onda qanuna

müvafiq olaraq məhkəmə araşdırılması üçün gün müəyyən edilir və

(heyvanı) zorla almaq istəyəni ifşa edib, 1200 denari cərimə müəyyən

ediləcək ki, bu da 30 solid təşkil edir.

XXXVIIL A T OĞURLUĞU BARƏDƏ

1. Əgər kim qoşqu atını oğurlayarsa və bu sübut edilsə, oğurlan- mışın

qiyməti və dəymiş ziyan nəzərə alınmadan 1800 denari cərimə barədə hökm

çıxarılacaq ki, bu da 45 solid təşkil edir.

2. Əgər kim boğaz madyanı oğurlayarsa və bu sübut edilsə, 1800 denari

cərimə barədə hökm çıxarılacaq ki, bu da 45 solid təşkil edir.

Əlavə 2. Əgər kim krala məxsus (kral ilxısına) boğaz madyanı

oğurlayarsa, oğurlanmışm qiyməti və dəymiş ziyanı nəzərə almadan 90

solid cərimə barədə hökm çıxarılacaq.

Əlavə. Əgər kim hiylə və ya düşmənçilik məqsədilə, başqasının atını və

ya qoşqu heyvanını şikəst və ya yava edərsə, 1200 denari cərimə barədə

hökm çıxarılacaq ki, bu da 30 solid təşkil edir.

420

XXXIX. QULLARI OĞURLA YANLAR BARƏDƏ

1. Əgər kim özgəsinin qulunu aldadıb aparmaq fikrinə düşürsə, 600

denari cərimə barədə hökm çıxarılacaq ki, bu da 15 solid təşkil edir.

XL. ƏGƏR QUL

OĞURLUQDA

GÜNAHLANDIRILIRSA 1. Qulun törətdiyi xətaya görə, azad adam 600 denari və ya 15 solid

cərimə ödəməli, qul özü isə döşəməyə uzadılaraq 120 çubuq cəzasına məruz

qalmalıdır.

2. Hərgah ki, işgəncə verilməmişdən öncə qul öz xətasını boynuna

alırsa, qulun sahibi əgər onun üçün münasibdirsə, qoy 120 denari versin ki,

bu da 3 solid təşkil edir.

5. Hərgah ki, qul daha ağır cinayətlərdə günahkar olarsa, yəni hansı ki,

buna görə azad adam 45 solid cərimə ödəməlidir və əgər qul işgəncə altında

öz təqsirini boynuna alsa, o, edam cəzasına məhkum ediləcək.

6. Əgər qul hər hansı bir cinayətə görə ifşa olunarsa, iddiaçı onun

ağasına öyüd vennəlidir, əgər axırıncı buna hazır olsa ki, o qulu ədalətli

cəzalandıracaq, onda qul ona (ağasına) verilməlidir.

7. Əgər qulun ağası işgəncə verməyi yubandırarsa... iddiaçı dərhal

ağaya 7 gecə ərzində cəza vermək üçün vaxt müəyyən edir, hansı ki, o, bu

müddətdə qul cəzalandırılmaq üçün ona verilməlidir.

8. Hərgah ki, 7 gecə keçəndən sonra ağa öz qulunu verməyi ləngidir

(onda) iddiaçı dərhal ona yeni bir həftəlik müddət təyin edir ki, birinci

çağırışla birlikdə 14 gecədən keçməsin.

9. Hərgah ki, 14 gecə də keçəndən sonrada sahib qulu işgəncəyə vermək

istəmir və o, bütün təqsiri və cəriməni öz üzərinə götürür; lakin bu halda qul

kimi deyil, bu cinayət törətmiş az&d adam kimi qanunla bütün ödənci öz

üzərinə götürür.

11. Hərgah ki, qul qadın və qul kişi belə cinayətdə təqsirləndU rilirsə,

hansı ki, qul kişi axtalanmalı, qul qadın isə 240 denari cəri-

421

mə ödəməlidir ki, bu da 6 solid təşkil edir. Əgər istəyirsə, onun əvəzinə

ağası ödəyə bilər, əks halda, qul qadına 144 qırmanc zərbəsi vurulmalıdır.

Əlavə 1. Əgər qul, azad adamla əlbir birlikdə oğurluq edirsə, o qiymət

və dəymiş ziyandan əlavə, oğurlanmışın iki qat dəyərini azad adam isə 4

qatını verməlidir.

Əlavə 2. Əgər kim özgə qulla müqavilə bağlayarsa, 15 solid cərimə

barədə hökm çıxarılacaq.

XLI. ADAM ÖLDÜRMƏK BARƏDƏ

1. Əgər kim Salik qanunları ilə yaşayan azad frankı və ya barbarı

həyatdan məhnım edərsə, 8000 denari cərimə barədə hökm çıxarılacaq ki,

bu da 200 solid təşkil edir.

2. Hərgah ki, onun cəsədini quyuya və ya suya atarlarsa və ya onun

üzərini çırpı və ya hər hansı başqa nəyisə örtərlərsə, 24000 denari cərimə

barədə hökm çıxarılacaq ki, bu da 600 solid təşkil edir.

3. Əgər kim kral xidmətində olan adam və ya azad qadını öldürərsə,

24000 denari cərimə barədə hökm çıxarılacaq ki, bu da 600 solid təşkil edir.

4. Əgər kim onu çörək və ya quyuya atarsa və ya nəyləsə örtərsə, 72000

dekari ödəmək barədə hökm çıxarılacaq ki, bu da 1800 solid təşkil edir.

5. Əgər kim kralın süfrə dostu olan romalmı həyatdan məhrum edərsə

və bu sübut edilərsə, 12000 denari cərimə barədə hökm çıxarılacaq ki, bu da

300 solid təşkil edir.

6. Əgər kim kralın süfrə dostunu deyil, torpaq sahibi olan roma- Imı

həyatdan məhrum edərsə, 4000 denari cərimə barədə hökm çıxarılacaq ki,

bu da 100 solid təşkil edir.

7. Əgər kim romalmı həyatdan məhrum edirsə, vergi ödəməli və 62,5

solid cərimə verməlidir.

Əlavə 6. Beləliklə, hər bir adam böyük və ya kiçik vergeld ödəməlidir.

422

XLII. QRUP HALINDA TÖRƏDİLƏN

ADAM QƏTLLƏRİ

1. Əgər kim dəstə toplayaraq, hücum edib azad adamı evində qətlə

yetirirsə və öldürülən adam kral xidmətini keçirsə, qatil 72000 denari

cərimə olunacaq ki, bu da 1800 solid təşkil edir.

2. Hərgah ki, öldürülən kral xidməti keçmirsə, qatil 24000 denari

cərimə olunur ki, bu da 600 solid təşkil edir.

XLIIL QRUP HALINDA ADAM ÖLDÜRMƏ BARƏDƏ

1. Əgər kim 5 nəfərin iştirakı ilə yığıncaqda olursa, onlardan hər kimsə,

həyatdan məhmm edilirsə, qalanlar ya müqəssiri verməli ya da hamısı

öldürülənə görə cavab verməlidirlər. 7 nəfərin iştirakı ilə keçirilən

yığıncaqda da bu qanun gözlənilir.

2. Hərgah ki, yığıncaqda 7 nəfərdən çox adam iştirak edirsə, onda heç

də hamısı qətlə görə cavab vermir, yalnız təqsiri sübut olunanlar məsuliyyət

daşıyırlar. Onlar da qanuna görə vergeld ödəyəcəklər.

3. Hərgah ki, kim evdən kənarda, yolda və ya tarlada dəstə tərəfindən

həyatdan məhrum edilərsə və əgər onda (qətlə yetiriləndə) 3 və daha çox

yara yeri olardısa, bu dəstədən 3 nəfərə qarşı dəlil-sübut toplanardısa, onlar

bir-bir qətlə görə cavab verməlidir. Növbəti üç nəfər 1200 denari cərimə

ödəməlidirlər ki, bu da 30 so- lid təşkil edir. Bu dəstədən qalan üç nəfər 600

denari və ya 15 so- lid cərimə ödəməlidirlər.

XLIV. REİPUS BARƏDƏ

1. Adəti üzrə əgər adam vəfat edirsə və onun qul arvadı qalırsa və hər

kimsə qul qadını almaq istəyirsə öncə onunla nikaha daxil olmaqdan əvvəl

tunqin və ya sentenari məhkəmə iclası təyin etməli və bu iclasda özü ilə

qalxan götürməli və üç adam isə 3 iddia təq

423

dim etməlidirlər. Və onda kim qul qadını almaq istəyirsə, üç tam- çəkili

solid və bir denari özü ilə götürməlidir. Və üç nəfər də olmalıdır ki, solidi

çəksin və bundan sonra onlar razılaşsalar, o (dul qadın) ala bilər.

2. Hərgah ki, o göstərilənləri etməyib və onu sadəcə olaraq alsa,

mövcud hüquqa görə reipus üzrə 2500 denari cərimə verməlidir ki, bu da

62,5 solid təşkil edir.

3. Hərgah ki, o, bizim yuxarıda göstərdiyimiz qanunlara əməl etsə, yəni,

reipus icra etsə, 3 solid və bir denari alacaq.

XLV. KÖÇKÜNLƏR BARƏDƏ

1. Əgər kim başqa villaya (kəndə) köçmək istəyirsə və əgər villanın bir

və ya bir neçə sakini onu qəbul etməyə razıdırsa, ancaq biri tapılsa ki, bu

köçməyə etiraz edir, onun köçmək hüququ yoxdur.

2. ...Əgər kimə ki, protest təqdim edilir (lakin) oranı tərk etmək

istəmirsə, və onun oradan çıxmasına hər hansı bir qanuni əsasla maneçilik

edilmirsə... onda protest verən ....qrafdan oraya gələrək onu qovmağı xahiş

edə bilər. Və o qanunun tələblərinə əməl etmədiyinə görə, sərf etdiyi

əməyinin nəticəsini itirir və bundan əlavə 1200 denari cərimə barədə hökm

çıxanlacaq ki, bu da 30 solid təşkil edir.

3. Hərgah’ki, köçənlərə qarşı 12 ay müddətində heç bir protest təqdim

edilməsə, o digər qonşular ki, toxunulmaz qalmalıdırlar (yəni orada qalıb

yaşaya bilər).

XLVI. ƏMLAKIN VERILMƏSINƏ DAİR

I. Bu halda aşağıdakı qaydaları gözləmək lazımdır. Tunqin və

sentenariy qoy məhkəmə iclasını təyin etsinlər və bu iclasda özləri ilə

qalxan götürsünlər və üç adam üç iddia təqdim etsinlər.

Sonra qoy onun (vəsiyyət edənin) qohumu olmayan adam axtarsınlar və

(vəsiyyət edən) qoy istədiyi tərəfə kiçik çubuq atsın. Və

424

o kimə tərəfsə, çubuq atmışdır qoy (bundan sonra) vəsiyyət edən öz əmlakı

barədə bəyanat versin ki, o nə qədər vermək istəyir ;ha- mısınımı və kimə.

Və qoy kimə tərəf çubuq atılıb (yəni miras saxlamaq etibar edilib)

onunla evində qalmalıdır. Və üç və daha çox qonaq dəvət edilməli və

əmlakın (mirasın) o hissəsini saxlamalıdır ki, bu ona etibar edilmişdir. Və

bundan sonra kimə ki, bu etibar edilmişdir, şahidləri toplamaqla hərəkət

etməlidir. Sonra kralın da iştirak etdiyi məhkəmə iclasında o, 12 ay əvvəl

təyn olunmuş vərəsəyə tərəf çubuq atır və qoy vəsiyyətə edilmiş adama ona

etibar edilmiş mirasdan nə az miqdar, nə də çox miqdarda verməməlidir.

Hərgah ki, kim nəyəsə etiraz edirsə, onda üç şahid içməlidirlər ki, onlar

tunqin və sentena- rinin iştirakı ilə təşkil olunmuş iclasda olublar və

görüblər ki, öz əmlakını vermək istəyən vəsiyyət edən necə kimi seçmək

istədiyi adama çubuq atıb və onlar ayrı-aym hər birinin adını çəkməli və

kimi vərəsə elan etdiyini söyləməlidirlər. Və digər üç nəfər şahid and

içməklə kimə tərəf çubuq atıldığını və mirasın kimin evidə saxlanıldığını

göstərməli və 0 üç və daha çox qonağın iştirakı ilə masa arxasında vələmir

sıyığı yediklərini və qonaqların minnətdarlıq etdiklərini söyləməlidirlər.

Bunlar and içməklə digər şahidlər tərəfindən təsdiq edilməlidir. Və

həmçinin, kimə ki, çubuq atılıb o, kralın iştirakı və qanuni xalq toplantısında

kimin vərəsə elan edildiyini təsdiq etməli və göstərilən əmlakın verilməsi

tunqin isə sentenarinin iştirakı ilə xalq qarşısında özü də kralın iştirakı ilə

təsdiq edilməlidir. Bütün bunları 9 nəfər şahid təsdiq etməlidir.

XL VII. AXTARIŞ BARƏDƏ

1. Əgər kim öz qulu və ya atı və ya öküzü və ya hər hansı bir əşyasının

başqa adamda olduğunu tanısa, qoy onda bu üçüncü ələ verilsin və bu əşya

kimdə tanınıhbsa, o bu hüququnu sübut etsin. Və əgər bu və digər adamlar

Luar çayının bu tayında yaşayırlarsa... iddiaçı və cavabdeh 40 gün ərzində

məhkəmə araşdırılması aparıl

425

ması üçün müddət müəyyən etsinlər və bu müddətdə bütün kəslər, kim ki, at

satıb və ya dəyişdirib və ya satmaq üçün verib, bir-birləri ilə əlaqə yaratmalı

yəni ki, hər biri o kəsi çağırmalıdır ki, hansı ki, onunla müqavilə bağlayıb.

Əgər ki, məhkəməyə çağrılan, qanuni əngəl olmadan məhkəməyə gəlmirsə,

onunla müqavilə bağlayan üç nəfər şahid göndərib onu məhkəməyə

gəlməyə çağırmalıdır. Eyni ilə üç nəfər də şahid olmalıdır ki, onlar təsdiq

etsinlər ki, o, onunla müqavilə bağlayıb. Əgər o bunu etsə, özünü oğurluqda

ittihamdan azad edir. Ancaq gəlməyən digər tərəf hansına ki, şahidlər and

içməklə müqavilə bağlamışdır. Oğurlanmış əşyanın dəyərini ona

ödənilməlidir. Bunu isə qanuna müvafiq olaraq öz əşyasını tanıyana

ödəməlidir. Bütün bunlar məhkəmə iclasında, ilk dəfə əşya tapılanın sonra

isə üçüncü ələ verilənin və cavabdehin iştirakı ilə keçirilməlidir. Hərgah ki,

kimdəki əşya tapılıb o Luar çayının o tayında yaşayırsa...Bu qanun 80 gün

ərzində yerinə yetirilməlidir.

XLVIIL YALANÇI ŞAHİDLİK BARƏDƏ

1. Əgər kim yalandan şahidlik etsə, 600 denari cərimə barədə hökm

çıxarılacaq ki, bu da 15 solid təşkil edir.

XLIX. ŞAHİDLƏR BARƏDƏ

1. Əgər kim məcbur olaraq şahid təqdim etməlidirsə və onlar ola

bilsinlər ki, məlikəmə iclasına gələ bilməsinlər. Onlann şahidliyinə olan

zərurət, onları şahidlərin iştirakı ilə məhkəmə iclasına çağırmağa və məlum

olanların and içməklə ifadə vermələri təmin olunmalıdır.

2. Əgər onlar gəlmək istəmirlərsə və əgər onları qanuni əngəl

saxlamırsa, onların hər biri barədə 600 denari cərimə ödəmək üçün hökm

çıxarılacaq ki, bu da 15 solid təşkil edir.

3. Hərgah ki, şahidlik etməyə çağırılanlar (məhkəmə iclasına) gələrək,

bildiklərini and içməklə söyləmək istəmirlərsə, onlar qa-

426

nundan kənar elan edilməklə, onların hər biri 600 denari cərimə barədə

hökm çıxarılacaq ki, bu da 15 solid təşkil edir.

L. ÖHDƏLIK BARƏDƏ

1. Əgər kim azad adam və ya başqası qarşısında öhdəlik götürür ki, 40

gecədən və ya onlar arasında razılaşdırılmış müddətdən sonra onun evinə,

şahidlərin iştirakı ilə gələcək və əşyaların qiymətini ona ödəyəcəkdir. Və

əgər borclu öhdəlik üzrə ödəmək istəmirsə, borc üzrə göstərilən öhdəlikdən

əlavə, 15 solid cərimə barədə hökm çıxarılacaq.

2. Əgər o, inadla öhdəlik üzrə ödənişi vennəkdən imtina edirsə, kreditor

onu məhkəməyə çağıraraq (tunqin qarşısında) onun məcbur edilməsi barədə

xahişlə çıxış edir: “Tunqin sizdən xahiş edirəm, tezliklə, mənim rəqibimi

məcbur edəcəksiz. Hansı ki, mənim qarşımda öhdəlik götürülüb və mənə

borcludur”. Bu halda o, öhdəlik üzrə borcun məbləğini göstərməlidir. Onda

tunqin deməlidir; “Sa- lik qanunlarına müvafiq olaraq mən elan edirəm ki,

tezliklə onu məcbur edəcəm”. Sonra o, kimə ki, öhdəlik qoyub təntənəli

olaraq tələb etməlidir ki, borclu başqa heç kimə, heç nə ödəmənili, ödəniş

barədə zəmanət verməməlidir. Necə ki, hələ o öhdəlik üzrə nəzərdə tutulan

borcu təmin etməyib. Və tələsik həmin gün çıxmamışdan əvvəl şahidlərlə

birlikdə borclunun evinə gəlməli və borcu ödəməyi xahiş etməlidir. Əgər o

bu xahişi yerinə yetirmək istəmirsə, qoy ona məhkəmə araşdıniması üçün

vaxt təyin etsin. Bu halda borc 120 denari, yəni, 3 solid artır. Bu üç dəfə üç

həftə ərzində təkrar olunmalıdır və əgər 3 dəfə də borcu ödəməyə razılıq

vermirsə, qoy onda 360 denari, yəni 9 solid artsın və hər bir məhkəmə

araşdırılması və borcun yeni müddətini təyin üçün 3 solid artırılsın.

3. Əgər kim qanuni müəyyən olunmuş müddət ərzində öhdəlik üzrə

ödənişi vermək istəmirsə, qoy yaşadığı dairə qrafının yanma getsin və ...ona

bu sözlərlə müraciət etsin: “Qraf, Salik qanunlarına müvafiq olaraq, qanun

qaydasında mən, mənə borclu olan adamı

427

məhkəməyə çağırdım. Mən özüm və öz əmlakımla zəmanət verirəm ki, sən

cəsarətlə onun (borclunun) əmlakına əl qoya bilərsən”. Və qoy məlumat

versin ki, hansı səbəblə və hansı məbləğlə öhdəlik götürüb. Bundan sonra

qraf özü ilə 7 nəfər qanunu bilən raxin- burqu götürüb öhdəlik götürənin

evinə gedib və deyir: “Bax, sən indi xoş məramla bu adama öhdəlik üzrə

ödənşi ver və istədiyin iki nəfər raxinburqu götür ki, onlar qiymət və gəlirin

mənbəyini müəyyən etsinlər və ədalətli qiymətləndirilməklə lazım olan

(borcu) ödə”. Əgər 0 nə şifahi nə də yazılı buna razı olmasa, onda raxin-

burqlarm özü onun əmlakından o qədər götürsünlər ki, bu borc artıqlaması

ilə olsun. Qanuna müvafiq olaraq onun üçdə iki hissəsi iddiaçının xeyrinə,

üçüncü hissəsi isə qoy qrafın xeyrinə - “fritus” tutulsun, ancaq, əgər bu işə

görə öncə “fritus” ödənilməyibsə.

4. Əgər qraf yuxarıda göstərilənlərin hamısını yerinə yetirməyi xahiş

edirsə və o, borclu heç bir üzürlü səbəb olmadan saxlanmırsa, ki'al

xidmətində deyildirsə, nə də özü gedirsə, nə köməkçisini göndərirsə, hansı

ki, ədalətli məhkəmə keçirilməsini tələb edə bilərdi. Belə olduqda o,

həyatdan məhrum edilməli və ya nə qədər tələb olunursa öz həyatını puUa

almalıdır.

LL

1. Əgər kim qanuna müvafiq olmayaraq qrafı, başqa adamın əmlakını

müsadirə etməyə dəvət edirsə, halbuki borclunu qabaqcadan məhkəmə

çağırmadan və ya öhdəlik götürənin iştirakı olmadan (məhkəmə keçirilirsə),

8000 denari cərimə barədə hökm çıxarılacaq ki, bu da 200 solid təşkil edir.

2. Hərgah ki, qraf göstərilən iş üzrə qanunda nəzərdə tutulmuşdan çox

və ədalətli borcdan başqa hər nəsə götürsə, qoy ya özünü satın alsın və ya

həyatı ilə ödəsin.

428

UL BORC BARƏDƏ

1. Əgər kim başqasına öz əmlakından hər hansı bir əşyanı borc verirsə

və borcu qaytamıaq istəmirsə, o (borc verən) aşağıdakı qaydada onu

məhkəməyə çağırmalıdır. Şahidlər o kimə ki, öz əmlakından borc vermişdir.

Qoy onun evinə gəlsinlər və qoy bunları bəyanat versin. “Necə ki, sən

mənim sənə verdiyim əşyanı qaytarmaq istəmirsən və Salik qanunlarına

müvafiq olaraq bu gecə də sən əşyanı özündə saxlaya bilərsən”. Və qoy

əşyanı ona qaytarmaq üçün müddət təyin etsin. Əgər onda da o əşyanı

qaytarmaq istəmirsə, daha 7 gecə vaxtı uzadsm. Və o 7 gecə keçəndən sonra

eyni ilə qoy bəyənat versin ki, Salik qanunlarına görə bu gecədə əşyanı

saxlaya bilərsən. Əgər və onda da 7 gecə keçəndən sonra o əşyanı

qaytarmaq istəmirsə, şahidlərlə onun evinə gəlsin və qoy xahiş etsin ona

verdiyini qaytarsın. Əgər və onda yenə də qaytarmaq istəmirsə, qoy ona

müəyyən etdiyi vaxtı təyin etsin. Əgər o üç dəfə ona vaxt müəyyən edirsə,

onda hər dəfəyə görə 120 denari, yəni, 3 so- lid borca əlavə olunur. Əgər

onda yenə də qaytarmaq istəmirsə. ... borc 9 solidə qədər artır. Artmış borcla

birlikdə borclu 600 denari cərimə olunur ki, bu da 15 solid təşkil edir.

LIII. ƏLIN QA YNAR QAZANDAN PULLA ALINMASI BARƏDƏ

1. Əgər kim qaynar su ilə dolu qazanda (ortaliğa) sınaqdan çıxmaq üçün

çağnhrsa, onda tərəflər razılığa gələ bilərlər ki, məhkum edilən öz əlini pulla

ala bilər və andhları (mühakimə edənləri) təşkil edə bilər. Əgər sübut edilsə

ki, bu təqsirə görə günahkar cəmi 600 denari və ya 15 solid cərimə

ödəməlidir, onda o öz əlini 120 denari və ya 3 solidə ala bilər.

3. Hərgah ki, təqsir elə ola bilər ki, sübut edilsə, buna görə günahkar 35

solid cərimə ödəməlidir və bu barədə hökm çıxarılacaq və əgər tərəflər

razılaşsa ki, o, öz əlini pulla alsın, onda qoy o onu 240 denariyə və ya 6

solidə ala bilər.

429

LIV. QRAFİN ÖLDÜRÜLMƏSİ BARƏDƏ

1. Əgər kim qrafı həyatdan məhrum edirsə, 24000 denari cərimə barədə

hökm çıxarılacaq ki, bu da 600 solid təşkil edir.

L V. CƏSƏDLƏRIN TALAN EDILMƏSI BARƏDƏ

1. Əgər kim oğru kimi öldürülmüş adamı talan etsə, mərhum dəfn

edilənə qədər o, 25000 denari cərimə barədə hökm çıxarılacaq ki, bu da 600

solid təşkil edir.

Əlavə 5. Əgər kim ruhani (mömin) adamı həyatdan məhrum edərsə,

24000 denari cərimə barədə hökm çıxarılacaq ki, bu da 600 solid təşkil edir.

Əlavə 7. Əgər kim yepiskopu həyatdan məhrum edərsə, 900 solid

cərimə barədə hökm çıxarılacaq.

LVL MƏHKƏMƏYƏ GƏLMƏMƏK BARƏDƏ

1. Əgər kim məhkəməyə gəlməyə etinasızlıq edir və ya raxin- burq

tərəfindən onun üçün müəyyən edilmiş hər hansı bir tapşırığın icra

edilməsini yubandırarsa və ya götürülmüş öhdəliyi nə kompazisiya, nə

qaynar su ilə sınaqdan çıxarmağa və nə də hər hansı bir qanuni üsulla yerinə

yetirmək istəmir, onda iddiaçı onu kral qarşısında məhkəməyə çağırmalıdır.

Və orada 12 şahid olaracaq ki, onlardan birinci üç nəfər and içməlidir ki,

raxinburq onu qaynar su ilə sınağa və ya kompazisiya üzrə öhdəliyi yerinə

yetirmə hölcnı etmiş və o, raxinburqlarm qərarlarına saymamazhq etmişdir.

Daha sonra digər üç nəfər ehtiram göstərib təsdiq edirlər ki, raxinburqla

qərar çıxarıb onu nə qaynar su ilə sınaqdan çıxmaq və ya kompozisiyanı

ödəməyə məcbur edə bilməmişlər. Onlar (şəhidlər) onun (cavabdehin) ikinci

dəfə 40 gün ərzində məhkəməyə gəlmək ... və qanunun tələbini yerinə

yetirməyə məcbur edə bilmə-

430

mişlər. Onda, iddiaçı 14 gün ərzində onu kxal qarşısında məlıkəmə- yə

çağırmalıdır və üç şahid and içməlidirlər ki, onlar onu (cavabdehi)

məhkəməyə çağıranda və ona müəyyən olunmuş müddəti təyin edəndə

orada olublar.

Əgər və onda da o gəlməzdisə, qoy bu 9 nəfər şahid and içməklə, necə

ki, biz yuxarıda göstərmişik, öz ifadələrini verməlidirlər. Eyni ilə, əgər o,

həmin gün məhkəməyə gəlməsə, iddiaçı qoy ona yeni müddət müəyyən

etsin və bu üç şahidin iştirakı ilə başqa vaxta keçirilsin. Əgər iddiaçı bütün

bunları yerinə yetirirsə, ancaq cavabdeh müəyyən olunmuş günlərin heç

birinə gəlmək istəmirsə, qoy onda kral məhkəməyə gəlməyəni öz

himayəsindən çıxardığını elan etsin. Onda cavabdehin (günahkarın) özü və

onun əmlakı iddiaçının mülkiyyətinə keçir. Və əgər o vaxta qədər ki, o,

bütün hamısını ödəməsə, bundan sonra hər kimsə ona çörək versə və ya qo-

naqpərəstlik göstərsə, hətta öz arvadı belə olsa, 600 denari cərimə barədə

hökm çıxarılacaq ki, bu da 15 solid təşkil edir.

