Müəilililər: İqtisad elmlər namizədi, dosent Əliyev Mahir Əlişah oğlu İqtisad elmlər

doktoru, professor Hüseynov Arif Güləhməd oğlu İqtisad elmlər

namizədi, dosent Kərimov Kərim Seyidrza oğlu İqtisad elmlər namizədi,

dosent Hüseynova Ülviyyə Yasın qızı

Elmi redaktor: ADNSU-mm “Neft emalı və neft-kimya sahələrinin iqtisadiyyatı və menecment" kafedrasının müdiri, i.e.d., professor Qənimət Səfərov

Rəyçilər: AMEA-mn "Elmi İnnovasiya Mərkəzinin” direktor müavini, i.e.d., professor Təbriz Əliyev.

Elm və Tədris Mərkəzi "Təfəkkür" Universitetinin rektoru,

i.e.d, professor Müşviq Atakişiyev

ATU-nıtn "Sənaye iqtisadiyyatı və menecment" kafedrasının müdiri,

i.e d., professor Ramiz İsgəndərov

M.Ə. Əliyev, A.G. Hüseynov, K.S. Kərimov, Ü.Y. Hüseynova Neft-qaz sənayesinin iqtisadiyyatı və idarə edilməsi. Ali məktəblər

iıçün dərslik. Bakı. «Letterpress» Nəşriyyat evi. 2016. səh. 553.

Dərslik tədris planında nəzərdə tutulmuş “Neft-qaz sənayesinin

iqtisadiyyatı və idarə edilməsi” fənninin proqramına uyğun yazılmışdır.

Dərslikdə Azərbaycanda neftqazçıxarma və neft emalı sənayesi sahələrinin

inkişaf tarixinin mərhələri, bu sənaye sahələrinin ölkənin iqtisadiyyatında rolu və

əhəmiyyəti, neft-qaz sektorunun milli təhlükəsizliyin təminatında mahiyyəti izah

olunmuşdur. Neftqazçıxarma sənayesində aparılan iqtisadi islaharlar, köhnə

yataqlarda yaranmış böhranlı vəziyyətin aradan qaldınirnası yollan, neft

strategiyasının məqsədi və formalaşdırılması amilləri məntiqi ardıcıllıqla

verilmişdir. Neftqazçıxarma müəssisələrində istehsal proseslərinin mahiyyət və

səciyyəvi xüsusiyyətləri, əsas istehsal fondları, dövriyyə vəsaitləri və istehsal

xərclərinin formalaşmasının izah olunmasına xüsusi diqqət verilmişdir.

Dərsliyin məzmununda ehtiva olunan şərhlərdə sistemli və məntiqi təhlilə

üstünlük verilmişdir və sistemin elementləri arasında dialektik əlaqələr açıqlanır,

ümumi və spesifik qanunauyğunluqlar nəzəri və praktik baxımdan interpre.asiya

olunur. , :

Ali məktəblərdə təhsil alan bakalavr və magisti, aspirant, doktoram, fənni

tədris edən professor-müəllim heyəti və gündəlik həyatlarında bu sahədə məşğul

olan geniş neft-qaz sənaye sahələrində çalışan mütəxəssislər üçün nəzərdə

ratulmuşdur

© «Letterpress» nəşriyyat evi, 2016

GİRİŞ

Dünya ölkələrinin sosial-iqtisadi inkişafında və tərəqqisində

digər elm sahələri ilə yanaşı iqtisad elminin rolu əvvəllər olduğu

kimi, indi və gələcəkdə də öz əhəmiyyətli yerini qoruyub

saxlayacaqdır. Ölkəmizin bütün iqtisadi və sosial sahələrində həyata

keçirilən inkişaf proseslərinin öyrənilməsində iqtisad elmi müstəsna

rola malikdir. Odlar divan olan vətənimiz Azərbaycanda çox qədim

zamanlardan neft çıxarılmağa başlanmışdır və bu gün də ictimai

həyatımızın - siyasi, iqtisadi, elm və təhsil, qeyri neft sahələrinin

inkişafında milli sərvətimiz olan neft mühüm əhəmiyyət kəsb edir.

Ölkəmizin iqtisadiyyatının inkişafında neft və qaz sənayesi

aparıcı rola malik olmaqla böyük əhəmiyyət kəsb edir. İqtisadiyyatın

digər sahələrinin dinamik və davamlı inkişafı məhz bu sənaye

sahəsinin inkişaf səviyyəsindən asılıdır. Təbidir ki, bu sənaye

sahəsinin inkişafı ilə birbaşa və dolayısı ilə əlaqədar olan bütün

məsələlər haqqındakı nəzəri və empirik biliklər məhz tədris

prosesində həll edilə bilər. Aparılan tədris prosesinin keyfiyyəti isə

daha düzgün tərtib edilmiş tədris proqramlarından, yazılmış dərslik

və dərs vəsaitlərinin səviyyəsindən asılıdır.

XX əsrin sonlarında yenidən müstəqillik qazanan ölkəmizin

apardığı uğurlu siyasəti respublikamızın iqtisadi inkişafının təmin

olunmasına imkan vermişdir. Bir tərəfdən iqtisadiyyatımızın bazar

iqtisadi münasibətlərinə qo^mşması, digər tərəfdən isə təhsil

sisteminin Baloniya prosesinə qoşul- maqla Avropa təhsil sisteminə

inteqrasiya olunması ali məktəblərdə yüksək ixtisaslı mütəxəssislərin

hazırİ3.nmasını tələb etmişdir. Bununla yanaşı elmin istiqamətləri

üz;:ə tədris olunan fənlərin bu günün real tələblərinə cavab verməsi

üçün Dövlət Təhsil Standartlarının yenidən işlənməsidir.

Azərbaycan Respublikası Nazirlər Kabinetinin 12 yanvar 2009-cu il

tarixli 08 saylı qəran ilə “Ali təhsilin bakalavr pilləsi ixtisaslarının

siyahısı”nda 050405 - “Sənayenin təşkili və idarə olunması”

ixtisasına da yer verilmişdir. Bu ixtisas üzrə mövcud olan tədris

planlarında tədris olunan əsas fənlərdən biri də “Nefl-qaz sənayesinin

iqtisadiyyatı və idarə edilməsi” fənnidir. Bütün bunlan nəzərə alaraq

“Neft-qaz sənayesinin iqtisadiyyatı və idarə edilməsi” fənni üzrə

dərsliyin yazılması günün tələblərindən irəli gəlir və bu çox vacibdir.

Bu dərsliyin yazılmasında əsas məqsəd tələbələrə neft və qaz

sənayesinin respublikaımzm iqtisadiyyatındakı rolu və bu sahəyə aid

bilikləri onlara çatdırmaqdır. Bunun üçün təqdim olunan dərsliyin

ayn-ayn fəsillərində aşağıdakı məsələlərin şərhi verilmişdir.

Fəsil I-III. Bu fəsilərdə ölkəmizin quru və dəniz sahələrindən

çox qədim zamanlardan insanların neft çıxarmağa başlamasının tarixi

və bu barədə qədim filosoflann, alimlərin, səyyahlann və hərbçilərin

yazılan haqqmda məlumatlar, neftin müalicədə və hərbi

əməliyatlarda istifadə olunması, Azərbaycanda neft çıxarma və neft

emalı sənayesi sahələrinin inkişaf tarixinin mərhələləri haqqında

məlumatlar geniş şərh olunmuşdur. Eyni zamanda neft-qaz

sənayesinin ölkənin iqtisadiyyatında rolu və əhəmiyyəti, neft-qaz

sektorunun ÜDM-in strukturundakı payı, siyasi kontekstdə dövlət

suverenliyinin möhkəmləndirilməsi və milli təhlükəsizliyin

təminatında neft diplomatiyasının mahiyyəti izah olunmuşdur.

Neftqazçıxarma sənayesində aparılan iqtisadi islahatlar, köhnə

yataqlarda yaranmış böhranlı vəziyyətin aradan qaldırılması yolları,

Azərbaycan Respublikasının Dövlət Neft Fondunun məqsədi,

vəzifələri və onun idarə edilməsi, Azərbaycan neftinin dünya

bazarlarına çıxaniması məsələləri, neft strategiyasının məqsədi və

formalaşdınlmıası amilləri məntiqi ardıcıllıqla verilmişdir.

Burada yerin təkində neft və qazm əmələ gəlməsi, neftin

mənşəyi barədə elmi mülahizələr, müasir təsəvvürlərə görə üzvi

maddələrin neft və qaza çevrilməsi prosesləri, neftin fiziki-kimyəvi

xassələri və neftlərin əlamətlərə görə təsnifləşdirilməsi izah

olunmuşdur. Eyni zamanda Azərbaycanın və dünya Ölkələrinin

neft-qaz ehtiyatlan.

karbohidrogen ehtiyatlarının bölgüsü barəsində maraqlı məlumatlar

göstərilmişdir. Neft yataqlarının işlənməsi haqqında əsas anlayışlar,

layın işlənmə sistemi, neft )'ataqlarmm işlənməsi layihəsinin

mahiyyəti və onun mərhələləri, respublikanın neft-qaz yataqlannm

işlənməsinin müasir vəziyyəti, 1871- 2013-cü illərdə Azərbaycanın

yataqlarından hasil edilən neftin göstəriciləri və neftin çıxanimasmda

tətbiq olunan istismar üsullan barəsində və neftqazçıxarma

müəssisələrində istehsal proseslərinin mahiyyət və səciyyəvi

xüsusiyyətləri, istehsal quruluşu, istehsalın təşkilində əsas olan

mütənasiblik, fasiləsizlik, paralellik, ahəngdarlıq və düzxətlilik

prinsipləri izah edilmişdir. İstehsala hazırlığın əsas vəzifələri, yeni

məhsul növlərinin istehsala hazırlanması zamanı xüsusi elmi tədqiqat

işlərinin apaniması və sınaq-təcrübə qurğularının yaradılması

məqsədi haqqında məlumatları tələbələrin nəzərinə çatdırılmasına da

dərslikdə baxılmışdır.

Fəsil rV-VI. Bu fəsillərdə neft sənaye sahəsinin normal inkişaf

etdirilməsi üçün istehsalın müəyy'ən qaydada təşkili və idarə

edilməsinin xüsusiyyətləri və prinsipləri, idarəetmə metodları və

onların tətbiqi sahələri, idarəetmə funksiyaları və onların mahiyyəti,

idarəetmə qərarlarının zəruriliyi müəyyənləşdirən məqsəd və

vəzifələr, neft və qaz sənay'esində idarəetmənin əsas kateqoriyaları,

neft-qaz sektorunun struktur və infrastruktur kompleksinin mahiyyəti

verilmişdir.

Dərsliyin bu fəsillərində tələbələrin nəzərinə çatdınlması

vacib olan neftqazçıxarma müəssisəsinin əsas istehsal fondlan,

dövriyyə vəsaitləri və istehsal xərclərinin formalaşmasının izah

olunmasına xüsusi diqqət verilmişdir. Çünki neft-qaz sənayesi başqa

istersal sahələrindən fərqli olaraq dəyəri 10 milyard manatlarla təşkil

edilən əsas istehsal fondları və dövriyyə vəsaitlərinə, neft və qazın

hasil olunmasına çəkilən xərclər milyard manatlarla ölçülən əsas

istehsal sahəsidir. Bu baxımdan bölmələrdə əsas istehsal fondlarmın

mahiyyəti və təsnifatı, əsas fondların daha düzgün və dolğun

qiymətləndirilməsindən müəssisənin fəaliyyətini xarakterizə edən

iqtisadi göstəricilər, əsas fondların təkrar istehsal prosesi, əsas

fondların köhnəlməsi, xidmət müddəti və amortizasiyası

və onlann riyazi hesablaması mctodlan izah edilmişdir. Neft- qaz

məhsullarının istehsal və satışı prosesinin fasiləsiz gedişini təmin

etmək üçün müəssisə əsas fondlarla yanaşı dövriyyə və tədavül,

ibndlanndan ibarət olan dövriyyə vəsaitlərinə də malik olmahdu:.

Dövriyyə vəsaitlərinin tərkibi və təsnifatı, dövriyyə vəsaitlərinin

normallaşdırılması, materiallara qənaətin başlıca istiqamətlərindən

biri olan texniki-texnoloji itkilərin və tullantılann azaldılması,

onların təkrar təsərrüfat dövriyyəsinə cəlb edilməsinin həlli yolları,

dövriyyə vəsaitlərinə olan tələbatın hesablanması qaydaları, istifadə

göstəriciləri və dövr etməsinin sürətləndirilməsi dərslikdə şərh

olunmuşdur.

Fəsil VIl-LX. Burada istehsala çəkilən xərclərin tərkibi,

quruluşu və təsnifatı, neft-qaz quyularının qazılmasında enerji

xərcləri ilə yanaşı quyunun inşasının maya dəyəri, neft-qaz hasil

olunmasında maya dəyərinin təyini metodları, neft məhsullarının

saxlanması və nəqli proseslərində istehsal xərclərinin hesablanması

riyazi düsturlarla göstərilmişdir və geniş izah olunmuşdur.

Burada müəssisənin kadrları, əmək məhsuldarlığı və əmək

haqqı, maliyyə menecmentinin mahiyyəti, ftınksiyalan və metodları

haqqında məlumatlar cəmloşdirilmişdir. Bu fəsillərin bölmələrində

müəssisədə qarşıya qoyulmuş məqsədlərə nail olmaq üçün səmərəli

kadr siyasəti işlənib hazırlanması və həyata keçirilməsi, kadrlann

quruluşuna bilavasitə təsir göstərən amillər, onlara olan tələbatın

hesablanması, müəssisələrdə əmək məhsuldarlığı və onun

hesablanması metodikası, əmək haqqının mahiyyəti, prinsipləri və

onun hesablanması metodikası və digər məsələlərin şərhi tam

verilmişdir. Dərslikdə nəzərə alınmışdır ki, maliyyə vəsaiti olmadan,

geniş təki-ar istehsalı təmin etmək, iqtisadiyyatın ayrı-ayrı sahələri

üzrə və ərazi strukturunu tənzimləmək, innovasiya fəaliyyətini

stimullaşdırmaq, digər ictimai tələbləri ödəmək mümkün deyildir.

Bunların mahiyyətini aydınlaşdırmaq məqsədi ilə dərslikdə

Azərbaycan Respublikasının bank-kredit sistemi, kreditlərin

məbləğinin sadə və mürəkfıəb faiz dərəcəsi ilə hesablanma qaydalan,

neftqaz- şıxarma müəssisəsinin maliyyə resurslarının formalaşması

və bölüşdürülməsi, pul və qiymətli kağızların mahiy;/əti və onların

müəssisə fəaliyyətində rolu və qiymətləndirilməsi metodikası geniş

izah olunmuşdur.

Eyni zamanda maliyyə əməliyyatlarının təşkili, idarə

olunması və qiymətləndirilməsi məsələləri öz əksini dərslikdə

tapmışdır.

Fəsil X-XIl. Bu fəsillərdə maliyyə menecmentinin mahiyyəti,

funksiyaları və metodları, müəssisənin dövriyyə aktivləri və kreditor

borclarının idarə edilməsi, neft- qaz sənayesində investisiya,

innovasiya prosesi və onun qiymətləndirilməsi və neft-qaz

hasilatının intensivləndiril- məsində yeni texnika və texnologiyanın

tətbiqinin iqtisadi əsaslandırılması problemlərinə baxılmışdır.

Neft-qaz hasilatının dinamik inkişafının təmin olunması bu sahəyə

investisiya qoyuluşundan bilavasitə asılıdır. Bunun üçün dərslikdə

investisiyanın mahiyyəti, onun dövlət tərəfindən tənzimlənməsinin

hüquqi əsaslan, dövlətin investisiya siyasətinin məqsədi,

neftqazçıxarma müəssisələrində investisiyanın tətbiqi istiqamətləri

və maliyyələşdirmə mənbələri və formalaşması mexanizmi,

investisiya layihələrinin iqtisadi səmərəliliyinin qiymətləndirilməsi,

investisiya layihəsinin işlənməsinə aid qərarların qəbul olunması

qaydaları izah olunmuşdur. Burada innovasiya fəaliyyətinin nəzəri

əsasları, Milli innovasiya sisteminin innovasiya layihələrində tətbiqi

aspektləri və innovasiya fəaliyyəti sahəsində dövlət siyasəti

barəsində məlumatlar verilmişdir.

Fəsil XIII-XVI. Bu fəsillərdə neftqazçıxarma sahəsində yeni

texnika və texnologiya anlayışı, onların yaradılması və tətbiqinin

texniki-iqtisadi əsaslandırılması, neft hasilatmın artırılmasında

NANO texnika və texnologiyanın rolu izah edilmişdir.

Neftqazçıxarma müəssisələrində köməkçi təsərrüfatın təşkili,

neftqazçıxarma müəssisəsinin nümunəvi istehsal quruluşu, təmir

təsərrüfatının təşkili və onun rolunun qiymətləndirilməsi, əsas,

köməkçi, yardımçı və s. sexlərdə istehsal prosesinin xarakteri və

səciyyəvi xüsusiyyətləri öz şərhini tapmışdır. Burada neft-qaz

sənayesində ekoloji problemlərin yaranması səbəbləri,

neftqazçıxarma müəssisələrində təbiəti

qorumjı və onun mühafizəsi məsələləri, ətraf mühitin çirklənməsinin

qarşısının alınmasına aid tədbirlərin həyata keçirilməsi, neft-qaz

məhsullarının boru kəmərləri ilə nəqli proseslərində təbii mühitin

çirklənməsinin qarşısının alınmasına dair izahat verilmişdir. Eyni

zamanda neftqazçıxarma sənayesində istehsal səmərəliliyinin

yüksəldilməsi ehtiyatlan şərh olunmuşdur.

Dərsliyin məzmununda ehtiva olunan şərhlərdə sistemli və

məntiqi təhlilə də üstünlük verilmişdir və eləcə də sistemin

elementləri arasında dialektik əlaqələr açıqlanır, ümumi və spesifil:

qanunauyğunluqlar nəzəri və təcrübi baxımdan interpretasiya olunur.

Bütün bunlar təqdim olunan dərsliyin müsbət cəhətləri kimi qəbul

oluna bilər.

Guman edirik ki, gərgin iş nəticəsində həm strukturuna, həm

tematikasına, həm müasir həyatımıza, təhsilin fəlsəfəsinə uyğun

olaraq öz həcminə, üslubuna və məzmununa görə əvvəlki dərslik və

dərs vəsaitlərindən fərqli müəllimlərə, tələbələrə və magistrantlara

təqdim olunan bu yeni dərslik onlar tərəfindən maraq və rəğbətlə

qarşılanacaqdır.

Dərsliyin VII və XVI fəsilləri i.e.d., professor Q.Ə. Səfərov və

iqtisad üzrə fəlsəfə doktoru N. M. Əliyev tərəfindən yazılmışdır.

Müəlliflər hesab edir ki, oxuculara təqdim edilən dərslik

nöqsan və çatışmsızlıqdan azad deyildir.

Təqdim olunan dərsliyə təkliflərini və xeyirxah tənqidlərini

bildirən oxuculara müəlliflər əvvəlcədən təşəkkürlərini bildirirlər.

Müəlliflər dərsliyin işıq üzu görməsində böyük əməyi olan

elmi redaktoru i.e.d., professor Q.Ə. Səfərova, rəy verənlər: i.e.d.,

professor T.N. Əliyevə, i.e.d., professor M.C. Atakişiyevə və i.e.d.,

professor R.K. İsgəndərova kitabın məzmununun

zənginləşdirilməsinə kömək edən qiymətli qeydləri və təkliflərinə

görə təşəkkür edir.

FƏSIL I. AZƏRBAYCANDA NEFT SƏNAYESİNİN

İNKİŞAF TARİXİ VƏ ONUN ÖLKƏ

İQTİSADİYYATINDA ROLU

1.1. Neftqazçıxarma sənayesinin inkişaf tarixi

Azərbaycan dünyanın yeganə ölkələrindən biridir ki, çox

qədim zamanlardan insanlar quru və dəniz sahələrindən neft

çıxarmağa başlamışlar. Bizim eramızdan 5 əsr əvvəl yunan filosofu

Herodot Xəzər dənizi sahillərindən neft çıxarılmasını yazmışdır.

Dünyada xəritə tərtibi üzrə məşhur alim A. Ptolo- mey özünün

“Coğrafiyaya rəhbərlik” adlı əl yazmasında Xəzər dənizinin ilk

xəritəsini əks etdirmişdir.

Qədim zamanlardan neftdən işıqlandırmada, müalicədə və

hərbi əməliyyatlarda geniş istifadə olunmuşdur. Azərbaycanın

Abşeron ərazilərində neft və qazın yer səthinə çıxmasını və onların

strateji əhəmiyyət kəsb etməsini imperator Neron “Xəzər darvazası”

əsərində Albaniyaya (Şimali Azərbaycana) hərbi yürüş

əməliyyatlarında mühüm rol oynadığını eramızdan 60 il əvvəl

yazmışdır.

Arxeoloqların fikrincə, neftdən ilk dəfə eramızdan əvvəl (E.ə.)

VI minillikdə istifadə olunmağa başlanmışdır. E.ə. III minillikdə

Mesopotamiya və Misirdə inşaat işlərində asfaltdan su keçirməyən və

birləşdirici maddə kimi istifadə edildiyi göstərilir. O dövrdə neft

piltəli çıraqlarda yandırılmış, dərman kimi işlədilmiş, onun kükürd və

qatranla qarışığı hərbi məqsədlə «yandırıcı ox» hazırlanmasında

istifadə edilmişdir.

Azərbaycanda neft qədim zamanlardan istifadə olunmağa

başlanmışdır. Ayrı-ayrı vaxtlarda ölkəmizdə olmuş səyyah, tarixçi və

coğrafiyaşünaslar öz əsərlərində bu barədə yazmışlar. Bu alimlərin

çoxu kitablarında konkret neftin adını çəkməsələr də, onların

«möcüzəli su», «yanan maye» adlandırdıqları bu xammalın neft

olduğu sonralar sübut edilmişdir.

VII-VIII əsrlərə aid olan mənbələrdə paleolit dövründə (bizim

eradan əvvəlki VIIl-VII əsrlər) Şimali Azərbaycanın ərazisində

yerləşən alban dövlətlərinin əhalisinin neft hasil etdiyini və onun

məişətdə və hərbi məqsədlər üçün istifadə edildiyini qeyd etmişlər.

Abşeron yarımadasında yerin altından çıxaraq yanan qaz

atəşpərəstlərin sitayiş obyektləri olmuşdur.

Xəlifə Məhəmməd ibn Əmmarm fərmanı ilə 886-cı ildə Bakı

neftinin satışından alınan gəlir Dərbənd şəhərini şimalda

qəbilələrdən-xəzərlərdən qoruyan ərəb qarnizonunun əsgərləri

arasında bölüşdürülmüşdür. Dərbənd yaxınlığında aparılmış arxeoloji

qazıntılar nəticəsində Məhəmmədin varislərinin uzun müddət neftin

satışından əldə edilən gəlirdən istifadə etdikləri müəyyən edilmişdir.

Yunan tarixçisi və filosofu Plutarx Makedoniyalı İs- kəndərin

hərbi yürüşlərindən bəhs edərək yazmışdır ki, sərkərdənin

döyüşçüləri Xəzər sahillərində çoxlu «yanan maye» ocaqları

görüblər. İskəndərin tarixçiləri qeyd etmişlər ki, onun Hindistana

hərbi yürüşü zamanı, İranı zəbt etdiyi vaxtlarda (bizim eradan əvvəlki

334-331-ci illər) indiki İran ərazisində yerləşən Xorasan şəhəri

ətrafında döyüş əməliyyatlarında sərkərdənin çadırım xəzərlərdən

(iberiya-qafqaz qrupuna aid olan qəbilələr) alınmış neftlə

doldurulmuş gil çıraqlarla işıqlandınrmışlar. Piy ilə işləyən lampalara

nisbətən onlar daha az his verir və daha parlaq işıq saçırmış. Tarix

göstərir ki, 2200 il bundan əvvəl Xəzər dənizinin cənub-qərb

sahələrində neft çıxarılmışdır. Neft, qədim midiyalıların «nafta»

(sızan) adlandırdıqları mayedir.

Qədim yunanlar müharibələr zamanı nefti xüsusi qablarda

yandırıb göyə atmaqla düşməni vahiməyə salırmışlar. Qədim

romalılar isə nefti uzun müddət isti havada saxladıqdan sonra onun

yağ şəklində qalığından müalicə məqsədilə istifadə etmişlər. Orta

əsrlərin Yaxın və Orta Şərq, Orta Asiya və Qərbi Avropa ədəbi

mərkəzlərində də neftin adı çəkilib.

B. E.ə. Vll-VIII əsrlərdə Azərbaycanda neft çıxarılması barədə

ilk məlumatlar yayılmışdır. IX-XII əsrlərdə ərəb alim və səyyahları

əl-Bəlazuri, əl-Məsudi və başqaları Abşeronda neftin hasil edilməsi

və istifadə sahələri barədə çoxsaylı

10

molumailar vermişlər. 915-ci ildə Bakıda olmuş ərəb səyyahı və

tarixçisi Məsudi Əbdül Həsən ibn Hüseyn öz qeydlərində

göstərmişdir ki, bu ərazinin bəzi yerlərində ağ və sarı, digərlərində isə

qara və göy rəngli neft çıxarırlar. Məsudi Əbdül Həsən ibn Hüseyn

yazırdı ki, «Bakıya gəmilər üzüb gəlir, burada ağ neft mənbələri

vardır. Dünyada ağ neft hasil edən başqa belə bir yer yoxdur...».

XII əsrin dahi Azərbaycan şairi və mütəfəkkiri N. Gəncəvi də

(1141-1209) ağ Naftalan neftinin müalicə xüsusiyyətlərinə malik

olduğunu öz əsərlərində təsvir edirdi.

Bakı neftinin quyu üsulu ilə hasili və distillə edilməsi barədə

ilk məlumatı XIII əsrdə yaşamış ərəb tarixçisi Məhəmməd ibn Nəcib

Bəkran öz əsərlərində vermişdir. Məşhur venesiyalı tacir və səyyah

Marko Polo (1254-1324) XIII əsrdə Qara dəniz sahillərindən Çinə

səyahəti zamanı Bakıda neft çıxarılmasının şahidi olduğunu qeyd

etmişdir. Onun yazdığına görə, bu şəhərdə çıxarılan neft dəvələrlə

qonşu ölkələrə daşınmış, həmin dövrdə neftdən işıqlandırma və

müalicə üçün istifadə olunmuşdur.

XVI-XVII əsrlərdə Azərbaycanda olmuş tarixçi, səyyah və

tacirlərin qeydlərinə əsasən belə nəticəyə gəlmək olar ki, həmin

dövrlərdə Abşeronda 500-dən artıq quyudan neft çıxarılmışdır.

1594-cü ildə Abşeronda (Balaxanı) usta Allahyar tərəfindən dərinliyi

35 m olan ilk neft quyusu qazılmışdır.

1863-cü ildə Bakıda Cavad Məlikov ilk kerosin zavodunu

tikmişdir. 1872-1873-cü illərdə ilk dəfə olaraq Bibi Heybət və sonra

Balaxanı yataqlarında mexaniki ü.sulla qazılmış quyulardan sənaye

əhəmiyyətli neft alınmışdır. 1872-1873- cü illərdə ilk dəfə Xəzər

dənizində laxta barjlardan istifadə edilməklə neft nəql olunmuşdur.

1878-ci ildə qızdırılma üçün işlənən ağ neftin nəql edilməsi üçün ilk

metal gövdəli «Zərdüşt» adlı tanker istifadəyə verilmişdir. 1881-ci

ildə dünyada ilk dəfə olaraq Bakıda neft məhsulları çənlərdə dəmir

yolu ilə nəql edilmişdir. 1883-cü ildə ilk dəfə olaraq zərbə- ştanq

üsulu ilə quyu qazılmış və bu üsul «Bakı üsulu» kimi

məşhurlaşmışdır.

1899-1901-ci illərdə neft sənayesi sürətlə inkişaf etmiş.

11

1897-1907-ci illərdə Bakı neftini Avropaya çıxarmaq üçün 800

km-lik Bakı-Batumi neft kəməri tikilmişdir. 1911-ci ildə rotor qazma

üsulu ilə ilk quyu Suraxanıda qazılmışdır. 1915-ci ildə ilk dərinlik

quyu nasosları Ramana yatağında tətbiq olunmuşdur. 1952-ci ildə

neft yataqlarının işlənməsi və istismarı üçün küt quyuların qazılması

və başqa mütərəqqi metodlar işlənmişdir. Azərbaycan torpağı qədim

zamanlardan bütün dünyada neft sənayesinin vətəni və uzun müddət

neft sənayesinin yeganə mərkəzi olmuşdur.

XVII əsrin axırlarında Bakı neft mədənlərində hər gün 3500

kiloqramadək neft çıxarılırdı. O zamanlar neft əsasən Bakıda hasil

edildiyindən, bu əslində bütün dünyada istehsal olunan neft idi.

İnsanların neftlə çox qədim zamanlardan tanış olmasına baxmayaraq

onu əsrlər boyu xam halda işlətmişlər. Neftdən kerosin alınmasına isə

ancaq XVIII əsrin əvvəllərində təsadüf edilir. Neftin yüngül və şəffaf

hissəyə- kerosinə ayrılması prosesinin dünyada ilk dəfə

Azərbaycanda aparılması tarixi materiallarda göstərilir. Məsələn,

1733-cü ildə Bakıya gəlmiş və Xəzər dənizilə səyahət etmiş

akademik Lerxe öz yol qeydlərində yazır: «Bu nefti distillə etdikdə

açıqsan rəng alır. Ağ neft bir qədər tutqundur, lakin onu distillə

etdikdə spirt kimi açıq olur və tez alışıb yanm>. Buradan aydın

görünür ki, Azərbaycanda neft 1733-cü ildən daha əvvəl distillə

edilmişdir.

1897-ci ildə «Oleum», «Born» və «Keçmiş Tağıyev, Şibayev

və K» ingilis şirkətləri yaradılır. 1898-ci ildə Rusiya neft istehsalı

üzrə dünyada 1-ci yerə çıxır. Azərbaycan Rusiyanın ümumimperiya

neft hasilatının 95%-ni verir. 1899- 1901-ci illərdə Abşeronda

dünyada ən yüksək neft hasilatı (ildə 11,5 milyon ton), yaxud

ümumdünya hasilatının 50%-i əldə təşkil etmişdir. ABŞ-da ildə 9,1

milyon ton neft hasil olunur. 1901-ci ildə Bibi-Heybət buxtasının

torpaqlanması haqqında qanun qəbul edilir və 350 hektar sahə yalnız

20 ilə torpaqla örtülür. Suraxanıda qaz hasil etmək üçün ilk quyu

qazılır. Suraxanı sahəsində qara neft quyusu fontan vurur; 1911-ci

ildə Suraxanıda ilk dəfə fırlanan qazıma qurğusundan istifadə olunur.

12

1918-ci ildə «Ncar East» jurnalı yazırdı: «Bakı-dünyanm ən

nəhəng neft mərkəzidir. Əgər neft-kraliçadırsa, onda Bakı- onun

taxtıdır».

1878-ci ildə Bibi-Heybətdə ilk neft quyusu fontan vurur.

Beləliklə, 1883-cü ildə Bakı neft emalı zavodlarından kerosinin

ixracına başlandı və 1885-ci ildə Rusiya bazarından Amerika kerosini

sıxışdırılıb çıxarıldı. Nisbətən kiçik zaman ərzində çox yüksək

iqtisadi artım olub, güclü sənaye potensialı, neft hasilatı, onun emalı

və satılması üzrə çoxlu iri və kiçik cəmiyyətlər yaranır. Bakı neft

sənayesinin yaranmasında xarici kapital, birinci növbədə fransız,

sonralar isə ingilis kapitalı iştirak etmişdir.

Azərbaycan neft sənayesinin inkişaf tarixini bir neçə

mərhələyə ayrılır ki, bunların da hər birinin özünəməxsus nailiyyətləri

olmuşdur.

I mərhələ 1847-ci ildən neftin mexaniki üsulla qazılmış

quyulardan hasil edilməsi ilə başlanır və 1920-ci ilə kimi davam edir.

1847-1848-ci illərdə ilk dəfə Bibiheybət və sonra Balaxanı

yataqlarında mexaniki üsulla qazılmış quyulardan sənaye əhəmiyyətli

neft alınır və həmin ildən də Azərbaycanın neft sənayesinin inkişafı

başlanır.

XIX əsrin əvvəllərində dünyada ilk dəfə olaraq Bibihey- bətdə

sahildən 30 m aralıda dənizdə qazılmış əl quyusundan neft hasil

edilmişdir.

1859-cu ildə Bakıda ilk neftayırma zavodu (qurğusu) tikilir.

1863-cü ildə Cavad Məlikov Bakıda kerosin zavodu tikdirir və

dünyada ilk dəfə neftayırma prosesində soyuduculardan istifadə edir.

Artıq 1867-ci ildə 15 neftayırma qurğusu fəaliyyət göstərirdi.

Mexaniki üsulla quyuların qazılmasının texnika- texnologiyası

inkişaf etdikcə bir sıra yeni neft yataqları aşkar edilir (Binəqədi,

Pirallahı adası. Suraxanı və s.), neft hasilatı artır, neft sənayesinin

infrastrukturu və neftin emalı inkişaf etməyə başlayır, neftin hasilatı,

emalı və satışı üzrə yüzlərlə firmalar yaradılır. Azərbaycanda milli

burjuaziya formalaşır, Bakı şəhəri dünyanın sənaye mərkəzlərindən

birinə çevrilir. İlk

13

dəfə Abşeron yarımadasında 1871-ci ildə Balaxanı-Sabunçu- Ramanı

yatağı sənaye üsulu ilə işlənilməyə başlanır. 1872-ci ildə neft

sənayesində münasibətləri tənzimləmək məqsədilə iki qanun qəbul

edilir: “Neft mədənləri və neft məhsullarından aksiz vergisi

haqqında” və “İcarədarların əlində olan neftli səhəiərin hərracla fiziki

şəxslərə satılması”. 31 dekabr 1872- ci ildə neftli sahələrin ilk

satışında Balaxanıda 15 sahə, Bibiheybətdə 2 sahə hərraca qoyulur.

O dövrdə dövlətə mənsub olan istifadəsiz torpaqlar neft

axtarışı və aşkar edilmiş neftli sahələrin istismarı üçün 24 il

müddətinə icarəyə verilirdi. İcarədar hasil etdiyi nefti ixrac etmək və

onun satış qiymətini təyin etmək hüququna malik idi. İcarədann

satılan neftdən əldə etdiyi təmiz gəlir 14-15% təşkil edirdi. XIX əsrin

70-ci illərində neft sənayesinə təmiz milli kapital qoyuluşu cəmi 4%

təşkil edirdi. Milli kapitalın iştirakı ilə qarışıq kapitalın həcmi isə

10%-ə yaxın idi. XIX əsrin sonunda neft sənayesində fəaliyyət

göstərən 167 sahibkarın 49-u (24,8%) azərbaycanlı olmuşdur. O

dövrdə neft sənayesinin inkişafında milli “neft milyonçuları”nın

(Hacı Zeynalabdin Tağıyev, İsa bəy Hacınski, Murtuz Muxtarov,

Şəmsi Əsədullayev, Seyid Mirbabayev və b.) böyük fəaliyyətləri

olmuşdur. 1874-cü ildə Bakıda ilk səhmdar neft şirkəti - “Bakı neft

cəmiyyəti” yaradılır. 1873-cü ildə milliyyətcə İsveç olan Robert

Nobel Bakıya gəlir, neftlə əlaqədar iqtisadi yüksəlişin şahidi olur.

1876-cı ildə Nobel qardaşları Bakıda neft hasilatı və emalı üzrə neft

şirkəti yaradırlar. O vaxtlar Azərbaycanda bir sıra neft mədənləri,

neft emalı zavodları, ilk dəfə Xəzər dənizində quraşdırılmış

neftdaşıyan tanker, barjlar, dəmir yollan, mehmanxanalar və s. Nobel

qardaşlarına məxsus idi. 1876-cı ildə neft məhsullarına aksiz vergisi

ləğv edildikdən sonra yeni neftayırma zavodları tikilib istismara

verildi.

1878-ci ildə Balaxanı yatağı ilə Bakı neftayırma zavodunu

birləşdirən 12 km uzunluğunda Rusiyada ilk neft kəməri inşa edilir.

1898-ci ildə neft mədənləri ilə Bakı neftayırma zavodlarını

birləşdirən neft kəmərlərinin ümumi uzunluğu 230 km idi. Bu

kəmərlərdə ildə 1 mln. ton neft nəql edilirdi.

14

1883-cü ildə isə Bakı-Batum dəmir yolu tikilib istifadəyə

verilir ki, bu da neft və neft məhsullarının Avropa ölkələrinə ixrac

edilməsində mühüm əhəmiyyətə malik idi. 1883-cü ildən Rotşild

Bakıda maliyyə-kredit əməliyyatlarına başlayır və neftin satışı ilə

məşğul olmağa başlayır. Artıq 1886-cı ildə Rotşildin Xəzər-Qara

dəniz neft şirkəti yaradıldı. 1890-cı ildə Rotşildin bankı Bakı neftinin

ixracının 42%-nə nəzarət edirdi. 1901-ci ildə Azərbaycanda 11,5 mln.

ton neft hasil edilmişdir ki, bu da dünya neft hasilatının 50%-dən

çoxunu təşkil edirdi. 1880-ci ildə məşhur kimyaçı-alim D.İ.

Mendeleyev Bakı neftinin dünya bazarlarına çıxarılmasını təmin

etmək üçün Bakı-Batum neft kəmərinin çəkilməsini təklif edir. Bu

kəmərin uzunluğu 833 km, diametri 200 mm olub, tikintisinə 1897-ci

ildə başlanır və 1907-cı ildə başa çatdırılır. Azərbaycanda neft

sənayesi milliləşdirilənədək 109 səhmdar cəmiyyəti fəaliyyət

göstərirdi. Onlardan 72-si rus kapitalına (240 mln. rubl) və 37-si isə

ingilis kapitalına (100 mln. funt- sterlinq) məxsus idi. Nobel

qardaşlarının neft sənayesinə qoyduqları kapital 30 mln. rubl təşkil

edirdi. O dövrün ən varlı neft sənayesi sahibkarlarından olan mesenat

İsa bəy Hacinskinin “Hacı-Çeleken” neft şirkətinin neft sənayesinə

kapital qoyuluşu 1,25 mln. funt-sterlinq təşkil edirdi. Neft sənayesinin

milliləşdirilməsi ərəfəsində Azərbaycanda 270 neft istehsal edən

müəssisə, neft quyularının qazılması ilə məşğul olan 49 orta və kiçik

firmalar, neftin emalı ilə məşğul olan 25 firma, lOO-dən artıq

mexaniki sexlər, təmir emalatxanaları və s. fəaliyyət göstərirdilər. Bu

mərhələnin sonuncu illərində neft sənayesində ağır vəziyyət

yaranmışdı (müharibə, inqilabi hərəkat və s. nəticəsində) və neft

hasilatı kəskin surətdə azalmışdır.

II mərhələ 1920-ci ildə Azərbaycanda neft sənayesinin

milliləşdirilməsindən sonra başlayır və 1949-cu ildə açıq dənizdə

“Neft Daşları” yatağının kəşfi dövrünü əhatə edir. 1921-ci ildə neft

hasilatı azalaraq 2,4 mln. tona enir. II mərhələdə axtarış-kəşfiyyat

işlərinin genişləndirilməsi ilə əlaqədar Azərbaycanda bir sıra yeni neft

yataqları (xüsusilə

15

Qala, Buzovna-Maştağa və s.) aşkar edilib istismara verilir və neft

hasilatı 1941-ci ildə 23,6 mln. tona çatdırılır ki, bu da o dövrdə

SSRİ-nin neft hasilatının 76%-ni təşkil edir. Bununla əlaqədar S.A.

Vəzirov “Azneftkombinatm” rəisi, R.H. İsmayılov (“Azneftzavodlar”

birliyinin rəisi), B.Q. Baba- zadə (“Əzizbəyovneftin” baş geoloqu), R.

Rəhimov (qazma ustası) "Sosialist Əməyi Qəhrəmanı" adına layiq

görülən ilk neftçilər olmuşlar. 1941-1945-ci illərdə müharibə

dövründə neft avadanlıqlarının və neftçi mütəxəssislərin SSRİ-nin

şərq rayonlarına (Tatarıstan, Türkmənistan, Başqırdıstan və s.)

köçürülməsi ilə əlaqədar Azərbaycanda neft hasilatı 11,1 mln. tona

düşür.

7 noyabr 1949-cu ildə Neft Daşlarında 942 m dərinlikli l№-li

quyu (Qala lay dəstəsindən) gündə 100 ton hasilatla istismara daxil

oldu və dənizdə neftçıxarmanın əsasını qoydu. Yataq üzrə ilk geoloq

Ağa Qurban Əliyev olmuşdur.

III mərhələ 1950-ci ildə “Neft Daşları” yatağının istismara

verilməsi ilə Azərbaycanda dəniz neft sənayesinin inkişafı ilə başlanır

və bu 1969-cu ilə kimi davam edir. Bu mərhələdə dəniz

geoloji-kəşfiyyat işləri genişlənir, bir sıra neft və qaz yataqları aşkar

edilib istismara verilir (Qum-dəniz,

Sənqəçal-Duvanni-dəniz-Xərə-Zirə a.-sı, Bahar, Bulla-dəniz, Darvin

küpəsi, Palçıq pilpiləsi və s.), dəniz qazma işlərinin (o cümlədən

axtarış - kəşfiyyat qazmasının), hidrotexniki neft qurğularının

tikilməsinin texnika və texnologiyası, dənizdə neftçıxarmanın

infrastrukturu inkişaf etdirilir.

Bu mərhələdə quru sahələrində də bir sıra yeni neft və

qaz-kondensat yataqları aşkar edilib istismara verilmişdir (Kürovdağ,

Mişovdağ, Kürsəngə, Qarabağlı, Qalmaz, Qaradağ və s.). Bu dövrdə

əsasən “Neft Daşlarf’nın və digər yataqların intensiv surətdə

işlənilməsi və istismarı həyata keçirilmişdir. Dünya təcrübəsində ilk

dəfə açıq dənizdə estakada dirəkləri üzərində dəniz mədəni tikildi.

Burada kompleks mühəndis və elmi-texniki tədbirlərin tətbiqi

nəticəsində külli miqdarda kapital qoyuluşuna, metala qənaət edilərək

yüksək əmək məhsuldarlığına, neftin hər bir tonunun maya dəyərinin

aşağı düşməsinə nail olunmuşdur.

16

IV mərhələ 1969-cu ildən başlayaraq Azərbaycanın xalq

təsərrüfatının bütün sahələri kimi neft və qaz sənayesinin də yüksək

dinamik inkişaf mərhələsinə qədəm qoyması ilə səciyyələnir və bu da

ümummilli liderimiz Heydər Əliyevin Azərbaycana rəhbərliyinin

birinci dövrünə təsadüf edir. Bu dövrdə Azərbaycanın neft və qaz

sənayesinin, xüsusilə dəniz neftinin hasilatının inkişaf tarixində yeni

mərhələ başlayır. Beləliklə, 1970-ci ildə “Xəzərdənizneft” İstehsalat

Birliyi (TB) yarandı və SSRİ Neft Sənayesi Nazirliyi Xəzərdə

Azərbaycan neftçilərinin dəniz şəraitində iş aparmaq təcrübəsini

nəzərə alaraq Xəzərin bütün sektorlarında (həmin ildən Xəzər

sektorlara bölündü) geoloji-kəşfiyyat, qazma, işlənmə, istismar və

digər işlərin aparılmasını Azərbaycan neftçilərinə həvalə etdi.

Bu tarixə kimi Xəzər dənizində istifadə olunan texniki vəsait

yalnız dənizin dərinliklərində 40 m-ə qədər olan sahələrdə işləməyə

imkan verirdi. Həmin dövrdə Xəzərin Azərbaycan sektorunda 40

m-dək dərinlikdəki perspektivli sahələrdə demək olar ki, bütün

neft-qaz yataqlarının hamısı aşkar olunmuşdu. Dənizdə neft və qazın

hasilatının artırılması daha böyük dərinliklərdə yatan neft və qaz

yataqları ilə bağlı idi. Azərbaycan xalqının ümummilli lideri Heydər

Əliyevin təşəbbüsü və səyi nəticəsində 70-80-ci illərdə Azərbaycana

75 növdə 400-dən çox ağır yük qaldıran kran gəmisi, boruçəkən

gəmilər, seysmik, sərnişin və s. gəmi növləri gətirildi. Xəzərdə 2500

ton gücündə “Azərbaycan” kran gəmisi işə başladı. Bundan başqa ilk

vaxtlarda dənizin 70 m dərinliyində olan sahələrdə geoloji-kəşfiyyat

işləri aparmaq üçün “Xəzər” tipli özüqalxan, sonralar isə dənizin 200

m dəriniiyindəki sahələrdə işləməyə imkan verən “Şelf ’ tipli

yanmdalma üzən qazma qurğularının alınması nəticəsində dənizin

dahtı dərin sahələrində zəngin neft və qaz yataqlarının kəşf

olunmasına imkan yarandı. Nəticədə 60-cı illərin sonu ilə

müqayisədə yeni 8 neft və qaz yataqları kəşf edildi, neft ehtiyatları

iki, qaz ehtiyatları isə üç dəfə artırıldı. 1975-ci ildə neft və qazın

ümumi hasilatı 27,1 mln. tona (şərti yanacaq) çatdırıldı. 80-ci illərdə

üzən qazma qurğularının sayı 11-ə çatdı və onlardan

17

istifadə nəticəsində, indi Azərbaycan neftinin əsas hissəsini təşkil

edən dənizin 80-350 m dərinliyində yatan zəngin neft ehtiyatlarına

malik olan yataqlar kəşf olundu (Günəşli, Çıraq, Azəri və b.).

V mərhələ SSRİ-nin dağılması, müstəqillik dövrünü və

Azərbaycanın yeni tarixini əhatə etməklə “Yeni neft stra-

tegiyasf’nm yaranması ilə səciyyələnir.

1993-cü ildə Azərbaycana rəhbərliyə qayıdan cənab Heydər

Əliyev “Neft Azərbaycanın milli sərvətidir” devizi ilə çıxış edərək

respublikanın neft sənayesinin bərpası və inkişafı ilə yaxından

məşğul olmuşdur. Neft sənayesində yaranmış çətin vəziyyətdən

çıxmaq və ölkəmizin karbohidrogen ehtiyatlarının mənimsənilməsi

üçün iki variantdan birini seçmək lazım idi.. Ya 15-20 il ölkəmizin

maliyyə-iqtisadi vəziyyətinin əlverişli olmasını gözləmək, ya da

xarici neft şirkətlərini dəvət etmək lazım idi. .Azərbaycan xalqının

ümummilli lideri xarici iri neft şirkətlərini Azərbaycana dəvət etmək

qərarına gəldi və “Yeni neft strategiyası” tez bir vaxtda işlənib

hazırlandı. 1994-cü il sentyabrın 20-də Azəri-Çıraq-Günəşli (dərin

sulu hissəsi) yataqlarının işlənməsi üzrə dünyanın 7 ölkəsinin 11

məşhur neft şirkəti ilə “Məhsulun Pay Bölgüsü” sazişi - “Əsrin

müqaviləsi” imzalandı.

1.2. Azərbaycanda neft emalı sənayesinin inkişaf

mərhələləri

Azərbaycanda neft emalı sənayesinin inkişaf tarixi çox

qədimdir. Neftin yarandığı dövrdən bir qədər sonra onun emalı

haqqında fikirlər formalaşmışdır.

Bütün bunlara baxmayaraq Azərbaycanda neftemalı əsasən

XIX əsrin 30-cu illərindən başlayaraq geniş təşəkkül tapmışdır.

Neftemalı sənayesi əsasən məişətdə geniş istifadə olunan ağ neftin

emalı ilə formalaşmağa başlamışdır. Qiymətli neft məhsulları olan

benzin, mazut və s. həmin dövrlərdə özlərinə tətbiq sahələri

tapmağına görə tullantı məhsullar olmuşlar.

18

Sahibkarlıq fəaliyyətinin Azərbaycanda ilkin inki.şafmda

sənayeçi Kokorev 1837-ci ildə Balaxanıda kerosin zavodu

tikdirmişdir. Dahi rus alimi D.İ. Mendeleyev neftin kimyəvi və fiziki

xassələrini elmi cəhətdən daha dərindən tədqiq edərək V.A.

Kokorevə Suraxanıda yeni kerosin zavodunu tikməyi təklif etmişdir.

Bu izdivac 1861-ci ildə baş tutmuşdur. 1863-cü ildə Bakı şəhərinin

sakini texnik Cavad Məlik ilk neft zavodu tikdirən yerli sahibkar

olmuşdur. Bu zavodlarda kerosinin çıxım faizi orta hesabla 14%

olmuşdur, başqa sözlə 1866-cı ildə hasil edilən 687,5 min pud

neftdən 100 min pud kerosin emal edilmişdir. Neftin kimyəvi

xassələri daha dərindən öyrənildikcə, onun emalından yerli və xarici

sahibkarlar daha çox mənfəət əldə etməyə başladılar. 1868-ci ildə

Bakıda 23 kiçik neftemalı zavodu işləyirdisə, 1875-ci ildə onların

sayı 62-yə çatmışdır. Qeyd edək ki, 1873-cü ildə yerli sahibkar A.A.

Təbrizovun layihəsi əsasında ilk dəfə olaraq Bakıda fasiləsiz emal

prosesi əsasında işləyən neftemalı zavodu tikilmişdir. Onun

layihəsinin əsasını müasir dövrdə fəaliyyət göstərən ratifikasiya

qurğusuna bənzəyən aparat təşkil edirdi. Bunun nəticəsində kerosin

istehsalı 1875-ci ildə 847,7 min puda çatdırılmışdır (həmin ildə neft

hasilatı 5809,0 min pud olmuşdur). O illərdə texnika və

texnologiyanın tələbatlarına müvafiq olaraq sürtkü yağlarının,

mazutun və digər neft məhsullarının da sənaye istehsalına

başlanılmışdı.

Neft sənayesində iltizam sisteminin ləğv edilməsi tezliklə neft

sənayesinə kapital axınını sürətləndirdi. Əgər 1873-cü ildə

Abşeronda 12 şirkət fəaliyyət göstərirdisə, əsrin sonlarında onların

sayı 140-a çatmışdı. Bakıda neft hasilatının və neftemalının gəlirli

biznes sahəsi olduğunu daha tez dərk edən Nobel qardaşları (Robert

və Lüdviq) olmuşlar. Onlar 1873-cü ildə “Nobel qardaşları neft

hasilatı birliyi”ni yaratmışlar.

1883-cü ildə “Rotşild” firması da Bakıda neft hasilatı və

neftemalı ilə məşğul olan “Kaspi-Qara dəniz” Səhmdar cəmiyyətini

yaradır. Bu və bu kimi şirkətlərin səyi nəticəsində Bakıda XIX əsrin

70-ci illərinin axırında 2000-ə qədər neftemalı zavodu (yanmkustar

emalatxana) fəaliyyət göstərirdi. Bu emalatxanaların avadanlıqları

primitiv

19

olub istehsal gücü 200 puda yaxın olan soyuducu taxta qazanlardan

ibaret olmuşdur. Bu qazanlar taxta çənin içərisinə yerləşdirilirdi. Bu

cür zavodlar o vaxtlar Rusiyanın Uxta şəhərində də mövcud olmuş və

orada yalnız kerosin və mazut istehsal etmişlər.

Neftemalı sənayesinin inkişafında C. Məlikin elmi

araşdırmalarının xüsusi əhəmiyyəti olmuşdur. O, kerosinin və

parafinin istehsal texnologiyasını işləmişdir. Borc pul ilə tədqiqat

işləri aparan bu istedadlı şəxs neft hasilatmdakı rəqabətə tab

gətirməmiş, müflisləşmiş və yoxsulluq içərisində vəfat etmişdir.

Əgər 1872-ci ildə Rusiyaya Amerikadan 1,79 milyon pud, Bakıdan

isə 0,83 milyon pud kerosin gətirilirdisə, 1882-ci ildə bu göstəricilər

müvafiq olaraq 0,53 milyon pud və 12,53 milyon pud olmuşdur.

Neftemalı sənayesi tarixində XX əsrə qədər olan dövrü

sahənin inkişafının birinci mərhələsi adlandırmaq olar. İkinci

mərhələ şərti olaraq 1901-1918-ci illəri əhatə edir. Bu dövr ərzində

Abşeron yarımadasında təxminən 106 milyon ton neft hasil

edilmişdir.

Bakı neftemalı sənayesinin təkamül tarixi göstərir ki, bu

sənaye sahəsi 1918-ci ildən milliləşənə kimi iltizam sistemindən tam

yaxa qurtara bilməmiş və əsasən çar imperiyasının mənafelərinə

xidmət etmişdir. Bakı neft sənayesi (bura neft istehsal edən, neft

emal edən, neft və onun məhsullarını nəql edən firmalar daxil idi)

1895-ci ildə 377 milyon pud neft istehsal edərək ABŞ-ın neft

sənayeçilərini Rusiya bazarlarından demək olar ki, sıxışdırıb

çıxardır. O dövrdə ABŞ- da Bakı ilə müqayisədə cəmi 10 milyon pud

artıq neft hasil edilmişdir.

Bir qədər sonralar neftayırma zavodları Suraxanı və Qara

şəhər məkanına sığmayaraq tezliklə Keşləyə və Ağ şəhərə də yol

açdı. Sənayenin təmərküzləşməsi və bir çox zavodların rəqabətə tab

gətirmədiyi şəraitdə (1903-cü ildə) Bakıda 86 neftemalı zavodu

qalmışdı.

Neftemalı məhsullarına tələbat artdığından xarici

sərmayədarlar Rusiyanın bir neçə şəhərində Bakı nefti ilə işləyən

20

zavodlar tikdirmişdilər. Buna misal olaraq Novorossiysk, Qroznı,

Petrovsk (indiki Mahacqala) şəhərlərində tikilmiş neftemalı

zavodlarını göstərmək olar. Digər tərəfdən Bakı nefti Rusiyada və

Gürcüstanda dəmiryol şəbəkələrinin və liman şəhərlərinin inkişafına

səbəb olmuşdur.

Müstəqil Azərbaycan dövlətinin mövcud olduğu 1918-

1920-ci illərdə neft məsələsi öz xarakterini dəyişmişdir. Belə ki, bu

dövrdə ilk dəfə olaraq neft Azərbaycan dövlətinin istər daxili, istərsə

də xarici siyasətinin ən mühim amilinə çevrilmişdir. Əvvəllər

Azərbaycanı Rusiya ərazisi kimi təsdiqləyən ingilislərin sonradan

Azərbaycanın müstəqilliyi ilə bağlı mövqelərinin dəyişdirməsi Bakı

neftinə olan maraqla bağlıdır. Bu zaman ingilislər Azərbaycana

münasibətdə “neft əvəzində müstəqillik və torpaq” formulu əsasında

fəaliyyət göstərirdilər. 1920-ci il yanvarın 11-də Paris sülh

konfransında Müttəfiq Dövlətlərin Ali Şurası tərəfindən Azərbaycan

Respublikasının İstiqlaliyyətinin de-fokto tanınması haqqında

yekdilliklə qərarın qəbul edilməsində böyük səylər göstərən Böyük

Britaniya əvəzində Azərbaycandan haqqı ödənilmədən 8405471

manat, yəni on milyonlarla ABŞ dolları dəyərində neft və neft

məhsulları aparmışdır.

Bakı neftinə daim sahib olmağa can atan Sovet Rusiyası belə

bir vəziyyəti 1918-1920-ci illərdə daha da gərginləşdirirdi. Sovet

Rusiyasının iqtisadi və siyasi taleyi Bakı neftindən asılı olduğundan

1920-ci ilin 21 aprelində V.İ. Lenin Qaydar cəbhəsi hərbi inqilab

şurasının sədri Q.K. Orconikidzeyə teleqram göndərib tələb edirdi ki,

“Bakını almaq bizə olduqca və olduqca zəruridir”. Aprelin 29-da

şüşə-farfor sənayesi fəhlələrinin ümumrusiya qurultayında çıxış edən

V.İ. Lenin sevinclə demişdir: “Bakı proletarları hakimiyyəti ələ almış

və Azərbaycan hökumətini yıxmışdır. Bu o deməkdir ki, indi bizim

bütün sənayemizi canlandıra biləcək bir iqtisadi bazamız vardır”.

Beləliklə, neft və neft məhsulları yenə də məqsədyönlü şəkildə

Rusiya maraqlarına xidmət etməyə başladı.

Keçmiş ittifaq miqyasında ilk dəfə olaraq 1927- 1929-cu

illərdə Bakıda Stalin adına neft emalı zavodunda

21

pirolizin ağır qatranından benzol koksu almaq üçün mufel sobalı

(oda davamlı kütlədən inşa edilmiş kamera) qurğu, naftalin almaq

üçün naftalin sexi tikilib istifadəyə verildi. Zavodun istifadə gücü

avtol (sürtkü yağı) istehsal edən onkublu batareyanın və yüksək

özüllü avtotraktor yağları istehsal edən qurğuların hesabına daha da

genişlənmişdir. Bir qədər sonra isə Bakıda yağ istehsal etmək üçün

trubalı yeni qurğular tikilməyə başladı. 1931-1937-ci illər ərzində

Stalin adma zavodda 5 “Alko” tipli vakuum qurğusu, bir yeni

kontaktlı təmizləmə sexi, 6 termiki-krekinq qurğusu işə salınmışdır.

1939-cu ildə bu zavodlarda 8 milyon ton neft və 1 milyon ton texniki

yağ istehsal etmək mümkün olmuşdur. 1940-cı ilə yaxın

Azərbaycanda istehsal olunan neftin həcmi bütövlükdə SSRİ-nin

neft istehsal həcminin 75%-ni təşkil etmişdir. Ölkənin sənaye və

avtotraktor yağlarına olan tələbatın 85%-i Azərbaycanda istehsal

olunurdu. 1940- cı ildə neftin hasilatı 22175,5 min tona çatdığından

emal həcmi də müvafiq olaraq artmışdı. Belə ki, həmin ildə xam

neftin, benzinin, yağın emal həcmi 1920-ci ilə nisbətən 2 dəfə

artmışdır.

İkinci Dünya müharibəsi ərəfəsində SSRİ-nin neftemalı

həcminin 71,5%-i, yağ istehsalının 85%-i, aviabenzinin 80%-i,

hqroinin isə 90%-i Azərbaycanın payına düşürdü. Böyük Vətən

müharibəsi illərində Azərbaycan ittifaq fonduna 75 milyon ton neft,

22 milyon ton benzin və digər neft məhsulları göndərmişdir. Sovet

Ordusunun qələbəsində Bakı neftçilərinin və alimlərinin xidmətləri

müqayisəedilməz dərəcədə yüksək olmuşdur. Neftemalı

zavodlarında nəinki neft məhsulları, o cümlədən müharibə

ehtiyaclarını ödəmək üçün trotil, xromil, azot turşusu, xlor-sulfanol

turşusu, tibb üçün gips, natrium sulfid, cib batareyaları, müxtəlif

tibbi həblər və s. istehsal olunmuşdur. Neftayıranlar sovet tank və

təyyarələrinin “dəmir ürəyi”rıi yanacaqla təmin etməklə İkinci

Dünya müharibəsində dönüşü və qələbəni təmin etmişlər. Təsadüfi

deyildir ki, müharibə illərində Bakının neftemalı zavodları Dövlət

Müdafiə Komitəsinin 32 dəfə Qırmızı bayrağını almışlar.