L VIL RAXİNBURQLAR BARƏDƏ

1. Əgər raxinburqlardan hər hansı biri məhkəmədə iclas edərək və iki

şəxs arasında iddiaları araşdırıb iddiaçının onlara: “Burada mən sizi Salik

qanunlarının qərarlarına müvafiq hökm çıxarılmasına çağırıram” - bunu

qanun tələb edir bəyanatını söyləməkdən imtina etsə, və əgər raxinburqlar

(yenidən) qanunun tələblərindən imtina etsələr, raxinburqlardan 7 nəfəri

barədə günbatana qədər 120 denari cərimə ödəmək barədə hökm çıxarılacaq

ki, bu da 15 solid təşkil edir.

3. Hərgah ki, raxinburqlar qanuna müvafiq mühakimə etməsələr, kimə

qarşı ki, onlar qərar çıxarıblar qoy onlara qarşı iddia qaldırsın və əgər bunu

sübut edə bilsə ki, onu qanuna müvafiq mühakimə etməyiblər, onlardan

(raxinburqlardan) hər biri 600 denari cərimə olunacaqlar ki, bu da 15 solid

təşkil edir.

431

L VIII. BİR O VUC TORPA Q BARƏDƏ

1. Əgər kim ağanı həyatından məhrum edib və bütün əmlakını verib,

qanula lazım olanı ödəmək imkanı olmadıqda, o, 12 nəfər andlını təqdim

etməlidir (hansı ki, onlar and içirlər ki,) onun nə yerin üstündə, nə yerin

altında verdiyi əmlakdan başqa heç nəyi yoxdur. Və sonra o, öz evinə daxil

olaraq, dörd tərəfdən bir ovuc torpağı yığıb evin kandarında dayanıb evin

daxilinə müraciət edərək və sol əli ilə əlindəki torpağı çiynindən arxaya,

özünün ən yaxın qohum hesab etdiyi adama tərəf atır. Əgər ata və qardaşlar

artıq ödəyiblərsə, onda o, həmin torpağı ata və ana xətti ilə ən yaxın

qonşularına atmalıdır. Sonra bir təkcə köynəkdə qayışsız, ayaqqa- bısız,

əlində paya hörgünün üstündən tullanmalıdır və (ana xətti ilə) üç yaxın

qohumu, vergeld (qan pulu) üzrə çatmayan pulun yarısını ödəməlidirlər.

Eyni ilə, bunları ana xətti üzrə qalan üç qohumlarının valideynləri keçməsi

lazım gələcəkdir. Hərgah ki, yaxın qohumlardan kimsə həddən artıq kasıb

olardısa və onun payına düşən hissəni ödəyə bilərdisə, o da öz növbəsində

bir ovuc torpağı varlı qohumuna atmalıdır ki, onun əvəzinə qanun üzrə

ödəsin. Hərgah ki, onun hamısını ödəmək üçün heç nəyi yoxdursa, onda

qatili zaminliyə götürmüş onu məhkəməyə təqdim etməlidir və sonra daha 4

məhkəmə iclasında zamin götürmək şərti ilə. Hərgah ki, heç kim viranı

(dəymiş ziyanı) ödəmək iqtidarında deyildirsə, onda 0 vergeldi öz həyatı

bahasına ödəməli olacaqdır.

LIX. ALLODLAR HAQQINDA

1. Əgər kim vəfat edərsə və özündən sonra oğlu qalmayıbsa və əgər

anası yaşayırsa, qoy ana vərəsə olsun.

2. Əgər anası yoxdursa və əgər onun qardaşı və ya bacısı varsa, qoy

vərəsə olsunlar.

3. O halda ki, əgər onlar da yoxdursa, qoy ananı bacısı (xala) vərəsə

olsun.

432

Əlavə 1. Əgər ananın bacısı yoxdursa, qoy atanın bacısı (bibi) vərəsə

olsun.

4. Və əgər sonra bu nəslin daha yaxın qohum olardısa, qoy mirasa sahib

olsun.

5. Torpaq mirası ilə heç bir halda qadın qohumlara çatmamalıdır, bütün

torpaqların qoy hamısı kişi cinsinə çatsın, yəni qardaşlara.

LX. QOHUMLUQDAN İMTİNA ETMƏK BARƏDƏ

1. O məhkəmə iclasına qədər və orada tunqin qarşısında öz başı

üzərində üç çubuq sındırmalıdır. Və o, məhkəmə iclasında onları 4 tərəfə

tullamalı və orda deməlidir ki, o qohumluqdan, mirasdan və onunla bağlı

bütün haqq-hesabdan əl çəkməlidir. Və əgər sonra onun qohumlarından hər

hansı biri öldürülərsə və ya ölərsə, o qətiyyən vərəsənin bölünməsində və ya

verqeldin ödənilməsində iştirak etməyəcək və onun mirası özü ilə xəzinəyə

daxil olmalıdır.

LXIL QƏTLƏ GÖRƏ VERQELD

ALINMASI HAQQINDA

1. Əgər kiminsə atası həyatdan məhrum edilərsə viranın (qan pulu)

yarısını onun oğulları, digər yarısını isə həm ata və həm də ana tərəfdən olan

yaxın qohumlar öz aralarında bölüşdürsünlər.

2. Əgər nə ata tərəfdən, nə də ana tərəfdən heç bir qohumu yoxdursa,

qoy bu hissə xəzinənin xeyrinə tutulsun.

LXIIL (HƏRBİ) YÜURÜŞpƏAZAD ADAMIN ÖLDÜRÜLMƏSİ BARƏDƏ

1. Əgər kim azad adamı yüyrürşdə həyatdan məhmm edərsə və qətlə

yetirilən kral xidmətində deyildirsə, qatil 24000 denari cərimə olunması

barədə hökm çıxarılacaq ki, bu da 600 solid təşkil edir.

2. Hərgah ki, öldürülən kral xidməti keçirdisə, qətlə görə cinayətdə

təqsirləndirilən 18000 solid cərimə olunacaq.

433

EPILOQ SALİK QANUNLARI QURTARDI...

Frankların birinci kralı məhkəmə qərarlarının 1-ci titulundan 62-ci

tituluna qədərinin rəhbər tutulması barədə qərar qəbul etmişdir. Sonra isə

yaxın əhatəsindəkilərlə birlikdə 63-cü tituldan 78-ci titula qədər əlavələr

etdilər. Anacq kral Xildebert xeyli vaxt keçdikdən sonra 78-ci tituldan

83-cü titula qədər əlavələr etmək barədə düşünərkən bunları yazılı şəkildə

qardaşı Xlotara göndərdi. Xlotar isə minnətdarlıqla bu titulları böyük

qardaşından qəbul etdikdən sonra, öz krallığının adamları ilə müzakirə

apararaq əlavələr edilməsi barədə yeni qərar verilməsini müəyyən etdilər ki,

bunlar da 89-cu tituldan 93-cü titulları əhatə etməlidir. Və sonra o, yeni

yazılanları qardaşına göndərdi və onlar qərara gəldilər ki, bunların hamısı

dəyişilməz qalsın, necə ki, əvvəllər müəyyən edilmişdir.

434

SAKSONIYA PRAVDALARINDAN

802-ci ildə Frank imperiyasının hökmdarı I Böyük Kral imperiyanın

tərkibinə daxil olan bütün tayfaların adət hüquqlarının tərtib edilməsini əmr

etmişdir. Məhz bu dövrdə sakson tayfalarının adətləri yazıya köçürülür.

İbtidai icma quruluşndan yeni sinifli cəmiyyət keçid dövrünü əhatə edən

pravdalarla yanaşı, yeni hakim sinfin feodalların üstünlüklərini təmin edən

yeni hüquq təsbit edilərək möhkəmləndirilirdi.

I TİTUL

Nobilin (nəsli əyanlar silkinin nümayəndəsi) döyülməsinə görə - 30

solid, hərgah ki, (ittiham edilən) inkar edirsə (öz günahını), qoy onda üç

nəfər qohumu ilə birlikdə and içsin.

II-XIII

II-XIII titullar nobillərə vurulan ayn-ayrı xəsarətlərə görə müxtlif

cəzalann verilməsini nəzərdə tuturdu. Cərimələrin miqdan 30 səlidən 240

solidə qədər təşkil edirdi. Verqeldin alınmasında yaxın qohumlar iştirak

edirdilər. And içənlərin sayı 12 nəfərə çatırdı.

XIV Kim nobil qətlə yetirərsə, 1440 solid cərimə ödəməlidir.

XV

Əgər yuxarıda göstərilənləri qadınlar törədərlərsə, əgər o ərdə

deyildirsə, ikiqat ödəməli, əgər ərdədirsə - həinin məbləğdə cərimə

verməlidir.

XVI

Litin öldürülməsinə görə 120 solid ödənilir. Hərgah ki, lit yaralanarsa,

nobilə nisbətən 12 dəfə az cərimə alınır və özü də böyük so- lidlə

ödənilməlidir. Hərgah ki, (öz günahım) inkar edirsə 12 nəfər qo

435

humu ilə birlikdə and içməlidir. Əgər (lit) qarşıqlıq zamanı dəstə tərəfindən

qətlə yetirilərsə, kimdən ki, şübhələnilir ya onun əvəzinə ödənilir, ya da 12

nəfər adamın and içməsi ilə ittihamdan azad edilir.

XVII

Nobil tərəfindən qula görə 36 solid cərimə alınır. Və ya (nobil)

ittihamdan üç nəfər qohumunun (andı ilə) təmizə çıxır. Əgər (qul) azad

adam (liber) və ya lit tərəfindən öldürülərsə, ittihamdan tam tərkibdə (12

nəfər) qohumlarının (andı ilə) təmizə çıxır.

XVIII

Əgər lit öz ağasının əmri və ya təhriki ilə hər hansı bir adamı öldürərsə,

onda litin ağası vira ödəməklə fayd (qan düşmənçiliyi) çəkməlidir. Hərgah

ki, lit bunu ağanın göstərişi olmadan edərdisə, onda 0, ağanın

hakimiyyətindən çıxaraq 7 nəfər qohumu ilə birlikdə qətlə yetirilənin

qohumlarının sərəncamına verilir. Litin sahibi isə 11 nəfər qohumu ilə

birlikdə pak olduqları barədə and içməlidir ki, o bu qətli barədə heç nə

bilməyib və buna qarışmayıb.

XIX

Əgər hər kimsə gizli qətli həyata keçirərsə, öncə adət üzrə öz silki

vəziyyətinə müvafiq ödəyir, həm də, cinayət törədənin yaxın qohumları

cərimənin üçdə birini ödəməli, üçdə ikisini də qatilin özü, bundan əlavə o,

on səkkiz qatını ödəməlidir. Bunun nəticəsi olaraq faydı (qan

düşmənçiliyini) özü ilə oğulları çəkməlidir.

XX

Əgər nobil nobili pulla ölkənin xaricinə satarsa və onu geri qaytara

bilmirsə, onu öldürərsə, onun üçün verqeld ödəyir, hərgah ki, geri

qaytararsa, həmin məbləğdə əvəz ödəyir. Hansı ki, onu təmin etmir. Hərgah

ki, satılan öz gücü ilə geri qayıda bilərsə (onu satan) ver- qeldin yarısını

ödəyir. Əgər bu qadındırsa, eyni (qayda tətbiq) edilir.

436

XXI

Kim kilsədə adam öldürərsə və hər nəsə oğurlayarsa və ya sındırarsa və

ya şüurlu şəkildə (bu iş üzrə) yalan and içərsə, həyatını verməlidir.

XXII

Hərgah ki, yalan and verərsə, bilməmiş olmamalıdır ki, qolunu pulla

alacaq.

XXIII

Kim pusqu quraraq kilsəyə gedəni və ya kilsədən bazar gününə

pasxaya. Beşinci Onluğa, İlahinin doğulduğu günə. Müqəddəs Mariyanı,

Müqəddəs İohann Krestitelin, Müqəddəs Pyotr və Müqəddəs Martinin

bayramına gedən adamı öldürərsə, öz həyatı ilə cavab verməlidir. Əgər

öldürməyərək, yalnız pusqu qurarsa, bann (ağır cinayətlərə görə Saksoniya

pravdalarında 60 solid, yüngül cinayətlərə görə isə 15 solid ödəməyi

nəzərdə tuturdu) ödəməlidir.

XXIV

Kim frank krallığına zərər vurmaq fikrinə düşürsə və ya frankla- nn

kralını və ya onun oğlanlarını öldürmək niyyətinə düşərsə, həyatı ilə cavab

verəcəkdir.

XXV

Kim öz ağasını öldürərsə, həyatı ilə cavab verəcək.

XXVI

Kim öz ağasının oğlunu qətlə yetirərsə və ya onun qızının və ya

arvadının və ya anasının namusuna toxunarsa, qoy ağasının iradəsi əsasında

edam edilsin.

XXVII

Kim fayda (qan düşmənçiliyinə) görə adamı onun evində qətlə

yetirərsə, öz həyatı ilə cavab verəcəkdir (çünki kimsə öz evində öldürmək

kral sülhünün pozulması kimi dəyərləndirilir).

437

XXVIII

ölümə məhkum edilən adam heç vaxt barışıq bilmirsə, hərgah ki,

kilsədə gizlənərsə, onu təhfıl vermək lazımdır.

XXIX Kim at oğurlayırsa, həyatı ilə cavab verəcək.

XXX

örüşdə olan ulağı kim oğurlayarsa, həyatı ilə cavab verir.

XXXI Əgər ulaq örüşdən kənarda olardısa, 9 qat dəyərini ödəməlidir.

XXXII

Əgər kim gecə vaxtı sındırmaq və ya lağım atmaqla özgə evinə

soxularsa və 2 solid dəyərində hər nəsə apararsa, həyatı ilə cavab

verməlidir. Hərgah ki, (oğru) orada qətlə yetirilirsə, onun qətli üçün heç nə

alınmayacaq.

XXXIII Kim ambardan nəsə oğurlasa, həyatı ilə cavab verəcək.

XXXIV

Kim 2 solid dəyərində olan 4 illik öküzü oğurlasa və oğurluq gecə baş

versə, həyatı ilə cavab verəcək.

XXXV

Kim hər hansı yolla, gündüz və ya gecə 3 solid dəyərində hər nəsə

oğurlasa həyatı ilə cavab verəcək.

XXXVI

Əgər hər nəsə oğurlasa və oğurlananın qiyməti bir denari 3 səlidən az

olarsa, oğurlananın 9 qat dəyərini ödəyir, bundan əlavə fre- dusa əvəzi

ödəyir,, əgər o nobildirsə 12 solid, əgər azaddırsa 6 solid, əgər litdipse 4,

cinayətin həmiştirakçıları da eyni ilə ödəyirlər.

438

XXXVII

Kim müharibəyə yola düşənə və ya müharibədən qayıdana, saraya

gedənə və saraydan gələnə, hər hansı bir adama pislik edirsə, üç qat

dəyərində (cərimə) ödəyir.

XXXVIII

Əgər kim öz iradəsi ilə, gündüz və ya gecə başqasının evini yandırarsa,

həyatı ilə cavab verəcək.

XXXIX

Kim hiyləgərliklə, yalan and içməklə başqasına məxsus əmlakı

mənimsəmək istəyirsə, hadisənin baş verdiyi ərazidə olanlardan iki və ya üç

nəfəri əgər onlar çoxdursa, (şahidlər) daha yaxşı olardı, ittihamın

ədalətliliyini sübut etməyə çalışmalıdır.

XL

Əgər kim arvad almaq istəyirsə, onun qohumlarına 300 solid (çox

ehtimal ki, nobillər) ödəməlidir. Əgər adaxlı qızın özünün razılığı, lakin

onun qohumlarının icazəsi olmadan nikaha daxil olarsa, onda qoy onun

qohumlarına 2 dəfə 300 solid ödəsin, hərgah ki, nə qohumları nə də qızın

özü razılıqlarını verməsələr, yəni, əgər qız zorla qaçırılarsa, o 300 solid

qohumlarına, 240 solid qıza ödəməlidir. Qız isə öz qohumlarına

qaytarmalıdır.

XLI Əgər ata və ana vəfat edirdisə, miras oğul üçün qalır, qız üçün yöx.

XLII

Əgər kim vəfat edir və arvadı qalırsa, o vəfat etmiş ərinin başqa

arvaddan olan oğlunun himayəsinə keçir, hərgah ki, o, yoxdursa, vəfat

edənin qardaşına, əgər qardaşı da yoxdursa, onda ata tərəfdən ən yaxın

qohumlarıınn birinə.

439

XLIII

Kim qul qadınla evlənmək istəyirsə, onun baş pulunun qiymətini

himayəçisinə təklif etməlidir. Əgər himayəçi onu rədd edərdisə, o, onun

yaxın qohumlarına müraciət etməlidir və dul qadını onların razılığı ilə

almalıdır, özü ilə pul götürməli və əgər himyədar icazə verərsə, 300 solid

(ödəməlidir).

XLIV

Əgər kim vəfat edir və oğulları qalmırsa, ancaq qızları qalırsa, bütün

miras onlara qalır, ona himayədarlıq qardaşına və ya ata nəslindən olan

yaxın qohumuna keçir.

XLV

Əgər qızı olan dul qadın, ərə gedərsə və ikinci ərindən oğul doğarsa,

qızı üzərində himayədarlıq ikinci ərindən olan oğlunun üzərinə düşür.

Hərgah ki, o ərə gedərkən oğlu vardırsa, ancaq ikinci nikahdan qız doğarsa,

qızın üzərində himayədarlıq onun birinci nikahdan olan oğulun (ögey

qardaşın) üzərinə deyil (bu qızın) atasının qardaşına (yəni, əmisinə) məxsus

olur.

XLVI

Əgər kim qız və oğula malikdir və oğul evlənərək oğul və qıza sahib

olursa və.vəfat edirsə, atanın mirasını qız (vəfat edənin bacısı) deyil, oğulun

oğlu alırdı.

XLVII

Ostfalların (şərqi sakslarda) və anqarların hüququna görə, cehiz

üzərində sərəncam verməyin iki üsulu vardır. Adət hüququna görə qoy

oğlanlar doğan arvad, yaşadığı yerdə ərdə olduğu müddətdə aldığı cehizinə

sahib olsun. Sonra onu (cehizi) oğlanlarına saxlayır. Hərgah ki, ana

oğlanlarından çox yaşayardısa, onun vəfatından sonra onun cehizini qoy

yaxın qohumları miras kimi alsınlar. Hərgah ki, onun oğlanları vardırsa,

cehizi, ona kim veribsə, ona qaytarılmalı (əgər sağdırsa), əgər o vəfat ebidsə,

onun (cehiz verənin) yaxın varislərinə (verilməlidir). Vestfallarm (qərbi

sakslann) adət hü

440

ququna görə, oğul doğan arvad cehiz üzərində dərhal hüququnu itirir.

Hərgah ki, onun oğlanları yoxdursa, qoy ömrünün axırınca ona sahib olsun,

onun vəfatından sonra cehizi kim veribsə, ona qaytanl- sm. Əgər o yoxdursa,

onun yaxın qohumuna (verilsin).

XLVIII

Ər və arvadın birlikdə əldə etdiklərindən, arvad yansını alır.

Vestfallarda (Qərbi sakslarda) belədir. Ostfallarda (şərqi sakslarda) və

anqarinlərdə isə arvad heç nə almır, lakin qoy öz cehizi ilə kifayətlənsin.

Əgər qul və ya lit öz ağasının əmri ilə hər hansı bir xəta törədirsə, ağası

onun üçün məsuliyyət daşıyır.

LI XJI

Əgər qul ağasının xəbəri olmadan cinayət törədirsə - qətl və ya

oğurluq onun sahibi cinayətin xarakterindən asılı olaraq cərimə

ödəyir.

LII

Əgər qul cinayət törədib, kənar yerə qaçırsa və sahibi onu tapa bilmirsə,

onda o, cərimə ödəmir. Hərgah ki, şübhə yaranarsa ki, qul cinayəti ağasının

razılığı ilə törədib, bu ağa 12 nəfər qohumu ilə təmiz olduğu barədə and

içməlidir.

LVII

Əgər hər hansı bir heyvan hər kimə zərər vurarsa, heyvanın sahibi

cərimə ödəməlidir, lakin bunun nəticəsi olaraq fayd çəkməməlidir.

LXI

Bütün qanuni bağışlananlar və satılanlar qoy həqiqi hesab olunsunlar.

441

LXII

Kilsə və kral istisna olmaqla, heç kimə vərəsə sahibliyini bağışlamaq

hüququ verilmir. Çünki bununla o, öz vərəsələrini mirasdan məhrum edir. O

hal istisna edilir ki, onda miras bağışlayanı son zərurət və aclıq buna məcbur

edir və o bunu maddi cəhətdən təmin olunmaq, bağışlamış mirası qəbul

edəndən kömək almaq məqsədi ilə edir. Qulları almaq və bağışlamaq və

satmaq olar.

LXIII

Əgər hər kimsə elan edir ki, onun torpağını kimsə başqa adam tutub,

onda o, hüquq qabiliyyəti olan şahidlərin ifadələri ilə torpağın onun

olduğunu sübut etməlidir. Əgər torpağı tutan adam, (öz günahını) etiraf

edirsə, o artıq torpaq deyil, yalnız tutduğu (torpağı) qaytarır.

LXIV

Azad adam hər hansı bir nobilin himayəsindədirsə və əgər o artıq

qovulmuşdursa (mətndən məlum deyildir ki, azad adam qovulub və yaxud

nobil), bu halda, əgər bu azad adam öz vərəsə əmlakını zərurət səbəbindən

satmaq istəyirsə, onu ilk olaraq öz yaxın qohumlarına təklif etməlidir.

Ancaq əgər sonuncu onu əldə etməkdən imtina edirsə, qoy öz himayədarına

və ya ona, kimə ki, o kral tərəfindən bu əmlak üzərində qəyyum kimi təyin

edilmişdir. Hərgah ki, 0 bunu almaqdan imtina edirsə, onda qoy istədiyinə

satsın.

LXV

Kral litinə (kəndlisinə) istədiyi qadınla evlənməyə icazə verilir, ancaq

hər hansı bir arvadı satmaq ona qadağan edilir.

LXVI

Solidin (pul vahidi) iki növü olur: onlardan biri 2 tenmıss və illik 12

aylıq öküzün və ya quzusu ilə birlikdə qoyunun dəyərinə müvafiqdir. Digəri

3 termuss və altı aylıq dananın dəyərinə müvafiqdir. Kiçik solid qətlə görə

cinayətlər üçün ödəyirlər, böyüyü isə bütün qeyri-işlər üçün.

442

ALEMANN PRAVDALARINDAN

LXXXI (81-ci) TİTUL

Əgər iki genealoqimlər (qan qohumluğu və birgə torpaq sahəsi olan

adamlar qrupu) arasında onların tutduqları torpaqların sərhədləri barəsində

mübahisə baş verərsə və onlardan biri desə “bura bizim sərhədimizdir”, bir

başqası digər yerdə dayanıb desə: “bax bu bizim sərhədimizdir”, onda bu

dairənin qrafinin iştirakı ilə onlar özlərinin və başqalarının fikrincə,

sərhədlərin keçdiyi yerdə nişanlar basdırmalıdırlar. Sonra isə onlar

mübahisəli sərhəd yerlərindən dövlətə keçməlidirlər. Onlar sərhəd

ərazələrində dövrə vurduqdan sonra onlar qrafın iştirakı ilə ortada durub bu

torpaqdan bir çim götürüb onu ağac budaqlarının arasına yığıb, sonra

mübahisə edən qenealoqlarm nümayəndələri bu torpaq (çimini) başları

üzərinə qaldırıb qrafın iştirakı ilə onun əlinə ötürürlər. O çimi parçaya

büküb onu möhürləyir və məhkəmə günü təyin olunana qədər etibarlı

adamın əlinə ötürürlər. (Məhkəmədə) iki şəxs arasında məhkəmə çəkişməsi

keçirilir. Çəkişməyə başlamazdan əvvəl (mübahisə edən tərəflər) bu torpağı

(çimi) öz aralarına qoyub və qılıncla ona toxunmalıdırlar, hansı ki, onlar

(ona görə) döyüşəcəkdilər. Sonra qoy onları Allahı və o şahidi çağırsınlar ki,

o qələbəni qazananı göstərəcəkdir və qoy döyüş başlasın. Onlardan kim ki,

qələbə çalır, qoy mübahisəli sərhəd ərazisinə sahib olsun, məğlub olan isə

başqa tərəfin (qanuni) mülkiyyət hüququna sahib olmağa cürət etdiyinə görə

12 solid cərimə ödəsin.

443

BURQUND PRAVDİYALARINDAN

LIV

1. Nə vaxt ki, bizim xalqımızın üçdə bir hissəsi qul olmaqla və iki

hissədən ibarət torpaqla təmin edildi, bizim tərəfimizdən göstəriş verildi ki,

bizim əcdadlarımızın səxavətindən və ya bizim özümüzdən qullarla birlikdə

torpaq alanlara, haradakı onların hospita- litas (burqundlarm və qalliya

romalıların bir-birinə aid münasibətində, yaranan, öz aralarında

bölüşdürülən torpaq sahəsi - qospit) təqdim edilmişdir, oradan nə üçdə bir

qul, nə də iki hissədən ibarət torpaq tələb etməsinlər. Ancaq biz bildik ki,

çoxları onları gözləyən təhlükəni nəzərə almayaraq bu göstərişi

pozmuşdurlar, etiraf edirik ki, .... hakimİ3^ət... zəbt edənlərin qarşısını

almışdır. ...Beləliklə, ....hökm edirik. Əgər bizim səxavətimizdən qul və

torpaq sahəsi almışlardan hər kimsə ifşa olunacaqlarsa ki, onlar açıq

qadağan olunmasının əksinə olaraq qospitlərin torpaqlarını tutublar, qoy

(zəbt edilmiş torpaqları) yubanmadan qaytarsınlar.

LXVII

Onlardan (burqundlardan) kim kolonlarm sahəsnə və ya nadeli- nə

sahib olarsa, qoy öz aralarında torpağa və öz sahibliyinə müvafiq olaraq

meşəni bölüşdürsünlər. Ancaq meşənin yarısı və subasar (bataqlıq) romalı

(qalliyalı) üçün qalmalıdır.

LXXXIV

1. Biz öyrəndik ki, burqundlar çox asanlıqla öz paylarını (sortes) həddən

artıq israf edir. Bu qanunla qərar veririk: kim paya və ya başqa yerdə

sahibliyə malikdirsə, onlar istisna edilməklə, heç kim öz torpağını sata

bilməz.

2. Həmçinin, başqa yerdə torpaq sahəsi olan və onu satmağa məcbur

olan hər bir kəsə qadağan edirik ki, satılan torpağın alınmasında, romahlara

(öz) qospitində olana nisbətən üstünlük versin...

444

RİPUAR PRAVDASINDAN

LVIII

1. Əgər hər hansı ripuar frankı....öz qəlbinin nicatı üçün və ya Roma

hüququ əsasında, əvəz verməklə qulu azad etməyi arzu edirsə, qoy, kilsədə

ruhanilərin, dyaklarm və bütün klirin (din xadimlərinin) və xalqın iştirakı

ilə, qulu, yazılmış lövhə ilə birlikdə yepiskopa versin. Yepiskop isə qoy

arxiduakana (bu) lövhəni, Roma hüququ əsasında onun üçün yazılmasına

hökm etsin. Hansı ki, kilsə (bu hüquq əsasında) yaşayır. Onda o özü və onun

bütün nəsli qoy azad yaşasın və qoy kilsənin qəyyumluğunda (sub tuacione)

olsun və özün bütün ödənişlərini və tabulyariya xidmətini öz kilsəsinin

xeyrinə etsin. Və heç kim kral qarşısında denari verməklə ta- bulyarı

buraxmağa cürət göstərməsin. Əgər kim bunu edərsə, günahkar 200 solid

ödəməli və bütün hamısı və (azad edilənin) özü və onun övladları tabulyar

kimi qalsınlar.

Əgər tabulyar övladı olmadan vəfat edərsə, öz mirasım kilsədən başqa

heç kimə saxlamır.

445

BAVARİYA PRAVDALARINDAN

l. Əgər hər hansı bir azad adam öz qəlbinin nicatı üçün öz əmlakını

kilsəyə vermək (istəyir) və verir, qoy, öz oğlanları arasında bölüşdürdükdən

sonra, öz əmlak payı üzərində (sərəncam) vermək hüququna malik olsun.

Heç kim də ona (bunu) qadağan etmir - nə kral, nə hersoq, nə hər hansı

istənilən başqa kimsə... Və o verdiyi bütün malikanə, torpaq, qul və ya

əmlakdan hər nəsə başqa ... qoy qramoto (fərmanla) təsdiqləsin.

446

FRANSA FEODAL HUQUQU

BOVEZİ KUTYUMLƏRİ

Şimal-şərqi Fransanın Bove qraflığının adət hüquq normalarını özündə

birləşdirən kutyümləri (fransızca; “coutume” - adət) orta əsrlərin görkəmli

hüquqşünası Filipp Bomanuar (1247-1295) mə- cəlləşdirmişdir.

Bomanuarın hazırladığı kutyumlarm yazılma tarixi və onun işinin orijinalı

saxlanılmayıb. İşin adı təkcə onun məzmunu ilə məhdudlaşmır. Kitab ümum

Fransa adət hüquq normalarına əsaslanır. Erkən orta əsr feodal hüququ

barədə əvəzsiz mənbə olan “Bovezi kutyumləri” Fransa feodal

cəmiyyətində ictimai münasibətlərin öyrənilməsində böyük əhəmiyyət kəsb

edir.

I FƏSİL. BALYA VƏZİFƏSİ BARƏDƏ

47. Heç bir cinayətkar onun cinayətinin necə olmasından asılı

olmayaraq, hələ ki, onlar (cinayətlər) sübut edilməyib və kifayət qədər

məlum deyil, o, ölüm cəzasına məhkum edilməməlidir. İlk olaraq balyadan

soruşmaq lazımdır; o qanuni sübutları gözləmək istəyirmi və əgər o bunu

istəmirsə qoy (cinayətkarı) həbsxanada saxlasın. Necə ki, onun pis adı ona

qarşı şahidlik edir.

// FƏSİL. MƏHKƏMƏNİN ÇA ĞIRILMASI BARƏDƏ

58. Əgər senyor onun feofeində (feodunda - mülkündə) yerləşən

zədəganı məhkəməyə çağırmaq istəyirsə, o, iki nəfər adamı hansını ki,

çağırmaq istəyənə (bərabər olan) perləri götürməlidir... Və onda 0, onlara

deməlidir ki, onlar gedib o adamı məhkəməyə çağırmalıdır və onlar onu

çağrılan yerə qədər müşayiət etməli, həmçinin, onlara həvalə etməlidir ki,

onlar ona desinlər ki, hansı səbəbə görə 0 məhkəməyə çağırılır. Və onda nə

vaxt ki, məhkəməyə çağ- rılmaq lazımdır, çağrış ən azı 15 gün öncə

edilməlidir.

447

59. Kim ki, məhkəməyə çağırılır, necə və nəyə görə məhkəməyə

çağırıldığına baxmalıdır... Adam bir ay 15 gün ərzində 3 dəfə məhkəməni

təxirə sala bilər (2 həftə ərzində 3 dəfə) və bildirişdən sonra 4 dəfə 2 həftə

ərzində gəlməyə bilər. Və əgər senyor onun fe- ofeini bəraət almadığına

görə zəbt edirsə, belə ki, bəyanat verir ki, məhkəməyə yalnız 15 gündən

sonra gələcək. Onda onun tələbi ilə 0 (yəni senyor) bütün (tutduğu torpağı)

qaytaracaqdır, eyni zamanda ona təqdim edilmiş bütün ittihamlara cavab

verməlidir.

XXX FƏSIL. CİNAYƏTLƏR HAQQINDA

823. Hamı üçün ən əsas odur ki, kim ədalət mühakiməsini həyata

keçirir - onun üçün əməlin (yəni cinayətin) fərqləndilməsi bacarığıdır.

Onların hansı böyük və ya kiçik və onun hansının cəzaya layiq olmasını

bilmək bacarığıdır. Və yaxud, həmçinin, cəzaya layiq olmasını bilmək

vacibdir. Və yaxud, necə ki, nə xətalar eynidir nə də cəzalar eynidir. Elə

cinayətlər vardır ki, hansı ki, kral yuris- diksiyasma aiddir. Hansı cani

tərəfindən onun törədilməsindən asılı olmayaraq ölüm cəzası ilə

cəzalandırılmalıdır. Digər cinayətlər isə əmlakı müsadirə olunmaqla

uzunmüddətli həbsxana cəzası ilə cəzalandırılanlardır. Lakin bütün hallarda

eyni dərəcədə yox, bu necə tələb, yəni qanun edirsə. Cinayətlərin üçüncüsü

isə əmlakın müsadirə olunması ilə ölüm cəzasının, bədən cəzasının və

həbsxanaya salınması cəzalannm verilməsini nəzərdə tuturdu. Cinayəti

törədənin cəzalandırılması üçün cərimə də kifayət edir. Belə ki, onlar

yuxarıda göstərilənlərə bərabər deyildir, hansı ki, biz onları göstərdik.

Cəzanın verilməsi xətadan, həmçinin onun kim tərəfindən və kimə qarşı

törədilməsindən asılı olmalıdır.

825. Qətlə yetirmək ondan ibarətdir ki, bir (adam) qəsdən öldürür və ya

hər hansı bir kəsi başqa adama günəşin çıxması ilə batması müddətində

öldürməyə məcbur edir, özü də bu qətl hökmən baş verir.

828. Və baş verən onda qətl adlanır ki, nə vaxt hər hansı bir kəs başqa

(adamı) mübahisənin qızğın çağında öldürür. Mübahisə baş

448

verir, mübahisə vaxtı nəlayiq sözlər işlədilir, uəlayiq söyüşlərdən sonra

dalaşma olur ki, çox vaxt mübahisə edən tərəflərdən birinin öldürülməsi ilə

baş verir.

831. ... Kim evi yandırarsa, asılmalıdır və onun əmlakı müsadirə

edilməlidir....

832. ... Kim özgəsinin əşyasını oğurlasa, asılmalıdır və onun əmlakı

müsadirə edilməlidir.

833.... Kim dinini itirərsə və ya inanmır və doğm yola inanmaq

istəmir... yandırılmalı və bütün əmlakından məhaım edilməlidir.

XXXIV FƏSİL. SUVEREN HAQQINDA

1043. Bütün yerlərdə, (harada ki, kral adlandırılmır) kim baron- dur

(biz onları nəzərdə tuturuq necə ki, hər bir baron) öz baronlu- ğunda

suverendir. Düşünmək lazımdır ki, kral bütün hamısının üzərində

suverendir yə öz hüququ əsasında bütün krallığı qoruyur. Bunun nəticəsi

olaraq, ümumi fayda üçün hansı gərəklidirsə, o, istənilən təsisatı yarada

bilər və o nə müəyyən edirsə, əməl edilməlidir. Və onun üzərindən heç kim

elə böyük yoxdur ki, onun sarayına gəlib hüququ pozsun və düzgün qərar

qəbul edilməyən bütün işləri şikayətlər üçün (məhkəmə keçirsin) hansı ki,

(bunlar) krala aiddir. Və necə ki, suverenlik ona məxsusdu (o), bütün

hamısından üstündür biz onu 0 vaxt yada salırıq ki, onda biz hər hansı bir

istənilən suveren hüququndan danışırıq, hansı ki, şəxsən ona məxsusdur.

XXXIX FƏSIL. SÜBUTLAR HAQQINDA

SAXTA ŞAHİDLİK və s.

1146. Bizim zənnimizcə, bizim adətlərimizə müvafiq olaraq, 8 növ

sübutlar mövcuddur. Və birinci növ ondan ibarətdir ki, hər kimsə ondan

tələb olunanı etiraf edir, tələb olunanı heç bir etiraz etmədən qəbul edir və

ya bir qədər faktları inkar etdikdən sonra ic

449

ra etməyə razılıq verir. Bu sübut üçün ən azı iki nəfər qanuni şahid lazımdır.

Hansı ki, (şahidlər) and içmədən sonra verilmiş suallara eyni cür cavab

versinlər.

1149. 4-cü növ sübut - şahidlərin köməyi ilə olan sübutdur. O hallarda

ondan istifadə edilir ki, hansısa fakt inkar edilir və bağışlana bilən onu

şahidlərin iştirakı ilə təsdiq etməməyi təklif edir. Bu sübut üçün ən azı iki

nəfər qanuni şahid lazımdır, hansı ki, and içmədən sonra verilmiş suallara

eyni cür cavab versinlər.

1156. 8-ci növ sübut - təqsirsizlik prezumpsiyası ilə sübut edilir. Bu

növ sübutun bir çox üsulları ola bilər. Belə ki, biri işi elə aydın təqdim edə

bilər ki, o, ehtimal etməklə sübut edilmiş hesab edirlər. Başqası isə - o qədər

şübhəli görünür, lakin cinayət heç cür sübut edilmir.

XL V FƏSIL. VƏSIYYƏT ETMƏK, SERVİTUTLAR vp s. BARƏDƏ

1438. Şəxsən təhkimçilik asılılığında olmaq müxtəlif yollarla

yaradılırdı. Birincisi, onun nəticəsi olmuşdur ki, qədim dövrdə öz

təbəələrini müharibəyə çağrırdılar. Onlardan kimsə üzursuz səbəbə görə

(evdə) qalardısa, nəsli ilə birlikdə onları, həmçinin, təhkimçi- yə

çevirirdilər... İkincisi, onun nəticəsi olurdu ki, böyük möminlik niyyəti

olaraq, çoxları özlərini və övladlarını və əmlaklanm müqəddəslərə verir ...

öz arzuları ilə mükəlləfiyyət götürürdülər. Və onlardan daxil olan

mükəlləffi5^ətlər kilsə əmlakının idarə olunması siyahısı da qeyd edilirdi...

ancaq sonra gündən-günə, hiylə işlətməklə onlardan daha çox

(mükəlləfiyyət) alırdılar. Sonda öz arzusu və möninlik üçün edilənlər, nəslin

vəziyyətinin pisləşməsinə və ziyanın vurulmasına səbəb olur. Üçüncü

səbəb, hansı ki, çoxları təhkim- çiliyə çevrildilər; bu satılmaq olmuşdur. Hər

hansı bir kəs kasıbçılığa düçar olub. Öz senyoruna deyirdi: “Siz mənə filan

qədər verin, mən sizdən şəxsən asılı adam olum... Ancaq başqa halda isə

özünü təlıkimli asılılığına ona görə verirdilər ki, özlərini digər senyorlar

450

dan təcrid etmək və ya düşmənçilikdən qonımaq... (Təhkimçi olmağın)

başqa üsulları da vardır. Belə ki, elə torpaqlar vardır ki, zədə- gan

olmayanlar ...kişi və qadın, əgər bir il və bir gün orada (bu torpaqlarda)

yaşayırsa, onlar (torpaq sahibi olan) seniyorların təhkim- çisinə çevrilir və

onun hakimiyyəti altına düşürlər...

1451. Bilmək lazımdır ki, bizim dövrün insanlarının üç qrupu

məlumdur. Birincisi, - bu əyanlardır. İkincisi, mənşəyinə görə azad olmaqla

anadan azad doğulanlardır...

...Zadəganların öz aralarında olan hüquqlar və başqa azad adamlar

arasında böyük fərqlər vardır. Belə ki, onlar zadəgan adlanır ki, hansı ki, düz

xəttlə kraldan, hersoqdan, qraflardan və cəngavərlərdən törəyənlərdir və bu

əyanlar heç bir halda ana xətti üzrə deyil, yalnız birbaşa ata xətti üzrə

müəyyən edilirlər: axı məlumdur ki, heç kim. Hətta anası zədəgan olan,

zədəgan ola bilməz (əgər buna hər hansı xüsusi kral mərhəməti

göstərilməsə) əgər yalnız onun atası zədəgan deyildirsə, ancaq başqa halda

iş onun azad vəziyyəti barədədir və hər hansı bir adam, anadan azad

doğulursa - azaddır...

1452. Biz iki ictimai vəziyyət haqqında danışdıq əyanlar və azad

adamlar haqqında adamlann üçüncü ictimai vəziyyəti - təhkimçilik- dir. Və

bu vəziyyətdə heç də bütün insanlar bərabər halda deyildirlər. Təhkimçilik

asılılığının müxtəlif şərtləri vardır. Və yaxud təh- kimçilərdən biri öz

senyoruna elə tabe etdirilir ki, bu senyor onun bütün əmlakı üzərində

sərəncam verə bilir, onun həyatı və ölümü üzərində hüquqa malik olur, ona

əlverişli olan vəziyyətdə həbsdə saxlaya bilər - günahı oldu və ya olmadı.

Buna görə Allahdan başqa heç kimin qarşısında məsuliyyət daşırmr.

Digərləri ilə daha mülayim davranılır və yaxud əgər onların təqsiri olmursa,

təhkimçiliyə görə adətən onların ödədiyi çinş, renta və mükəlləfi3^ətlər

istisna olmaqla onlann sağlığında senyorlar onlardan heç nə tələb edə

bilmir. Və 0 halda hansı ki, onlar ölür və ya azad qadınla evlənirsə, onların

bütün əmlakı - daşınar və daşınmaz - senyora çatır. Və yaxud kim azad

qadınla və ya başqa senyorun qadın ilə evlənirsə, senyomn istədiyi kimi

ödənc ödəməli idi. Və əgər təhkimçi ölürsə, senyordan başqa onun digər

vərəsəsi yoxdursa, təhkimlinin övladları heç nə almırlar.

451

necə ki, kənar adamlar senyora ödənc verdiyi kimi (onlarda) senyora ödənc

vennəlidir. Bu sonuncu adət hansı ki, biz bu haqqında danışırıq, Bovezi

təlıkimçiliyində ölü əl hüququ və nikah ödənci adlanır.

1457. Bizim adətlərimiz təlıkimçilərə münasibətdə, digər bir çox

ölkələrdəkinə nisbətən daha mülayimdir. Yaxud bir çox ölkələrdə senyorlar

öz təhkimçiləri üzərində istədikləri vaxtda həyat və ölümlərinə sərəncam

vermək, həmçinin, əbədi olaraq onları öz torpaqlarında yaşamağa məcbur

edə bilərdilər. Bovezi isə onlarla daha in- sancasına rəftar edir və yaxud öz

senyomna hər bir ailədən (cheva- qes) müəyyən edilmiş toplanan adi renta

və xüsusi vergi ödəməklə. Onlar öz senyorlarını tərk edib onun

yurisdiksiyasmdan kənar yaşaya bilərlər. Lakin onların getdiyi yerlərdə

aldıqlan azadlıq, necə ki, məsələn: bəzi şəhərlərdə hansı ki, hər bir sakin, öz

imtiyazları və ya adətləri daxilində azad olurlar, istisna edilməklə, onlar

(tərk edənlər) öz senyorlarına (xüsusi) nikah ödənci (fornıariaqes)

verməkdən imtina etməməlidirlər. Ona görə də kim xəbər tutsa ki, onun

təhkimçisi başqa elə yerdə məskunlaşıb ki, onun qaytarılmasını tələb edə

bilər. Lakin o buna hüququnun olmasımı bir il və bir gün ərzində və ya bu

yerlərin adətlərinə müvafiq olaraq müddət ərzində bəyan edə bilər. Xeyli

təhkimçi belə yolla xəlvəti olaraq öz senyorlarını tərk edib başqa yerdə

məskunlaşıb azadlıq almışdırlar.

L FƏSİL. ŞƏHƏR KOMMUNALARI VƏ

HÜQUQLARI BARƏDƏ

1517. Fransanın yeni qaydalarına görə heç bir şəhər kralın icazəsi

olmadan kommuna (yerli özünüidarə hüququ) ola bilməzdi. Hərgah ki, kral

hər hansı bir şəhərə bu hüququ vermək istəyir və ya onu verir şəhərə bu

hadisə ilə bağlı verilən (hüquq) azadlıqlar xartiyasında yazılmalıdır. Ancaq

bu, kilsə və zədəganlarm hüquqlarının pozulmaması ilə edilməli necə ki,

kisənin sıxışdırılması və zədəgan (torpaq) sahibliyinin azaldılması hesabına

ola bilməz və olmamalıdır.

452

1519. öz hakimiyyəti altında şəhər-kommunası olan hər bir senyor hər

il şəhərin hansı vəziyyətdə olduğunu və merlərin onları necə idarə

etdiklərini bilməlidirlər...

LXVII FƏSIL. NECƏ MÜHAKIMƏ ETMƏK LAZIMDIR

1883. Bizim kutyumlara müvafiq olaraq, heç kim özünə aid

mühakimədə iki səbəbə görə hakim ola bilməz. Birincisi, odur ki, heç bir

adam heç vaxt özünə aid işdə hakim ola bilməz. İkincisi, budur ki, Bo- venzi

kutymlanna müvafiq olaraq, senyor öz məhkəməsində mühakimə etmir.

Onun məhkəməsində yalnız onun adamları mühakimə edir.

1914. ...Məhkəmənin qərarı heç nəyə dəymir (yəni qanunsuzdur), əgər

0 tərəflərin iştirakı olmdan çıxarıhbsa, o, həmçinin, o halda da heç nəyə

dəymir ki, əgər o həddi-büluğa çatmayana qarşı çıxanhb və əgər bu

həddi-büluğa çatmayan yetkinlik yaşma çatdıqda appellasiya (şikayəti) edə

bilmirsə.

1920. Hamı bilməlidir ki, heç kimin hakimlik etməkdən

(mükəlləfiyyətindən) imtina etmək hüququ yoxdur. Hansı ki, o, xidmət

keçir. Ancaq əgər onun hər hansı qanuni əsası vardırsa, öz vəziyyətinə görə

onun hər hansı qanuni əsası vardırsa, öz vəziyyətinə görə onu təmsil edə

biləcək adamı öz yerinə (hakim) göndərə bilər.

453

ALMANIYA FEODAL HÜQUQU

SAKSON ZERSALI

“Sakson zersalı” XIII əsrin I yarısında hakim Eyke fon Rephof

tərəfindən məcəlləşdirilmişdir. Almaniya feodal hüquq normalarını özündə

birləşdirən “Sakson versalı” o dövrün hakim-partikləri- nin kazyal işlərinin

ümumiləşdirilməsindən ibarət olmaqla iki hissədən ibarət tərtib edilmişdir.

Birinci hissədə Almaniyanın şimal- şərq torpaqlarının “zem hüququ”,

ikincidə isə “len hüququ” normaları təsbit edilmişdr. “Len hüququ” isə

feodalları arasında vassal- süseren münasibətləri, len hüququna malik

olmaq, onun saxlanılması qaydası və itirilməsini müəyyən edirdi.

Saksoniya zersalı nəinki alman torpaqlarında hətta onun sərhədlərindən

kənarda o dövrün mükəmməl hüquq normaları olaraq qəbul edilirdi.

ZEM HÜQUQU. I KİTAB

Maddə 1.

Allah xristianlığı müdafiə etmək üçün yer üzündəki krallığa iki qılınc

təqdim etmişdir. Papaya - dini, imperatora - dünyəvi... Bu o deməkdir ki,

kimi papaya zidd gedirsə və kilsə məhkəməsi onu tabe edə bilmirsə, onda

imperator dünyəvi məhkəmənin köməyi ilə onu tabe olmağa məcbur

etməlidir ki, papaya itaət etməsin. Həmçinin, eyni ilə dini hakimiyyətdə

dünyəvi hakimiyyətə kömək etməlidir. Əgər ki, onun buna ehtiyacı vardırsa.

Maddə 2.

1. Hər bir xristian həddi-büluğa çatdıqda il ərzində üç dəfə yaşadığı

yepiskopluğun kilsə məhkəməsində iştirak etməyə borcludur. Azad

adamların isə üç nəsli vardır. Şeffen insanlar.... Çinşevik- lər... və köçüb

gələnlər....

454

2. Onlar bərabər halda dünyəvi məhkəmələrdə iştirak etməlidirlər.

Şeffenlər - kralın əmrilə hər 18 həftədən bir qraf məhkəməsində...

3. Çinşeviklər öz torpaq mülkiyyətləri əsasında şııltgeys (pre- fekt)

məhkəməsində hər 6 həftədən bir iştirak etməlidirlər. Onların öz aralarında

məhkəmə pristavı seçilməlidir.

4. Köçkünlər isə yaşadıqları yerdə heç bir torpaq mülkifyyətinə malik

olmadıqlarına görə hoqraf (qraflıqda daha kiçik inzibati ərazi vahidi)

məhkəməsində hər 6 həftədən bir iştirak etməlidirlər.

Maddə 3.

2. ... Yeddi hərbi qalxan müəyyən edilmişdir ki, onlardan birincisi krala

məxsusdur. Yepiskoplar, abbatlar (rahiblər) və rahibələr, ikinci dünyəvi

knyazlar, üçüncüsü senyorlar, dördüncüsü şeffen adamları və vasallar,

beşinci onların vassalları, altıncı... Yeddinci, qalxan haqqında heç nə məlum

deyildir, onun len hüququ və hərbi qalxanı vardırmı.

...Necə ki, feodal nərdivanı yeddinci qalxanda qurtarır, eyni ilə bu cür

də, nəsil də yeddinci dərəcədə qurtarır.

3 ..... Kim özünü (göstərilən) ən yaxın nəslə qohum hesab edir

sə, o, ilk olaraq vərəsə alır. Nəsil, yeddinci dərəcədə vərəsəlik üçün

qurtarır...

Maddə 6.

1. İnsan özündən sonra hər nəsə saxlayırsa, bu əmlak vərəsə adlanır.

2. Kim vərəsəni qəbul edirsə, o da qanunla daşmar əmlak dəyə- rindəki

həddə borcları ödəməlidir. Oğurluqdan, quldurluqdan və (ehtiraslı) oyundan

(qumardan) əmələ gələn borcları o ödəməyə borclu deyildir...

Maddə 14.

1. Baxmayaraq ki, Len hüququna görə ağa (senyor) atanın len

hüququnu (hərbi xidmət əvəzinə verilən torpaq payı) ancaq bir oğluna verir,

lakin zem hüququnda bu yoxdur ki, o (oğul) tək onu al

455

sın. Məgər yalız o öz qardaşlarına len hüququna görə çatmalı olanı

verməlidir?

Maddə 16.

1. Heç kim başqa hüquqa malik ola bilməz. Ondan başqa hansı ki,

doğumu ilə ona məxsus olmuşdur. Lakin əgər o, məhkəmə qarşısında öz

hüququndan imtina edib, başqa hüquqa iddiahdırsa, hansı ki, 0 bunu

əsaslandıra bilmir, (onda) hər iki hüququnu itirir. Azadlığa buraxılmış

təhkimçilər istisnahq təşkil edirlər. O sərbəst köçmək imkanı əldə edir.

2. Əgər uşaq qanuni və azad doğulursa, onda o atanın hüququnu

saxlayır. Hərgah ki, ata və ana - ağanın munisteriahna daxildirsə, onda uşaq

doğumuna müvafiq olaraq hüquq əldə edir.

Maddə 17.

1. Əgər kişi övladsız vəfat edirsə, onda onun mirasını onun atası alır.

Əgər onun atası yoxdursa, onda mirası əsasən onun qardaşı deyil, anası alır.

Ata və anadan, bacılar və ya qardaşlardan, sonra mirası qız deyil, oğul alır.

Hərgah ki, oğul yoxdursa, onda onu qız alır. Əgər bacı və qardaşa nisbətən

miras daha uzaq qohumlara keçirsə, onda eyni qohumluq əlaqəsində

olanlann hamısı, kişi olsun və ya qadın bərabər pay alırlar. Bu

saksoniyasayağı ortaq vərəsəlik adlanır.

...Kim doğumu rlə başqasına bərabər deyildirsə, o, onun mirasını ala

bilməz.

Maddə 23.

1. Əgər oğullar həddi-büluğa çamayıbsa, onda hərbi yarağı .... qılınc

tuta bilən, bərabər doğulan böyük qohum götürür və uşaqlar həddi-büluğa

çatana qədər onların qəyyumu olur. Sonra o, onların bütün əmlakını

qaytarmalıdır. Hərgah ki, o, sübut etsə ki, o onların (uşaqların) mənafeyi

naminə mirası haraya sərf edib və ya o bu əmlakı soyğunçuluq və ya

bədbəxt hadisə və onun günahı olmayan (səbəbdən) itirməyibsə.

456

Maddə 24.

1. Hərbi ləvazimat verildikdən sonra, qoy arvadı məhrum olduğu

bəxşişi alsın... Buraya bütün qoşqu atları, iribuynuzlu mal-qara, keçilər və

donuzlar.... çəpərlənmiş həyatyam sahə və ev daxildir.

3. Sonra 0 vəfat edənin arvadı öz payına daxil olanları görti- rür....

Buraya qoyunlar və qazlar və sandıq, bütün toxunma ipliyi, yorğan-döşək,

yastıq, mələfəlik, süfrə, dəsmal, döşəkağı, əlüzyuyan, şamdan, kətan

tuman-köynək, bütün qadın paltarları, üzüklər, bilərziklər, boyun

bəzəkləri,... bütün dini kitablar, hansı ki, adətən qadınlar oxuyurlar, kreslo,

mücrü, xalçalar, pərdə.... bunlar hamısı arvad payına daxildirlər. Qadın

paltarı üçün biçilməmiş parça və bəzək məmulatı olmayan qızıl və gümüş

arvada məxsus olmur (ona verilmir). Sadalanan əşyalardan başqa, hər nəsə

varsa, hamısı mirasa daxildir.

Maddə 27.

2. Cəngavər nəslindən olan hər bir kişi (özündən sonra) iki növ vərəsə

saxlayır: kim olmasından asılı olmayaraq, ona bərabər doğulan yaxın

qohuma saxlanılan vərəsə və qılınc tuta bilən yaxın qohum üçün saxlanılan

hərbi ləvazimat. Kim cəngavərliyə daxil deyildirsə və hərbi qalxanı

yoxdursa, o, vəfat edərkən hərbi ləvazimat deyil, ancaq vərəsə saxlayır.

Maddə 31.

1. Ər və arvad sağlıqlarında (birgə yaşadıqlan dövrdə) bölünmüş

əmlaka malik olmurlar.

....Arvad ərinin razılığı olmadan ... onun (ərinin) hüquqlarına ziyan

vuran hər nəyisə əmlakdan özgəninkiləşdirə bilməz.