22

Müharibə illərində neftemalı qurğuları demək olar ki, mənəvi

və fiziki cəhətdən aşındığından sonrakı illərdə qeyri- qənaətbəxş

işləməyə başlamışdır. 1947-ci ildə termiki krekinq qurğusunun

yenidən qurulması prosesi başa çatdırıldı. 1950- ci ildə termokrekinq

qurğularında avtobenzinlərin istehsalı 1945-ci ilin səviyyəsinə

çatdırıldı. İndiki “Azərneftyağ” zavodunun tərkibinə daxil olan V.

Sturua adına NEZ-də avtobenzinlərin istehsalı daha da yüksək

keyfiyyətlə emal olunmağa başlanılmışdı və bütün öhdəçiliklər

yerinə yetirilirdi. Azərbaycan alimlərinin təklif etdikləri layihələrə

görə aşqarlar qurğusu inşa edilmişdir (1947). Burada istehsal olunan

aşqarlann hesabına sürtkü yağlarının və digər neft məhsullarının

donma temperaturu aşağı salınmışdı. Yüksə- koktanlı benzin

komponentlərinin (alkilbenzol) istehsalı üçün iki qurğu da tikilmişdi.

Pirolizin texniki bazası dəyişdirilərək trubalı qurğuda fasiləsiz

prosesə başlanıldı. Keçmiş SSRİ-də bu xarakterli ilk piroliz prosesi

Bakıda həyata keçirilmişdir.

1953-cü ilin neftemalı sənayesinin ən böyük hadisəsi yeni

neftemalı zavodunun (indiki “Azərneftyanacaq”) işə salınması idi.

Zavodun işə düşməsi avia və avtomobil benzinlərinin keyfiyyətini

xeyli yüksəltməyə imkan verdi və demək olar ki, yanacaq

istehsalında mexaniki və texnoloji nailiyyətləri özündə ehtiva etdi.

1961-1970-ci illərdə neft məhsullarının, xüsusən də yağların

keyfiyyət göstəricilərini yaxşılaşdırmaq üçün “Azərneftyağ” NEZ-də

transfarmator yağlarının parafindən təmizlənməsi üçün qurğu,

qətranm təmizlənməsi üçün 3 qurğu və yağların selektiv

təmizlənməsi üçün 3 qurğu inşa edildi. Onların içərisində 1966-cı

ildə inşa edilmiş furfurolla selektiv təmizlənmə qurğusu xüsusilə

qeyd olunmalıdır. Yağların parafindən təmizlənməsi prosesi davam

etdirildiyindən transfarmator yağlarının karbamid məhlulu, mühərrik

yağlarının isə soyudulma prosesini özündə əks etdirən sexlərin

tikilməsi işləri sürətləndirildi. 1965-ci ildə ELOU-AVT kimi kom-

binələşmiş qurğusunun istifadəyə verilməsini texniki inqilab

adlandırmaq olar.

23

Azərbaycanın neftemalı sənayesi xalqımızın Ümummilli

Lideri Heydər Əliyevin AR KP-in birinci katibi təyin edildikdən

sonar öz inkişafının növbəti mərhələsinə qədəm qoymuşdur. Məhz

onun titanik əməyi və təşəbbüsü nəticəsində ölkəmizdə fəaliyyət

göstərən neftemalı zavodlarında yenidən qurma işləri aparılmaqla

daha müasir yeni qurğular tikilib istifadəyə verilmişdir. 1976-cı ildə

YNEZ-də ildə 6 milyon ton neftin ilkin emalına imkan verən

kombinələşmiş ELOU-AVT qurğusu işə salınmışdır. Bu qurğu digər

regionlardan gətirilən kükürdlü xam nei'tin emalına imkan verdi.

Ona görə də neftin emal həcmi Azərbaycanda artmağa başladı.

Yeni qurğunun işə salınması ilə fiziki və mənəvi cəhətdən

köhnəlmiş 4 ilkin emal qurğusu ləğv edildi. Bu cür müasir qurğunun

tikilməsi bu işi həyata keçirən qurğular ilə müqayisədə xüsusi kapital

qoyuluşunu 32%, metal sərfini 48%, istismar xərclərini 25%, istehsal

sahəsini isə 46% aşağı salmışdır. Bu qurğuların istehsal gücü çox

olduğundan əmək məhsuldarlığı da 2,40 dəfə artmışdır.

1981-ci ildə “Azərneftyağ” NEZ-I ərazisində ikinci belə bir

qurğu tikilib istifadəyə verildi. Bunun nəticəsində yağların

keyfiyyətini yüksəltməyə və bahalı reagentlərin sərfinin

azaldılmasına şərait yarandı. 1980-ci ildə “Katalitik riforminq”,

1981-ci ildə yağların hidrotəmizlənməsi, 1986-cı ildə “Neftin

kokslaşdırılması”, 1993-cü ildə “Katalitik kre- kinq” və digər

qurğuların tikilməsi H. Əliyev dühasının bəhrəsi idi. O vaxtlarda

görülən işlər Azərbaycanda müasir neftemalı texnologiyasını özündə

birləşdirən sənayenin təşəkkülünə baza yaratdı.

Hal-hazırda ölkənin neftemalı sənayesi, bazar qanunları ilə

şərllənən tələb və təklif münasibətlərinə müvafiq olaraq inkişaf

etdirilməlidir. Ona görə də məhsul istehsalı daha da çox kəmiyyət

artımı ilə deyil, keyfiyyət göstəricilərinə olan standartlara uyğun

olaraq istehsal olunmalı, daxili və xarici amillər nəzərə alınmalıdır.

Neftemalı müəssisələrinin modernləşdirilməsi və zəruri

investisiyaların axtarılıb tapılması problemi də sahənin

24

qarşısında duran osas məsələlərdən biridir. Qeyd edək ki, sahədə

qurğuların və avadanlıqların çoxunun faktiki istismar müddəti 30-50

il təşkil edir. Bu qurğulardan istifadə edilməsi isə tələb olunan

keyfiyyətdə məhsul istehsalına imkan vermir. Neftemalı

müəssisələrinin texniki inkişaf səviyyəsinin dünya standartlarından

kəskin şəkildə geri qalması səbəbindən istehsal edilmiş məhsulların

keyfiyyəti aşağı, maya dəyəri isə yüksəkdir.

Qurğuların tam gücü ilə işləməməsi həmin qurğularda istehsal

olunan məhsulların maya dəyərinin yüksəlməsinə səbəb olur. Həmin

məhsullar dünya bazarında rəqabət apara bilmirlər. Hazırda

respublikada fəaliyyət göstərən “Azərneftyağ” və “Azərneftyanacaq”

NEZ-in ilkin emal qurğular üzrə istehsal gücü 24,5 mln. ton/il olsa da,

ildə orta hesabla 4-5 mln tondan artıq neft emal olunmur. İlkin neft

qurğularının gücündən cəmi 20 % istifadə edilir.

1.3. Neft-qaz sənayesinin ölkənin iqtisadiyyatında rolu və

əhəmiyyəti

Bu gün Azərbaycan Respublikasının iqtisadiyyatında neft-qaz

sənayesi mühüm rol oynayır. Ölkənin neft-qaz kompleksi dünyanın

bir çox dövlətlərinin yanacaq ilə təminatında xüsusi əhəmiyyət kəsb

edir. Belə ki, respublikamızın ixrac əməliyyatlarında neft və qaz

məhsullarının payı 90%-ə bərabərdir və bu sahədə aparılan işlər

mühüm əhəmiyyət daşıyan “Əsrin müqaviləsi”ndən başlayır. Bu

müqaviləyə aparan yol, şərait və şərtlər və onun imzalanması ilə

əlaqəli tarix yaddaşlarda möhkəm iz qoymuşdur. Belə ki, ötən əsrin

90-cı illərinin əvvəllərində Azərbaycanda, bütövlükdə mənsub

olduğumuz coğrafiyada mürəkkəb geosiyasi vəziyyət mövcud idi.

Müstəqilliyini yenicə bərpa etmiş Azərbaycana çox riskli dövlət kimi

baxılırdı. Elə bu və digər baxımdan da Xəzərin Azərbaycan sektoruna

mənsub yataqların işlənməsi üzrə iri kapital qoyuluşlu müqavilələrin

bağlanılmasına

25

ehtiyatlı yanaşmalar mövcud idi. Lakin 20 sentyabr 1994- cü ildə

“Azəri-Çıraq-Günəşli” yatağının dünyanın aparıcı dövlətlərinin,

qlobal neft şirkətlərinin birgə işlənməsi əsasında bu möhtəşəm saziş

imzalandı və o, iyirminci yüzilliyin tarixi müqavilələri sırasında

öncül yer tutdu. “Əsrin müqaviləsi” neft sənayemizin yeni

mərhələsinin lokomotivi olaraq ardınca çoxsaylı müqavilələri çəkib

gətirmiş, respublikaya heyrət doğuracaq səviyyədə investisiya

axınını təmin etmişdir. Bununla əlaqədar neft sənayesinin inkişafını

sürətləndirmək üçün mühüm infrastruktur yaranışları və

dəyişiklikləri aparılmışdır. Konkret olaraq, “Azəri Layt” markalı

yüksək dəyərli Azərbaycan neftinin dünya bazarlarına çıxışı üçün ilk

loqistik layihələr həyata keçirilmiş, daxili (Səngəçal, Dübəndi) və

xarici (Novorosiysk - Rusiya və Supsa - Gürcüstan) neft terminalları

yenidən qurulmuş, Bakı-Supsa, Bakı-Novorosiysk neft kəmərləri işə

salınmışdır. Bu ərəfədə neft tariximizdə daha bir əlamətdar hadisə

isə, 1999-cu il noyabr ayının 18- də İstanbulda “Çırağan” sarayında

“Ankara bəyannaməsi”nə uyğun olaraq Bakı-Ceyhan marşrutu üzrə

“Xam neftin Azərbaycan, Gürcüstan və Türkiyə ərazisi ilə nəql

edilməsinə dair saziş”in imzalanması olmuşdur. Bunlarla yanaşı, neft

strategiyasının reallaşması istiqamətində ölkədə digər iri miqyaslı

layihələr də həyata keçirilmişdir. Belə ki. Xəzərin ən dərin qatlarını

fəth edən modernləşdirilmiş “İstiqlal”, “Dədə Qorqud”, “Qurtuluş”

və “Lider” adlı üzən dərin qazma qurğuları istismara verilmiş,

Bakı-Tbilisi-Ərzurum qaz kəməri inşa olunmuş, ARDNŞ-in

strukturu yeni mobil düzümdə formalaşdırılmış və sosial-iqtisadi

inkişafa əlavə stimullar verən yüksək investisiya təminatlı müvafiq

milli neft fondu - ARDNF təsis edilmişdir. Bütün bunlar “Əsrin

müqaviləsi” və sonrakı neft kontraktlarının reallaşması ilə bağlı milli

neft strategiyasına çevrilən neft siyasətinin məqsəd və vəzifələrinin

özəyini təşkil etmişdir. Göründüyü kimi, bu strategiya

formalaşdırılarkən yalnız lokal məzmunda deyil, həm də regional və

qlobal miqyasları hədəfə almışdır. Bu baxımdan da milli neft

strategiyası yaxın və orta müddətdə inkişafın

26

konturlarını dörd aspektə - siyasi, iqtisadi, sosial və texniki kontekstə

cizgiləndirmişdir.

Siyasi kontekst dövlət suverenliyinin möhkəmləndirilməsi,

milli təhlükəsizliyin təminatı və neft diplomatiyası ilə beynəlxalq

inteqrasiyanın dərinləşdirilməsini ehtiva etmişdir. İqtisadi kontekst

başlıca olaraq planlı iqtisadiyyatdan liberal iqtisadiyyata keçid və

iqtisadi təhlükəsizliyin təminatlığmı və bu bazada bütün sferalarda

milli təhlükəsizliyin möhkəmləndirilməsinə yönəlmişdir. Sosial

kontekst isə milli rifah, elm,təhsil, səhiyyə və digər humanitar

sferalarda hərtərəfli inkişafa istiqamət almışdır.

Nəhayət, texniki kontekst YEK-da infrastrukturun

yenidənqurmasını, neft-qaz resurslarının beynəlxalq bazarlara

çıxışında loqistik alternativləri, donanma, dəmir yolu və digər

nəqliyyat kommunikasiyalarım müasir texnoloji sistemdə qurulması

ilə milli enerji təhlükəsizliyinin tam bərqərar olmasını əhatəsinə

almışdır. Bu hədəflər hamılıqla vəhdət təşkil edir və onların

reallaşması müəyyən detallar istisna olmaqla əsasən ötən əsrdə başa

çatmışdır.

Axtarış-kəşfiyyat və qazma işlərinin nəticələri əsasında

ölkənin neft-qaz ehtiyatlarının artması, növbəti beynəlxalq neft

kontraktlarının bağlanılması, ARDNŞ-in şaquli inteqrasiya formatlı

qlobal bir şirkətə çevrilməsi, ölkə xaricində biznes layihələrinin

həyata keçirilməsi, investisiya qoyuluşlarının yüksəldilməsi, YEK-in

infrastruktur modernizasiyasınm sürətləndirilməsi, Azərbaycanın qaz

ixracatçısı statusu qazanması və rifahın artıran daha geniş iqtisadi və

sosial effektlərlə müşayiət olunmuşdur. Konkret olaraq aparılan

kəşfiyyat və qazma işləri “Əsrin müqaviləsi” üzrə kontrakt zonasında

ehtiyatlar (ilkin ehtiyatlar 511 milyon ton hesablanırdı) orta hesabla

iki dəfə artmışdır. İndi burada ehtiyatlar 1,2 milyard tondan da artıq

dəyərləndirilir. Hazırda AÇG yatağı hasilat həcminə görə dünyada

üçüncü yeri tutur. Bu yataqlardakı gündəlik hasilat 900 min barreldir.

Bu isə onu göstərir ki, Azərbaycan iqtisadiyyatı “Əsrin

müqaviləsf’ndən öncə olduğu proqnozdan fərqli olaraq daha yüksək

mənfəət əldə edəcəkdir.

27

Hesablamalara görə, “Əsrin müqaviləsi” üzrə yataqların 30 illik

istismarı dövründə respublikamız 200 milyard ABŞ dolları həcmində

mənfəət alacaqdır.

Bununla belə, qeyd olunmalıdır ki, bu hasilat zonasında neftin

20%-dən çoxu artıq çıxarılmışdır ki, bunun da təxminən 125 milyonu

Azərbaycanın mənfəət neftidir.

Ümumilikdə, bütün tarixi dövr ərzində “AGÇ” yatağından

ARDNF-un hesabına 20 milyard ABŞ dollarından çox pul vəsaiti

daxil olmuşdur. Neft-qaz sektorunun inkişafının iqtisadi artıma

təsirinin qiymətləndirilməsi çox vacibdir.

Neft-qaz sektorunun ÜDM-in strukturundakı payı bu sahədə

ən mühüm makroiqtisadi göstərici olaraq çıxış edir. Neft-qaz

istehsalçıları olan inkişaf etmiş ölkələrdə neft-qaz sektorunun

ÜDM-in strukturundakı payı 20-30%-dən çox olur. Ümumən isə

neft-qaz sənayesi ənənəviləşmiş belə ölkələr üçün müvafiq standartın

20-25% olması optimal hesab edilir. Burada həmçinin ÜDM-in

adambaşına düşən həcminin 20-25 min $-dan yuxarı olması da

şərtidir.

Bütün istehlak indekslərinin əsasən qorunub saxlanıldığı

müvafiq dövr ərzində ÜDM ilə neft-qaz sektoru və qeyri-neft sektoru

arasında statistik xətti əlaqə - korrelyasiya nisbətləri əmsalı ifadədə

^qiymətləndirmək olar. Bu hesablamanı aparmaq üçün nəzəri

məntiqə söykənən korrelyasiya əlaqələndirməsi düsturunu təyin

etmək olar:

R =Ks /Ko (1.1)

burada R - korrelyasiya əmsalı; Kg - korrelyasiya subyekti; Ko -

korrelyasiya obyekti.

Korrelyasiya əmsalının vahiddən böyük olması korrelyasiya

subyektinin dominant mövqedə dayandığını ifadə edir. Əks halda isə

korrelyasiya obyektinin yalnız həmin subyektdən deyil, digərlərindən

də asılı olduğu təsbit olunur. Korrelyasiya əmsalları üzrə aparılan

hesablamalardan görünür ki, son 15 il ərzində neft-qaz sektorunda baş

verən artım aparıcı xarakterdə olmuş və ümumilikdə respublika üzrə

ÜDM-in inkişafında başlıca rol oynamışdır. Bu əsaslandırmanın

28

qeyri-neft sektorunun müvafiq korrelyasiya əmsalının vahiddən kiçik

olmasını bir daha sübut edir. Digər tərəfdən reallıq belədir ki, neft-qaz

sektorunun artım tempinin qeyri- neft sektoruna korrelyasiyasında da

dominantlıq neft-qaz sektoruna məxsusdur. Retrospektiv baxımdan

bütün bunlar ötən müddət ərzində milli neft-qaz sektorunun iqtisadi

artımdakı aparıcı rolunu bir daha göstərir. Əlbəttə, aparılan bu

statistik metodla hesablamalar dəyişənlərin riyazi asılılığını təcəssüm

etdirir. Lakin bir mənalı olaraq reallıq belədir ki, bu gün ölkə

iqtisadiyyatı əsasən neft-qaz sektorunun vektorial xətti üzərində

irəliləyir. Ona görə də, ÜDM və neft-qaz sektoru korrelyasiyası ciddi

qəbul edilməlidir. Bu çevrədə də perspektivlik baxımından yaxın 3-4

il üçün müvafiq hesablamalar aparıla bilər. Hesablamaların daha uzun

müddətləri əhatə etməsi planında aparılmaması bir sıra artım

göstəriciləri ilə bağlı qəti təyinatların olmaması ilə əlaqələndirilir.

Nəzərə alınarsa ki, 2020-2040-cı illərdə ölkədə qaz hasilatında

yetərli artımlar gözlənilir, onda bu parelellik həmin müddət ərzində

də müəyyən qədər müşahidə ediləcəkdir. Fərq nisbətlərinin ÜDM

üstünlüyü üzrə getməsi isə qeyri-neft sektorundakı əsaslı artım

mühitindən asılı olacaqdır.

Azərbaycan dünya neft-qaz istehsalçısı olan ölkələr sırasında

xüsusi mövqeyə malikdir. 2013-cü ildə respublika üzrə 43483,9 min

ton neft+kondensat və 29456 mln. m3 qaz çıxarılmışdır ki, bundan da

Neft Şirkəti üzrə 8314,9 min ton neft+kondensat, 7140,1 mln. m3 qaz,

ABƏŞ-in istismar etdiyi yatağlar üzrə 35169 min ton neft və 22315,9

mln. m3 qaz hasil edilmişdir.

Həmin dövrdə də dövlət büdcəsinin 19,980 mlrd, manatının

təxminən 12 mlrd, manatı neft-qaz sənayesinin hesabına

formalaşmışdır. Strateji məhsul olan neft-qaz resurslarının istənilən

ölkənin həyatında rolu mühümdür. Neft mühüm istehsal,

iqtisadi-maliyyə resursu müasir zaman olmaqla sənaye potensialını

və iqtisadiyyatı hərəkətə gətirən, ölkənin hərbi qüdrətini tərənnüm

edən əsas komponentdir.

29

Əsaslı olaraq bu resursa istinadən bəşər cəmiyyəti özünü lazımi

enerji, nəqliyyat sistemi ilə təmin etmiş olur. Enerji resurslarını

dövlət, müəssisə və insanlar reallaşdırmaqla qarşılıqlı ödəmələri

həyata keçirir və nəticədə ölkənin maliyyə və iqtisadi həyatında

dolğun iştirak edirlər. Neftin sosial gücü, onun şəhər yaratma və

aqlomerasiya effekti də mühümdür.

Bütün bunlarla yanaşı, neft-qaz resursları müxtəlif formada

iqtisadiyyatın bütün sahələrində və cəmiyyət üzvləri tərəfindən

istehlak olunur. Obrazlı deyimdə neft-qaz kompleksi iqtisadiyyatın

investisiya istiliyini təmin edən ən güclü və rahat sektorun funksiyası

rolunu yerinə yetirir.

Səngəçal terminalından Türkiyənin Aralıq dənizi sahilindəki

Ceyhan terminalınadək uzanan 1774 kilometrlik xəttin çəkilməsinə

təxminən 4 milyard dollar vəsait xərclənmişdir. Layihənin operatoru

bp şirkətidir. Kəmərin tikintisi və isti.smarı üçün yaradılmış BTC Ko.

şirkətinin səhmdarları bp (30,1%), ARDNŞ (25%), Şevron (8,9%),

Statoyl (8,71%), TPAO (6,53%), ENİ (5%), Total (5%), İtoçu (3,4%),

İNPEX (2,5%), KonokoFillips (2,5%) və Amerada Hess (2,36%)

şirkətləridir.

Heydər Əliyev adına Bakı-Tbilisi-Ceyhan Əsas İxrac Boru

Kəməri “Əsrin müqaviləsi” çərçivəsində Xəzər dənizinin Azərbaycan

sektorunda hasil olunacaq xam neftin dünya bazarına çıxışını təmin

etmək üçün inşa edilmiş boru nəqliyyat vasitəsidir. Azərbaycan

Respublikasının Dövlət Neft Şirkəti BTC layihəsində iştirak etmək

məqsədi ilə AzBTC Co. törəmə şirkətini yaratmış və bu şirkət

layihənin iştirakçıları olan neft şirkətlərinin konsorsiumu tərəfindən

yaradılmış BTC Company şirkətində 25%-lik paya malikdir. AzBTC

Co. şirkəti daxil olmaqla, layihənin bütün iştirakçıları layihənin

dəyərinin 30%-lik hissəsini öz vəsaitləri hesabına, qalan 70%-lik

hissəsini isə beynəlxalq maliyyə institutlarından, ixrac kredit

agentliklərindən və kommersiya banklarından cəlb edilmiş kredit

vəsaitləri hesabına maliyyələşdirirlər. Azərbaycan dövləti adından

Azərbaycan BTC Co. şirkətindəki 80%-Iik payın təmsilçisi kimi

Azərbaycan Respublikasının İqtisadi İnkişaf Nazirliyi (ÜN) çıxış

edir, bu payın maliyyələşdirilməsi isə

30

Dövlət Neft Fondu tərəfindən həyata keçirilmişdir. BTC layihəsində

Azərbaycan Respublikasının iştirakının təmin edilməsi ilə bağlı

öhdəliklərin yerinə yetirilməsi, o cümlədən ölkənin iştirak payının

maliyyələşdirilməsi ilə bağlı məsələlər “Bakı-Tbilisi-Ceyhan Əsas

İxrac Boru Kəməri layihəsində Azərbaycan Respublikası Dövlət Neft

Şirkətinin iştirak payının maliyyələşdirilməsi haqqında” Azərbaycan

Respublikası Prezidentinin 30 iyul 2002-ci il tarixli Fərmanı ilə

tənzimlənir. BTC kəməri ildə 50 milyon ton Azərbaycan nefti nəql

etmək üçün nəzərdə tutulmuşdur. Hazırda kəmər vasitəsi ilə ildə 60

milyon ton neft nəql etmək mümkündür. Gələcəkdə bu kəmər nəinki

Azərbaycan neftinin dünya bazarlarına çıxarılmasına imkan

verəcəkdir, həmçinin “İpək yolu”nun və türkdilli ölkələrin də əsas

magistral kəməri olacaqdır.

Bakı-Tbilisi-Ceyhan boru kəməri Azərbaycan, Gürcüstan,

Türkiyə və bütövlükdə bölgə, Avropa və ümumən dünya üçün

iqtisadi, siyasi baxımdan, enerji təhlükəsizliyi cəhətdən çox böyük

əhəmiyyətə malik olmaqla yanaşı, Türkiyənin Qara dəniz

boğazlarının həddən artıq yüklənməsinin də qarşısını alacaqdır.

Yeni neft strategiyasf’nın uğurla həyata keçirilməsi, neft

sənayesinə geniş sərmayə qoyuluşu, neft əməliyyatlarında müasir

texnika və texnologiyanın tətbiqi nəticəsində 1999-cu ildə nəhəng

«Şahdəniz» qaz-kondensat yatağı aşkar edildi. «Şahdəniz» yatağının

və Bakı-Tbilisi-Ərzurum qaz kəmərinin səhmdarları ARDNŞ (10%),

Statoyl (25,5%), BP (25,5%), TotalFinaElf (10%), LukAcip (10%),

OLİK (10%), TPAO (9%) şirkətləridir. «Şahdəniz» qaz-kondensat

yatağının aşkar edilməsi ilə əlaqədar XXI əsrdə Azərbaycanda qaz

sənayesinin inkişafına və Azərbaycanı neftlə yanaşı qaz ixrac edən

ölkəyə çevrilməsinə zəmin yaradıldı.

1999-cu il dekabrın 29-da ölkə prezidenti “Azərbaycan

Respublikası Dövlət Neft Fondunun yaradılması haqqında” fərman

imzalamışdır.

Neft Fondunun yaradılması fəlsəfəsinin əsas qayəsini

Azərbaycan xalqına Tanrı tərəfindən bəxş edilmiş neft

31

sərvətlərinin nəsillər arasında ədalətli bölüşdürülməsinin təmin

olunması təşkil edir. Fondun qarşısında qoyulan əsas məqsədlərdən

biri neft gəlirlərinin gələcək nəsillər üçün toplanaraq artınlmasıdırsa,

digəri, bu gəlirlərdən ölkəmizin cari sosial ehtiyaclarını, iqtisadi

tərəqqi və inkişaf tələblərini nəzərə almaqla, bugünkü nəsillər üçün

istifadə edilməsidir.

Neft Fondu yaradılarkən dünyanın bir sıra dövlətlərində bu cür

qurumların təcrübəsindən, beynəlxalq maliyyə təşkilatlarının

məsləhətlərindən istifadə olunmuş, eyni zamanda yerli xüsusiyyətlər

və mövcud ehtiyaclar da nəzərə alınmışdır.

Qeyd edilməlidir ki, bugünkü nəsillərin ehtiyacları üçün

istifadə olunan və gələcək nəsillər üçün ehtiyat şəklində toplanan

valyuta vəsaitləri arasında optimal balansın təmin edilməsi məsələsi

Azərbaycan dövlətinin qarşısında duran başlıca vəzifələrdən biridir.

Xalqın milli sərvəti olan neft-qaz məhsullarından gələn

gəlirlər respublikamızın bütün iqtisadi, sosial-mədəni və hərbi

sahələrinin dinamik inkişafına zəmanətdir.

1.4. Neftqazçıxarma sənayesində aparılan

iqtisadi islahatlar

Quruda neftqazçıxarma istehsalında iqtisadi islahatlar

kompleks şəkildə aparılaraq respublikanın iqtisadi strategiyası,

islahat manevrliyi və digər potensial, təcrübi xüsusiyyətləri də nəzərə

alınmalıdır. Neftqazçıxarma sənayesində əvvəllər buraxılmış səhvlər

təkrar edilməməli, sahənin ahəngdar dinamik inkişafına kömək

göstərəcək əsas istiqamətlər təhlil olunaraq müəyyən edilməlidir. Heç

şübhəsiz ki, bütün bunların fövqündə bazaryönlü təsərrüfat

mexanizmlərinin formalaşması, yeni iqtisadi münasibətlərin bərqərar

edilməsi dayanır. İlkin şərt olaraq kompleksin mövcud potensialı və

ehtiyatları, iqtisadi, elmi-texniki, insani resurslar bir daha

dəqiqləşdirilməli, köhnə yataqların reabilitasiyası üçün elmi cəhətdən

əsaslandırılmış proqram-layihələr işlənib

32

hazırlanmalı, islahatlar prosesinin dərinləşməsinin davamlılığı təmin

edilməlidir. Quruda neftqazçıxarma kompleksində iqtisadi islahatlar

çoxşaxəli, çox istiqamətli və geniş həlqəliyi ilə fərqlənməlidir.

Neftqazçıxarmada qazma işlərinin ahəngdar aparılması

mürəkkəb və çətin istiqamətlərdən biridir. İstehsalla qazmanın

funksional əlaqəliliyi istehsal artımının, yüksəlişini şərtləndirən

cəhətlərdəndir. Son illərdə qazma işlərinin həcminin azaldılması,

ümumi kontekstdə istehsalın sabitliyi və artımına ciddi təsir etmişdir.

Vəsait və maliyyə çatışmazlığı demək olar ki, qazma prosesini

səngitmişdir. Qazma işlərinin həcmini artırmadan sahədə mühüm

iqtisadi yüksəlişə nail olmaq qeyri-mümkündür. Məhz buna görə də

qazma strategiyasına iqtisadi islahatların üstün istiqaməti kimi

yanaşmaq lazımdır.

Yüksək fondtutumu ilə fərqlənən neftqazçıxarma sənayesində

iqtisadi islahatlar, əsas fondların geniş təkrar istehsalı bu problemlə

bağlı olan amortizasiya ilə də əlaqələndirilməlidir. Neftqazçıxarmada

amortizasiya məxsusi cəhətləri ilə fərqlənir. Reinovasiya və

innovasiya prosesinin mühüm mənbələrindən biri olan amortizasiya

fondundan səmərəli, təyinatlı istifadə olduqca mühüm əhəmiyyət

kəsb edir. İndi respublikada bazaryönümlü amortizasiya siyasətinin

genişlənən imkanları çərçivəsində neftqazçıxarmada daha da çevik

amortizasiyanı təmin edən mexanizmlər tətbiq olunmalıdır.

Neftqazçıxarmada səmərəliliyi yüksəldən vəzifələr sırasında

struktur islahatlarının aparılması, idarəetmənin təkmilləşdirilməsi

vacib vəzifələrdən sayılır. Plan-amirlik struktur və idarə etmədən

qurtulmaq, iqtisadi alət və vasitələrə əsaslanan yeni idarəetmə

mexanizmləri formalaşdırmaq islahatlar predmetini təşkil edən

məsələ kimi həllini tapmalıdır.

Bazar iqtisadiyyatı direktiv maliyyə, hesablama sistemindən

fərqli olaraq daha qəti və nəğd pul ödənişlərini tələb edir. Keçid

iqtisadiyyatının mənfi özəllikləri «ödəmərnələr», borclar problemi,

zəif ödəniş qabiliyyətliliyi, azalan likvidlik

33

ncftqazçcxarma müəssisələrinin də maliyyə dayanıqlığına ciddi təsir

edir.

Köhnə yataqlarda tənəzzül mey illərinin hazırkı dövrdə

qarşısının alınması bir sira amillərdən asılıdır. Bunun üçün

respublikanın quru sahələrində yerləşən neft-qaz yataqlarının

problemləri elmi cəhətdən ətraflı tədqiq edilməlidir. İndi

respublikanın qurudakı sahələrindən neftin 17%-i, qazın isə 4,6?/Q-İ

hasil edilir. Bir neçə ildir ki, burada hasilat azalmışdır. İldə 1,0-1,2

mln. ton neft, 240-25 mln. kubmetr qaz istehsal edilir. Hazırkı hasilat

göstəricilərini yalnız Azərbaycanda sənaye üsulu ilə ııeftçıxarmanm

başlanğıc dövrü - XIX əsrin 70-80-ci illəri ilə müqayisə etmək olar.

Köhnə yataqlarda yaranmış böhranlı vəziyyətin aradan

qaldırılması dərin iqtisadi islahatlar aparılmasını diktə edir. Yeri

gəlrnişkən qeyd etməliyik ki, yeni iqtisadi sistemə keçidlə əlaqədar

sahədə bir sira mühüm addımlar atılmış, öncə tələb olunan əksər işlər

görülmüş, daha geniş layihələrin təməli qoyulmuşdur. Bağlanan

beynəlxalq neft müqavilələrinin 5-i qurudakı yataqların işlənilməsinə

yönəlmiş, xarici sərmayədarların iştirakı ilə neftqazçıxarmada 6

müştərək müəssisə təşkil edilmişdir. Bazar prinsiplərinə

uyğunlaşmada bütün bunlarla yanaşı, digər zəruri komponentlər də

işlənib hazırlanmış və həyata keçirilmişdir.

Neftqazçıxarmada qazma işlərinin ahəngdar aparılması

mürəkltəb və çəti n istiqamətlərdən biridir. İstehsalla qazmanın

funksional əlaqəliyi istehsal artımı, yüksəlişi şərtləndirən

cəhətlərdəndir. Son illərdə qazma işlərinin həcminin azaldılması,

ümumi kontekstdə istehsalın sabitliyi və artımına ciddi təsir etmişdir.

Vəsait və maliyyə çatışmazlığı demək olar ki, qazma prosesini

səngitmişdir. Qazma işlərinin həcmini artırmadan sahədə mühüm

iqtisadi yüksəlişə nail olmaq qeyri- mümkündür. Məhz buna görə də

qazma strategiyasına iqtisadi islahatların üstün istiqaməti kimi

yanaşmaq lazımdır.

Neftqazçıxarmada iqtisadi səmərəliliyin ən çevik göstəricisi

kimi maliyyə dayanıqlığı çıxış edir. Aşağı maliyyə dayanıqlığı

bütünlükdə iqtisadi-texnoloji manevrliyi zəiflədir.

34

Problemin həlli lokal səciyyəli məsələ deyildir. Ümumiyyətlə, keçid

iqtisadiyyatına xas olan institusional zəiflik, total «ödəməmələr»,

sosial və məşğulluq problemləri ümumi şəbəkədə maliyyəyə təsir

edən amillərdəndir. Lakin bununla yanaşı, maliyyə dayanıqlığının

spesifik, daxili çətinliklərinin həlli kompleksin özündə axtarılmalıdır.

Neftqazçıxarmanm səmərəliliyinə təsir edən amillər sırasında

sosial sferanın yenidən təşkili problemi də diqqət mərkəzində

olmalıdır. Mənfəətin əksər hissəsini məs- rəfləşdirən sosial

strukturların özəlləşdirilməsi zamanı yetişmişdir. Bu strukturların

bazasında yüksək standartlara cavab verən yeni servis-xidmət

sahələri yaratmaq olar. Bu isə məşğulluğu xeyli mülayimləşdirərək

istehsal xərclərində, məhsul vahidinin maya dəyərində əks

olunacaqdır. İqtisadi islahatların real nəticələri ümumilikdə istehsalın

həcminə uyğun potensialın formalaşmasını ifadə edir. İstehsal

xərclərinin azaldılması, ayrı-ayrı materialların məsrəfinin optimal

limit və kvotasının təyinatı xeyli vəsaitin qənaətinə imkan

yaradacaqdır. İstehsala uyğun fondtutumu, material və əmək- tutumu

məhsulun maya dəyərini aşağı salaraq istehsalı rəqabət qabiliyyətli

məcraya yönəldəcəkdir. Bütün bunlarla yanaşı, ekoloji qayğı,

investisiyaların cəlb edilməsi, yeni mütərəqqi bazar mexanizmləri,

«nou-hau»lar köhnə yataqlarda istismarın müasir meyarlar əsasında

davam etdirilməsinə zəmin olacaqdır. Hasilatda lisenziya, konsessiya

formalı müqavilələrin tətbiqi, neftqazçıxarma idarələrinin səhmdar

cəmiyyətlərə çevrilməsi, digər kollektiv icarə sistemlərinə keçid

köhnə yataqlarda neft biznesinin inkişafına təkan verəcəkdir.

İlkin istismar sahələrində iqtisadi islahatların dərinləşməsi və

təkmilləşməsi, səmərəliliyin iqtisadi artım və dirçəlişlə təmin

edilməsini apardığımız təhlilə müvafiq olaraq aşağıdakı

istiqamətlərdə yuvarlaqlaşdırmaq mümkündür:

Bütün aktivlərin, ehtiyatların və iqtisadi resursların

potensialının bir daha dəqiqləşdirilməsi və səfərbər edilməsi;

- Qanunvericilik bazasının təkmilləşdirilməsi və

genişləndirilməsi;

35

- Yeni iqtisadi hüquqi münasibətlərin formalaşdırılması;

- Fiskal vergi siyasətinin ahəngdarlığı və təkmilləşdirilməsi;

- Struktur islahatları və yeni rentabelliyin təminatı;

- Marjinal yataqların istismarına milli sahibkarların cəlb

edilməsi, lisenziya və konsessiya üsullu pilot müəssisələrin təşkili;

- Sosial strukturun özəlləşdirilməsi, yeni servis sahələrinin

yaradılması;

- İstehsal xərclərini, məhsulun maya dəyərini azaldan

kompleks tədbirlərin işlənib hazırlanması və optimallaş- dırılması;

- Məşğulluğun mülayimləşdirilməsi;

- Azad rəqabəti təmin edəcək satış müstəqilliyi və akkreditiv

hesablaşma sisteminin tətbiqi;

- Ekoloji intizamın gücləndirilməsi;

- İnformasiya təminatı və nəzarət mexanizmini gücləndirən

tədbirlər və monitorinq sisteminin tətbiqi.

Sadalanan tədbirlər sistemində islahatların istiqamət

nomenklaturasmı genişləndirmək, müəyyən cəhətlərin təftişi də

istisna deyildir. Apardığımız təhlilə istinadən məhz indiki reallıqlai'

konyukturasında araşdırılan istiqamətlərin daha qabarıq səciyyə

daşıdığı önə çəkilmişdir. Lakin bununla belə, islahatlar prosesi

təbiətən permanent xarakterli olduğundan onların daim

təkmilləşməsi və təshihi qaçılmazdır. Hesab edirik ki, mərhələli

konturlarda aparılan iqtisadi islahatlar, hesablandığı zaman

kəsiklərində yenidən müvafiq təhlilə və tədqiqə məruz qalacaqdır.

Sabahın proqramları isə indidən hesabkınmalı və işlənməlidir.

Təməli «Əsrin müqaviləsi» ilə qo)mlan, uğurla həyata keçirilən

Azərbaycan dövlətinin yeni neft strategiyası iqtisadiyyatı səmərəli

inkişaf pilləsinə çatdıracaq, istiqlalı dönməz, dövlətçiliyi möhkəm,

iqtisadi dirçəlişi yenilməz edəcəkdir.

36

1.5. Azərbaycan Respublikasının

Dövlət Neft Fondunun məqsədi,

vəzifələri və onun idarə edilməsi

Dövlət Neft Fondu Azərbaycan Respublikası prezidentinin 29

dekabr 1999-cu il tarixli 240 nömrəli Fərmanı ilə təsis edilib.

1994-cü ildən etibarən Azərbaycan Respublikasında həyata

keçirilən neft strategiyası çərçivəsində xarici sər- mayəçilərlə ölkənin

neft-qaz ehtiyatlarının birgə işlənməsini nəzərdə tutan bir sıra

sazişlər imzalanıb. Bu sazişlərin həyata keçirilməsindən ilk gəlirlərin

əldə edilməyə başlaması onların səmərəli istifadəsi məsələsini

gündəmə gətirmişdir. Məhz belə bir mexanizmin yaradılması

məqsədi ilə Dövlət Neft Fondu təsis edilmişdir.

Azərbaycan Respublikasının Dövlət Neft Fondu neft və qazın

kəşfiyyatı, işlənməsi və hasilatın pay bölgüsünə dair Azərbaycan

Respublikası Dövlət Neft Şirkəti ilə sərmayəçilər arasında bağlanmış

Sazişlərin həyata keçirilməsindən, habelə Azərbaycan

Respublikasında, o cümlədən Xəzər dənizinin Azərbaycan

sektorunda neft-qaz ehtiyatlarının kəşfiyyatı və işlənməsinə dair

digər bağlanmış sazişlərin həyata keçirilməsindən Azərbaycan

Respublikasının əldə etdiyi vəsaitin səmərəli idarə olunması

məqsədilə yaradılmışdır.

Fondun məqsəd və vəzifələri.

Azərbaycan Respublikası Dövlət Neft Fondu haqqında

Əsasnaməyə uyğun olaraq Neft Fondunun əsas vəzifəsi Azərbaycan

Respublikası vətəndaşlarının bugünkü və gələcək nəsillərinin

mənafeyi naminə neft və qaz ehtiyatlarının kəşfiyyatı və işlənməsi

sahəsində bağlanmış sazişlərin həyata keçirilməsindən və Fondun öz

fəaliyyətindən əldə olunan vəsaitlərin yığılmasını və səmərəli idarə

olunmasını təmin etməkdir.

Yuxarıda göstərilənləri rəhbər tutaraq Neft Fcmdunun

fəaliyyəti ölkə qarşısındakı aşağıdakı mühüm vəzifələrin həllinə

yönəlmişdir:

1. Böyük həcmdə xarici valyutanın daxil olması

37

şəraitində ölkədə makroiqtisadi sabitliyin qorunması və fiskal

intizamın təmin edilməsi, eyni zamanda, neft gəlirlərindən asılılığın

azaldılması;

2. Neft və qazın bərpa edilməyən təbii ehtiyat olduğunu

nəzərə alaraq, onlardan əldə edilən gəlirin nəsillər arasında bərabər

bölüşdürülməsi və gələcək nəsillər üçün ehtiyat vəsaitin toplanması;

3. Ölkənin sosial-iqtisadi tərəqqisi naminə mühüm ümummilli

layihələrin maliyyələşdirilməsi.

Neft Fondumun idarə olunması.

Neft Fondunun fəaliyyətinə ümumi nəzarət Müşahidə Şurası

tərəfindən həyata keçirilir. Müşahidə Şurasının başlıca vəzifəsi Neft

Fondunun İcraçı direktoru tərəfindən hazırlanan illik büdcə

layihəsinə və büdcənin icrası barədə hesabatlara, illik hesabatlara,

maliyyə fəaliyyətinin auditinin nəticələrinə rəy verməkdir.

Azərbaycan Respublikası Prezidentinin 27 noyabr 2008-ci il 73

nömrəli Sərəncamı ilə Azərbaycan Respublikası Dövlət Neft

Fondunun Müşahidə Şurasının dövlət orqanları və ictimai

təşkilatların nümayəndələrinin 6 nəfərdən ibarət tərkibi təsdiq

edilmişdir.

Neft Fonduna Azərbaycan Respublikasının Prezidenti

tərəfindən vəzifəyə təyin olunan və vəzifədən azad edilən İcraçı

direktor rəhbərlik edir. İcraçı direktorun Azərbaycan Respublikasının

Prezidenti tərəfindən vəzifəyə təyin və vəzifədən azad edilən bir

müavini vardır. İcraçı direktorun müavini İcraçı direktorun həvalə

etdiyi vəzifələri yerinə yetirir və bunun üçün şəxsən məsuliyyət

daşıyır.

Neft Fondunun İcraçı direktoruna Fondu qanuni olaraq təmsil

etmək, işçiləri vəzifəyə təyin etmək və vəzifədən azad etmək,

F'ondun işini təşkil etmək, Azərbaycan Respublikası Prezidenti

tərəfindən təsdiq olunmuş Qaydalara uyğun olaraq Fondun

vəsaitlərinin idarə edilməsi və yerləşdirilməsi üzrə sərəncam vermək

səlahiyyətləri verilmişdir. İcraçı direktor Neft Fondunun illik

büdcəsini. Neft Fondunun vəsaitinin istifadə edilməsinə dair illik

proqramını hazırlayır və təsdiq olunmaq üçün Azərbaycan

Respublikası Prezidentinə təqdim edir.

38

Neft Fondunun büdcəsinin icrası Müşahidə Şurası tərəfindən

verilmiş rəy əsasında Azərbaycan Respublikası Prezidentinin

müvafiq Sərəncamları ilə təsdiq edilmiş Neft Fondunun büdcəsinə, o

cümlədən vəsaitinin istifadə edilməsinin əsas istiqamətləri

(proqramına) və illik xərclər smetasına uyğun olaraq həyata keçirilir.

Neft Fondunun valyuta vəsaitlərinin idarə olunması ilə bağlı

fəaliyyəti ölkə Prezidentinin 19 iyun 2001-ci il ttırixli 511 nömrəli

Fərmanı ilə təsdiq edilmiş «Azərbaycan Respublikası Dövlət Neft

Fondunun valyuta vəsaitlərinin saxlanılması, yerləşdirilməsi və idarə

edilməsi haqqında Qaydalar»a (İnvestisiya qaydaları) uyğun olaraq

həyata keçirilir.

Gəlirlərinin formalaşması mənbələri:

- hasilatın pay bölgüsü sazişlərinə uyğun olaraq Azərbaycan

Respublikasının payına düşən neft və qazın satışından əldə edilən

xalis gəlirlər,

- bonuslar,

- akrhesabı ödənişlər,

- dividendlər,

- neftin və qazın Azərbaycan Respublikasının ərazisi ilə

ötürülməsindən əldə edilən gəlirlər,

- sərmayəçilər tərəfindən verilən aktivlərdən əldə edilən

gəlirlər,

- Fondun aktivlərinin yerləşdirilməsindən və idarə

olunmasından əldə edilən gəlirlər,

“ qrantlar və digər təmənnasız yardımlar,

- qanunvericiliyə uyğun olaraq digər gəlirlər və daxilolmalar.

Xərc istiqamətləri.

Neft Fondunun Əsasnaməsinə uyğun olaraq. Fondun vəsaiti

ölkənin sosial-iqtisadi tərəqqisi naminə ən mühüm ümummilli

problemlərin həllinə və strateji əhəmiyyətli infrastruktur

obyektlərinin inşasına və bərpasına istifadə oluna bilər.

Bundan başqa. Neft Fondu dövlət büdcəsinə transfertlər edir.

Neft Fondunun xərclərinin müəyyən hissəsi isə onun idarə edilməsinə

yönəldilir.

39

A/:ərbaycan Respublikasının “Büdcə Sistemi haqqında”

Qanununa uyğun olaraq, Neft Fondunun xərcləri icmal dövlət

büdcəsinin tərkib hissəsidir və hər il dövlət büdcəsi ilə birlikdə ölkə

parlamenti tərəfindən baxılaraq təsdiq edilir. Qanunda nəzərdə

tutulduğu kimi. Neft Fondu yalnız öz büdcəsi ilə nəzərdə tutulan

xərcləri həyata keçirə bilər. Neft Fondunun əməliyyat və idarə

edilməsi ilə bağlı xərclər istisna olmaqla, bütün xərcləri Azərbaycan

Respublikası Maliyyə Nazirliyinin Mərkəzi Xəzinədarlığı vasitəsilə

həyata keçirilir.

Maliyyələşdirdiyi layihələr.

Neft Fondu Əsasnaməsinə uyğun olaraq aşağıdakı ümummilli

əhəmiyyətə malik layihələrin maliyyələşdirilməsini həyata

keçirmişdir.

1. Bakı-Tbilisi-Ceyhan Əsas İxrac Boru Kəməri layihəsində

Azərbaycan Respublikasının iştirak payının maliyyələşdirilməsi

(tamamlanıb);

2. Ermənistan-Azərbaycan Dağlıq Qarabağ münaqişəsi

nəticəsində öz doğma yurdlarından didərgin düşmüş qaçqın və

məcburi köçkün ailələrinin sosial-məişət vəziyyətinin

yaxşılaşdırılması və məskunlaşdırılması problemlərinin həlli

layihəsi;

3. “Oğuz-Qəbələ zonasından Bakı şəhərinə su kəmərinin

çəkilməsi” layihəsi (tamamlanıb);

4. “Samur-Abşeron kanalının rekonstruksiya edilməsi”

layihəsi;

5. Dövlət İnvestisiya Şirkətinin Nizamnamə kapitalının

maliyyələşdirilməsi (tamamlanıb);

6. Bakı-Tbilisi-Qars layihəsinin maliyyələşdirilməsi;

7. “2007-2015-ci illərdə Azərbaycan gənclərinin xarici

ölkələrdə təhsili üzrə Dövlət Proqramı”nın maliyyələşdirilməsi.

Bundan başqa 2013-cü ildən etibarən Neft Fondu tərəfindən

aşağıdakı layihələrin maliyyələşdirilməsinə başlanılıb;

Azərbaycan Respublikasının bütün yaşayış məntəqələrinə

çıxış imkanı yaradan yüksək sürətli fiber-optik şəbəkənin qurulması

layihəsinin maliyyələşdirilməsi;

Neft-qaz və Neft-kimya Kompleksinin tikintisi

40

layihəsində Azərbaycan Respublikasının iştirak payının

maliyyələşdirilməsi;

Türkiyə Respublikasında “Star” neft emalı kompleksinin

tikintisi layihəsində Azərbaycan Respublikasının iştirak payının

maliyyələşdirilməsi;

TANAP layihəsində Azərbaycan Respublikasının iştirak

payının maliyyələşdirilməsi;

Xəzər dənizində yeni müasir üzən qazma qurğusunun tikinti

layihəsində Azərbaycan Respublikasının iştirak payının

maliyyələşdirilməsi.

Neft Fondunun vəsaitlərinin idarə olunması.

AR Prezidentinin 2011-ci il 27 oktyabr tarixli 519 nömrəli

Fərmanı ilə Neft Fondunun “Valyuta vəsaitinin saxlanılması,

yerləşdirilməsi və idarə edilməsi haqqında Qaydalara” dəyişikliklər

edilmiş və Fondun Yeni İnvestisiya Siyasəti qəbul edilmişdir. Yeni

investisiya siyasətinə uyğun olaraq investisiya portfelinə yeni

maliyyə alətləri - səhmlər, qızıl, daşınmaz əmlak daxil edilmişdir.

Belə ki, investisiya portfelinin məcmu dəyərinin 5%-ə qədəri

səhmlərə, 5%-ə qədəri qızıla, eləcə də eyni həcmdə vəsaitə, yəni 5%-ə

qədəri daşınmaz əmlaka investisiya edilə bilər. Neft Fondunun

investisiya portfelinin məcmu dəyərinin 50%-i ABŞ dollarında ifadə

olunan aktivlərdə, 35%-i AVRO-da ifadə olunan aktivlərdə, 5%-i

İngiltərə funt sterlinqində ifadə olunan aktivlərdə saxlanılır. Neft

Fondunun investisiya portfelinin məcmu dəyərinin qalan 10%-i

Böyük Yeddilər, Avropa Valyuta Birliyinə daxil olan ölkələrin,

Rusiya və Türkiyənin, həmçinin uzunmüddətli öhdəliklər üzrə “A”

(Standard ənd Purz, Fiç) və ya “A2” (Mudiz) kredit reytinqindən

aşağı olmayan reytinqə malik olan ölkələrin valyutalarında ifadə

olunan aktivlərə yerləşdirilə bilər.

01 fevral 2012-ci il tarixindən etibarən Fond tərəfindən

London Qiymətli Metallar Bazarı İştirakçılarının Assosiasiyasının

market-meyker üzvü olan banklardan həmin qurum tərəfindən tətbiq

edilən tələblərə uyğun olan həftəlik 25 qızıl külçənin (10 000 troya

unsiyası) alışına başlanılmışdır. Qiymət

41

dəyişkənliyi riskinin minimuma endirilməsi məqsədilə, alınması

nəzərdə tutulan qızılın ümumi miqdarının mərhələli şəkildə (həftələr

üzrə) bərabər miqdarda bölüşdürülməklə 2 il müddətində Fondun

investisiya portfelinə daxil edilməsi planlaşdırılmışdır. 01 yanvar

2014-cü il tarixinə ARDNF-nin investisiya portfelinə daxil edilmiş

qızılın ümumi miqdarı 30 175 kq (970 146 troya unsiyası) təşkil

etmişdir.

Fondun investisiya portfelinə daxil edilmiş yeni maliyyə

alətlərindən biri olan səhmlər üçün hədəf kimi inkişaf etmiş ölkələrin

1600-dən çox nüfuzlu iri şirkətlərinin yer aldığı səhm bazarı

indekslərindən olan MSCI World indeksi seçilmişdir.

Neft Fondu fəaliyyətində daim şəffaflıq sahəsinə xüsusi diqqət

göstərir. Neft Fondunun hesabat sistemində şəffaflığın təmin

edilməsi ilk növbədə Neft Fondunun maliyyə fəaliyyəti haqqında

hesabatının müstəqil auditor tərəfindən yoxlanılması vasitəsilə həyata

keçirilir.

Fondun vəsaitinin idarə olunması mexanizmi:

- İnvestisiya məqsədləri üçün əsasən fondun yüksək reytinqli

kredit təşkilatlarında yerləşdirilən depozitlərindən əldə edilən gəlirlər

istifadə edilir.

- Fondun vəsaitinin istifadəsi Azərbaycan Respublikası

Prezidentinin sərəncamları ilə hər il üçün təsdiq edilmiş əsas

istiqamətlərə (proqrama) uyğun olaraq həyata keçirilir.

- Fondun vəsaiti ölkənin sosial-iqtisadi tərəqqisi naminə ən

mühüm ümummilli problemlərin həllinə və strateji əhəmiyyətli

infrastruktur obyektlərinin inşa və rekonstruksiya edilməsinə istifadə

oluna bilər.

- Hər il Fondun vəsaitinin istifadə edilməsinin təsdiq olunmuş

istiqamətləri haqqında məlumat və eləcə də onun faktiki istifadəsi

barədə illik hesabat mətbuatda dərc edilir.

- Fondun vəsaiti dövlət hakimiyyəti orqanlarına, dövlət və

qeyri-dövlət müəssisələrinə (təşkilatlarına) kredit (borc) verilməsinə,

eləcə də Azərbaycan Respublikasının yurisdik- siyasmda olan hər

hansı bir subyektin borcunun (öhdəliyinin, təminatının) və yaxud

digər yüklənməsinin girovu qismində istifadə oluna bilməz.

42

- Fondun gəlirləri vergi, rüsum və digər ödənişlərdən

qanunvericiliyə müvafiq olaraq azaddır.

- Fondun fəaliyyətinə operativ rəhbərliyi icraçı direktor

həyata keçirir.

1.6. Azərbaycan neftinin dünya bazarlarına çıxarılması

məsələləri

1994-cü il sentyabrın 20-də Bakıda Gülüstan sarayında

Xəzərin Azərbaycan sektorundakı «Azəri», «Çıraq», «Günəşli»

yataqlarının dərin su qatlarındakı neftin birgə işlənməsi haqqında

«məhsulun pay bölgüsü» tipli müqavilə imzalandı. Müqavilə öz

tarixi, siyasi və beynəlxalq əhəmiyyətinə görə «Əsrin müqaviləsi»

adlanmış, təxminən 400 səhifə həcmində və 4 dildə öz əksini

tapmışdır. «Əsrin müqaviləsi»ndə dünyanın 8 ölkəsinin (Azərbaycan,

ABŞ, Böyük Britaniya, Rusiya, Türkiyə, Norveç, Yaponiya və

Səudiyyə Ərəbistanı) 13 ən məşhur neft şirkəti (Amoko, BP,

MakDermott, Yunokal, ARDNŞ, LUKoyl, Statoyl, Ekson, Türkiyə

Petrolları, Penzoyl, İtoçu, Remko, Delta) iştirak etmişdir. Bununla da

«Yeni neft strategiyası» və doktrinası uğurla həyata keçirilməyə

başlandı.

Azərbaycan Beynəlxalq Əməliyyat Şirkəti (ABƏŞ) yeddi

ölkənin iri beynəlxalq neft şirkətlərini və Azərbaycan Dövlət Neft

Şirkətini (SOCAR) təmsil edib. Şirkət 1994-cü ilin sentyabrında

“Əsrin müqaviləsi” çərçivəsində hasilatın pay bölgüsü (HPB)

haqqında 30 illik saziş imzalayıb.

1996-cı il fevralın 18-də Moskvada Azərbaycan neftinin RF

ərazisindən keçməklə Qara dənizin Novorossiysk limanına nəql

olunması haqqında müqavilə imzalanmışdır. ABƏŞ, ARDNŞ və

Transneft arasında imzalanan üçtərəfli sazişdə neftin Novorossiysk

limanına qədər daşınmasını nəzərdə tutan bütün hüquqi və texniki

məsələlər öz əksini tapmışdır. Rusiya bu müqavilədə öz mövqeyini

obyektivləşdirərək müqavilənin 2-ci bəndində qəbul edirdi ki,

Azərbaycan neftinin

43

sahibi deyildir və Azərbaycan neftinə mülkiyyət hüququ bu neftin

istehsalçısına məxsusdur. Bu, Azərbaycanın «Yeni neft

strategiyası»nın əldə etdiyi mühüm nailiyyəti kimi

qiymətləndirilməlidir. Bu müqavilənin ilkin şərtlərinə uyğun olaraq

1997-ci il oktyabrın 25-dən Azərbaycanın nefti şimal boru kəməri

vasitəsi ilə dünya bazarına çıxmış oldu.

Bakı-Novorossiysk neft kəmərinin ümumi uzunluğu 1330 km,

Azərbaycan ərazisindəki uzunluğu isə 231 km, kəmərin diametri 720

mm-dir.

1996-cı il martın 8-də Tiflisdə Bakı-Supsa neft kəmərinin

çəkilməsi barədə razılığa gəldilər. ABƏŞ, ARDNŞ və Gürcüstan

hökuməti arasında bağlanmış 3 tərəfli müqavilələrdə Azərbaycan

Azəri, Çıraq, Günəşli yataqlardan çıxan ilkin Azərbaycan neftinin

daşınmasını Bakı-Supsa neft kəməri vasitəsi ilə nəqlini nəzərdə

tuturdu.

Bakı-Supsa neft kəməri ilə ilkin Azərbaycan nefti 1999-cu il

aprelin 17-də ixrac olunmağa başlanmışdır. Bu marşrutun ən böyük

üstünlüyü Azərbaycan neftinin təmiz halda «Azəri light» markası ilə

dünya bazarına çıxarılmasıdır. Bununla yanaşı, kəmərin digər

üstünlüyü neftin Supsaya Novorossiyskə nisbətən daha ucuz nəql

olunmasıdır. Belə ki, neftin Novorossiyskə nəqlinin tonu 15,67,

Supsaya nəqli isə 13,14 ABŞ dollarına başa gəlir.

Qərb istiqamətində uzanan Bakı-Supsa neft kəmərinin

uzunluğu 837 km, diametri 530 mm-dir, 1999-cu ildən 2005- ci ilin

əvvəlinə kimi hər iki kəmərlə 48,7 mln. ton neft nəql edilib, dünya

bazarlarına çıxarılmışdır.

Sonrakı illərdə neft hasilatının artmasını nəzərə alaraq yeni

ixrac boru kəmərinin çəkilməsini zəruri etmişdir. Qazaxıstan və

Türkmənistanın öz neft ehtiyatlarını Azərbaycan vasitəsi ilə nəql

etmək perspektivini də nəzərə alsaq bu zərurət daha da artmış oldu.

Bütün bunları nəzərə alaraq Əsas İxrac Boru Kəməri olan

Bakı-Tbilisi-Ceyhan layihəsini reallaşdırmaq lazım gəldi.

“Azəri-Çıraq-Günəşli” (AÇQ) neft yataqları qrupunun

işlənməsi üzrə konsorsium, Bakı-Tbilisi-Ceyhan (BTC) boru

44

kəmərinin əsas mənbəyi “Çıraq” yatağında hasilat 1997-ci ildə

başlanılıb, 2005-ci ildə Şərqi Azəri, Mərkəzi Azəri və 2003- cü ildə

Qərbi və Şərqi Azəri yataqlarından neft hasil etməyə başlayıb. ABƏŞ

neft və qazın idarə olunması, koordinasiyası və satışı üçün yaradılıb

(Cədvəl 1.1).