2. Əgər kişi arvad alırsa, onda o, qanuni qəyyumluq hüququnda onun

bütün əmlakını öz sahibliyinə götürür. Ona görə də arvad ərinə heç nə bəxşiş

etməməlidir. Nə özünün, torpaq mülkiyyətindən, nə özünün daşmar

əmlakından, çünki bununla o (arvad) bu əmlakı özünün vəfatından sonra

qanuni vərəsələrindən almış olurdu: ər arvadın əmlakı üzərində ilk andan

hansı ki, ona qəyyumluq etməyə

457

hüquqi qüvvəsi olduğundan başqa, heç bir digər sahiblik hüququ əldə edə

bilməz.

Maddə 34.

2. Əgər kimsə öz mülkünü özgəninkiləşdirirsə, sonra isə onu len

formasında geri alırsa, onda ağa bu bəxşişindən heç nə tələb etmir, əgər ki,

o, mülki bir il bir gün bilavasitə sahibliyində saxlamırsa, bundan sonra o heç

bir mübahisəsiz mülkü yenidən ona len kimi verir, həm də, nə o, nə onun

varisləri (artıq) onda bu mülkə al- lod (hüququnda) iddia edə bilmirlər.

Maddə 35.

1. Torpağın dərinliyində olan, kotanla şumdan çıxarılan bütün dəfinələr

kral hakimiyyətinə məxsusdur.

Maddə 38.

1. Muzdlu döyüşçü (məhkəmədə əlbəyaxa) və onlann uşaqları,

aktyorlar və bütün qanunsuz doğulanlar və ... oğurluq və soyğunçuluqa görə

məlikum edilənlər... və ya hansı ki, ölüm cəzasından buraxılanlar və ya

bədən cəzasından... bütün onlar hüquqlardan məhrumdurlar.

Maddə 46. Qızlar və qadınlar istənilən iddiada qəyyuma malik olmalıdırlar.

Maddə 62

1. Heç kimi şikayət verməyə məcbur etmək olmaz, hansı ki, o (bu)

şikayəti etmir. Hər kəs öz ziyanı barədə özünün istədiyi vaxta qədər susa

bilər.

10. Bütün şəhərlərdə məhkəmələr var. Burada hakim şeffenləri

mülahizələri əsasında mühakimə edirlər.

Maddə 63

1. Kim özünə bərabər silkin nümayəndəsini məhkəmədə təkbətək

döyüşə çağırmaq istəyirsə, o məhkəmədən xahiş etməlidir ki, onu buna

səlahiyyətli etsinlər...

458

3. Hər kəs o baxımdan təkbətək döyüşdən imtina edə bilər ki, kim

müqayisədə yaşca ondan böyükdür. Kimdən, kim yaşına görə böyükdürsə,

azyaşlı təkbətək döyüşdən (rəqibinin) böyük olması motivi ilə imtina edə

bilməz. Ona görə ki, o, yəni azyaşlı onu çağırıb...

4. Əgər kimdən ki, şikayət edilir, o, məğlub olsa, onda onu mühakimə

edəcəklər. Hərgah ki, o qalib gəlsə, onu cərimədən və vurulmuş zərəri

ödəməkdən azad edəcəklər.

II KITAB

Maddə 7.

Dörd hal.... Məhkəməyə gəlməməyin qanuni əngəli kimi qəbul edilir:

həbs və xəstəlik, ölkədən kənarda Allaha xidmət və imperiya xidməti.

Maddə 13.

1. indi cinayət haqqında və onlara görə hansı cəzaların gözləndiyinə

aydınlıq gətirək. Oğrunu asmaq lazımdır. Hərgah ki, kənddə gündüz 3

şillinqdən az dəyərində oğruluq baş versə, o (oğm) kənd sta- rostası

tərəfindən elə həmin gün bədən cəzasına (döyülmək və ya saçların

qırxılması) məmz qalır və ya 3 şillinq (vemıəklə) azad edilir. Sonra 0 rüsvay

olmuş və hüquqlardan məhrum edilmiş hesab olunur.

3. Bu kimi cəza düzgün olmayan ölçü və dügzün olmayan çəki və əgər

üstü açılırsa, alverdə aldatmağa görə nəzərdə tutulur.

Bütün gizli qatilləri və onları, hansılar ki, qoşqu kotanını və ya

dəyirmanı və ya kilsəni, və ya qəbirstanlığı qarət edir, həmçinin, xainləri və

gizli (gecə) yanğın törədənləri və onları hansılar ki, özgəsinin pis niyyətli

tapşırığını yerinə yetirir - onların hamısını təkərə bağlayıb sürümək

lazımdır.

5. Kim hər kimisə öldürsə və ya (qanunsuz) dustaq etsə və ya qarət etsə

və ya yandırsa, gizli (gecə) yanğınından başqa və ya qızı və ya arvadı

zorlasa və ya sakitliyi pozsa və ya ər-arvad sədaqətinin pozulmasına görə

yaxalansa, onların başları kəsilməlidir.

459

6. Kim oğurlanmış və ya qarət edilmiş (əmlakı) gizlədirsə və ya bunlara

(oğruya) kömək edirsə və əgər o, bunda ifşa edilirsə, onu (oğru) kimi

cəzalandırmaq lazımdır.

7. Xristian kişi və qadın - əgər o mömin deyildirsə və onlardan kim

sehrbazlıq (cadugərlik) və ya zəhər verməklə (....) məşğuldur- sa və əgər 0 bundan ifşa edilirsə, tonqalda yandırılmalıdır.

8. Hakim hansı ki, cinayətə görə cəza vermir, o, özü cinayət edənə

verilən cəzaya məaız qalmalıdır. Heç kim bu hakimin məhkəmə iclaslarına

gəlməməli və onunla mühakimədə iştirak etməməlidir. Nə qədər ki, o öz

ədalət mühakiməsinə etinasızlıq etmişdir.

Maddə 16.

1. Öz ağasına sədaqətli olmağa borclu olan hər bir kəs, onun (ağasının)

əvəzinə zəmanət verməli və silah (qılınc) tuta bilən qohumlarının ölüm

işləri, şikəstetmə və xəsarət vurulmasına görə də məsuliyyət daşımalıdır.

2. Kim başqasını yaralasa və ya şikəst etsə, bunun üstü açılsa, onun əli

kəsiləcək. Cinayətə görə (hansı ki, baş verib) hər kimisə təkbətək döyüşdə

ifşa etsələr, onu həyatdan məhrum edəcəklər.

3. Hər bir kəs doğulması ilə özünəməxsus mükafat alır, əgər o, bu

hüquqlardan məhrum edilməyibsə.

5. Ağız, burun və göz, dil, qulaq və kişi cinsiyyət orqanı, əl və ayağa

görə əgər hər kim şikəst edilibsə və buna görə ona əvəz verilməlidir. Yəni,

ona vergildin yarısı ödənilməlidir.

6. Hər bir barmaq (əlin) və ayağın barmağı xüsusi əvəz - vergildin onda

bir hissəsi təşkil edir.

8. Əgər hər kimsə, qan çıxmayan fiziki təzyiqə məruz qalırsa və ya

yalançı kimi təhqir edilirsə, ona doğulmasma müvafiq (yəni, hansı silkə aid

olmasından asılı olaraq) əvəz ödənilməlidir.

Maddə 19.

2. Ağası, məhkum edilmiş öz adamını (vəssalını) bir dəfə azad edə

bilər. Əgər o müqəddəs dinə and içsə ki, o, anadan olduğu andan onun

adamıdır (ona sədaqətlidir) və təqsirləndirilən işdə o günahkar deyildir.

460

Maddə 32.

3. Əgər qulluqçu öz ağasından özbaşına qaçarsa, onda o ağasından ona

ödəməyə vəd verdiyi qədər ağasına ödəməlidir, həmçinin, ona nə qədər

ödənilibsə, onda o ikiqat əvəzlə qaytarmalıdır.

Maddə 36

1. Əgər hər kimsə bir gün oğurlanmış və ya qarət edilmiş əşyanı hər

kimdəsə taparsa, hansı ki, ondan açıq-aydın istifadə edər və bu barədə onun

şahidləri vardır onda onu cinayət başında tutmaqla günahlandırmaq olmaz,

hətta əgər onda oğurlanmış əşya tapılsa belə, hərgah o əvvəllər hüquqlardan

məhrum edilibsə...

2. Əgər kim məhkəməsiz əşyanı qaytarmaq istəmirsə, onda o

məhkəmədən ona əşyanın qaytarılmasını tələb edə bilər. Əgər o, (oğurluqda

günahlandırılan) bundan imtina edirsə, onda o (qonşularını) köməyə

çağırmalı və əgər o, cinayət başında tutulan kimi qaçmağa cəhd edərsə, onu

oğru kimi tutub saxlamaq lazımdır. Hərgah ki, 0, könüllü məhkəməyə

gələrsə, o qanuni yolla öz əşyasını əldə etməlidir.

4. Əgər 0 desə ki, o əşyanı ümumi bazardan alıb, ancaq -bilmir ki,

kimdən (alıb), onda onu oğurluqda günahlandırmaq olmaz. Əgər ki, aldığı

yeri göstərib sübut etsə və ona and içsə, ancaq o əşya üçün ödədiyi öz

pulunu itirir. O biri isə ondan oğurlanan və qarət edilən öz əşyasını alır.

5. Əgər o desə ki, əşya ona verilib və ya o onu (yəni əşyanı satın) alıb.

Onda o, əşyanı verəni göstərməlidir..., hansı ki, o əşyanı kimdənsə alıb və o

yeri göstərməlidir ki, haradakı onu (əşyanı) qəbul edib. O, and içərək onu

(yəni, iddiaçını) əşyanı verənin yanına göndərməlidir.

...Əşyanı verən onun əvəzinə əşya üçün cavab verməlidir. Hərgah ki,

əşyanı verən müvəffəqiyyətsizliyə uğrasa (yəni, əşyanın onun olduğunu və

bu əşyanı onun öz tərəfindən verildiyini sübut edə bilmirsə) onda 0, yəni,

əşya kimdə tapılıbsa əşyanı qaytarmalı və cərimə ödəməlidir. Və əgər

oğurluq və ya qarət üstündə məsuliyyətə cəlb edilərsə, onda o qanuna

müvafiq olaraq cavab verməlidir.

461

9. Siyahı üzrə müəyyən edilən əşya, kimdə tapılarsa, onda məhkəmə

onu (əşyanı) qanuni yolla ondan alana qədər o, əşyaya sahibliyini

saxlamalıdır.

Maddə 38.

Dəymiş zərər ödənilməlidir..., kiminsə səhlənkarlığından asılı

olmayaraq ya yanğından və ya quyudan hansı ki, çəpərə alınmayıb... (yəni

kimsə quyuya düşüb ölürsə) və ya əgər kimsə quşa nişan alıbsa, ya insanı və

ya heyvanı öldürürsə, buna görə onun həyatından və sağlamlığından imtina

edilmir (yəni, ona ölüm cəzası və ya fiziki cəza verilmir), baxmayaraq adam

ölür. Lakin o buna görə vergeld ödəməlidir.

Maddə 58.

2. İndi isə ödənilməli olanlara diqqət yetirək. Müqəddəs Varfo- lemey

(24 avqust) günü bütün növ çinş və mükəlləfiyyətlər çatmalıdır (yəni

ödənilməlidir). Müqəddəs Valburq (11 may) günündə quzulafdan onda bir

çatmalıdır. Uspeni Boqorodisi bayramında (15 avqust) qazlardan alman

onda bir çatmalıdır. Müqəddəs İohann Krestitel günündə (24 iyun) bütün

növ ətlərdən alman onda bir hansı ki, pulla onda biri ödənilirdi. Haradakı

pulla ödənilmirsə, orada ödənişin müddəti mal-qara bala verən zaman olur.

Müqəddəs Mar- qar ita günündə (13 iyul) taxıldan tutulan bütün onda

birlər... Müqəddəs Urban günündə (25 may) üzümlüklərdən və bağlardan

onda bir çatmalıdır. Hər kiminsə əkinindən, hansı ki, o öz kotanı ilə

şumlanır, onda bir o andan tutulur ki, o artıq əkilmiş və təmizlənmişdir.

Dəyirmandan çinş .... o vaxt tutulur ödənc üçün təyin olunan gün artıq

çatmış olsun.

Maddə 59.

1. Əgər çinş sahibi öz çinşevikini öz sahibliyindən uzaqlaşdırmaq

istəyirsə, ancaq əgər o bu sahiblikdə doğulmayıbsa, o (ağa) ona bu barədə

Sreten (2 fevralda) (günündə) elan etməlidir. Çinşevik özü də əgər torpağı

tərk etmək istəyirsə, eyni ilə bu cür hərəkət etməlidir.

462

III KITAB

Maddə 3

Qarınında diri uşaq gəzdirən qadının dəri və saçlarını (bədən cəzası)

məhkum etmək olmaz. Həmçinin, kəmağıllı və dəliləri də cəzalandırmaq

olmaz. Hərgah ki, onlar kiməsə ziyan vururdularsa, onu onların qəyyumları

ödəməlidirlər.

Maddə 32

2. Əgər hər kimsə təsdiq edirsə ki, o azaddır. Ancaq başqası isə təsdiq

edir ki, bu onun təhkimlisidir (o bunu yəni, təhkimli olmağa razılığını verib)

onda əgər bu məhkəmədə baş verməyibsə, o, bunu and içməklə təkzib edə

bilər.

3. Hərgah o, təsdiq etsə ki, anadan olandan o, ona (ağanın) təh- kimlidir,

onda o iki nəfər adamla müqəddəslərə and içməklə onu (təhkimlini) saxlaya

bilər.

4. Əgər ona (təhkimliyə) başqa ağa iddia edirsə, onda o, buna özü 7

nəfər qohumu və ya etibarlı, hörmətli adamlarla birlikdə höcət edə bilər.

5. Əgər ancaq o (təhkimli) 7 nəfər öz qohumu ilə, üç nəfər ata və üç

nəfər ana tərəfindən olmaqla öz azadlığını sübut edə bilsə, onda o öz

azadlığını qorumaqla, onların gətirdiyi bütün şahidləri kənar edir.

Maddə 42

3 .... Doğrusunu desək, mənim ağlım bunu kəsmir ki, hər kimsə

başqasının mülkiyyətində ola bilər.

6. Həqiqətən təhkimçilik vəziyyəti öz mənbəyini məcbur etmədən və

əsirlikdən götürür və ədalətsiz zorakılıqdan necə ki, qədim dövrlərdən

ədalətli olmayan adətlərdən istifadə edilir və indi isə onu hüquqa daxil

etmək istəyirlər.

Maddə 45

1 .... Bütün insanlara aid olan vergeld və zərərin ödənilməsini

bilin. Knyazlar, baron, şeffen rütbəsində olan adamlar - onlar ver-

463

geldin və dəymiş zərərin ödənilməsində bərabərdirlər. Ancaq hörmət

əlaməti olaraq knyaz və baronlara qızılla ödəyirlər və onlara 12 qızıl

penninq ödəyirlər. Onlardan hər biri üç gümüş penninqə bərabər gəlir. Qızıl

penninqin digəri on gümüşə bərabər tutulur. Beləliklə, 12 penninq 30 şillinq

təşkil edir. Azad şeffen rütbəsində olan adamlar tamdəyərli penninqə

bərabər olan 30 şillinq ödəyirlər... Onların vergeldi 18 funt tam dəyərli

penninqə bərabərdir.

2. Arvad ərinin vergeldinin və əvəzin ödənilməsinin yarısına malik

olur. Qız və ərdə olmayan qadın doğulduğu (silkə) müvafiq olaraq əvəzin

yarısını ödəyir.

4.Çinşevik adlanan və məhkəmədə şultqeys kimi iştirak edən iclasçı

əvəz üçün 15 şillinq və vergeldə görə 10 funt alır.

6. Digər azadlar (azad əhali) gəlmələr adlanır, onlar qonaqlar kimi

gəlib-gedirlər və ölkədə torpaq sahibliyinə malik deyildirlər. Onlar da

həmçinin, əvəz görə 15 şillinq və vergeldə görə 10 funt ödəyirlər.

7. Litlərin əvəzi 12 şillinq və 6 penninq və çert qəpiklik (ya- rımqnışluq)

təşkil edir və onların vegeldi 9 funtdur.

8. İki yun əlcək və bir ədəd araba yabası batrakların (muzdurların)

əvəzinin ödənilməsini təşkil edir...

9. Mömünlərin uşaqlarına və qanunsuz doğulmuşlara əvəz olaraq ikillik

öküzün çəkə biləcəyi qədər iki araba ot verilir. Aktyorlar və bütün hamısı,

hansı ki, özlərini başqasının sahibliyinə verilərsə, (onda) həmin adamın

kölgəsi kimi xidmət edirlər. Müzdlü döyüşçülərə (təkbətək döyüşlərə görə)

və onların övladlarına, əvəz olaraq qaxlanda günəşin parlaq əksi verilir.

11. Hüquqlardan məhrum edilən vergeld almır. Bununla belə, hər

kimsə onlardan birini yaralayır, qarət edir və yä öldürür və ya hüquqlardan

məlirum edilən qadını zorlayırsa, bununla da, kral sülhünü pozur, onu

(kralın) sülhüpozma qanuna görə mühakimə etmək lazımdır.

Maddə 61.

1. Hər on səkkiz həftədən bir qraf öz məhkəməsinin iclasını.... müəyyən

edilmiş yerdə təyin etməli hansı ki, orda şultqeys və şef- fenlər və məhkəmə

pristavı iştirak etməlidirlər.

464

ALMANIYA FEODAL HUQUQU KAROLİNA (1532)

Almaniya imperatoru V Karlın (1500-1558-ci illər) dövründə verilmiş

qanurmamə feodalizm dövrü qanun külliyyatlarının ən xarakterik

cəhətlərini özündə birləşdirirdi. Almaniyanın qismən mülki, əsasən cinayət

və cəza prosessual məcəlləsi 1525-ci il kəndli müharibəsindən sonra,

1532-ci ildə verilmişdir. Karolina cinayət hüquq normalarının əsas məqsədi

qorxutmaq, cinayət prosessual normaları isə XIII əsrdən katolik kilsəsi

tərəfindən bidətçilərə qarşı təsis edilmiş inkivizasiya məhkəmə prosesini

möhkəmləndinnək ibarət olmuşdur.

Karolina iki hissəyə bölünürdü:

Birinci hissə prossesual hüquq normalarını ikinci hissə isə, cinayət və

cəza sistemini əhatə edirdi.

“Konstitutio Criminalis Carolina” və ya sadəcə”KaroIina”

imperator V Karlın adma uyğunlaşdırılmışdır. Məcəllədə cinayətlərin

aşağıdakı növlərini qruplaşdırmaq olar:

1. Din əleyhinə olan cinayətlər - allahsızlıq, cadugərlik yalandan

andiçmə.

2. Dövlət əleyhinə olan cinayətlər - xəyanət, “ixtişaş”, “zem sü- lünü”

pozmaq, saxta sikkə kəsmə, quldurluq.

3. Mülkiyyət əleyhinə olan cinayətlər - oğurluq, soyğunçuluq, yanğın

və s.

4. Şəxsiyyət əleyhinə olan cinayətlər - qətl, bədən üzvlərinə xəsarət,

zorlama, böhtan, təhqir.

. 5. Mənəviyyat əleyhinə olan cinayətlər - çoxarvadlıh, ər-arvad

sədaqətinin polzulması, qan qohumlan arasında cinsi əlaqə, pozğunluq,

vasitəçilik (aradüzəltmə, oğraşlıq), azyaşlı uşaqları yoldan çıxarmaq.

6. Məhkəmə qaydaları əleyhinə olan cinayətlər - yalandan and içmək və

yalandan şahidlik etmək.

7. Ticarət qaydaları əleyhinə olan cinayətlər - çəkidə və ölççü- də

aldıtmaq

“Karolina”da cəzaların aşağıdakı növləri təsbit edilmişdir:

465

1. ölüm cəzası (başın kəsilməsi, asmaq, yandırmaq, şaqqala- maq, diri

basdırmaq);

2. Bədən üzvlərinin kəsilməsi və fiziki cəzalar (dilin, qulağın,

barmağan kəsilməsi);

3. Rüsvayçılıq cəzaları (rüsvayçılıq dirəyinə bağlamaq, rütbə və

şərəfdən məhrum etmək);

4. Vətəndən sürgün etmək;

5. Cərimə;

6. Əlavə cəzalar: həbsxana, rüsvayçılıq dirəyinə bağlamaq.

Karolinanın bəzi maddələrinin mətni:

Maddə 22.

Cinayətin əsas sübutu, hər hansı bir cinayətə görə cəzanın verilməsi

deyil, işgəncə altında dindirmənin təyin edilməsidir.

Qeyd etmək lazımdır ki, heç kimə yalnız adi sübutla, dəlillə, hə- qiqtin

və ya şübhələrin əlamətləri əsasında hər hansı bir eəza verilə bilməz. Onun

əsasında kifayət qədər sübutların olmasına baxmayaraq aneaq işgəncə

altında dindirmə əsasında alınan etiraf etibarlı sübut hesab edilir.

Hər hansı bir şəxs qəti olaraq cinayət cəzasına məhkum etmək üçün hər

hansı bir ehtimallar və ya gümanlar deyil onun özünün şəxsən etirafı və ya

şahidlik yəni təkzib olunmaz sübutlarıdır.

Maddə 23.

Cinayət əməlinin kifayət qədər dəlili və sübatları hansı formada ola

bilər.

İşgəncə altında dindirmənin aparılması üçün iki nəfər ləyaqətli şahidin

ifadəsi lazımdır. Hansı ki, sonradan başqa maddələrdə göstəriləcəkdir.

Əsas cinayət hadisəsi bir nəfər ləyaqətli şahidin dəlili nəticəsində

sübuta yetirilə bilər həm də, bununla bərabər məcəllənin 30 maddəsində

yazılı sübut olaraq müvafiq işlərdə istifadə etmək olar.

466

Maddə 25.

Bütün cinayətlərə aid olan ümumi dəllilər və sübutların araşdırılması.

Əwəla şübhəli adam, şayələrə görə, təhlükəli və yüngül xasiyyətli səfeh

keçmişi olan hansı hesab etmək olar ki, o cinayət etməyə sövqlüdür

həmçinin həmin adam əvvəllərdə bu kimi cinayət etmiş kiməsə təcavüz

etmiş və ya buna görə məsuliyyətə cəlb edilmişdirmi? Ancaq bu barədə

xəbər ittiham olunanın düşmənlərindən və ya düşüncəsiz adamlardan deyil

qərəssiz və vicdanlı adamlardan alınmalıdır.

İkincisi, şübhəli adam cinayət yerində onun üçün qəflətən təhlükəli və

şübhəli hallarla rastlaşarsa.

Üçüncüsü, o halda ki, müqəssiri cinayətin törədildiyi yerdə oraya

gedəndə və oradan gələndə ancaq o tanınmırsa, onda təhqiqat aparılmalı,

şübhəli göstərilən qiyafıyə geyim və yaraq at və ya digər hər nəsə, yuxarıda

göstərilən əlamətlərdə hər hansı biri məlum olarsa.

Dördüncüsü, ittiham olunan bu kimi cinayətlərdə vaxtilə məhkum

edilmiş adamlarla, bir yerdə yaşayıb və ya ünsiyyətdə olursa.

Beşincisi, zərərin və ya xəsarətin vurulması barədə dindirilmə

aparılmalı törədilmiş cinayətin baş verməsində şübhəli bilinən

düşmənçilikdə, paxıllıqda gözlənilən təhlükədə və ya hər hansı bir xeyrin

güdülməsində maraqlıdırsa.

Altınca, əgər yaralı və ya zərərçəkən başqa səbəblərdən özləri kimlərini

cinayətdə günahlandırır özü də ölüm yatağında olmaqla ittihamı öz andı ilə

təsdiq edərsə.

Yeddincisi, əgər hər kimsə cinayət bəhanəsi ilə qaçqın olarsa

Maddə 26.

Səkkizincisi, hər hər kimsə başqa adamla mühüm əmlak mübahisəsi

edirsə işin böyük hissəsi onun qida, mal və əmlakı ilə əlaqədar olarsa, onda

o əks tərəfdən böyük mərhəmətsiz hesab ediləcəkdir. Ona görə də əgər onun

rəqibi proses müddətində gizli öldürülərsə ona qarşı fikir yaranacaq... qətli o

törədib və əgər bu adam davranışı ilə şübhə doğurursa ki, qətl onun

tərəfindən edilib, əgər

467

onda kifayət qədər bəraət qazanmaq imkanı yoxdursa o həbsxanaya

salınmalı və işgəncə altında dindirilməli idi.

Maddə 27.

Yuxarıda təsbit edilən bölmə və ya bəndlərin şübhəlilər barədəki

maddələri birlikdə və ya ayrı-ayrılıqda sübutlar yaratması və bunun işgəncə

altında dindirmə keçirilməsi üçün kifayət edib-etməməsi barədəki

qaydaları.

Yuxarıda təsbit edilən 8 bölmə və maddələrin işgəncə altında dindirmə

aparılmasını müəyyən edən normaları ayrı-ayrılıqda sübutların

qanunauyğun olmaması, hansı ki, işgəncənin verilməsinə kifayət etmir

həmçinin hər hansı bir adama qarşı məxfi şübhələrin olması barədə bölmə

və maddələrin məcmusu hakimlər və ya hakimiyyət orqanları tərəfindən

təyin edilərək yoxlanılmalıdır ki, işgəncə altında dindirmə aparmaq üçün

yuxarıdakı maddələrdə göstərilən dəlillər kifayət edirmi? çünki aşağıdakı

maddələrdə ayrı- ayrılıqda sanballı sübutların müəyyən edilməsi və buna

görə də işgəncə altındı istintaq aparılması üçün əsas olacağı təsbit edilir.

Maddə 29.

Ümumi sübutlar və onların hər birinin ayrı-ayrılıqda işgəncə altında

dindirmə aparılması üçün kifayət etməsi.

Əgər, biri cinayət edərkən nəyisə itirir, salır və ya özündən sonra yerdə

qoyub gedir və onun tapıb və müəyyən edirlərsə, bunlar günahkara

məxsusdur, bundan sonra təhqiq edilir ki, kim bilavasitə hadisədən qabaq

itirilmiş əşyaların sahibi olubsa, ona qarşı işgəncə altında dindirilmə tətbiq

edilməlidir.

Maddə 30. Yarısübutlar haqqında.

Əgər hər kimsə əsaslı olaraq cinayət hadisəsinin əsas məqamını bir

nəfər ləyaqətli və qüsursuz şahid vasitəsilə sübut edərsə, həmin adam

yarısübut edən adlanır. Bu kimi yarısübutlar cinayətin açılmasının kifayət

qədər tutarlı dəlil və sübutudur. Lakin kimsə əsl həqiqətin başqa əlamətlərini

dəlil, sübut etmək istəyirlərsə, onlar bunu ən azı iki rəhmli, ləyaqətli və

qüsursuz şahidlərin iştirakı ilə etməlidir.

468

Maddə L.XVII. Qənaətbəxş şahidlik haqqında

Əgər cinayət işi ən azı iki və üç nəfər etimada layiq olan mərhəmətli

şahidlərin verdiyi ifadələr nəticəsində, əsl həqiqət haqqında dolğun

təəssürat alındıqdan sonra, cinayət işi məhkəmə tərəfindən ona müvafiq

hökmün verilməsi ilə xitam olunmaldır.

Maddə S.IX. Cadugərliyə görə cəza

Əgər hər kimsə cadugərliklə insanlara zərər və ya ziyan vurarsa, onda 0 ölüm cazasına məhkum edilməli və bu cəza odda yandırmaqla icra

olunmalıdır.

Maddə S.XXIV. Xəyanətlərə dair cəza

Kim, qəsdən xəyanət edərsə, adət hüququna görə şaqqalanmaqla qətlə

yetirilməlidir. Əgər bu qadın olarsa, onu suda boğmaq lazımdır. Əgər 0

halda ki, xəyanət böyük ziyan və rüsvayçılıq gətirərsə və əgər xəyanət

ölkənin, şəhərin, ağanın, ər-arvaddan birinin və ya qohumların əməllərinə

aid olarsa, onda müqəssiri qətlə yetirməmişdən əvvəl sürüyərək (qətl

olunacağı yerə) gətirmək və ya kəlbətinlə əzab vermək lazımdır. Bəzi

hallarda xəyanət einayəti etmişin əvvəlcə başını kəsmək, sonra isə

şaqqalamaq lazımdır

Maddə S.XXVII, O cəzaların haqqında kı, kim xalqı iğtişaşlara

sövq edir

Əgər hər kimsə ölkədə, şəhərdə, xüsusi sahiblikdə və əyalətdə qəsdən

sadə xalqın hakimiyyət əleyhinə qarşı təhlükəli ixtişaşını təşkil edərsə və bu

qeydə alınarsa, onun cinayətinin ağırlıq dərəcəsi və təhlükəliliyi nəzərə

alınaraq, başı kəsilməli və ya qamçı cəzası verməklə yaşadığı ölkədən,

diyardan, məhkəmə vilayotindən, şəhər və ya iğtişaş qaldırdığı yerdən

qovulmalıdır.

Maddə S.XXXI. Öz uşaqlarını öldürən qadının cəzalandırılması

haqqında

Qadın hansı ki, pis niyyətlə, gizli və öz iradəsi ilə öz uşağım öldürərsə,

adət hüququna görə diri basdırılacaq və itiuclu şişlərlə burulacaq.

469

Maddə S.XXXIII. Hamilə qadınların uşaq salmasına görə verilən

cəzalar

Əgər hər kimsə qadının uşaq salması ilə nəticələnən zorakılıq edərsə,

ziyanlı yemək və ya içki verərsə, həmçinin əgər kimsə kişinin və ya qadının

sonsuz qalması ilə nəticələnən cinayət edibsə və əgər bu əməl bilərəkdən pis

niyyətlə edilibsə, onda kişinin qılıncla başı vurulmalı, qadın isə baxmayaraq

öz-özünə edib, ya suda boğulmalı və ya başqa formada ölümə məhkum

edilməli idi.

Maddə SL.VIL Əvvəlcə daha kiçik gizli baş vermiş oğurluq

haqqında

Əgər hər kimsə ilk dəfə olaraq 5 qulden məbləğindən az olan əşyaları

oğurlayarsa və bu zaman oğrunu gizləndiyi yerə qədər haylamaq, görmək

və ya tutmaq mümkün olmayardısa, həmçinin, o hər hansı tikinti

sındırmadan içəri daxil olursa və 5 qulden məbləğindən az oğurluq edərsə,

bu oğurluq gizli və ən kiçik hesab edilirdi. Əgər belə oğurluq sonralar

açılacaq və oğru oğurlanmış əşyalarla və onlarsız tutulacaqsa, onda

hakimlərin hökmü ilə oğurlanmış əşyanın ikiqat dəyərində zərər

ödəməlidir. Əgər oğru oğurlanmış əşyanın ikiqat dəyərini ödəməyə imkan

olmadığı halda, o bir neçə müddətə həbsxanaya salınmalıdır.

Həbsxanadan azad edildikdən sonra oğru həbsxanada qidalanmadığının

əvəzini ödəməli, həbsxanadakı dustaqlara ona göstərilən köməyə görə pul

ödəməli... bundan əlavə o əbədi olaraq sülhü qoruyacağı barədə and

içməlidir.

Maddə SL.IX. Daha ağır, təhlükəli, soxulmaqla və ya sındırmaqla

törədilən oğurluqlara dair

Əgər oğru ... gündüz və ya gecə soxulmaqla və ya sındırmaqla hər

kiminsə evinə və ya ambarına silahla daxil olursa, ona müqavimət göstərəni

silahla yaralayırsa....belə oğurluq xüsusi təhlükəli düşünülmüş, soxulmaqla

və ya sındırma edilən ağır cinayət hesab edilir, ondan asılı olmayaraq bu

oğurluq ilk dəfə və ya təkrarən edilib, böyük və ya kiçik miqdarda əşya

oğurlanıb və ona qədər və ya

470

ondan sonra oğru ifşa olunacaq. Bütün bunlara görə və buna oxşar

hadisələrə görə kişi asılmaqla cəzalandırılmalı, qadınlar isə suda

boğulmalı...gözü çıxarılmalıv və ya bir əli kəsilməli və ya başqa ağır

müvafiq cəzalarla cəzalandırılmalıdırlar.

Maddə SL.XI. Üçüncü dəfə edilmiş oğurluq haqqında.

Əgər hər kimsə üçüncü dəfə oğurluğ edərsə və üçüncü oğurluq tam

müəyyən edilərsə, əvəllər cinayətin açılmasının izah edildiyi kimi, onda o

çoxsaylı ifşaedilmiş (bədnam, pis ad çıxarmış) oğru hesab ediləcək və o

cinayətlərlə bərabər tutulacaq ki, kimsə zorakılıq edib və ölüm cəzasına

məhkumdur; kişi asılmalıdır, qadın isə suda boğulmalı və ya hər bir alman

torpağının (vilayətinin) adəti üzrə cəzalandırılmalıdır.

471

LİTVA STATUSU

1529-cu il

Biz Siqzmund, allahın mərhəməti ilə polşa kralı və Böyük Litva, rus,

pruss, jeymatiya, mazoviya və b. knyazı, hərtərəfli düşünülmüş, nəcib

məqsədlə və bizim Böyük Knyaz mərhəməti ilə xristian qanunlarını tətbiq

etmək arzusu ilə bütün ruhanilərə, knyazlara, Xfiruq panlarına, əyanlara,

nəcib cəngavərlərə, şlyaxta və bütün pospoliti- yaya və onların təbəələrinə,

bizim Böyük Litva Knyazhğının yerli əhalisinə, onların hansı silkə və

mənşəyə daxil olmaqlarından asılı olmayaraq, onların bütün hüquqlar və

kilsə privileyləri həm katolik, həmçinin pravoslav təriqətindən asılı

olmayaraq, həmçinin də dünyəvilərin privileylərinin də,hansı ki, onlar kral

və böyük knyazların nurlu simalarından, bizim atamız Kazimirdən və

qardaşımız Aleksandrdan almışlar, bizim əcdadlar, onlann sağlığında

onların sahibliyi və sərbəstliyi, asılı olmayaraq hansı tarixlə, latın və ya rus,

bu azadlıq verilibmi? Çıxan məlumatlar və imtiyaz privleyləri, özündə

ədaləti quran, arzu edirik ki, onun qüvvəsi olsun, əgər ki, onlar bizim

tərəfimizdən imtiyaz olaraq və sözbəsöz bizim üstlərdən çıxarılıb, hansı ki,

biz özümüzün böyük knyaz ilə və bizim şəxsən müqəddəs yevangeliya

andımızla öhdəlik götürürk ki, qoruyaq və saxlayaq, necə ki, öhdəyə

götürürük və söz veririk ki, təsdiq edək və möhkəmləndirək onların

hamısını qanunla, adətlə və maddələrlə; mərhəmətimizlə, xeyirxahlığımızla

və bizim səxavətimizlə, biz qərara gəlirik ki, onları təsdiq edək və

möhkəmləndirək, necə ki, təsdiq edirik və möhkəmləndiririk, əmr edərək

hesab edirik ki, orlar əbədi olaraq qanuni qüvvəyə malikdir.

I BÖLMƏ

Maddə 1. Böyük Knyaz elan edir ki, heç kimi iftiraçının sözülə

sübutsuz cəzalandırmayacaq, hətta bu iş onun əlahəzrətin şərəfi ilə bağlı

olsa belə. Əgər kimsə başqasına böhtan atmaqla onu günahlandırarsa, onda

o özü cəzalandırılmalıdır.

472

Maddə 2. Kimsə Böyük Knyazın şərəfini təhqir edərək, bunu

düşmən torpaqlarına qaçmaqla bildirərsə

Düşmən torpağına keçən müqəssir rütbədən məhrum edilir, onun mülki

isə nə uşaqlarına, nə qohumlarına, ancaq bizə Böyük Knyaza çatır.

Maddə 3. Əgər kim mülk alarsa və ya girov götürərsə, sonra isə o

düşmən torpağına qaçarsa

Əgər bu cinayəti etmiş şəxs ölkəni tərk etməmişdən əvvəl öz torpaq

mülkünü satarsa və ya girova verərsə və bu barədə mülkü almış şəxslərin

xəbəri olmazsa və bu barədə and içərək xəbərinin olmadığını bildirərsə,

onda o sakit olaraq pulla aldığı və ya girov kimi götürdüyü mülkə sahib ola

bilər, ancaq o, and içməkdən imtina edərdisə, şəxsi mülkünü, həmçinin

aldığı və ya girov götürdüyü mülki itirirdi.

Maddə 5. Böyük Knyaz listini (fərmanını və ya icra vərəqini) və ya

möhürünü saxtalaşdıran necə cəzalandırılmalıdır?

Əgər kimsə bizim fərmanlarımızı və ya möhürümüzü saxtalaşdırarsa və

ya bilərəkdən saxtalaşdırılmış fərman və ya möhürlərdən istifadə edərsə,

belə saxtakar tonqalda yandırılmalıdır.

Maddə 6. Böyük Knyaz məmurunu və ya elçisini təhqir edən necə

cəzalandırdmahdır?

Böyük Knyaz məmumnun və ya elçisinin təhqir edilməsi. Böyük Knyaz

şərəfinin təhqir edilməsinə bərabədir və o ölüm cəzasına məhkum

edilməlidir.

Maddə 7. Heç kim başqasının əvəzinə cəza çəkməməlidir, ancaq hər

bir kəs özü üçün

Həmçinin heç kim başqasının əməlinə görə cəzalandırılmamalı və

məhkum edilməməlidir, ancaq kim günahkardırsa. Ona görə də xristian

qanunlarına müvafiq olaraq heç kim cəzalandırılmamalıdır, əgər onun

günahı məhkəmədə müəyyən edilməyibsə, belə ki, arvad ərinin cinayətinə,

oğul atasının, həmçinin heç kim qohumlarının, qulluqçu ağasının əvəzinə

cəzalandırılmamalıdır.

Maddə 13. Əgər kim həbsxanadan məhkum edilmiş cinayətkarı və

ya borclunu buraxarsa

Əgər kim məhkəmənin qərarı ilə Böyük Knyaz məhkəməsinə və ya bir

başqa həbsxanaya salınmış hər hansı bir məbləğin ödənil-

473

məməsinə və ya hər hansı başqa ittihama görə hansı ki, müqəssir onların

ixtiyarına verilib, onların ehtiyatsızlığı üzündən həbsxanadan buraxılıblar,

onda o, özü məbləği ödəməli və ya ziyanın əvəzini verməli və ya

həbsxanadan buraxılanı yenidən məhkəmə gətirilməlidir. Bu məhkəmə

tərəfindən müəyyən edilməlidir: əgər o bizim Böyük Litva

Knyazlığındadırsa 12 həftə ərzində, əgər öi'gə toıpaqdadırsa 3 dəfə 12 həftə

müddətində.

Maddə 21. Əgər kim yeni mıta (vergi) təyin edərsə

Həmçinin əmr edirik, ona görə ki, heç bir kəs bizim dövlətdə. Böyük

Litva knyazlığmda, yollarda, şəhərlərdə, körpülərdə, avarçəkmədə, sularda,

ticarətdə, öz sahibliyində yeni vergilərin təyin edilməsinə cürət etməsin,

onları təyin etməmək, hansılardan başqa ki, onlar artıq çoxdan bəri

müəyyən edilib, onlar haqqında bizim əcdadlarımızın fərmanları vardır.

Əgər hər kimsə yeni vergilər təyin etməyə cürət edərsə, onda o mülkə

sahibliyini itirir və müəyyən edilir ki, onlar bizə Böyük Knyaza keçir.

Maddə 23. Əgər hər kimsə Böyük Knyaz hökmünə etiraz edərsə

Əgər Böyük Knyaz rada panları ilə hər hansı bir məsələyə baxıb öz

böyük knyaz qərarını verərsə, ancaq kim böyük knyaz hökmünə etiraz

edərsə, qoy onda, onu ali və ya aşağı silkə daxil olmasına baxmayaraq 6 ay

həbsxanaya salsınlar və Böyük Knyaz xəzinəsinə 12 rubl ödəsin.

Maddə 25. Polşada olduğu dövrdə Böyük Knyaz heç kimə imtiyaz

verməməli və privley təsdiq etməməlidir

Həmçinin təsdiq edirik ki, bundan sonra biz özümüz və bizim

sələflərimiz, bizim dövlətdə olduğu dövrlərdə. Polşa Krallığında, bizim

dövlətdə heç kimə Böyük Litva Knyazlığından hədiyyə etməməlidir: mülk,

adamlar və torpaq və həmçinin əvvəlki imtiyazları təsdiq etməməli, və

onların kimə verilməyindən asılı olmayaraq biz yalnız özümüz və

varislərimiz Böyük Litva Knyazlığmda olduğumuz müddətdə öz

təbəələrimizi onların xidmətinə görə təltif etməliyik.

474

IIBOLMƏ

ZEM TORPAQLARININ MÜDAFİƏSİ HAQQINDA

Qərara alırıq ki, bizi Böyük Litva knyazlığı bütün rada və təbəələrin

razılığı ilə, hər bir knyaz və pan, zədəgan, dul qadın, həmçinin, hər bir

yetim, yeniyetmə yaşına çatmış və çatmamış və istənilən başqa adam,

yeniyetmə yaşma çatmış və zem mülkünə malik olan, lazımi zərurət olduqda

bizimlə və bizim övladlarımızla və ya bizim getmanlarla hərbi xidmət

keçməyə borcludur və hərbi xidmətə zəruri sayda adam verməlidir və

onların sayı zem qərarı ilə müəyyən edilirdi.

Maddə 10. Heç kim getmanm icazəsi olmadan müharibəni tərk

etməməlidir

Arzu edirik və qərara alırıq, hərbi xidmət keçməli olanlar bizim

razılığımız olmadan və bizim getmanm xüsusi i.cazəsi olmadan

müharibədən 0 vaxta qədər çıxıb gedə bilməz ki, bizim bütün ordu tamamilə

buraxılmayacaq; əks halda bunu edən mülkünü itirir.

m BÖLMƏ

ŞLYAXTANIN AZADLIQLARI VƏ BÖYÜK LİTVA KNYAZLIĞIMN

GENİŞLƏNDİRİLMƏSİ HAQQINDA

Maddə 2. Böyük knyazı Böyük Litva Knyazlığmı genişləndirməyi

öhdəsinə götürür və qanunsuz nə alınıbsa, onu dövlətə qaytarsın

Həmçinin əvvəlki Böyük Litva Knyazlığınm sahibliyini

azaltmayayacaq, ədalətsiz olaraq bizdən alınmış və düzgün olmayaraq

götürülmüş və tutulmuşlan, knyazlığm sahibliyinə qaytaracaq və qaytarmaq

arzusundayıq.

Maddə 9. Atanın ölümündən sonra uşaqlar, oğullar və qızlar mülk

sahibliyinə vərəsəlikdən məhrum edilə bilməzlər

Ataların vəfatından sonra uşaqlar, oğullar və qızlar mülkə sahiblikdən

məhrum edilməməli, onlara çatan miras qanunla onların özü

475

və varisləri tərəfindən istifadə edilə bilər ki, necə ki, knyazlar, xoruq panları,

şlyaxta və meşşanlar Böyük Litva Knyazlığında bu hüquqdan istifadə

edirlər.

IV BÖLMƏ

QADINLARIN VƏRƏSƏ OLMASI VƏ QIZIN

ƏRƏ VERİLMƏSİ HAQQINDA

Maddə 1. Dul qadın haqqında hansı ki, öz ərindən miras (və ya

vəsiyyətə görə) payı alıb və böyük uşaqları var

O, ancaq öz miras payında (gətirdiyi cehizi də daxil olmaqla) qalmalı,

oğlanları isə atanın bütün malikanə, əmlak və mülkünə sahib olmalı və zem

xidməti keçməlidir. Əgər dul qadın ərindən miras payı almayıbsa, onda o,

digər böyük uşaqları ilə birlikdə əmlakı qiyməti dəyərində öz payını, daşınar

və daşınmaz mülkdən payını almalıdır.

Maddə 2. Dul qadın haqqında, hansı ki, övladı yoxdur

Ərinin yurdunda qalan dul qadın dövlətə çoxlu zərər vurur, ona görə ki,

hərbi xidmət yerinə yetirilmir,həmçinin qohumlarda xeyli mülk itirirlər və

buna görə qərara alırıq ki, aşağıdakı qayda müəyyən edilsin: əgər sonsuz

qadın ərindən pay alıbsa, ancaq o, paya sahib olmalıdır, digər bütün mülk

qohumlara çatmalıdır. Əgər dul qadın ərindən miras payı almayıbsa, o

mirasın üçdə birinə sahib ola bilər, bir şərtlə ki, miras bölünənə qədər ərə

getməsin, əgər ərə gedərsə, 0, öz payını artırmaq şansını itirir və ömürlük

üçdə bir payla kifayətlənir, qalan paylar qohumlara çatır və onlar Böyük

Knyaza xidmət keçməlidirlər.

Maddə 3. Əgər hər hansı bir qadın ərdə olub və uşaqları vardır,

ancaq əri tərəfindən yazılmış vəsiyyətnamə yoxdur

Əgər hər hansı bir qadın ərdə olub və uşaqlan vardır, ancaq əri

tərəfindən yazılı vəsiyyətnamə almayıb və əri vəfat edərsə və o dul

qalardısa, onda 0 uşaqları ilə bərabər miras almalı, həm də o paya sahib

olmalıdır, əgər həmişəlik dul qalmaq istəyirdisə uşaqlar ondan bu pa

476

yı ala bilməzdilər. Əgər o ərə getmək istəyirdisə, öz payını uşaqlarına

saxlamalı idi və uşaqlar ona pay verməyə borclu deyildilər.

Maddə 7. Atasının sağlığında və vəfatından sonra qızın ərə

verilməsi

Sağlıqlarında ata və ya ana öz qızlarını ərə yerərsə, lakin onların

vəfatından sonra digər qızları ərə gedərsə, sağlıqlarında ərə verdikləri qızın

cehizinə bərabər bu qıza da cehiz verilməlidir. Əgər ata və ya ana

sağlıqlarında cehiz verilməsi barədə yazılı sənəd saxlayarsa, ərə gedən qız

ata və ya ananın yazdığı cehizi aparmalıdır.

Əgər valideynlər ölümlərindən əvvəl yazılı (vəsiyyətnamə) sənəd

saxlayıbsa, onda ümumi əmlakın dörddə biri qədər ərə gedən qız cehiz

aparmalıdır.

Maddə 8. Öz qızını ərə verməmişdən əvvəl ata kürəkənindən qızı

üçün mülk payı almalıdır

Həmçinin qərar veririk: əgər kimsə qızını ərə verirsə, onun üçün baş

pulu almalı və mülk payı ilə təmin etməlidir. Əgər kimsə öz qızını ərə verib

onun üçün mülk payı təmin etmirsə, belə qız paya malik olmamalıdır.

Maddə 10. O qızlar haqqındakı, onlar ata və analarının razılığı

olmadan özbaşına ərə gediblər

Həmçinin əgər kimsə qızı öz atası və ya anasının razılığı olmadan ərə

gedərsə, o ata və ananın cehizindən və ana xətti ilə mirasa sahib olmadan

məhrum edilir. Əgər o qız atanın yeganə qızıdırsa, ata xətti ilə vərəsəlikdən

məhrum edilir və mirasa qohumlar sahib olur.

Maddə 13. Kim ata və ya anasını vurarsa, o necə

cəzalandırılmalıdır

Həmçinin qərara alırıq: əgər oğul atanı vurur və ya təhqir edir və ya hər

hansı bir formada incidər və alçaldarsa, onda ata oğulu mirasdan məhrum

edə bilər. Əgər ata oğulu mirasdan məhrum edir və başqa oğulu yoxdursa,

onda mülkün iki hissəsini o kənar adamlara nə verməli, nə də satmalıdır, bu

iki hissə yalnız qohumlara çatmalı, üçüncü hissəni isə istədiyi kimi

sərəncam verə bilər.

Eyni ilə ana edə bilər: əgər oğul və ya qız ananı təhqir edərsə, onda ana

öz adına olan mülkə varislikdən onu məhrum edə bilər.

477

Bunlara baxmayaraq ata və ya ana oğullarını və ya qızlarını vəsiyyət

etməklə mirasa sahiblikdən məhrum edə bilməz, bunun üçün Böyük Knyaz

qarşısında və ya idarəetmə aparatının vəzifəli şəxsi - ... qarşısında əsaslı

dəlillər gətirməklə onları mirasdan məhrum etmək barədə yazılı qərarın

verilməsinə nail ola bilər.

Maddə 14. Əgər kiminsə iki və ya üç arvaddan uşaqları vardır

Həmçinin qərara alırıq: əgər hər kiminsə birinci arvaddan uşaqları var,

ancaq sonra arvadı ölərsə o başqa qadınla evlənərsə və ondan uşaqları

olarsa, onda həm birinci arvaddan, həm ikinci arvaddan, üçüncü arvaddan,

dördüncü arvaddan neçə övladının olmasına baxmayaraq, hər biri bərabər

olaraq öz payını almalıdır, həm ata xətti üzrə, həm də xidmətlərinə və

arvadlarının hesabına.

Maddə 15. Knyaginyalar, dul qadınlar, pan qadınlar, və qızlar ,

onların razılığı olmadan zorla ərə verilə bilməzlər

Həmçinin söz veririk və qərara alırıq ki, bizim Böyük Knyaz mərhəməti

və səxavəti ilə biz özümüz və varislərimiz, knyaginyalar, dul qadın panlar və

qızların azadlıqlarım saxlayır və onların razılığı olmadan zorla hər kiməsə

ərə verilməsinlər. Onların hər biri yaxın dostlarının məsləhəti ilə istədikləri

kişiyə ərə gedə 'bilərlər.

V BÖLMƏ

QƏYYUMLAR HAQQINDA

Maddə 1. Əgər qəyyum qohumlardan və ya kənar şəxslərdən təyin

edilərsə, onların başısoyuqluğundan uşaqlara məxsus hər nəyisə

itirərdilərsə, onda yeniyetmə yaşma çatdıqdan sonra uşaqlar əvəzin

ödənilməsi üçün məhkəməyə müraciət edə bilərlər.

Maddə 5. Qəyyum, uşaqların adına olan, vərəsəliklə alman mirası

satmaq və ya israf etmək hüququna malik deyildir Həmçinin qərara

alırıq ki, qəyyum uşaqların adına olan, vərəsəliklə alınan mirası satmaq və

ya israf etmək, həmçinin bölüşdürmək hüququna malik deyildir. Əgər ki,

qəyyum başqa hərəkət edərsə, uşaqlar, yeniyetmə yaşına çatdıqda onlara

məxsus mirası

478

almış şəxslərdən onun geri qaytarılmasını məhkəmə yolu ilə tələb edə

bilərdilər. Həmçinin bunun üçün sahibliyin müddəti üçün zem qaydaları

əngəl ola bilməz, dərhal yeniyetmə yaşına çatana kimi, onlar müddət vaxtını

uzatmadan bunu edə bilərlər.

Maddə 15. Kim özünü daşınan əmlakı üçün vəsiyyətnamə tərtib

edə bilməz

Həmçinin qərara alırıq, hər bir şəxs edə bilər və bu hüquqa malikdir ki,

öz əmlakına dair vəsiyyətnamə tərtib edə bilər, bunlardan başqa ki, onlar

aşağıda göstərilənləri və qanunla onlara qadağan olunanlardan heç nəyi

vəsiyyət edə bilməz. İlk növbədə yeniyetmə yaşına çatmayan uşaqlar,

rahiblər, rahibə ordeninə daxil olan qadınlar, rahibliyi qəbul edənlər,

atalarından ayrılmayan oğullar, lakin axırıncılar o əmlakı vəsiyyət edə bilər

ki, onlar xidmətə görə şəxsən alıblar. Bidətçilər, azğınlar, azad olmayanlar,

anlaqsızlar. Lakin axırıncı özünə gəldikdə vəsiyyətnamə tərtib edə bilər.

VII BÖLMƏ

ZEM ZORAKILIĞI IIAQQINDA, DÖYÜŞLƏR HAQQINDA və

ŞLYAXTAÇININ ÖLDÜRÜLMƏSİ BARƏDƏ

Maddə 1. Kim qəsdən hər kiminsə evinə qətl məqsədilə hücum

edərsə

Həmçinin qərara alırıq: əgər hər kimsə bilərəkdən kiminsə evinə

öldürmək məqsədilə soxularsa və yaxud silahlı adamlarla evə hücum edərək

kimisə yaralıyar və öldürər və ya hətta yaralamayıb yalnız hücum edərsə, o

ölüm cəzasına məruz qalır. Qatilin adından əvəz olaraq öldürülmüş adamın

qan pulu (vergild) mərhum qohumlarına verilir, bizim böyük knyaz

xəzinəsinə eyni məbləğ ödənilir, həmçinin yaralanmaq üstündə də cərimə

ödənilir. Əgər ki, kimin ki, evinə hücum edilib, o özünü müdafiə edərək

evdən qaçıb və heç kim öldürülmür və ya yaralanmır, onsuz da kim ki, evə

hücum edib ölüm cəzasına məruz qalır, pul əvəzi isə ev sahibinə ödənilir.

Əgər zorakılıq göstərən tərəfindən artıq pul verilirsə, həmin pul cəriməsi

böyük knyazın xeyrinə alınır.

479

Maddə 3. Əgər qatil hər kimisə öldürüb, ölkədən qaçarsa onun

əmlakından necə ödənc alınmalıdır

Əgər həmçinin qatil hər kimisə öldürüb ölkədən qaçarsa, onun

mülkündən qan pulu ödəmək üçün vəsait alınmalı idi, əvəz ödənilməli və

böyük knyaz xəzinəsinə cərimə verilməlidir. Əgər onun mülkü qan pulunun

ödənilməsinə kifayət etmirsə, onda belə mülk başqasına verilməli, hələki,

qatilin uşaqları və ya qohumları nəzərdə tutulan məbləği ödəməyib. Qatil

ölkədən qovulmalıdır. Və əgər o sonra geri qayıdıb gələrsə və kimsə onu

qətlə yetirərsə o, qan pulu və cərimə ödəməməlidir.