Cədvəl L L

2012-ci ildən ABƏŞ-in tərkibinə aşağıdakı şirkətlər

və dövlətlər daxil olub:

Şirkətlərin adı Hüquqi dövlətlər Səhmlərin bölgüsü, %

BP Böyük Britaniya 34.14%

Chevron ABŞ 10.28%

SOCAR Azərbaycan 10%

Inpex Yaponiya 10%

Statoil Norway 8.56%

ExxonMobil ABŞ 8%

TPAO Türkiyə 6.75%

Devon Energy ABŞ 5.63%

Itochu Yaponiya 3.92%

Hess ABŞ 2.72%

«Əsrin müqaviləsi»nin ilk günlərindən başlayaraq Azərbaycan

Beynəlxalq Əməliyyat şirkəti yaradıldı və təsdiq olunmuş vahid

proqram üzrə ARDNŞ ilə birgə işlərə başlandı. Bu saziş sonradan

dünyanın 19 ölkəsinin 41 neft şirkəti ilə 30- dək sazişin imzalanması

üçün yol açdı. «Əsrin müqaviləsi» həm karbohidrogen ehtiyatlarının

miqdarına, həm də qoyulan sərmayələrin həcminə görə dünyada

bağlanan ən iri sazişlər siyahısına daxil olmuşdur. İmzalanmış neft

sazişləri üzrə Azərbaycanın neft sənayesinin inkişafı üçün nəzərdə

tutulmuş 64 milyard ABŞ dolları qoyuluşunun 57,6 milyardı dəniz

yataqlarının mənimsənilməsinə və perspektivli strukturlarda

45

axtarış-kəşfiyyat işlərinin aparılmasına yönəldilmişdir.

1999-cu ilin dekabrında Azərbaycanın «mənfəət nefti» ilə

doldurulmuş ilk tanker dünya bazarlarına çıxarıldı.

Xəzərin böyük dərinliklərində yerləşən sahələrdə dərin

kəşfiyyat quyularının qazılması məqsədilə «Dədə Qorqud» (keçmiş

«Kaspmorneft») yarımdalma üzən qazma qurğusu təmir və

modernizə edilmişdir və 50-475 m dəniz dərinliyində 7620 m

dərinliyinə qədər quyu qazmaq imkanına malikdir. Digər qurğu

«İstiqlal» (keçmiş «Şelf-5») yarımdalma üzən qazma qurğusu təmir

və modernizə edilərək, 50-700 m dəniz dərinliyində 7620 m dərinliyə

qədər quyu qazmaq mümkün olmuşdur. Modernizə olunmuş qazma

qurğularının köməyi ilə «Azəri-Çıraq-Günəşli» yataqlarında birgə

aparılan işlər nəticəsində 6 kəşfiyyat quyusu qazıldı, bunların

sahəsində sonradan neft ehtiyatları 30%-dən çox artırıldı. Bu qurğular

1996-cı ildə yaradılmış «Kaspian Drillinq Kompani» müştərək

müəssisənin tərkibində «Şahdəniz» və «Azəri-Çıraq-Günəşli»

yataqlarında öz işlərini uğurla davam etdirirlər. Xarici şirkətlər

tərəfindən Azərbaycan üçün tikilmiş. Heydər Əliyev adma «Lider»

qurğusunun köməyi ilə də texnika-texnologiya sahəsində böyük

irəliləyişlər əldə edilmişdir.

1999-cu ilin noyabrında Türkiyənin İstanbul şəhərində

keçirilmiş ATƏT-in Sammitində ABŞ, Türkiyə, Azərbaycan,

Gürcüstan, Qazaxıstan və Türkmənistan prezidentləri tərəfindən

Bakı-Tbilisi-Ceyhan (BTC) «Əsas İxrac Neft Kə- məri»nin çəkilişi

haqqında dövlətlərarası Müqavilə imzalanmışdır. 2002-ci il

sentyabrın 18-də Bakıda, Səngəçal terminalında Bakı-Tbilisi-Ceyhan

ixrac neft kəmərinin təməl daşı qoyulmuş və tikintisinə başlanmışdır.

BTC-nin Azərbaycan hissəsinin Gürcüstan hissəsi ilə birləşdirilməsi

2004-cü ilin oktyabrında baş tutdu. 2006-cı il iyulun 13-də isə

Türkiyənin Ceyhan şəhərində XXI əsrin ən böyük enerji layihəsi olan

Heydər Əliyev adına Bakı-Tbilisi-Ceyhan əsas ixrac boru kəmərinin

təntənəli açılış mərasimi keçirildi.

Hazırda respublikamızda çıxarılan neftin əsas hissəsi məhz bu

kəmərin vasitəsilə həyata keçirilir (Şəkil 1.1).

46

47

edilməsi ilə bağlı öhdəliklərin yerinə yetirilməsi, o cümlədən ölkənin

iştirak payının maliyyələşdirilməsi ilə bağlı məsələlər

«Bakı-Tbilisi-Ceyhan Əsas İxrac Boru Kəməri layihəsində

Azərbaycan Respublikası Dövlət Neft Şirkətinin iştirak payının

maliyyələşdirilməsi haqqında» Azərbaycan Respublikası

Prezidentinin 30 iyul 2002-ci il tarixli Fərmanı ilə tənzimlənir.

2002-ci ildən 1 fevral 2007-ci il tarixinədək olan dövr ərzində

ümumilikdə 298 mln. AZN məbləğində vəsait Heydər Əliyev adına

Bakı-Tbilisi-Ceyhan Əsas İxrac Boru Kəməri layihəsində

Azərbaycan Respublikasının iştirak payının maliyyələşdirilməsinə

yönəldilmişdir (Şəkil 1.2).

BTC Layihəsinin İştirakçıları

0BP Pipelines BTC Ud. Böyük Britaniya 30,1%

■ Azerbaijan BTC Ud. Azərbaycan 25% sı Chevron BTC Pipeline Ltd. ABŞ

Q Statoil BTC Caspian AS Norveç 8,71% ■ Turkish Petroleum BTC Ltd. Türkiyə 6,53% 0 TOTAL BTC Ltd. Fransa 5% ■ Eni BTC Ltd. İtaliya 5%

□ ITOCHU Oil Exploration BTC Inc. Yaponiya 3,4% ■ ConocoPhillips BTC Ltd. ABŞ 2,5%

n INPEX BTC Pipeline Lid. Yaponiya 2,5% □ Hess BTC Ltd. ABŞ 2,36%

Şəkil 1.2. BTC layihəsinin iştirakçıları və

maliyyələşdirmə həcmi

Bu əsas ixrac neft kəmərinin texniki-iqtisadi əhəmiyyətindən

başqa, onun siyasi rolu da böyükdür. Belə ki, bu neft kəməri dünya

dövlətləri ilə Azərbaycan dövlətinin yeni

48

münasibətlərinin, dünya xalqları ilə Azərbaycan xalqının əlaqələrinin

yenidən qurulmasına təkan veıməklə yanaşı Azərbaycanın xarici

siyasətinin güclənməsinə və inkişaf etməsinə səbəb olacaqdır.

1.7. Azərbaycanın neft strategiyasının mahiyyəti, məqsədi

və formalaşdırılması amilləri

Azərbaycanın neft strategiyası sahənin iqtisadi-təsərrüfat

fəaliyyətinin həm yaxın, həm də uzaq perspektivlərdəki məqsəd və

strategiyasının müəyyən olunmasını özündə əks etdirir. Sahənin

məqsədi onun iqtisadi inkişafının əsas istiqamətlərinin

konsepsiyasını müəyyən edir. Strategiya isə müəyyən edilmiş

məqsədə nail olmaq üçün əsaslandırılmış tədbir və proqramların

işlənib hazırlanmasını nəzərdə mtur. Bu zaman sahənin elmi-texniki

potensialı və onun istehsal-satış imkanları nəzərə alınır. Belə ki,

sahənin iqtisadi siyasətinin işlənib hazırlanması aşağıdakılan nəzərdə

tutur:

1. Sahənin və onun ayrı-ayrı struktur bölmələrinin strateji

məqsəd və vəzifələrinin formalaşdırılmasını və əsaslandırılmasını;

2. Sahənin istehsal-təsərrüfat fəaliyyətinin güclü (müsbət) və

zəif (mənfi) tərəflərinin müəyyənləşdirilməsini və araşdırılmasını.

Sahənin istehsal-təsərrüfat fəaliyyətinin araşdırılmasında ən mühüm

vəzifə, tapşırıq və sifarişlərin yerinə yetirilməsi yekunlarının

qiymətləndirilməsi, tapşırıq və normativlərdən kənarlaşmaya səbəb

olan amillərin müəyyənləşdirilməsi və ölçülməsi, istehsaldaxili

ehtiyatların aşkara çıxarılması və səfərbərliyə alınması, elmi

cəhətdən əsaslandırılmış proqramların işlənib hazırlanması üçün

tələb olunan informasiyanın hazırlanmasından ibarətdir;

3. Sahənin mövcud və gələcəkdə mümkün olacaq

istehsal-təsərrüfat fəaliyyətinin son nəticələrinin

qiymətləndirilməsini. İstehsal-təsərrüfat fəaliyyətinin son nəticələri -

onun səmərəliliyini, ictimai tələblərə və ehtiyaclara uyğun

49

gəlməsini ifadə edir. Sahə miqyasında istehsal-təsərrüfat

fəaliyyətinin son nəticələrini əks etdirən ən mühüm göstəricilər

müqavilələr üzrə malgöndərmə tapşırıqlarının tam yerinə

yetirilməsindən, əmək kollektivinin sərəncamına daxil olan

mənfəətin həcmindən, əmək, material və maliyyə ehtiyatlarından

istifadənin səmərəliliyindən ibarətdir;

4. Sahənin mikro və makro mühitinin təhlilini, öyrənilməsini

və ondan təcrübədə geniş istifadə olunmasını. Mikromühit sahəyə və

müştərilərə xidmət göstərilməsi imkanlarına bilavasitə aidiyyəti olan

qüvvələrlə, yəni malgöndərənlər, müştərilər, vasitəçilər, rəqiblər və

ünsiyyət auditoriyaları ilə əlaqədardır. Makromühit isə mikromühitə

təsir göstərən geniş sosial planlı qüvvələrlə, məsələn, demoqrafik,

iqtisadi, təbii, elmi-texniki, siyasi və mədəni xarakterli amillərlə ifadə

olunur;

S.Sahənin istehsal-təsərrüfat fəaliyyətinin inkişaf

alternativlərinin müəyyənləşdirilməsini;

6. Sahənin illik büdcəsinin tərtib edilməsini.

Sahənin iqtisadi siyasəti informasiyaların tam təminatı,

elmi-tədqiqatların aparılması, onun cari və perspektiv dövrlərdə

malik olacağı istehsal-təsərrüfat fəaliyyətinin təhlili əsasında

formalaşdırılır. Belə bir təhlil sahənin istehsal- təsərrüfat

fəaliyyətinin son nəticələrinə təsir edən meyllərin və situasiyaların

aydınlaşdınimasını nəzərdə tutur.

Məqsədin müəyyənləşdirilməsi - konkret idarəetmə

səviyyəsində idarəçilik qərarlarının qəbul edilməsi deməkdir. Bu,

müvafiq stnıteji vəzifələrin işlənib hazırlanmasını tələb edir. Bir

məqsəd üçün işlənib hazırlanmış strategiya digər məqsəd üçün tətbiq

edilə bilməz. Çünki hər bir strategiya konkret məqsədə xidmət edir.

Bu o deməkdir ki, sahənin istehsal-təsərrüfat fəaliyyətinin məqsədi

dəyişilərsə, onun strategiyası da dəyişilməlidir.

Ümumi məqsədlər sahənin gələcək dövrlərdəki inkişaf

perspektivlərini özündə əks etdirir. Sahənin ümumi məqsədini

müəyyən etmək üçün aşağıdakı göstəricilərdən istifadə edilir:

1. Sahənin optimal rəqibinin müəyyən edilməsi üzrə: satış

həcminin artma tempi; mənfəət norması və istehsalın

50

rentabellik səviyyəsi, vahid səhmdən əldə edilən gəlir, kapitalın

strukturu; səhmin qiyməti, dividendin səviyyəsi, əmək ödənişi

fondunun həcmi, məhsulun rəqabət qabiliyyəti;

2. Sahənin dayanaqlı vəziyyətinin, pozisiyasınm təmin

edilməsi üzrə: elmi-tədqiqat işlərinin həyata keçirilməsinə və yeni

növ məhsulların işlənib hazırlanmasına sərf edilən xərclərin məbləği,

istehsal xərclərinin azaldılması faizi, buraxılan məhsulların bazar

qabiliyyətliliyinin artırılması, yeni əlverişli bazarların axtarılıb

tapılması, yeni satış bazarlarının layihələndirilməsi, sahənin

xarici-iqtisadi fəaliyyətinin təşkili və onun səmərəlilik dərəcəsi,

investisiya qo>'uluşunun həcmi; sahənin əmək resursları ilə təminatı,

sosial məsələlərin həllinə yönəldilən vəsaitin həcmi və sair;

3. Sahənin yeni fəaliyyət növünün və inkişaf istiqamətinin

işlənib hazırlanması üzrə: sahənin struktur siyasətinin işlənib

hazırlanması, yeni məhsul növlərinin yaradılması və

mənimsənilməsi; səhmlərin həcminin müəyyən edilməsi.

Sahənin spesifik məqsədləri, onun ümumi məqsədləri

əsasında müəyyənləşdirilir. Sahənin spesifik məqsədlərinə isə

aşağıdakılar aiddir:

Sahənin hər bir struktur bölməsi üzrə rentabelliyin təmin

edilməsi üzrə məqsədlər - özündə məhsul (iş, xidmət) satışından əldə

edilən mənfəətin səviyyəsini, mənfəət normasını, mənfəətin illik

artım tempini, vahid səhmə görə dividendin kütləsini əks etdirir;

Elmi-tədqiqat işləri üzrə məqsədlər - yeni növ məhsulların

yaradılması və mənimsənilməsi, buraxılan məhsulların bazarın

tələblərinə uyğunluq dərəcəsinin müəyyənləşdirilməsi, istehsalın

texniki-iqtisadi səviyyəsinin təkmilləşdirilməsi və yaxşılaşdırılması

üzrə işləri əhatə edir;

Məhsul satışı üzrə məqsədlər - müəyyən satış həcminə nail

olmağı, bazarda məhsul satışı həcminin artırılmasını, yeni məhsul

növlərinin mənimsənilməsini, bölgü üzrə tələblər sistemini nəzərdə

tutur;

İstehsal üzrə məqsədlər - özündə mövcud maddi- texniki,

əmək və maliyyə resurslarından daha səmərəli

51

istifadə edilməsini təmin edən normativ göstəricilərin

müəyyənləşdirilməsi, müxtəlif proqramların işlənib hazırlanması,

istehsal xərclərinin azaldılması və məhsulun keyfiyyəti üzərində

nəzarətin təşkili, mövcud məhsulların təkmilləşdirilməsi və yeni növ

məhsullar buraxılışının təmin olunması, mənfəətin

bölüşdürülməsinin konkret forma və metodlarının işlənib

hazırlanmasını əks etdirir.

Strategiyanın işlənib hazırlanmasının və həyata

keçirilməsinin mahiyyəti sahənin istehsal təsərrüfat fəaliyyətinin

daha da inkişaf etdirilməsinin müxtəlif, alternativ variantları

içərisindən ən səmərəli variantı seçib onun istehsal-təsərrüfat

fəaliyyətini həmin səmtə, istiqamətə yönəltməkdən ibarətdir.

Bütövlükdə sahənin strategiyasının işlənib hazırlanması yuxan

idarəetmə pillələrində həyata keçirilir və aşağıdakı vəzifələrin

həllinə xidmət edir:

I. ARDNŞ-in strateji məqsədinin işlənib hazırlanması - uzun

dövr ərzində ARDNŞ-nin iqtisadi inkişafının ümumi istiqamətlərini

müəyyən edir və iri miqyaslı vəzifələrin həllini nəzərdə tutur. Müasir

dövrdə ARDNŞ-nin strateji məqsədi istehsalın və ictimai həyatın

bütün tərəflərinin kökündən yeniləşdirilməsinə yönəldilmişdir.

Həyata keçirilməkdə olan iqtisadi məqsədi bütün aspektlərdə -

iqtisadi, sosial, siyasi və mədəni aspektlərdə bazar iqtisadi sisteminin

mütərəqqi xarakterini dolğun açıb göstərməkdən ibarətdir.

II. ARDNŞ-in mövcud imkanlarının və ehtiyatlarının

qiymətləndirilməsi - ən yeni texnika və ondan maksimum istifadə

əsasında istehsalın intensivləşdirilməsinin və şirkətin sosial-iqtisadi

inkişafının sürətləndirilməsinin mühüm zəminidir. İmkan və

ehtiyatların həcmi fiziki vahidlə, yaxud dəyər ifadəsində,

dövriyyəsinin sürəti isə istehsalı təmin etmə günləri ilə ölçülür;

III. ARDN!?-in marketinq fəaliyyəti sahəsindəki meylin

təhlili - aşkar edilmiş qüsurları aradan qaldırmağa və bu sahədəki

ehtiyatlardan istifadəyə yönəldilən qərarların qəbul edilməsi və

həyata keçirilməsinə imkan verir. Digər tərəfdən, marketinq

fəaliyyətinin təhlili iş keyfiyyətinin və effektivliyinin

yüksəldilməsində mühüm rol oynayır.

52

IV. ARDNŞ-in strateji strategiyasının alternativ yolunun,

istiqamətinin qiymətləndirilməsi - bu və ya digər istehsal- təsərrüfat

fəaliyyətini həyata keçirmək üçün mövcud xərclərin sərf olunmasının

iqtisadi cəhətdən nə dərəcədə əlverişli olub olmamasının

müəyyənləşdirilməsi zəruriliyindən doğur. Başqa sözlə, mövcud

iqtisadi ehtiyatları mümkün təsərrüfat fəaliyyətlərindən hansına

yönəltmək məsələsi meydana çıxdıqda alternativ strategiyanı

müəyyənləşdirmək lazım gəlir;

V. Perspektiv dövr üçün strategiyanın müəyyənləşdirilməsi -

hökumət tərəfindən sahədə iqtisadi və sosial inkişafın istiqamətləri

əsasında ARDNŞ ilə xarici dövlətlərin aparıcı neft şirkətləri arasında

bağlanmış müqavilələri nəzərə almaqla işlənib hazırlanır. Elmi

texniki tərəqqinin sürətləndirilməsi, iri miqyaslı proqramların və

sahənin struktur cəhətdən yenidən qurulmasına dair tədbirlər

sisteminin həyata keçirilməsi şəraitində perspektiv dövr üçün neft

strategiyasının rolu xeyli dərəcədə artır;

VI. Operativ proqramların və onlar üçün müvafiq büdcələrin

işlənib hazırlanması - istehsal prosesinin bütün pillələrinin

fəaliyyətinin qarşılıqlı əlaqələndirilməsi və uzlaşdırılması, bütün

istehsal bölmələrinin mümkün ola biləcək fasilələrinin qarşısını

almağa, ahəngdar işin və məhsul buraxılışının bərqərarlılığmı təmin

etməyə, iş yerlərini xammal, material, yanacaq və enerji ilə təchiz

etməyə imkan verir. Müasir hesablama texnikasının tətbiqi və

avtomatlaşdırılmış idarəetmə sistemlərinin yaradılması və tətbiqi

operativ proqramların işlənib hazırlanmasının səmərəliliyini xeyli

artırır;

VII. Konkret meyarların vasitəsi ilə ARDNŞ-in istehsal

fəaliyyətinin son nəticələrinin qiymətləndirilməsi - sahənin

istehsal-təsərrüfat fəaliyyətindəki müsbət və mənfi cəhətlərini aşkar

etməyə və sahənin iqtisadi inkişafına dair düzgün idarəetmə

qərarlarının qəbul edilməsinə imkan verir.

Sahənin bazar strategiyası - sahə tərəfindən buraxılan

məhsulların rəqabət qabiliyyətinin yüksəldilməsinə, konkret növ

məhsul və texnologiyanın işlənib hazırlanmasına xidmət edir.

53

Planlaşdırma strategiyası - sahənin məqsəd və vəzifələri, onun

potensial imkanları və şansları arasında strateji uyğunluğun

yaradılmasının və qorunub saxlanılmasının idarə edilməsi prosesidir.

O, sahənin proqramına, məqsəd və vəzifələrin mövcudluğuna,

«təsərrüfatçılıq çantası»na və artım strategiyasına istinad edir.

Planlaşdırma strategiyası planlaşdırma sahəsində çalışan

menecerləri, təsərrüfat rəhbərlərini daim gələcək haqqında

düşünməyə həvəsləndirir, sahənin səylərinin daha dəqiq

əlaqələndirilməsinə imkan verir, nəzarət üçün əlverişli şərait yaradır,

sahəni öz məqsəd və vəzifələrini daha düzgün müəyyənləşdirməyə

məcbur edir.

Nəzarət - sahənin proqramları çərçivəsində əldə edilmiş

nəticələrin ölçülməsi, təhlili və müvafiq düzəlişlərin aparılması

deməkdir, Strategiyanın nəzarət sistemi sahənin fəaliyyətinin

səmərəli və təsirli olduğunu müəyyənləşdirmək üçündür. Nəzarət

strategiyasının aşağıdakı üç tipini fərqləndirirlər;

1. İllik proqramların yerinə yetirilməsinə nəzarət. Prosesin

həyata keçirilməsində məqsəd şirkətin konkret il üçün nəzərdə

tutulmuş satış, mənfəət və sair məqsədli parametrləri həqiqətən əldə

etdiyinə əmin olmaqdır. İllik proqramların yerinə yetirilməsinə

nəzarət zamanı bəzi suallara, o cümlədən biz nəyə nail olmaq

istəyirik? nə baş verir? bu nəyə görə baş verir? və vəziyyəti

düzəltmək üçün nə etmək lazımdır? suallarına cavab

müəyyənləşdirilir;

2. Mənfəətliliyə nəzarət - ayrı-ayrı əmtəələr, ərazilər, bazar

seqmentləri, ticarət kanalları və müxtəlif həcmli sifarişlər üzrə öz

fəaliyyətinin rentabelliyini yoxlamağı nəzərdə tutur. Bu, müxtəlif

əmtəələrin istehsalını, bu və ya digər istehsal fəaliyyətini

genişləndirmək, hansı istehsal xərclərini ixtisar etmək, yaxud

tamamilə aradan qaldırmaq haqqında qərarın qəbul edilməsinə imkan

verir;

3. Strateji nəzarət - vaxtaşırı olaraq sahənin ümumi istehsal

nəticələrini qiymətləndirməyə imkan verir.

Sahənin yüksəliş strategiyası - hansı istehsalların

dayandırılmasının, öz qüvvələrini hansı sahələrə yönəldilməsinin

arzu Olduğunu aşkar etməyə yönəldilmişdir. Yüksəliş

54

strategiyasını aşağıdakı üç səviyyədə aparılmış təhlil əsasında işləyib

hazırlamaq olar:

1. Hazırkı fəaliyyət miqyası daxilində sahənin istifadə edə

biləcəyi imkanlar aşkar edilir. Buna intensiv artım imkanları deyilir.

İntensiv artım imkanları sahənin öz mövcud əmtəələrinə xas olan

imkanlardan axıradək istifadə edildiyi hallarda özünü doğruldur.

2. Sahənin əsas fəaliyyət sahələrinin digər sahələrlə

birləşdirilməsi imkanları müəyyənləşdirilir. Buna birgə artım

imkanları deyilir. Birgə artım imkanları fəaliyyət sahəsinin möhkəm

mövqeyi və ya sahə daxilində reqressiv /geriyə doğru/, mütərəqqi

/irəliyə doğru/ və üfüqi istiqamətdə hərəkət hesabına əlavə fayda

götürülməsinin mümkün olduğu hallarda özünü doğruldur. Odur ki,

birgə artım imkanlarının aşağıdakı üç növünü fərqləndirirlər:

a) reqressiv birləşmə - şirkətin malgöndərəninin sahibkarına

çevrilməsi:

b) daha ciddi nəzarət altına almaq cəhdlərindən ibarətdir;

c) tərəqqi birləşmə - şirkətin bölgü sistemini öz mülkiyyətinə

keçirmək və ya ona nəzarəti daha da gücləndirmək üzrə göstərdiyi

səylərdir;

d) üfüqi birləşmə - şirkətin bir sıra rəqib şirkətləri öz

mülkiyyətinə keçirmək və ya ciddi nəzarət altına almaq cəhdləridir.

3. Sahənin hüdudlarından kənarda açılan imkanlar

aydınlaşdırılır. Buna diversifikasiya artımı imkanları deyilir.

Diversifikasiya artımı imkanları sahədaxilində şirkətin iqtisadi

artımına imkan olmadıqda və ya bu sahə hüdudlarından kənarda

iqtisadi artımın daha cazibədar olduğu hallarda özünü doğruldur.

Diversifikasiyanın aşağıdakı üç növünü fərqləndirirlər:

a) ümumi mərkəzli diversifikasiya - texniki baxımdan sahənin

mövcud əmtəələrinə oxşar məmulatları öz nomenk- laturasına daxil

etmə deməkdir;

b) üfüqi diversifikasiya - hazırkı dövrdə buraxılan

əmtəələrlə heç bir əlaqəsi olmayan, lakin mövcud müştərilərin

55

(istehlakçıların) marağına səbəb ola bilən məmulatların öz çeşidinə

(nomenklaturasına) daxil edilməsidir;

c) konqlomerat diversifikasiya - nə şirkətin tətbiq etdiyi

texnologiyaya, nə də onun əmtəələri və bazarlarına heç bir aidiyyəti

olmayan məmulatların öz nomenklaturasına daxil edilməsini nəzərdə

tutun

Marketinq strategiyası - təşkilat vahidinin öz marketinq

vəzifələrinin həlli üçün istifadə etdiyi səmərəli, məntiqi nəzəriyyədir.

O, özündə məqsədli bazarlar, marketinq kompleksi və marketinq

xərcləri səviyyəsi üzrə konkret strategiyaları birləşdirin

Xarici bazara çıxmaq strategiyası - müasir dövrdə ən mühüm

strategiyalardan biridin Xarici ölkələrdə satışı təşkil etmək qərarına

gəlməkdən öncə sahə beynəlxalq marketinq mühitinin

xüsusiyyətlərini dəqiq öyrənməli, beynəlxalq ticarət sisteminə xas

olan məhdudiyyətlərdən və imkanlardan baş çıxarın alıdın Ada tən,

xarici bazara çıxmaq strategiyası özündə aşağıdakı üç strategiyanı

birləşdirir:

1. İxrac strategiyası - xarici bazarda fəaliyyətə başlamağı

təmin edin İxracatın qeyri-müntəzəm və fəal növlərini fərqləndirirlər.

Qeyri-müntəzəm ixrac - cəlb olunmanın passiv formasıdır və bu

zaman sahə hərdən bir öz artıq mallarını ixrac edir və onları xarici

müəssisələri təmsil edən yerli müəssisələrə satın Fəal ixracatda isə

sahə öz qarşısına konkret bazarda ixrac əməliyyatlarını

genişləndirmək məqsədini qoyduğu hallarda baş verir. Hər iki halda

sahə bütün mallarını öz ölkəsində istehsal edir. Sahə onları xarici

bazara həm modifikasiya olunmuş, həm də modifikasiya olunmamış

formada təqdim edə bilən Sahə ö:z əmtəəsini iki yolla ixrac edə bilər.

Sahə ya müstəqil beynəlxalq marketinq vasitəçilərinin

xidmətlərindən istifadə edə bilər /buna bilvasitə ixrac deyilir/ və

yaxud da ixrac əməliyyatlarını müstəqil surətdə özü yerinə yetirə

bilər / buna birbaşa ixrac deyilir;

2. Müştərək sahibkarlıq fəaliyyəti yaratmaq strategiyası -

ixracat strategiyasından bununla fərqlənir ki, bu zaman

56

yaranan əməkdaşlıq nəticəsində xaricdə bu və ya digər istehsal

gücləri işə salınır;

3. Birbaşa investisiyalar strategiyası - xarici bazarda

fəaliyyətə qoşulmağın ən qənaətli formasıdır. Çünki: birincisi, sahə

nisbətən ucuz işçi qüvvəsi və ya xammal hesabına, xarici

hökumətlərin xarici sərmayəçilərə etdiyi güzəştlər hesabına,

nəqliyyat xərclərinin ixtisarı hesabına kapitala qənaət etmək mümkün

olur; ikincisi, iş yerləri yaratmaqla şirkət tərəfmüqabil ölkədə özünə

daha xeyirxah ad qazanmasını təmin edir; üçüncüsü, şirkət qəbul

edilən ölkənin dövlət idarələri ilə, müştərilərlə, malgöndərənlərlə və

sair ilə daha dərin əlaqələr yaradır ki, bu da ona öz mallarını yerli

marketinq mühitinə daha yaxşı uyğunlaşdırmağa imkan verir;

dördüncüsü, şirkət öz investisiyalarına tam nəzarət olunmasını

qoruyub saxlayır və deməli, istehsal sahəsində onun beynəlxalq

miqyasdakı uzunmüddətli vəzifələrinə cavab verən mövqeyi təmin

olunur.

57

FƏSIL IL KARBOHİDROGEN EHTİYATLARININ METODOLOJİ

TƏSNİFATI VƏ NEFT YATAQLARININ İŞLƏNMƏSİ

2.1. Neft və qazın əmələ gəlməsi

Yüz illər boyu insanlar bu sirli maddənin tərkibi haqqında çox

düşünsələr də, onun mənşəyi ilə bağlı konkret bir fikrə gələ

bilməmişlər. Neftin mənşəyinin araşdırılması ilə bağlı müxtəlif elm

sahələrində çalışan alimlər uzun illərdir ki, tədqiqatlar aparırlar. Rus

alimi, akademik İ.M. Qubkin qeyd edirdi ki, neftin mənşəyinin

müəyyən edilməsi elmi- texniki maraq kəsb etməklə yanaşı, vacib

təcrübi əhəmiyyətə də malikdir, çünki bu, neftin axtarış yerinin təyin

olunması və onun əlverişli kəşfiyyatının təşkil edilməsinə imkan

verir.

Neftin mənşəyi barədə ilk elmi mülahizələr XIX əsrdən

başlanmışdır. O dövrdə alimlər arasında əsas fikir ayrılığı neftin necə

yaranması ilə bağlı idi, belə ki, alimlərin bir qismi neftin heyvan,

digərləri isə bitki qalıqlarından yarandığını iddia edirdilər. Bu

mülahizələri sübut etmək üçün müxtəlif dəlillər gətirilirdi. Neftin

üzvi mənşəli olması haqqında ilk mülahizələri 1759-cu ildə mənşəli

rus alimi M.V. Lomonosov «Yer qatı haqqında» elmi işində

söyləmişdir. Məşhur alman alimi Aleksandr Humbolt neftin

qeyri-üzvi mənşəli olması haqqında fikir irəli sürmüşdür. O, belə bir

nəticəyə Venesuelada maqmatik süxurlardan neftin Yer üzərinə

sızmasını müşahidə edəndən sonra gəlmişdir. A. Humboltun

qənaətinə görə, neft Yerin dərin qatlarında yüksək təzyiq və

temperaturun sadə dağ süxurlarına təsiri nəticəsində əmələ gəlir. O,

həmçinin müəyyən etmişdir ki, hava vulkanları ilə palçıq vulkanları

arasında əlaqə vardır, Sonralar da təsdiq olundu ki, palçıq vulkanları

əsasən neftli və qazlı sahələrdə olur.

58

Neftin qeyri-üzvi mənşəli olması haqda ən geniş yayılan fikir

D.İ. Mendeleyevin hipotezidir. O hesab edirdi ki, su qırılmalar (çatlar

və yarıqlar) vasitəsilə Yerin dərin qatlarına (nüvəsinə doğru) nüfuz

edərək metalların kar- bidləri ilə qarşılıqlı təsirdə olur. Nəticədə

əmələgələn neft və qazın komponentləri olan karbohidrogen buxarları

həmin qırılmalarla yer qabığının yuxarı hissələrinə qalxaraq kon-

densasiya edir və çat, boşluq və məsamələrdə toplanaraq neft yığımı

əmələ gətirir. Bununla birlikdə Mendeleyev laboratoriya

tədqiqatlarında suyun metalların karbidləri ilə qarşılıqlı təsirdə olması

zamanı karbohidrogenlərin yaranma mümkünlüyünü göstərmişdir.

XIX əsrin ortalarında neftin kosmik mənşəli olması ilə bağlı yeni bir

fərziyyə irəli sürüldü. Bu fərziyyə astronomiya və fizika sahələrində

qazanılan elmi nailiyyətlərlə bağlı idi; 1859-cu ildə spektral təhlil

üsulunun əsası qoyulduqdan sonra alimlər Yupiterin atmosferində

karbon və hidrogen birləşmələrinin mövcuduluğunu sübut etdilər.

1866-cı ildə fransız kimyaçısı M. Bertlo qeyri-üzvi maddələrdən süni

sintez yolu ilə müxtəlif karbohidrogenlər aldı. O, öz kəşfinə

arxalanaraq bildirdi ki, neft Yerin dərin qatlarında mineral

maddələrdən əmələ gəlib. 1877-1878-ci illərdə digər fransız

kimyaçısı S. Kloyes sulfat turşusu və tərkibində 4% karbon olan

çuqunla təcrübələr apararaq hidrogen və xeyli miqdarda

karbohidrogen əldə etdi. Sonralar alınmış karbohidrogenlərin təbii

karbohidrogenlərdən əhəmiyyətli dərəcədə fərqli olduğu sübut edildi,

1888-ci ildə alman alimləri H. Hefer və K. Enqler balıq yağını

400°C temperaturda qızdıraraq karbohidrogenlər, parafin və sürtgü

yağları aldılar. XIX əsrin əvvəllərində digər alman alimi H. Potenye

neftin bitki qalıqlarından əmələ gəlməsi nəzəriyyəsini irəli sürdü.

1919-cu ildə rus alimi, akademik N.D. Zelinski bu nəzəriyyə əsasında

belə bir təcrübə aparır: Balxaş gölünün dibindən götürülmüş bitki

qalıqları ilə zəngin lili emal edərək benzin, ağ neft, ağır yağlar, metal

və digər qazlar alır. Bu təcrübələr neftin üzvi mənşəli olması fikrini

təsdiq edir.

59

Müasir təsəvvürlərə görə üzvi maddələrin neft və qaza

çevrilməsi proseslərinin prinsipial sxemi aşağıdakı kimidir.

Çöküntü əmələgəlmə prosesi üzvi maddələrin çökməsi ilə

müşayiət olunur. Üzvi maddələr səpələnmiş və ya hər hansı bir qatda

toplanmış halda ola bilər. İlkin üzvi maddələr əvvəllər güman edildiyi

kimi yalnız gil çöküntülərində deyil, həm də qumlu, alevrolitli və

karbonatlı süxurlarda da çökə bilər. Üzvi maddələrin toplanması üçün

ən əlverişli şərait dəniz hövzələrinin sahilyanı hissələrində,

körfəzlərdə, göllərdə və bataqlıqlarda yaranır. Üzvi maddələrin neft

və qaza çevrilməsi prosesi bərpaedici mühit şəraitində baş verir.

Bərpaedici mühit, tərkibində üzvi maddələr olan çöküntülərin

toplandığı hövzələrdə yaranır. Çöküntülər uzun müddətli və dayamqh

çökmə şəraitində yer səthindən yuxarıdakı süxurların keçirici

olmayan qatlan ilə tam təcrid olunur. Bundan başqa, çöküntülərin

uzun müddət çökməsi və qalın qata malik olması təzyiq və

temperaturun yüksəlməsinə səbəb olur, bu da üzvi maddələrin neft və

qaza çevrilməsi üçün vacib olan şərtlərdən biridir.

Təbii qazlar - Yer qabığında sərbəst halda, suda və neftdə

məhlul şəklində, süxurlarda, xüsusilə qazıntı kömürlərdə udulmuş

halda rast gəlinən qazlardan ibarətdir. Qaz əmələ gətirən proseslərdən

asılı olaraq 9 genetik qrupa ayrılır. Bunlardan katagenetik,

metamorfik, vulkanik, biokimyəvi, radioaktiv və hava mənşəli qazlar

daha mühümdür. Kimyəvi tərkibinə görə təbii qazlar üç əsas qrupa

bölünür: karbohidrogeni!, azotlu və karbon qazlı. Qazların sərbəst və

həll olmuş şəkildə miqrasiya etməsi xassəsi onların müxtəlif mənşəli

qazlarla qarışmasına və təbiətdə geniş yayılmasına səbəb olur.

Neft və qaz yataqları neftli-qazlı hövzələrdə yerləşir. Dünyada

məlum olan təqribən 350 neftli-qazlı hövzənin 140- dan neft və qaz

çıxarılır, qalanları perspektivli hövzələrdir.

Məlumdur ki, insanlar məişətdə və ictimai təsərrüfatlarda

müxtəlif növ yanacaqlardan: daş kömürdən, neft məhsullarından,

torfdan, təbii qazdan, oduncaqdan və sairdən

60

geniş istifadə edirlər. Lakin, bütün yanacaq növlərindən ən çox

istifadə olunanı neft məhsulları, daş kömür və torfdur. Bu onunla izah

edilir ki, yanacaqlar içərisində göstərilən yanacaq növləri ən yüksək

istilikvermə qabiliyyətinə malikdirlər. Bundan başqa, neft

məhsullarını nəql etmək digər yanacaq növlərinin nəql edilməsinə

nisbətən asandır. Beləliklə, neft məhsulları hazırda heç bir xammalla

əvəz olunmayan təbii sərvət olaraq qalır və yeni enerji mənbələri

yaradılana kimi neft məhsullarından istifadə ediləcəkdir.

Neft və qaz yataqlarının kəşfiyyatında əsas məqsəd neft və qaz

yataqlarını aşkar etmək, onları geoloji-iqtisadi cəhətdən

qiymətləndirmək və sənaye üsulu ilə istifadəyə hazırlamaqdır.

Kəşfiyyatda geoloji, geofiziki, geokimyəvi metodlardan və quyu

qazılmasından istifadə olunur. Adətən, geoloji kəşfiyyat işləri iki

mərhələyə ayrılır: axtarış və kəşfiyyat mərhələləri. Axtarış mərhələsi

məhəlli geoloji-geofiziki işləri, sahələrin dərin axtarış qazmasına

hazırlanması və yatağın axtarışı mərhələlərini əhatə edir. Kəşfiyyat

mərhələsində isə yataq işlənməyə hazırlanır.

2.2. Neftin fiziki-kimyəvi xassələri

Ən mühüm yanar maye və ən geniş istifadə edilən faydalı

qazıntı olan neft Yer səthinə yaxın laylarda və ya çatlarda yerləşərkən

oksidləşərək qatı maltaya, yarımbərk asfalta çevrilir. Neftin spesifik

qoxusu var. Rəngi açıq- qəhvəyidən tünd-qonura və qarayadək

dəyişir. Neft müxtəlif karbohidrogenlərdən (alkanlar, sikloalkanlar,

arenlər-aromatik karbohidrogenlər və onların hibridləri) və tərkibində

karbon (C) və hidrogendən (H) əlavə oksigen (O), kükürd (S) və azot

(N) olan birləşmələrdən ibarətdir. Neftin element tərkibi 82,5- 87%

karbondan, 11,5-14,5% hidrogendən, 0,05-0,35 (nadir hallarda 0,7%)

oksigendən, 0,001-5,3% kükürddən və 0,001- 1,8% azotdan ibarətdir.

Müasir elmi təsəvvürə görə, neft ya yüksək temperatur

61

və təzyiqin təsiri ilə çökmə süxurlarda səpələnmiş üzvü maddələrin

qalıqlarından, ya da dərin maqmatik proseslərlə əlaqədar əmələ

gəlmişdir.

Əlamətdar olan budur ki, digər alternativ enerji daşıyıcılarının

kəşfi və intensiv istehsalı ilə bağlı misilsiz qüvvə və vəsait sərfinə

baxmayaraq, neft istehsalı durmadan artır. Belə ki, dünyada 1901-ci

ildə 20 milyon tondan bir qədər çox (bunun isə yarıdan çoxu Abşeron

yarımadasında) çıxarılmışdır. Hazırda isə dünyada neft istehsalı 4

milyard tona yaxındır.

Antarktidadan başqa bütün kontinentlərdə və onlara bitişik

akvatoriyaların xeyli sahəsində neft yataqları aşkar edilmişdir.

Hal-hazırda dünyada təqribən 28 min neft yatağı məlumdur. Bunun

15-20%-i qaz-neft yataqlarıdır. Kiçik neft yataqları ilə yanaşı ehtiyatı

0,5 milyard tondan çox olan nəhəng yataqlar da vardır. Bunların ən

çoxu Yaxın şərq ölkələrində yerləşir. Ən nəhəng yataqlar Səudiyyə

Ərəbistanındakı Qavar və Küveytdəki Əl-Bürqan neft yataqlarıdır.

Onların birgə ehtiyatı kəşf edilmiş dünya neft ehtiyatının 20%-indən

çoxdur.

Azərbaycan nefti dünyada ən yüksək keyfiyyətli neftlərdən

biridir. Azərbaycan Respublikasında yanacaq neftindən əlavə

Naftalan neft yatağında dünyada yeganə olan müalicə nefti də

çıxarılır. Respublikamızda həm quruda (Abşeron yarımadası və

Aşağı Kür çökəkliyi), həm də Xəzər dənizi akvatoriyasında (Abşeron

və Bakı arxipelaqları) neft və qaz- kondensat çıxarılır.

Neft və qaz yataqları neftli-qazlı rayonda, zonada, sahədə və

hövzədə yerləşir. Dünyada məlum olan təqribən 350 neftli- qazlı

hövzənin 140-mda neft və qaz çıxarılır, qalanları isə perspektivli

hövzələrdir. Neftli-qazlı hövzələrin sahəsi bir neçə min kv.km-dən

bir neçə milyon kv.km-dək olur. Neft əsasən çökmə süxurlarla (qum,

qumdaşı, əhəngdaşı və s.), nadir hallarda maqmatik süxurlarla

əlaqədardır. Məsələn, Azərbaycan Respublikasında Muradxanlı neft

yatağı bu tiplidir.

Neftin böyük iqtisadi əhəmiyyəti var. O, maye yanacaq, sürtkü

yağları, müxtəlif neft məhsulları və kimya sənayesi üçün xammaldır.

62

Yerin təkindən çıxarılan neftlər müxtəlif tərkibdə olurlar. Odur

ki, neftləri təsnifləşdirmək zərurəti yaranır. Adətən, neftlər aşağıdakı

əlamətlərə görə təsnifləşdirilir:

I qrup - tərkibindəki karbohidrogenlərin miqdarına görə -

neftlər dörd qrupa ayrılır:

- metanlı neftlər - yüngül neftlər olub, tərkibində 66%- dən

çox metan sıralı karbohidrogenlər vardır;

- naftenli neftlər - tərkibində 66%-dən çox naften sıralı

karbohidrogenlər olur;

- naftenli-metanlı neftlər - tərkibində metanın və naftenli

karbohidrogenlərin birlikdə miqdarı 66%-dən artıq olur;

- aromatik neftlər - tərkibində, əsasən karbohidrogenlər

olur.

Tərkibindəki kükürdün miqdarına görə - neftlər üç qrupa

bölünür:

- az kükürdlü neftlər /belə neftlərin tərkibində kükürdün

miqdarı 0,5%-ə qədər olur/;

- kükürdlü neftlər /belə neftlərin tərkibində kükürdün miqdarı

0,5%-dən 2%-ə qədər olur/;

- çox kükürdlü neftlər /kükürdün miqdarı 2%-dən çox

olur.

Tərkibindəki qətranın miqdarına görə - neftlər üç qrupa ayrılır:

- az qətranlı neftlər (qətranın miqdarı 8%-dən az olur);

- qətranlı neftlər (qətranın miqdarı 8-28% olur);

- çox qətranlı neftlər (qətranın miqdarı 28%-dən çox

olur).

Tərkibindəki parafinin miqdarına görə - neftlər yenə də üç

qrupa bölünürlər:

- parafinsiz neftlər (parafinin miqdarı 1,5%-ə qədər olur);

- az parafinli neftlər (parafinin miqdarı 1,51-6,0% olur);

- parafinli neftlər (belə neftlərin tərkibində parafinin miqdarı

6%-dən çox olur).

II qrup - tərkibindəki benzinin miqdarına görə neftlər

aşağıdakı qruplara ayrılır:

- yüksək oktanlı neftlər (belə neftlərin tərkibində oktan ədədi

72-dən artıq olur);

63

- orta oklanlı neftlər (oktan ədədi 65-71);

- aşağı oktanlı neftlər (oktan ədədi 65-dən az olur).

III qrup - tərkibindəki yağların potensial miqdarına görə -

neftlər dörd qrupa ayrılır:

- ən az yağlı neftlər (tərkibində yağların miqdarı 15%- dən az

olur);

- yağlı neftlər (yağın miqdarı 15-20% olur);

- çox yağlı neftlər (yağın miqdarı 21-25% olur);

- yüksək yağlı neftlər (yağın miqdarı 25%-dən çox olur).

IV qrup - yağların keyfiyyətinə görə - neftlər iki qrupa

ayrılır:

- yağın özlülük indeksi 85-dən artıq olan neftlər;

- yağın özlülük indeksi 40-85-ə qədər olan neftlər.

Neftləri sıxlığına görə 3 qrupa ayırırlar:

- yüngül neftlər-sıxlığı 0,87 q/kub sm-ə qədər olan neftlər;

dünya neft hasilatının təqribən 60%-i belə neftdir.

- orta sıxlığlı neftlər-sıxlığı 0,871-0,910 q/kub sm olan

neftlər. Bu qrup dünya neft hasilatının 31%-ni təşkil edir.

- ağır neftlər-sıxlığı 0,910 q/kub sm-dən artıq olan neftlər. Bu

neftlər dünya neft hasilatının 9%-ni təşkil edir.

Yüngül neftin 1000 litri = (0,87 q/kub sm) x 1000000 = 0,870

ton/kub metr təşkil edir. Yəni yüngül neftin 1000 litri 870 kq-dır.

Orta sıxlıqlı neftin 1000 litri orta hesabla = (0,871+0,910)72) x

1000000 = 890 kq-dır.

Ağır neftin 1000 litri = 910 kq-dır.

Azərbaycan neftinin 1000 litri orta hesabla 878,14 kq-dır. Bu

hesabla Azərbaycan neftinin 1 tonu= 1138,771 litrdir.

Neft dünya bazarında barrellə ölçülür. 1 neft barreli 0,15899

kub metr və yaxud 158,99 litrdir.

Dünya ölkələri üzrə 1 ton neftin barellə qiymətləndirilməsi

cədvəl 2.1-də verilmişdir.

64

Cədvəl 2.1.

Dünya üzrə 1 ton neftin tondan barel ölçü vahidinə keçid

əmsalları, İton = n barel

Ölkələr və regionlar n Ölkələr və regionlar n

1 2 3 4

ABŞ 7,33 Qətər 7,62

Kanada 7,31 Səudiyyə Ərəbistanı 7,28

Meksika 7,02 Suriya 7,33 Şimal Amerika

(bütövlükdə) 7,24 BƏƏ 7,55

Argentina 7,25 Yəmən 7,63

Braziliya 7,28 Yaxın Şərq (bütövlükdə)

7,34

Kolumbiya 7,28 Əlcəzair 7,94

Ekvador 7,12 Anqola 7,41

Peru 7,40 Konqo Respublikası 7,08

Trinidad və Tobaqo 6,99 MƏR 7,10

Venesucla 6,94 Qoban 7,31 Digər Latın Amerikası

ölkələri 6,97 Liviya 7,68

Latın Amerikası

(bütövlükdə) 7,00 Nigeriya 7,41

Azərbaycan 7,30 Sudan 7,41

Danimarka 7,49 Tunis 7,69

İtaliya 7,00 Digər Afrika ölkələri 7,22

Qazaxıstan 7,30 Afrika (bütövlükdə) 7.54

Norveç 7,48 Avstraliya 7,86

Rumıniya 7,51 Bruney 7,34

Rusiya Federasiya 7,27 Çin 7,32

Türkmənistan 7,30 Hindistan 7,53

İngiltərə 7,50 İndoneziya 7,23

65

Cədvəl 2.1. ardı

1 2 3 4

Özbəkistan 7,30 Malayziya 7,64

Digər A\Topa və Avroasiya

olk. 7,20 Yeni Qvineya 7,82

Avropa və avroasij'a (bütövlükdə)

7,30 Tailand 7,69

İran 7,28 Vyetnam 7,40

İraq 7,41 Digər Asiya və Sakit

okean ölk. 7,53

Küveyt 7,26 Asiya və Sakit okean (bütövlükdə)

7,43

Oman 7,37

Dünya üzrə 7,32

Əslində ölkənin hər bir istismar obyekti (layı) üzrə bu əmsal

təyin olunmalı və sonra ölkə üzrə onun orta qiyməti hesablanmalıdır.

Bunu aşağıdakı kimi hesablamaq olar:

'LlniQi n = ------------- ~r -------------- (2.1.)

Burada Qi - hər laydan alınan neftin miqdarı, ton; rji ~ hər

istismar obyektindən alınan neftin 1 tonunun barellə ifadəsi; k -

istismar obyektinin sayı; rı - ölkə üzrə 1 ton neftin barellə ifadəsi.

Qeyd etmək lazımdır ki, göstərilən qayda ilə regionlar və

bütövlükdə dünya üzrə 1 ton neftin barellə ifadəsini hesablamaq

mümJcündür.

Neftlə birlikdə yerdən müxtəlif karbohidrogen qazlarının

qarışığından ibarət neft qazları da çıxır. Normal şəraitdə 1 ton neftlə

çıxan qazın kub metrlə həcminə qaz faktoru deyilir.

Azərbaycan Respublikasında qaz faktoru orta hesabla

40-200 kub m/ton təşkil edir. Nadir hallarda 2000-4000 m3/ton ola

bilir.

66

Azərbaycanda neft qazlarının çıxarılma tarixi neftin çıxarılma

tarixi qədər qədimdir. Hələ lO-cu əsrdə yaşamış ərəb alimi Ə. Məsudi

öz əsərlərində Bakı yaxınlığında neft quyusu qazılması haqqında

məlumat verir. Neft qazları kimya sənayesi üçün qiymətli xammal

olmaqla yanaşı, qismən də yanacaq kimi istifadə olunur. Neft

qazlarından maye spirt, üzvi həlledici, plastik kütlə, süni lif, gübrə,

partlayıcı maddə və s. alınır.

Neft ayrı-ayrı mədənlərdə hasil edilir. Neft mədəni dedikdə,

neftin və onunla birgə olan qazların yerin dərin qatlarından

çıxarılması üçün quyu, boru kəmərləri və müvafiq avadanlıqlardan

ibarət texnoloji kompleks nəzərdə tutulur. Neft mədənində

quyulardan (adətən 10-30 quyu) hasil edilən məhsullar (neft və

onunla birgə çıxan qaz, habelə lay suları bəzən qum qarışığı) qrup

halında ölçmə qurğusuna verilir. Beləliklə, neftin miqdarı ölçülür,

ondakı suyun və hasil olunmuş 1 ton neftə düşən qazın (qaz amili

adlanır) miqdarı hesablanır. Bu ölçmələr əsasında hər bir quyu üçün

ayrılıqda neftin (tonla) və qazın (kub metrlə) sutkalıq debiti müəyyən

edilir. Qaz-neft separatorunda neft onunla birgə çıxan qazlardan

ayrıldıqdan sonra mədən qurğularında mineral duzlardan və lay

sularından təmizlənir.

Neft məhsullarının 63%-i daxiliyanma mühərriklərində motor

yanacağı kimi istifadə edilir. Ən mühüm neft məhsullarından biri də

neft yağlarıdır. İstifadə əhəmiyyətinə görə texniki bitum materialları

neft məhsullarının 3-cü ən böyük qrupunu təşkil edir.

Atom enerjisindən istifadə olunduğu müasir dövrdə neft yenə

də əsas enerji mənbəyi olaraq qalır. Dünya energetika balansında

onun çəkisi getdikcə artır.

2.3. Azərbaycanın neft-qaz ehtiyatları

Qeyd olunmalıdır ki, dünya iqtisadiyyatında mineral- xammal

sektoru sənaye istehsalı və energetikasının əsas bazasını təşkil edir.

Xammal istehsalı və istehlakının

67

dəyişkənliyi beynəlxalq ticarətdə sosial-iqfisadi duruma sirayət

etməklə yanaşı, həm də qlobal kontekstdə dünya resurslar arsenalına

təsir göstərir. Son dövrlərin statistikasına görə, hər il 13-14 milyard

ton (neft, qaz, daş kömür və s.) təbii ehtiyat üzvi yanacağa çevrilir.

Energetik istehlakda neft-qaz resursları əhəmiyyətli mövqedə

dayanır. Çin və Hindistan istisna olmaqla, bu nisbət dünyanın bütün

nəhəng ölkə və regionlarında üstünlük təşkil edir. Neft-qaz

resurslarının aparıcı üstünlüyü onların axtarış - kəşfiyyat, hasilat -

istismar dinamikasına da təsir edir.

Sovetlər İttifaqının süqutu ərəfəsində Xəzərdə böyük miqyasli

karbohidrogen ehtiyatlarının aşkarlanması planetin neft-qaz balansını

ciddi dəyişikliklərə uğratmışdır. Regionda neft prosesi çox illər

davam etsə də, onun mütləq ölçülərinin hələ də tam və konkret

təyinatı mümkün olmamışdır. Belə təyinat isə əsaslı dərəcədə sahil

zolağı ölkələrində kəşfiyyat-istismar işlərinin gedişi və sürəti ilə

əlaqədardı. Burada ehtimal olunan ehtiyatlar 100 milyard barrel və ya

25-30 milyard ton miqyasında hesablanır ki, bu da Şimal dənizi və

Fars körfəzi nisbətində aralıq bir göstəricidir. Hövzədə 7-8 milyard

ton karbohidrogenin aşkarlanması artıq kəşfiyyat təsdiqini almışdır.

Əksər ehtiyatlar 13-14 milyard ton Qazaxıstanın, 7-8 milyard ton

Azərbaycanın, 5 milyard tondan çoxu Türkmənistanın, 1 milyard ton

Rusiyanın, 2 milyard ton isə İranın payına düşür. Xəzər dənizi yaxın

50 il ərzində Qərbin ən böyük enerji təminatçısı rolunda çıxış

edəcəkdir.

Azərbaycanın iqtisadiyyatında, mədəni inkişafında, xalqın

sosial rifahının yaxşılaşmasında neft-qaz resurslarının başlıca

amillərindən biri kimi təzahürü mühümdür. Son iki əsrdə neft-qaz

ehtiyatları Azərbaycanın iqtisadi həyatında mühüm mərhələni

formalaşdıraraq, həm də milli-mental dəyərlərdə əksini tapmışdır.

Ölkəmizin malik olduğu təbii sərvətlərin ən qabaritli hissəsini təşkil

edən neft-qaz resursları üzərində qurulan industriya indi də

iqtisadiyyatımızın aparıcı sahəsi olaraq bitkin ənənədə

68

qalmışdır. Yanacaq-enerji kompleksinin 2/3 hissəsini özündə

cəmləşdirən neft-qaz sənayesi həm də, respublikanın sosial- iqtisadi

inkişafının nəhəng daşı kimi iqtisadi dirçəlişi stimullaşdıran mühüm

bazadır. Bunu böyük sanballı iqtisadi məzmun, həm də respublikanın

neft-qaz sənayesinin inkişaf məsələlərinin həllində vacib və aktual

elmi mahiyyət daşıyan fasiləsiz tədqiqat obyektini səciyyələndirən

amil kimi də qiymətləndirmək olar. Mövzunun aktuallığını

gücləndirən şərtlərdən biri də, neft-qaz sənayesinin milli və iqtisadi

təhlükəsizliyin əsas qaynaq komponenti olmasındadır. Ölkə

büdcəsinin 60%-i onun vəsaiti hesabına formalaşır. Bütün bunlar

neft-qaz sənayesinin daha geniş iqtisadi aspektdə öyrənilməsini

zəruriləşdirən, milli dövləti mənafelərində təsbitini tapan və həm də

qlobal xarakterlilik baxımından da fundamental edir.

Yeni reallıqlar respublikanın neft-qaz resursları potensialının

perspektiv inkişaf meyarlarının qiymətləndirilməsində istehsal

münasibətləri və adekvat yanaşmanın formalaşması ehtiyacını

yüksək pilləyə qaldırır. Belə ki, neft Azərbaycan iqtisadiyyatının əsas

seqmenti kimi qalmaqda davam edir. Azərbaycanın neft-qaz

sənayesinin dünya neft biznesindən ayrılıqda perspektiv təyinatını

vermək mümkün deyildir. Milli neft-qaz sənayesinin inkişafını məhz

inteqrasiyada və dünya neft ticarətində kök salmada dəyərləndirmək

olar. Bu dəyərləndirmə isə dünya neft-qaz, ümumilikdə enerji

balansını və sahənin strukturu, infrastrukturunu təhlil etməkdən,

qiymətləndirmədən keçir.

Karbohidrogen ehtiyatlarının statusu neft-qaz yataqlarının

işləmə strategiyasını təyin edən, potensialı qiymətləndirən başlıca

amillərdəndir. Dövlət müstəqilliyinin bərpa edilməsinin 22 illik

tarixinin arxada qalmasına və bu müddət ərzində iqtisadiyyatda,

energetik sektorda, qanunvericilik sahəsində uğurlu addımların

atılmasına, əzəmətli işlərin görülməsinə baxmayaraq neft-qaz

kompleksini geniş bazar münasibətləri şəraitində tənzimləyən

normativ-hüquqi bazanın formalaşması prosesi məntiqi nöqtəyə

yüksəlməmişdir. Elurada

69

qəbul olunması vacib sayılan mühüm hüquqi aktlardan biri də,

ehtiyatlar kateqoriyasının müəyyənləşdirilməsi mexanizminin

yaradılması ilə bağlıdır.

Məşhur neft bilicisi akademik İ.M. Qubkin ehtiyatları

hazırlanmış, tədqiq edilmiş, görünən, güman edilən və geoloji

təsnifata müvafiq olaraq Aı, Ä2, B, Sı, S2 olan beş qrupa bölünməsini

məqsədəuyğun bilmişdir. Sonrakı mərhələdə Sovetlər İttifaqında

ehtiyatların 4 qrupa:

-A ~ tam öyrənilmiş;

- B - karotaj və qazıma ilə müəyyən edilmiş;

- Sı ~ geoloji öyrənilmiş və bir quyu qazılması ilə təsdiq

edilmiş;

- $2 - yeni strukturdakı ehtiyatlar; (həm də, məlum yataqlarda

tam öyrənilməmiş bloklar daxil edilməklə təsnifləşdirilmişdir).

ABŞ-da isə ehtiyatları sübuta yetmiş, mümkün, ehtimal

olunan qruplara bölmüşlər. Neftin həyatımızda əhəmiyyət

nomenklaturası olduqca genişdir. Lakin resurs mahiyyətində bu

əhəmiyyəti üç mühüm sferada - istehsal, enerji və iqtisadi aspektdə

qiymətləndirmək mümkündür. Neft yataqları isə formalaıjmış

təsnifata görə dörd qrupa bölünür:

-- Neft-qaz rayonları;

- Zona;

- Sahə;

- Hövzə (bir neçə min kv. km-dən 1 milyon kv. km-ə).

Ehtiyatların təsnifat strukturunda istehsal xərclərini

dəyərləndirən bölgüsü də mövcuddur. Rusiyalı iqtisadçı alim

L. ,A.rbatov neftin istehsal xərcləri prizmasından ehtiyatları altı

qrupa bölür:

-- Yüksək səmərəli ehtiyatlar - belə ehtiyatlar neftin həm də

xarici qiymət meyllərinə bütün spektrdə prioritet üstünlüyə malik

olmasıdır.

- Qeyri-dayanıqlı səmərəliyə malik ehtiyatlar - burada renta

daxili və xarici bazardakı əlverişli satış konyuktu- rasından asılıdır.

- Kiçik səmərəli ehtiyatlar - xərclərin ödənişi məhsulun

tamamilə dünya bazarında reallaşması ilə mümkündür.

70

- Fövqəl səmərəliliyə malik ehtiyatlar - rentabellik dünyəvi

qiymətlərin izafi yüksəklik təminatında mümkündür.

- Səmərəlilik ehtiyatları - belə ehtiyatlar sosial sədlər-

xeyriyyəçilik təminatında məqsədə müvafiqliyini nümayiş etdirir.

- Balansarxası ehtiyatlar-istismarı müasir tələblərdən

ödənilmir.

Təbii ehtiyatlar təhlil edilərkən iqtisadçılar onları iki qismə

ayırırlar:

- mənimsənilmiş ehtiyatlar - bu ehtiyatlar istehsalçının tam

ixtiyarında və hətta yatağı satmaq səlahiyyətində olduğunu bildirir;

- mənimsənilməyən ehtiyatlar - bəzi fərdlər üçün onlar

dəyərsiz, cəmiyyət üçün isə qiymətlidir. Bu ehtiyatlar xarici

effektlərlə bağlıdır.

Neft ehtiyatları ilə bağlı ən sadə təsnifat geoloji tədqiq edilərək

aşkarlanmış geoloji ehtiyatlar və bu ehtiyatlardan hasilatı iqtisadi

mümkün olan çıxarıla bilən ehtiyatlara bölgüdə ifadə olunur.

Ehtiyatların terminoloji təsnifatında ümumi ehtiyatlar bu və ya digər

ölkənin, regionun aşkarlanmış yataqlarda və proqnozlaşdırılan

sahələrdə neftin, qazın ümumi kəmiyyətini ifadə edir. Ümumi

ehtiyatları iki qrupda fərqləndirirlər:

- kəşf olunmuş və işlənmiş yataqlarda neft və qaz

ehtiyatlarının miqyası:

- kəşfiyyatı aparılmamış sahələrdə və ya az öyrənilmiş

rayonlarda geoloji və geofiziki hesablamalar əsasında

proqnozlaşdırılan neft-qaz ehtiyatlarının güman edilən həcmi.

Karbohidrogen ehtiyatlarının bölgüsü üzrə yeni mütərəqqi

variant Mühəndislər Cəmiyyətinin (SRE) və Dünya Neft Konqresinin

(WRC) tövsiyələri əsasında 1987-ci ildə tərtib edilmiş təsnifat

almışdır. Sonralar ehtiyatlar kateqoriyasının universallaşdırılması

istiqamətində dünyanın aparıcı maliyyə qurumları, fond birjaları və

digər institutları daha mükəmməl təsnifatın işlənməsini tövsiyə

etmişlər.

Ehtiyatlar - təsbit edilmiş vaxt ərzində yatağın kəşf

71

olunmuş hissəsindən reallaşmış hasilat miqdarını hesaba almayan,

kommersiya baxımından çıxarılması mümkün sayılan

karbohidrogenlərin həcmi ehtimal olunur. Ehtiyatlar kateqoriyasının

təyinatında işləmə planı, hasilat proqnozu, fiskal şərtlər, hüquqi

təminat və bazarla bağlı tələblər kimi onların iqtisadi

qiymətləndirilməsi mühüm əhəmiyyət kəsb edir. Resurslar və

ehtiyatlar kateqoriyasının SRE/WRC sistemində digər elementləri də

geniş şərhi verilən strukturlara malikdirlər. Bu təsnifatda ehtiyatlar

öyrənilmə dərəcəsinə görə, dörd Al, B, C\, C'2 bölgülü, resurslar isə üç

P,, P2 və P3 kimi müvafiq olaraq ümumi toplumda yeddi

kateqoriyaya bölünür.

Aşkar edilən ehtiyatlar kəşfiyyatda öyrənilmə dərəcəsinə görə

A, B və C/ sənaye kateqoriyalarına və C2 ilkin qiymətləndirilən

kateqoriyaya ayrılırlar. Bunlardan əlavə, proqnoz resurslara ayrılırlar

ki, onlar da əsaslandırılma dərəcəsinə görə Pı, P2 və P3

kateqoriyalarına ayrılır.

/i kateqoriyası. Dəqiq kəşf olunmuş və ehtiyatı tamam

öyrənilmiş, layların yatım şəraitləri, morfoloji xüsusiyyətləri və

daxili quruluşu müəyyənləşdirilmiş, sahələrin məkanca yerləşməsi,

hidrogeoloji və mühəndis geoloji şəraitləri aydınlaşdırılmışdır.

B kateqoriyası. Yatım şəraitinin əsas xüsusiyyətləri və

sahələrin məkanca yerləşmə qanunauyğunluğu müəyyən edilmişdir:

bu sahələrin ehtiyatları ayrı-ayrılıqda hesablanmışdır.

C/ kateqoriyası. Layların yatım şəraitləri, morfoloji

xüsusiyyətləri və daxili quruluşu, təbii növləri və sənaye tipləri,

texnoloji xüsusijr/ətləri ümumi şəkildə aydınlaşdırılmışdır.

C2 kateqoriyası. Ehtiyatları aşağı kəşfiyyat dərəcəsi ilə

səciyyələnir və təsdiq edilmiş geoloji və geofiziki məlumatların

toplusuna görə təyin edilir.

Proqnoz resurslar. Digər kateqoriyalardan fərqli olaraq,

proqnoz resursların hüdudları olmur.

Karbohidrogen resursları və ehtiyatlarının yeni hesablama

prinsipləri də milli mənafeləri rəhbər tutaraq dəqiq uçot rejimli

olmaqla, həm də beynəlxalq təcrübədə prioritet sayılan

72

stereotiplərə müvafiq tələbli olmalıdır. Resursların və ehtiyatların

təsnifatının beynəlxalq standartlara uyğun işlənməsi təkcə neft-qaz

sektoruna aid vacib kateqorik prosedur hal deyil, ümumilikdə ölkə

iqtisadiyyatı üçün də son dərəcə əhəmiyyətli, strateji bir məsələdir.

Mütəxəssislərin son araşdırmalarına görə Azərbaycanın

qurudakı ərazilərində karbohidrogen ehtiyatlarının potensialı

800-1000 milyon ton hesablanır. Bu gün burada mövcud 42 neft-qaz

yatağında 130 mln. ton neftin, 30 mlrd, kubmetr qazın olması geoloji

təsdiqini almış faktdır.

«De Golyer and MacNaughton» şirkətinin

qiymətləndirilməsinə görə Azərbaycan Respublikası üzrə quru

sahələrində neftin (sübut edilmiş, mümkün və ehtimal edilən) ümumi

ehtiyatları 2 milyard barel təşkil edir (Şəkil 2.1).

Şəkil 2.1-dən görünür ki, Azərbaycan Respublikasının quru

sahələri üzrə neftin(sübut edilmiş, mümkün və ehtimal edilən) ümumi

ehtiyatları 2,0 mlrd, barel təşkil edir.

«De Golyer and MacNaughton» şirkətinin

qiymətləndirilməsinə görə Azərbaycan Respublikasının Xəzər dənizi

sektorunda yerləşən sahələri üzrə neftin sübut edilmiş, mümkün və

ehtimal edilən ümumi ehtiyatları 12,0 milyard barel təşkil edir (Şəkil

2.2).

73

S! S

1

2,5 T -----

1,5

1

0,5

0 +

Dsubut edilml; O mümkün olan I ehtimal olunan

Şəkil 2.1. Azərbaycan Respublikasının quru sahələri üzrə neftin

(sübut edilmiş, mümkün və ehtimal edilən) ümumi ehtiyatları

CQ Xi

i 12 E

10

8

isubut edilmiş D mümkün olan □ ehtimal olunan

Şəkil 2.2. Azərbaycan Respublikası dəniz sahələri üzrə neftin

(sübut edilmiş, mümkün və ehtimal edilən) ümumi ehtiyatları

74

2.4. Dünya ölkələrinin neft ehtiyatları

Dünya iqtisadi artımı indi hər il daha çox enerji resurslarının

mənimsənilməsi ilə təmin olunur. Neftə olan tələb mütəmadi olaraq

artır. Yaxın on illiklərdə neft və qaza olan tələbin əksər hissəsi iqtisadi

əməkdaşlıq təşkilati ölkələrinin payına düşəcək və istehlakda Asiya

regionu daha çox fərqlənəcəkdir. Təbii ki, nəhəng yataqlar əlverişli

iqtisadi mühit üçün əsas zəmindir. Dünyanın mövcud 28 min neft

yatağında ehtiyatlar cəmləşmişdir.

Birləşmiş Millətlər Təşkilatının Enerji Resurslarının

Araşdırma Mərkəzinin (BMT ERA) 2012-ci il tədqiqatlarına əsasən

ən böyük neft ehtiyatlarına malik ölkələr siyahısına aşağıdakı

dövlətlər daxildir (cədvəl 2.2).

Cədvəl 2.2

Ən böyük aşkarlanmış (təsdiq edilmiş)

neft ehtiyatlarına malik ölkələr

№№ Ölkələrin adı Aşkarlanmış (təsdiq

edilmiş) neft ehtiyatları, mlrd, barel

1. Səudiyyə Ərəbistanı 266,7

2. Kanada 178,1

3. İran 136,2

4. İraq 115,0

5. Küveyt 104,0

6. Venesuella 99,4

7. Birləşmiş Ərəb Əmirliyi 97,8

8. Rusiya Federasiyası 60,0

9. Livan 43,7

10. Nigeriya 36,2

11. Qazaxıstan 30,0

12. ABŞ 21,3

13. Çin 16,0

75

Cədvəl 2.2. ardı

1 2 3

14. Qatar 15,2

15. Braziliya 12,6

16. Əlcəzair 12,2

17. Meksika 10,5

18. Anqola 9,0

19. Azərbaycan 7,0

20. Norveç 6,7

1960-cı illərdə Şimal dənizinin Norveç sahillərində kəşf

olunan neft-qaz yataqları dünya neft təsərrüfatının, xususilə Qərbi

Avropanın neft təchizatında yeni bir mənbənin aşkarlanmasına

gətirdi. Avropa dünyada ən nəhəng dəniz neft sahəsinə çevrildi. İndi

bu makroregionda 438 istismar yatağı ildə 1,0335 milyon kub metr

neft verir və yaxın 15 ildə Aralıq dənizindən Arktika sahillərinə qədər

2.226 milyard kub metr neftə ekvivalent karbohidrogen hasilatı

nəzərdə tutulur. Bunun 1,11 milyard kub metrini İngiltərə, 0.795

milyard kub metrini Norveç, qalan hissəsini isə digər 7 dəniz ölkələri

təmin edəcəkdir. Bu ərəfədə Atlantik okeanın qərb sahillərində

Meksika körfəzində. Karib hövzəsində də axtarış-kəşfiyyat işləri

dənizdə sürətləndirilmişdir ki, burada aşkarlanan ehtiyatlar və artan

hasilat Amerika kontinentində yeni güc mərkəzini qaynaqlandırmışdı.

Dünya bazarında neftə yaxşı tələbat perspektivi olduğu

şəraitdə neftçıxarma sənayesinə uzunmüddətli və geniş miqyaslı

investisiyanın həyata keçirilməsi üçün əsas lazımi şərt konkret

regionda və ya ölkədə neft ehtiyatlarının lazımi miqdarda olmasıdır.

Yer təkindəki neftin geoloji ehtiyatlarının qiymətləndirilməsi

həmişə təxmini səciyyə daşımış, daşıyır və gələcəkdə də daşıyacaqdır.

Onların ehtiyatlarının dəqiqliyi bir sıra amillərdən asılıdır. Bu, hər

şeydən əvvəl neftli regionun, sahənin geoloji öyrənilmə dərəcəsindən,

axtarış-kəşfiyyat

76

işlərinin, aparılmış çöl tədqiqatlarından alınmış nəticələrin işlənmə

meyarı və üsullarından çox asılıdır. Digər tərəfdən o, həmçinin

ümumiqtisadi, siyasi və sosial amillərin təsiri altında təbii xammal

ehtiyatlarının bəzi şirkət və ölkələr tərəfindən artırılmış və ya

azaldılmış qiymətlərinin açıqlamalarından irəli gəlir.

Qərb ölkələrində «təsdiq olunmuş» ehtiyat terminindən

istifadə olunur. Bu elə bir ehtiyatdır ki, onu hazırda istifadə olunan

texnika və texnologiya ilə neftin mövcud qiymətində yerin təkindən

çıxarılması iqtisadi baxımdan əlverişli olsun.

Yuxanda göstərilən amillərin təsirindən dünyada, ayrı- ayrı

region və ölkələrdəki neft ehtiyatlarına, onların dinamikasına aid

müxtəlif beynəlxalq və milli nəşrlərdə verilən statistik məlumatlar da

bir-birilərindən xeyli fərqlənirlər.

Dünya neft ehtiyatında ən çox payı olan ölkə Səudiyyə

Ərəbistanınındır (23%). Sonrakı yerləri İran (11,46%), İraq (9,9%),

Küveyt (8,5%), BƏƏ (8,3%), Venesuela (7,17%), Rusiya (6%),

Liviya (3%), Nigeriya (2,96%), ABŞ (2,7%) tutur. Azərbaycanın bu

günədək təsdiq olunmuş ehtiyatı dünya ehtiyatının hələ ki, 0,6%-ni

təşkil edir.

ABŞ, ABŞ-ın təsdiqlənmiş neft ehtiyatı 4,18 mlrd, tona, yəni

dünya neft ehtiyatının 2,7%-nə bərabər olmuşdur. Onun kəşf olunmuş

yataqlarının böyük hissəsi Meksika körfəzinin şelfində. Sakit okeanı

sahilində (Kaliforniya) və Şimal Buzlu okeanının sahilində

yerləşmişdir. Alyaska, Texas, Kaliforniya, Luiziana və Oklahoma

ABŞ-ın başlıca neft hasil edən rayonlarıdır. Son illərdə bu ölkənin

dəniz şelfində, xüsusilə Meksika körfəzində neft hasilatı xeyli

yüksəlmişdir. Ekson Mobil və Şevron Teksako ABŞ-ın ən iri neft

şirkətləridir.

Səudiyyə Ərəbistanı. Bu ölkənin təsdiqlənmiş neft ehtiyatı

36,1 mlrd, tondur, yəni dünya ehtiyatının təxminən 1/4-nə (daha

dəqiq 23%-nə) bərabərdir. Ölkə büdcəsinin gəlir hissəsinin 90%-ni

neft ixracı təşkil edir. Bu ölkədə 77 neft və qaz yatağı vardır: 9,6 mlrd,

ton ehtiyatı olan Havar və 2.6 mlrd, ton ehtiyata malik olan Safani

ölkənin ən böyük neft yataqlarıdır.

Onu da qeyd edək ki, Havar dünyanın ən iri quru, Safani

77

isə dünyanın ən iri şelf yataqlarıdır. Bundan əlavə bu ölkənin Nac,

Berri, Manifa, Zuluf və Şaybaz kimi böyük yataqları da vardır.

Ölkənin ən güclü, gündə 300 min ton neft emal etməyə imkanı olan

neft emalı zavodları - Aramko-Ras Tanura (gündə 41 min ton), Rabiq

(gündə 44,5 min ton), Aramko-Mobil- Yambu (gündə 45,5 min ton)

və Petromin-Şelf-Cubeyl (gündə 40 min ton) və s. fəaliyyət göstərir.

Rusiya Federasiyası. Rusiya Federasiyasının təsdiqlənmiş neft

ehtiyatı 9,5 mlrd, tondur. Bu isə dünya ehtiyatının 6,0%-i deməkdir.

Rusiya ərazisində bu günədək 2000-ə yaxın neft və neft-qaz yataqları

açılmışdır. Onlarn ən böyükləri Saxalin, Barents, Karski və Xəzər

dənizləri şelflərində yerləşir. Aşkarlanmış neft ehtiyatlarının böyük

hissəsi Qərbi Sibirdə və Ural federal ərazisində cəmləşmişdir. Şərqi

Sibirdə və Uzaq Şərqdə praktiki olaraq neft çıxarılmır. Ural-Volqa,

Şimali Qafqaz və Saxalin adası Rusiyanın ən qədim və ən çox

tükənmiş neftçıxarma regionlarıdır. Qərbi Sibir və Timan- Peçora

regionunun neft yataqları nisbətən yaxın zamanlarda açılmış və öz

inkişafının ən yüksək səviyyəsindədirlər. Şərqi Sibir və Uzaq Şərq

(Saxalin adasından başqa), eyni zamanda Rusiyanın dəniz

şelflərindəki yataqları isə mənimsənilmənin ilk mərhələsindədirlər.

Yurbçen-Taxomsk neftli-qazlı sahəsi, Verxnoçen və Talakan neft-qaz

yataqları neft hasilatı baxımından çox perspektivlidir. 2020-ci ildə bu

yataqların ümumi hasilatı 60 mln. tona çata bilər. Lakin bunun üçün

böyük miqdarda kapital yatırımı həyata keçirilməlidir.

Neft emalının faktiki həcminə görə ABŞ-dan sonra uzun illər

ikinci olan Rusiya hazırda Yaponiya və Çini özündən irəli buraxaraq

dördüncü yerdədir. Başlıca səbəb ondan ibarətdir ki, ölkənin neft

emalı zavodları, onların avadanlıqları demək olar ki, 80%-dək

köhnəlmişdir.

Rusiyanın neft kompleksində 11 iri (hasilatın təxminən 91%-i

onların üzərinə düşür) və 113 xırda (neft hasilatı həcmində payı

9%-dir) şirkət fəaliyyət göstərir. Lukoyl, Yukos, TNŞ (Tümen Neft

Şirkəti), Surqutneftqaz, Sibneft, Tatneft, Rosneft, Slavneft və

Sidanko Rusiyanın ən iri şirkətləridir.

Birləşmiş Ərəb Əmirlikləri (BƏƏ). Bu ölkədə

78

təsdiqlənmiş neft ehtiyatı 12,95 mlrd, tondur. Bu, dünya neft

ehtiyatının 8,3%-ni təşkil edir. Neft ehtiyatlarının böyük hissəsi Əbu

Dabi əmirliyində cəmləşmişdir. Əsas neft yataqları: Əbu Dabidə -

Asab, Bəb, Bu Hasa; Dubayda-Fəllax, Fateh, Cənub-Qərbi Fateh i

Rəşid; Şarcada-Mübarəkdir. Neft emalı zavodlarının ümumi gücü

gündə 39,2 min tondur. Ruveys və Um-əl-Naz - 2 zavodları əsas neft

emalı zavodlarıdır. BƏƏ-nin neft sənayesi dövlətin nəzarətindədir.

ABU- Dhabi National Oil Company (ADNOC) dövlətin neft şirkəti

olmaqla çıxarma xidməti və nəqliyyat şirkətlərini birləşdirir.

Norveç. Təsdiqlənmiş neft ehtiyatı 1,35 mlrd, tondur. Bu,

dünya ehtiyatının 0,9%-ni təşkil etməsinə baxmayaraq, Norveç Qərbi

Avropa ölkələri arasında ən böyük neft ölkəsidir. Norveçdə neft

hasilatının böyük hissəsi Şimal dənizinin şelf yataqlarından alınır. Ən

iri yataqları Statford, Ozeberq, Qoffaks və Ekofıskdir. Lakin 1991-ci

ildə geoloqlar tərəfindən Norveç dənizində Norn və Şimal dənizinin

Norveç sektorunda Donatello yataqları kəşf edilmişdir.

1973-cü ildə əsası qoyulmuş dövlət şirkəti olan Statoyl

Norveçin əsas aparıcı neft şirkətidir.

Meksika. Təsdiqlənmiş ehtiyatı 2,28 mlrd, tondur. Bu isə

dünya ehtiyatının 1,46%-idir. Yataqları əsasən Kampeç körfəzinin

sahilində yerləşir.

Meksika neft sənayesinin başlıca nailiyyətlərindən biri onun

neft emalı və neft-kimya sahələrinin daha sürətli inkişafıdır. Əsas neft

emalı zavodları Meksika körfəzinin sahilində yerləşdirilmişdir. Son

illərdə Reynosa, Seyudad- Madero, Posa-Rika və Minatitlan kimi

köhnə neft emalı mərkəzləri ilə yanaşı, Monterrey, Salina-Krus, Tula

və Kadereyta kimi yeni mərkəzlər də istifadəyə verilmişdir. Ölkədə

neft yataqlarının kəşfiyyatı və işlənməsini Romeks Dövlət Şirkəti

həyata keçirir. Bu şirkət nəzdində Meksika Neft İnstitutu fəaliyyət

göstərir və müxtəlif şaxəli elmi tədqiqatlar aparır.

İraq. Təsdiqlənmiş neft ehtiyatı həcmi 15,52 mlrd, tondur

(proqnoz resurslar isə 29,5 mlrd. ton). Bu, dünya ehtiyatının 9,9%-ni

təşkil edir. İraq neft ehtiyatına görə Səudiyyə Ərəbistanından və

İrandan sonra dünyada üçüncü yeri tutur.

79

Məcnun (təsdiqlənmiş ehtiyatı 2,7 mlrd, ton) və Qərbi Kurna

(2 mlrd, ton) yataqları İraqın əsas neft yataqları hesab olunurlar. Ən

perspektiv yataqları isə Şərqi Bağdad (1,5 mlrd, ton) və Kərkük (1,4

mlrd, ton) yataqlarıdır.

İraq Dövlət Neft Şirkəti (İrag National Oil Company) ölkənin

əsas neftçıxarma şirkətidir. Müstəqil fəaliyyət göstərən aşağıdakı

şirkətlər də bu şirkətin tabeçiliyinə verilib:

Dövlət Neft Layihə Şirkəti (State Company for Oil Projects

(SCOP)). Bu şirkət kəşfiyyat və hasilatın inkişafı ilə əlaqədar işlərə

cavabdehdir;

Nəqliyyat, marketinq və satış (downstream) layihəsi (State

Organization Oil Marketing (SOOM)). Həm geofiziki və geoloji

kəşfiyyat işlərinə, həm də NİÖT ilə əlaqəyə cavabdehdir;

Iraqi Tanker Nəqliyyatı Şirkəti (İragi Oil Tankers Companv

(lOTC));

Şimal Neft Şirkəti (Northerm Oil Company (NOC)) və Cənub

Neft Şirkəti (Southerm Oil Company (SOC)).

İran, Təsdiqlənmiş neft ehtiyatı 17,95 mlrd, tondur. Bu, dünya

ehtiyatının 11,45%-ni təşkil edir. İranın quruda ən böyük neft

yataqları Qaçaran, Marun, Əvəz Bancistan, Ağa Cari, Rac-i-Safid və

Parsdır, dənizdə isə Dorud-1, Dorud-2, Salman, Abuzər və

Forozandır.

İranın neft emalı zavodlarının gücü gündə 200 min tona

bərabərdir. Abadan (65 min ton/gün), İsfahan (34 min ton/gün),

Bəndər Abbas (30 min ton/gün) və Tehran (29 min ton/gün) ölkənin

ən iri neft emalı zavodlarıdir.

2.5. Neft yataqlarının işlənməsi haqqında

əsas anlayışlar

Neft yataqlarını istismar etdikdə eyni zamanda iki proses

gedir:

1) lay qüvvələrinin təsiri altında məsaməli mühitdə maye və

qazın hərəkət prosesi;

80

2) maye və qazın quyu dibindən yer üzərinə qaldırılması

prosesi.

Həmin proseslər bir-biri ilə qarşılıqlı əlaqədədir və onların

idarə edilməsi mümkündür.

Neft laylarının işlənməsi dedikdə layda quyu dibində maye

(qaz) hərəkəti prosesinin müxtəlif vasitələrlə idarə edilməsi nəzərdə

tutulur.

Layda maye (qaz) hərəkəti prosesini, laya qazılacaq quyuların

sayından, onların yerləşmə və işə buraxılma qaydasından, quyuların

istismar edilməsi şəraitindən, nəhaj^ət layın enerji balansına süni

olaraq təsir edilməsindən asılı olaraq idarə etmək olar.

Quyularm iş rejimi geoloji və texniki şərtlərdən asılı olaraq

müəyyən edilir. Quyuların iş rejiminin dəyişdirilməsi vasitəsilə

laydan mayenin hərəkət prosesinin idarə edilməsi həmişə

mümkündür. Ancaq quyuların sayının dəyişdirilməsi ilə hərəkət

prosesinin idarə edilməsi həmişə mümkün olmur. Ona görə də

quyuların sayını, onların yerləşdirilməsi və işə salınma qaydasını

əvvəlcədən düzgün olaraq müəyyən etmək lazım gəlir. Əgər işlənmə

zamanı quyularm sayını dəyişdirmək lazım gələrsə, onda bu əlavə

kapital qoyuluşu, yaxud qoyulmuş əsaslı xərcin yersiz sərf olunması

ilə əlaqədar ola bilər.

Digər tərəfdən quyularm sayını dəyişdirdikdə onların

yerləşdirilməsi qaydasını da dəyişdirmək lazım gələ bilər. Bu isə

həmişə mümkün ola bilməz.

Beləliklə, işlənmənin əsas məsələsi, layla qazılacaq quyuların

sayının, onların yerləşdirilməsi və işə salınma qaydasının müəyyən

edilməsindən ibarət olduğunu görürük.

Layın enerji balansını dəyişdirmək məqsədilə ona süni təsir

göstərilməsi də işlənmənin əsas məsələlərindən biridir. Laya süni

təsir göstərməklə (Layla su, yaxud qazın vurulması, quyudibi

zonasına təsir edilməsi və i. a) layda gedən prosesi tamamilə

dəyişdirmək olar. Layla işlənmənin başlanğıcında, yaxud müəyyən

müddət keçdikdən sonar süni təsir göstərmək olar.

Layla göstəriləcək süni təsir üsulu və injeksiya

81

quyularının sayı əvvəlcədən düzgün müəyyən edilməlidir, İnjeksiya

quyularının iş rejimlərini isə işlənmə zamanı tənzim etmək olar.

Bu halda layın işlənmə sistemi seçildikdə aşağıdakı məsələlər

həll olunmalıdır:

1) lay hansı rejimlə istismar edilməlidir;

2) layı müəyyən edilmiş rejimdə istismar etmək üçün ona süni

təsir göstərmək lazımdır, ya yox;

3) istismar və injeksiya quyuları hansı qayda ilə

yerləşdirilməlidir, onların sayı və işə salınması qaydası necə

olmalıdır;

4) istismar və injeksiya quyuları hansı iş rejimində işləməlidir.

Yuxarıdakı tədbirlərin seçilməsindən asılı olaraq işlənmə

sistemləri müxtəlif ola bilər.

İşlənmə sisteminin səmərəli olmasını müəyyən etdikdə

aşağıdakı əsas göstəricilər birlikdə nəzərdən keçirilməlidir:

1) quyularm sayı və onların yerləşdirilməsi sxemi;

2) layla süni təsir üsulu;

3) işlənmənin sonunda ehtiyatdan istifadə etmə əmsalı;

4) işlənmə müddətində hasilatın dəyişməsi;

5) işlənmənin iqtisadi göstəriciləri.

Laya qazılacaq quyularm sayı az götürüldükdə bir quyuya

düşən hasilat daha yüksək olar. Digər tərəfdən, quyularm sayını

artırmaqla ümumi hasilat artır, bu isə işlənmə müddətinin azalmasına

səbəb olur. Lakin quyuların sayının artması neftin maya dəyərinin

artmasına səbəb olur. Deməli, quyuların sayını müəyyən etdikdə

iqtisadi göstəricilər də nəzərə alınmalıdır.

İşlənmənin sonunda ehtiyatdan istifadə etmə əmsalının

qiymətinə xüsusi fikir verilməlidir.

L-ay bircinsli olduqda quyuların sayının, ehtiyatdan istifadə

etmə əmsalına çox az təsiri vardır. Bircinsli layda ehtiyatdan istifadə

etmə əmsalı layın iş rejimindən, hərəkət edən mayelərin

özlülüyündən, lay təzyiqinin dəyişməsi xarakterindən və başqa

amillərdən asılıdır.

82

Bircinsli olmayan laylarda isə quyulaırm saymırı, yəni onların

arasındakı məsafənin ehtiyatdan istifadə əmsalına daha çox təsiri

vardır. Belə laylarda quyuların sayını çox götürməklə ehtiyatdan

istifadə əmsalını artırmaq olar. Lakin quyuların sayını artırmaqla

ehtiyatdan istifadə əmsalının artırılması iqtisadi cəhətdən əlverişli

olmaya da bilər.

İşlənmə müddəti də əsas göstəricilərdən biridir. Lakin işlənmə

müddətinin əvvəlcədən seçilməsi mümkün deyildir. İşlənmə

müddətini seçərkən, gündəlik hasilatın səviyyəsi, neftin maya dəyəri

və digər iqtisadi göstəricilər nəzərə alınmalıdır. Əlbəttə, bütün

işlənmə müddətində gündəlik hasilatın bir səviyyədə qalması yaxşı

olardı, ancaq buna nail olmaq həmişə mümkün deyildir. Bu, bəzən

fiziki cəhətdən mümkün olmur, yaxud bəzən mümkün olan hallarda

işlənmənin iqtisadi göstəriciləri pisləşir.

İqtisadi amil işlənmənin əsas göstəricisidir, ancaq bu amil

işlənmədə gedən fiziki proseslərdən və xalq təsərrüfatının tələbatının

ödənilməsi məsələsindən ayrılıqda nəzərdə keçirilə bilməz.

Beləliklə, səmərəli işlənmə sisteminin seçilməsinin kompleks

məsələ olduğunu görürük. Bu məsələni həll edərkən ölkənin neft

məhsullarına olan tələbatının və həmin neftin hasil edilməsinə lazım

olan xərclərin ödənilməsini və işlənmənin sonunda ehtimal olunan

itgiləri (yəni layın neft ehtiyatından istifadə əmsalının) nəzərə almaq

lazımdır.

Deməli, ayrılıqda götürülmüş neft yataqlarının səmərəli

işlənmə sistemi minimal xərclə xalq təsərrüfatına tələb olunan

gündəlik hasilatı və yatağın neft ehtiyatından mümkün qədər tam

istifadə edilməsini təmin etməlidir.

Neftin və qazın Yer qabığında hər hansı bir məsaməli

mühitdəki (süxurdakı) təbii yığımına neft və qaz yatağı; deyilir. Bu

tərifdən göründüyü kimi, neft və qaz yatağının yaranması üçün

süxurların məsaməli olması mühüm şərtlərdən biridir. Bütün

dünyada indiyə kimi müəyyən edilmiş neft yataqlarının 99,99%-i

çökmə süxurlarda yerləşir.

Məlum olduğu kimi, öz mənşəyinə görə süxurlar çökmə.

83

maqmatik və metamorlik olur. Çökmə süxurlar Yer qabığının üst

hissəsi üçün səciyyəvi olan termodinamik şəraitdəki süxurlardır.

Belə süxurlar çöküntünün sudan kimyəvi, yaxud mexaniki çökməsi,

orqanizmlərin suda və quruda həyat fəaliyyəti, müxtəlif süxurların

fiziki və kimyəvi aşınma məhsullarının yenidən çökdürülməsi və s.

nəticəsində əmələ gəlir.

Dənizin dibi uzun geoloji dövrlər ərzində çökərsə, əmələ

gəlmiş süxurlar bir neçə kilometr dərinliyə qədər gömülə bilər. Dəniz

dibində əmələ gələn bu çökmə süxurlar böyük dərinliklərə daxil

olduqda sıxlaşıb, yüksək temperatura məruz qalır. Bunun nəticəsində

çökmə süxurlar öz tərkiblərini və quruluşlarını dəyişir. Uzun geoloji

vaxt getdikdən sonra temperaturun və təzyiqin təsirindən çökmə

süxurlardan tamamilə yeni tipli süxur-metamorfik süxur əmələ gəlir.

Meta- morfik süxurlar maqmatik süxurlardan da yarana bilər. Böyük

Qafqaz dağlarının mərkəzi hissəsində intişar edən kristallik şistlər

metamorfik süxurlara misal ola bilər.

Maqmatik (püskürmə) süxurlar yerin dərinliklərində yerləşsn

maqma adlı mürəkkəb kimyəvi odlu kütlənin ocağından ayrılıb

soyuması nəticəsində əmələ gəlir. Yer səthinə çıxmayıb Yer

qabığının içərisində soyuyan maqma inmruziv süxurlar əmələ gətirir.

Konkret yataq üçün qəbul edilən işlənmə sistemi texniki-

iqtisadi göstəriciləri-quyunun debitini, onun zamandan asılı olaraq

dəyişməsini, neftvermə əmsalını, investisiya qoyuluşunu, maya

dəyərini və s. qabaqcadan müəyyənləşdirir. Yatağın işlənmə sistemi

neft, inyeksiya və nəzarət quyularının sahədə yerləşmə sxemi, istər

quyuların yerləşmə şəbəkəsi, istərsə də sahənin qazılma qaydasına

görə və mayenin çıxarılması tempi cəhətdən müxtəlif ola bilər.

Yataqda qazıma işlərindən əvvəl işlənmə sisteminin layihəsi

hazırlanır. Layihədə kəşfiyyat və ilkin istismar məlumatlarına əsasən

yatağın istismar şərtləri, yəni süxurlarının geoloji quruluşu, kollektor

xassələri, lay təzyiqi və s. müəyyənləşdirilir. Yataqların işlənmə

sisteminin layihəsi quyuların yerləşmə şəbəkəsinin quruluşuna və

onların nisbi kipliyinə görə bir-birindən fərqlənən bir

84

neçə variantda hazırlanır. Hər bir variant üçün neftçıxarmanın

hidrodinamik hesablanması, zamandan asılı olaraq qu>nıların

sulaşması nəticəsində neft hasilatının dəyişməsi, işlənmə vaxtı və s.

müəyyənləşdirilir. Müqayisə nəticəsində yatağın işlənmə sisteminin

ən əlverişli variantı seçilir.

Lay təzyiqinin düşməsinin qarşısını almaq üçün və layın son

neftvermə əmsalını yüksəltmək üçün əksər hallarda laya su vurulur.

Bu məqsədlə nisbətən kiçik yataqlarda yatağın neftli konturunun

xaricində, orta və böyük ölçülü yataqlarda isə yatağın neftli

konturunun daxilində xüsusi nəqletmə quyuları yerləşdirilir. Bir

yataqda 10-larIa istismar quyusundan bir neçə 1000-dək istismar

quyusu qazılır. Neftin yataqdan su ilə sıxışdınlıb çıxarılması özlülüyü

0,15-0,2 san. p. olan neftlər üçün müvəffəqiyyətlə tətbiq edilir.

Yüksək özlülüklü neftlərdə layın neftvermə əmsalı xeyli azalır, su

sərfi artır. Lakin özlülüyü az olan neft laydan su ilə sıxışdırdıqda

neftin geoloji ehtiyatının təqribən yarısı Yerin təkində qalır. Ona görə

də layın neft verimini artırmaq üçün vurulan suyun yuma və

sıxışdırma qabiliyyətini yaxşılaşdırmaq sahəsində tədbirlər görülür.

Bu məqsədlə suya müxtəlif aşqarlar - səthi aktiv maddələr, karbonat

turşusu, suyun özlülüyünü artıran maddələr qatılır. Layın neft

verimini ondakı neftin özlülüyünü azaltmaqla da artırmaq olar. Bu

məqsədlə laylara istilik daşıyıcısı isti su, yaxud su buxarı vurulur.

Son vaxtlar laydaxili yanmadan istifadə edilir. Layda yanma krekinq

törədir,nəticədə neftin yüngül fraksiyaları istismar quyularına

sıxışdırılır. Bəzi hallarda dərin laylarda neft verimini artırmaq üçün

laya yüksək təzyiqli qaz vurulur.

2.6. Neft yataqlarının işlənməsi layihəsinin mahiyyəti və

onun mərhələləri

Neftli laylar istismar edilərkən onlarda gedən proseslərə bir tərəfdən

geoloji, digər tərəfdən isə texnoloji şərait təsir edir. Yatağın istismarı

prosesini idarə edən və ona təsir

85

göstərən tədbirlərin birliyinə yatağın işlənmə sistemi deyilir.

Neft yataqlarının işlənməsi layihəsi aşağıdakı ardıcıllıqla tərtib

edilir.

Layihələndirilmənin birinci mərhələsində yatağın geoloji-

fiziki xüsusiyyətləri öyrənilir. Bu mərhələdə yatağın quruluşu,

süxurların və mayenin fiziki-kimyəvi xüsusiyyətləri, layın iş rejimi

və quyuların istismar şəraiti haqqında məlumatlar toplanılır.

İkinci mərhələdə əvvəlki mərhələnin ilk məlumatlarından

istifadə edərək hidrodinamiki hesabatlar və ya modelləşdirmə ilə

müxtəlif işlənmə sistemindən istifadə etməklə yatağın istismar

prosesinin gedişi və texnoloji göstəricilərin səviyyəsi müəyyən edilir.

Layihələndirilmənin üçüncü mərhələsində hidrodinamiki

hesabatların məlumatlarına əsasən işlənmə sistemi variantlarının

iqtisadi göstəriciləri müəyyən edilir və həmin variantlardan zəruri

təlabatı ödəyən səmərəli işlənmə sistemi seçilir.

Lakin, yuxanda göstərilən ardıcıllıq ilə işlənmə layihəsinin

tərtib edilməsi məqsədə uyğun deyildir. Çünki, yatağın tam

öyrənilməsi üçün böyük həcmdə geoloji kəşfiyyat və kompleks

tədqiqat işlərinin aparılması tələb olunur. Həmin işlərin həyata

keçirilməsinə isə olduqca böyük vaxt sərf olunur. Bu isə mədən

tikinti işlərini və yatağın istismara verilməsini xeyli ləngidir. Ona

görə də mədən tikinti və yatağın istismara verilməsini sürətləndirmək

məqsədi ilə mərhələli layihələndirilmədən istifadə olunur. Lakin neft

yataqlarının işlənmə layihəsinin tərtib edilməsində istifadə edilən iki

mərhələli layihələndirilmədən tamamilə fərqlənir. Məlum olduğu

kimi əsaslı tikintidə istifadə edilən iki mərhələli layihə- ləndirilrnədə

tipik layihələrdən və ya verilən obyektlər üçün tərtib edilən

layihələrdən geniş istifadə edilir. Neft yataqlarının işlənməsi

layihəsində isə hər bir yataq üçün geoloji şəraitin müxtəlifliyindən və

fərdi xüsusiyyətlərin kəskin olaraq fərqləndiyindən başqa yataq üçün

işlənmə layihəsindən istifadə etmək qeyri-mümkündür. Ona görə də,

neft yataqlarının işlənməsinin layihələndirilməsində hər bir yataq

üçün tam sxem üzrə fərdi layihə tərtib edilir.

86

Yuxanda göstərildiyi kimi, yeni yatağın istismara verilməsini

sürətləndirmək məqsədi ilə layihələndirmə işləri iki mərhələdə

həyata keçirilir. Birinci mərhələdə yatağın işlənməsinin ilkin

texnoloji sxemi, çoxlaylı yataqlarda və eləcə də vurma quyulan ilə

müstəqil işlənmə cəhətlərinə bölünən iri həcmli yataqları isə yatağın

işlənməsinin baş sxemi tərtib edilir. İkinci mərhələdə isə

dəqiqləşdirilmiş işlənmə layihəsi tərtib edilir.

Bu halda layihələndirmə işlərinin hələ tamamilə qurtarmasına

baxmayaraq, ilkin texnoloji sxem və ya baş işlənmə sxemi tərtib

edilərkən paralel olaraq yataqda mədən tikinti işlərinin həyata

keçirilməsinə, birinci növbədə istismara veriləcək quyuların

qazılmasına və lay təzyiqinin bərpa edilməsi obyektlərinin inşasına

imkan yaradılır. Bunun hesabına yatağın layihələndirməyə

başlanmasından işlənməyə verilməsinə qədər olan vaxt xeyli

azaldılmışdır.

Yatağın işlənməsinin ilkin texnoloji sxemində aşağıdakı işlər

həyata keçirilir:

1. İşlənmə sistemini müəyyən etmək üçün yatağın geoloji

quruluşunun və məhsuldar layın fiziki xüsusiyyətlərinin öyrənilməsi;

2. Yatağın işlənmə sxeminin, laya süni təsirin, səmərəli neft

və qaz hasilatı imkanının, yatağa ilk növbədə qazılan istismar və

vurma quyularının təqribən yerləşməsinin müəyyən edilməsi;

3. Yatağın işlənməyə hazırlamaq məqsədi ilə kəşfiyyat

işlərinin həcminin müəyyən edilməsi;

4. Kəşfiyyat quyularının istismar edilməsi və onlarda aparılan

kompleks tədqiqat işləri planının tərtib edilməsi;

5. Layihə üçün plan tapşırığının əsaslandırılması.

Yatağın işlənməsinin ilkin texnoloji sxeminin əsas

məqsədi plan tapşırıqlarını hazırlamaq və kəşfiyyat quyularının

normal istismarını təmin etmək üçün birinci növbədə həyata

keçiriləcək mədən tikinti işlərinin və ilk növbədə qazılacaq istismar

və vurma quyularının istismarı planını tərtib etməkdir.

87

ilkin texnoloji sxem yataq hələ lazımı qədər kəşf olunmadığı

vaxtda tərtib olunduğundan, sxemdə alınan materiallar ilkin hesab

edilir və onların dəqiqləşdirilməsi tələb olunur.

Texnoloji sxem tərtib olunarkən birinci 5-10 ildə səmərəli neft

hasilatı səviyyəsinin əsaslandırılmasına daha çox fikir vermək

lazımdır.

Yataqda bir neçə işlənmə obyekti olduqda və ya yataq vurma

quyuları ilə müstəqil işlənmə sahələrinə bölündükdə yatağın

işlənməsinin baş texnoloji sxemi tərtib edilir.

Dəqiqləşdirilmiş işlənmə layihəsində verilən neft hasilatı

səviyyəsini minimum xərclərlə və mümkün qədər yüksək neftvermə

əmsalı ilə təmin etmək üçün müxtəlif tədbirlər göstərilir.

Dəqiqləşdirilmiş işlənmə layihəsində aşağıdakılar müəyyən

edilir:

1. İstismar və vurma quyularının yerləşməsi planının tərtib

edilməsi və onların qazılması növbəliliyinin təyin edilməsi:

2. Yatağın müxtəlif işlənmə mərhələlərində neft, qaz və su

hasilatı həcminin və eləcə də laya vurulan işçi agentin həcminin

dəqiqləşdirilməsi;

3. İstismar quyularının iş rejiminin, istismar şəraitinin və

istismar üsulunun təyin edilməsi;

4. Vurma quyularının iş rejiminin təyin edilməsi;

5. Quyularm işinin və layın ümumi istismar vaxtının təyin

edilməsi;

6. Nəzarət quyularının sayının, onların yerləşməsinin və

yatağın işlənməsinə nəzarət üsulunun təyin edilməsi;

7. Quyu konstruksiyasına və məhsuldar layın açılmasına

verilən əsas tələbatın təyin edilməsi;

8. Layın işlənmə sistemini xarakterizə edən iqtisadi

göstəricilərin təyin edilməsi.

Ümumiyyətlə, neftli laylar layihəyə əsasən işlənilir. Ancaq

təcrübə göstərir ki, layihə tərtib edilərkən layın eynicinsli olmasını və

yatağın ayrı-ayrı sahələrinin xüsusiyyətlərini nəzərə almaq

qeyri-mümkündür. Ona görə də yatağın istismarı

88

prosesi təhlil edilir və yatağın işlənməsini yaxşılaşdırmaq üçün

müəyyən tədbirlər görülür.

Layihə tərtib edilərkən iqtisadi hesabatlar iqtisadi

göstəricilərin köməyi ilə aparılır. Neft yataqlarının işlənməsi

variantlarının iqtisadi göstəriciləri həmin göstəricilər ilə işlənmə

variantlarının texnoloji xüsusiyyətləri arasında olan qrafik və ya

riyazi asılılıqlardan istifadə etməklə hesablanılır.

Belə asılılıqlar neft yataqlarının işlənməsi təcrübəsinin

sistematik olaraq təhlili nəticəsində müəyyən edilir.

Qrafik və ya riyazi asılılıqlardan istifadə edilməsi iqtisadi

hesablamaları sürətləndirir və yüksək dəqiqlik təmin olunur.

İstifadə edilən iqtisadi göstəricilərin səviyyəsi texnika və

texnologiyanın inkişafından, istehsalın və əməyin təşkilinin

təkmilləşdirilməsi səviyyəsindən asılı olduğundan müəyyən dövrdən

bir yoxlanılır və düzəlişlər edilir.

İqtisadi hesablamalarda istifadə edilən göstəricilər müxtəlif

variantlarda işlənmənin əmək tutumluluğunu, kapital qoyuluşunun

həcmini, onun səmərəliliyini və istismar xərclərinin səviyyəsini

xarakterizə etməlidir.

Hazırda neft yataqlarının işlənməsi variantlarının iqtisadi

səmərəliliyini və eləcə də səmərəli quyu şəbəkəsi sıxlığını müəyyən

etdikdə aşağıdakı göstəricilərdən istifadə edilir;

a) cari neft hasilatı səviyyəsi;

b) bir ton neft düşən kapital qoyuluşu (istismar qazıması və

mədən tikintiləri üzrə)

c) neft hasilatı maya dəyəri;

d) əsas istehsal fondlarına düşən mənfəət (rentabellik).

İşlənmə layihəsində iqtisadi göstəricilər işlənmə sistemindən

asılı olmayan amillərin təsirini nəzərə almadan təyin edilməlidir.

İqtisadi göstəricilər təyin edilərkən o amillərin təsiri nəzərə almır ki,

onlar layihələndirilmiş quyu şəbəkəsi sıxlığı və rejimində, lay

təzyiqinin bərpa edilməsi və onsuz layın iş xüsusiyyətləri ilə əlaqədar

olsun.

İşlənmə variantları müqayisə edilərkən bütün variantlar eyni

qazıma texnikası, texnologiyası və layın açılması üsulunda olmalıdır.

Müqayisə olunan variantlarda işlənmə

89

sistemindən asılı olmayan əməyin və istehsalın təşkili səviyyəsi eyni

olmalı və dəyişməyən qiymət və normativlərdən istifadə olunmalıdır.

İşlənmə variantları üzrə iqtisadi göstəricilərin

hesablanmasında neft mədən işləri həcmini və quyularm istismar

şəraitini xarakterizə edən bir sıra texnoloji göstəricilərdən istifadə

olunur. Buraya istismar və vurma quyularının sayı, cari neft hasilatı,

laydan çıxarılan maye, laya vurulan suyun həcmi, quyu dibi təzyiqi,

vurma xəttində təzyiq, ayrı-ayrı işlənmə mərhələlərinin və bütün

işlənmə dövrünün davam etmə müddəti daxildir. Bəzən işlənmə

layihəsində nəzarət quyularının sayı, quyuların yerləşməsi şəbəkəsi

sıxlığının layın neftvermə əmsalına təsiri də hesablanılır.

Quyuların iş həcmi göstəricisi kimi quyu-ayı və ya quyu-ili

göstəricisindən istifadə olunur. Bu göstərici ayrı-ayrı işlənmə

mərhələləri və bütün işlənmə müddəti üzrə müəyyən edilir.

Bu zaman quyuların istismar əmsalı nəzərə alınmır. Çünki

hidrodinamiki hesabatlarda layın işi və layın işlənmə müddəti

quyuların ardı-arası kəsilmədən istismar edilməsi şəraitində

hesablanılır. Bundan başqa istismar əmsalının nəzərə alınması bütün

işlənmə variantlarını eyni şəraitdə qoyur və onları müqayisə etməyə

imkan yaradır.

Məlum olduğu kimi, neft mədənlərindən iş həcmi yatağın

işlənmə prosesində dəyişir. Yatağın bütün işlənmə dövründə iş

həcminin dəyişməsi hidrodinamiki hesabatlara əsasən müəyyən

edilir. Bu hesabatlara əsasən ayrı-ayrı işlənmə mərhələlərinin

davametmə müddətini, istismar quyularının sayını və bunlara əsasən

quyu-ili həcmini hesablamaq olar. Bütün işlənmə müddətində quyu

ilinin həcmini işlənmə mərhələlərində olan quyu-ilini toplamaqla

müəyyən etmək olar.

90

2.7. Azərbaycanın neft-qaz yataqlarının işlənməsinin müasir

vəziyyəti

Azərbaycanın dövlət müstəqilliyi bərpa edildikdən sonra keçid

dövrünün tələblərinə ən davamlı sahə kimi neft-qaz sənayesi

fərqlənmişdir. Maddi nemətlər istehsalının özəyini təşkil edən, təbii

sərvətlərə əsaslanan neft-qaz sənayesi milli iqtisadiyyatın prioritet

sahəsinə çevrilmişdir.

Aparılmış təhlil nəticəsində aydın olmuşdur ki,

respublikamızın quru sahələrində yerləşən neft yataqlarında olduqca

böyük həcmdə neft ehtiyatları vardır. Belə ki, quruda yerləşən neft

yataqlarının ilkin (başlanğıc) geoloji ehtiyatları 5 mlrd, tondan

artıqdır. Lakin Sovetlər dövründə neft yataqlarının amansız istismarı

nəticəsində laylarda külli miqdarda neft (bəzən ədəbiyyatlarda ona

ölü neft də deyilir) qalmışdır. Lay təzyiqinin kəskin düşməsi və

quyuların sulaşması nəticəsində çıxarıla bilinən neft ehtiyatlarının

22%-i yerin altında qalmışdır. Bu ehtiyatların çıxarılması ilk növbədə

neft yataqlarının işlənməsinə və istismarına elmi baxımdan yanaşma

tələb edir. Bunun üçün respublikamızın mövcud elmi və ixtisaslı

mütəxəssislərini cəlb etməklə quruda neft yataqlarının işlənməsi üçün

xüsusi strateji proqram hazırlanmalıdır. Qeyd etmək lazımdır ki,

hazırda quruda yerləşən neft yataqlarında sulaşma faizi 95% artıqdır.

Belə olan halda neft hasilatına çəkilən xərclər ildən-ilə artır. Eyni

zamanda təhlil nəticəsində müəyyən olmuşdur ki, quru mədənlərində

neft əsasən şianqlı dərinlik nasos üsulu ilə çıxarılır. Bu isə quyularda

çoxlu sayda cari təmir işlərinin aparılmasını tələb edir. Quyuların cari

təmir müddətinin aşağı olması, neft hasilatında istifadə olunan mal və

materiala tələbatı artırır. Nəticədə neft hasilatında istehsal xərclərinin

artmasına gətirib çıxarır. Bu baxımdan neftqazçıxarma sənayesində

istehsal xərclərinin aşağı salınması və onların

91

idarə edilməsinin təkmilləşdirilməsi mühüm əhəmiyyət kəsb edir və

mövzunun işlənməsini aktuallaşdırır.

Strateji məhsul olan neft-qaz resurslarının istənilən ölkənin

həyatında rolu mühümdür. Müasir zamanda neft mühüm istehsal,

iqisadi-maliyyə resursu olmaqla sənaye potensialını və iqtisadiyyatı

hərəkətə gətirən, ölkənin hərbi qüdrətini tərənnüm edən əsas

komponentdir. Əsaslı olaraq bu resursa istinadən bəşər cəmiyyəti

özünü lazımi enerji, nəqliyyat sistemi ilə təmin etmiş olur. Enerji

resurslarını dövlət, müəsissə və insanlar reallaşdırmaqla qarşılıqlı

ödəmələri həyata keçirir və nəticədə ölkənin maliyyə və iqtisadi

həyatında dolğun iştirak edirlər. Neftin sosial gücü, onun şəhər

yaratma və aqlomerasiya effekti də mühümdür.

Bütün bunlarla yanaşı, neft-qaz resursları müxtəlif formada

iqtisadiyyatın bütün sahələrində və cəmiyyət üzvləri tərəfindən

istehlak olunur. Obrazlı deyimdə neft-qaz kompleksi iqtisadiyyatın

investisiya istiliyini təmin edən ən güclü və rahat sektor funksiyas!

rolunu yerinə yetirir.

Ölkə neft sənayesinin təşəkkülü, formalaşması mərhələləri və

sistem özəlliyinə verilən şərh, bir daha onunla əsaslandırılır ki, milli

neft sektorundakı müasir fəaliyyət strukturunun dürümü, mahiyyət və

prinsipləri genetik obrazda daha görüntülü təcəssüm edilsin.

Azərbaycanın müasir neft sənayesinin struktur dürümü

aşağıdaki ən ümumi konfiqurasiyaya malikdir:

I. Subsahəvi;

- quruda;

- dənizdə.

II. İstismar müddətli:

- köhnə yataqlar;

- yeni strukturlar.

III. Təsərrüfatçılıq orientasiyası:

- istehsalat birlikləri;

92

- xarici kapitallı müştərək müəssisələr;

- hasilatın pay bölgüsü - konsorsium.

Dövlət müstəqilliyini bərpa etdikdən sonra ölkənin neft

sənayesi Azərbaycan Respublikasının Dövlət Neft Şirkəti (ARDNŞ)

adlı vahid qurumda təşkilatlanmışdır, ARDNŞ kəşfiyyatdan son

istehlakçıya qədər istehsal tsiklini əhatə edən şaquli inteqrasiyalı

holdinq təyinatlı strukturdur. Beynəlxalq arenada fəaliyyət göstərən

analoji qurumlardan fərqli olaraq, ARDNŞ bazar prinsiplərinə və

korporativ ənənəyə müvafiq olaraq tam sistemli səhmləşməmişdir.

Səhmləşmə isə onun təsisçisi olduğu müştərək qurumlarda

mövcuddur.

Dənizdə və quruda olmaqla Azərbaycanda kəşf olunmuş,

işləməyə verilmiş və perspektivdə olan 231 struktur mövcuddur. Bu

strukturların 38,1%-i dənizdə, 61,9%-i isə quruda cəmləşmişdir.

Respublikada 69 neft yatağı aşkarlanmışdır. Bu yataqların 42-si

qurunun, 27-si dənizin payına düşür. Hal-hazırda ARDNŞ üzrə 58

neft-qaz yatağından karbohidrogen hasil edilir ki, onlardan da 41-i

Azərbaycanın quru və 17-si isə dəniz ərazisindədir.

İşlənmənin əvvəlindən 01.01.20l3-ci il tarixədək Azərbaycan

Respublikası üzrə istismarda olmuş yataqlardan 1780 mln. ton

neft+kondensat və 650 mlrd. m3 qaz çıxarılmışdır.

93

Cədvəl 2.3.

1871-2013-cti illərdə Azərbaycanın yataqlarından hasil

edilən neftin göstəriciləri

İllər

Ümumi neft

hasilatı, min. t

Neft (kondensatla nəzərə alınmaqla)

hasilatı,min. t İllər

Ümumi neft

hasilatı, min. t

Neft (kondensatla nəzərə alınmaqla)

hasilatı, min. t

Quruda Dənizdə Quruda Dənizdə

1 2 3 4 5 6 7 8 1871 19.3 19.3 - 1893 5 381 5 381 -

1872 26 26 - 1894 4 808 4 808 -

1873 66 66 - 1895 6 256 6 256 -

1874 82 82 - 1896 6 385 6 385 -

1875 105 105 - 1897 6 949 6 949 -

1876 183 183 - 1898 8 014 8014 -

1877 248 248 - 1899 8 534 8 534 - 1878 329 329 - 1900 9 836 9 836 -

1879 395 395 - 1901 10 979 10 979 -

1880 343 343 - 1902 10 504 10 504 -

1881 656 656 - 1903 9 854 9 854 -

1882 818 818 - 1904 10 182 10 174 8

1883 983 983 - 1905 6 784 6 777 7

1884 1 460 1 460 - 1906 7 452 7 444 8

1885 1 884 1 884 - 1907 7 937 7 933 4

1886 1 876 1 876 - 1908 7 815 7 797 18

1887 2 327 2 327 - 1909 8 303 8 275 28

1888 2 986 2 986 - 1910 8232 8 209 23

1889 3 249 3 249 - 1911 7 537 7 494 43

1890 3 737 3 737 - 1912 7 799 7 745 54

1891 4 499 4 499 - 1913 7 669 7 591 78

1892 4 658 4 658 - 1914 7 101 7 005 96

1915 7 481 7 368 113 1944* 11 871

1916 7 894 7 779 115 1945 11 494 9 476 2018

1917 6 646 6 531 115 1946 11 934 9 885 2 049

1918 3 425 3 376 49 1947 13 412 11 267 2 145 1919 3 739 3 690 49 1948 13 890 11 650 2 240

94

Cədvəl 2.3. ardı

1 2 3 4 5 6 7 8

1920 2915 2 869 46 1949 14 352 11 897 2 455

1921 2 457 2411 46 1950 14 777 11 958 2 819

1922 2 945 2 883 62 1951 15215 11 952 3 263

1923 3 485 3 406 79 1952 15 656 11 804 3 852

1924 4 125 4 045 80 1953 15 706 11 393 4313

1925 4 663 4 552 111 1954 15 217 10 735 4 482

1926 5 514 5 383 131 1955 15 284 10413 4 871

1927 6 810 6 680 130 1956 15 560 10 382 5 178

1928 7 574 7 443 131 1957 15 957 10 468 5 489

1929 8 683 8 556 127 1958 16 475 10 582 5 893

1930 10 521 10 334 187 1959 17 055 10 627 6 428

1931 13 153 12 724 429 1960 17 830 10 742 7 088

1932 12 181 11 515 666 1961 18 702 10 744 7 958

1933 15 327 14 722 605 1962 19 700 10 673 9 027

1934 19 183 18 537 646 1963 20 500 10 442 10 058

1935 19 340 18 767 573 1964 21 251 10 244 11 007

1936 20 557 19 810 747 1965 21 500 10 097 11 403

1937 21 361 20 596 765 1966 21 729 9 831 11 898

1938 22 105 21 287 818 1967 21 605 9 234 12 371

1939 21 548 20 609 939 1968 21 138 8 535 12 603

1940 22 176 18 735 3 441 1969 20 420 7 572 12 848

1941* 23 541 1970 20 187 7 287 12 900

1942* 15 739 1971 19 203 6 769 12 434

1943* 12715 1972 18 386 6 598 11 788

1973 18 239 6 363 11 876 1994 9 563 1 785 7 778

1974 17 697 6210 11 488 1995 9 161 1 624 7 537

1975 17 202 5 841 11 362 1996 9 100 1 575 7 525

1976 15 615 5 662 10 854 1997 9 071 1 563 7 509

1977 15 680 5 632 10 048 1998 11 424 1 578 9 846

1978 15 527 5 672 9 856 1999 13 807 1 526 12 282

1979 14 998 5 355 9 643 2000 14017 1 511 12 506

1980 14 654 5 053 9 600 2001 14 909 1 596 13 313

1981 14 075 4 703 9 371 2002 15 334 1 561 13 773 1982 12 913 4 666 8 247 2003 15 381 1 630 13 751

95

Cədvəl 2.3. ardı

1 2 3 4 5 6 7 8

1983 12 694 4 286 8 409 2004 15 549 1 707 13 842

1984 12 504 4 057 8 447 2005 22 214 1 755 20 459

1985 13 143 3 909 9 233 2006 32 268 1 782 30 486

1986 13 321 3 902 9419 2007 42 598 1 767 40 831

1987 13 804 3 734 10 069 2008 44514 1 799 42 715

1988 13 741 3417 10 324 2009 50416 1 781 48 635

1989 13 159 3 023 10 136 2010 50 838 I 715 49 123

1990 12513 2 566 9 947 2011 45 626 1 768 43 858 1991 11 742 2 238 9 504 2012 43375 1724 41651

1992 11 084 2 000 9 084 2013 43500 1803,2

41696,8 1993 10 295 1 974 8 321

Qeyd: 1941~1944-cü illərdə dəniz yataqlarından hasil olunan neftin

miqdarı ARDNŞ və ARSK məlumatlarında ayrıca verilməmişdir.