Maddə 5. Əgər kim başqasının mülkinə və təbbəəsinə basqın

edərsə, 0 özünü müdaiıə edərək onu öldürərsə

Həmçinin qərara alırıq: əgər kim öz mülkünü və ya öz təbbəə- lərini

hücumlardan müdafiə edərək şlayxtanı öldürərsə, o qan pulu ödəməyə

borclu deyildir. Ancaq o tutarlı sübutlar gətirməlidir ki, qatili öz torpağında

öldürüb və bunu şəxsi andiçməyi ilə və ətrafdakı qonşularının and içməkləri

ilə təsdiq etməlidir.

Maddə 6. Qadınların və qızların zorlanması

Həmçinin qərara alırıq; əgər hər kimsə hansı silkə mənsub olmasından,

jnıxarı və ya aşağı təbəqəyə daxil olmasından asılı olmayaraq qadın və ya

qızı zorlayarsa və bu qadın və ya qız köməyə kimisə çağırarsa, onun

çığırtısına adamlar gələrsə və ona kömək etməyə gələnlərə qadın və ya qız

zorlama əlamətlərinin izlərini göstərərsə, sonra isə zorlayanı məhkəməyə

verib iki və ya üç şahidi göstərib və şahidlər hamısı birlikdə and içib təsdiq

edərlərsə, onda qadın və ya qızı zorlamış adama ölüm cəzası verilirdi. Əgər

zorlanan qadın və ya qız ona ərə getməyə razılıq verərdisə bu onun hüququ

idi. Əgər qadın və ya qız köməyə heç kimi çağıra bilməyibsə, ancaq o

zorlandıqdan dərhal sonra bu barədə adamlara danışarsa, sonra isə zorlayanı

məhkəməyə verib və o adamları şahid kimi' təqdim etsə, zorlayan adam

yuxarıda göstərildiyi kimi cəzalandırılırdı.

Maddə 8. Bir nəfər şlyaxtaçının öldürülməsinə görə, əgər bir neçə

nəfər məhkəməyə cəlb edilibsə

Əgər həmçinin bir nəfər şlyaxtaçının öldürülməsinə görə bir neçə nəfər

məhkəməyə cəlb edilibsə, onda ancaq qatil günahkar ola-

480

raq məhkum edilməlidir, əgər qatilin öz günahını etiraf etsə digərləri

buraxılmalıdır, əgər əksinə olsa məhkəmə cəlb edilənlər iki nəfər

şlyaxtaçıdan and içmək üçün şahid gətirməli idi.

Maddə 14. Əgər hər kimsə öz atasını və ya anasını öldürərsə Qərara

alırıq həmçinin, əgər kimsə öz doğma ata və ya doğma anasını öldürərsə, o

namussuz elan edilir və ölümlə cəzalandırılır. Maddə 15. Əgər kimsə

qardaş və ya bacısını öldürərsə Əgər kimsə qardaş və ya bacısını

öldürərsə və ümid edirsə ki, bununla da onların paylarını alacaq, onda o

mirasa vərəsə olmaqdan məhrum edilir, digər bacı və qardaşlar ata və ya

analarının ölümdən sonra mirasa verərsə olurlar. Əgər qatilə yetirilən qardaş

və bacının qatildən başqa heç kimi yoxdursa, onda yaxın qan qohumları

mirasa varis ola bilərlər. Qardaş və ya bacını öldürən isə ölüm cəzasına

məhkum edilməlidir.

481

miB'HwjiWTwtM BURJUA HÜQUQU

(xrestomatiya)

İNGİLTƏRƏ BURJUA QANUNVERİCİLİYİ

İcmalar palatasının özünün İngiltərə dövlətində ali

hakimiyyətə malik olması haqqında 4 yanvar 1649-cu il qərarı:

Parlamentdə iclas edən İngiltərə icmaları qərara alır,

1) elan edir ki, Allahın böyüklüyü altında gəzən xalq istənilən qanuni

hakimiyyətin mənbəyidir.

2) Həmçinin elan edir ki, parlamentdə iclas edən, xalq tərfin- dən

seçilən və onu təmsil edən İngiltərə icmaları, dövlətdə ali hakimiyyətə

malikdir.

3) və həmçinin elan edir ki, parlamentdə iclas edən icmaçılar

tərəfindən qəbul edilən qərar və ya elanlar qanuni qüvvəyə malik olmaqla

bütün xalq üçün elan edilir və baxmayaraq ki, kral və ya perlər buna razılıq

vermirlər.

İNGİLTƏRƏDƏ KONSTİTUSİYALI

MONARXİYANIN YARANMASI

TƏBƏƏLƏRİN DAHA YAXŞI AZADLIQLARINI TƏMİN ETMƏK

VƏ DƏNİZLƏRİN O TAYINA DUSTAQ EDİLNLƏRİN XƏBƏRDARLIQ

EDİLMƏSİ BARƏDƏ 26 MAY 1679-CU İL AKTI (HABEAS CORPUS)

Habeas corpus akt termini dustaq edilənlərin hakimin əmri ilə

məhkəməyə gətirilməsi ilə əlaqədardır. “Habeas corpus ad subjiciendum”

(“Sən şəxsi məhkəməyə gətinnəlisən”) verildiyi dövrə qədərki müddətdən

əvvəl bu növ əmrlər müstəsna olaraq hakimlərin səlahiyyətində olmuşdur.

1679-CU il aktı isə dustaq edilən adamlann müəyyən hüquqlarım qorumaq,

prosedur qaydalann pozulmasına görə hakimlərin, həbsxana və polis

içşilərinin məsuliyyətini müəyyən edirdi.

482

Bütövlükdə Habeas Corpus act kral hakimiyyətinin özbaşnalıq- larınm

məhdudlaşdırılmasına yönəlmişdir. Akt insan şəxsij^ətinin

toxunulmazlığının hüquqi təminatını müəyyən edirdi.

II ... hər hansı bir cinayət və ya hesab edir ki, cinayət əməlinə görə həbs

edilmiş şəxslərin daha tez azad edilməsi üçün ... aşağıdakıları təsdiq edirik:

Əgər hər hansı bir şəxs hər hansı bir şerifə ... həbsxana rəisi və ya hər

hansı bir məmura ... Habeas corpusun əmrinə müvafiq olaraq müraciət

edibsə ... üç gün ərzində (müstəsna kimi dövləti cinayətlər, xəyanət və ya

ağır cinayətlər buraya daxil edilmir) əmrin tələbinə görə şübhəli adamı ya

məhkəməyə və ya o şəxsə ki, o şəxs əmrin tələblərini (Habeas corpus actın)

yerinə yetirə bilər və eyni zamanda saxlanılan şəxsin saxlanılma və həbs

olunma səbəbini müəyyən edə bilər. Əgər o vaxt ki, saxlanılan və ya həbs

edilən şəxsi məhkəmə aparmaq dərhal mümkün deyil, ona görə ki,

məhkəmə bu yerdən 20 mil məsafədə yerləşir və ya 100 mil məsafədə, onda

əmrin tələblərini 10 gün ərzində icra etməyə icazə verilir, əgər məsafə 10

mildən artıqdırsa habeas corpusun əmri 20 gün ərzində icra olunmalıdır.

V... Əgər hər hansı bir vəzifəli şəxs habeas corpusun yuxarıda

göstərildən əmrinə etinasızlıq etsə və ya icra etməkdən imtina edərsə və

həbs olunmuş şəxsi, ounun tələbi ilə həbsi barədə 6 saat ərzində yazh

orderin surətini verməsə... birinci dəfə buna əməl etməməyə görə həbs

edilmiş və ya zərər çəkmiş şəxsin xeyrinə 100 funt, ikinci dəfə eyni vəzifəli

şəxs bunu edibsə, 200 funt ödəməli və onun tutduğu vəzifədə qalması

qeyri-mümkün hesab edilsin.

X. Həbs olunanın qohumları və ya istənilən hər bir kəs... habeas corpus

akta görə ərizə ilə müraciət edə bilər və öz istədiyini ala bilər... necə ki,

lord-kansler və ya hakim yuxarı instansiya olaraq şikayətə baxmalıdır, əks

halda onlar 500 funt zərər çəkmişin xeyrinə cərimə verməlidir.

XII. İngiltərə krallığının heç bir təbbəəsi dustaq kimi Şotlandiya,

İrlandiya, Gersi, Qemsi, Tanjer və ya vilayət... qarnizon, adaya və ya qalaya

dənizlərin o tayına göndərilə bilməz. Əgər hər hansı bir göstərilən

təbəələrdən hal-hazırda dustaq edilib və bundan

483

sonra dustaq edilsə, istənilən şəxs qanunsuz dustaq edildikləri barədə iddia

qaldırmalıdırlar.

XIV... Əgər hər hansı bir şəxs, qanuni olaraq hər hansı bir ağır cinayətə

görə məhkum edilirsə, və açıq məhkəmə iclasında özünün dənizlərin o

tayına sürgün olunmalarını xahiş edirsə və hakimlər onun burada

həbsxanada saxlanılması və ya dənizlərin o tayına göndərilməsini

məsələsini lazım bildikləri kimi həll edə bilərlər.

XXL..Əgər hər kimsə həbsə məmz qalırsa... və o, ağır cinayətlərdə

iştirakçılıq görə ittiham edilirsə və ya ağır cinayət törətməkdə şübhəlidirsə,

onda belə şəxslərə habeas corpusun yuxarıda göstərilən əmrləri şamil

olunur.

İNGİLTƏRƏDƏ HÜQUQLAR HAQQINDA BİLL

1689-CU İL

1689-cu ildə qəbul edilmiş hüquqlar haqqıiida bili, kral hakimiyyətini

məhdudlaşdırmağa yönəlmiş bir aktdır. Bu sənədlə İngiltərədə konstitusiyah

monarxiyanın əsasları möhkəmləndirilir və hakimiyyət bölgüsü

prmsiplərini, qanunverieilik sayəsində parlamentin üstünlüyü təsbit edilirdi.

1688-ci ildə “Şanlı inqilab” baş tutur və kral II Ya- ko vun yerinə İngiltərə

parlamenti, kralın qızı Mariyamn əri Vilhelm Oranhnı kral taxtacına dəvət

edir. Burjuaziyanın maraqlannı ifadə edən leberallar partiyası, parlamentdə

öz mövqelərini möhkəmləndirdikdən sonra kral hakimiyyətinin

məhdudaşdırılmasını sürətləndirməyə çalışır və beləliklə hüquqlar haqqında

bili qəbul edilir.

Dini və dünyavi lordlar və icmalar palatası., özlərinin keçmiş hüquq və

azadlıqlarının bərpa və təsdiq edilməsi üçün aşağıdakıl- darı bəyan edirlər:

1. Necə ki, kralın hökmü ilə, parlamentin razılığı olmadan, hökumətə,

qanunların dondurulması və qanunların icra olunmasının dayandırılması

barədə təsir etmək qanunsuzluqdur.

2. Yeni yaranmış hökumətə, kralın iradəsi ilə qanunların dəyişdirilməsi

və ya qanunların icra olunmasının dayandırılması barədə təsir etmək

qanunsuzluqdur.

484

3. Kilsə və istənilən digər işlər üzrə məhkəmə komissiyalarının

fəaliyyət göstərməsi qanımasuzluqdur.

4. Parlamentin müəyyən etdiyindən kənar, kral xəzinəsinə, parlamentin

razılığı olmadan və ya hər hansı digər formada verginin toplanması,

qanunsuzdur.

5. Krala xahişlə müraciət etmək təbəələrin hüququdur və belə xahişə

görə onların saxlanılması və ya təqib edilməsi qanunsuzdur.

6. Krallıq daxilində dinc dövrdə, parlamentin razılığı olmadan daimi

ordunun toplanması və saxlanılması, qanunsuzdur.

7. Protestant təriqətindən olan təbbəələr, onların müvafiq

vəziyyətlərindən asılı olaraq, qanunun müəyyən etdiyi kimi silah gəzdirə

bilərlər.

8. Parlament üzvlərinin seçkiləri azad olmalıdır.

9. Söz azadlığı, müzakirə, bütün parlamentdə baş verənlərin hamısı

parlamentdən savayı təqib olunmaq və ya hər hansı bir məhkəmədə və ya

başqa yerdə baxılmaq predmeti də bilməz.

10. Böyük məbləğdə girov (cinayət işlərinə dair saxlanılan şəxslərdən)

tələb etməyə, böyük məbləğdə cərimə təyin etməyə və ya qəddar və

qeyri-adi eəzalar verməyə icazə verilmir.

11. Siyahıya daxil edilən və növbə ilə məhkəməyə çağırılan insanların

talehini xəyanət işləri üzrə cinayətlərdə həll etməli olan andh iclasçı azad

torpaq sahibi olmalıdır.

12. Hər hansı bir tutalacaq cərimədən və ya müsadirədən güzəşt

edilməsi barədə məhkəməyə qədər (məhkum edilənə qədər) vəd verilməsi,

qanunsuzdur və həqiqətə müvafiq deyil.

13. Qanunların qorunması, möhkəmləndirilməsi və daha da

yaxşılaşdırılması və istənilən hər hansı bir sui-istifadənin qarşısının

alınması üçün parlament tez-tez çağırılmalıdır.

1701-ci ii iyulun 12-də daha bir sənəd “Təşkil olunmayana dair

akt” kral hakimiyyətini məhdudlaşdırmağa yönəlmişdi. Aktın önəmli

cəhətləri kontrassiqnatura və hakimlərin dəyişiməməsi prinsiplərinin təsbit

edilməsi idi. Kontrassiqnatura, hökumətin fəaliyyətinə görə kralı

məsuliyyətdən azad edir və onu hökumət üzvlərinə verirdi. Hakimlərin

dəyişidirilməsi prinsipi isə seçki vaxtından əvvəl onların dəyişdirilməsini

krala qadağan edirdi.

485

AMERİKA BİRLƏŞMİŞ

ŞTATLARININ KONSTİTUSİYASI

(17 oktyabr 1787-ci il)

Biz, Birləşmiş Ştatlar xalqı, daha mükəmməl bir ittifaq yaratmaq'.,

ədalət mühakiməsini bərqərar etmək, daxili asayişi qorumaq, birgə

müdafiəni təmin etmək, ümumi rifah səviyyəsini qaldırmaq, biz və bizdən

sonrakı nəsillərdən ötrü_azadlıq nemətlərini təminat altına almaq məqsədilə

Amerika Birləşmiş Ştatları üçün bu konstitusiyanı bəyan və təsis edirik.

I maddə (legistativ rover-qaınınverici hakimiyyət)

Bölmə 1. Burada bütün qanunvericilik səlahiyyətləri senat və

nümayəndələr palatasından ibarət Birləşmiş Ştatlar konqresinə verilmişdir.

Bölmə 2. Nümayəndələr palatası, hər ştatın əhalisi tərəfindən iki ildə

bir dəfə seçilən üzvlərdən ibarətdir və hər ştatdakı seçicilər onun

qanunverici orqanının (legislaturasınm) ən çoxsaylı məclisini seçən

seçicilər üçün müəyyən edilmiş tələblərə cavab verməlidir. Heç kim, iyirmi

beş yaşına çatmamışsa, yeddi il Birləşmiş Ştatların vətəndaşı olmamışsa və

seçildiyi zaman, onu seçən ştatın sakini deyilsə, nümayəndə ola bilməz.

Həm nümayəndələr, həm də vasitəsiz vergilər, bu ittifaqa daxil olacaq

bütün ştatların öz əhalisi nisbətində bölünür. Bu tənasüb bir neçə müddət

xidmət etməli olanları da daxil etmək, vergi ödəməyən hinduları isə

çıxmaqla bütün azad əhaliyə yerdə qalanların beşdə üçünü əlavə etməklə

müəyyən olunuf. İlk əhali sayımı. Birləşmiş Ştatlar Konqresinin ilk

toplantısından keçən üç il ərzində olacaq və sonra hər on ildən bir, qanunla

müəyyən edilən qaydada, təkrarlanacaqdır. Nümayəndələrin sayı, hər otuz

min nəfərə bir nü-

1. Bundan əvvəl konfederasiya olub 2. XIV və XV dəyişikliklərə bax

486

mayəndədən artıq olmamaq və hər ştatın ən azı bir nümayəndəsi olmaq

şərtilə hesablanır və ilk əhali sayımı keçirilincəyə qədər Nyu-Hempşirin üç,

Massaçusetsin səkkiz, Roy-Aylendin və Provi- dens Plantasiyasının bir,

Konnektikutun beş, Hyu-Yorkıın altı, Hyu-Cersinin dörd. Pensilvaniyanın

səkkiz. Delaverin bir, Merilendin altı. Virciniyanın on. Şimali Korolinanm

beş. Cənubi Korolina- nm beş və Cörciyanın üç nümayəndə seçmək hüququ

olacaqdır.

Hər hansı bir ştatın nümayəndəliyində vakansiya yarandığı zaman, bu

ştatın icra orqanı əmrlə seçkilər təyin edərək həmin vakansiyanı doldurur.

Nümayəndələr palatası öz sədrini və digər vəzifəli şəxsləri seçir.

İmpiçment'. (təqsirləndirmə) səlahiyyəti yalnız bu palataya məxsusdur.

Bölmə 3. Birləşmiş Ştatlar Senatı, hər ştatdan iki senator olmaqla (ştatın

qanunverici orqanı tərəfindən)^ altı illik bir müddət üçün seçilən

senatorlardan ibarətdir; hər senatorun bir səsi vardır.

İlk seçkilərdən sonra senat, toplanan kimi, üç-imkan daxilində bərabər

qmpa bölünür. Senatorlardan birinci qrup ikinci ilin tamamında, ikinci qrup

dördüncü ilin tamamında, üçüncü qrup isə altıncı ilin tamamında

senatorluqdan çıxır və bu yolla hər iki ildən bir senatın üçdə biri seçkilərlə

yenilənir; ancaq hər hansı bir ştatın qanunverici orqanı tətildə olan zaman,

senat üzvlüyündə istefa və ya digər səbəb üzündən vakansiya yaranarsa,

qanunverici orqanın gələcək toplantısına qədər bu ştatın icra orqanı

tərəfindən, boşalan yeri doldurmaq üçün müvəqqəti təyinatlar həyata

keçirilə biləf.

Heç bir şəxs otuz yaşma çatmamışsa, doqquz il Birləşmiş Ştatların

vətəndaşı olmamışsa və seçilən zaman onu seçən ştaim sakini deyilsə,

senator əla bilməz.

Birləşmiş Ştatların vitse-prezidenti senatın sədridir, ancaq səsvermədə,

səslər yalnız bərabər bölündükdə iştirak edə bilər.

1 .İmpiçment-dövlətin vəzifəli şəxslərinin xəyanət və digər ağır cinayətləri üzrə parlament məhkəməsi icraatı. Bu zaman niimayəndələr palatası ittiham irəli sürür, senat isə məhkəmə rolunda çıxış edir.

2. XVIIdəyişikliyə bax. (Senatorları daha qanunverici orqan deyil, əhali seçir)

3. XVII dəyişikliyə bax. 487

Senat digər vəzifəli şəxslərini seçməklə yanaşı, vitse-prezidentin

olmadığı və ya vitse-prezidentin Birləşmiş Ştatlar Prezidenti vəzifəsini icra

etdiyi hallarda müvəqqəti (rrotemrore) bir sədrini də seçir.

İmpiçment qaydasında qaldırılan işlərə baxmaq hüququ yalnız Senata

məxsusdur. Bu məqsədlə toplanarkən, senatorlar and içirlər və ya təntənəli

vəd verirlər. Əgər müttəhim. Birləşmiş Ştatlar Pre- zidentidirsə. Ali

Məhkəmənin sədri senata sədrlik edir. Heç kim, səs vermədə iştirak edən

senatorlardan üçdə ikisinin razılığı olmadan məhkum edilə bilməz.

İmpiçment hallannda cəza vəzifədən kənarlaşdırmayla və Birləşmiş

Ştatlarda xüsusi imtiyaz və ya etimad tələb edən, yaxud qazanc gətirən

işlərdən məhrum etmə ilə məhdudlaşdırılır. Ancaq Senat tərəfindən

məhkum olunan şəxs buna baxmayaraq, qanunla nəzərdə tutulan qaydada

təqsirləndirilir, istintaqa cəlb edilir, məhkəmə tərəfindən cəzalandırılır.

Bölmə 4. Senator və nümayəndələrin seçilmə vaxtı, yeri və qaydası hər

ştatın qanunverici orqanı tərəfindən müəyyən edilir:ancaq konqres istənilən

vaxt, öz verdiyi qanunla senatorların seçilmə yeri istisna olmaqla, senata

seçkilərin keçirilmə vaxtı və qaydasını müəyyən edə və dəyişdirə bilər.

Konqres, ən azı ildə bir dəfə, qanunla başqa gün göstərilməyin- cə

(dekabrın ilk bazar ertəsi)' toplanır.

Bölmə 5. Hər palata üzvlərinin seçilib-seçilmədiklərini,

səlahiyyətlərini və seçilə bilmə xüsusiyyətlərini özü müəyyən edir.

Palataların işləməsi üçün tələb olunan əksəriyyət təmin edilə bilmədikdə,

üzvlər, yetərsay olmadan da toplantını başqa bir günə keçirə və hər palata,

gəlməyən üzvlərinin iştirakını təmin etmək üçün sanksiyalar müəyyən edə

bilər.

Hər palata, reqlamentini özü müəyyən edə, davranış qaydasını pozmuş

üzvlərini cəzalandıra və üçdə iki səs çoxluğu ilə bir üzvü öz tərkibindən

çıxara bilər.

Hər palata öz iclaslannm protokollarını tutur və vaxtaşırı olaraq, gizli

qalmasını münasib bildikləri bölmələr istisna olmaqla, dərc

I. XXdəyişikliyə bax (bu dəyişikliyə görə yanvarın üçü toplanır)

488

edir; Hər iki palata üzvlərinin bu ya digər məsələ ilə bağlı verdikləri

“lehinə” və “əleyhinə” səsləri, səsvermədə iştirak edən üzvlərin beşdə

birinin tələbi ilə protokola köçürülür.

Konqresin toplantısı zamanı palatalardan heç biri, öz iclaslarını

digərinin razılığı olmadan üç gündən artıq təxirə sala və hər iki palatanın

toplandığı yerdən başqa bir yerdə toplana bilməz.

Bölmə 6. Senatorlar öz nümayəndələr, xidmətləri müqabilində, qanunla

müəyyən ediləcək və Birləşmiş Ştatlar xəzinəsindən ödəniləcək bir təzminat

alırlar. Onlar bütün halda üzvü olduqları palatanın toplantısı zamanı və ya

iclaslara gəlib-gedərkən - ictimai qaydanı pozma, vətənə xəyanət və ağır

cinayətlər istisna olmaqla, heç bir səbəbə görə həbs edilə, palatalarda

çıxışlarına və debatlarda iştirakına görə heç bir yerdə sorğuya çəkilə

bilməzlər.

Heç bir senator və nümayəndə, seçilmiş olduğu dövr ərzində Birləşmiş

Ştatlar Hakimiyyəti hüdudlarmdakı təsis edilmiş və ya məvacibləri bu

dövrdə artırılmış olan hər hansı bir dövlət vəzifəsinə təyin edilə bilməz; belə

bir dövlət vəzifəsində olan heç bir şəxs də vəzifədə olduğu müddətdə palata

üzvü ola bilməz.

Bölmə 7. Vergilərin tutulmasına dair bütün billər'. Nümayəndələr

Palatasından çıxır. Ancaq senat, digər qanun layihələrində olduğu kimi,

dəyişikliklər təklif edə və ya billərlə razılaşa bilər.

Hər bili. Senat və Nümayəndələr palatasından keçib qanun olmazdan

öncə. Birləşmiş Ştatlar Prezidentinə təqdim olunur; əgər prezident

bəyənirsə, billi imzalayır, əks halda isə, öz etirazlarıyla birlikdə billi, onu

təklif edən palataya geri göndərir, palata isə bu etirazlan bütün təfərrüatı ilə

protokollara köçürür. Əgər ikinci baxılmadan sonra palatanın üçdə ikisi

billin lehinə səs verərsə, bili prezidentin etirazlarıyla birlikdə digər palataya

göndərilir. Bu palatada da bili üçdə iki səs çoxluğu ilə bəyənilirsə, qanun

ofur. Bu kimi hallarda hər iki palatanın üzvləri yalnız “lehinə” və “əleyhinə”

səs verir və billin lehinə olanlarla əleyhdarlarının adları, səsləri ilə birlikdə,

üzvü olduqları palatanın protokolunda qeyd edilir. Əgər bili prezidentə

təqdimindən sonrakı on gün ərzində (bazar günləri

1. Bill-qanıtn layihəsi

489

nəzərə alınmır) prezident tərəfindən geri qaytarılmazsa, imzalanmış

sayılaraq qanun qüvvəsinə minir. Yalnız konqresin tətilə getməsi üzündən

bili geri göndərilməmişsə, o, qanun ola bilməz.

Senatın və Nümayəndələr palatasının razılığını zənıri edən (tətilə getmə

haqqında qərarlar istisna olmaqla) hər bir qərar, qəmamə və ya aktların

qüvvəyə minə bilməsi üçün onlar Birləşmiş Ştatlar Prezidentinə təqdim

olumnalı və prezident tərəfindən təsdiqlənməlidir; əgər prezident

təsdiqləməzsə, həmin aktlar bili üçün nəzərdə tutulan qayda və

məhdudiyyətlər çərçivəsində senat və nümayəndələr palatasının üçdə iki səs

çoxluğu ilə yenidən qəbul edilə bilər.

Bölmə 8. Konqresin aşağıdakı hüquqları vardır:

Birləşmiş Ştatların birgə müdafiəsini və ümumi rifahını təmin etmək

üçün vergilər, xəraclar; rüsumlar və aksizlər qoymaq və toplamaq; həm də

bu zaman bütün xəraclar, rüsumlar və aksizlər ölkənin hər yerində vahid

olmalıdır;

Birləşmiş Ştatlar adından kredit almaq;

Xarici dövlətlərlə, ştatların öz aralarında və hindu qəbilələrilə ticarəti

tənzimləmək;

Birləşmiş Ştatların hər yerində vətəndaşlığa qəbul etmənin vahid

normalarını müəyyən etmək və iflasla bağlı vahid qanun etmək;

Sikkə kəsmək, xarici pula nisbətdə milli pulun dəyərini tənzimləmək və

pulun çəki və ölçü standartlarını müəyyən etmək;

Birləşmiş Ştatların tədavüldə olan pulunu və qiymətli kağızlarını

saxtalaşdırmağa görə cəza tədbirləri müəyyən etmək;

Poçt xidməti və poçt yollanm təşkil etmək;

Müəllif və ixtiraçılarm, öz əsər və kəşfləri üzərində müstəsna

sahibliyini müəyyən müddətə təmin edərək elmin və faydalı sənətlərin

inkişafını təşviq etmək;

Ali Məhkəməyə tabe olan aşağı məhkəmələr təsis etmək;

dəniz quldurluğunu, açıq dənizdə törədilən ağır cinayətləri və millətlər

hüququna qarşı cinayətləri müəyyən etmək və cəzalandırmaq;

Müharibə elan etmək, düşmən ticarət gəmilərinin təqib və zəb- tinə və

təzyiqgöstərici tədbirlərə dair şəhadətnamə vermək və dənizdə ələ keçirilən

qənimətlərlə bağlı normalar müəyyən etmək;

490

ordu yaratmaq və maliyyələşdirmək, ancaq, bu məqsədlə iki ildən artıq

bir müddətə pul təxsisası ayrıla bilməz;

donanma yaratmaq və təchiz etmək;

quru və dəniz qüvvələrinin təşkili və idarə edilməsi üçün qaydalar

müəyyən etmək;

üsyanları yatırmaq, təcavüzləri dəf etmək və İttifaqın qanunlarını həyata

keçirmək üçün milis qüvvələrini silah altına çağırmaq;

Milisin təlimi və zabitlərin təyinatı, konqres tərəfindən qoyulmuş

intizam qaydalarına uyğun olaraq, hər ştatın öz ixtiyarına buraxılmaqla milis

qüvvələrinin təşkilatlandırılması, təchiz olunması, intizamının təmin

edilməsi və bu qüvvələrin Birləşmiş Ştatlar xidmətində istifadə olunacaq

qisminin idarə edilməsi üzrə tədbirlər gömıək;

ştatlardan birinin güzəştə getməsi və konqresin qəbul edilməsi

nəticəsində Birləşmiş Ştatlar hökumətinin mərkəzi ola biləcək müəyyən bir

bölgədə (bu bölgənin sahəsi 10 kvadrat mildən çox olmamalıdır), bütün

hallarda müstəsna qanunvericilik səlahiyyətlərindən istifadə etmək; müdafiə

istehkamları, cəbbəxanalar, hərbi təchizat arsena^crı, tərsanə və digər zəruri

təsisləri torpaqları üzərində quracağı ştatın qanunverici orqanının razılığı ilə

bu torpaqları əldə edərək, onlar üzərində də eyni səlahiyyətləri həyata

keçirmək;

Yuxanda sadalanan səlahiyyətlərin, habelə Birləşmiş Ştatlar

hökumətinə, onun departamentlərinə və ya vəzifəli şəxslərinə bu

konstitusiya ilə verilmiş olan bütün digər səlahiyyətlərin tətbiq edilə bilməsi

üçün zəmri və məntiqi ola biləcək bütün qanunları vermək.

Bölmə 9. Konqres, hazırda mövcud olan ştatlardan hər hansı birinin

köçürülməsi və ya qəbuluna' icazə verdiyi şəxslər üçün, min səkkiz yüz

səkkizinci ilə qədər heç bir qadağa qoyula bilməz; ancaq bu cür qəbul

edilənlərdən, hər adam başına on dollardan çox olmamaqla, vergi və ya

rüsum tutula bilər.

Üsyan və ya təcavüz hallarında, ictimai təhlükəsizlik tələb etməyincə

habeas sorrus" ilə tanınan imtiyazlar doldurula bilməz.

1. Söhbət zənci qulların gətirilməsindən gedir. 2. Habeas sornıs Məhbusun məhkəməyə qədərki hüquqi vəziyyətini

tənzimləyən məhkəmə əmridir.

491

Bili of attainder' və ex rost fasto- qanunu qəbul edilə bilməz.

Yuxanda göstərilən qaydalar üzrə keçirilən əhali sayımma və ya vergi

qoyma üçün aparılan hesablamaya proporsional olmayınca, heç bir can

vergisi və ya vasitəsiz vergi qoyula bilməz.

Digər bir ştatdan ixrac edilən mallar üzərinə vergi və ya rüsum qoyula

bilməz.

Hər hansı ticarət və ya maliyyə xarakterli aktla, bir ştatın limanı digər

ştatın limanlarından üstün tutula bilməz; Bir ştatın limanına gedən və ya bu

limandan gələn gəmilər digər ştatın İmanına girməyə, burda boşalmağa və

ya rüsum ödəməyə məcbur edilə bilməz.

Yalnız qanunla müəyyən edilən təxsisatlar üçün xəzinədən pul verilə

bilər; bütün dövlət mədaxil və məxariclərin haqqında məlumat və

hesabatlar vaxtaşırı dərc olunur.

Birləşmiş Ştatlar tərəfindən hər hansı əsil-nəcabət bildirən titul verilə

bilməz; Birləşmiş Ştatlarda qazandı və ya etimad tələb edən rəsmi vəzifə

tutmuş heç bir şəxs konqresin razılığı olmadan hər hansı bir kraldan,

şahzadədən və ya xarici dövlətdən hədiyyə, maaş, vəzifə və ya hər cür

titullar qəbul edə bilməz.

Bölmə 10. Heç bir ştat hər hansı bir müqaviləyə, ittifaqa və ya

konfederasiyaya qoşula bilməz; düşmən ticarət gəmilərinin təqib və zəbti

üçün şəhadətnamə verə, sikkə kəsə, tədavülə kredit biletləri buraxa,

borclarını qızıl və gümüşdən başqa hər hansı bir şeylə ödəyə, of attainder və

ex rost fasto qanunları və ya müqavilə öhdəliklərini pozan qanunlar çıxara,

yaxud zadəgən titullan verə bilməz.

Heç bir ştat, konqresin icazəsi olmadan, ixracat və idxalat üzərində,

bunlara nəzarət edən qanunların tətbiq oluna bilməsi üçün son dərəcə zəruri

ola biləcək hallar istisna edilməklə, vergi və rüsum qoya bilməz; ştatın

qoyduğu bütün idxal-ixrac vergi və rüsumlarından əldə olunan xalis gəlir

Birləşmiş Ştatlar xəzinəsinə gedir; bütün bu növ qanunlara konqres

tərəfindən baxılır və nəzarət edilir.

Heç bir ştat, konqresin razılığı olmadan tonnaj, vergisi qoya, sülh

dövründə qoşun və ya hərbi gəmilər saxlaya, habelə başqa bir

I.oj attaindez -hər hansı şəxsin məhkəməsiz cəzalandırılması haqqında bili 2. ex rost fasto-geriyə qüvvəsi olan qanun

492

ştatla və ya xarici bir dövlətlə müqavilə bağlaya, yaxud hücuma məruz

qalmaymca və ya ləngiməyin mümkün olmadığı birbaşa təhlükə olmayınca

müharibəyə girə bilməz.

II Maddə (exesutiv rovr-icra hakimiyyəti)

Bölmə I. İcra Hakimiyyəti Amerika Birləşmiş Ştatlar Prezidentinə

verilmişdir. Prezident dörd illik bir müddət ərzində vəzifəsini icra edir və

vitse-prezidentlə birgə eyni müddətdə, aşağıda göstərilən qaydada seçilir.

Hər ştat, öz qanunverici orqanı tərəfindən müəyyən edilən qaydada,

konqresə göndərmək hüququ olduğu senator və nümayəndələrin cəminə

bərabər sayda seçici təyin edir. Ancaq heç bir senator və nümayəndə, yaxud

Birləşmiş Ştatlarda məsul və ya maaşh vəzifə tutan şəxslər seçici təyin edilə

bilməzlər.

Seçicilər öz yaşadıqları ştatda toplaşaraq, ən azı biri bu ştatın sakini

olmayan iki şəxsi gizli səslə seçirlər, sonra onlar səs verdikləri şəxslərin

adını və yığılan səslərin miqdarını göstərən siyahı hazırlayır, imzalayıb

təsdiqləyərək möhürlü zərfin içində Birləşmiş Ştatlar hökumətinin olduğu

yerə - Senat sədrinin adma göndərirlər Senatın sədri Senat və Nümayəndələr

palatasının önündə bütün zərfləri açaraq səsləri sayır. Əgər ən çox səs

toplamış şəxs bütün seçicilərin yarıdan çoxunun səsini ala bilmişsə,

prezident olur; əgər belə bir səs çoxluğunu bir neçə namizəd almışsa və

bərabər sayda səslərə malikdirlərsə. Nümayəndələr palatası həmin şəxslərin

arasından birini gizli səslə prezident seçir; əgər heç kim səs çoxluğu qazana

bilməmişsə, siyahıdakı ən çox səs olan beş namizəd arasından eyni qaydada

Prezidenti seçir. Lakin prezident seçkilərində səslər ştatların sayma görə

bölünür və hər ştatın da bir səsi vardır. Bu halda yetərsay üçün ştatların üçdə

ikisinin olması, prezident seçilmək üçünsə bütün ştatların səs çoxluğu tələb

edilir. Hər bir halda, prezident seçilmiş şəxsdən sonra çox səs alan namizəd

vitse- prezident olur; əgər iki və ya daha artıq bərabər səs toplayan namizəd

qalmışsa, senat onların arasından gizli vitse-prezident seçir.

493

Konqres seçicilərin seçiləcəyi vaxtı və onların səs verəcəkləri günü

Birləşmiş Ştatların hər yerində vahid olmaqla müəyyən edə bilər.

Doğulduğu gündən Birləşmiş Ştatların vətəndaşı olmayan və ya bu

konstitusiyanın qəbulu tarixində Birləşmiş Ştatların vətəndaşı olmayan heç

kim prezident vəzifəsinə seçilə bilmədiyi kimi, otuz beş yaşına çatmamış və

Birləşmiş Ştatlarda on dörd il fasiləsiz yaşamamış şəxs də həmin vəzifəyə

seçilə bilməz.

Prezidentin vəzifədən kənarlaşdırılması, ölümü və ya istefası, yaxud öz

səlahİ3'yət və vəzifələrini həyata keçirmək iqtidarsızhğı halında bu

səlahİ3q>^ət və vəzifələr vitse-prezidentə keçir, həm Prezidentin, həm də

vitse-prezidentin vəzifədən kənarlaşdırılması, ölümləri, istefaları, yaxud

iqtidarsızhqlan hallannda, konqres, prezident sifətilə fəaliyyət göstərəcək

vəzifəli şəxsi müəyyən edən qanun verir; həmin vəzifəli şəxs, iqtidarsızhq

səbəbi aradan qalxmayınca və ya yeni bir prezident seçilməyincə, prezident

vəzifəsini icra edir.

Prezident, müəyyən olunmuş müddətlərdə, xidmətləri müqabilində

haqq alır ki, bu haqqın da miqdan, seçilmiş olduğu dövr ərzində nə azaldıla

nə da artırıla bilər;yenə həmin dövr ərzində Prezident Birləşmiş Ştatlardan

və ya başqa bir ştatdan heç bir təxsisat ala bilməz.

Prezident, vəzifəsinə başlamazdan qabaq aşağıdakı məzmunda and içir

və ya təntənəli söz vəd edir: “Mən, Birləşmiş Ştatlar Prezidenti vəzifəsini

vicdanla yerinə yetirəcəyimə və Birləşmiş Ştatlar Konstitusiyasını var

qüvvəmlə qoruyacağıma, müdafiə edəcəyimə və pozmayacağıma təntənəli

and içirəm (söz verirəm)”.

Bölmə 2. Prezident, Birləşmiş Ştatlar ordusu və hərbi dəniz

donanmasının və Birləşmiş Ştatlarda həqiqi xidmətə çağırılarsa, bütün

ştatların milis qüvvələrinin Baş komandanıdır; prezident, icra

departamentlərindən hər birinin başında duran vəzifəli şəxsdən, hər hansı bir

məsələ üzrə öz vəzifə borcu ilə bağlı yazılı rəy tələb edə bilər; prezidentin

Birləşmiş Ştatlara qarşı törədilmiş cinayətlərinə görə, impiçment üzrə işlər

istisna olmaqla, bağışlamaq və çıxarılan hökmlərin icrasını təxirə salmaq

hüququ vardır.

Prezidentin, Senatın tövsiyə və razılığı ilə və səsvermədə iştirak edən

senatorların üçdə ikisi tərəfindən bəyənilməklə, beynəlxalq

494

müqavilələr bağlamaq hüququ vardır. Senatın tövsiyə və razılığı ilə

prezident, səfirləri, səlahiyyətli elçiləri və konsulları. Ali Məhkəmənin

hakimlərini və təyinatları barədə bu konstitusiya ilə başqa qayda nəzərdə

tutulmamış olan və vəzifələri sonra qanunla müəyyən ediləcək Birləşmiş

Ştatların bütün digər məmurlarını təyin edir. Ancaq konqres aşağı vəzifəli

məmurlardan lazım bildiklərinin təyin olunmasım qanunla prezidentin

şəxsən özünə, hakimlərə və ya departament başçılarına həvalə edə bilər.

Senat tətildə olduğu zaman boşalan bütün yerlərə prezidentin məmur

təyin etmə hüququ vardır, ancaq bu məmurların səlahiyyət müddəti senatın

tətildən sonrakı ilk sessiyası qurtarana qədərdir.

Bölmə 3. Prezident, vaxtaşırı olaraq, ittifaqın ştatları haqqında konqresə

məlumat verir, zəruri və faydalı saydığı tədbirləri ona təklif edir; prezident

fövqəladə hallarda, hər iki palatanı və ya birini təcili olaraq toplantıya

çağıra, palatalar arasında, tətilə getmə müddətilə bağlı fikir ayrılığı

yarandıqda isə tətili özünün müvafiq sandığı tarixə keçirə bilər; o, səfirləri

və digər səlahiyyətli elçiləri qəbul edir, qanunlara düzgün riayət

olunub-olunmadığına nəzarət yetirir və Birləşmiş Ştatların bütün

məmurlarını vəzifəyə təsdiq edir.

Bölmə 4. Prezident, vitse-prezident və Birləşmiş Ştatların bütün rəsmi

vəzifəli şəxsləri, vətənə xəyanət, rüşvətxorluq və ya digər ağır cinayətlər və

xətalar səbəbiylə, impiçment qaydasında, məhkum edildikdə vəzifələrindən

kənarlaşdırılır.

III Maddə ' (yudisial rover-məhkəmə hakimiyyəti)

Bölmə 1. Birləşmiş Ştatların məhkəmə səlahiyyəti bir Ali Məhkəməyə

və konqresin vaxtaşırı təsis edə biləcəyi aşağı məhkəmələrə verilmişdir.

Həm Ali Məhkəmənin, həm də aşağı məhkəmələrin hakimləri təmiz

işlədikləri müddətdə öz vəzifələrini saxlayırlar və xidmətləri müqabilində,

müəyyən olunmuş müddətlərdə, vəzifədə olduqları dövrdə azaldılmayan bir

haqq alırlar.

495

Bölmə 2. Məhkəmə səlahiyyəti bu konstitusiyanın, Birləşmiş Ştatlar

qanunlarının, bağlanmış və ya bağlanılacaq müqavilələrin hökmləri

əsasında qaldırılacaq bütün hüquq və ədalət işlərini, səfirlər, digər

səlahiyyətli elçilər və konsullarla bağlı bütün işləri; ad- miralhq və dəniz

hüququ ilə bağlı bütün işləri; Birləşmiş Ştatların tərəf olacağı mübahisələri;

iki və ya daha artıq şatat arasında, bir ştat ilə başqa bir ştatın vətəndaşları

arasında, müxtəlif ştatların vətəndaşları arasında, müxtəlif ştatların verdiyi

torpaqların iddiasında olan eyni ştat vətəndaşları arasında, habelə bir ştat və

ya bu ştatın vətəndaşları ilə xarici dövlətlər və bu dövlətlərin vətəndaşları,

yaxud təbəələri arasında yaranacaq mübahisəli işləri əhatə edir.

Səfirlər, digər səlahiyyətli elçilər və konsullarla bağlı bütün işlərdə,

habelə bir ştatın tərəf olacağı bütün işlərdə Ali Məhkəmə birinci instansiya

məhkəməsidir. Yuxanda sadalanan bütün digər mübahisələrdə, konqresin

müəyyən edəcəyi qayda və istisnalar müvafiq surətdə, Ali Məhkəmə

de-yure və de-fakto apelyasiya məhkəməsidir.

İmpiçment qaydasında işlər istisna olmaqla, bütün cinayətlərin

mühakiməsi jüri' tərəfindən və bu cinayətlərin törədilmiş olduğu ştatda

həyata keçirilir; lakin cinayət ştatların heç birində baş verməmişsə, işə,

konqresin qanunla müəyyən edəcəyi yerdə və ya yerlərdə baxılır.

Bölmə 3. Birləşmiş Ştatlara qarşı müharibəyə çağırmaq, ölkənin

düşmənləri tərəfmə keçmək, düşmənə kömək və xidmət etmək vətənə

xayanətdir. Açıq məhkəmə iclasında aşkar bir əməl haqqında iki şəxsin

şahidliyi və ya təqsirləndirilən şəxsin öz etirafı olmayınca, heç kim vətənə

xəyanətdə günahlandırıla bilməz.

Konqresin, vətənə xəyanətə görə cəza müəyyən etmək hüququ vardır,

ancaq vətənə xəyanət üstə veriləcək heç bir cəza, məhkumun nəslindən

olanların mülki hüquqlarından məhrum edilməsinə və ya onun sağlığında

əmlakının müsadirəsinə səbəb ola bilməz.

I .virvtriul-andhlar məhkaməsi

496

IV Maddə (Ştatlar və hökumət)

Bölmə 1. Hər ştat, bütün digər ştatların rəsmi aktlarına, sənədlərinə və

məhkəmə aktlarına tam etimad və hörmət göstərməlidir. Konqres bu

aktlann, sənədlərin və məhkəmə qərarlarının nə şəkildə verilməli olduğunu

və hüquqi qüvvəyə minə bilmə üsullarını ümumi qanunlarla müəyyən edə

bilər.

Bölmə 2. Hər ştatın vətəndaşları, digər ştatın vətəndaşlarının imtiyaz və

toxunulmazlıqlarından istifadə edirlər.

Hər hansı bir ştatda vətənə xəyanətdə, cinayətdə və ya digər

pozuntusunda günahlandınlaraq, ədalət mühakiməsindən gizlənən və başqa

bir ştatda yaxalanan şəxs, qaçdığı ştatın icra hakimiyyətinin tələbi ilə

tutularaq, həmin cinayətin mühakimə edilməsində səlahiyyəti olan ştata

təhvil verilir. Bir ştatın qanunlan üzrə işləməyə və ya xidmət etməyə borclu

olan heç bir şəxs başqa bir ştata qaçaraq onun qanun və ya qərarlanna sığına

bilməz və həmin işi və ya xidməti gördürməyə hüququ olan tərəfin tələbi

üzrə təhvil verilməlidir.

Bölmə 3. Konqres, ittifaqa yeni ştatların girməsinə icazə verə bilər,

ancaq marağı olan ştatın qanunverici orqanının razılığı olmadan bu ştatın

ərazisində yeni bir ştat yarada bilməz; Habelə marağı olan ştatların

qanunverici orqanlarının və konqresin razılığı olmadan, iki və ya daha artıq

ştatın və ya bu ştatların bölgələrinin birləşməsilə yeni bir ştat yaradılmasına

yol verilmir.

Konqresin Birləşmiş Ştatlara məxsus olan torpaqlar və ya digər hüquq

mülklər üzərində sərəncam vermək və bununla bağlı bütün zəruri qanun və

digər normativ aktlan qəbul etmək hüququ vardır; ancaq bu

Konstitusiyadakı bir maddə. Birləşmiş Ştatların və ya ştatların birinin

hüquqları əleyhinə yozula bilməz.

Bölmə 4. Birləşmiş Ştatlar bu ittifaqa daxil olan hər ştat üçün

idarəetmənin respublika formasına təminat verir və hər ştatı xarici

təcavüzdən, icra orqanının (qanunverici orqanın toplana bilməməsi halında)

xahişi əsasında isə daxili zorakılıqdan qoruyur.

497

V Maddə (Konstitusiya dəyişiklikləri haqqında)

Hər iki palata üçdə iki səs çoxluğu ilə lazım bildikdə Konqres bu

Konstitusiyaya dəyişikliklər edilməsini təklif edir və ya bütün ştatların üçdə

ikisinin qanunverici orqanları müraciət etdikdə Konstitusiyaya dəyişiklik

təklif etmək məqsədilə bir konvent çağırır. Hər iki halda bu dəyişikliklər,

konqresin təklif edəcəyi təsdiqləmə qaydası üzrə ştatlardan dörddə üçünün

orqanlarının və ya hər ştatda bu məqsədlə toplanacaq konventlərin dörddə

üçünün təsdiq et- məsiylə, bu konstitusiyanın bir hissəsi olaraq hər

baxımdan hüquqi qüvvəli olurlar. Ancaq 1808-ci ilə qədər. I maddənin 9-cu

bölməsinin I və IV paraqrafları üzrə, heç bir dəyişiklik edilə bilməz və heç

bir ştat, öz razılığı olmadan, senatdakı digər ştatlarla bərabər səs

hüququndan məhrum oluna bilməz.

VI Maddə (müxtəlif hökmlər)

Bu Konstitusiyanın qəbuluna qədər mövcud olan bütün borc və

öhdəliklər konfederasiya vaxtında olduğu kimi, bu konstitusiya dövıiində

də Birləşmiş Ştatlar üçün öz hüquqi qüvvəsini saxlayır.

Bu Konstitusiya və onun əsasında qəbul ediləcək Birləşmiş Ştatlar

qanunları. Birləşmiş Ştatların bağladığı və ya bağlayacağı bütün

müqavilələr ölkənin ali hüquq normaları olur və hər hansı bir ştatın

Konstitusiya və qanunlarına zidd olsalar belə həmin ştatın hakimləri

tərəfindən yerinə yetirilməlidir.

Yuxarıda xatırladılan senator və nümayəndələr, hər ştatın qanunverici

orqanı üzvləri, habelə Birləşmiş Ştatların və ayrı-ayrı ştatların icra və

məhkəmə orqanlarının vəzifəli şəxsləri bu Konstitusiyaya sadiq

qalacaqlarına and içirlər və ya söz verirlər; ancaq. Birləşmiş Ştatlarda bir

vəzifə və ya ictimai post tutmaq üçün şərt olaraq, dindar olmaq tələbi

qoyula bilməz.

498

VII Maddə (Konstitusiyanın təsdiqlənməsi)

Bu Konstitusiyanın qüvvəyə minə bilməsi üçün,onu təsdiqləyən ştatlar

arasından doqquzunun konventləri tərəfindən ratifikasiya olunması kifayət

edir.

Bu Konstitusiya, konventdə təmsil edilən ştatların yekdil razılığı ilə,

miladi və min yeddi yüz səksən yeddinci il, sentyabrın on yeddisində və

Birləşmiş Ştatların müstəqilliyinin on ikinci ilində təsdiq edilmişdir; buna

sübut olaraq biz aşağıda imzalarımızı qoyduq.

C.Vaşinqton -Prezident və Virciniyadan nümayəndə

Nyu-Hempşir .......... Con Lqnqdon, Nikoloas Oilmen

Massaçusets ............ Nataniel Torhem, Rufus Kinq

Konnektikut ............ Uilyam Samyuel Conson, Rocer Şerman

Nyu-York ................ Aleksandr Hamilton, Uilyam Livinqson

Nyu Cersi ................ David Brerli, Uilyam Petreson,

Conatan Deyton

Pensilvaniya ............ Bencamin Franklin, Tomas Mifflin,

Robert Morris, Corc Klaymer,

Tomas Fizsimons, Carel İnqersol,

Ceymus Uilson, Qov Morris

Delaver.................... Corc Rid, Qanninq Bedford (kiçik),

Con Dikinson, Riçard Basset,

Ceykob Brum

Merilend.................. Ceyms Miakhenri,

Deniel of sent-Tomas Cenifer,

Daniel Kerrol,

Virciniya ................. Con Bler, Ceyms Medison (kiçik),

Şim.Karolina ........... Uilyam Blaunt, Dobbs Speyt Uilyamson

Cənubi Karolina .... C.Rutlec, Çariz Kautsuori Pinkni,

Çariz Pinkni, Pirs Batler

Corciya.................... Uilyam Fyu, Avraam Bolduin

17 sentyabr 1787-ci il

499

AMERIKA BIRLƏŞMIŞ ŞTATLARI

KONSTİTUSİYASINA DƏYİŞİKLİKLƏR

(sonstitiitional amendments)

I dəyişiklik

Konqres hər hansı bir din yaradan və ya ona sərbəst etiqad olunmasını

qadağan edən, söz və mətbuat azadlığını, habelə vətəndaşların dinc niyyətlə

toplanma və öz şikayətlərini hökumətə bildirmək üçün ərizə vermə

hüquqlarını məhdudlaşdıran heç bir qanun verə bilməz.

II dəyişiklik

Azad bir dövlətin təhlükəsizliyi üçün yaxşı təşkilatlanmış milisə

ehtiyac olduğundan, xalqın silah saxlama və gəzdirmə hüququ pozula

bilməz.

III dəyişiklik

Heç bir əsgər, sülh dövründə heç vaxt, müharibədə isə qanunla nəzərdə

tutulan halları çıxmaqla, sahibinin icazəsi olmadan hər hansı bir evdə

yerləşdirilə bilməz.

IV dəyişiklik

Vətəndaşların özlərinin, mənzillərinin, kağız və əşyalarının əsassız

axtarış və həbslərdən mühafizə hüququ pozulmamalıdır. Axtarış və həbs

haqqında order, kifayət qədər əsas olmadan, and və ya vədlə

təsdiqlənmədən verilə bilməz; bu zaman, orderdə axtarışın yeri, həbs

(müsadirə) olunacaq şəxs və əşyalar dəqiq təsvir edilməlidir.

V dəyişiklik

Heç kim əsas təsdiq olmayınca və ya böyük jüri tərəfindən ittiham

edilməyincə, ağır və ya ləkəgətirici bir cinayətə cəlb edilə bil-

/. "Hüquqlar haqqında BiU” adı olan 10 dəyişiklik 15 dekabr 1791-ci ildə qüvvəyə niinınişdir

500

məz. Piyada qoşunlarında və ya hərbi donanmada, yaxud müharibə zamanı

və ya cəmiyyət üçün təhlükə anında həqiqi xidmətə çağırılan milis

təşkilatlarında qaldırılan işlər bu hökmə daxil deyildir. Heç kimin həyatı və

ya cismani toxunulmazlığı eyni bir cinayətə görə iki dəfə təhlükəyə məruz

qala bilməz; heç kim, hər hansı bir cinayət işində, öz əleyhinə şahidlik

etməyə məcbur oluna bilməz: heç kim qanuni bir proseduraya riayət

edilmədən, həyatından, azadlığından və ya şəxsi əmlakından məhrum edilə

bilməz. Xüsusi mülkiyyətdə olan heç bir əmlak tam qarşılığı ödənilmədən

ictimai mənafe üçün alına bilməz.

VI dəyişiklik

Bütün cinayət təqibi hallarında, təqsirləndirilən şəxs cinayətin

törədilmiş olduğu ştatın və qanunla öncədən müəyyən edilmiş bölgənin

bitərəf jürisi tərəfindən, gecikmədən və açıq olaraq mühakimə edilmək,

ittihamın mahiyyət və səbəbini özünə bildirilməsini tələb etmək, əleyhinə

ifadə verən şahidlərlə üzləşmək, lehinə olan öz şahidlərinin bütün qanuni

yollarla gətirilməsini və öz müdafiəsi üçün vəkil yardımını tələb etmək

hüququna malikdir.

VII dəyişiklik

Ümumi hüquq' (Sommon Law) normalarına əsaslanan və iddia məbləği

iyirmi dolları aşan mübahisələrdə, jüri-tərəfindən mühaki- , mə olunmaq

hüququ saxlanılır, lakin jürinin baxmış olduğu iş, ümumi hüquq normalarına

əsaslanmırsa. Birləşmiş Ştatların heç bir məhkəməsi tərəfindən baxıla

bilməz.

VIII dəyişiklik

Qədərindən artıq girovlar tələb edilə və ya həddən çox pul cəriməsi

qoyula, yaxud sərt və qeyri-adi cəzalar verilə bilməz.