Cədv0İ 2.3.-də göründüyü kimi quruda sənayeləşən neft

hasilatının yaşı 140 ili ötmüşdür. Burada əsas neft yataqları (70%)

Abşeron-Qobustan neft-qazlı rayonunda cəmləşmişdir. 1960-cı

illərdən başlayaraq quru ərazilərində neft hasilatı kəskin enmə ilə

müşayiət olunur. Hasilatın artırılması yüksək kapital tələblidir. Elə bu

məqsədlə də, dövlət müstəqilliyinin bərpasının ilk illərindən burada

müştərək müəssisələr təşkil edilmişdir. İlk müştərək müəssisələr

qalıq ehtiyatlarının mənimsənilməsi və reabilitasiya prosesinin

aparılması məqsədi ilə yaradılmışdır. Hazırda quru ərazilərində

səhmdar əməkdaşlıq və «prodakşin şerrinq» - hasilatın pay bölgüsü

əsasında konsorsium formatlı müştərək müəssisələr də (MM)

fəaliyyət göstərirlər. «Azneft» İB-nin hər il hazırlanan ümumi illik

hesabatlarda MM-lərin fəaliyyəti qənaətbəxş hesab edilmir. Burada

hasilatın, qazmanın aşağı düşməsi, fondun yeniləşməməsi, neftin

keyfiyyətinin aşağı olması və digər texniki-iqtisadi göstəricilərin

qeyri-qənaətbəxş olduğu əks olunur. MM-lər kompleksi 2003-cü

ildən «Azneft» İB-nin balansından çıxarılaraq ARDNŞ tərəfindən

holdinq nəzarəti

96

əsasında fəaliyyət göstərirlər. Azərbaycanın neft sənayesinin

perspektivləri dəniz şelfində görüntü verir. Burada əsas neftli

strukturlar Abşeron arxipelaqında (82%) cəmləşmişdir. Köhnə

yataqlar silsiləsində əsas neft hasilatı (70%) Günəşli yatağından

təmin olunur.

Azərbaycanın Xəzər Sektorunda fəaliyyət nəticəliyi təmin

edilən ikinci mühüm neft kontraktı «Şahdəniz»- müqaviləsidir. Son

20 ildə planetar miqyasda ikinci belə unikal təbii qaz yatağı

aşkarlanmamışdır. Dünya ümumi qaz ehtiyatlarının az qala 1%-i

həcmində hesablanan yatağın ehtiyatlarının miqyası burada hasilat

sona yetəndə daha dəqiq aşkarlana bilinəcəkdir. Bu yataqdan ilk

mərhələdə ildə B,1 mlrd. m3 qaz hasil olunacaq və gələcəkdə 15

mlrd. m3-ə çatdırılacaqdır. Azərbaycan və Gürcüstan ərazilərindən

Türkiyəyə uzanan Bakı-Tbilisi-Ərzurum yeni qaz boru kəməri

Şahdəniz qazının Avropa bazarlarına çıxışım təmin edəcəkdir.

Yataqdan hasil edilən neft və qaz öncə Səngəçal terminalına

çatdırılır. Bunun üçün isə Səngəçal terminalında modernləşmə və

rekonstruksiya işləri aparılmış, onun illik gücü neft və kondensat

üzrə 26,5 milyon tona, təbii qaz üzrə isə 11 mlrd. m3-ə çatdırılmışdır.

Yüz ildən çox istismarı davam edən köhnə yataqlarda hasilat

perspektivləri məhdudlaşsa da. Xəzərin Azərbaycan sektorunda ötən

əsrin sonlarında işləmələrə verilmiş nəhəng yataqlar potensialı milli

neft sənayesinin yeni mütərəqqi fazaya daxil olmasını əsaslandırır.

Bununla belə vurğulanmalıdır ki, köhnə istismar sahələrində mövcud

qalıq və proqnoz ehtiyatlar burada hasilatın tam XXI əsr boyu

davamlı olacağını şərtləndirir.

Dəniz və quru sahələrinə təsnif olunan köhnə istismar

zonasında istehsal prosesi gərginliklərlə müşayiət olmaqda davam

edir. İstehsal çətinliyinin daha ağır sahəsi isə quru əraziləri əhatə edir.

Müvafiq istismar zonasında yerləşən quyularm lay enerjisinin

tükənməsi, təchizatdakı gərginlik, texniki-texnoloji maliyyə

çətinlikləri buradakı hasilatı rentabelsiz həddə

97

yuvarlatmışdır. Qazma prosesi səngimiş, texniki təminat pisləşmiş,

neftqazçıxarma müəssisələrinin maliyyə dayanıqlığı pozulmuşdur.

Burada hasilat hər il enməyə məruz qalır, istismar xərcləri isə əksinə

olaraq artır. İstehsalın əvvəlki tək planlı direktiv metodlarla

idarəçiliyi davam etdirilir.

2012-ci ildə respublika üzrə 43389,9 min ton neft + kondensat

və 26908,8 mln. m3 qaz çıxarılmışdır ki, bundan da Neft Şirkəti üzrə

8289,8 min ton neft+kondensat, 6924,6 mln. m3 qaz, ABƏŞ-iıı

istismar etdiyi Azəri-Çıraq-Günəşli (AÇQ) və Şahdəniz yatağları

üzrə 351000 min ton neft və 19982, mln. m3 qaz hasil edilmişdir.

ARDNŞ və Azərbaycan üzrə 2005- 2012-ci illərdə neft hasilatı

dinamikasını xarakterizə edən göstəricilər aşağıdakı şəkil 2.3-də

əksini tapmışdır.

Şəkil 2.3 informasiyalarından açıq aşkar görünür ki, müəyyən

sezilən sabitliyə baxmayaraq bütünlükdə təhlil edilən müddət ərzində

köhnə istismar sahələrinə tənəzzüllü meyllər hakimdir.

30000 < P

20000 «S ---------- 1

:20«S 2000 2007

Şakil 2.3. ARDNŞ və Azərbaycan Respublikası üzrə

2005-2012-ci illər neft hasilatı (min.t)

98

Xəzərdə nəhəng karbohidrogen yataqlarının istismarının

başlanmasına baxmayaraq, köhnə dəniz və qurudakı yataqların

istismarını həyata keçirən istehsal kompleksi ölkə iqtisadiyyatının

əsas energetik güc mərkəzi olmaqla, onun yanacaq-enerji balansının

özəyini təşkil edərək müvafiq sektorda hələ ki, liderliyini qoruyub

saxlamışdır. Burada hasil edilən neftin və qazın əksər hissəsi

respublikanın emal zavodlarına göndərilir. Daxili ehtiyaclar üçün

kompleksdə 4-5 mln. ton xam yanacaq məsrəf olunur. İstehsal olunan

neftin 1,5-2 mln. tonu xam şəkildə və neft məhsulları formasında

ixraca yönəlir.

Real inkişaf senarisində qeyd olunduğu kimi, indiki ehtiyatlar

müqabilində köhnə istismar sahələrində hasilat hələ də uzunmüddətli

olacaqdır. Hətta hasilatın yüksək tempdə artma imkanları da

gerçəkləşə bilər. ETT-nin innovasiyalı nailiyyətlərinin, yeni səmərəli

iqtisadi texnologiyaların tətbiqi burada məhsuldarlığın iqtisadi

artımının yüksəlişi üçün daha nikbin əsaslar yaradır. Bununla yanaşı,

köhnə istismar sahələrini əhatə edən mövcud infrastruktur

elmi-texniki potensialda iqtisadi artıma təkan verən xüsusi amil kimi

qiymətləndirilir.

Azərbaycan neftqazçıxarma kompleksində müasir durumu

qiymətləndirərkən qeyd olunmalıdır ki, mütəxəssislər tərəfindən

qurudakı ərazilərdə karbohidrogen ehtiyatlarının mövcud 42 neft-qaz

yatağında 130 mln. ton neftin, 30 mlrd, kubmetr qazın olması geoloji

təsdiqini almış faktdır (Şək. 2.4).

Sürətlə kəşf olunan və ehtiyat təsdiqini almış yataqlarda indiki

hasilat istismarın XXII əsrə qədər davam edəcəyini aşkar göstərir.

Lakin bu sürətlə böyük zaman əhatəsində hasilatın davam etdirilməsi

o qədər də səmərəli deyildir. İndi istismarın son mərhələsini yaşayan

quru sahələrində uzun müddət kök salmış ekstensiv və intensiv

hasilat layların enerjisini tükətmiş, ehtiyatları azaltmış, dağ-mədən

şəraitini daha da çətinləşdirmişdir. İndi əlavə xərclər məsrəf etmədən

neftin çıxarılması mümkün deyildir. Quyu fondunun., avadanlıqların

köhnəlməsi, maliyyə, təchizat problemləri təsərrüfatının rentabelli

işləməsinə əngəllər yaratmışdır.

99

Köhnə yataqlarda tənəzzül meyillərinin hazırkı məqamda

təcrid olunması bir sira amillərdən asılıdır. Bütün bunlar respublika

neft-qaz sənayesinin aktual səciyyə daşıyan problemlərinin elmi

cəhətdən ətraflı tədqiq edilməsi zərurətində ifadə olunur. İndi

respublikanın qurudakı sahələrində neftin 17%-i, qazın isə 4,6%-i

hasil edilir. Bir neçə ildir ki, burada hasilat azalmışdır. İldə 1,2-1,3

mln. ton neft, 240-250 mln. kubmetr qaz istehsal edilir. Köhnə

yataqlarda yaranmış böhranlı vəziyyətin aradan qaldırılması dərin

iqtisadi islahatlar aparılmasını diqtə edir.

Quruda neftqazçıxarma istehsalında iqtisadi islahatlar

kompleks şəkildə aparılaraq respublikanın iqtisadi strategiyası,

islahat manevrliyi və digər potensial, təcrübi xüsusiyyətləri də nəzərə

alınmalıdır. Neftqazçıxarma sənayesində əvvəllər buraxılmış səhvlər

təkrar edilməməli, sahənin ahəngdar dinamik inkişafına kömək

göstərəcək əsas istiqamətlər təhlil olunaraq müəyyən edilməlidir.

Heç şübhəsiz ki, bütün bunların fövqündə bazaryönlü təsərrüfat

mexanizmlərinin formalaşması, yeni iqtisadi münasibətlərin bərqərar

edilməsi dayanır. İlkin şərt olaraq kompleksin mövcud potensialı və

ehtiyatları, iqtisadi, elmi-texniki, insani resurslar bir daha

dəqiqləşdirilməli, köhnə yataqların reabilitasiyası üçün elmi

cəhətdən əsaslandırılmış proqram-layihələr işlənib hazırlanmalı,

islahatlar prosesinin dərinləşməsinin davamlılığı təmin edilməlidir.

Quruda neftqazçıxarma kompleksində iqtisadi islahatlar çoxşaxəli,

çox istiqamətli və geniş həlqəliyi ilə fərqlənməlidir.

Neftqazçıxarmada qazma işlərinin ahəngdar aparılması

mürəkkəb və çətin istiqamətlərdən biridir. İstehsalla qazmanın

funksional əlaqəliyi istehsal artımı, yüksəlişi şərtləndirən

cəhətlərdəndir. Son illərdə qazma işlərinin həcminin azaldılması,

ümumi kontekstdə istehsalın sabitliyi və artımına ciddi təsir etmişdir.

Vəsait və maliyyə çatışmazlığı demək olar ki, qazma prosesini

səngitmişdir. Qazma işlərinin həcmini artırmadan sahədə mühüm

iqtisadi yüksəlişə nail olmaq qeyri- mümkündür. Məhz buna görə də

qazma strategiyasına iqtisadi islahatların üstün istiqaməti kimi

yanaşmaq lazımdır.

100

Şəkil 2.4. Yataqlar üzrə işlənmənin əvvəlindən neftin ilk çıxarıla bilən ehtiyatına olan nisbəti

(çıxarıla bilən ehtiyatdan istifadə əmsalı)

Yüksək fondtutumu ilə fərqlənən neftqazçıxarma sənayesində

iqtisadi islahatlar, əsas fondların geniş təkrar istehsalı bu problemlə

bağlı olan amortizasiya ilə də əlaqələndirilməlidir.

Neftqazçıxarmada amortizasiya məxsusi cəhətləri ilə fərqlənir.

Reinovasiya və innovasiya prosesinin mühüm mənbələrindən biri

olan amortizasiya fondundan səmərəli, təyinatlı istifadə olduqca

mühüm əhəmiyyət kəsb edir. İndi respublikada bazaryönümlü

amortizasiya siyasətinin genişlənən imkanları çərçivəsində

neftqazçıxarmada daha da çevik amortizasiyanı təmin edən

mexanizmlər tətbiq olunmalıdır.

Neftqazçıxarmada səmərəliliyi yüksəldən vəzifələr sırasında

struktur islahatlarının aparılması, idarəetmənin təkmilləşdirilməsi

vacib vəzifələrdən sayılır. Plan-amirlik struktur və idarə etmədən

qurtulmaq, iqtisadi alət və vasitələrə əsaslanan yeni idarəetmə

mexanizmləri formalaşdırmaq islahatlar predmetini təşkil edən

məsələ kimi həllini tapmalıdır.

Bazar iqtisadiyyatı direktiv maliyyə, hesablama sistemindən

fərqli olaraq daha qəti və nəğd pul ödənişlərini tələb edir. Keçid

iqtisadiyyatının mənfi özəllikləri «ödəməmələr», borclar problemi,

zəif ödəniş qabiliyyətliliyi, azalan likvidlik neftqazçıxarma

müəssisələrinin də maliyyə dayanıqlığına ciddi təsir edir.

Köhnə yataqlarda tənəzzül meylilərinin hazırkı dövrdə

qarşısının alınması bir sıra amillərdən asılıdır. Bunun üçün

respublikanın quru sahələrində yerləşən neft-qaz yataqlarının

problemləri elmi cəhətdən ətraflı tədqiq edilməlidir. İndi

respublikanın qurudakı sahələrindən neftin 17%-i, qazın isə 4,6%-i

hasil edilir. Bir neçə ildir ki, burada hasilat azalmışdır. İldə 1,0-1,2

mln. ton neft, 240-25mln. kubmetr qaz istehsal edilir. Hazırkı hasilat

göstəricilərini yalnız Azərbaycanda sənaye üsulu ilə neftçıxarmanın

başlanğıc dövrü - XIX əsrin 70- 80-ci illəri ilə müqayisə etmək olar.

Köhnə yataqlarda yaranmış böhranlı vəziyyətin aradan

qaldırılması dərin iqtisadi islahatlar aparılmasını diktə edir. Yeri

gəlmişkən qeyd etməliyik ki, yeni iqtisadi sistemə

102

keçidlə əlaqədar sahədə bir sıra mühüm addımlar atılmış, öncə tələb

olunan əksər işlər görülmüş, daha geniş layihələrin təməli

qoyulmuşdur. Bağlanan beynəlxalq neft müqa.vilələ- rinin 5-i

qurudakı yataqların işlənilməsinə yönəlmişdir, xarici

sərmayədarların iştirakı ilə neftqazçıxarmada 6 müştərək müəssisə

təşkil edilmişdir. Bazar prinsiplərinə uyğunlaşmada bütün bunlarla

yanaşı, digər zəruri komponentlər də işlənib hazırlanmış və həyata

keçirilmişdir.

Neftqazçıxarmada qazma işlərinin ahəngdar aparılması

mürəkkəb və çətin istiqamətlərdən biridir. İstehsalla qazmanın

funksional əlaqəliyi istehsal artımını, yüksəlişini şərtləndirən

cəhətlərdəndir. Son illərdə qazma işlərinin həcminin azaldılması,

ümumi kontekstdə istehsalın sabitliyinə və artımına ciddi təsir

etmişdir. Vəsait və maliyyə çatışmazlığı demək olar ki, qazma

prosesini səngitmişdir. Qazma işlərinin həcmini artırmadan sahədə

mühüm iqtisadi yüksəlişə nail olmaq qeyri- mümkündür. Məhz buna

görə də qazma strategiyasına iqtisadi islahatların üstün istiqaməti

kimi yanaşmaq lazımdır.

Neftqazçıxarmada iqtisadi səmərəliliyin ən çevik göstəricisi

kimi maliyyə dayanıqlığı çıxış edir. Aşağı maliyyə dayanıqlığı

bütünlükdə iqtisadi-texnoloji manevrliyi zəiflədir. Problemin həlli

lokal səciyyəli məsələ deyildir. Ümumiyyətlə, keçid iqtisadiyyatına

xas olan institusional zəiflik, total «ödə- məmələr», sosial və

məşğulluq problemləri ümumi şəbəkədə maliyyəyə təsir edən

amillərdəndir. Lakin bununla yanaşı, maliyyə dayanıqlığının

spesifik, daxili çətinliklərinin həlli kompleksin özündə

axtarılmalıdır.

Neftqazçıxarmanın səmərəliliyinə təsir edən amillər sırasında

sosial sferanın yenidən təşkili problemi də diqqət mərkəzində

olmalıdır. Mənfəətin əksər hissəsini məs- rəfləşdirən sosial

strukturların özəlləşdirilməsi zamanı yetişmişdir. Bu strukturların

bazasında yüksək standartlara cavab verən yeni servis-xidmət

sahələri yaratmaq olar. Bu isə məşğulluğu xeyli mülayimləşdirərək

istehsal xərclərində, məhsul vahidinin maya dəyərində əks

olunacaqdır. İqtisadi islahatların real nəticələri ümumilikdə istehsalın

həcminə

103

uyğun potensialm formalaşmasını ifadə edir. İstehsal xərclərinin

azaldılması, ayrı-ayrı materialların məsrəfinin optimal limit və

kvotasının təyinatı xeyli vəsaitin qənaətinə imkan yaradacaqdır.

İstehsala uyğun fondtutumu, material və əmək- tutumu məhsulun

maya dəyərini aşağı salaraq istehsalı rəqabət qabiliyyətli məcraya

yönəldəcəkdir. Bütün bunlarla yanaşı, ekoloji qayğı, investisiyaların

cəlb edilməsi, yeni mütərəqqi bazar mexanizmləri, «nou-hau»lar

köhnə yataqlarda istismarın müasir meyarlar əsasında davam

etdirilməsinə zəmin olacaqdır. Hasilatda lisenziya, konsessiya

formalı müqavilələrin tətbiqi, neftqazçıxarma idarələrinin səhmdar

cəmiyyətlərə çevrilməsi, digər kollektiv icarə sistemlərinə keçid

köhnə yataqlarda neft biznesinin inkişafına təkan verəcəkdir.

İlkin istismar sahələrində iqtisadi islahatların dərinləşməsi və

təkmilləşməsi, səmərəliliyin iqtisadi artım və dirçəlişlə təmin

edilməsini apardığımız təhlilə müvafiq olaraq aşağıdakı

istiqamətlərdə yuvarlaqlaşdırmaq mümkündür:

- Bütün aktivlərin, ehtiyatların və iqtisadi resursların

potensialının bir daha dəqiqləşdirilməsi və səfərbər edilməsi;

- Qanunvericilik bazasmın təkmilləşdirilməsi və

genişləndirilməsi;

-- Yeni iqtisadi hüquqi münasibətlərin formalaşdmiması;

- Fiskal vergi siyasətinin ahəngdarlığı və təkmilləşdirilməsi;

- Struktur islahatlan və yeni rentabelliyin təminatı;

- Marjinal yataqlann istismarına milli sahibkarların cəlb

edilməsi, lisenziya və konsessiya üsullu pilot müəssisələrin təşkili;

- Sosial slTukturun özəlləşdirilməsi, yeni servis sahələrinin

yaradılması;

- İstehsal xərclərini, məhsulun maya dəyərini azaldan

kompleks tədbirlərin işlənib hazırlanması və optimallaşdırıl- ması;

- Məşğulluğun mülayimləşdirilməsi;

-- Azad rəqabəti təmin edəcək satış müstəqilliyi və akkreditiv

hesablaşma sisteminin tətbiqi;

104

“ Ekoloji intizamın gücləndirilməsi;

- İnformasiya təminati və nəzarət mexanizmini gücləndirən

tədbirlər və monitorinq sisteminin tətbiqi.

Sadalanan tədbirlər sistemində islahatların istiqamət

nomenklaturasım genişləndirmək, müəyyən cəhətlərin təftişi də

istisna deyildir. Apardığımız təhlilə istinadən məhz indiki reallıqlar

konyukturasında araşdırılan istiqamətlərin daha qabarıq səciyyə

daşıdığı önə çəkilmişdir. Lakin bununla belə, islahatlar prosesi

təbiətən permanent xarakterli olduğundan onların daim təkmilləşməsi

və təshihi qaçılmazdır. Hesab edirik ki, mərhələli konturlarda aparılan

iqtisadi islahatlar, hesablandığı zaman kəsiklərində yenidən müvafiq

təhlilə və tədqiqə məruz qalacaqdır. Sabahın proqramları isə indidən

hesablanmalı və işlənməlidir. Təməli «Əsrin müqaviləsi» ilə qoyulan,

uğurla həyata keçirilən Azərbaycan dövlətinin yeni neft strategiyası

iqtisadiyyatı səmərəli inkişaf pilləsinə çatdıracaq, istiqlalı dönməz,

dövlətçiliyi möhkəm, iqtisadi dirçəlişi yenilməz edəcəkdir.

2.8. Neftin çıxarılmasında tətbiq olunan

istismar üsulları

Quyuların fontan üsulu ilə istismarı. Neft yataqlarının işlənmə

prosesinin ən məhsuldar dövrü quyuların fontan üsulu ilə istismarıdır.

Neft yataqları məhz bu dövrdə ən böyük lay enerjisinə malik olur.

Quyuların fontan vurması əsasən yeni açılmış yataqlarda baş verir. Bu

zaman layın enerji ehtiyatı böyük olur, yəni quyu dibində olan təzyiq

maye sütununun hidrostatik təzyiqi, quyu ağzında əks təzyiq və

mayenin hərəkəti ilə bağlı olan sürtünmə qüvvəsinin dəf edilməsinə

sərf olunan təzyiqi üstələyir.

İstənilən fontan quyusunun işləməsi üçün ümumi mütləq şərt

aşağıdakı bərabərsizlik kimi olar:

> Ph + Ps + P. qa, (2.2)

105

Burada Pqd - quyudibi təzyiqi; Ph - maye sütununun

hidrostatik təzyiqi; Ps - sürtünmə zamanı yaranan təzyiq itkisi; Pqa -

quyu ağzında əks təzyiq.

Fontan istismar üsulunda mayenin iki təbii enerji mənbəyi

vardır:

- Layın hidrostatik təzyiqi;

- Lay qazlarının potensial enerjisi.

Fontan istismar üsulunda hidrostatik lay təzyiqi və lay

qazlarının potensial enerjisi mühüm əhəmiyyət kəsb edir.

Məlumdur ki, lay daxilində neftlə birlikdə böyük həcmdə

karbohidrogen mənşəli qazlar vardır. Bu qazlar müxtəlif termobarik

şəraitdə olur. Qazlar neftdə ya tamamilə, ya da qismən həll olmuş və

ya sıxılmış sərbəst halda olur. Hər iki halda bu qazlar böyük potensial

enerjiyə malikdir.

Yuxarıda deyilənlərə əsasən quyularda iki növ fontan vurmanı

fərqləndirmək olar:

1. Qaz qabarcığı olmayan artezian fontanvurması: nef-

çıxarmada artezian fontanvurmasına az hallarda rast gəlinir, çünki çox

hallarda maye quyu dibindən quyu ağzına hərəkət etdikcə

nasos-kompressor borularında yaranan təzyiq doyma təzyiqindən

aşağı düşür. Bu zaman neftdən qaz ayrılması baş verir.

Artezian fontanvurma neftdə həll olmuş qazların tamamilə

olmaması və quyudibi təzyiqinin qazsız maye sütununun hidrostatik

təzyiqindən çox olduğu halda mümkündür.

2. Fontan vurma şəraitini yüngülləşdirən qaz qabarcıqları olan

mayenin fontan vurması: bu, ən geniş yayılmış fontanvurma üsuludur.

Quyuların kompressor üsulu ilə istismarı. Quyuların

mexanikiləşdirilmiş istismar üsullarından ən səmərəlisi kompressor

istismar üsuludur. Yataqların işlənmə prosesində lay enerjisinin

qiymətinin tədricən azalması nəticəsində mayenin lay enerjisi

hesabına yer səthində çıxarılması mümkün olmur. Quyuların fontan

vurması kəsilir. Quyularm fontan vurmasını süni olaraq bərpa etmək

üçün quyuya kənardan sıxılmış qaz (hava) vurulur. Qaz və ya hava

kompressor adlanan xüsusi

106

mexanizmlərdə sıxılır. Buna görə də quyulardan mayenin hasil

edilməsi üsulu kompressor istismar üsulu adlanır. Təbii qazın istifadə

edilməsilə işləyən qurğular qazlift, havanın tətbiqi ilə işləyən qaldırıcı

isə erlift adlanır. Qaz (hava) qaldırıcılarının işi fontan qaldırıcısının

işinə analojidir. Kompressor istismar üsulunda qaz (hava)

nasos-kompressor borularının başmağına vurulur. Fontan istismar

üsulunda isə qaz laydan daxil olur. Kompressor quyularında çox halda

sıxılmış qaz vurulduğu üçün əsasən qazlift istismar üsulundan bəhs

olunacaqdır.

Fasiləsiz və fasiləli (vaxtaşırı) qazlift istismar üsulları vardır.

Vaxtaşırı istismar üsulunda sıxılmış qaz qaldırıcı borulara fasiləli

vurulur. Bu zaman mayenin qaldırıcı borularda toplanması üçün quyu

saxlanılır, maye toplanandan sonra isə yer səthinə qaldırılır. Qazlift

istismar üsulunun aşağıdakı istismar üstünlükləri vardır:

- Quyu avadanlıqlarının konstruksiyası sadədir; quyuya

bir-birinə sürtünən və sürtünmə nəticəsində tez sıradan çıxan

mexanizmlər endirilmir.

- Təmirlərarası müddət böyük olub, bəzən 1500- 2000 günə

çatır; çünki quyu gövdəsində daim hərəkət edən mexanizmlər

(nasoslar) olmur. Qazlift aparatının dəyişdirilməsi borular

qaldırılmadan kanat texnikasının köməyilə mümkündür.

- Nəzarət və vaxtaşırı təmir tələb edən bütün avadanlıqlar yer

səthində yerləşdirilir, xidmət edilməsi və dəyişdirilməsi (təmiri)

asandır.

- İstismar əmsalı yüksək olub, böyük diapazonda maye

çıxarılması imkanı vardır.

- Maili quyuların və məhsulunda çoxlu miqdarda su və qum

olan quyularm istismarı mümkündür.

- Quyuların debitlərinin tənzimlənməsi sadədir.

- İstismar prosesində boruarxası fəzaya maye vurulması yolu

ilə qum əmələgəlməsinin qarşısının alınması mümkündür.

Qazlift istismar üsulunun yüksək texniki-iqtisadi səmərəli

olması ilə bərabər ciddi çatışmayan cəhətləri də vardır:

1. Kompressor stansiyalarının və qazpaylayıcı sistemin

107

inşası üçün çoxlu miqdarda kapital qoyuluşu tələb olunur. Digər

istismar üsullarına nisbətən qazlift istismar üsulunda daha çox enerji

sərf edilir. Məsələn, qazlift istismar üsulunda 1 ton neftin çıxarılması

üçün nasos istismar üsuluna nisbətən təxminən 5 dəfə çox elektrik

enerjisi sərf olunur. Quyuların debiti azaldıqca enerji sərfi daha da

çoxalır, ona görə də azdebitli quyuların qazlift üsulu ilə istismarı çox

da sərfəli deyil.

2. Qazlift quyusunun faydalı iş əmsalı çox azdır. Bu əmsal

kiçik dinamik səviyyəsi olan quyularda orta hesabla 5%- dən artıq

deyil.

3. Əsasən də qum tıxacı yaranmasına meylli quyularda daha

çox istifadə edilir.

4. Kompressor stansiyasının xidməti üçün nisbətən yüksək

istismar xərcləri tələb olunur.

Qeyd olunan çatışmayan cəhətlərə görə qazlift istismar üsulu

əsasən yüksək təzyiqi (dinamik səviyyəsi) və böyük məhsuldarlıq

əmsalı olan quyular yerləşən iri yataqlarda tətbiq olunur.

Erlift istismar üsulunun üstünlüyü ondan ibarətdir ki, ucuz başa

gəlməsilə bərabər, hava mənbəyi məhdud deyil. Ancaq havanın

istifadə edilməsi NKB -də çox dayanıqlı emulsiyanın əmələ

gəlməsinə səbəb olur. Belə emulsiyanm parçalanması üçün

səthi-aktiv maddələr ilə xüsusi işlənmə, qızdırılma və ya çökdürülmə

əməliyyatlarının aparılması tələb olunur. Separasiya zamanı maye

səthindən ayrılan qaz- hava qarışığı yanğın nöqteyi-nəzərindən

təhlükəlidir, çünki müəyyən nisbətlərdə partlayıcı qarışıq əmələ gətirə

bilər. Buna görə də separasiyadan sonra qaz-hava qarışığı atmosferə

buraxılmalıdır. Mayenin çıxarılması üçün karbohidrogen qazlarının

istifadəsi zamanı yaranan emulsiya dayanıqlı olmur və təmiz

kondisiyalı neftin alınması üçün bahalı işlənilmə aparmadan adi

çökdürmə nəticəsində parçalanır. Bu, istifadə olunan karbohidrogen

qazında oksigenin olmaması və ümumi karbohidrogen əsaslı qaz və

neftin kimyəvi cəhətdən yaxınlığı ilə izah olunur. Həm də qazlift

quyusunun separasiya olunmuş

108

qazı nasos-kompressor borularında hərəkəti zamanı intensiv

qarışdırıldıqda benzin fraksiyası ilə zənginləşir. Qaz-benzin

zavodlarında belə qazın fiziki emalı zamanı qeyri-sabit benzin və

digər qiymətli məhsullar alınır. Neft isə sabitləşir. Bu zaman onun

nəqli və saxlanılması müddətində buxarlanma azalır. Qaz-benzin

zavodlarında qurudulmuş qaz mədən kompressor stansiyalarında

qabaqcadan sıxıldıqdan sonra qazlift quyularının işi üçün istifadə

olunur. Beləliklə, qazlift üsulu qazdan səmərəli istifadəsini

yaxşılaşdırır və erliftə nisbətən yatağın daha səmərəli istismarına

imkan verir.

Quyularm dərinlik nasosu ilə istismarı. Quyuların dərinlik

nasosu ilə istismarı mexanikləşdirilmiş istismar üsuluna aiddir.

Hazırda quyuların istismar fondunun 2/3 hissəsindən çoxu dərinlik

nasosu ilə təchiz edilmişdir və bu üsul hələ uzun müddət ən geniş

yayılmış istismar üsulu olaraq qalacaqdır. Bunun əsas səbəbi üsulun

nisbətən qənaətli, bütün qurğu konstruksiyasının sadə və yüngül

olması, nasosa qulluq edilməsinin sadəliyi, istismar rejiminin

sabitliyi, quyulardan kifayət qədər böyük diapazonda (bir neçə yüz

kiloqramdan 500 t/sut və daha çox) debitin alınması və 3000 m- dək

dərinlikdən neft çıxarma imkanının olması və sairədir. Dərinlik

nasosu istismar üsulunun belə imkanlarının olması bahalı kompressor

istismarına olan zərurəti aradan qaldıra bilər. Belə ki, quyular dərinlik

nasosu istismar üsuluna əsasən 0 zaman keçirilir ki, layın təbii enerjisi

fontan vurma üçün kifayət etmir, kompressor istismar üsulunda isə

çıxarılan hər bir ton neftə sərf olunan qaz sərfi (qazın xüsusi sərfi)

hədsiz çox olur. Ona görə də fontan istismarı üsulundan sonra,

kompressor istismarına keçilmədən quyunu birbaşa dərinlik nasosu

ilə istismar etmək mümkündür.

109

FƏSIL III.

MÜƏSSİSƏDƏ İSTEHSAL PROSESİNİN TƏŞKİLİ

3.1. istehsal proseslərinin mahiyyət və

səciyyəvi xüsusiyyətləri

Müəssisədə onun istehsal, təsərrüfat, maliyyə, sosioloji və

başqa funksiyalarının yerinə yetirilməsi ilə əlaqədar olan, öz təyinatı,

məzmunu, aparılma və nizamlanma üsulları ilə bir-birindən fərqlənən

bir sıra proseslər mövcud olur. Bütün bu proseslər içərisində ən

mühümü istehsal prosesidir.

İstehsal prosesi dedikdə, müəyyən istehsal münasibətləri ilə

birləşmiş insan qrupu tərəfindən zəruri olan maddi nemətlər yaradılan

proses başa düşülür.

Hər hansı istehsal prosesinin əsasını qarşılıqlı surətdə əlaqədar

olan əmək proseslərinin məcmusu təşkil edir. Əmək prosesini yerinə

yetirmək üçün mövcud üç element qarşılıqlı təsirdə olmalıdır: əmək

cismi, əmək vasitəsi və insan fəaliyyəti. Ancaq istehsal prosesi əmək

proseslərində digər, təbii prosesləri də özünə daxil edir.

İstehsal prosesi müxtəlif təyinata, məzmuna və gediş

xarakterinə malik olan çoxlu miqdarda hissə proseslərindən təşkil

olunur. Həyata keçirilmələri nəticəsində əmək cismini hazır məhsula

çevirən, habelə bu çevirmə prosesi üçün zəruri şərait yaradan hissə

proseslərin kompleksi məcmu istehsal prosesini təşkil edir.

İstehsal prosesi əmək cismini hazır məhsula çevirən əmək,

texnoloji, nəqliyyat və təbii proseslərdən təşkil olunur.

Bilavasitə məqsədli məhsulların alınmasına yönəldilmiş

istehsal prosesinə əsas istehsal prosesi deyilir. Əsas proseslərin gedişi

üçün zəruri şərait yaratmağa yönəldilmiş proseslərə isə köməkçi

proseslər deyilir (məsələn, avadanlığın təmiri, istehsalın enerji ilə

təmin olunması).

İcraçının onda iştirakının xarakterindən asılı olaraq

110

istehsal prosesləri əl, maşm-əl, maşınlı, aparatlı və mexaniki

proseslərə bölünür.

I qrup proseslərdə əmək cisminin daxili quruluşu, varlıq və

keyfiyyəti dəyişilir. II qrup proseslərdə isə əmək cisminin forması,

ölçüləri, xarici görünüşü dəyişilir.

Neft-qaz sənayesində istehsal prosesləri məhsulun hasil

edilməsindən asılı olaraq əsas vo köməkçi proseslərə bölünür.

Əsas proseslərə neft və qaz quyularının axtarışı, kəşfiyyatı və

qazılması, neft və qazın çıxarılması, hazırlanması və nəqli ilə bağlı

olan proseslər aiddir. Köməkçi proseslərə əsas məhsulun hasil

edilməsinə xidmət göstərən proseslər aiddir.

Neft-qaz hasilatı prosesi həm emal prosesindən, həm də digər

faydalı qazıntıların hasilatı prosesindən köklü surətdə fərqlənir. Bu

neft və qaz yataqlarının işlənməsinin təbii-geoloji xüsusiyyətlərindən

irəli gəlir. Yataqda olan neft ehtiyatının həcmi, yatağın sahəsi və

xarakteri, onun yerləşmə dərinliyi, neftin keyfiyyəti və s. həmin

yatağın işlənməsinin metod və sisteminin, quyularm sayı, yerləşmə

qaydası və onların istismarının texnikası və forması, həmçinin layın

ümumi neftverimi illik neft və qaz hasilatının müəyyən edilməsinə

çox böyük təsir göstərir.

Neft-qaz hasilatı əmək əşyası olan neft-qaz laylarından istifadə

etməklə, xam neft, qaz və qazkondensat formasında hazır məhsul

hasil olunan sənaye istehsalına aiddir. İstehsalın bu sahəsində əmək

əşyasının və ondan məhsul hasil edilməsinin təsir üsullarının öz

xüsisiyyətləri vardır.

Əmək əşyasının yerləşmə sahəsi (ərazi və dərinlik üzrə)

ümumilikdə neft-qaz hasilatı üzrə əsas istehsal prosesinin yerləşmə

yerini və ən çox da köməkçi istehsalın yerləşməsini müəyyən edir.

Ümumiyyətlə, təbii amillər təkcə neft-qaz hasilatının texnika

və texnologiyasını müəyyən etmir, həm də zaman və məkan üzrə

istehsal prosesinin təşkili metodlarının seçilməsinə böyük

məhdudiyyətlər qoyur.

Məhsuldar lay əmək əşyası kimi xeyli dərinlikdə

yerləşdiyindən, ona yalnız xüsusi əmək vasitəsi olan quyularla,

111

bilavasitə gözlə görmədən təsir göstərilir. Bu da neft və qaz

çıxarılmasını xeyli çətinləşdirərək, quyularm və layın sistematik

tədqiqi üzrə xüsusi işlərin yerinə yetirilməsini, quyuların cari və

əsaslı təmirinin aparılmasını, yeraltı və yerüstü avadanlıqların

işlərinin, texnoloji ölçülərinin dəyişdirilməsini tələb edir.

Neft və qazın laylardan çıxarılması tərtib olunmuş layihələr

əsasında və yataqda qazılmış istismar quyulan vasitəsilə həyata

keçirilir. Neft və qaz yataqlarının sənaye miqyasında işlənməsi neft

və qazın ehtiyatlarının tam dəqiqləşdirilməsi və lay barəsində ətraflı

məlumat əldə edildikdən sonra həyata keçirilir.

Neft-qaz yataqlarının axtarışı, kəşfiyyatı və işlənməsinin

təşkili çoxmərhələli, kompleks bir prosesdir.

İlkin regional və dəqiq geoloji-geofiziki tədqiqatlardan sonra

aparılan axtarış-kəşfiyyat işləri nəticəsində yatağın neft- lilik-qazlılıq

dərəcəsi qiymətləndirilir, onun sənaye əhəmiyyətli ehtiyatları

hazırlanır və yataq sənaye-sınaq işlənməsinə verilir.

Sənaye-sınaq işləri həyata keçirilərkən yataqda müəyyən

abadlıq işləri aparılır, qiymətləndirici quyular qazılır, neft-qaz hasil

olunur, geniş miqyasda geoloji-mədən və hidrodinamik tədqiqatlar

aparılır ki, bunların da nəticəsində yataq tam sənaye işlənməsinə

hazırlanmış olur.

Yatağın işlənməsi və neft-qaz hasilatının müəyyən olunmuş

tempdə saxlanmasını təmin etmək üçün neft, qaz və digər quyuların

fasiləsiz inşası tələb olunur.

Yataqların işlənməsi üçün qazılmış quyular sıra ilə və ya

bərabər həndəsi şəbəkə şəklində yataq boyu yerləşdirilir. Quyuların

sayı, onların arasındakı məsafə və lay boyu yerləşdirilməsi quyularda

aparılan tədqiqatlar və layın fiziki xüsusiyyətlərini öyrəndikdən sonra

hidrodinamiki hesabatlar və texniki-iqtisadi təhlillər nəticəsində təyin

edilir.

Quyularm ərazicə səpələnməsi onlara xidmət edilməsi

sisteminin seçilməsində, quyuların, neft və qaz yığımı vasitələrinin

texnoloji rejiminin tənzimlənməsində, xidmət- edici heyətin

yerləşdirilməsində və s. böyük tələblər irəli sürür.

112

Neftqazçıxarma müəssisəsi və onun ayn-a>Ti bölmələrinin fəaliyyəti

böyük ərazidə həyata keçirilir.

Neftin müəyyən hissəsi yataqda təbii gücün - lay təzyiqi

gücünün hesabına çıxarıla bilər. Bu, lay təzyiqindən səmərəli istifadə

olunması üzrə tədbirlərin həyata keçirilməsi və işlənməsini tələb edir.

Onun vaxtından əvvəl aşağı düşməsi yatağın fontan üsulu ilə

işlənməsində daha mürəkkəb və xərc tutumlu istismar üsuluna

keçilməsi zərurəti yaradır. Ona görə də, yatağın istismarı başlanan

andan lay təzyiqinin saxlanmasının süni metodları və laya təzyiqin

digər üsullarının tətbiqi nəzərdə tutulur.

3.2. Müəssisənin istehsal quruluşu

Müəssisəyə daxil olan istehsal bölmələrinin tərkibi, sayı və

onlar arasındakı qarşılıqlı əlaqələrin formalarına onların istehsal

quruluşu deyilir. Müəssisənin istehsal quruluşu onda əmək təşkilinin

formalarına, köməkçi və qulluq təsərrüfatının təşkilinə, istehsalın

texniki hazırlanması və idarə aparatı işinin təşkilinə böyük təsir

göstərir.

Müəssisənin təşkilatı quruluşu dedikdə isə, ona daxil olan

istehsal bölmələri, idarə, qulluq xidmətləri, təşkilatlarının tərkibi,

sayı və qarşılıqlı əlaqə formaları başa düşülür. Müəssisənin ümumi

təşkilatı quruluşu əhəmiyyətli dərəcədə istehsal fəaliyyətinin iqtisadi

göstəricilərinə böyük təs;ir göstərir. Odur ki, onların düzgün təyin

olması və daim təkmilləşdirilməsi istehsalın təşkilinin ən mühüm

vəzifələrindən biridir.

İstehsal quruluşu aşağıdakı amillərdən asılıdır: məhsulun və

onun istehsal texnologiyasının xarakteri, istehsalın miqyası,

buraxılan məhsulun əmək tutumu, ixtisaslaşma, kooperativləşmə və

kombinələşmə formaları və səviyyəsi.

Müəssisə yaradılan zaman istehsal quruluşlarının yaranmasını

təyin edən müxtəlif prinsiplərdən istifadə edilə bilər. Müəssisənin

yaradılmasının əsası olaraq hansı istehsal bölmələrinin (sex, sahə və

ya istehsal) tətbiq olunmasından

113

asılı olaraq sex, sexsiz və iriləşdirilmiş obyektlərlə istehsal

quruluşları bir-birindən fərqləndirilir.

Sənaye müəssisələrində ən geniş yayılmış istehsal quruluşu

sex quruluşudur. Müəssisənin quruluş vahidlərinə bölünməsi əşya və

texnoloji prinsiplər üzrə aparıla bilər. Müəssisənin istehsal

bölmələrinin yaradılması üçün bu prinsiplərin qəbul edilməsindən

asılı olaraq 3 tip istehsal quruluşu: əşya, texnoloji və qarışıq

quruluşlar bir-birindən fərqləndirilir. Təcrübədə əsas etibarilə qarışıq

quruluşdan istifadə edilir.

Neftqazçıxarma sənayesində istehsal quruluşu digər sənaye

sahələrindən müəyyən dərəcədə fərqlənir ki, bu da sahənin səciyyəvi

xüsusiyyətlərindən asılıdır.

l'left-qaz hasilatı müəyyən funkisayaları yerinə yetirən əsas və

köməkçi istehsalat sexlərini özündə birləşdirən neftqazçıxarma

idarələrində həyata keçirilir. Neftqazçıxar- mada əsas sexlərə

aşağıdakılar daxildir:

1) Neftqazçıxarmada sexlər - yataqdan neft və qazın

çıxarılması, quyularm texniki cəhətdən düzgün istismarının təşkili və

nəzarətini həyata keçirir;

2) Neftin hazırlanması və nəqli sexi - quyudan çıxarılan

neftintexnoloji hazırlanması, sonra onun yığım və əmtəəlik çənlərə

ötürülməsini həyata keçirir;

3) Lay təzyiqinin saxlanması sexi - laya su, qaz vurulmasım

həyata keçirir;

4) Qazkompressor sexi - əsas istehsalat kimi hasil edilmiş

qazın yığılması və nəqlini, köməkçi istehsalat kimi isə laya vurmaq

üçün qazın və havanın sıxılmasını həyata keçirir.

Bu sənaye sahəsində köməkçi sexlərə aşağıdakılar daxildir.

1) Quyuların yeraltı və əsas təmiri sexi;

2) İstismar avadanlıqlarının kirayəsi və təmiri sexi;

3) Elektrik təchizatı və elektrik avadanlıqlarının kirayə və

təmiri sexi;

114

Şəkil 3.1. "Ə.C. Əmirov adına” NQÇi-nin təşkilatı və istehsal quruluşu.

4) İstehsalın avtomatlaşdırılması sexi;

5) Elmi tədqiqat və istehsalat işləri sexi;

6) Avtonəqliyyat sexi və s.

Ə.C. Əmirov adına NQÇİ-nin təşkilatı və istehsal quruluşu

şəkil 3.1-də verilmişdir.

3.3. İstehsal təşkilinin prinsipləri və tipləri

İstehsalın təşkili onun səmərəliliyinə böyük təsir göstərir. Ona

görə də daha az məsrəflərlə daha yüksək nəticələr əldə etmək üçün

istehsalın təşkili elmi cəhətdən əsaslandırılmış prinsiplər və

metodlarla aparılmalıdır. Bu zaman ən mükəmməl, bir-birilə

qarşılıqlı surətdə əlaqələndirilmiş tədbirlər və mütərəqqi formalardan

istifadə edilməlidir.

İstehsalın təşkili prinsipləri dedikdə, müəssisənin yarım

sistemlərinin qurulması və fəaliyyət göstərməsi prosesində

gözlənilməsi zəruri olan, elmi cəhətdən əsaslandırılmış rəhbər

qaydalar nəzərdə tutulur.

İstehsalın təşkilinin əsas prinsiplərinə mütənasiblik,

fasiləsizlik, paralellik, ahəngdarlıq və düzxətlilik aiddir.

Mütənasifaılik prinsipi qarşılıqlı əlaqədar olan bütün istehsal

həlqələrinin məhsuldarlıqları arasında müəyyən uyğunluq olmasmı

əks etdirir. Bu zaman əsas istehsalın müxtəlif mərhələlərinin

məhsuldarlıqlarının bir-birinə mütənasib olması nəzərdə tutulur.

Mütənasiblik prinsipi eyni zamanda işçiləıin sayı arasında müəyyən

nisbətlər olmasını əks etdirir (istehsal sahələri, peşələr və ixtisas

dərəcələri üzrə). Mütənasiblik prinsipinin gözlənilməməsi və ya

pozulması istehsalın son nəticəsinə mənfi təsir göstərir.

İstehsalın fasiləsizliyi prinsipi dedikdə, istehsal sisteminin

fəaliyyət göstərməsinin fasiləsizliyi başa düşülür. Bu prinsip əmək

cisminin fasiləsiz surətdə emal edilməsi və fasiləsiz məhsul

buraxılmasını tələb edir. Həmin prinsipin tətbiqi həm əmək

cisimlərinin hərəkəti zamanı bütün fasilələrin ixtisar və ya ləğv

edilməsini, həm də əmək vasitələri ilə işçi

116

qüvvəsinin daha səmərəli istifadə edilməsini nəzərdə tutur.

Fasiləsizlik prinsipinin gözlənilməsi mütənasiblik prinsipinin

gözlənilməsindən əhəmiyyətli dərəcədə asılıdır.

Paralellik prinsipi eyni məhsul növü istehsalı prosesinin

müxtəlif mərhələlərinə, ayrı-ayrı məhsul növləri buraxılışının hissə

proseslərinə, əsas və köməkçi proseslərə, hazır məhsulun

komponentlərini təşkil edən yanmməhsullar istehsalının hissə

proseslərinə aid olan müxtəlif işlər kompleksinin eyni zamanda yerinə

yetirilməsini nəzərdə tutur. Bu prinsip istehsal prosesinin müxtəlif

mərhələlərinin eyni zamanda yerinə yetirilməsini, dövri istehsalda isə

onların fasiləsiz olaraq təkrar edilməsini nəzərdə tutur.

Ahəngdarlıq prinsipi bərabər vaxt ərzində bərabər miqdarda

məhsul buraxılmasında öz əksini tapır. Ahəngdarlıq prinsipi istehsal

prosesi, onun bütün faza və əməliyyatlarının bərabər müddətlər

ərzində yenidən təkrar olunmasını nəzərdə tutur. İstehsal prosesinin

təkrarı qaydası istehsal ahəngləri ilə müəyyən olur. Ahəngdarlıq

məhsul buraxılışının ahəngdarlığı, əməliyyat ahəngdarlığı və istehsala

buraxılma ahəngdarlığına bölünür.

Müəyyən səciyyəvi nişanələrin məcmusu istehsalın tipini əks

etdirir. İstehsal təşkilinin metodu onun təşkilatı tipindən əhəmiyyətli

dərəcədə asılıdır.

İstehsalın təşkilati tipi dedikdə, onun iş yerlərinin ixtisaslaşma

səviyyəsi, buraxılan məhsul nomenklaturasının miqyası və sabitliyi,

məhsul buraxılışının həcmi və təkrarlığmdan asılı olan mühüm

nişanələr və texniki-təşkilati xüsusiyyətlərin ümumiləşdirilmiş

səciyyəsi başa düşülür.

İstehsal tiplərinin bir-birindən fərqlənməsinin əsasını istehsalın

təşkili və kooperasiya formalarında əsaslı fərqləri şərtləndirən iş

yerlərinin ixtisaslaşma dərəcəsi təşkil edir.

İxtisaslaşma səviyyəsi və xarakterini müəyyən edən ən mühüm

amil, ayrı-ayrı məhsul növləri istehsalının miqyasıdır (təmərküzləşmə

səviyyəsidir).

İstehsalın təşkilinin tiplərinə aşağıdakılar aiddir.

1. Kütləvi istehsal

117

2. Seriyalı istehsal

3. Fərdi istehsal

Kütləvi axın istehsalı-sənaye müəssisələrində istehsalın

təşkilinin əsas metodudur. Bu metod əmək cismi və

yarımfabrikatlarm hazır məhsul almanadək bir emal mərhələsindən

digərinə ardıcıl olaraq verilməsi və fasiləsiz olaraq eynicinsli və adlı

məhsul buraxılışı ilə səciyyələnir. İstehsalın belə təşkili metodu onun

ahəngdar və sinxron işləməsini, istehsal prosesləri arasında

mütənasiblik və ahəngdarlığın olmasını tələb edir. Bu istehsalda

əmək və istehsal prosesinin mexanikləşdirilməsi və

avtomatlaşdırılması, ən mütərəqqi əmək təşkili formalarının tətbiqi

üçün geniş imkanlar mövcuddur. Bununla əlaqədar olaraq kütləvi

axın istehsalında başqa istehsallara nisbətən iş vaxtına böyük qənaət

olunur. O daha yüksək texniki-iqtisadi göstəricilərə malik olur.

Seriyalı istehsal-məhsulun ayrı-ayrı partiyalarla buraxılmasını

səciyyələndirir. Bu metod geniş nomenklaturalı məhsul buraxan

müəssisədə eyni bir məhsulun bir neçə növü və ya eynicinsli

məhsulun müxtəlif markaları istehsal edildikdə tətbiq edilir. Seriyalı

istehsal müəyyən müddət ərzində eyniquruluşlu və eyni istehsal

tsiklinə malik istehsal prosesləri tətbiqi yolu ilə eyniadlı məhsul

buraxılmasını ifadə edir. İstehsal bir seriyadan digərinə keçdikdə

istehsal prosesinin quruluşu və tsikl müddəti dəyişir. Seriyalı istehsal

iri, orta və kiçik seriyalı ola bilər.

Seriyanın bu və ya digər miqyaslı olması ondakı məhsulun

miqdarından deyil, həmin seriyanın istehsalda olma müddətindən

asılıdır. Kiçik seriya istehsalda növbə və gün ərzində olur.

Orta seriya bir neçə gündən bir aya qədər istehsalda ola

bilər.

Seriyalı istehsalda seriyanın miqyası artdıqca onun

texniki-iqtisadi göstəriciləri yaxşılaşır və onların səviyyəsi kütləvi

axın istehsalmdakına yaxınlaşır.

Fərdi istehsal-daim müxtəlif quruluşlu və müxtəlif müddətli

istehsal prosesləri tətbiq edərək müxtəlif adlı məhsullar

118

buraxılışı ilə səciyyələnir. Fərdi istehsalda məhsul bir və ya bir neçə

nüsxədə istehsal olunur. Bu istehsal başqa istehsal təşkili metodlarına

nisbətən daha aşağı göstəricilərə malikdir. Çünki, burada yüksək

məhsuldarlıqlı ixtisaslaşmış avadanlıq tətbiq etmək səmərəli deyildir.

Avadanlığı daim yenidən sazlamaq və istehsalı yenidən hazırlamaq

üçün çoxlu iş vaxtı itkilərinə yol verilir. İstehsal prosesi tez-tez

dəyişdiyi üçün fəhlə lazımi əmək vərdişləri əldə edə bilmir və onun

məhsuldarlığı aşağı olur və son nəticədə məhsul nisbətən baha başa

gəlir.

3.4. İstehsala hazırlığın təşkili

İstehsala hazırlıq texniki tərəqqinin nailiyyətlərini və qabaqcıl

təcrübəni istehsala tətbiq etmək üzrə texniki-təşkilati tədbirlər

kompleksinə deyilir. İstehsala hazırlıq zamanı müəssisə yeni məhsul

növləri və yeni texnoloji proseslərin yaradılması və tətbiqi üzrə elmi

tədqiqat, sınaq-təcrübə və layihə-konstruktor işləri yerinə yetirir.

İstehsala hazırlığın əsas vəzifələrinə aşağıdakılar aiddir:

1. Yeni, yüksək səmərəli istehsal metodları. Yüksək

məhsuldarlıqlı avadanlıq, cihazlar və aparatlar yaratmaq və tətbiq

etmək yolu ilə texniki tərəqqinin təmin edilməsi.

2. Yeni məhsul növləri buraxılışının təşkili və

mənimsənilməsi.

3. Mövcud məhsulların keyfiyyətinin yüksəldilməsi.

4. Müəssisənin ahəngdar və rentabelli işləməsi üçün şərait

yaradılması.

5. İstehsal tsiklinin qısaldılması, məhsulun əməktutumu və

maya dəyərinin azaldılmasının təmin edilməsi.

İstehsalın hazırlanması bir sıra texnoloji, konstruktor və

təşkilatı işləri əhatə edir. Bu zaman elmi tədqiqat və

layihə-konstruktor işləri yerinə yetirilir, iqtisadi əsaslandırma aparılır.

Elmi tədqiqat prosesində ədəbiyyat mənbələri, qabaqcıl təcrübə,

patentlər öyrənilir və mövcud istehsalın vəziyyəti təhlil olunur.

Məhsul istehsalının yeni metodları və

119

prinsipləri sahəsində elmi tədqiqatlar, nəzəri hesablamalar və

eksperimentlər aparılır. Hesablama işləri aparmaqda məqsəd

texnoloji proseslərin rejim parametrlərini, resepturları əsaslandırmaq,

məhsulun istismar xarakteristikasını müəyyən etməkdir. Hesablama

zamanı layihələşdirmənm vəzifəsi yeni və daha mükəmməl məhsul

istehsalı, yeni qurğu və obyektlərin yaradılması layihələrim tərtib

etməkdədir. İqtisadi hesablamalar vasitəsilə texnoloji prosesin

optimal variantı seçilir, layihənin və sınaq-təcrübə işlərinin yerinə

yetirilməsinin smetaları tutulur, qəbul edilmiş qərarların səmərəliliyi

müəyyən edilir.

İstehsala hazırlığın təşkilinə aşağıdakı amillər təsir göstərir:

1) yeni mənimsənilən məhsulun müasirlik dərəcəsi;

2) istehsalın tipi;

3) yeni məhsulun təyinatı;

4) texnoloji metodlar və avadanlığın orijinallıq dərəcəsi;

5) məhsul buraxılışının miqrası;

6) müəssisə tərkibində istehsala hazırlıq işlərini yerinə yetirən

xidmətlərin mövcudluğu.

Yeni məhsul növlərinin istehsala hazırlanması zamanı xüsusi

elmi tədqiqat işləri aparmaq, sınaq-təcrübə qurğuları yaratmaq tələb

olunur. Odur ki, belə işlər ancaq Elmi Tədqiqat və Layihə İnstitutları

tərəfindən yerinə yetirilə bilər, lakin bir sıra hallarda- yeni məhsul

istehsalının hazırlığında müəssisələr də iştirak edə bilər.

İstehsala hazırlığın təşkili zamanı müəssisənin konkret

şəraitində həyata keçirilməli olan işlərin tərkibi müəyyən edilməli,

onlar məkan və vaxta görə bölüşdürülməli, yəni onları həyata

keçirməli olan kənar təşkilatlar və ya müəssisə bölmələri təyin

edilməli, həyata keçirilməsinin təqvim vaxtları göstərilməlidir.

İstehsala hazırlığa aşağıdakı mərhələlər daxildir:

1) texniki tapşırığın hazırlanması;

2) laboratoriya tədqiqatları;

3) sınaq-təcrübə işlərinin aparılması;

120

4) sənaye miqyasında mənimsənilmənin hazırlanması və

yerinə yetirilməsi.

Yeni məhsulun buraxılmasına texniki tapşırıq həmin

məhsulun tətbiqi sahələrinin və ona tələbatın müəyyən edilməsi, yeni

istehsalın təşkilinin zəruriliyinin texniki-iqtisadi əsaslandırılması

işlərini daxil edir.

Laboratoriya tədqiqatları mərhələsində ilkin ideyalar və

hesablamaların düzgünlüyü yoxlanılır, xammal, material və

katalizatorların ən mühüm parametrləri təyin edilir. Laboratoriya

işləri başa çatdıqdan sonra texnoloji reqlamentin ilk variantı və

sınaq-təcrübə qurğusunun sxemi tərtib olunur. Laboratoriya

təcrübəsinin məlumatı əsasında yeni məhsul istehsalının

texniki-iqtisadi parametrləri dəqiqləşdirilir və sınaq qurğusu tikilir.

Həmin qurğuda texnoloji proses sınaqdan çıxarılır, rejimin

parametrləri, məqsədli və yanaşı məhsulların keyfiyyət göstəriciləri

təyin olunur.

Sınaq işləri olduqca mürəkkəb xarakter daşıyır. Bununla

əlaqədar olaraq onlar üç mərhələdə-pilot, yarımzavod və

təcrübi-sənaye qurğularında yerinə yetirilir. Bu qurğular həm

miqyaslarına, həm də həll etdikləri problemlərin mürəkkəbliyinə görə

bir-birindən fərqlənir.

Pilot qurğusu - yeni prosesin laboratoriya reqlamentini

hazırlamaq üçün yaradılır. Pilot qurğusu laboratoriya qurğusundan öz

gücünə görə çox fərqlənmir, ancaq onda texnoloji reqlamenti tərtib

etmək mümkündür. Pilot qurğusu əsas etibarilə prinsipial olaraq yeni

proses tərtib edilən zaman yaradılır. Pilot qurğusunun iş

nəticələrindən yarımsənaye qurğularının yaradılması zamanı istifadə

olunur.

Yarımsənaye qurğuları - prosesin texnoloji hissəsini

tənzimləmək üçün yaradılır. Yarımsənaye qurğusunda aparılan

təcrübələr əsasında kimyəvi prosesin riyazi modeli yoxlanılır,

texnoloji sxem təshih olunur, yeni məhsulun sınaq partiyası buraxılır,

yeni istehsalın təşkili və iqtisadiyyatı məsələləri öyrənilir.

Yarımsənaye qurğusu mərhələsinin əsas vəzifəsi yeni istehsalın

layihələndirilməsinin texniki tapşırığının tərtibi üçün ilkin

məlumatlar alınmasıdır.