1.1978-ci ildə qüvvəyə minmişdir

501

IX dəyişiklik

Bu Konstitusiyada müəyyən hüquqlar sadalanışı, xalqın malik olduğu

digər hüquqların inkar edilməsi və ya az əhəmiyyətli olması kimi yozula

bilməz.

X dəyişiklik

Bu Konstitusiya ilə Birləşmiş Ştatlara verilməyən və ayrı-ayrı ştatlara

qadağan olunmayan səlahiyyətlər müvafiq olaraq ştatların və ya xalqındır.

XI dəyişiklik

Birləşmiş Ştatların məhkəmə səlahiyyəti, ştatlardan, birinə qarşı başqa

bir ştatın vətəndaşlarının və ya xarici dövlətin vətəndaşlarının, yaxud

təbəələrinin qaldırdığı və ya davam etdirdiyi hər cür hüquq və ədalət işlərini

əhatə etməsi şəklində yozula bilməz.

XII dəyişiklik

Seçicilər öz yaşadıqları ştatda toplanaraq, ən azı biri bu ştatın sakini

olmayan prezident və vitse-prezidenti gizli səslə seçirlər. Seçicilər Prezident

və vitse-prezident olaraq səs verdikləri şəxslərin adlarını iki bülletendə

göstərir, prezident və vitse-prezident olaraq səs verdikləri şəxsləri və bu

şəxslərdən hər birinin toplamış olduğu şəxslərin miqdarını müəyyən edən

ayrıca bir siyahı hazırlayaraq imzalayır və həmin siyahını möhürlü zərfin

içində Birləşmiş Ştatların hökumət mərkəzinə - Senat sədrinin adma

göndərirlər.

Senatın sədri Senat və Nümayəndələr palatası üzvlərinin iştirakı ilə

bütün möhürlü zərfləri açaraq səsləri sayır. Əgər prezidentlik üçün ən çox

səs alan şəxsin topladığı səs miqdan bütün təyinatlı seçicilərin yarıdan

çoxunu təşkil edirsə, o, prezident olur. Əgər heç kim belə bir səs çoxluğu

əldə etməmişsə. Nümayəndələr Palatası dərhal toplanaraq, prezident

seçkilərindən maksimum üç ən çox səs alan namizədlər arasından birini

gizli səsvermə ilə prezident seçir. Ancaq

502

prezident seçkilərində səslər ştatların sayına görə hesablanır və hər ştat

nümayəndəliyinin bir səs hüququ vardır. Bu halda yetərsayın olması üçün

hərəsi bir, ya bir neçə nümayəndə ilə təmsil olunan ştatlardan üçdə ikisinin

iştirakı və bütün ştatların səs əksəriyyəti zəruridir. Əgər prezident seçmək

üçün çağırılan Nümayəndələr Palatası qabaqdan gələn mart ayının dördünə

qədər prezident seçə bilməzsə, vitse-prezidentin ölümü və ya konstitusiya

ilə müəyyən edilən digər iqtidarsızhq hallannda olduğu kimi prezident

vəzifələrini icra edir'. Əgər vitse-prezidentlik üçün ən çox səs alan şəxsin

topladığı səs miqdarı bütün təyinatlı seçicilərin yandan çoxunu təşkil edirsə,

o, vitse-prezident olur^. Əgər heç kim belə bir səs əksəriyyəti əldə etməzsə,

siyahıdakı ən çox səs toplayan iki şəxsdən biri, senat tərəfindən

vitse-prezident seçilir. Bu zaman yetərsayın olması üçün bütün senatorların

üçdə ikisinin iştirakı, vitse-prezident seçilmək üçünsə bütün senatorlann

mütləq səs əksəriyyəti zəruridir. Ancaq Konstitusiya baxımından Birləşmiş

Ştatlar Prezidenti vəzifəsinə seçilə bilməsi mümkün olmayan heç kəs,

vitse-prezident də seçilə bilməz.

XIII dəyişiklik

Bölmə 1. Birləşmiş Ştatlarda və ya onların yurisdiksiyasına daxil olan

hər hansı bir yerdə nə köləlik, nə də törədilmiş cinayətə görə cəza təşkil

etməyincə - məcburi iş vardır.

Bölmə 2. Konqresin müvafiq qanun çıxararaq bu maddənin həyata

keçirilməsini təmin etmək hüququ vardır.

XIV dəyişiklik

Bölmə 1. Birləşmiş Ştatlarda doğulmuş, vətəndaşlığa girmiş və onların

yurisdiksiyasına tabe olan hər bir şəxs Birləşmiş Ştatların və sakini olduğu

ştatın vətəndaşıdır. Heç bir ştat. Birləşmiş Ştatlar və-

1.1978-ci ildə qüvvəyə minmişdir 2.1804-cü ildə qüvvəyə minmişdir

503

təndaşlannm imtiyaz və toxunulmazlıqlarını məhdudlaşdıran qanunlar verə

və ya tətbiq edə bilməz; heç bir ştat qanuni prosedurasız, heç kimi

həyatından, azadlığından və ya xüsusi mülkündən məhrum edə və öz

yurisdiksiyasmda olan hər hansı bir şəxsin qanuni təminatlarından hamıyla

bərabər şəkildə faydalanmasına mane ola bilməz.

Bölmə 2. Nümayəndələr, hər ştatın öz əhalisinin sayına proporsional

olaraq, vergi tutulmayan hindulardan başqa, bütün sakinlərinin sayı nəzərə

alınmaqla bölünür. Ancaq, Birləşmiş Ştatların prezident və

vitse-prezidentini seçəcək nümayəndələrin, konqres təmsilçilərinin, ştatın

icra, məhkəmə, yaxud qanunverici orqanlan üzvlərinin seçkiləri zamanı, hər

hansı bir ştatın kişi sakinlərindən 21 yaşına çatmış və Birləşmiş Ştatların

vətəndaşı olan şəxsin səs hüququ tanınmazsa, yaxud üsyanda iştirakına və

ya başqa cinayətinə, yaxud digər səbəbə görə səsvermə hüququ

məhdudlaşdırılanlarm sayı həmin ştatın iyirmi bir yaşına çatmış bütün

vətəndaşlarının sayından çıxarılır və bu ştatın konqresdə təmsili, qalan

bütün əhalinin nisbətinə görə olur.

Bölmə 3. Konqres üzvü, yaxud Birləşmiş Ştatların vəzifəli şəxsi və ya

bir ştatın qanunverici məclis üzvü, yaxud vəzifəli şəxsi olaraq Birləşmiş

Ştatların Konstitusiyasına sadiq qalacağına and içdiyi halda bu

konstitusiyaya qarşı üsyan və ya qiyamda iştirak edən, Birləşmiş Ştatların

düşmənlərini müdafiə və onlara yardım edən heç bir şəxs, konqresdə senator

və ya nümayəndə ola, yaxud prezident və ya vitse-prezident seçkilərində

seçici seçilə ya da Birləşmiş Ştatlarda və ya ştatlardan birində hərbi və ya

mülki vəzifə tuta bilməz. Ancaq konqres, özünün hər iki palatasının üçdə iki

səs çoxluğu ilə bu məhdudiyyəti ləğv edə bilər.

Bölmə 4. Birləşmiş Ştatların qanunda təsbit edilən dövlət borcunun, 0

cümlədən üsyan və ya qiyamın yatırılmasındakı xidmətə görə ödənən

pensiya və ya mükafatlar üzrə borcların hüquqiliyinə şübhə gətirilə bilməz.

Ancaq nə Birləşmiş Ştatlar, nə də hər hansı

1. XX və XXV dəyişikliklərə bax 2.1865-Cİ ildə qəbul edilmişdir 504

bir şatat Birləşmiş Ştatlara qarşı üsyan və ya qiyama ya yardım üçün alınmış

borclara görə öhdəliklərini, ya da hər hansı bir qulun itirilməsi, yaxud azad

edilməsi ilə bağlı təzminat tələblərini yerinə yetirməyə borelu deyildir;

bütün bu borclar, öhdəliklər və tələblər qanuna zidd və etibarsızdır.

Bölmə 5. Konqresin müvafiq qanunlar çıxararaq bu maddənin tətbiqini

təmin etmək hüququ vardır.

XV dəyişiklik (3 fevral 1870-ci il)

Bölmə 1. Birləşmiş Ştatlar və ya hər hansı bir ştat tərəfindən. Birləşmiş

Ştatlar vətəndaşlarının səsvermə hüququ, irqinə, dərisinin rənginə və ya

öncəki köləliyinin şərtlərinə görə ləğv edilə və ya məhdudlaşdırıla bilməz.

Bölmə 2. Konqresin müvafiq qanunlar çıxararaq bu maddənin tətbiqini

təmin etmək səlahiyyəti vardır.

XVI dəyişiklik (3 fevral 19I3-CÜ il)

Konqresin, mənbəyindən ştatlar arasında bərabər olmasından, əhalinin

nə cür siyahıya alınması, yaxud hesablanmasından asılı olmayaraq bütün

gəlirlər üzrə vergi qoymaq və tutmaq hüququ vardır.

XVII dəyişiklik (8 aprel 1913-cü il)

Birləşmiş Ştatların Senatı, hər ştatdan iki senator olmaqla, bu ştatın

vətəndaşları tərəfindən altı illik müddət üçün seçilir. Hər se- natonın bir səsi

vardır. Hər ştatın seçiciləri, ştatın qanunverici məclisinin daha çoxsaylı

palatasının seçiciləri üçün qoyulan tələblərə cavab verməlidir.

Senatda hər hansı bir ştatın nümayəndəliyində boş yer yaranarsa, bu yeri

doldurmaq üçün, həmin ştatın icra hakimiyyətini yeni

505

seçkilər təyin edir. Bununla yanaşı, hər ştatın qanunverici məclisi, icra

orqanına, əhalinin bu boşluqları doldurması üçün məclisin müəyyən etdiyi

qaydada seçkilər keçirilənə qədər, müvəqqəti təyinatlar həvalə edə bilər.

Bu dəyişiklik Konstitusiyanın bir hissəsi olaraq qüvvəyə min- məzdən

öncə seçilmiş bir senatorun seçkisinə və ya səlahiyyət müddətinə təsir

göstərəcək şəkildə başa düşülə bilməz.

XVIII dəyişiklik (16fevral 1919-cu il)'

Bölmə 1. Bu dəyişikliyin təsdiqlənməsindən bir il sonra. Birləşmiş

Ştatlarda və onun yurisdiksiyasındakı bütün ərazilərdə spirtli içikilərin

istehsalı, nəql edilməsi, satışı və ya bu cür içkilərin idxalı və ixracı

qadağandır.

Bölmə 2. Konqres və ayrı-ayn ştatlar, bu maddənin tətbiq olunmasını

birgə təmin etmək məqsədilə, müvafiq qanun çıxarmaq səlahiyyətinə

malikdir.

Bölmə 3. Bu maddə konqres tərəfindən ştatların təsdiqinə verildiyi

gündən başlayaraq yeddi il ərzində, konstitusiyada göstərilən qaydada,

bütün ştatların qanunverici məclisləri tərəfindən bir konstitusiya dəyişikliyi

kimi təsdiqlənməyincə etibarsızdır.

XIX dəyişiklik (18 avqust 1920-ci il)

Birləşmiş Ştatların bütün vətəndaşlarının səsvermə hüququ. Birləşmiş

Ştatlar və ya hər hansı ştat tərəfindən cinsi fərqinə görə məhdudlaşdırıla və

ya ləğv oluna bilməz.

Konqres, bu maddənin tətbiq olunması üçün müvafiq qanunlar

çıxarmaq səlahiyyətinə malikdir.

I.Bu dəyişiklik XXI dəyişikliklə ləğv edilmişdir 506

XX dəyişiklik (23 yanvar 1933-cü il)

Bölmə 1. Prezident və vitse-prezident səlahiyyət müddəti yanvarın

20-də günorta, senator və nümayəndələrin səlahiyyət müddəti isə, - bu

maddə təsdiqlənməmiş olsaydı, hansı illərdə bitəcəkdirsə, - həmin illərin

yanvar ayının 3-də günorta üstü sona çatır və bu andan varislərinin

səlahiyyət müddəti başlayır.

Bölmə 2. Konqres ilə ən azı bir dəfə toplanır və onun sessiyaları,

konqres qanunuyla başqa bir gün müəyyən edilməyincə, yanvarın 3-də

günorta başlayır.

Bölmə 3. Əgər prezidentin inaqurasiya' anına qədər, yeni seçilən

prezident ölərsə, yeni seçilən vitse-prezident prezident olur. Əgər

prezidentin inaqurasiya anına qədər, yeni prezident seçilə bilməmişsə, ya

prezident seçilən şəxs, prezidentlik üçün tələb olunan xüsusiyyətlərə malik

deyilsə, vitse prezident, zəruri xüsusiyyətlərə malik bir prezident

seçilincəyə qədər prezident sifətilə fəaliyyət göstərir. Nə prezident, nə də

vitse-prezident bu vəzifələrə cavab verən xüsusiyyətlərə malik olmadığı

hallarda, konqres bir qanun çıxararaq, kimin prezidentlik edəcəyini və ya bu

sifətlə fəaliyyət göstərəcək şəxsin necə seçiləcəyini elan edir; belə bir şəxs

tələb olunan xüsusiyyətlərə malik bir prezident və ya vitse-prezident

seçilincəyə qədər bu vəzifəni icra edir.

Bölmə 4. Konqres, prezident seçmək hüququnun Nümayəndələr

palatasına keçdiyi zamanlarda, palatanın seçəcəyi şəxslərdən hər birinin

ölməsi halında nə vitse-prezident seçmək hüququ senata keçdiyi

zamanlarda, senatın seçəcəyi şəxslərdən hər birinin ölməsi halında zəmri

qanunlar qəbul edə bilər

Bölmə 5. və 2-ci bölmələr, bu maddənin təsdiqindən sonrakı oktyabrın

15-dən qüvvəyə minir.

Bölmə 6. Bu maddə konqres onu ştatların təsdiqinə göndərdiyi tarixdən

başlayaraq yeddi il ərzində ştatların dörddə üçünün qanun-

l.iıwııgıırcıtion-prezidentin vazifəyə başlaması 507

verici məclisləri tərəfindən bir konstitusiya dəyişikliyi kimi təsdiq-

lənməyincə etibarsızdır.

XXI dəyişiklik (5 dekabr 1933-cü il)

Bölmə 1. Birləşmiş Ştatlar Konstitusiyasının 18-ci dəyişiklik maddəsi

bu bölməylə ləğv edilir.

Bölmə 2. Hər hansı ştat və ya Birləşmiş Ştatların yurisdiksiya- smda

olan əraziyə mövcud qanunlara rəğmən, təhvil verilmək və ya istifadə

olunmaq üçün spirtli içkilər daşınması və ya idxalı qadağan edilir.

Bölmə 3. Bu maddə, konqres onu ştatların təsdiqinə göndərdiyi gündən

başlayaraq yeddi il ərzində. Konstitusiyada müəyyən edilən qaydada,

ayrı-ayrı ştatların quracaqları konventlər tərəfindən bir Konstitusiya

dəyişikliyi kimi təsdiqlənməyincə etibarsızdır.

XXII dəyişiklik (27 fevral 1961-ci il)

Bölmə 1. Heç kim, prezident vəzifəsinə iki dəfədən artıq seçilə bilməz

və prezident seçilmiş bir şəxsin yerinə prezident səlahiyyətini 2 ildən artıq

icra edən və ya prezident sifətilə 2 ildən çox fəaliyyət göstərən heç bir şəxs

bir dəfədən çox prezident seçilə bilməz. Ancaq bu maddə, konqres

tərəfindən təklif edildiyi zaman prezident vəzifəsini tutan şəxstə tətbiq edilə

bilməz və bu maddənin qüvvəyə minməsindən başlayaraq, prezident

vəzifəsində olan və ya prezident sifətilə fəaliyyət göstərən bir şəxs üçün

qanuni səlahiyyət müddəti tamam olmayınca maneə ola bilməz.

Bölmə 2. Bu maddə, konqres onu ştatların təsdiqinə göndərdiyi

tarixdən başlayaraq yeddi il ərzində ştatların dörddə üçünün qanunverici

məclisləri tərəfindən bir Konstitusiya dəyişikliyi kimi təsdiqlənməyincə

etibarsızdır.

508

XXIII dəyişiklik (29 mart 1961-ci il)

Bölmə 1. Birləşmiş Ştatlar hökumətinin yerləşdiyi bölgə, ayrıca bir ştat

kimi, ən az əhalisi olan ştatın seçdiyi seçicilərdən çox olmamaq şərtilə,

konqresdəki senator və nümayəndələrin sayına bərabər sayda Prezident və

vitse-prezident seçicilərini. Konstitusiyanın göstərdiyi prosedura üzrə təyin

edir. Bu seçicilər digər ştatların təyin etdiyi seçicilərə əlavə olunurlar, lakin

onlar prezident və vitse- prezident seçkilərində, ayrıca bir ştatın seçiciləri

sifətilə bu bölgədə toplanaraq Konstitusiyanın 12-ci dəyişikliyində

müəyyən edilən vəzifələri yerinə yetirirlər.

Bölmə 2. Konqresin müvafiq qanunlar çıxararaq bu maddənin tətbiqini

təmin etmək səlahiyyəti vardır.

XXIV dəyişiklik (23 yanvar 1964-cii il)

Bölmə 1. Birləşmiş Ştatlar vətəndaşlarının hər hansı ilkin və ya digər

seçkilərdə, prezident və ya vitse-prezident seçkilərini və ya konqresdəki

senator və nümayəndələri seçmə hüququ, Birləşmiş Ştatlar və ya hər hansı

ştat tərəfindən seçki vergisi və ya başqa bir verginin ödənməsi səbəbiylə

məhdudlaşdırıla, yaxud ləğv edilə bilməz.

Bölmə 2. Konqresin, müvafiq qanunlar çıxararaq bu maddənin tətbiqini

təmin etmək səlahiyyəti vardır.

XXV dəyişiklik (10 fevral 1964-ci il)

Bölmə 1. Prezidentin vəzifəsindən kənarlaşdırılması, ölməsi və ya

istefası halında, vitse-prezident prezident olur.

Bölmə 2. Hər dəfə vitse-prezident postu vakant olduqda. Prezidentin

vitse-prezidentliyə təyin etdiyi şəxs konqresin hər iki palatasının səs

çoxluğu ilə təsdiqləndikdən sonra vəzifəsinin icrasına başlayır.

509

Bölmə 3. Hər dəfə prezident, Senatın rro temrore sədrinə və

Nümayəndələr Palatasının spikerinə prezidentlik səlahiyyət və vəzifələrini

icra etməyə qadir olmadığını yazılı şəkildə bəyan edərsə, bunun əksinə

yazılı olaraq onlara bəyan etməyincəyə qədər bu səlahiyyət və vəzifələri

prezident sifətilə hərəkət edən vitse-prezident həyata keçirir.

Əgər vitse-prezident və icra departamentlərinin əksər yüksək vəzifəli

şəxsləri, yaxud konqresin qanunla müəyyən edəcəyi digər bir orqanın

əksəriyyəti Senatın rro temrore sədrinə və Nümayəndələr Palatasının

spikerinə prezidentin vəzifə və səlahiyyətlərini icra etməyə qadir

olmadığını yazılı şəkildə bəyan edərlərsə, vitse-prezident, Prezident

vəzifələrinin icraçısı sifətilə dərhal həmin vəzifə və səlahiyyətləri öz

üzərinə götürür.

Prezident, Senatın rro temrore sədrinə və Nümayəndələr Palatasının

spikerinə iqtidarsızhğın artıq mövcud olmadığını yazılı şəkildə bəyan

etməsindən sonrakı dörd gün ərzində, vitse-prezident və icra

departamentlərinin əksər yüksək vəzifəli şəxsləri, yaxud konqresin qanunla

müəyyən edəcəyi digər bir orqanın əksəriyyəti Senatın rro temrore sədrinə

və Nümayəndələr Palatasının spikerinə Prezidentin öz vəzifə və

səlahiyyətlərini icra etmək iqtidarında olmadığını yazılı şəkildə bəyan

etmədiyi təqdirdə, prezident, vəzifəsinin səlahiyyət və məsuliyyətini

yenidən bərpa edir. Bu halda konqres, əgər toplantı halında deyilsə, həmin

məsələ üzrə qərar vermək məqsədilə qırx səkkiz saat ərzində toplanır. Əgər

konqres, ərizəni aldıqdan sonra iyirmi bir günün ərzində və ya əgər toplantı

halında deyilsə, toplanmaq üçün çağırıldıqdan sonrakı iyirmi bir gün

ərzində, hər iki palatasının üçdə iki səs çoxluğu ilə prezidentin prezidentlik

səlahiyyət və vəzifələrini icra etmək iqtidarında olmadığına qərar verirsə,

vitse-prezident, prezident sifətilə bu vəzifə və səlahiyyətlərin icrasına

davam edir; əks halda isə prezident, prezidentlik vəzifə və səlahiyyətlərini

yenidən bərpa edir.

510

XXVI dəyişiklik (26 iyul 1971-ci il)

Bölmə 1. On səggiz və daha çox yaşı olan Birləşmiş Ştatlar və-

təndaşlannın səsvermə hüququ, yaş səbəbilə, Birləşmiş Ştatlar və ya hər

hansı ştat tərəfindən məhdudlaşdırıla, yaxud ləğv edilə bilməz.

Bölmə 2. Konqresin, müvafiq qanunlar çıxararaq, bu maddənin

tətbiqini təmin etmək səlahiyyəti vardır.

XXVII dəyişiklik (1992-ci il)

Bölmə 1. Nümayəndələr palatası üzvlərinin növbəti seçkiləri ke-

çirilməyincə senatorlann və nümayəndələr palatası üzvlərinin xidmətlərinin

ödənilməsini dəyişdirən heç bir qanun qüvvəyə minməməlidir.

511

MUNDƏRICAT

GİRİŞ .................... : ............................................................................. 3

I FƏSİL QƏDİM İRANIN DÖVLƏT VƏ HÜQUQ TARİXİ ........................... 5

II FƏSİL CƏNUBİ QAFQAZ XALQLARININ

DÖVLƏT VƏ HÜQUQ TARİXİ ........................................................ 24

GÜRCÜSTANIN DÖVLƏT VƏ HÜQUQ TARİXİ ......................... 24

ARTAŞESLƏR VƏ RUBENİLƏR SÜLALƏSİ HAKİMİYYƏTİ ........................................................... 57

DAĞISTAN XALQLARININ DÖVLƏT VƏ HÜQUQ TARİXİ ........................................................ 78

III FƏSİL MƏRKƏZİ ASİYA XALQLARININ DÖVLƏT

VƏ HÜQUQ TARİXİ (XIX 9srin ortalarına qədər) ...................... 88

QAZAXISTANIN DÖVLƏT VƏ HÜQUQ TARİXİ ...................... 131

IV FƏSİL

BALTİKYANI XALQLARIN DÖVLƏT VƏ HÜQUQ TARİXİ ...................................................... 149

BÖYÜK LİTVA KNYAZLIĞININ DÖVLƏT VƏ HÜQUQ TARİXİ ...................................................... 149

LATVİYA VƏ ESTONİYA ƏRAZİSİNDƏ DÖVLƏT VƏ HÜQUQ ................................................................... 174

512

VFƏSIL

ŞƏRQ SLAVYANLARININ DÖVLƏT VƏ HÜQUQ TARİXİ ... 189

UKRAYNANIN DÖVLƏT VƏ HÜQUQ TARİXİ ............................. 189

BELARUSİYA ƏRAZİSİNDƏ

DÖVLƏT VƏ HÜQUQ (XVI-XIX əsrbr) ......................................... 201

VI FƏSİL MOLDOVANIN DÖVLƏT VƏ HÜQUQU (XVI-XIX əsrlər) 212

VII FƏSİL QƏRB SLAVYANLARININ

DÖVLƏT VƏ HÜQUQ TARİXİ ............................................................ 224

POLŞANIN DÖVLƏT VƏ HÜQUQ TARİXİ ...................................... 224

ÇEXİYANIN DÖVLƏT VƏ HÜQUQ TARİXİ .................................... 244

VIII FƏSİL CƏNUB SLAVYANLARININ

DÖVLƏT VƏ HÜQUQ TARİXİ .......................................................... 262

BOLQARISTANIN DÖVLƏT VƏ HÜQUQ TARİXİ ......................... 262

SERBİYANIN DÖVLƏT VƏ HÜQUQ TARİXİ .................................. 273

IX FƏSİL

ROMA KATOLİK KİLSƏSİ (VATİKAN) VƏ KANON HÜQUQU .......................................................................... 284

Əlavə I

BÖLMƏ QULDARLIQ DÖVRÜ QANUNLARI (xrestomatiya) ....................... 294

QƏDİM MİSİRDƏ XOREMXEB QANUNLARI ................................ 294

513

MİSİRDƏ BAKXORİS QANUNLARI ................................................. 298

MESSOPOTAMİYA ŞƏHƏR

DÖVLƏTLƏRİNİN QANUNLARI ....................................................... 300

EŞNUNN ŞƏHƏR-DÖVLƏTİ QANUNLARI ...................................... 303

QƏDİM НЕТ QANUNLARI ................................................................. 309

QƏDİM BABİLSTAN ............................................................................ 316

QƏDİM HİNDİSTAN MANU QANUNLARI -

MAHABA DHARMA-ŞASTRA ............................................................ 345

QƏDİM ROMADA XII CƏDVƏL QANUNLARI .............................. 374

QƏDİM ROMA QAY İNSTİTUSİYALARI ........................................ 382

II BÖLMƏ

FEODAL HÜQUQU (xrestomatiya) ..................................................... 408

İLKİN FRANK FEODAL DÖVLƏTİ SALİK PRAVDALARI (LEX SALİCA) ............................................... 408

EPİLOQ

SALİK QANUNLARI QURTARDI ...................................................... 434

SAKSONİYA PRAVDALARINDAN .................................................... 435

ALEMANN PRAVDALARINDAN ....................................................... 443

BURQUND PRAVDİYALARINDAN ................................................... 444

RİPUAR PRAVDASINDAN .................................................................. 445

BAVARİYA PRAVDALARINDAN ...................................................... 446

514

FRANSA FEODAL HÜQUQU BOVEZİ KUTYUMLƏRİ................ 447

ALMANİYA FEODAL HÜQUQU SAKSON ZERSALI .................... 454

ALMANİYA FEODAL HÜQUQU KAROLİNA (1532) ...................... 465

LİTVA STATUSU (1529-cu il) ................................................................ 472

III BÖLMƏ

BURJUA HÜQUQU (xrestomatiya) ...................................................... 482

İNGİLTƏRƏ BURJUA QANUNVERİCİLİYİ .................................... 482

İNGİLTƏRƏDƏ KONSTİTUSİYALI

MONARXİYANIN YARANMASI ........................................................ 482

İNGİLTƏRƏDƏ HÜQUQLAR

HAQQINDA BİLL 1689-CU İL ............................................................. 484

AMERİKA BİRLƏŞMİŞ ŞTATLARININ KONSTİTUSİYASI (17 oktyabr 1787-ci U) .............................................. 486

MERİKA BİRLƏŞMİŞ ŞTATLARI KONSTİTUSİYASINA

'YİŞİKLİKLƏR (sonstitııtional amendments) ................................. 500

\

515