121

Təcrübi (sınaq) - sənaye qurğusu - tədqiqatın yerinə

yetirilməsinin zəruri bir mərhələsidir. Bu qurğuda pilot və

yarımsənaye qurğusundan alınan məlumatlar dürüstləşdirilir.

Təcrübi - sənaye qurğusu texnoloji prosesin mənimsənilməsi,

avadanlıq və nəzarət vasitələrinin sınaqdan keçirilməsi, məhsulun

təcrübi partiyalarının buraxılması, xidmət heyətinin öyrədilməsi,

bütün əsas amilləri uçota alan prosesin real modelinin alınması

məqsədilə yaradılır. Sınaq-sənaye qurğusu əslində sənaye

miqyasında işləyən ilk aqreqatdır və yeni istehsalın tam iqtisadi

mənimsənilməsindən sonra, fəaliyyətdə olan avadanlıq kimi istifadə

edilir. Sınaq-sənaye qurğusunun nəticələri əsasında texnoloji

reqlament hazırlanır, məqsədli məhsul üçün texniki şərtlər, material

və enerji balansları tərtib olunur, avadanlığın seçilməsi üzrə təkliflər

əsaslandırılır, yeni istehsalın texniki-iqtisadi qiymətləndirilməsi üzrə

hesablamalar verilir və istehsalın layihələndirilməsi üzrə materiallar

hazırlanır.

Sənaye mənimsənilməsi - mərhələsində yeni istehsalın

texniki, istehsal və iqtisadi mənimsənilməsi üzrə işlər yerinə yetirilir.

Texniki mənimsənilməyə avadanlığın sınaqdan çıxarılması və

nizamlanması, texnoloji proses parametrlərinin dürüstləşdirilməsi,

nəzarət, nizamlama və avtomatlaşdırma vasitələrinin sazlanması,

məhsulun nümunə partiyalarının buraxılması işləri daxil edilir.

Texniki mənimsənilmənin son mərhələsində yeni istehsal layihə

gücü səviyyəsinə çıxır.

İstehsal mənimsənilməsi məqsədli məhsulun və texnoloji

parametrlərin layihə göstəriciləri səviyyəsinin əldə olunması

prosesidir. İqtisadi mənimsənilmə yeni istehsal tərəfindən məhsulun

maya dəyəri və əmək məhsuldarlığı göstəriciləri üzrə layihə

səviyyəsinin əldə olunmasını əks etdirir.

İstehsalın konstruktor hazırlanması işləri mərkəzi zavod

laboratoriyası tərəfindən həyata keçirilir. Tamamilə yeni və alınması

mürəkkəb olan məhsullar konstruksiya olunan zaman bu iş mərkəzi

zavod laboratoriyası tərəfindən həyata keçirilir. Tamamilə yeni və

alınması mürəkkəb olan

122

məhsullar konstruksiya olunan zaman bu işə mərkəzi zavod

laboratoriyasından başqa, Elmi Tədqiqat və Layihə-Kon- struktor

İnstitutları da cəlb edilir. Konstruktor hazırlanması zamanı məhsulla

yanaşı, standarta müvafiq olmayan xüsusi avadanlıq, istehsalın

nizamlanması, avtomatik vasitələri, texnoloji pəstah konstruksiya

olunur.

Konstruktor hazırlığının əsas mərhələlərinə aiddir:

1) texniki tapşırığın işlənilməsi (konstruksiyaya olan tələblər

və istismarın texniki şərtləri təyin edilir);

2) texniki layihənin işlənilməsi (konstruksiyamn işlənil məsi,

materialların seçilməsi, konstruksiyanın göstəricilərinin

hesablanması, sxemlər və cizgilərin tərtib olunması);

3) işçi layihənin hazırlanması (avadanlığın və cihazların işçi

cizgilərinin tərtibi, hissə və qovşaqlann spesifikasiyalarının

hazırlanması);

Konstruktor hazırlığının birinci mərhələsində məmulatın

prinsipial konstruksiyası işlənilir, ümumi görünüşünün cizgiləri

verilir, tətbiq olunan avadanlığın istifadə imkanları tədqiq olunur. Bu

mərhələyə eskiz layihələndirilməsi deyilir. Eskiz layihələndirilməsi

istehlakçı ilə razılaşdınlır.

Məmulatın xarici görünüşü, onun təyinatı, istismar şəraiti,

seçilmiş materialın xüsusiyyətləri, hazırlanma metodu və başqa

amillər uçota alınmaqla müəyyən edilir.

Konstruksiyanın hazırlanmasının sonrakı mərhələsi

texniki-layihə mərhələsidir. Texniki layihə eskiz layihələndirilməsi

əsasında, onun nəzərdən keçirilməsi zamanı edilmiş düzəliş və

dəyişikliklər uçota alınmaqla yerinə yetirilir. Texniki layihəyə

məmulatın ümumi görünüşü, kəsilişlərinin cizgiləri, avadanlıq və

materialların siyahıları daxildir. Məmulat çoxlu miqdarda hissə və

qovşaqlardan yığılan hallarda yığılma qaydası və ardıcıllığı

göstərilir.

Konstruktor hazırlığının son mərhələsində işçi cizgiləri tərtib

olunur. Onlar əsasında məmulat və texnoloji pəstah istehsal olunur.

İstehsala hazırlığın hər bir mərhələsində bir tərəfdən sonrakı

mərhələlərdəki işləri yerinə yetirmək üçün əsas

123

rolu oynayan, digor tərəfdən yeni istehsal prosesinin texniki

sənədləşdirilməsini təmin edən texniki sənədlər tərtib olunur.

İstehsal sənədlərinin hazırlanmasında texnoloji reqlamentin

tərtib edilməsi xüsusi əhəmiyyət kəsb edir. Belə ki, istehsal

prosesinin düzgün getməsi məhz bu sənədin keyfiyyətli tərtib

edilməsində bilavasitə aşlıdır.

Texnoloji reqlament istehsal prosesinin gedişini nizamlayan

bir texniki sənəddir. Reqlamentdə prosesin elə parametrləri göstərilir

ki, onlar uzun müddət ərzində əməli surətdə yoxlanılmış olsun və

tələb olunan məhsul keyfiyyətinin əldə olunmasını təmin etsin.

Reqlament müəssisə tərəfindən buraxılan məhsullar üzrə tərtib edilir.

Yeni buraxılan məhsullar üçün texnoloji reqlament müəssisənin

iştirakı ilə elmi tədqiqat və layihə institutları tərəfindən tərtib edilir.

Məhsul buraxılışında eyni zamanda bir necə müəssisə iştirak edərsə,

bir tipli reqlamentlər işlənilir və onlar əsasında hər bir ayrıca

müəssisə öz konkret istehsal şəraitini uçota alan fərdi reqlamentlər

hazırlayır. Reqlamentin aşağıdakı bölmələri vardır: istehsalın ümumi

səciyyəsi: buraxılan məhsulun səciyyəsi; xammal, material və

yarımməhsulların səciyyəsi; texnoloji rejimin normalan; mümkün

pozuntular, onların səbəbləri və aradan qaldırılma qaydaları; xammal

və enerji resurslarının məsrəf normaları; istehsala nəzarət; prosesin

təhlükəsiz aparılmasının əsas qaydaları; istehsal tullantıları; çirkab

suları və havaya buraxılan maddələr; işçi heyəti üçün məcburi olan

təlimatların siyahısı; material balansı; istehsalın texnoloji sxemi;

əsas texnoloji avadanlığın spesifikasiyası.

Texnoloji reqlament 4 nüsxədə hazırlanır. Onun orijinalı

zavod idarəsində (texniki şöbə) saxlanılır, nüsxələri isə sex rəisləri və

texniki nəzarət şöbəsinə verilir.

124

FƏSIL IV. NEFT-QAZ SƏNAYESİNİN İDARƏ OLUNMASI

4.1. İstehsalın idarə edilməsinin nəzəri əsasları

Sənayenin, o cümlədən də neft sənaye sahəsinin normal inkişaf

etdirilməsi istehsalın müəyyən qaydada təşkili və idarə edilməsini

tələb edir. Çünki təsərrüfat sahəsindəki nailiyyətlər özbaşına idarə

edilmir. Onlar təsərrüfat rəhbərlərinin (sahibkarların, menecerlərin)

böyük təşkilatçılıq və hər bir əməkçinin əzmkar əməyi və səyi

nəticəsində təmin olunur. Bu baxımdan ictimai istehsal idarəetmə

sistemi olmadan mütəşəkkil inkişaf edə bilməz. Özü də ictimai

istehsal inkişaf etdikcə idarəetmənin də rolu artır.

Ümumiyyətlə, sahənin sosial-iqtisadi siyasətini idarəetmədən

kənarda təsəvvür etmək olmaz. Əslində sosial- iqtisadi siyasət

müəyyən idarəetmə sistemləri və metodları vasitəsilə həyata keçirilir.

İctimai istehsalın mütəşəkkil və sinxron inkişafı, müxtəlif mülkiyyət

formalarından səmərəli istifadə edilməsi xeyli dərəcədə idarəetmənin

keyfiyyətindən asılıdır. İnkişaf etmiş kapitalist ölkələrinin təcrübəsi

göstərir ki, bazar iqtisadiyyatı istehsalın inkişafının real şəkildə

sürətləndirilməsi, ona yeni dinamizm və keyfiyyət verilməsini, insan

amilinin formalaşmasını, mövcud ehtiyatlardan qənaətcil istifadə

olunmasını təmin edir. Deməli, bazar iqtisadiyyatı təsərrüfat

mexanizmində mühüm dəyişikliklərin edilməsini, hər cür

təsərrüfatçılıq hallarına qarşı mübarizə, idarəetmə məsələlərinin

həllinə prinsipcə yeni tərzdə yanaşmağı qarşıya qoyur. İndi idarəetmə

əmək kollektivində müasir iqtisadi təfəkkürün formalaşmasına

köməklik etməli, təsərrüfat məsələlərinin həllinə xalq təsərrüfatı

baxımından yanaşmağı, idarəetmə vərdişini və elmini mənimsəməyi,

səriştəli iş üslubunu öyrənməyi təmin etməlidir. Bu baxımdan hər bir

təsərrüfat rəhbərinin və mütəxəssisin idarəetmə elminə

125

yiyələnməsi müasir dövrdə ən başlıca və zəruri şərtlərindən biridir.

Beləliklə, sahə miqyasında, eləcə də ayrı-ayrı müəssisələrdə

istehsal əlaqələrinin və əmək kollektivlərinin mütə- şəkkilliyinin

təmin edilməsində idarəetmə bir fəaliyyət növü kimi mühüm rol

oynayır. Çünki idarəetmə ictimai-iqtisadi münasibətlərin konkret

məqsədəuyğun təşkil edilməsi metodudur, bütöv bir sistemin

ayrı-ayrı ünsürləri arasındakı əlaqəni təmin edən bir prosesdir.

İdarəetmə əvvəlcədən nəzərdə tutulmuş və dərk edilmiş məqsədə nail

olmaq üçün hər hansı konkret obyektə məqsədəuyğun təsiretmə

vasitəsidir. İdarəetmə bütün obyektiv qanunlar sisteminin

tələblərinin, həmçinin müasir cəmiyyətə, yəni bazar iqtisadiyyatına

xas olan ictimai, kollektiv və şəxsi mənafelərin həyata keçirilməsi

mexanizmidir. Deməli, sahə və müəssisə miqyasında idarəetmə

mövcud qayda və qanunların həyata keçirilməsini, müəssisədə baş

verə biləcək ziddiyyətlərin (çatışmazlıqların, disproporsiyaların,

qeyri-ahəngdarlıqların) aradan qaldırılmasını, sosial-iqtisadi inkişafın

vəhdətinin təmin olunmasını, müsbət meyllərin daha da inkişaf

etdirilməsini, həmin sosial-iqtisadi sistemlərin mənfi halların

təsirindən uzaqlaş- dırılmasını və s. nəzərdə tutur. Ona görə də

idarəetmə insan amilindən, maddi-texniki ehtiyatlardan səmərəli

istifadə olunmasını, idarəetmə fəaliyyəti qarşısında qoyulan

vəzifələrə nail olmaq məqsədilə şüurlu surətdə ardıcıl və planauyğun

təsir vasitələrinin həyata keçirilməsini tələb edir.

Maddi istehsalın bütün sahələrində olduğu kimi, neftqaz-

çıxarma sənayesinin idarəedilməsində əsas məqsəd sahənin bütün

imkanlarından maksimum istifadə olunmasını təmin etməkdən

ibarətdir. İdarəetmə əslində sahənin istehsal və elmi-texniki

potensialından istifadə etmənin mühüm amilidir. İdarəetmə həm də

işçilərin əmək fəaliyyətinin təşkil edilməsi və səfərbərliyə

alınmasının başlıca formasıdır. Məlumdur ki, sosial-iqtisadi və

mənəvi inkişafın əlaqələndirilməsi, ayrı-ayrı işçilərin və

kollektivlərin fəaliyyətinin istiqamətləndirilməsi, sahə və onun

müxtəlif bölmələrində baş verən bir sıra

126

sosial-iqtisadi problemlərin həlli ilə əlaqədardır. Bütün bunlar və digər

məsələlər idarəetməni zəruri edir və onun öyrənilməsinə olan tələbatı

artırır.

İdarəetmə, bir fəaliyyət növü kimi çoxdan mövcuddur. Lakin

əsrlər boyu idarəetmə prosesi sırf empirik xarakter daşımış və elmi

əsaslara malik olmamışdır. XX əsrin əvvəllərindən, yəni menecment

fəaliyyətinin meydana gəlməsi ilə əlaqədar olaraq bu proses elmi

müddəaların əsasında həyata keçirilir. Müasir dövrdə idarəetmə

fəaliyyətinə olan tələbat obyektiv olaraq artmışdır. Bu aşağıdakılarla

izah edilir:

a) Müxtəlif mülkiyyət formalarına əsaslanan istehsalların

yaradılması, onların strukturunun müxtəlifliyi, sahə və sahələ- rarası

istehsal əlaqələrinin mürəkkəbləşməsi;

b) Təşkilati, texniki və sosial əlaqələrin daha dərindən

inteqrasiya olunması onların bir-birinə nüfuz etmələri;

c) Müasir elmi-texniki tərəqqinin nailiyyətlərindən daha

səmərəli istifadə olunmasının zəruriliyi və onun özünün yüksək

səviyyədə idarə edilməsi tələbi;

d) İstehsalın hərtərəfli intensivləşdirilməsi və beynəl-

miləlləşdirilməsi, həmçinin istehsalın iqtisadi səmərəliliyinin

yüksəldilməsi zəruriliyi;

e) Sosial-iqtisadi problemlərin kompleks həll edilməsi.

Beləliklə, müasir dövrdə idarəetmə dedikdə, aşağıdakılar

nəzərdə tutulur: sahənin fəaliyyətinin bazarın tələb və təklifinə,

konkret istehlakçının ehtiyaclarına və mənfəət gətirən məhsul

istehsalına yönəltmək; daima istehsalın səmərəliliyini yüksəltməyə

can atmaq, ən az məsrəflərlə optimal nəticələr əldə etmək; sahə və

onun ayrı-ayrı vəsilələrinin fəaliyyətinin son nəticələri üçün

məsuliyyət daşıyan rəhbərlərin idarəçilik qərarlarının sərbəst surətdə

qəbul edilməsini təmin edən təsərrüfat müstəqilliyi; bazarın

vəziyyətindən asılı olaraq sahənin məqsəd və proqramını nəzərdən

keçirmək və lazım gələrsə onlara düzəlişlər etmək; sahənin və onun

vəsilələrinin fəaliyyətinin son nəticələrini bazarda mübadilə

prosesində aşkar etmək; müasir kompüter texnikasına əsaslanan

optimal və elmi cəhətdən əsaslandırılmış informasiya bazasından

istifadə etmək.

127

ümumiyyətlə, idarəetmənin məqsədi onun səviyyəsindən asılı

olaraq xalq təsərrüfatı, sahə, ərazi və müəssisə məqsədlərinə ayrılır.

Xalq təsərrüfatı miqyasında idarəetmənin məqsədi sahə və ərazi

idarəetmə prinsiplərinin düzgün əlaqələndirilməsindən ibarətdir. Sahə

miqyasında idarəetmənin məqsədi aşağıdakılardan ibarətdir: xalq

təsərrüfatının bu sahənin məhsullarına olan tələbatının müəyyən

edilməsi və ödənilməsi; vahid texniki siyasətin həyata keçirilməsi;

ETT- nin yeni nailiyyətlərinin və qabaqcıl istehsalat təcrübəsinin

istehsala tətbiqini təmin etmək və s. Ərazi səviyyəsində idarəetmənin

məqsədi yerli təbii ehtiyatlardan daha səmərəli istifadə olunmasını,

rayonlararası və rayondaxili kooperasiyanın təşkili yolu ilə bu və ya

digər rayonun kompleks inkişafını təmin etməkdən ibarətdir.

Müəssisə miqyasında idarəetmənin məqsədi digər idarəetmə

pillələrində olduğuna nisbətən çox cəhətli bir prosesi əhatə edir.

Çünki o, müəssisənin bütün fəaliyyət dairəsi ilə əlaqədardır. Digər

tərəfdən, hər bir idarəetmə pilləsi nəticə etibarilə insanların

fəaliyyətinin nizamlanması, qaydaya salınması, kiçik və ya böyük

kollektivlərin idarə edilməsi, bu isə istehsal, əmək kooperasiyasının

həyata keçirilməsi, həmçinin canlı əməklə istehsal vasitələrinin

müəyyən qaydada əlaqələndirilməsi ilə bağlıdır. Deməli, idarəetmə

prosesi canlı və cansız təbiətin bütün hadisələrinə xas olan bir

prosesdir. Bununla əlaqədar olaraq idarəetmənin iki əsas növünü:

istehsalın idarə edilməsini və texnikanın idarə edilməsini

fərqləndirirlər.

İstehsalın idarə edilməsi - onun inkişafının obyektiv

qanunlarına uyğun olaraq ictimai əmək prosesinə nizamlayıcı təsir

göstərməyin konkret tarixi üsuludur; sosial idarəetmənin əsas

növlərindən biridir. Bazar iqtisadiyyatı şəraitində istehsalın idarə

edilməsi üç əsas inkişaf mərhələsinə ayrılır. Kapitalizmin təşəkkül

tapdığı mərhələdə kapitalist manufakturasının, fabriki sahibkar özü

idarə edirdi, kapitalist istehsalının ümumi tənzimləyicisi kimi isə

bazar mexanizmi çıxış edirdi. İri maşınlı istehsal mərhələsində

idarəetmə funksiyası kapital-mülkiyyətdən ayrılır; idarəetməni

muzdlu

128

müdirlər həyata keçirir. Dövlət - inhisarçı kapitalizm dövrü istehsalın

peşəkar təşkilatçılarının - menecerlərin formalaşması, idarəetmə

prosesində müasir texniki vasitələrin tətbiqi, iqtisadiyyata dövlətin

müdaxiləsi ilə xarakterizə olunur. Bazar iqtisadiyyatı şəraitində

fəaliyyət göstərən ölkələrdə elmi idarəetmə sahəsi yalnız ayrı-ayrı

şirkətləri, firmaları əhatə edir.

Texnikanın idarə edilməsi - texnoloji proseslərin (məsələn,

faydalı qazıntıların çıxarılması, neft və qaz quyularının qazılması və

istismarı, xammal və materialın emalı və s.), energetika proseslərinin

(məs: enerjinin hasilatı, çevrilməsi, ötürülməsi və paylanması),

nəqliyyat proseslərinin (yük və sərnişin daşınması), informasiya

proseslərinin (informasiyanın toplanması, işlənməsi, saxlanması və

ötürülməsi) idarə edilməsini özündə birləşdirir. Deməli, göstərilən

amillər texnikanın idarə edilməsi obyektləridir.

Bazar iqtisadi münasibətləri dövründə təsərrüfat rəhbərliyinin

keyfiyyətinə edilən tələbat xeyli dərəcədə artır. İstehsalın həcminin

artması, təsərrüfat əlaqələrinin genişləndirilməsi, əmək kollektivinin

mədəni texniki səviyyəsinin yüksəldilməsi və onların fəallığının

artması istehsala rəhbərlik sahəsində təşkilatçılıq işinin daima

yaxşılaşdırılmasını tələb edir. Hazırda istehsala rəhbərliyin

təkınilləşdirilməsinin əsas istiqamətləri aşağıdakılardan ibarətdir:

idarəetmə məsələlərinə kompleks yanaşma; sosial-iqtisadi məsələlərə

proqram halında yanaşma; idarəetmə prosesinə məqsədli yanaşma;

idarəetmə mexanizminin təkmilləşdirilməsi; idarəetmə kadrlarının

günün tələbləri baxımından hazırlanmasının təşkili və onların

təşəbbüskarlıqlarının artırılması; təsərrüfatın elmi əsaslar üzrə idarə

edilməsi və s.

4.2. tstehsalın idarə edilməsinin prinsipləri

İstehsalın idarə edilməsi müəyyən prinsiplərə əsaslanır. Bu

prinsiplərdə istehsala rəhbərliyin əsas qaydaları, idarəetmə

orqanlarına və onların iş üslublarına edilən tələblər, inzibati

129

idarəetmə orqanlarının əmək kollektivləri ilə qarşılıqlı əlaqələri,

istehsalın idarəetmə pillələri arasındakı qarşılıqlı münasibətlərin

forma və üsulları müəyyən edilmişdir. Hazırda istehsalın idarə

edilməsinin aşağıdakı prinsipləri vardır:

Mərkəzləşdirilmiş və qeyri-mərkəzləşdirilmiş idarəetmənin

optimal uyğunlaşdırılması prinsipi. İdarəetməyə ehtiyacı olan vahid

xalq təsərrüfatı kompleksinin inkişaf tələblərindən, həmçinin əmək

kollektivlərini istehsalın idarə edilməsinə cəlb etmək, bu sahədə

onların fəallığını artırmaq zəruriliyindən irəli gəlir. İstehsalın idarə

edilməsində mər- kəziyyət və qeyri-mərkəziyyət üzvi surətdə

qarşılıqlı əlaqələndirilir və onlar bir-birlərini tamamlayırlar.

Mərkəziyyət yuxarı orqanların aşağı orqanlar üçün sözsüz

məcburiliyini, yüksək dövlət, plan və əmək intizamını nəzərdə tutur.

Eyni zamanda o, istehsalın idarə edilməsində əməkçilərin iştirakına

və onların yaradıcı fəallığının artmasına maneçilik göstərən

bürökratizmlə bir araya sığmır. Müasir dövrdə qeyri- mərkəziyyət

idarəetmə forması istehsal münasibətlərinin yetkinlik dərəcəsinin,

əməkçilərin mədəni-texniki biliklərinin və onların sosial fəallığının

artırılması, təsərrüfat mexanizminin səmərəliliyinin yüksəldilməsi

əsasında inkişaf edir. Bazar iqtisadi münasibəti keçid dövründə

mərkəzi idarəetmə orqanlarının səyləri getdikcə daha çox iqtisadi və

sosial inkişafın strateji məsələlərinin həlli üzərində, elmi- texniki

tərəqqi və investisiya qoyuluşu, ictimai istehsalın proporsionallığının

təmin edilməsi, əməyin ödənilməsi və sosial təminat məsələlərinin

qeyri-mərkəzləşdirilmiş qaydada həlli sahəsində əməli, vahid

siyasətin həyata keçirilməsi üzərində cəmləşdirilir. Hazırda aşağı

təsərrüfat pillələrinin operativ fəaliyyətinə mərkəzin müdaxiləsi

təcrübəsi qətiyyətlə aradan qaldırılır.

Demokratik mərkəziyyət prinsipi - əsas, strateji məsələlərin

həllində mərkəzləşdirilmiş rəhbərliyin demokratiyanın inkişafı ilə,

idarəetmədə aşağı pillələrin rolunu, təşəbbüskarlığın artırılması ilə

əlaqələndirilməsini nəzərdə tutur. Mərkəziyyətin ən mühüm təzahürü

sənaye

130

istehsalının inkişafında əsas istiqamətlərin, sürət və pro- porsiyalann

müəyyən edilməsi, əmək haqqı və qiymət siyasətinin həyata

keçirilməsində büruzə verir. İdarəetmənin demokratikləşdirilməsi

təsərrüfata rəhbərlikdə müəssisənin aşağı pillələrinin, yəni şöbələrin,

laboratoriyaların, elmi mərkəzlərin, sexlərin, istehsal sahələrinin və

briqadaların hüquqlarının genişləndirilməsi və müəssisələrin

sosial-iqtisadi inkişafı ilə əlaqədar olan məsələlərin həllində əmək

kollektivlərinin rolunun artırılması ilə bağlıdır.

Təsərrüfat və sosial rəhbərliyin vəhdətliyi prinsipi - təsərrüfat

məsələlərinin həllində dar çərçivəli idarəçilik və yeri içil ik

mövqeyindən yanaşma hallarını qəbul etmir. Bu prinsip idarəetmə

çərçivəsi sistemində bir tərəfli yanaşma hallarının əleyhinədir, yəni

sexin mənafeyi müəssisənin mənafeyi ilə, müəssisənin mənafeyi

ümum dövlət mənafeləri ilə ziddiyyət təşkil etməməlidir. Bundan

başqa, bu prinsip tələb edir ki, təsərrüfat məsələləri sosial məsələlərlə

vəhdət halında həll edilsin. Bu o deməkdir ki, təsərrüfat rəhbərləri

yalnız təsərrüfat məsələlərini deyil, eyni zamanda sosial məsələlərin

həlli ilə də eyni dərəcədə məşğul olmalıdırlar. Deməli, sosial və

təsərrüfat rəhbərliyinin vəhdətliyi prinsipi təsərrüfat məsələlərinin

həllinə siyasi, psixoloji cəhətdən yanaşmağı tələb edir.

Komandanın vəhdətliyi prinsipi - müəssisənin məqsəd və

strategiyasının müvəffəqiyyətlə həyata keçirilməsi üçün müxtəlif

mütəxəssislərdən vahid bir idarəetmə komandasının yaradılmasını

nəzərdə tutur. Bu istehsalın operativ və təsirli idarə edilməsinin vacib

şərtlərindən biridir. İstehsala rəhbərlikdə belə bir prinsipin həyata

keçirilməsi hər bir rəhbər işçinin hüquqları, vəzifələri və məsuliyyəti

dairəsinin dəqiq müəyyən edilməsini nəzərdə tutur.

Kollegiallıq prinsipi - tələb edir ki, müəssisənin bütün işçiləri,

xüsusilə də mütəxəssislər müəssisə fəaliyyəti inkişafının

müəyyənləşdirilməsində, idarəetmə qərarlarının işlənib

hazırlanmasında və icrasında, müəssisənin məqsəd və strategiyasının

formalaşdırılmasında, əmək və məişət şəraitinin yaxşılaşdırılması ilə

əlaqədar məsələlərin müzakirəsində

131

və həllində fəal iştirak etsin və konkret məsələnin həllində onların

fikirləri, təklifləri nəzərə alınsın. Müasir dövrdə istehsalın idarə

edilməsində kollegiallıq prinsipinə əməl olunmasına böyük ehtiyac

vardır, çünki sosial-iqtisadi məsələlər o qədər çətinləşmiş və

mürəkkəbləşmişdir ki, kollegiallıq prinsipinə əməl etmədən onları

müvəffəqiyyətlə həll etmək qeyri-mümkündür.

Hüquq, vəzifə və məsuliyyətin vəhdətliyi prinsipi - müasir

şəraitdə istehsalın texniki səviyyəsinin yüksəldilməsi və

intensivləşdirilməsi ilə, müəssisələrin təşəbbüskarlığının və təsərrüfat

mexanizminin kökündən yenidən qurulması ilə obyektiv olaraq

şərtləndirilir. Bu prinsip tələb edir ki, müəssisənin idarəetmə

pillələrində çalışan hər bir işçi öz hüquq və vəzifələrini dərindən dərk

etsinlər, onların həyata keçirilməsində müəyyən məsuliyyət hiss

etsinlər.

Sistemlilik prinsipi - idarəetmənin məqsədinin, funksiyalarının

və metodlarının tam vəhdət halında qarşılıqlı olaraq

əlaqələndirilməsini nəzərdə tutur. İdarəetməyə sistem halında

yanaşma sosial-iqtisadi sistemlərdə baş verən kəmiyyət və keyfiyyət

dəyişikliklərini nəzərə almağa imkan verir. Sistemlilik prinsipi

ümumi halda götürüldükdə obyektiv həqiqətin sistem bütövlüyü və

onların daxilindəki ünsürlərin qarşılıqlı təsiri mexanizmindən

ibarətdir. Bu reallığın xüsusi geoloji prizmasını, ölçüsünü müəyyən

edir. Başqa sözlə, burada bir-birilə qarşılıqlı əlaqədə olan ünsürlərin

çoxluğu və vəhdətliyi nəzərdə tutulur. Bu ünsürlər çoxluğu bütöv bir

mükəmməl sistemi əmələ gətirməklə, aralarında inteqral xassəli

qanunauyğunluqlar yaradır. Ona görə də iqtisadi və digər sistemləri

tədqiq edən zaman ən əsas məsələlərdən biri həmin ünsürlərin

sistemə çevrilməsinə səbəb olan deter- minantları aşkara çıxarmaq və

müəyyən etməkdən ibarətdir.

Komplekslilik prinsipi - idarəetmənin təşkilati-texniki və

sosial-iqtisadi aspektlərinin, cəhətlərinin vəhdətliyinin təmin

olunmasını nəzərdə tutur. Ona görə burada yalnız idarəetmə sistemini

deyil, digər elmlərin, məsələn, iqtisadi nəzəriyyənin, fəlsəfənin və s.

müddəalarından da istifadə edilir. Deməli,

132

komplekslilik prinsipi o deməkdir ki, təsərrüfat rəhbəri, menecer

konkret vəziyyəti yalnız bütün prosesləri əlaqəli şəkildə öyrəndiyi

tərzdə düzgün qiymətləndirə və optimal idarəetmə qərarları qəbul edə

bilər. Bu, hər hansı bir idarəetmə qərarlarının işlənib hazırlanmasında

və qəbul edilməsində birtərəfli yanaşma hallarının qarşısının alınması

üçün başlıca təminatdır.

Əməyin maddi və mənəvi stimullaşdırılmasının səmərəli

əlaqələndirilməsi prinsipi — əməyin ödənilməsinin müxtəlif forma

və sistemlərinin tətbiqində öz ifadəsini tapır. Maddi stimullaşdırma

bölgü mexanizmi çərçivəsində həyata keçirilən tədbirlər sistemini

əhatə edir, mənəvi stimullaşdırma isə əmək kollektivlərinin sosial

tələbatı ilə bağlıdır. Mənəvi stimullaşdırma sistemi yüksək əmək

fəallığına ictimai qiymət verməyin müxtəlif formalarını (məs: fəxri

adların verilməsini, orden və medallar ilə təltif, təşəkkür elan etmək

və s.) özündə birləşdirərək insan amilinin rolunun artmasına,

sahibkarlıq hissinin tərbiyə olunmasına köməklik edir.

İstehsalın idarə edilməsində əməkçilərin iştirakı prinsipi -

onun demokratikləşdirilməsinin ən mühüm formalarından biridir;

əməkçilərin ortaq istehsal mülkiyyətçisi kimi öz rolunu həyata

keçirməsi üsuludur (vasitəsidir). Onun köməyi ilə əməkçilər

idarəetmə bacarığına yiyələnir və istehsalın sahibi olduğunu hiss edir,

əməyə və onun nəticələrinə qayğı ilə yanaşmağı öyrənir. Əmək

kollektivlərinin səlahiyyətlərinin həyata keçirilməsinin əsas forması

ümumi yığıncaqdır (konfransdır).

Məsuliyyətinik prinsipi - bazar iqtisadiyyatı şəraitində ən

mühüm prinsiplərdən biridir. Bu, istehsalın texniki səviyyəsinin

yüksəldilməsi və intensivləşdirilməsi ilə, müəssisənin müstəqilliyinin

genişləndirilməsi və təsərrüfat mexanizminin kökündən yenidən

qurulması ilə bağlıdır. Müəssisələr dövlətin mənafeyinə və əmək

kollektivlərinin hüquqlarına əməl edilməsində, dövlət əmlakının

(əgər müəssisə dövlətə məxsusdursa) qorunmasında, qəbul edilmiş

öhdəliklərin (sifarişlərin, tapşırıqların, müqavilələrin) vaxtında yerinə

133

yetirilməsində və zərərsiz işləməkdə tam məsuliyyət daşıyırlar.

Tək rəhbərlik prinsipi - tapşırılmış iş üçün istehsal rəhbərinin,

menecerin şəxsi məsuliyyətini, onun qəbul etdiyi idarəetmə

qərarlarının hər bir işçi tərəfindən məcburi yerinə yetirilməsini

nəzərdə tutur. Tək rəhbərlik prinsipi istehsalın idarə edilməsində

geniş əməkçilərin iştirakından imtina etmir, əksinə, onlar üzvü

surətdə əlaqələndirilir. Mövcud qaydaya əsasən tək rəhbərlik hüquqi

müəssisə və onun struktur vahidlərinin rəhbərlərinə şamil edilir.

Lakin tək rəhbərlik tam demokratik xarakter daşımalı və əmək

kollektivinin özünüidarəetmə prinsipinə əsaslanmalıdır. Bu o

deməkdir ki, əmək kollektivinin sosial-iqtisadi, mədəni-məişət

fəaliyyətinə aid hər hansı bir məsələyə uyğun qərarın

hazırlanmasında və onların icrasına nəzarətdə yalnız rəhbər işçilər

deyil, həm də sıravi işçilər də fəal iştirak etməlidir və rəhbərlik

onların fikri ilə (əgər bu fikir obyektiv əsaslara arxalanırsa, faktiki

materiallara istinad edirsə) razılaşmalıdır.

Qənaətlilik prinsipi - tələb edir ki, müəssisə miqyasında

təsərrüfat və sosial məsələlər elə həll edilməlidir ki, onların idarəetmə

prosesində lüzumsuz məsrəflərin əmələ gəlməsinə şərait yaratmasın.

Bu prinsip idarəetmədə mütərəqqi texniki vasitələrin tətbiqini,

idarəetmə aparatı işçilərinin əməyinin mexanikləşdirilməsi və

avtomatlaşdırılması, icra intizamının möhkəmləndirilməsini,

idarəetmədə maddi və mənəvi stimul- laşdırmanın

təkmilləşdirilməsini nəzərdə tutur.

İdarəetmədə qərarların optimallığı prinsipi - optimal idarəetmə

qərarlarının işlənib hazırlanmasını və onlara kompleks halında

yanaşmağı tələb edir. Optimal idarəetmə qərarı nəzərdən keçirilən

(işlənib hazırlanan) bütün mümkün variantlar idarəetmədə ən

yaxşısına deyilir. Yaxşı variant, qənaətli olması və onun zəruri

informasiya ilə, idarəetmə funksiyaları ilə düzgün əlaqələndirilməsi

və qısa vaxt ərzində həyata keçirilməsi imkanları ilə xarakterizə

olunur.

İdarəetmənin çevikliyi prinsipi - hər idarəetmə məsələlərinin

xarakterindən, onun yaranma mənbələrindən, iqtisadiyyatın dialektik

inkişafından, istehsaldaxili ziddiyyətlərin

134

həll edilməsi zərurətindən irəli gəlir. İdarəetmə çevik olarsa, baş verən

və ya baş verə biləcək ziddiyyətləri tez və asanlıqla həll etmək olar.

Planauyğunluq prinsipi - o deməkdir ki, iqtisadi və sosial

məsələlər bütün pillələrdə kortəbii deyil, planlı qaydada, əvvəlcədən

düşünülmüş və dərk edilmiş şəkildə həyata keçirilməlidir. Bu prinsip

pozulduqda idarəetmədə və eləcə də istehsalda qeyri-normal hal

əmələ gəlir, istehsalın ahəngdarlığı pozulur və itkilər meydana çıxır.

Müəssisələrin təsərrüfat müstəqilliyinin genişləndirilməsi,

direktivcəsinə təsdiq edilən göstəricilərdən imtina edilməsi, iqtisadi

idarəetmə metodlarının rolunu artırılması şəraitində bu prinsipə ciddi

əməl olunması istehsalın fasiləsiz inkişafının vacib şərtidir.

Elmilik prinsipi - idarəetmənin üsullarının, formalarının və

vasitələrinin elmi surətdə dəqiq əsaslandırılmasını tələb edir.

Məlumdur ki, istehsal obyektiv qanunlar üzrə inkişaf edir və həmin

qanunlardan irəli gələn müəssisənin özünəməxsus

qanunauyğunluqları bilmək düzgün idarəetmə qərarlarının işlənib

hazırlanmasına və qəbuluna imkan verir.

4.3. İdarəetmə metodları və onların tətbiqi sahələri

Bazar iqtisadi münasibətləri dövründə ən mühüm vəzifələrdən

biri müəssisənin sosial-iqtisadi inkişafını, ictimai istehsalın hərtərəfli

intensivləşdirilməsini təmin etməkdən ibarətdir. Bu vəzifənin

müvəffəqiyyətli həlli idarəetmə fəaliyyətinin yüksək səviyyədə təşkil

edilməsini, idarəetmənin ümumi və xüsusi metodlarının

məqsədəuyğunluqla istifadə edilməsini tələb edir. Digər tərəfdən,

istehsalın idarə edilməsinin prinsipləri, qeyd etdiyimiz kimi, müəyyən

metodlar vasitəsilə həyata keçirilir. İdarəetmə metodları

təsərrüfatçılığın həyata keçirilməsinə xidmət edir və kompleks

idarəçilik funksiyalarının icrası ilə əlaqədardır. Ona görə də əslində

idarəetmə metodu - idarəçilik fəaliyyətinin icra edilməsi vasitəsidir.

İstehsalın xarakterindən və həcmindən, təşkili formaları

135

və tiplərindən asılı olaraq idarəetmə metodları çoxtərəfli və

müxtəlifdir. Həmin metodlar qlobal və lokal məzmuna malik olmaqla

öz konkret məzmununa, idarəetmə obyektlərinə təsiretmə

xarakterinə, təşkilati formalarına və s. görə fərqlənirlər. İdarəetmə

metodu anlayışım tam xarakterizə etmək üçün ona müxtəlif səpkidə

yanaşmaq lazımdır. Ümumi şəkildə idarəetmə metodları:

- İqtisadi qanunların tələblərinin həyata keçirilməsi

vasitəsidir. İstər iqtisadi, istərsə də digər qanunların tələbləri

avtomatik olaraq həyata keçirilmir, bu qanunların dinamik vəziyyətdə

olması müəyyən təsiredici vasitələr sisteminin işə salınmasını tələb

edir;

- Qanun və prinsiplərdən istifadə olunma formasıdır. Burada

prinsip metoda nisbətən çıxışın nəticəsini təşkil edir və

istiqamətləndirici rola malikdir. İdarəetmənin elmilik, sosial və

təsərrüfat rəhbərliyinin vəhdətliyi prinsipləri müəyyən metodların

seçilməsi və tətbiqini tələb edir. Metodların seçilməsi və tətbiqi idarə

olunan obyekt və proseslərin xarakterindən asılıdır. Məsələn,

maliyyə, kredit, iqtisadi və s. məsələlər ilə əlaqədar olaraq iqtisadi

metodlar tətbiq olunur: əmək kollektivlərinin formalaşdırılması,

intizam və qaydaların tənzim olunması üçün isə digər metodlar -

deyək ki, normativ- sərəncam metodları tətbiq edilir və s.

- İdarəetmə əmək kollektivlərinin qarşısında müəyyən

məqsədin qoyulması və həlli ilə başlayır və həmin məqsədə nail

olunması ilə başa çatır. Buna idarəetmə prosesinin tsikli deyilir. Bir

məqsədə nail olduqdan sonra yeni məqsəd meydana gəlir və beləliklə

də, idarəetmənin yeni tsikli başlayır. Deməli, idarəetmə prosesi

müəyyən fəaliyyət növünün məcmusundan ibarət olub daima

təkrarlanır. İdarəetmənin məqsədi öz məzmununa görə obyektiv

xarakter daşıyır. Lakin, bəzi hallarda subyektiv məqsəd də ola bilər.

Odur ki, mühüm məsələlərdən biri müəssisənin istehsal-təsərrüfat

fəaliyyətinin məqsədinin düzgün müəyyən edilməsindən və onun

elmi cəhətdən əsaslandırılmasından ibarətdir. Məqsədlər öz

məzmununa, icra edilmə müddətlərinə və səviyyələrinə görə

fərqlənirlər.

136

Məsələn, məqsədlər öz məzmununa görə istehsal, iqtisadi və sosial

xarakterli məqsədlərə; icra səviyyələrinə görə - müəssisə, sex və

istehsal sahələri məqsədlərinə və nəhayət, icra müddətlərinə görə -

cari, orta və uzun müddətli məqsədlərə ayrılırlar.

İdarəetmə prosesi, qeyd etdiyimiz kimi, müxtəlif idarəetmə

metodlarının köməyi ilə həyata keçirilir. Odur- ki, idarəetmə

metodları başqa metodlardan, yəni texniki, texnoloji, bioloji və s.

metodlardan prinsipcə fərqlənir və insanların istehsal-təsərrüfat və

digər növ əmək fəaliyyətinə təsir etməklə bu və ya başqa vəzifənin

yerinə yetirilməsində kompleks istifadə olunur. İdarəetmə

metodlarının ən başlıca vəzifəsi idarəetmə proseslərinin dəqiq və

düzgün təşkili üçün müasir texnikadan, texnologiyadan, istehsalın və

əməyin təşkilinin mütərəqqi formalarından istifadə edilməsinə şərait

yaratmaqdan, qarşıya qoyulmuş məqsədi yerinə yetirmək üçün

maksimum fəallıq göstərməyi təmin etməkdən ibarətdir.

Məlumdur ki, istehsal prosesini və idarəetmə qərarlarını

həyata keçirərkən müəyyən münasibətlər baş verir. Ən çox iqtisadi,

təşkilati və sosial-texnoloji münasibətlər baş verir ki, bu da idarəetmə

aparatında müxtəlif təsiretmə, təşkiletmə, əlaqələndirmə və digər

funksiyaların tətbiqini tələb edir. Ona görə də, idarəetmə mexanizmi

idarəetmənin prinsipləri, funksiyaları və metodları ilə sıx bağlıdır.

Onların bir-birilə əlaqələndirilməsi qaydası, sistem halında tətbiq

edilməsi idarəetmə mexanizminin normal fəaliyyət göstərməsi üçün

mühüm əhəmiyyətə malikdir.

İdarəetmə metodları idarəetmə nəzəriyyəsinin əsas

kateqoriyası, obyektiv iqtisadi və idarəetmə qanunlarının tələblərinin

idarəetmə təcrübəsində qarşılıqlı surətdə həyata keçirilməsinin

forması və daşıyıcısıdır. Eyni zamanda idarəetmə metodları

idarəetmə funksiyalannm prinsiplərinin əməli surətdə həyata

keçirilməsinin təsir vasitəsi və mexanizmidir. Bu mexanizm ilə

idarəetmə prosesi plana uyğun şəkildə həyata keçirilir. Lakin bəzi

iqtisadçı-mütəxəssislər idarəetmə prosesinin həyata keçirilməsində

bu və ya digər

137

metodlara, məsələn, iqtisadi metodlara üstünlük verilməsini irəli

sürürlər. Bununla çətin ki, razılaşmaq olar, çünki idarəetmə

metodlarının hər birinin özünün tətbiqi sahəsi və təsiretmə dairəsi

vardır. Məsələn, inzibati idarəetmə metodları ləşkiletmə və

nizamlama vasitəsilə, iqtisadi metodlar təsərrüfat ləaliyyədnə maddi

cəhətdən, mənəvi metodlar insanların ictimai fəaliyyətini və

fəallığını artırmaq yolu ilə, hüquqi metodlar isə təsərrüfat və ictimai

fəaliyyəti tənzim etməklə müəyyən təsir edir. Bundan başqa,

müəssisə miqyasında bəzi sosial-psixoloji məsələlər də meydana

gəlir ki, bunlar da idarəetmənin sosial-psixoloji metodların köməyi

ilə həll edilir.

İdarəetmənin, əsasən, üç metodu vardır. Bunlar

normativ-sərəncam, sosial-psixoloji və iqtisadi metodlardır. Müasir

dövrdə bu metodlardan ən geniş yayılanı iqtisadi metoddur, çünki

bazar iqtisadiyyatı şəraitində müəssisələrin fəaliyyətinin inkişafı

üçün iqtisadi metod bir növ maddi bazis tolunu oynayır. Ona görə də

müəyyən idarəetmə məqsədlərinə nail olmaq üçün təsərrüfatın

məqsədəuyğun aparılmasını təmin edən və iqtisadi qanunlara

əsaslanan metodlara idarəetmənin iqtisadi metodu deyilir. Bu metod

istehsal münasibətlərinin, obyektiv iqtisadi qanunların,

kateqoriyaların dərindən dərk edilməsinə, onlardan geniş istifadə

olunmasına, şəxsi və kollektiv marağın vahid sisteminin təmin

edilməsinə əsasən həyata keçirilir. Bu metodun köməyi ilə

planlaşdırma, təsərrüfat hesabı, əmək haqqı, qiymət, kredit, mənfəət,

maddi maraqlandırma və başqa mexanizmlər məqsədyönlü təsir

vasitələrinə çevrilirlər. Deməli, planlaşdırma, təsərrüfat hesabı, əmək

haqqı, qiymət, kredit, maliyyə, mənfəət və s. idarəetmənin iqtisadi

metodunun mexanizmləridir, onun tərkib elementləridir.

İqtisadi idarəetmə metodu göstərilən mexanizmlərin köməyi

ilə ən az xərc çəkməklə daha yüksək nəticələr əldə edilməsini təmin

edir, idarəetmə obyektlərinə bilavasitə təsir göstərir və nəticədə

müəyyən iqtisadi münasibətlər formalaşır. Bu isə o deməkdir ki,

idarəetmənin iqtisadi metodları iqtisadi müddəaların təcrübədə

istifadə edilməsi mexanizmidir. Bu

138

mexanizmin əsas vəzifəsi iqtisadi mənafe birliyini və iqtisadi şəraitin

yaradılmasını təmin etməkdən ibarətdir.

Lakin, idarəetmənin iqtisadi metodları istehsalın və

idarəetmənin bütün tərəflərini əhatə edə bilmir, yəni idarəetmədə

iqtisadi metodlar necə tətbiq edilirsə edilsin nizam- layıcı,

bölüşdürücü, sərəncamverici təsir fəaliyyətini həyata keçirə bilmir və

ondan heç də belə fəaliyyət növləri tələb olunmur. Deməli, iqtisadi

metod idarəetmənin obyektinin müəyyən hissəsinə, istehsalın nizama

salınmasına, kollektivin və onun ayrı-ayrı üzvlərinin maddi, mənəvi

marağına, onların mütəşəkkilliyinə, qarşılıqlı münasibətlərinə təsir

edir və istehsalın ahəngdarlığını təmin edir. Belə olan halda

idarəetmənin digər metodlarından istifadə edilməsi zərurəti yaranır.

İstehsalın idarə edilməsində hakimiyyətçilik xarakterli təsir

etmək subyektin idarəetmə obyektinə birbaşa təsir göstərən

normativ-sərəncam metodları vasitəsilə həyata keçirilir. İstehsalat

rəhbərləri tərəfindən bütün idarəetmə funksiyaları bu metodun

köməyi ilə icra olunur. Bu metod hakimiyyətçilik səlahiyyətinə malik

olduğu üçün onun yerinə yetirilməsi məcburi xarakter daşıyır. Burada

idarəetmə qərarlarının yerinə yetirilməsi inzibati, maddi və başqa

formada məsuliyyətə cəlb olunma və ya idarəetmə intizamının

pozulması kimi qiymətləndirilir və bunun üçün müvafiq cəza

tədbirləri tətbiq edilir.

Normativ-sərəncam metodundan dövlət qərarlarının, həmçinin

istehsalat rəhbərinə (menecerə, sahibkara) verilən səlahiyyətə, hüquq,

əmək qanunvericiliyinə və nəzakət qaydalarına əsasən istifadə edilir.

Öz növbəsində bu qərar və qaydaları pozan istehsalat rəhbərləri və

ayrı-ayrı mütəxəssislər də müəyyən cəza alırlar. Beləliklə,

normativ-sərəncam metodun aşağıdakı xarakterik cəhətləri vardır:

idarə olunan subyektə birbaşa təsir göstərmək mümkün olur;

idarəçiliyin üstün olaraq müvafiq qərar və sərəncamların normativ

qaydada verilməsi təmin olunur; bu və ya digər situasiyanın eyni

qaydalı həlli həyata keçirilir; qərar və sərəncamlar operativ yerinə

yetirilir; bu zaman istehsalat rəhbəri birbaşa icraçılara təsir göstərir.

139

Normativ-sərəncam metodunun obyekti geniş və çoxcəhətlidir

Lakin, onu bəzi əlamətlərə görə təsnifləşdirmək mümkündür.

Məsələn, bu metod istifadə edilməsi və təsiretmə xarakteıinə görə iki

qrupa: təşkilati təsiretmə metoduna və sərəncam təsiretmə metoduna

ayrılır. Təşkilati təsiretmə metodu idarəetmənin bütün sistemlərinin

fəaliyyətinin forma- laşdırılrnasmda tətbiq edilir. Təşkilati təsiretmə

metodunun aşağıdakı növlərini fərqləndirirlər: təşkilati nizamlama

metodu - qüvvədə olan inzibati aktların (məs: müəssisənin

nizamnaməsi, əsasnaməsi, dövlət qərarları və s.) köməyi ilə

kollektivin və ayrı-ayrı işçilərin fəaliyyətinə təşkilati təsir edilməsi

deməkdir. Bu cür təsiretmə hüquqi akt forması olmaqla, müvafiq

bölmə işçiləri üçün məcburidir, yəni bu metod müəssisənin bütün

bölmələri arasındakı qarşılıqlı təsir qaydalarını, onların fəaliyyətini,

inkişaf perspektivlərini və fəaliyyət dairəsini nizamlayır.

Təşkilati normalaşdırma metodu - təşkilati təsiretmə

metodunun ən çevik və mütərəqqi metodudur və təşkilati norma ^''ə

normativlər əsasında idarə edilən subyektə bilavasitə təsir göstərir.

Başqa sözlə, norma və normativlər müəyyən işlərin, əməliyyatların

və funksiyaların yerinə yetirilməsi üzərində hədd qoyulmasını, hər

bir işçinin fəaliyyətinə düzgün qiymət verilməsini təmin edir, bu və

ya digər işin, vəzifənin və funksiyanın necə yerinə yetirilməsi

mexanizmini müəyyənləşdirir. Bu zaman müxtəlif norma və

normativlərdən, qayda və təlimatlardan istifadə edilir. Təşkilati

normalaşdırma metodu istehsalın və əməyin təşkilində mühüm rol

oynayır və onun köməyi ilə istehsalın tərkib elementləri arasında

mütənasiblik təmin edilir, işçilərin fəaliyyəti tənzimlənir və əməyin

nəticəsi qiymətləndirilir.

Təşkilati tənzimləmə metodu - əmək kollektivlərində əmək

bölgüsünün tənzimlənməsində və bütövlükdə əmək kollektivinin

fəaliyyətinin qaydaya salınmasında mühüm əhəmiyyət kəsb edir.

Tənzimləmə aktlarının köməyi ilə istehsalın mütəşəkkil gedişatına

nail olunur, vaxt itkiləri aradan qaldırılır, ayrı-ayrı işlər, funksiyalar

arasında düzgün əlaqə yaradılır.

140

Təşkilati-metodiki təlimatlandırma metodu - ayrı-ayrı işlərin,

əməliyyatların, fəaliyyət növlərinin və ya digər texniki vasitələrin

tətbiqi prosesinin, normativlərin və s. aktların hazırlanmasında

müxtəlif təlimatların (göstərişlərin) tətbiqinə əsaslanır. Bu metodun

aşağıdakı növləri vardır; metodiki təlimatlar; metodiki göstərişlər; iş

təlimatları; vəzifə təlimatları və s.

Təşkilati təsiretmə metodunun iki formasını: təşkilati

təhliletmə və təşkilati layihələndirmə metodlarını fərqləndirirlər.

Təşkilati təhliletmə idarəetmə obyekti və subyekti haqqında

məlumatların, müxtəlif xəbərdarlıqların yoxlanması, işlənməsi və

müəyyən şəklə salınması üsullarının məcmusundan ibarətdir. Onların

vasitəsilə idarəetmə sistemlərinin həqiqi vəziyyəti müəyyən olunur,

həmin sistemlərdə baş verən səbəb və nəticələr aydınlaşdırılır,

onların fəaliyyəti qiymətləndirilir. Təhlilin ən geniş yayılmış

üsullarından biri müqayisə üsuludur. Təşkilati təhlilin əsas məqsədi

idarəetmə sahəsində onun səmərəliliyini yüksəltmək üçün ehtiyatları

aşkara çıxarılaraq səfərbərliyə almaqdır. Təhlil zamanı dəyər, cinsi

və əmək göstəricilərindən istifadə edilir. Təhlil əsasında yeni,

mütərəqqi idarəetmə sistemi layihələndirilir. Bundan başqa, təşkilati

layihələndirmə mövcud idarəetmə quruluşunun təkmilləşdirilməsini,

sənədləşdirmə və sənəd dövriyyəsini, əməyin təşkilini, informasiya

axınım və onun texnikasını da əhatə edir.

Sərəncam təsir metodu - inzibati, təşkilati aktların düzgün

həyata keçirilməsi və idarəedilməsi, bütün bölmələrin normal

işləməsini, sərəncam komandalarının çevikliyini və operativliyini

təmin edir. Sərəncam təsiretmə əmr, sərəncam, göstəriş, qərar

formalarında ola bilər. Əmrləı in, sərəncamların, qərarların layihəsini

hazırlamaq və onların icraçılara çatdırılmasını, verilməsini təmin

edən bəzi qaydalar, tələblər vardır ki, onlara da aşağıdakılar aiddir:

sərəncam təsiri tam və dəqiq məlumatlar əsasında hazırlanmalıdır;

sərəncam təsiri dövrü xarakter daşımalı və daha çevik olmalıdır; əmr

və sərəncamların düzgün yerinə yetirilməsi üçün icraçılar

141

tərəfindən mənimsənilməli və onlar təlimatlandırılmalıdır.

Sərəncam təsir metodu mahiyyətcə idarəedici sistemin icra

sərəncam səlahiyyətinin yerinə yetirilməsi forması, məzmununa görə

isə müəyyən təsir aktıdır. Onun vasitəsilə operativ idarəetmə

fəaliyyəti nizama salınır, sifarişlər və tapşırıqlar yerinə yetirilir,

istehsala operativ rəhbərlik təmin olunur və əmək kollektivləri

arasında ictimai münasibətlər, əlaqələr tənzimlənir və müəyyən

qaydaya salınır.

İstehsalın idarə edilməsinin üçüncü metodu sosial- psixoloji

metodudur. Müasir dövrdə bu metodun əhəmiyyəti və rolu xeyli

artmışdır. Bu onunla izah edilir ki, idarəetmə əməyi fiziki əməkdən

xeyli fərqlənir. Əgər fiziki əməklə məşğul olan işçilər üçün bilavasitə

əmək obyekti təbiət cisimləri və əmək alətləri təşkil edirsə, rəhbərlik

əməyi üçün başlıca obyekt insanların özüdür. Əmək cisimlərindən və

əmək alətlərindən fərqli olaraq insan müxtəlif keyfiyyətə malikdir ki,

bu da rəhbər işçilərlə, menecerlərlə tabeçilikdə olan işçilər, icraçılar

arasında mürəkkəb sosial-psixoloji əlaqələr yaradır. Odur ki,

idarəçilik əməyi və idarəetmə mədəniyyəti adamlara qarşı nəzakətli

və işdə səriştəli olmağı tələb edir. Təcrübə göstərir ki, mədəni halda

verilən hər bir göstəriş, kobud formada veriləndən daha çox müsbət

nəticə verir. Odur ki, təsərrüfat rəhbərləri istehsalın, insan

psixologiyasını bilməklə yanaşı, yumora da malik olmalıdır.

Sosial-psixoloji metodların müxtəlif növləri vardır. Onların

hər biri insanların mənəvi marağına təsir göstərir, onlarda sağlam

dünyagörüşünün formalaşmasına imkan verir. Bu metodun aşağıdakı

növlərini fərqləndirirlər: ictimai- siyasi metod; siyasi-tərbiyəvi

metod; ideya-tərbiyəvi metod və s. Göstərilən metodlar işçilərin

əmək və yaradıcılıq fəallığını inkişaf etdirir, onlarda yeni insani,

əxlaqi keyfiyyətlər yaratmağa, sosial fəallığın yüksəldilməsinə, əmək

kollektivlərinin möhkəmləndirilməsinə şərait yaradır. Ümumi

şəkildə idarəetmənin sosial-psixoloji metodu iki metoddan -

idarəetmənin sosial metodundan və idarəetmənin psixoloji

metodlarından ibarətdir. Sosial metodun köməyi ilə

142

istehsal və əmək kollektivlərinin formalaşdırılması, onların sosial

inkişafının planlaşdırılması tənzim olunur. Sənaye müəssisələrində

sosioloji-psixoloji mühiti öyrənmək üçün sosioloji tədqiqatlar

aparılır və onun iş nəticəsində sosial- psixoloji mühitin daha da

sağlamlaşdırılmasmı təmin etmək üçün tədbirlər müəyyənləşdirilir.

4.4. İstehsalın idarə edilməsi prosesi

İstehsalın idarə edilməsinin əsas mahiyyəti onun statik

vəziyyətdə olmasında deyil, daim hərəkətdə olması ilə xarakterizə

olunur. Əks təqdirdə idarəetmə prosesi həyata keçirilməzdi.

İdarəetmə prosesi ilk növbədə idarəetmə sisteminin vəhdəti ilə və

idarəetmə sahəsində olan əmək bölgüsü və əmək kooperasiyası ilə

şərtlənir. Bu baxımdan idarəetmə prosesi müəssisənin mövcud

ehtiyatlarından səmərəli istifadə etməklə bu və ya digər idarəetmə

obyektinin qarşısında qoyulan məqsədlərin, vəzifələrin və

funksiyaların həyata keçirilməsinə yönəldilmiş idarəetmə

qərarlarının əsaslandırılması, qəbul edilməsi və icrasının təşkili

məqsədi ilə qarşılıqlı əlaqədə və müəyyən ardıcıllıqla yerinə yetirilən

müxtəlif xarakterli əmək və maşın əməliyyatlarının kompleksindən

ibarətdir. İstehsalın idarə edilməsi prosesinin mahiyyəti idarəetmənin

mürəkkəbliyindən, məqsədyönlüyündən və fasiləsizliyindən,

istehsala sosial- iqtisadi rəhbərlikdən, müəssisə və onun vasitələrində

ləşkilati- texniki rəhbərliyin xarakterindən, idarəetmə üsullarından və

texnologiyasından, idarəetmə işlərindən istifadə edilən texniki

vasitələrdən istifadə olunur.

Maddi istehsal sahəsində olduğu kimi, istehsalın idarə

edilməsində də müəyyən proses həyata keçirilir. Lakin, maddi

istehsal sahəsindən fərqli olaraq idarəetmə prosesində yalnız əmək

prosesi həyata keçirilir, təbii proseslər isə istisna edilir. Bu zaman

əmək predmeti rolunu informasiya oynayır, əmək alətləri kimi

hesablama-idarəetmə texnikası çıxış edir və hazır

143

məhsul rolunu isə idarəetmə qərarlarının işlənib hazırlanması təşkil

edir.

İdarəetmə prosesləri strukturuna və tərkibinə görə müxtəlif

olur. Məsələn, idarəetmə prosesləri strukturlarına görə yuxarı, orta və

aşağı səviyyəli idarəetmə proseslərinə; tərkiblərinə görə isə rnakro-

və mikroproseslərə ayrılır. Lakin, bütün səviyyələrdə çalışmaq

lazımdır ki, idarəetmə prosesləri səmərəli təşkil edilmiş olsun.

İdarəetmə proseslərinin səmərəliliyi onun təşkili növlərindən və ona

edilən tələblərdən xeyli dərəcədə asılıdır. Adətən, idarəetmə

proseslərinin təşkilinin aşağıdakı növlərini fərqləndirirlər:

1. İdarəetmənin üsullar üzrə təşkili - idarəetmə prosesinin

həyata keçirilməsi ilə məşğul olan işçilərin-mütəxəssislərin sayı və

tərkibinin müəyyənləşdirilməsi, onların əməyinin təşkili

məsələlərinin, habelə onların arasındakı qarşılıqlı əlaqəni özündə əks

etdirir;

2. İdarəetmə proseslərinin məkan baxımından təşkili ~

müəssisə və onun bölmələrində həyata keçirilən idarəetmə

funksiyalarının məkan etibarilə bir-birlərinə uyğun olaraq

bölüşdürülməsini xarakterizə edir. Bu isə öz ifadəsini müəssisənin

idarəetmə strukturunun formalaşdırılmasında tapır;

3. İdarəetmə prosesinin zaman baxımından təşkili - müəssisə

və onun bütün vəsilələrində həyata keçirilən idarəetmə

funksiyalarının vaxt etibarilə uyğunlaşdırılmasını nəzərdə tutur;

4. İdarəetmə prosesinin struktur baxımından təşkili - əmək

bölgüsünə əsaslanır və idarəetmə işləri ilə məşğul olan işçilərin,

mütəxəssislərin fəaliyyətini məkan və zamanda vahid qarşılıqlı əlaqə

prosesində birləşdirməyi təmin edir.

Sənaye müəssisələrində idarəetmə prosesini səmərəli təşkil

etmək üçün bir sıra prinsiplərə əsaslanmaq lazımdır. Onlara aiddir:

- İdarəetmə proseslərinin təmərküzləşdirilməsi prinsipi -

idarəetmə işləri ilə məşğul olan işçilərin mütəxəssislərin sayının

azaldılmasına, onun səmərəliliyinin yüksəldilməsinə imkan verir;

144

- idarəetmə proseslərinin ixtisaslaşdırılması prinsipi - müxtəlif

idarəetmə pillələrində konkret idarəetmə funksiyasının (vəzifəsinin)

yerinə yetirilməsinə şərait yaradır;

- İdarəetmə proseslərinin müqayisəliliyi prinsipi - müəssisə

miqyasında bütün idarəetmə işlərində yerinə yetirilən idarəetmə

prosesləri arasında düzgün nisbətlərin təmin olunmasını nəzərdə tutur.

Bunun üçün idarəetmə işlərində həyata keçirilən bütün işlər həcminə,

xarakterinə və mürəkkəblik dərəcəsinə görə dəqiq

müəyyənləşdirilməlidir;

- İdarəetmə proseslərinin fasiləsizliyi prinsipi - onun dinamik

xarakterindən irəli gəlir. Bu prinsip idarəetmə aparatında çalışan

bütün işçilərin-mütəxəssislərin əməyinin elə təşkil olunmasını

nəzərdə tutur ki, bu zaman təşkilati-texniki səbəblər üzündən idarə

olunan obyektlər boş dayanma balları olmasın və həmin illərdə bütün

iş vaxtı ərzində əmək məhsuldarlığının ictimai səviyyəsi təmin

edilsin;

- İdarəetmə proseslərinin uyğunlaşdırılması prinsipi - o

deməkdir ki, idarəetmənin təşkilati quruluşu çevik və müəyyən dövr

ərzində dəyişməz qalsın. İdarəetmə prosesinin çevikliyi idarəolunan

obyektin məqsəd və vəzifələrindən asılıdır;

- İdarəetmə proseslərinin varisliyi prinsipi - müxtəlif

dövrlərdə baş vermiş və konkret obyektə yönəldilmiş idarəetmə

qərarlarının qarşılıqlı əlaqəsini tələb edir. İdarəetmədə varislik -

müxtəlif idarəetmə orqanlarında, yəni idarəetmə aparatı şöbələrində

çalışan işçilər mütəxəssislər tərəfindən yerinə yetirilən işlərdən və

əvvəlki illərdəki idarəetmə qərarlarından istifadəni nəzərdə tutur;

- İdarəetmə proseslərinin dəqiqliyi prinsipi - konkret

məsələnin həlli üçün real, dəqiq informasiyanın olmasını nəzərdə

tutur. Bu prinsip idarəetmə aparatında çalışan

işçilərin-mütəxəssislərin ixtisaslaşdırılması ilə qırılmaz surətdə

əlaqədardır və idarəetmə qərarlarının işlənib hazırlanması və qəbul

edilməsi prosesində istifadə edilir. İnformasiyaların dəqiqliyi

idarəetmə prosesinin əsas şərtidir.

İstehsal prosesi, onun təşkili və s. mühəndis işidir. Lakin huna

baxmayaraq müəssisə iqtisadiyyatının texnoloji

145

əsaslarını mühəndis-texnoloq qədər olmasa da - bilmək istehsal

firmasında işləyən iqtisadçı üçün çox vacibdir. Daha doğrusu,

iqtisadçı mütəxəssisin müəssisə iqtisadiyyatına dair məsələləri daha

dərindən dərk etməsi üçün istehsal prosesinin texnologiyasını və onun

təşkili məsələlərini öyrənməsi çox vacibdir.

İqtisadçı üçün istehsal prosesini öyrənmək zərurəti müəssisədə

tətbiq olunan texnika və texnologiyanın müəssisə iqtisadiyyatı ilə

dolayısı ilə olsa da -bağlılığından irəli gəlir. İstehsal prosesinin

elementlərindən - əmək vasitələri, əmək cisimləri və iş qüvvəsindən -

istifadə olunmasının təşkili vəziyyəti, nəticə etibarilə, müəssisə

iqtisadiyyatının inkişaf imkanlarının səviyyəsini müəyyən edir.

Müxtəlif sənaye sahələrinə mənsub müəssisələrin istehsal

prosesi haqqında ümumi bilikləri mənimsəməklə iqtisadçı, həm

müəssisənin bütünlükdə və həm də onun istehsal sexləri və

sahələrinin iqtisadi və təsərrüfat fəaliyyətini dərindən təhlil edə,

mövcud vəziyyətlı bazarın tələblərinin uyğunluğu səviyyəsini

müqayisəli şəkildə öyrənmək imkanı qazana bilər. Öz-özlüyündə

aydındır ki, burada istehsal firmalarında istehsalın təşkilindən

müfəssəl deyil, onun ən ümumi məsələlərindən bəhs olunacaqdır.

İstehsal prosesinin təşkilinin mükəmməlliyi, tətbiq olunan

texnika və texnologiyanın müasirliyi, son olaraq, rəqabət qabiliyyəti

yüksək, dəyəri nisbətən aşağı olan məhsullar istehsalı üçün həlledici

rol oynaması idarəetmə qərarlarının düzgün tətbiqindən asılıdır (Şəkil

4.1).

Şəkil 4.1-dən aydın görünür ki, istehsal prosesi əsas, köməkçi və

xidmətedici əmək və habelə təbii proseslərin məcmusu olub, onların

qarşılıqlı təsiri və əlaqələri vasitəsilə xammal və ya materialın hazır

məhsula çevrilməsi texnologiyasıdır. Başqa sözlə, müəssisənin

istehsal prosesi əmək cisimlərinin (xammal, material və s.) hazır

məhsula çevrilməsinə yönəldilmiş müxtəlif maşın və avadanlıqların

vasitəsilə həyata keçirilən texnoloji əməliyyatları özündə birləşdirir,

onların məcmusudur. İstehsal prosesiməhsulunistehsaliiləbağlı,

insanları texnikisilahlandıran

146

LP\

I <5 •Ci

ö İ a

S’

rs a

“a

S'

•Cc

??-

Neftqazçıxarma sexləri

Neftin

hazırlanması və nəqli

Lavlara su vurma sexi

Quyuların əsaslı və cari

təmiri sexi

Qaz-kompressor sexi

Elektrik təcrizatı sexi

Avadanlıqların təmiri

sexi

Nəalivvat sexi

Maddi-təchizat sahəsi

Digər xidmət sahələri

vasitə ilə əmək cisimlərinə yönəltdiyi məqsədyönlü qarşılıqlı təsir və

əlaqələri olan işlərin vəhdətidir.

Firma və ya müəssisədə istehsal prosesinin özü də müstəqil,

lakin bir-birilə bağlı olan mərhələlərə bölünür.

Əməliyyat - istehsal prosesinin xüsusiləşdirilmiş tərkib hissəsi

olmaqla - bir iş yerində bir və ya bir neçə işçi tərəfindən əmək

predmeti (xammal, material, yarımfabrikat) üzərində ardıcıl yerinə

yətirilən işlərin cəmindən ibarətdir.

İstehsal prosesinin əməliyyatlara şaxələnməsi və hər bir

əməliyyatın tərkibi istehsalın miqyası və ixtisaslaşdırma

səviyyəsindən, tətbiq olunan texnika və texnologiyadan və habelə

istehsalın təşkilindən asılıdır.

Məhsulun hazırlanmasmdakı roluna görə də, istehsal özü də

əsas, köməkçi və xidmətedici istehsal proseslərinə ayrılır. Lakin

xammal və materialın hazır məhsula çevrilməsi işində onların rolu

eyni olmur.

Əsas (texnoloji) istehsal prosesi emal edilən məmulatın

formasının, ölçülərinin və daxili strukturunun dəyişdirilməsi ilə

bilavasitə əlaqədardır.

Əsas istehsal prosesini bəzən texnoloji proses də adlan- dınrlar

və burada elmi cəhətdən heç bır qəbahətə yol verilmir. «Texnoloji

prosesin xarakterini, bir qayda olaraq, istehsalın təşkilati şərtləri -

texnoloji ardıcıllığa görə avadanlıqlann istehsal meydançalannda

düzgün quraşdmlması, anbarların təyinatı və onların düzgün

yerləşdirilməsi, nəqliyyat marşrutlarının istiqaməti və uzunluğu

müəyyən edir.

Köməkçi və xidmətedici istehsal prosesləri məhsulun

hazırlanmasında bilavasitə iştirak etmirlər, lakin əsas (texnoloji)

prosesin yerinə yetirilməsinə şəraitin yaradılması onlar tərəfindən

həyata keçirilir. Əsas istehsal köməkçi və xidmətedici proseslərsiz

keçinə bilməzlər. Köməkçi sexlərin istehsal etdikləri məmulatlar əsas

istehsalda istifadə olunmaqla son məhsulun istehsalına yardım

göstərirlər. Köməkçi istehsalın məhsullanna alət, ştamp, tərtibat,

bütün eneıji növlərini və tara istehsalını misal gətirmək olar.

İdarəetmə, çox ümumi şəkildə, fərdin və ya kollektivin öz

iradələri, ideya və fikirlərinin həm mümkün olan və həm

148

də zərurət yaranan yerdə, məqsədəyönlü şəkildə reallaş- dırılmasıdır.

İnsanlar bioloji qanun və qanunauyğunluqlan dərk etməklə

özlərinin işləmiş olduğu bioloji texnologiyalar, aqrotexniki üsullar

vasitəsilə - natamam olsa da canlı təbiətin obyektlərini də idarə edə

bilirlər. Cansız təbiətə gəlincə o, əsasən, fizika və kimyanın

qanunlarına tabe olsa da, onların vasitəsilə «idarə» olunsa da, insanlar

onda dəyişiklik etmək yolu ilə - mineral xammalın hasilatı, təbii

enerjilərdən (su, külək, günəş və s.) istifadə, müxtəlif təyinatlı

qurğuların tikilməsi və s. vasitəsilə - onun da idarə olunmasında bu və

ya digər dərəcədə iştirak edirlər.

İnsanlar texniki obyektlərə, texnoloji proseslərə özünün

yaratdıqlarına təsir etməklə müəyyən nəticələrə nail olmaq üçün

onları da idarə etməyə müəssər olurlar.

Texnika və texnologiyanın idarə oluna bilməsi imkanı insanlar

onların konstruksiyasına - hələ layihələndirmə mərhələsində - daxil

edir, istismar zamanı isə gerçəkləşdirə bilirlər.

Bütün bunlarla qarşılıqlı asılılıqda və əlaqədə olan

idarəetmənin ən ali və çox geniş yayılmış forması mötəbər

məlumatlara, qanun, təklif, sərəncam, göstəriş və s. bu kimi vasitələrə

cəmiyyətin, iqtisadiyyatm, əmək kollektivinin (müəssisənin,

firmanın), istehsalın, texniki heyətin idarə edilməsi, əvvəllər qeyd

edildiyi kimi, firmada məşğul olan insanların davranışlarına təsir

göstərməyə istiqamətləndirildiyi tədbirlər sistemidir. Firma

rəhbərliyinin Öz tabeçiliyində olan insanlara təsir səviyyəsi və

əməkdaşların idarəetmədə iştirak dərəcələri müxtəlif formalarda

təşkil oluna bilər. Heyətin idarə edilməsi prosesində ön planda

davranış aspektləri dayanır.

4.5. İdarəetmə funksiyaları və onların mahiyyəti

İdarəetmə prosesi idarəetmənin məqsəd və vəzifələrindən irəli

gəldiyi üçün müəyyən idarəetmə funksiyalarının yerinə yetirilməsi ilə

bağlıdır. İdarəetmə funksiyaları obyektiv məqsəd və nəticələrin

ümumiliyi ilə səciyyələnir ki, bu da

149

idarəetmə aparatında çalışan işçilərin-mütəxəssislərin əməyinin

funksional bölgüsündən irəli gəlir. Buna uyğun olaraq müəyyən

idarəetmə aparatı təşkil edilir. Onun hər bir şöbəsi və yaxud

laboratoriyası müəyyən idarəetmə funksiyalarının yerinə yetirilməsi

üzrə ixtisaslaşdırılır. İdarəetmə funksiyası dedikdə, ictimai istehsal

proseslərinin yerinə yetirilməsinə yönəldilmiş üsul və vasitələrin

məcmusu nəzərdə tutulur. Deməli, idarəetmə funksiyası idarəetmə

fəaliyyətinin xüsusi növü olub, idarəetmə sahəsində əmək

bölgüsünün təzahür formasıdır. İdarəetmə funksiyaları olduqca

müxtəlifdir. Lakin, əksər sənaye müəssisələrində idarəetmənin

aşağıdakı funksiyaları icra olunur:

Planlaşdırılma funksiyası - idarəetmənin ən mühüm

funksiyalarından biridir. Onun məzmunu müəssisə və onun ayrı-ayrı

bölmələrinin sosial-iqtisadi istiqamətlər üzrə inkişafını

müəyyənləşdirməkdən, plan tapşırıqlarım işləyib hazırlamaqdan və

onları icraçılara çatdırmaqdan, istehsaldaxili ehtiyatları aşkara

çıxarmaq üçün tədbirlər hazırlamaqdan və s. ibarətdir. Planlaşdırma

nəticə etibarilə müxtəlif işlərdə iqtisadiyyatın optimal inkişafını

təmin etməkdir.

Kadrlar funksiyası - istehsalı ona lazım olan işçi qüvvəsi, yəni

əmək ehtiyatları ilə təmin edir. Bu məqsədlə müəssisə əmək

kollektivinin hər bir üzvü ilə müqavilə bağlayır və onun icrasına

nəzarət edir. Bu funksiyanı müəssisə və onun ayrı-ayrı bölmələrinin

(əgər həmin bölmələrin belə müqavilə bağlamaq hüquqları vardısa)

rəhbərləri, menecerləri həyata keçirirlər. Deməli, kadrlar

funksiyasının nəticəsini əmək kollektivinin formalaşması təşkil edir.

Bu funksiyam müəssisənin kadrlar şöbəsi həyata keçirir.

Maliyyə və uçot funksiyası - biznesin, müəssisənin pul

təsərrüfatına aid olan aspektlərini əhatə edir. İdarəetmənin maliyyə

funksiyası müəssisənin bütün fəaliyyət növlərinin normal gedişatı

üçün maliyyə ehtiyatları yaradılmasına, əmək məhsuldalığmı

artırmaq, məhsulun keyfiyyətini yaxşılaşdırmaq və onun maya

dəyərini aşağı salmaq, istehsal fondlarından səmərəli istifadə etmək

hesabına

150

təsərrüfat hesablı gəlirin (mənfəətin) artırılmasının təmin edilməsinə

xidmət edir. Müəssisənin fəaliyyətinə operativ təsir göstərmək,

istehsalın inkişaf etdirilməsinin konkret yollarını müəyyənləşdirmək

və onun gedişatını tənzimləmək, təsərrüfat fəaliyyətini təhlil etmək,

tapşırıqları (sifarişlərin, müqavilələrin) vaxtında yerinə yetirilməsinə

nəzarət etmək və s. üçün müəssisələrdə müəyyən edilmiş qaydada

uçot işləri aparılır və zəruri hesabatlar tərtib edilir. Bu funksiyanı

müəssisənin mühasibat şöbəsi həyata keçirir.

Maddi-texniki təchizat logistika funksiyası - işçi qüvvəsini

çıxmaqla istehsal prosesini bütün zəruri istehsal vasitələri ilə təmin

etməklə məşğuldur. Müəssisədə maddi- texniki təchizat funksiyasının

məqsədi müəssisəyə lazım olan xammal və materialın, maşın və

avadanlıqların, alət və tərtibatların, yanacaq və enerjinin miqdarını

müəyyən etməkdən, onların əldə edilməsi mənbələrini

müəyyənləşdirməkdən, ehtiyatlardan səmərəli istifadə edilməsini

təmin etmək məqsədi ilə zəruri tədbirləri həyata keçirməkdən, onların

müəssisəyə gətirilməsi formalarını müəyyənləşdirməkdən və məhsul

satışı bazarlarım axtarıb tapmaqdan ibarətdir. Bu funksiyanı

müəssisəni maddi-texniki təchizat və satış şöbəsi logistika həyata

keçirir.

Elmi tədqiqat funksiyası - məhsul və istehsalın tərəqqisini

sürətləndirmək işlərini əhatə edir. Odur ki, müəssisələrdə bu

funksiyanın düzgün həyata keçirilməsi istehsalın

intensivləşdirilməsinin, yeni növ məhsulların yaradılması və

mənimsənilməsinin, yəni “elm-texnika- istehsal” tsiklinin

qısaldılmasının, məhsulun keyfiyyətinin yaxşılaşdırılmasının və

maya dəyərinin aşağı salınmasının, yeni növ xammal və materialların

yaradılmasının mühüm şərtidir. Bu funksiyanın əsas məqsədi elmi

tədqiqat işləri, təcrübə-konstruktor işləmələri, təcrübə istehsalı üzrə

təcrübi problemləri həll etməkdir. Elmi tədqiqat və təcrübə-

konstruktor işləmələrinin nəticələri təcrübədə bilavasitə tətbiq edilir,

yeni texnoloji proseslərdə, konstruksiyalarda, materiallarda və s. öz

təcəssümünü tapır. Elmi tədqiqat

151

yaxud rəcrübə-konstruktor işləmələrinin yüksək keyfiyyətlə başa

çatdırılmasında, layihə konstruktor sənədlərinin hazırlanmasında

elmi tədqiqat funksiyası mühüm rol oynayır. Bu funksiyanı

müəssisənin texniki və texnoloji şöbələri, həmçinin konstruktor

büroları yerinə yetirirlər.

Məhsulun yajniması və ya satış funksiyası vasitəsilə məhsul

və xidmətlər istehlakçılara çatdınlır. Odur ki, məhsulun yayılması və

ya satışı funksiyası müəssisənin mənfəətlik potensialının

yüksəldilməsində mühüm rol oynayır. Bazar iqtisadiyyatı şəraitində

müəssisənin mənfəətlilik potensialının yüksəldilməsi xeyli dərəcədə

istehlakçıların sayından, müxtəlifliyindən və alıcılıq qabiliyyətindən

asılıdır. Belə ki, istehlakçılann sayı çox və alıcılıq qabiliyyəti yüksək

olarsa, müəssisənin mənfəətinin artıniması imkanları da bir o qədər

çox olar. Çalışmaq lazımdır ki, müəssisənin istehsal etdiyi məhsulun

bir istehlakçısı olmasın. Belə olduqda həmin müəssisənin fəaliyyəti,

mənfəətlilik potensialı bir istehlakçının uğurlu fəaliyyətindən asılı

olmur. O, zərərlə işlədikdə isə müəssisədə şəxsi istehlaka

yönəldiləcək məhsul istehsalına əhalinin tələbatmın həcmi və

strukturu, onun alıcılıq qabiliyyəti, yəni əhalinin gəlir və yığım

səviyyəsi, institusional məhsul istehsal etdikdə isə ayrı-ayn istehlakçı

müəssisə və təşkilatların hansı ərazidə və ya sahədə çalışması, ödəniş

qabiliyyəti və mənfəətliliyi öyrənilməlidir. Rəqabət mübarizəsində

qalib gəlmək, ya da ona tab gətirmək üçün məhsulun yayılması və

satışı funksiyası daima təkmilləşdirilməlidir.

Qiymətqoyma funksiyası - çevik qiymət sisteminin fəaliyyət

göstərilməsi ilə bilavasitə əlaqədardır. Məlumdur ki, normal

iqtisadiyyatda inflyasiya qiymətlərin artması ilə xarakterizə olunur.

Qiymətlərin sürətlə artması bir tərəfdən məcmu tələbi azaldır, digər

tərəfdən isə biznesin təkrar istehsalına lazım olan xərcləri çoxaldır.

Bunların hər ikisi, yəni müəssisə məhsulunun pis realizə edilməsi və

özünü xammal və materiallarla təmin edə bilməməsi təsərrüfat

subyektlərinin bir-birilə hesablaşmasını çətinləşdirir, böyük həcmdə

debitor və kreditor borcları yaranır. Nəticədə eyni vaxtda çoxlu sayda

152

müəssisələrdə mənfəətlilik potensialı azalır və müilisləşmə prosesi

kütləvi xarakter alır. Deməli, bazar iqtisadiyyatı çevik qiymət

sisteminin olmasını tələb edir və ona görə də müasir dövrdə

qiymətqoyma funksiyasının rolu və əhəmiyyəti daha da yüksəkdir.

İstehsal funksiyası - məhsul hazırlanmasının təmin

olunmasını, ehtiyatların yaradılmasını, istehsalın planlaş- dırılmasını,

keyfiyyətə nəzarət və texnologiya sahəsində qərarların qəbul

olunmasını nəzərdə tutur. Müəssisənin istehsal-təsərrüfat fəaliyyətini

xarakterizə edən göstəricilərin yaxşılaşdırılmasında, ehtiyatlardan

səmərəli istifadənin stimul- laşdınlmasında, müəssisənin digər

fəaliyyət növlərinin normal gedişatının təmin olunmasında istehsal

ftınksiyası mühüm rol oynayır. Odur ki, idarəetmənin istehsal

funksiyası elə təşkil olunmalıdır ki, o yüksək keyfiyyətli məhsullar

istehsalının müntəzəm surətdə artırılmasını, əmək məhsuldarlığının

yüksəldilməsini, istehsal xərclərinin minimuma endirilməsini, əmək

və istehsal şəraitinin yaxşılaşdırılması, ətraf mühitin mühafizəsinin

müəyyən edilmiş qaydada saxlanılmasını və s. təmin etmiş olsun. Bu

funksiya müəssisənin istehsalat şöbəsi tərəfindən həyata keçirilir.

Təşkiletmə funksiyası - istehsal prosesinin həyata keçirilməsi

istiqamətlərinin müəyyənləşdirilməsində, buraxılan məhsulların

vaxtında realizə olunmasmda. istehsal vasitələrinin əldə edilməsində,

elmi-texniki tərəqqi nailiyyətlərinin istehsalata tətbiq edilməsində və

s. mühüm rol oynayır. İstehsalın təşkili dedikdə, konlj'et

sosial-iqtisadi şəraitdə canlı əməyin istehsalın maddi ünsürləri ilə

səmərəli əlaqələndirilməsinə dair kompleks tədbirlər nəzərdə tutulur.

İstehsalm təşkili ehtiyat növlərindən daha səmərəli istifadə etməklə

iqtisadi və sosial inkişafa dair dövlət tanışlıqlarının, sifarişlərin,

müqavilələrin daha yaxşı yerinə yetijilməsini, yüksək son xalq

təsərrüfatı nəticələrinə nail olunmasını təmin etməlidir.

Əlaqələndirinə funksiyası - istehsalat rəhbərləri, menecerlər

tərəfindən həyata keçirilir. Bu onunla izah edilir ki, bazar

iqtisadiyyatı şəraitində müəssisələrin hüquqlannm

153

genişləndirilməsi, marketinqin meydana gəlməsi idarəetmədə xüsusi

bilik, peşəkarlıq və işgüzarlıq tələb edir. Məlumdur ki, müəssisə öz

istehsal təsərrüfat fəaliyyətini həyata keçirmək üçün çoxlu sayda

xammal və materiallar, maşın və avadanlıqlar göndərən təşkilat və

müəssisələrlə əlaqə saxlayır. Təsərrüfat ahəngim pozmamaq üçün

istehsalçı müəssisə daima kommersiya əlaqəsində olduğu işgüzar

təşkilatlann fəali}'yətini, tədiyyə qabiliyyətini və digər

parametrlərini öyrənməli, onlarda həyata keçirilən auditor və digər

yoxlamakır haqqında məlumatı olmalıdır. Bu zaman əsas diqqəti

inhisarçı təchizatçılara yönəltmək lazımdır. Məsələn,, elektrik

stansiyalanmn dayanması və nəqliyyat tariflərinin artması istehlakçı

müəssisəni iflic vəziyyətinə sala bilər. Odur ki, istehlakçı müəssisə

öz asılılığını maksimum dərəcədə təchizatdan azaltmaq üçün eyni

məkan və zamanda xammal və material üzrə bir neçə mal

göndərənlərlə təsərrüfat münasibətində, əlac[əsində olması vacibdir.

Təınzimləmə funksiyası - müəssisənin bütün fəaliyyətinin və

funksi^/alarının müəyyən qaydada və ahəngdar inkişafının təmin

edilməsi ilə bilavasitə əlaqədardır. Odur ki, tən2İmləmə

funksiyasının başlıca vəzifəsi idarəetmə fəaliyyətinin verilmiş

normativlərdən kənarlaşma hallannm qarşısını almaqdan, onlann baş

verməməsi üçün zəruri tədbirlərin işlənib hazırlanmasmdan və

həyata keçirilməsindən ibarətdir. Odur Ici, tənzimləmə funksiyası

iqtisadi və sosial sistemlərin müəyyən olunmuş parametrik səviyyədə

saxlanılmasına imkan verir.

Təhliletmə funksiyası - müəssisənin bütün fəaliyyət

növlərinin vəziyyətinin dərindən öyrənilməsi vasitəsidir. Bu

funksiyanın ən mühüm vəzifəsi - plan və sifarişlərin yerinə

yetirilməsi yekunlannm qiymətləndirilməsi, plan və normalardan

kənarlaşmalara səbəb olan amillərin müəyyənləşdirilməsi və

ölçülməsi, ehtiyatların aşkar edilməsi, elmi əsaslandırılmış

tapşırıqların işlənib hazırlanması üçün tələb olunan infərmasiyaların

toplanmasından ibarətdir.

Sosial funksiya - sosial sahədə ictimai münasibətlərin

tənzimlənməsinə xidmət edir və insan amilinin fəallaşmasında

154

özünü büruzə verir. Sosial funksiya və işçilərin mənafelərinə, əmək

və məişət şəraitinə, sağlamlıq və asudə vaxta aid olan geniş sahəli

problemləri əhatə edir.

Marketinq funksiyası - mübadilə yolu ilə ehtiyatlarm

ödənilməsinə yönəldilən insan fəaliyyətinin nöw kimi çıxış edir.

Marketinq funksiyası müəssisənin istehsal və satış fəaliyyətinin idarə

edilməsinin ən mühüm sistemi kimi kapitalist ölkələrində XX əsrin

əvvəllərində fəaliyyət göstərir. Bu funksiya bazann kompleks

təhlilinə əsaslanır, istehsal edilmiş məhsulun satılması və maksimum

mənfəət götürülməsi probleminin həllinə yönəldilmişdir. Marketinq

funksiyasının əsas məqsədi - istehlak tələbini məqsədəuyğun

formalaşdırmaq və firmanın mənafeyinə tabe etməkdir.

4.6. İdarəetmə qərarlarının mahiyyəti və

işlənib hazırlanmasıı

İdarəetmə qərarlarının zəruriliyi müəyyən məqsəd və

vəzifələrin həll edilməsi və irəli sürülməsi ilə əlaqədardır. Məqsəd və

vəzifələr olmasaydı idarəetmə qərarlanmn qəbulu və icrası da

olmazdı. Deməli, idarəetmə qərarlan neft və qaz sənayesinin

idarəetmə fəaliyyəti ilə üzvü şəkildə bağlıdır. Bu üzvü əlaqələr

müəyyən qərarlann işlənib ha2:ırlanması, informasiyalann təhlil

edilməsi, vəziyyətə nəzarət olunması və idarə olunan obyektə onlann

vasitəsilə təsir edilməsindən irəli gəlir.

İdarəetmə qərarlarının səviyyəsi idarəetmə aparatının və

istehsal rəhbərinin şəxsi keyfiyyətlərini müəyyən etmək üçün əsas

meyar hesab olunur. Ona görə də idarəetmə qərarları ilə idarəetmənin

elmi təşkili və iş üsulu arasında üzvi əlaqə vardır. Başqa istehsal

sahələrində olduğu kimi neft və qaz sənayesində də qəbul edilmiş

qərarlann iqtisadi, elmi-texniki, sosial, siyasi və s. nəticələri diqqət

mərkəzində olmalıdır.

İdarəetmə qərarlarının işlənib hazırlanması və qəbul edilməsi

prosesi idarəetmənin funksiyaları və idarəetmə mexanizmi ilə

əlaqədardır. İdarəetmə qərarları idarəetmə

155

mexanizminin və ona nail olma vasitələrinin zehnən dərk edilməsi,

yəni onun modelləşdirilməsi prosesidir. Çünki, idarəetmə qərarları

ilk növbədə əmək kollektivlərinin hər bir üzvü tərəfindən şüurlu

surətdə dərk edilir və konkret fəaliyyət növü ilə, arzu və məqsədlə

bağlı olur. İdarəetmə qərarları həm də hər bir rəhbər işçinin iradəsini

ifadə edir. Ona görə də idarəetmə qərarları müxtəlif olur. Onlar,

adətən, aşağıdakı əlamətlərə görə təsnifləşdirilir:

- fəaliyyət göstərmə müddətlərinə görə (qısa, orta və uzun

müddətli qərarlar);

- təsiretmə müddətinə görə (müəssisə daxili və müəssisədən

kənar qərarlar);

- fıınksional məzmununa və fəaliyyət dairəsinə görə (plan,

nəzarətedici, əlaqələndirici, texnoloji, maliyyə, inzibati, təşkilatı,

stimullaşdırıcı, sosial-psixoloji, texniki qərarlar);

Qərarlar idarəetmə işləri texnologiyasındakı yaradıcı

əməliyyatlara aiddir. Bir tərəfdən məzmununa görə, bu əsasən

rəhbəredici heyət tərəfindən yerinə yetirilən məntiqi-təfəkkür

fəaliyyət;idir. Digər tərəfdən isə qərarlar emosional- psixoloji aktdır.

Belə ki, idarəetmə işlərinin digər növlərindən fərqli olaraq qərar

rəhbərin psixofizioloji əlamətləri ilə şərtlənir. Nəhayət qərarlar

idarəetmə prosedurası kimi çıxış edir və buna görə də hüquqi

normaların köməyi ilə dəqiq olaraq təşkil edilməli və

nizamlanmalıdır.

İdarəetmə qərarlarının bir sıra xüsusiyyətləri və işlənib

hazırlanması üsulları vardır:

1. İdarəetmə qərarları əmək kollektivlərinin iradəsini ifadə

etməlidir.

2. İdarəetmə qərarları ünvanlı olmalıdır və hər bir idarəetmə

obyekti tərəfindən yerinə yeririlməlidir.

3. Aşağı səviyyəli idarəetmə orqanlarının qərarları yuxarı

səviyyəli idarəetmə orqanlarının qərarlarına uyğun gəlməlidir.

4. İdarəetmə qərarlarının qəbulunda idarəetmə prinsipləri

gözlənilməlidir.

Qərarların qəbulu, informasiya mübadiləsi kimi istənilən

idarəetmə funksiyasının tərkib hissəsidir. İdarəetmə

156

qərarlarının qəbuluna ehtiyac idarəetmə prosesinin bütün

mərhələlərində yaranır və idarəetmə fəaliyyətinin istənilən aspekt:i

ilə əlaqədardır. Qərarların qəbulu prosesi təşkilatda olan real

problemləri, münasibətləri və əlaqələri dəqj;q əks etdirərək, öz

fasiləsizliyi ilə idarəetmə fəaliyyətinin fasiləsizliyini təsdiq edir.

Bundan başqa qərarların hazırlanması və reallaşdırılması prosesinin

öyrənilməsi idarəetmənin məzmununu öyrənməyə imkan verir.

Çünki, idarəetmənin məzmunu qəbul edilən qərarların məzmununda

öz əksini tapır. Buna görə qərarların mahiyyətini və əhəmiyyətini

başa düşmək vacibdir.

Şəkil 4,2. Neft və qaz sənayesində idarəetmənin əsas kateqoriyaları

İstənilən sivilizasiyanın inkişafı müxtəlif növ qərarların hazırlanması

və reallaşdırılmasma əsaslanır. Bütün qərarlar

15*:

insanla və ya təşkilatla əlaqələndirilir. Qərarlar müxtəlif peşəkarlıq

səviyyəsinə malik insanlar tərəfindən hazırlanır və qəbul edilərək

reallaşdınlır. Buna görə də qərarlar tam düşünülməmiş və ya. dəqiq

hesablanmış xüsusiyyətli ola bilər.

Nefi: və qaz sənayesində idarəetmənin əsas kateqoriyaları

aşağıdakı şəkil 4.2-də verilmişdir.

Şəkil 4.2-dən aydın görünür ki, idarəetmə prinsipləri idarəetmə

qərarlarının işlənib hazırlanmasına və qəbul edilməsinə bir proses

kimi baxır və özündə aşağıdakı mərhələləri əhatə edir:

- idarəetmə prosesi;

- idarəetmə funksiyalan;

- idarəetmə texnologiyası;

- idarəetmə metodları;

- idarəetmə texnikası;

- idarəetmə informasiyası;

- idarəetmə sisteminin strukturu.

Qərar- insanm təfəkkür fəaliyyətinin nəticəsi olub, onu hər

hansı nəticəyə və ya tələb edilən fəaliyyətə çıxanr. Belə ki, qərar elə

ola bilər ki, insanlar onu sonrakı addımları hesablamadan c^əbul

edərlər, digər tərəfdən də qərar, fəaliyyətin hazırlanması

alternativlərindən birinin seçilməsi və onun reallaşdırılması da ola

bilər. Təfəkkür fəaliyyətinin bütün nəticələri qərar ilə nəticələnmir.

Sadə qərarlar eyni bir insan tərəfindən həm hazırlanır, həm də

reallaşdırılır. Daha mürəkkəb qərarlar əmək bölgüsü vasitəsilə

insanlar qrupunun cəlb edilməsini tələb edir.

Hər hansı rəhbərin fəaliyyəti təşkilatda icra etdiyi vəzifə

öhdəlikləri çərçivəsində qərarların qəbulu və reallaşdırılması ilə

əlaqədardır. H. Sa>mon öz klassik əsərində idarəetmə qərarları

prosesini rəhbərlik prosesinə sinonim kimi qəbul edir. Öz

öhdəliklərini icra edərkən menecerlər qərarlar qəbul edirlər və bu

zaman uğur gözləyirlər. Rəhbərlər effektiv qərarlann qəbulu üçün bu

və ya digər formada mükafatlandınlırlar və əksinə, səhv qərarlara

görə onlar cəzalandınlırlar. Effektiv idarəetmənin əsas atributu kimi

qərarların qəbulu sahəsində əldə olunmuş uğurları göstərmək olar.

Onlar idarəetmə səriştəliliyinin və

158

qabiliyyətlərinin ən effektiv göstəriciləridir. Eyni zamanda bunlar hər

bir idarəedicinin, istənilən tip peşəkar təşkilatın köməyi ilə

yaradılmışdır.

İdarəetmə qərarlarının əsas fərqləndirici xüsusiyyətləri

aşağıdakılardır.

1. Məqsəd - idarəetmə subyekti təkcə ehtiyac ^'э

tələbatlarından çıxış etmir, konkret təşkilatın problemini həll etmək

məqsədinə nail olmaq istəyir;

2. Nəticələr - şəxsi seçim insanın həyatında və yaxın

adamlarında əks olunur.

Yüksək səviyyəli rəhbər təkcə özü üçün deyil, bütün təşkilat

və onun işçiləri üçün fəaliyyət istiqamətini seçir. Əgər təşkilat

böyükdürsə, qəbul edilmiş qərar regionların sosial-iqtisadi

vəziyyətinə təsir edə bilər;

3. Əmək bölgüsü - şəxsi həyatda insan qərar qəbul edərək Özü

reallaşdınr, təşkilatda isə əməyin bölgüsü mövcuddur: bir qrup

rəhbərlər yaranan problemlərin həlli və qərarlann qəbulu ilə, digərləri

(icraçılar) isə qəbul edilmiş qərarlann reallaşdıniması ilə məşğul

olurlar;

4. Peşəkarlıq - hər bir şəxsin öz şəxsi həyatındakı qəbul etdiyi

qərar onun savadı və təcrübəsinə əsaslanır. Təşkilatlann idarəetmədə

qərarların qəbulu peşəkar hazırlığı tələb edən

- çətin, məsuliyyətli və formal bir prosesdir. Təşkilatlarda qərarlann

qəbulu sahəsində müəyyən peşəkar bilik və təcrübəyə malik olan

şəxslər öz səlahiyyətləri çərçivəsində müstəqil olaraq qərarlar verə

bilərlər.

Təşkilatlarda qəbul olunmuş qərarlann bu fərqli

xüsusiyyətlərinə baxmayaraq idarəetmə qərarına belə tərif vermək

olar. İdarəetmə qərarı rəhbərlərin öz vəzifə və səlahiyyətləri

çərçivəsində təşkilatın məqsədinə çatmaq üçün alternativlərin

içərisindən qənaətbəxşinin seçilməsidir.

İdarəetmə qərarlarının hazırlanması və reallaşdıniması prosesi

məsuliyyətlidir, milli və xarici amillərin nəzəri və metodoloji

hazırlanmalarının tətbiqini tələb edir və sistemləşdirilmiş təcrübənin

yoxlanılmasma əsaslanır. İdarəetmə qərarlan

- idarə olunan sistemin fəaliyyətinin obyektiv qanunlarmm

159

öyrənilməsinə və onun fəaliyyəti haqqında informasiyaların təhlilinə

əsaslanaraq idarəetmə subyektinin yaradıcı və ira- di fəaliyyətinin

təsiridir. O məqsədin, proqram və fəaliyyət üsullarının seçilməsindən

ibarətdir. Bu seçimlər problemlərin həllini və ya mövcud məqsədlərin

dəyişilməsini təmin edir. İdarəetmə qərarları idarəetmə prosesinin

əsasıdır. İdarəetmə qərarları hər bir idarəetmə funksiyası

planlaşdırma, təşkiletmə, koordinasiya, motivasiyası və nəzarət ilə

əlaqəlidir.

Qərarlar - təşkilatda baş verən əsas əməliyyatdır. Uğur

qazanan və effektiv işləyən təşkilatlar öz rəqiblərini 3 aspektdə

üstələyirlər:

1. onlar düzgün və əsaslandırılmış qərarlar qəbul edirlər;

2. onlar qərarlarını daha tez qəbul edirlər;

3. o nlar qəbul edilmiş qərarları daha tez uğurla real laşdırırlar.

İdarəetmə qərarına sistemli yanaşma qərarların ciddi sis-

temini və ierarxiyasmın tabeçiliyini müəyyən etməyə imkan verir.

Belə qərarlar sistemində ayrı-ayrı qərarlara məxsus həm ümumi, həm

də xüsusi keyfiyyətlər ifadə olunur. Qərarlar əsas meyara görə

qruplaşdırılır: sistemlilik, ierarxiya, tabeçilik. Bu sahənin

mütəxəssisləri bu problemin həllinə 3 yanaşma təklif edirlər.

Birinci yanaşmaya görə qərarlar aşağıdakılara bölünür:

- tənzimlənən münasibətlər və obyektləri əhatə etməsi və

mürəkkəbliyinə görə;

- qərarların mövcud olaraq müddət və zaman çərçivəsindən

asılı olmasına görə;

- qə rarlarda olan təlimat və məsləhətlərin həcm və

istiqamətinə görə;

- cəmiyyətin inkişafında əhəmiyyəti və roluna görə;

- qərarların icrası ardıcıllığına görə bölgüsü.

İkinci yanaşmaya əsasən (bütün idarəetmə qərarlarının növləri

əhatə olunur) aparılmış bölgü aşağıdakı kimidir:

- subyekt-obyekt münasibətləri;

- qərarların məzmunu;

- qərarın formaları;

160

- qərarın fəaliyyət müddəti.

Üçüncü yanaşmaya əsasən qərarlar məkan və funksiyalarına

görə bölünür. Qərarların üstün formalarıntian biri yazılı qərarlardır.

Bu qərar forması inforaıasiyamn sabit, ardıcıl fiksə edilməsinə tam

şərait yaradır. Bununla yanaşı şifahi qərarlar da qəbul edilir. Onlar

daha çox idarəetmə və istehsal aparatında istifadə edilir. Daha bir

qərar forması kod- laşdınlmış qərarlardır. Bu tip qərarlar sənədlərə,

maqnit daşıyı- cılanna köçürülür.

Formasına görə qərarların təsnifləşdirilməsi onları hazırlama

ardıcıllığına və qəbuluna görə qruplaşdırmağa imkan verir. Bu zaman

qərarlar fərdi, qrup, qarışıq və kollektiv qərarlara bölünür.

Qərarlar uzunmüddətli, ortamüddətli, qısamüddətli və

birdəfəlik qərarlara bölünə bilər. İdarəetmə prosesinin effektivliyini

və mobilliyini idarə etməklə yanaşı, qərarlar idarəetmənin sabitliyini

xarakterizə edirlər.

Proqnozlaşdırılan səmərəliyə uyğun olaraq qərarlar aşağıdakı

kimi təsnifləşdirilir:

1. Ordinar qərarlar elə qərar növüdür ki, əldə edilən nəticə

vahidinə sərf edilən resursların səmərəliliyi konkret sahə üçün və

fəaliyyət üçün qəbul edilmiş norma və normativlərə uyğundur.

Ordinar qərarlara aşağıdakıları aid etmək olar: qeyri-effektiv qərarlar

- problemi həll etməyə imkan vermir; rasional qərarlar - problemi

həll etməyə imkan verir; optimal qərarlar - problemi ən yaxşı üsulla

həll etməyə imkan verir.

3. Sinergetik qərarlar əldə edilən nəticə vahidinə resursların

sərfi səmərəliliyini kəskin artırır - yəni effekt qeyri- proporsional

artım xarakterli olur. Sinergetik qərarlar yeni intensiv

texnologiyaların hazırlanması zamanı və ya əməliyyat sistemlərinin

elementlərini kompleksləşdirən zamanı yaranır. Effekt çox zaman

pul formasında ifadə olunduğundan, sinergetik effekt daha çox

maliyyə sferasında müəyyən olunur.

Bütövlükdə qərarlar üçün təsnifləşdirici əlamətləri bilmək və

onları istifadə etmək, qərarları hazırlayanların qarşısında duran

vəzifələri basa düşmək ideyasından irəli gəlir.

161

Xüsusi olaraq hansı qərann hazırlanmasını bilərək, qərarı hazırlayan

şəxsə qəran hazırlama mərhələlərinin vəzifələrini dəqiq ifadə etmək

və həll etmək imkanlanm verir. Misal üçün, qərarları təsnifləşdirmə

əlamətlərindən istifadə etmə qərann hazırlanması üçün lazım olan

informasiyamn tərkibini müəyyən etməyə şərait yaradır. Bu səylərin

təmərküzləşməsinə, vaxtın effektiv xərclənməsinə və qərarlann

hazırlanması üzrə vasitələrin səmərəli istifadəsinə müsbət təsir edir.

Qərarlar ierarxiyasınm daxilində informasiya axınları hərəkət

edir, bunun hesabına daxil olan göstəricilərin bir-birinə

uyğunla.şmasını təmin edir. Fasiləsiz olaraq dəyişən qərarlar sistemi

səbəb əlaqələri vasitəsilə, bütün təşkilatın fəaliyyətinin əsası olan

məntiqi bazanı yaradır.

Hər bir qərar digərləri ilə əlaqələri nəzərə alınaraq hər şeydən

əvvəl yuxarı qərar əsasında qəbul edilir. Bu zaman cari qərarın

«azadlıq səviyyəsini» müəyyən edən məhdudiyyətlər yaranır. Bu

«azadlıq səviyyəsi» çərçivəsində dəyişilən variasiyalar yaratmaq və

digər əməliyyatlar aparmaq olar. Qeyd etmək lazımdır ki, qərarların

əlaqəliliyini təmin etmək üçün məhdudiyyətlərin gözlənilməsi

kifayət deyil. Eyni zamanda rəhbərlərin təfəkkür üslublarının

uyğunlaşdırılması vacibdir. Yuxar;, səviyyələrin qərarlarının

məzmunu və onların yuxarıdan-aşağıya nəzarəti vacibdir.

Belə nəzarətə aşağı səviyyəli qərarların yuxarı səviyyələrdə

təsdiq edilməsi aid ola bilər. Qərarların tipindən və sinfindən asılı

olaraq onun hazırlanma metodologiyası seçilir. Lakin bir çox

hallarda informasiya təşkilatı və texniki hissələrə aid olan geniş

planlar qəbul etmək ehtiyacı yaranır. Onda qərarlar sinfinə

mərhələlər və ümumi qərarların elementləri kimi baxılır.

Qərarların qəbulu menecerlər tərəfindən istənilən növ işgüzar

təşkilatda və səviyyədə həyata keçirilən ən vacib fəaliyyət növüdüı*.

Bu elə bir fəaliyyət növüdür ki, idarəetməni insanın digər sosial

fəaliyyətindən fərqləndirir. P. Druker qeyd edir ki, qərarlann qəbulu

rəhbərin öhdəliklərindən yalnız

162

biridir. Bu onun vaxtının kiçik bir hissəsini təşkil edir. Lakin vacib

qərarların qəbulu rəhbərin konkret öhdəliyidir. Burada əsas məqsəd

optimal idarəetmə qərarlarının seçilməsidir. Optimal idarəetmə

qərarı nəzərdən keçirilən bütün mümkün qərarlar içərisində ən

yaxşısına deyilir. Bu o deməkdir ki, ən çox qənaət, səmərə verə bilən

və biləcək idarəetmə qərarı optimal qərardır.

4.7. Neft-qaz sektorunun struktur və infrastruktur

kompleksi

Milli neft-qaz sektorunun böyük ərazi, material və insan

resurslarının ümumi hissəsi ARDNŞ-ə mənsubdur. ARDNŞ

dünyanın ən böyük “şaquli inteqrasiya olunan” hol- dinq təyinatlı

neft kompaniyalarından biri kimi, Azərbaycan Respublikasında

bütövlüklə neft-qaz sənayesini axtanş- kəşfiyyat işindən başlayaraq,

hasilat, emal., nəql, təchizat, satış və digər texnoloji proseslərdə əhatə

olunmaqla məhsulun son istehlakçıya çatdırılmasına qədər

istehsal-xidmət mərhələlərində idarəetməni təmin edir. ARDNŞ-in

istismar zonası 39-u quruda və 18-i Xəzər dənizində olmaqla 57

yataqdan ibarətdir. Bu yataqlarda 3-5 milyard ton neft, 3-4 trilyon m3

həcmində qaz ehtiyatı mövcudluğu geoloji baxımdan

təsdiqlənmişdir. Kəşf olunmuş neftin 24%-i, təbii qazın isə 15%-i

qurunun payına düşür. Dənizdə karbohidrogen yataqlarının güman

edilən sahəsi 21,4 min km2, quru ərazilərində isə 43-45 min km2-dir.

Bununla belə, qeyd olunmalıdır ki, ölkənin potensial neft

ehtiyatlarının ymdan, təbii qaz ehtiyatlannın isə 3/4-dən çoxu hələ

kəşf edilməmiş qalır. Hazırda ARDNŞ-in strukturuna başlıca istehsal

və xidmət qurumları olmaqla “Azneft” İstehsalat Birliyi, “Azəriqaz”

İstehsalat Birliyi, “Azərikimya” İstehsalat Birliyi, Xəzər Dəniz Neft

Donanması, “Geofizika və Geologiya” İdarəsi, Neft Kəmərləri

İdarəsi, “Azəmeftyağ” Neft; Emalı Zavodu, Heydər Əliyev adına

Bakı Neft Emalı Zavodu, Qaz

163

Emalı Zavodu, Heydər Əliyev adına Bakı Dərin Özüllər Zavodu,

“Neftqaztikinti” Tresti və Kompleks Qazma İşləri Tresti daxildir.

iVRDNŞ sərəncamında olan həm quruda və həm də dəniz

akvatcriyasmda neft və qaz yataqlannm işlənməsi ən başlıca struktur

bölməsi olan “Azneft” İstehsalat Birliyi (“Azneft” İB) vasitəsi ilə

təmin edir. Birliyin istismar fondunda 6 mindən çox quyu vardır ki,

bunun da 75%-dən çoxu işlək quyulardır. Neft-qa:: hasilatını 11

neftqazçıxarma idarəsi təmin edir. 2011- ci ildə birlik tərəfindən 8,4

milyon ton neft və 7,1 milyad m3 qaz hasil edilmişdir. Hasil edilən

neftin orta hesabla % hissəsi neft emalı zavodlanna, qalan hissəsi isə

ixraca yönəldilmişdir. “Azneft” İB-nin enerji gücü yalmz neftlə bağlı

deyildir. Burada hasil edilən təbii qaz hazırda ölkənin bütün İstilik

Elektrik Stansiyalannm (İES) yanacaq təminatını və əhalinin

müvafiq istehlak tələblərini ödəmək imkanmdadır. Birlik daxilində

çıxanlan qazın əksər hissəsi təbii qaz yataqlanndan hasil edilir.

Bununla belə, hasilat balansında səmt qazınm həcmini də mümkün

yetərli hesab etmək olar. Hasilat qazı Bakının Qaradağ ərazisində

yerləşən Qaz Emalı Zavoduna (əsasən, dəniz yataqlarmda çıxarılan)

və “Azəriqaz” İstehsalat Birliyinə yönəldilir. Qaradağ Qaz Emalı

Zavodunun əsas məqsədi təbii və səmt qazlanndan metan-etan,

propan-butan, qaz benzini və dizel yanacağı komponenti istehsal

etmək olsa da, burada son zamanlar hər il orta hesabla səthi formada

4,2-4,7 milyard m3 həcmdə qaz emal olunmaqdadır. Bu həcm isə

onun layihə istehsal gücündən 30% azdır (illik güc 6,5 milyard m3)

və ölkədə hasil olunan bütün qazın emalını və təmizlənməsini təmin

etməyə qadir deyildir. Digər tərəfdən zavodda qaz emalmm

dərinləşdirilməsi və bundan irəli gələrək onun tərkibindəki qiymətli

komponentlərin çıxarılması texnologiyası nəzərdə tumimadığından,

burada beynəlxalq standartlara uyğun məhsul istehsalı da

mümkünsüzdür.

2009-cu ilə qədər ayrıca mərkəzi dövlət təsisatı kimi fəaliy}'ət

göstərmiş “Azəriqaz” İstehsalat Birliyi (“Azəriqaz” İB) isə

Azərbaycan Respublikası ərazisində təbii qazın saxlanması (aktiv

həcmi 3 milyard m3 2 yeraltı qazsaxlama

164

anbarları), emalı, nəqli (34831 km boru kəmərləri), paylanması (163

qazpaylayıcı stansiya) və satışını (1,3 milyon abonent) həyata keçirir.

“Azəriqaz” İB yalnız “Azneft” İB tərəfindən deyil, həm də

bütövlükdə respublikada hasil edilən qazın qəbulu və ötürülməsini

təmin edir. Bu ümumilikdə orta illik göstəricidə (son 3 il üzrə) 10-12

milyard m3 qaz həcminə bərabərdir.

Qeyd olunmalıdır ki, Azərbaycanda köhnə yataqlarda hasil

edilən karbohidrogen məhsulunun istehsal xərcləri olduqca

yüksəkdir. Bu istismar olunan yataqlarda ehtiyatların əksər hissəsinin

çıxarılması, fontan dövrünün bitməsi, lay enerjisinin tükənməsi,

quyulann sulaşması, aşağı debitlilik, texnoloji gerilik, fiziki və

mənəvi aşınmanın miqyas lığı və digər bu kimi amillərlə bağlıdır.

Bütün bu çətinliklərə baxmayaraq, “Azneft” İB milli neft-qaz

sektonmun apancı strukturu kimi respublikada iqtisadi artımın təmin

edilməsində mühüm funksiyanı yerinə yetirir. Bu baxımdan o,

ARDNŞ istiqamətindən bütün neft-qaz sektorunu qaynaqlandıran

təməl struktur kimi dəyərləndirilməlidir.

ARDNŞ-də istehsal tsiklinin digər bir hissəsi ‘Azəri- kimya”

İstehsalat Birliyi (“Azərikimya” İB) ilə bağlıdır. Çox yaxın

zamanlara qədər dövlət şirkəti statusunda fəaliyyət göstərmiş birliyin

hazırda “Səthi Aktiv Maddələr”, “Etilen- Polietilen” və “Üzvi sintez”

zavodlarında dünya bazarında böyük tələbat olan yüksək təzyiqli

polietilen, izopropil spirti, propilen, ağır qətran, piroliz və poliefir

qatranları, propilen oksidi, kaustik soda, sulfat və xlorid turşuları və

s. istehsal edilir. Bu məhsulların istehsalı üçün xammal qismində

ARDNŞ-in neft emalı zavodlarından Sumqayıtdakı kimya

müəssisələrinə birbaşa boru xətti ilə nafta məhsulu göndərilir. Qeyd

olunmalıdır ki, milli neft-kimya sənayesinin təşəkkülü ötən əsrin

ortalarına təsadüf edir. 1988-ci ildə burada istehsalın aşağı düşməsi,

məhsul çeşidinin məhdudlaşması və texnoloji geriliyinin aradan

qaldırılması ilə əlaqədar layihə gücü 450 min ton olan (300 min ton

etilen, 150 min ton propilen) və o zaman üçün müasir hesab edilən

EP- 300 qurğusu tikilərək istismara verilmişdir. Uzun illər

165

modernizasiyası investisiyalaşdınlmayan bu qurğu fiziki və həm də

mənəvi köhnəlməyə məruz qalmış və hazırda 25% istehsal həcmində

fəaliyyət göstərməkdədir. Bütün bunlar onu göstərir ki, respuÜikanın

neft-kimya kompleksində köklü dəyişikliklər aparmaqla onun

yenidənqurulmasına zəruri ehtiyac vardır. Məhz bundan irəli gələrək,

Azərbaycan Respublikası Prezidentinin “Neft-kimya sənayesində

idarəetmə mexanizmlərinin təkmilləşdirilməsi haqqında”

sərəncamına (02 aprel 20l0-cu il) müvafiq olaraq ARDNŞ-də

beynəlxalq təcrübəyə uyğun vahid texnoloji prosesdə fəaliyyət

göstərən neft-qaz emalı və neft-kimya sənayesi kompleksinin

yaradılması işlərinə başlanılmışdır. Bununla yanaşı həm də

Azərbaycan Respublikası Prezidenti “Sumqayıt Kimya Sənaye

Parkının yaradılması haqqında” (29 dekabr 2011-ci il) da müvafiq

fərman imzalamışdır. Respublikanın bütün növ yanacaq və müəyyən

sürtgü yağlarına olan tələbatının ödənilməsi ARDNŞ-in 2 neftayırma

zavodu vasitəsi ilə həyata keçirilir. Bu zavodların illik gücü 18

milyon ton təşkil etsə də, burada hazırda istehsal imkanlarından 3

dəfə az miqdarda məhsul hazırlanır. Emal məhdudluğunu yalnız

qəbul edilən aşağı hədli həcmlərlə bağlamaq olmaz. Yəni qeyd

olunduğu kimi “Azneft” İB tərəfindən bura hər il orta hesabla 6

milyon ton neft göndərilir. Araşdırmalar göstərir ki, bu zavodlarda

mövcud texnoloji sistem köhnə konstruksiyalıdır və müasir tələblərə

adekvat deyildir. Zavodların dəfələrlə modernləşdirilməsinə

baxmayaraq, onların fiziki və mənəvi aşınması olduqca yüksəkdir. Bu

səbəbdəndir ki, yaxın gələcəkdə onların fundamental

rekonstruksiyası və ya başqa ərazilərdə analoji istehsalların

yaradılması istiqamətində layihə əsaslandırmaları həyata

keçirilməkdədir. Bütün bunlara baxmayaraq həmin zavodlar milli

neft-qaz sektorunun mühüm özəyi kimi istehsal etdiyi məhsulları ilə

respublikada iqtisadi artımın yüksəldilməsində həyatı əhəmiyyət kəsb

edirlər. Bir-biri ilə texnoloji bağlılığı olan bu zavodlarda müxtəlif

kondisiyalarda benzin, dizel və reaktiv mühərrik yanacaqları, kerosin,

soba mazutu, bitum, sürtgü, energetik və turbin yağları, vakuum

qazoyl və digər bu kimi analoji məhsullar

166

istehsal olunur. Statistik göstəricilərə diqqət yetirdikdə görərik ki,

burada hər il orta hesabla 1,1-13 milyon ton benzin istehsal olunur ki,

onun da 80%-dən çoxu daxili istehlaka yönəldilir. Dizel yanacağı

istehsalı isə bir qədər yüLsək, illik 2,3-2,6 milyon ton təşkil edir ki,

bunun da yetərli hissəsi (60-65%-i) ixrac olunur. Aviasiya nəqliyyatı

üçün istehsal edilən reaktiv mühərrik yanacağının (benzin analoqlu)

həcmi isə tələblərə uyğun olaraq orta hesabla ildə 500-600 ton arası

tərəddüd edir. Bu məhsulun da 20%-ə qədəri ixraca yönəldilir.

Neft-kimya məhsulu olan nafta isə əsasən daxili istehsala yönəldilir

və bu məhsulun da 20%-ə qədəri ixrac olunur. Bundan başqa həmin

zavodlarda 1,2-1,3 milyon ton həcmində digər neft məhsulları da

istehsal olunur.

Hesablamalara görə neftin və neft məhsullarının dünya

bazarlarında qiymət tərəddüdləri ilə bağlı olaraq, onların xarici

satışından əldə olunan gəlirlər 1,5-3 milyard ABŞ dolları təşkil edir.

Göründüyü kimi, bu emal zavodları (buraya qaz emalı zavodu da

daxil edilir) ARDKŞ-in ÜDM-dəki əsas gəlir mənbəyini təşkil edir.

Bu baxımdan da milli neft- qaz sektorunun tərkib hissəsi olaraq

həmin müəssisələrin ölkədəki iqtisadi artıma təsir effekti olduqca

yüksək qiymətləndirilməlidir.

ARDNŞ-in tərkibində dünya neft sənayesində ikinci (birinci

ABŞ) dəniz neft armadası - 260-a qədər gəmi ilə təmsil olunan Xəzər

Dəniz Neft Donanmasımn da iqtisadi əhəmiyyəti böyükdür. Bu

donanma Xəzərin kontinental şelfindəki neft-qaz hasilatı

obyektlərinə nəqliyyat-tsxnoloji və daşınma xidmətləri göstərir,

sualtı- texniki, dalğıc qəza- xilasetmə və digər işləri yerinə yetirir,

həmçinin gəmilərin təmirini və neft avadanlığı üçün ehtiyat hissələri

və detalların istehsalını həyata keçirir. Bununla belə donanmanın

gəmiləri Xəzərin İran, Türkmənistan, Qazaxıstan və Rusiya

sektorlarında müxtəlif sifarişləri yerinə yetirir, dünya okeanı

sularında hərəkət etməklə çoxsaylı xarici ölkələrdə bir sıra anoloji

xidmətlər reallaşdırır, həm ARDNŞ-ə və həm də bütövlükdə dövlət

büdcəsinə zəruri valyuta daxil olmalanm təmin edir, ölkədəki iqtisadi

artımı bu baxımdan stimullaşdırır.

167

ARDNŞ-in iri müəssisələrindən biri də Heydər Əliyev adına Bakı

Dərin Özüllər Zavodudur. Zavod dərin dəniz özüllərinin

layihələndirilməsi, hazırlanması, quraşdınlması, suya buraxılması,

təyinat yerinə nəqli, “layihə nöqtəsinə” qoyulması, dayaqlann

bərkidilməsi və istismara buraxılması ilə məşğuldur. Burada tikinti

üçün metal konstruksiyalar (ferma tipli çatmalar, sütunlar, kranaltı

tirlər, rigellər, sütunkırarası birləşdiricilər, bunkerlər, körpü

konstruksiyalan, ixtiyari ölçülü ikitavrlı və qutu şəkilli tirlər,

siloslar), 200 metrədək dərinlik üçün stasionar dəniz özülləri, həcmi

105 min m3-dək olan rezervuar (çən) konstruksiyalar, istənilən

həcmli tutumlar, 100 atm. təzyiqli neft və qaz seperatorları, 7018 və

6013 tipli qaynaq elektrodları, diametri 500 mm-dən 4500 rnm-dək,

qalınlığı 90 mm-dək olan metal borular və s. istehsal olunur. Zavodda

650 tonadək yük qaldıran tırtıllı və 90 tonadək yük qaldıran körpülü

kranlardan, 90 mm-dək qalmlıqlı metal vərəqələri əyən

vərdənələrdən (valslar), flyus qatı altında avtomatik qaynaq və

yarımavtomat qaynaq xətlərindən, əllə qövs qaynağından, metal

qırma ilə təmizləmə kamerasından, qumla təmizləmə aparatlanndan,

ultrasəs və maqnit tozu ilə nəzarət cihazlanndan, metalın termiki

üsulla kəsilməsi xətlərindən istifadə olunur. Bütün bu məhsullar milli

neft-qaz sektonuıun iqtisadi potensialınm artırılmasında özünə

məxsus əhəmi)7əli rol oynayırlar.

ARDNŞ-də daxili struktur təşkilatları ilə yanaşı onun

ləsisçiliyi ilə yaradılmış 35 birgə müəssisə, 6 alyans Azərbaycanda

və dünyanın müxtəlif ölkələrində neft-qaz sənayesinin demək olar ki,

bütün sahələrində uğurla fəaliyyət göstərir. ARDNŞ Gürcüstan və

Türkiyədə daha geniş aktivlərə malikdir. Belə ki. şirkətin

Gürcüstandakı fəaliyyəti bu ölkənin neft məhsulları bazannm 50

faizini əhatə edir. Hazırda burada “SOCAR” brendi ilə 70-dən artıq

yanacaqdoldurma məntəqəsi fəaliyyət göstərir və yaxın perspektivdə

onların sayının 100-ə çatdınlması planlaşdırılır. Gürcüstanın Qara

dəniz sahilində yerləşən Kulevi terminalında (Kulevi “Qara Dəniz

Tenninalı” MMC) çalışmalar ARDNŞ tərəfindən həyata keçirir.

Ölkədə

168

fəaliyyət göstərən “SOCAR Georgia Petroleum” MMC

azərbaycanlılann kompakt yaşadığı bölgələrdə iri həcmli sosial

layihələr reallaşdırır. Hazırda Gürcüstanın 30 regional qaz

distribusiya şirkəti ARDNŞ-ə məxsus “SOCAR Georgia Gas” MMC

tərəfindən idarə olunur.

Milli nefl-qaz sektorunda özəl pay bölgüsünün əsas

fəaliyyətləri Azərbaycan Beynəlxalq Əməliyyat Şirkəti (ABƏŞ)

tərəfindən həyata keçirilir. ABƏŞ 1994-cü ildə “Xəzərin Azərbaycan

sektorunda neft yataqlarının müştərək işlədilməsi və istifadəyə

verilməsi” haqqında ARDNŞ-in (10%-lik pay) və dünyanm bir neçə

böyük neft şirkətləri ilə imzalanmış müqavilənin payçıları adından

onun şərtlərini həyata keçirmək məqsədilə yaradılmış konsorsium

formalı əməliyyat şirkətidir. Buraya 7 ölkəni - Böyük Britaniya, ABŞ,

Yaponiya, Norveç, Rusiya, Türkiyə və Səudiyyə Ərəbistanı təmsil

edən 11 iri neft şirkəti daxildir. ABƏŞ Böyük Britaniyanın “Britriş

Petroleum” neft şirkətinin (BP) operatorluğu ilə

“Azəri-Çıraq-Günəşli” (AÇG) və “Şahdəniz” yataqlarında istisman,

habelə ABƏŞ Bakı-Supsa, H. Əliyev adına Bakı-Tbilisi-Ceyhan Əsas

İxrac Neft Kəməri (ƏİNX) və Bakı-Tbilisi Ərzurum-Cənubi Qafqaz

Boru Kəməri (CQBK) transmilli kommunikasiya xətləri və digər

infirastruktur obyektlərində müvafiq idarəetməni həyata keçirir.

Bundan başqa milli neft-qaz sektorunun özəl sahəsinə müştərək

fəaliyyətdə - Az ŞenqLi Oyl/Pirsaat - (ARDNŞ-in ortaq şirkəti NŞ-n

payı 20%), Qobustan ƏŞ (NŞ-n payı 20%), Salyan OYL ƏM (NŞ-n

payı 50%), Qarasu ƏŞ (NŞ-n payı 15%), Binəqədi Oil Company

(iştirak payının bölünməsi haqqında məlumat yoxdur). Suraxanı ƏŞ

(NŞ-n payı 25%), Abşeron ƏŞ (ONŞ-n payı 25%) şirkətlərinin

müqavilə zonasında olduqları yataqlarm istismari ilə əlaqədar

obyektlər və digər bu kimi təsərrüfatlar da daxildir. Bütün bu

potensial isə milli neft-qaz sektorunun tərkib hissəsi kimi ölkədə

iqtisadi artımın təmin olunmasının ən tutumlu hissəsini təşkil edir.

169

FƏSIL V. NEFTQAZÇIXARMA MÜƏSSİSƏSİNİN ƏSAS İSTEHSAL

FONDLARI

5.1. Əsas istehsal fondlarının mahiyyəti və təsnifatı

Məhsulun istehsal prosesi 3 amilin:

- əmək vasatəliri;

- əmək cisimləri;

- işci qüvvəsinin iştirakı ilə həyata keçirilir.

Əmək vasitələri və əmək cisimləri istehsal vasitələrini əmələ

gətirir və istehsal fondlarının tərkibini formalaşdırır. İstehsal

fondlarının iqtisadi mahiyyəti ondan ibarətdir ki, istehsal vasitələri

məhsulun dəyərinin əmələ gəlməsində iştirak etməklə istehsal

prosesindəki roluna görə əsas və dövriyyə fondlarına bölünür.

İstehsal prosesində uzun müddət ərzində iştirak edən, öz

natural formasım saxlayan, köhnəlmə səviyyəsinə görə öz dəyərini

hazır məhsul üzərinə hissə-hissə keçirən əmək vasitələri əsas istehsal

fondları adlanır. İstehsal fondlarının ümumi dəyərində əsas və

dövriyyə fondlarının nisbəti istehsal prosesinin xarakterindən asılı

olaraq müəssisələr üzrə bir- birindən fəqlənir. Əsas fondların istehsal

fondlarındakı xüsusi çəkisi sahə müəssisələri üzrə aşağıdakı kimidir.

Sənaye müəssisələri üzrə - 75%, maşınqayırma sənayesi müəssisələri

üzrə - 55-65%; neftqazçıxarma müəssisələri üzrə - 97%, neft emalı

müəssisələri üzrə - 90%.

İstehsal prosesində iştirakından və istehsalın nəticələrinə

onların təsirindən asılı olaraq bütün əsas fondlan istehsal və

qeyri-istehsal əsas fondlarına bölünür. İstehsalın əsas fondları

istehsal prosesində bilavasitə iştirak edir və yaxud ona xidmət

göstərir.

Qeyri-istehsal əsas fondları isə uzun müddət istifadə

170

edilən lakin məhsulun istehsalı prosesində iştirak etməyən və istehsal

prosesinə dolayı yolla təsir edən fondlardır. Buraya kommunal -

məişət təyinatlı binalar, tikililər, yaşayış binaları, uşaq bağçaları,

məktəblər və s. daxildir.

Mövcud olan metodikaya görə əsas fondlann tərkib elementləri

aşağıdakılardan ibarətdir.

1. Binalar. Buraya texnoloji və digər əməliyyatların apa-

nlması üçün əlverişli şərait yaradan memarlıq-inşaat obyektləri,

sosial-məişət xidməti obyektləri, material qiymətlərinin saxlanması

üçün tikililər və anbarlar, kompessor stansiyalan və nasosxana

binalan, laboratoriya binaları və s. daxildir.

2. Tikililər. Buraya əmək cisimlərinin hazır məhsula

çevrilməsi ilə əlaqədar olmayan bu və ya digər texniki funksiyaların

həyata keçirilməsi üçün əlverişli şərait yazan mühəndis-inşaat

obyektləri daxildir. Əsas fondlann bu qrupuna həmçinin suqaldırma

və su nasosu stansiyalan, su anban, dambalar, bəndlər, müxtəlif

yükləmə - boşaltma qurğuları, estakadalar, su quyulan, asma yollar,

körpülər və s. daxildir.

3. Maşın və avadanlıqlar. Buraya eneıji, material və

informasiya emalı ilə məşğul olan qurğular daxildir. Təyinatından

asılı olaraq maşın və avadanlıqlar aşağıdakı qruplara bölünür.

a) işçi maşın və avadanlıqlar. Buraya məhsul istehsalı üçün

avtomatlaşdınimış maşın və avadanlıqlar da daxil olmaqla bütün növ

texnoloji avadanlıqlar, kənd təsərrüfatı, tikinti, nəqliyyat, ticarət və

anbar, su təchizatı və kanalizasiya, sanitar-gigiyeniya avadanlıqları,

energetika və informasiya avadanlıqlanndan başqa digər növ

avadanlıqlar daxildir.

b) energetika avadanlıqları (güc maşınları və avadanlıqları).

Buraya istilik və elektrik enerjisi istehsal edən maşın- generatorlar,

digər enerji növlərini mexaniki enerjiyə çevirən maşın-mühərriklər

daxildir.

c) informasiya avadanlıqları. Buraya rabitə sistemi

avadanlıqları, ölçmə və idarəetmə vasitələri, hesablama texnikası,

informasiyaların vizual və akustik əks etdirmə vasitələri daxildir.

171

4. Nəqliyyat vasitələri. Buraya yüklərin və işçilərin

daşınmasında istifadə edilən bütün növ nəqliyyat vasitələri, o

cümlədən avtomobil, dəmiryol, hava və su nəqliyyat vasitələri

daxildir.

5. İstehsal və təsərrüfat inventarları. Buraya istehsal

inventarları hesab olunan mayenin saxlanması üçün nəzərdə tutulan

çənlər, çəlləklər, baklar, tikililərə aid edilməyən ədədlə olan

materiallar üçün tara və qurğular, istehsal əməliyyatlarının aparılması

üçün zəruri olan mebel dəstləri; təsərrüfat inventarları hesab olunan

yanğına qarşı istifadə edilən alətlər, idman inventarları, təsərrüfat və

idarə əşyaları daxildir.

6. Çoxillik əkmələr. Buraya əkmələrin cinsi, yaşı və sayından

asılı olmayaraq müəsissənin ərazisi, küçə, bağ və parklarda salınan

yaşıllıq əkmələri daxildir.

Aşağıdakilar əsas fondlara aid edilmir.

- Sair əsas fondlar. Bu qrupa kitabların dəyərindən asılı

olmayaraq kitabxana fondu, icarəyə götürülmüş əsas fondlar üçün

icarə haqqı aiddir.

- Dəyərindən asılı olmayaraq xidmət müddəti bir ildən az olan

əşyalar;

- Saxlanma xərcləri tikinti-quraşdırma işlərinin maya

dəyərinə qaimə xərclərinin tərkibində daxil edilən müvəqqəti tikililər

və qurğuların dəyəri.

- Anbarda saxlanılan əmtəə-material qiymətləri üçün taralar.

İstehsal prosesində əsas fondların ayrı-ayrı elementləri heç də

eyni rola malik olmur. Belə ki, əsas fondların işçi maşın və

avadanlıqlar, nəzarət-ölçü cihazları, texniki tikililər (neft və qaz

quyuları, neftemalı qurğuları, magistral boru kəmərləri) kimi hissələri

istehsal prosesində bilavasitə iştirak etdiyinə görə aktiv əsas fondlar;

istehsalat binaları, təsərrüfat inventarları kimi hissələri isə istehsal

prosesində dolayı şəkildə iştirak etdiyinə görə passiv əsas fondlar

adlanır.

Əsas fondların ümumi dəyərində hər bir qrup əsas fondun

faizlə nisbəti onun istehsal strukturunu formalaşdırır. Əsas fondların

tərkibində maşın və avadanlıqların xüsusi

172

çəkisi nə qədər çox olarsa 1 manat əsas fondlara düşən məhsul

buraxılışı bir o qədər çox olar. İstehsal prosesi kompleks

mexanikləşdirilmiş və avtomatlaşdırılmış, kimyəvi emal

metodlarından daha geniş istifadə edilən, habelə əməyin elektrik

enerjisi ilə silahlanma səviyyəsi yüksək olan müəssisə üçün əsas

fondların aktiv hissəsinin xüsusi çəkisinin yüksək olması daha

xarakterikdir.

Neft və qaz sənayesi müəssisələrində əsas fondların xüsusi

çəkisinin yüksək olması səciyyəvi haldır. Belə ki, neft- qaz emalı

müəssisələrində istehsal fondlarının bu hissəsinin payı 60%-dək

olduğu halda neft-qaz hasilatı müəssisələrində bu göstərici 80%-dən

çoxdur. Bu, əsasən onunla əlaqədardır ki, göstərilən sənaye

sahələrində istehsal prosesləri istehsalat binalarından kənarda, açıq

meydançalarda həyata keçirilir.

Əsas fondların strukturunun təkmilləşdirilməsi müəssisənin

texnika ilə silahlandırılması və istehsal proseslərinin kompleks

avtomatlaşdırılması səviyyəsi ilə bilavasitə əlaqədardır.

5.2. Əsas fondların qiymətləndirilməsi

Əsas fondların daha düzgün və dolğun qiymətləndirilməsindən

müəssisənin fəaliyyətini xarakterizə edən iqtisadi göstəricilərin, o

cümlədən ilk növbədə amortizasiya ayırmalarının, məhsulun maya

dəyərinin, məhsula qoyulan qiymətin, əmlakdan istifadəyə görə

ödənilən vergilərin məbləğinin dəqiq müəyyən edilməsi bilavasitə

asılıdır. Əsas fondlar natural və dəyər ifadəsində uçota alınır və

planlaşdırılır. Natural göstəricilər əsas fondların texniki vəziyyətini,

müəssisənin istehsal gücünü habelə fondların inventarlaşdırma

vəziyyətini müəyyən etməyə imkan verir.

Dəyər göstəriciləri isə əsas fondların ümumi dəyərini, onun

quruluşunu, dinamikasını, amortizasiya ayırmalarını, onların geniş

təkrar istehsalını və planlaşdırılmasını müəyyən etməyə imkan verir.

Əsas istehsal fondları 3 cür qiymətləndirilir.

173

a) ilk başlanğıc dəyəri ilə

b) bərpa dəyəri ilə

c) qalıq dəyəri ilə.

Belə qiymətləndirmənin əsas fondlann istehsal prosesində

uzun müddət iştirak etməsi, onların tədricən köhnəlməsi və geniş

təkrar istehsal prosesinin dəyişdirilməsi ilə əlaqədardır.

Əsas fondların ilk başlanğıc dəyəri əsas fondlann alınması,

daşınması və quraşdırılması ilə bağlı çəkilən bütün xərcləri əhatə

edir. Əsas fondların bu dəyəri onların bütün fəaliyyəti dövründə

dəyişməz qalır və dövrü olaraq hesablanan amortizasiya ayırmaları

hesabına tam ödənilir.

Əsas fondların bərpa dəyəri üzrə qiymətləndirmə yeni istehsal

şəraitində əsas fondların təkrar istehsal dəyərini ifadə edir. Bərpa

dəyəri ilkin dəyər ilə mənəvi aşınmanın dəyər ifadəsində ifadə

olunmuş kəmiyyət arasındakı fərq kimi müəyyən edilir. Yeni istehsal

fondlarının istifadəyə verilməsi anında onların ilkin dəyəri bərpa

dəyəri ilə üst-üstə düşür. Lakin sonralar mənəvi köhnəlmə və

inflyasiya ilə əlaqədar olaraq-ilkin dəyər dəyişir, çünki istehsal

şəraitinin özü dəyişir.

Əsas fondlann qalıq dəyəri əsas fondlann tədricən köhnəlməsi

ilə əlaqədar olub onların dəyərinin hələ hazır məhsul üzərinə

keçməyən hissəsini xarakterizə edir. Əsas fondlann qalıq dəyərini

hesablamaq üçün onların ilk başlanğıc və yaxud bərpa dəyərindən

köhnəlmə dəyərini çıxmaq lazımdır. Əsas fondların istismar müddəti

nə qədər çox olarsa, onların köhnəlmə məbləği bir o qədər çox, qalıq

dəyəri isə az olur. Əsas fondlann bu qiymətləndirilməsi onların

köhnəlmə dərəcəsinə qiymət verməyə imkan verir.

Əsas fondlann göstərilən metodlardan hər biri ilə

qiymətləndirilməsi müəyyən təcrübi əhəmiyyətə malikdir. İlkin

dəyər ilə qiymətləndirmə əsas fondların yaradılmasına çəkilən

xərclərin ölçüsünü müəyyən etməyə və amortizasiya ayırmalarının

kəmiyyətini təyin etməyə imkan verir. Köhnəlmə nəzərə alınmaqla

qalıq dəyər ilə qiymətləndirmə əsas fondların köhnəlmə dərəcəsini

bilməyə və hələ məhsulun

174

üzərinə keçirilməyən dəyərin kəmiyyətini hesablamağa şərait yaradır.

Bərpa dəyəri ilə qiymətləndirmə əsas fondların həcm dinamikasını və

müasir şəraitdə onların təkrar istehsalının dəyərini səciyyələndirir.

Əsas fondların təkrar istehsal prosesi istehsal fəaliyyətinin və

onun səmərəliliyinin əsasım təşkil edir. Onlann hərəkəti təsərrüfata

rəhbərliyin bütün səviyyələrində tənzimlənir və bu prosesə nəzarət

olunur. Əsas fondlann təkrar istehsal xarakteristikası onlann artması,

təzələnməsi və sıradan çıxması göstəriciləri vasitəsilə təhlil olunur və

öyrənilir.

Artma əmsalı baxılan dövrdə əsas fondların artımını əks etdirir

və yeni istifadəyə verilmiş əsas fondlann dəyərinin ilin əvvəlinə olan

əsas fondlann dəyərinə nisbəti kimi müəyyən edilir.

İstehsal aparatının yeniləşməsi təzələnmə (yeniləşmə) əmsalı

ilə müəyyən olunur və bu əmsal yeni istifadəyə verilmiş əsas fondlann

dəyərinin ilin axırına olan əsas fondlann dəyərinə nisbətini əks etdirir.

Əsas fondlann artma və təzələnmə göstəriciləri qarşılıqlı əlaqəli

kəmiyyətlərdir: artma əmsalının yüksəlməsi təzələnmə əmsalının

artmasına və əksinə, təzələnmə əmsalının artması artma əmsalının

yüksəlməsinə səbəb olur.

Əsas fondların sıradan çıxma əmsalı baxılan dövrdə

istifadədən çıxmış əsas fondlarm dəyərinin ilin əvvəlinə olan əsas

fondlann dəyərinə nisbəti kimi hesablanır.

5.3. Əsas fondların köhnəlməsi,

xidmət müddəti və amortizasiyası

Əsas fondlar özlərinin dəyər və istehlak dəyərini tədricən

itirməklə köhnəlir: onlar fiziki aşınmaya və mənəvi köhnəlməyə

məruz qalırlar. Əsas fondlar istismar prosesi zamanı köhnəlməyə

məruz qalır və özlərinin ilk başlanğıc keyfiyyətlərini tədricən itirirlər.

Bu proses əsas fondların fiziki aşınması adlanır və ona çox saylı

amillər təsir göstərir. Fiziki

175

aşınmanın əsas səbəbi fondların korroziyaya uğraması və mexaniki

kölnəlməsidir. Əsas fondların fiziki aşınması onların istismar

keyfiyyətini pisləşdirir və eyni zamanda istismarla bağlı xərcləri

artırır. Bu aşınmanın aradan qaldırılması üçün əsas fondların təmiri

işləri aparılır. Tam fiziki aşınma onu göstərir ki, əsas fond başqası ilə

əvəz edilməlidir və lazım olan tələbatı ödəyə bilmir.

Əsas fondların aşınmasının digər bir növü mənəvi aşınmadır.

Bu tip aşınma əsasən texniki tərəqqinin inkişaf səviyyəsindən asılıdır.

Daha yüksək texniki tərəqqi ilə əlaqədar olaraq baxmayaraq ki, əsas

fond fiziki cəhətdən tam aşınmayıb, mənəvi cəhətdən aşınmış hesab

edilir. Mənəvi aşınma əsasən iki səbəbdən baş verir ki, onlardan

birincisi əsas fondların təkrar istehsalının bahalaşması və yaxud

ucuzlaşması, ikincisi isə mövcud olanlara nisbətən daha mütərəqqi və

yüksək məhsuldarlığa malik olan maşın və avadanlıqların meydana

gəlməsidir.

Müəssisədə mənəvi köhnəlmiş əsas fondlar müntəzəm olaraq

dəyişdirilir ki, bunun da nəticəsində məhsul buraxılışı həcminin

artması və istehsala çəkilən xərclərin azaldılması hesabına istehsalın

səmərəliliyinin yüksəldilməsi təmin edilir. Yeni avadanlıqların tətbiqi

ilə yanaşı eyni zamanda mövcud əsas fondların modemləşdirilməsini

də həyata keçirmək lazımdır ki, bunun nəticəsində mənəvi aşınmanın

aradan qaldırılmasına əlverişli şərait yaranır.

Əsas fondlann fiziki və mənəvi aşınması onlann xidmət

müddətinin müəyyən edilməsi problemi ilə sıx əlaqədardır. Bu

müddət əsas fondlardan istifadə təcrübəsinə əsasən müəyyən edilir və

onların texniki pasportunda göstərilir. Tam təzə olan avadanlıqların

xidmət müddəti onların fiziki və mənəvi aşınma vaxtı nəzərə alınaraq

ekspert qiymətləndirmə əsasında müəyyən edilir.

Əsas fondlar xidmət müddəti ərzində fiziki və mənəvi

cəhətdən tədricən köhnəliyindən özlərinin ilk başlanğıc dəyərini yeni

yaradılan məhsul üzərinə keçirirlər. Məhsula əsas fondların dəyərinin

belə keçməsi amortizasiya adlanır.

176

Məhsulun maya dəyərinə amortizasiya ayırmaları kimi daxil olan

vəsaitlər məhsul satıldıqdan sonra pul formasında müəssisəyə qayıdır

və bunun hesabına amortizasiya fondu yaradılır.

Bu fond müəssəsinin sərəncamında qalır və istehsalın

təkmilləşdirilməsi və modernləşdirilməsi üçün yığım fonduna

istiqamətləndirilir.

İllik amortizasiya ayırmalannm məbləği əscis fondların

ümümi məbləği və amortizasiya müddətinin uzunluğundan asılı olub

aşağıdakı kimi müəyyən edilir.

Ai = Fih-Fl

Ta (5.1)

burada Fi.b - əsas fondların ilk başlanğıc dəyəridir Fl -

əsas fondların ləğv olunma dəyəridir Ta - əsas

fondların faydalı istifadə müddətidir.

Amortizasiya dövrü əsas fonda amortizasiya hesablandığı,

daha doğrusu onun istismar olunma müddətidir. Bu müddət nə qədər

uzun olursa, digər şərtlər dəyişməz qaldığı şəraitdə illik amortizasiya

ayırmaları bir o qədər az olur.

Əsas fondların ilk başlanğıc və yaxud bərpa dəyərinə görə

hesablanmış amortizasiya ayırmaları əsasında amortizasiya norması

aşağıdakı kimi müəyyən edilir.

İV,=—-100, " FiF (5.2)

Hazırda ölkədə bazar iqtisadiyyatının tələbləri nəzərə alınaraq

istehsal əsas fondlarımn amortizasiyasının hesablanmasının açıq

metodu tətbiq edilir. Bu metodun mahiyyəti ondan ibarətdir ki,dövlət

amortizasiya noımasımn yuxarı həddini müəyyən edir və bu həddən

aşağı müəssisə istədiyi amortizasiya normasını tətbiq edə bilər. Eyni

zamanda, istehsal əsas fondlarının bütövlükdə müəyyən qrupu üzrə

amortizasiya normasının yuxarı həddi müəyyən edilir və qeyd edilən

hədd daxilində müəssisə, bu qrupa daxil olan əsas fondlara istənilən

amortizasiya normasını tətbiq edə bilər.

177

Hazırda qnıplar üzrə illik amortizasiya normaları aşağıdakı

kimi müəyyən edilir:

- binalar, tikililər və qurğular - 7 faizədək;

- maaşın, avadanlıq və hesablama texnikası - 25 faizədək;

- nəqliyyat vasitəsi - 25 faizədək;

- iş heyvanları - 20 faizədək;

- geoloji-kəşfiyyat işlərinə və təbii ehtiyatlarm hasilatına

hazırlıq işlərinə çəkilən xərclər - 25 faizədək;

- qeyri-maddi aktivlər üzrə istifadə müddəti məlum

olmayanlar üçün 10 faizədək, istifadə müddəti məlum olanlar üçün

isə illər üzrə istifadə müddətinə mütənasib məbləğlə;

- digər istehsal əsas fondları - 20 faizədək;

E.ütün bunlara görə də, müəssisənin özünün amortizasiya

siyasəti olur və amortizasiya ayırmalarının hesablanmasının müxtəlif

metodları tətbiq edilir.

Bütövlükdə əsas fondlar üzrə amortizasiya ayırmalan

aşağıdjıkı üsullardan birinin köməyi ilə apanlır:

a) xətti üsul;

b) azalan qalıqdan hesablama üsulu

c) faydalı istifadə müddəti illərinin sayı üzrə dəyərin

silinməsi, üsulu;

d) məhsul həcminə mütənasib olaraq dəyərin silinməsi üsulu.

Bu üsullar üzrə amortizasiya ayırmalarının məbləğinin

hesablanması qaydası cədvəl 5.1-də verilmişdir.

Xətti üsulda amortizasiya ayırmalarının məbləği əsas

fondların ilk başlanğıc dəyəri və faydalı xidmət müddətinə görə təyin

edilmiş amortizasiya normasına əsasən müəyyən edilir. Bu üsulun

tətbiqi zamanı əsas fondların faydalı istifadəsi müddəti ərzində aylıq

amortizasiya ayırmaları bərabər həcmdə hesablanır.

Neft və qaz sənayesinin bütün müəssisələrində amortizasiya

ayınnalanmn hesablanmasının xətti üsulu daha geniş istifadə edilir.

178

Cədvəl 5.1.

Amortizasiya ayırmalarının hesablanması

Amortizasiya ayırmalarının hesablanması

üsulları

Amortizasiya ayırmalarının hesablanması metodu

1. Xətti üsul

y4/= Fi.b. Na: 100

burada - illik amortizasiya ayırmalarının məbləği; Fi.b - əsas fondun ilk başlanğıc dəyəri; Na - əsas fondunu faydalı xidmət müddətinə görə illik amortizasiya normasıdır;

2. Azalan qalıqdan hesablama üsulu

F Na Ks Ai = — -------------------

100

burada Fq - əsas fondun qalıq dəyəri; Ks - sürətləndirmə əmsalı;

3. Faydalı istifadə müddəti illərinin sayı üzrə dəyərin silinməsi üsulu

Ai^Fih— Ti

burada Ta - əsas fondun xidmət müddətinin sonuna qədər olan illərin sayı 77 - faydalı istifadə müddəti illərinin sayımn cəmidir.

4. Məhsul həcminə mütənasib olaraq dəyərin silinməsi üsulu

Äi^FibxQi

Qn

burada Qi - əsas fondun i-ci obyekti üzrə hesabat dövründə natural ifadədə məhsulun həcmi; Qn - əsas fondun faydalı istifadə müddəti ərzində nəzərdə tutulan məhsul həcmidir.

Amortizasiya ayırmalannm hesablanması üsullanndan biri də

əsas fondların azalan qalıq dəyərindən hesablama üsuludur. Bu üsul

onu nəzərdə tutur ki, əsas vəsaitlərin keçmiş ildəki istifadə

səmərəliliyi gələcək ildəki səviyyəsindən daha yüksəkdir. Çünki,

vaxt keçdikcə onların iş qabiliyyəti tədricən azalır.

179

Azalan qalıq məbləğindən hesablama üsulunda amortizasiya

ayırmaları ilin əvvəlinə əsas fondlann qalıq dəyəri, faydalı istifadə

müddətinə görə təyin edilən amortizasiya norması və sürətləndirmə

əmsalına əsasən müəyyən edilir. Bu əmsal ölkə qanunvericilik

aktlarına görə müəyyən edilir və onun tətbiqində əsas məqsəd

amortizasiya ayırmalarım sürətləndirmək, əsas fondlann

yeniləşməsini təmin etməkdir.

Faydalı istifadə müddəti illərinin sayı üzrə dəyərin silinməsi

üsulunda əsas fondların ilk istismar illərində daha böyük həcmdə

amortizasiya ayırmaları hesablamaq imkanı yaranır. Bu üsul l'aydalı

xidmət müddətindən asılı olaraq dəyəri azalan əsas fondlar, mənəvi

cəhətdən daha tez köhnələn əsas vəsaitlərin obyektləri üçün istifadə

edilir. Bu üsuldan əsasən hesablama texnikası üzrə, habelə nisbətən

yeni yaradılan və kiçik müəssisəlsırdə avadanlıqlann amortizasiya

ayırmalan hesablamaq üçün istifadə edilir.

5.4. Əsas fondlardan istifadə göstəriciləri və

omların hesablanması metodikası

Müəssisənin iqtisadi inkişafına və onun maddi-texniki

bazasının möhkəmləndirilməsinə əsas fondlann yalnız geniş təkrar

istehsalı ilə deyil, həm də mövcud əsas fondlardan istifadə

səmərəliliyini yüksəltməklə nail olmaq mümkündür. Əsas

fondlardan səmərəli istifadə olunması ilk növbədə əlavə vəsait cəlb

etmədən istehsalın həcminin artmasını, ikincisi isə əmək

məhsuldarlığının yüksəlməsini və son nəticədə istehsal olunan

məhsulun maya dəyərinin aşağı salınmasını təmin edir.

Müəssisədə əsas fondlardan nə dərəcədə səmərəli istifadə

edilməsi müəyyən göstəricilər sisteminin köməyi ilə aparılır ki,

bunlara da aşağıdakılar aiddir;

1) Əsas fondların hərəkətinin quruluşunu xarakterizə edən

göstəricilər;

2) Əsas fondlardan istifadənin ümumiləşdirici göstəriciləri

3) Əsas fondlardan ekstensiv və intensiv istifadə göstəriciləri.

180

Birinci qrup göstəricilərə əsas fondların təzələnmə

(yeniləşmə) və sıradan çıxma əmsalları, əsas fondların artma əmsalı,

habelə əsas fondların aktiv hissəsinin xüsusi çəkisi kimi göstəricilər

daxildir.

Əsas fondların təzələnmə əmsalı müə}^ən dövr ərzində əsas

fondlann işə salınmasım və yaxud istismara daxil edilməsinin

intensivliyini xarakterizə edir. Təzələnmə əmsalı aşağıdakı kimi

hesablanır.

Kt = Fd FLd'

(5. 3)

burada Fd - il ərzində istismara daxil edilmiş əsas fondların dəyəridir;

Fi.d- ilin sonuna mövcud olan əsas fondların dəyəridir;

Əsas fondlann sıradan çıxma əmsalı müəyyən dövr ərzində

əsas fondlann istifadədən çıxmasını və ləğvi prosesini xarakterizə

edir. Bu əmsal aşağıdakı kimi hesablanır:

Kç = Fs.ç Tld (5.4)

burada Fs.ç - il ərzində sıradan çıxmış əsas fondlarm dəyəridir;

Flb - ilin başlanğıcına mövcud olan əsas fondlarm dəyəridir;

İkinci qrup göstəricilərə fondverimi, fondtutumu və fondla

silahlanma daxildir.

Fondverimi əsas fondlardan istifadənin səmərəliliyini

xarakterizə edən ümumiləşdirici göstəricidir. Bu göstərici 1 manat

əsas fondlara düşən məhsulun həcmini xarakterizə edir. Fondverimi

nə qədər yüksək olarsa, əsas fondhırdan bir o qədər yaxşı istifadə

olunur.

Neft və qaz sənayesində istehsal olunan məhsullar tərkibinə

görə eyni cinsli olduğundan fondverimi göstəricisi natural ifadədə

hesablanır.

181

FV = -2-, Fo (5.5)

burada Q - natural ifadədə illik məhsul buraxılışının həcmidir;

Fo - əsas fondların orta illik dəyəridir.

Əsas fondların orta illik dəyəri aşağıdakı kimi hesablanır.

N (5.6)

burada Fi.ə - ilin əvvəlinə əsas fondların dəyəridir;

Fa - İl ərzində istismara daxil edilən əsas fondların

dəyəridir;

Fc ~ il ərzində istismardan çıxan əsas fondların dəyəridir;

Nc’ - il əı*zində daxil olan fondların işlədiyi ayların

sayıdır;

N - hesabat dövründəki ayların sayıdır,

Nç - çıxan əsas fondların istismarda olduğu ayların

sayıdır.

Neftqazçıxarma müəssisələrində fondverimi göstəricisi

hesablanan zaman quyuların dəyəri qalıq dəyəri ilə, digər əsas

fondlann dəyəri isə ilk başlanğıc dəyəri üzrə hesablanır.

Neftin saxlanması və nəqli sistemində bu göstərici nəql

edilən məhsulun həcminin əsas fondlann orta illik dəyərinə

nisbəti kimi hesablanır.

Neft məhsııllan təchizatı ilə məşğul olan müəssisələrdə

əsas fondlardan istifadəni xarakterizə edən göstərici kimi

dövr etrnə əmsalından istifadə edilir ki, bu da aşağıdakı kimi

hesablanır. Q

Km.t = VSXr

burada Q - əmtəə dövriyyəsinin həcmi;

V- rezervuar parkının tutumu;

S- neft məhsullarının sıxlığı;

Kr - rezer/uarlarm dolma əmsalıdır.

(5.7)

182

Əsas fondlardan istifadəni xarakterizə edən fondverimi

göstəricisinin tərs qiyməti olan fondtutumu istehsal olunan məhsulun

hər manatına düşən əsas fondların dəyərini əks etdirir. Bu göstərici

aşağıdakı kimi hesablanır.

Fo Ft = — = —, (5.8)

__1_

Q "7v

Fondverimi göstəricisinin fondtutumu, əmək məhsul-

darlığı və əməyin fondla silahlanması ilə birlikdə öyrənilməsi

və təhlili əsas fondlardan istifadə haqqında daha geniş təsəvvür

yaradır. Çünki, əməyin fondla silahlanması əmək məhsuldarlığı

və məhsulun fondtutumu arasında müəyyən qarşılıqlı fisılılıq

vardır.

Fondla silahlanma göstəricisi aşağıdakı kimi hesablanır.

N (5.9)

burada N - işçilərin orta siyahı sayıdır.

Əmək məhsuldarlığı, əməyin fondla silahlanması və fondverimi

arasındakı asılılığı aşağıdakı kimi ifadə etmək olar.

Fv = Q_

Fo Əm = Q

N Fs = E£.

N (5.10)

burada Əm - əmək məhsuldarlığı;

Q - məhsul həcmi;

N- işçilərin orta siyahı sayıdır.

Əgər əmək məhsuldarlığı fəaliy^'^ətin nəticəs idirsə,

səmərəsidirsə, əməyin fondla silahlanması nəticəsinin əlaqədar

olduğu xərcdir; onların müqayisəsi isə səmərəlilikdir. Həmin

müqayisə vasitəsilə fondverimini aşağıdakı kimi müəyyən etmək

olar.

Q . P'o Q Fs N' N Flo'

(5.11)

Deməli, göründüyü kimi fondvermənin artması əmək

məhsuldarlığı ilə əməyin fondla silahlanmasının nisbətindən

183

asılıdır; əmək məhsuldarlığının əməyin fondla silahlanmasına

nisbətən üstünlüklə artması əsas fondlardan istifadə səviyyəsini

yüksəldir.

Üçüncü qrup göstəricilərə əsas fondlardan vaxta və gücə görə

istifadə göstəriciləri daxildir. Buraya əsas fondlardan ekstensiv,

intensiv və inteqral istifadə əmsalları aiddir.

Ekstensiv istifadə əmsalı əsas fondlardan vaxta görə

istifadəsini xarakterizə edib aşağıdakı kimi hesablanır.

Ke^ v_

Tk (5.12)

burada Tf- maşın və avadanlığın faktiki iş vaxtı fondudur;

'Fk - təqvim vaxt fondudur.

Bu göstəricinin vahidə yaxınlaşması əsas fondlardan vaxta

görə səməj-əli istifadə olunmasını göstərir.

Qazma müəssisələrində qazma avadanlıqlanndan ekstensiv

istifadə səviyyəsini qiymətləndirmək üçün iki göstəricidən istifadə

edilir.

1) Quyudan istifadə əmsalı. Bu göstərici aşağıdakı kimi

hesablanır

Kq = —, Sk (5.13)

burada Si - bütün quyuların quyu ayında ifadə olunan iş vaxtıdır;

Sk - istismar quyu fondunun quyu ayında ifadə olunan təqdim

vaxt fondudur.

2) İstismar əmsalı. Bu göstərici aşağıdakı kimi hesablanır

Kq = şı sf

(5.14)

Sf~ fəaliyyətdə olan quyu fondunun təqvim vaxt fondudur.

Əsas fondlardan vaxta görə istifadə göstəricilərinin

yaxşılaşdıniması il, ay və yaxud növbə ərzində əsas fondların faktiki

iş vaxtının artınimasını nəzərdə tutur. Buna növbə

184

ərzində avadanlıqların boşdayanma vaxtının ixtisar edilməsi hesabına

məhsul buraxılışının artıniması nəticəsində nail olmaq mümkündür.

Əsas fondlardan vaxta görə istifadə göstəriciləri müəyyən

edilərkən avadanlıqlann növbəlilik əmsalının öyrənilməsi də lazım

gəlir. Bu göstərici aşağıdakı kimi hesablanır.

Kn^ T1 + T2+T3

Tm (5.15)

burada Tl, T2, T3 - hər bir növbə ərzində avadanlığın yüklənməsidir.

Tm - hər bir növbə ərzində avadanlığın maksimal

yüklənməsidir.

Əsas fondlardan intensiv istifadə əmsalı avadanlıqlann gücə

görə istifadəsini xarakterizə edib aşağıdakı kimi hesablanır.

(5.16) Mn

burada Mf - avadanlığın vaxtı vahidi ərzində faktiki məhsuldarlığı;

Mn - avadanlığın plan və yaxud mümkün olan maksimal

məhsuldarlığıdır.

Bu göstərici mövcud avadanlıqların potensial imkanlardan

asılı olaraq faktiki məhsul buraxılışınm həcmi haqqında təsəvvür

yaradır.

Neftqazçıxarma müəssisələrində istehsal prosesinin nəticələri

bilavasitə təbii amillərdən daha çox asılı olduğundan bu göstəricini

hesablamaq bir qədər çətinlik yaradır. Quyulardan intensiv istifadə

göstəricisi onlann debitindən bilavasitə asılıdır.

Qazma müəssisələrində intensiv istifadə əmsalının hesab-

lanmasınm özünəməxsus xüsusuyyətləri vardır. Belə ki, qazma

qurğulan müəyyən olumnuş nominal gücə malik olur. Qazma

qurğuları üzrə orta illik gücü hesablamaq müəyyən çətinlik yaradır.

Ona görə də bu göstərici qazmanın texniki sürətini nəzərə alaraq

aşağıdakı kimi hesablana bilər.

185

Vt (5.17)

burada —qazmanın kommersiya surəti;

Vt - qazmanın texniki sürətidir.

Avadanlıqlardan intensiv istifadə əmsalı neft emalı

müəssisələrində vaxt vahidi ərzində faktiki emal həcmini maksimal

emal həcminə, neftin və qazma nəqli sistemində isə boru

kəmərlərinin faktiki məhsuldarlığım layihə üzrə nəzərdə tutulan

məhsuldarlığa bölmək yolu ilə hesablanır.

Avadanlıqlardan inteqral istifadə əmsalı avadanlıqdan eyni

zamanda həm vaxta, həm də gücə görə istifadəni xarakterizə edir və

aşağıdakı kimi hesablanır.

Kf = Ke-Ki, (5.18)

burada Ke - əsas fondlardan ekstensiv istifadə əmsalı; Ki-əsas

fondlardan intensiv istifadə əmsalıdır.

İnteqral istifadə əmsalının yüksəldilməsi bütün istehsal

prosesini əhatə edən tədbirlər kompleksi, o cümlədən qabaqcıl

texnologiyanın tətbiqi, texnoloji proseslərin inten- sivləşdirilməsi,

plandan kənar boş dayanmaların ləğv edilməsi, qeyri-məhsuldar

işlərin azaldılması, xammal və materialların keyfiyyətinin

yaxşılaşdırılması yolu ilə təmin edilir.

186

FƏSIL VI.

MÜƏSSİSƏNİN DÖVRİYYƏ VƏSAİTLƏRİ

6. L Dövriyyə vəsaitlərinin mahiyyəti,

tərkibi və quruluşu

Məhsulun istehsal və satışı prosesinin fasiləsiz gedişini təmin

etmək üçün müəssisə əsas fondlarla yanaşı dövriyyə və tədavül

fondlanndan ibarət olan dövriyyə vəsaitlərinə də malik olmalıdır.

Dövriyyə fondlan bir istehsal tsiklinə xidmət edən, istehsal

prosesində formasını dəyişən və hazır məhsul üzərinə öz dəyərini

birdəfəlik keçirən əmək cisimlərinə deyilir. Dövriyyə fondlarına

əmək cisimləri olan xammal, material, yanacaq və digər material

resurslan daxildir. Buraya eyni zamanda müəssisənin malik olduğu

əsaslı təmir işləri üçün ehtiyat hissələri, azqiymətli və tez xarab olan

əşyalar, xidmət müddəti bir ilə qədər olan dəyərindən asılı olmayaraq

bütün alətlər və inventarlar da daxildir.

Hər bir müəssisənin istehsal fəaliyyəti prosesində tədavül

sferasına xidmət edən tədavül fondları da mövcud olur. Tədavül

fondlarına anbarda olan hazır məhsul, yüklənmiş, lakin istehlakçıya

çatmamış və yaxud dəyəri ödənilməmiş məhsullar, həmçinin bankda

müəssisənin hesablaşma hesabında olan pul vəsaitləri daxildir.

İstehsal prosesində dövriyyə fondlan əvvəlcə tədavül

fondlarına, daha doğrusu hazır məhsula, sonra isə satılaraq pul

formasına çevrilir. Satışdan daxil olan pul vəsaitlərinin əhəmiyyətli

hissəsi yenidən əmək cisimlərinin alınmasına, əmək haqqının

ödənilməsinə sərf edilərək proses yenidən təkrar olunur. Deməli,

göründüyü kimi dövriyyə və tədavül fondları ardıcıl olaraq bir-birinə

çevrilir. Dövriyyə fondları istehsal prosesində istehlak olunmaqla

hazır məhsula, sonuncu isə realizə edilərək müəssisənin pul vəsaitinə

çevrilir. Məhsul

187

satışından əldə olunan pul vəsaiti müəssisənin əvvəlki mərhələdə

dövriyyə fondlarına sərf etdiyi pul vəsaitindən mənfəətin kütləsi

qədər çox olur. Bu prosesin ahəngdar getməsi üçün yeni tədavül və

istehsal mərhələlərinin ardıcıllıqla birindən-digərinə keçidi tədavül

fondlan vasitəsilə mümkün olur.

Dövriyyə vəsaitlərinin tərkibi və təsnifatı şəkil 6.1-də

verilmişdir.

Şəkil 6.1. Dövriyyə vəsaitlərinin tərkibi və təsnifatı

188

Qəbul edilmiş təsnifata görə dövriyyə vəsaitlərinin tərkib

elementləri aşağıdakı kimi qruplaşdırılır.

I. Dövriyyə fondları:

1) İstehsal ehtiyatları. Buraya xammal və materiallar, yanacaq

və enerji, az qiymətli və tez köhnələn əşyalar, təmir üçün ehtiyat

hissələri, kənardan satın alman yanmfabrikatlar, tara və tara

materialları, habelə digər material qiymətliləri daxildir. Xammal və

əsas material dedikdə öz dəyərini yeni yaradılan məhsula tamamilə

keçirən və onun maddi əsasını təşkil edən əmək cisimləri başa

düşülür. Köməkçi materiallar isə texnoloji proseslərin gedişi üçün

əlverişli şərait yaradan və məhsulun maddi əsasını təşkil etməyən

əmək cisimləridir. Məsələn, sətiaktiv maddələr, quyuların

yaradılması üçün istifadə edilən yuyucu maye komponentləri,

katalizator və müxtəlif təyinatlı reagentlər və s.

2) Bitməmiş istehsal və özünün istehsalı olan yanmfabrikatlar.

Buraya hazır məhsula çevrilənədək istehsal mərhələsində olan bütün

əmək əşyaları, bir emal mərhələsini keçmiş, lakin müəssisə daxilində

növbəti emalı tələb olunan yanmfabrikatlar daxildir.

3) Gələcək dövrün xərcləri. Buraya dövriyyə vəsaitlərinin

qeyri-maddi ünsürləri kimi yeni məhsulun layihələndirilməsi və

nümunəsinin yaradılması, onun istehsalı üçün yeni texnologiyanın

işlənməsi və tətbiqi və s. ilə əlaqədar olan xərclər daxildir. Belə ki, bu

xərclər cari dövrdə çəkilsələr də, gələcəkdə istehsal olunacaq

məhsulun maya dəyərinə daxil edilməklə geri qaytarılır.

II. Tədavül fondları:

1) Anbardakı hazır məhsul;

2) Yola salınmış, lakin dəyəri ödənilməmiş məhsullar;

3) Müəssisənin kassasında olan pul vəsaitləri;

4) Bankların cari hesablarındakı pul vəsaitləri;

5) Debitor bordan.

Dövriyyə vəsaitləri eyni vaxtda yuxanda göstərilən qruplar

üzrə mövcud olur və fasiləsiz olaraq dövr edir. Hər bir qrupun ümumi

dövriyyə vəsaitlərində xüsusi çəkisi texnoloji

189

VO

O Cədvəl 6. /.

Sənaye sahələri üzrə dövriyyə vəsaitlərinin quruluşu (%-Iə)

Dövriyyə vəsaitlərinin elementləri Bütövlükdə

sənaye üzrə

Neftqaz- çıxarma sənayesi Neft emalı sənayesi

Qaz sənayesi

Neft- kimya

sənayesi

1. İstehsal ehtiyatlan o, cümlədən 60,2 69,2 72,2 80,8 76,1

a) xammal, əsas materiallar və satın alınan

yanmfabrikatlar 39,3 2,4 20,8 2,2 41,7

b) köməkçi materiallar 5,3 32,6 13,8 48,8 8,9 c) təmir üçün ehtiyat hissələri 3,7 6,5

12,1 12,8 6,0

d) tara və tara materialları 2,3 0,7 1,7 0,5 2,5 e) təsərrüfat inventarları və alətlər digər az qiymətli

və tez köhnələn vəsaitlər 8,0 25,5 23,5 12,5 16,6

f) yanacaq və eneıji 1.6 1,5 0,3 4,0 0,4

1. Bitməmiş istehsal və öz istehsalının

yanmfabrikatlan 20,6 1,6 12,0 6,3 9,0

2. Gələcək dövrün xərcləri 4,3 0,2 4,9 8,0 2,4

3. Hazır məhsul 11,7 13,6 10,6 9,6 12,2

4. Yolasalmmış, lakin haqqı ödənilməmiş

məhsullar 2,7 15,2 0,1 0,6 0,2

5. Digər normalaşdınimış dövriyyə vəsaitləri 0,5 0,2 0,2 - 0,1

Cəmi 100,0 100,0 100,0 100,0 100,0

və istehsal proseslərinin xüsusiyyətlərindən, müəssisələrin geoloji

yerləşməsindən, logistika sisteminin təşkili və istifadə edilən

nəqliyyat növlərindən asılı olaraq bir-birindən fərqlənir.

Normal iqtisadi inkişaf səviyyəsində ümumi dövriyyə

vəsaitlərinin 80-85%-i dövriyyə fondlarının payına düşür və

sənayenin sahələri üzrə onun strukturu əhəmiyyətli dərəcədə fərqli

olur. Bunu 6.1 saylı cədvəldə daha aydın görmək olar.

Cədvəl 6.1-in məlumatlarından göründüyü kimi neft-

qazçıxarma sənayesində dövriyyə vəsaitlərinin üçdə bir hissəsi, qaz

sənayesində isə demək olar ki, yansı köməkçi materiallann payına

düşür. Buraya əsasən quyu nasosları, kanatlar, qara və əlvan metallar,

meşə materiallan və s. daxildir. Neft emalı və neft kimya sənayesi

sahələrində isə xammal və köməkçi materialların xüsusi çəkisi uyğun

olaraq 34,6 və 50,6% təşkil edir.

Qazma müəssisələrində dövriyyə vəsaitlərinin strukturu bir

qədər fərqlidir. Belə ki, bura dövriyyə vəsaitlərinin ümümi

məbləğində az qiymətli və tez köhnələn vəsaitlərini, təsərrüfat

inventarları və alətləri, habelə əsas materialların xüsusi çəkisi

təqribən 60% təşkil edir.

6.2. Dövriyyə vəsaitlərinin normaliaşdınlması

Dövriyyə vəsaitləri tənzimlənməsi üsulundan asılı olaraq

normallaşdırılan və nonnallaşdınimayan dövriyyə vəsaitlərinə

bölünür. Normallaşdırılan dövriyyə vəsaitlərinə o material

qiymətliləri və xərclər daxil edilir ki, onlar müəssisənin fasiləsiz

fəaliyyətini təmin edir. Buraya istehsal ehtiyatları, bitməmiş istehsal,

öz istehsalının yanmfabrikatları, gələcək dövrün xərcləri,

müəssisənin anbarında olan hazır məhsul daxildir. Bu qrup dövriyyə

vəsaitlərinin hər biri üzrə daimi ehtiyatların həddi və yaxud konkret

normativlər müəyyən edilir.

Nonnallaşdınimayan dövriyyə vəsaitlərinə tədavül fondlarının

anbarda olan hazır məhsul hissəsi çıxılmaqla yerdə qalan bütün

ünsürləri daxildir ki, bunlar üzrə də konkret

191

normalar müəyyən etmək çox çətinlik yaradır. Dövriyyə vəsaitlərinin

əsas hissəsini dövriyyə fondları təşkil etdiyi üçün onlara qənaət

edilməsi mühüm əhəmiyyət kəsb edir. Dövriyyə fondlanna qənaətə,

tədavül fondlan ilə müqayisədə təminat verən bir obyektiv amil də

mövcuddur. İş burasmdadır ki, dövriyyə fondlan səfərbər olunma

səviyyəsinə görə tədavül fondlarından ciddi surətdə fərqlənir. Belə ki,

əgər dövriyyə fondlarının tərkibinə daxil olan bütün ünsürlərin

normallaş- dırılması mümkündürsə, tədavül fondlarından yalnız bir

ünsürün-anbarda olan hazır məhsulun normallaşdırılması və deməli,

idarə olunması imkan daxilindədir. İdarə edilməsi mümkün olmayan

və ya çətin olan hər hansı bir prosesin və ya tədbirin səmərəsi də onun

potensial imkanından xeyli aşağı olur.

Dövriyyə vəsaitlərinin normallaşdırılması dedikdə məsrəf

normalannm və material resursları ehtiyatlarının işlənib hazırlanması,

habelə dövriyyə fondlarının bütün ünsürləri üzrə normativlərin təyin

edilməsi başa düşülür. Xammal və materialların bütün növləri üzrə

tələbat həcmindən asılı olmayaraq konkret normalar müəyyən edilir.

Material resurslarının məsrəf norması dedikdə isə konkret

məhsul və yaxud iş vahidinə sərf edilən xammal və materialların

maksimal buraxıla bilən plan kəmiyyəti başa düşülür. Daha

mütərəqqi məsrəf normallarının tətbiq edilməsi dövriyyə vəsaitlərinin

normalaşdırılması prinsipinin ən mühüm amillərindən biridir. Çünki,

həmin normalarda texniki tərəqqinin son nailiyyətləri, daha müasir

texnologiyanın göstəriciləri öz əksini tapmış olur.

Məsrəf normalan tətbiq miqyasına görə fərdi və qrup

normalanna bölünür.

Fərdi məsrəf normaları konstruktor-texnoloji sənədlər və

aparılmış xüsusi laboratoriya tədqiqatı (bəzən statistik məlumatlar)

əsasında planlaşdırılmış təşkilati-texniki tədbirlərin həyata

keçirilməsi müddəti və habelə fəhlələrin ixtisas səviyyələri nəzərə

alınmaqla konkret müəssisənin məhsulu üçün işlənib hazırlanır. Fərdi

məsrəf normalan bütünlükdə məmulat və ya onun hər hansı bir hissəsi

üçün də işlənib hazırlana bilər.

192

Qrup məsrəf normalan isə (bir qrup müəssisələr üzrə) eyni

tipdən (həmcins, analoji və ya eyni təyineıtdan olan), lakin bir

şirkətin (və ya firmanın) müxtəlif müəssisələri tərəfindən istehsal

olunan məhsullar üçün işlənib hazırlanır.

Qrup normalan ayrı-ayrı müəssisələrdə eyni tipli məhsul üçün

fərdi məsrəf normalarının orta kəmiyyəti kimi müəyy^ən edilir. Qrup

nonnalarının səviyyəsi bir tərəfdən fərdi məsrəf normalarından, digər

tərəfdən isə müvafiq məhsulun istehsal proqramının quruluşundan

asılıdm

Təyinatının müxtəlifliyinə görə eyni materialın müxtəlif

məsrəf normalarının işlənib hazırlanması maddi resurs normalarını

düzgün müəyyən etməklə yanaşı, material resursuna tələbatın

həcminin də dəqiq hesablanmasını təmin etmiş olur.

Material resurslarının normallaşdırıİmasında məsrəf

normalarının tərkib və quruluşunun öyrənilməsi də mühüm

əhəmiyyət kəsb edir.

Materiallara qənaətin başlıca istiqamətlərindən birini

texniki-texnoloji itkilərin və tullantıların azaldılması, bunların təkrar

təsərrüfat dövriyyəsinə cəlb edilməsi təşkil edir.

Material qiymətlilərinin normalaşdınlması təcrübəsində

adətən hesablama-analitik, statistik-analitik və əmsal metodlarından

istifadə edilir.

Hesablama-analitik metodun mahiyyəti ondan ibarətdir ki,

xammal və materialların məsrəf normalarını əmələ gətirən hər bir

element müəssisədə mövcud olan texniki və təşkilati şəraitin

öyrənilməsi əsasında müəyyən edilir. Bu zaman elm və texnikanın

son nailiyyətləri, müəssisənin yerləşdiyi təbii- coğrafi və iqlim şəraiti

nəzərə alınır. Bu metodu bəzi hallarda birbaşa hesab metodu da

adlandınrlar.

Məsrəf normalarının işlənməsinin statistik-analitik metodu

laboratoriya tədqiqatlan, təcrübə və müşahidə aparılması əsasında

məhsul vahidinə düşən xammal və material məsrəflərinin xüsusi

çəkisini müəyyən etməyi nəzərdə tutur. Bu metod əsasən köməkçi

materiallar, o cümlədən sürtgü yağları, təmizləyici materiallar,

müxtəlif növ qatqılar və s. üzrə məsrəf normalarını müəyyən etmək

üçün tətbiq edilir.

193

Əmsal metodu isə istehsal həcminin dəyişilməsindən asılı

olaraq müəssisədə fəaliyyətdə olan normalann azaldılması və yaxud

çoxaldılması yolu ilə məsrəf normalannm müəyyən edilməsini

nəzərdə tutur. Bu zaman bütün dövriyyə vəsaitləri üç qrupa: istehsal,

qeyri-istehsal və xüsusi dövriyyə vəsaitlərinə bölünür. Birinciyə

xammal, material və bitməmiş istehsal, ikinciyə ehtiyat hissələri, az

qiymətli və tez köhnələn əşyalar və nəhayət sonuncuya isə gələcək

dövrün xərcləri və bəzi digər dövriyyə vəsaitləri aiddir.

Dövri>7ə vəsaitlərinin normallaşdınlması nəinki texniki

cəhətdən əsaslandırılmış məsrəf normalannm müəyyən edilməsini,

eyni zam.anda dövriyyə vəsaitlərinin normativlərini və istehsal

ehtiyatlarının normalarını da müəyyən etməyi özündə əks etdiıir.

İstehsal ehtiyatlan norması müəssisənin normal fəaliyyəti

şəraitində material qiymətliləri və yaxud ehtiyatlann gündəlik

tələbata olan nisbətini xarakterizə edir.

İstehsal ehtiyatlan dövriyyə vəsaitlərinin mühüm tərkib

hissəsi kimi, onun normallaşdınimasının mümkün olan tərəfidir.

İstehsal ehtiyatları üzrə normativlər günlük ehtiyatla müəyyən

olunur.

İstehsal ehtiyatlan təyinatına görə aşağıdakı kimi təsnif-

ləşdirilii"

a) Xammal, əsas material və satın alınmış yanmfabri- katlann

ehtiyatlan;

b) Köməkçi materiallann ehtiyatlan;

c) Yanacağın ehtiyatı;

d) Tara və tara materiallarının ehtiyatlan;

e) Ehtiyat hissələrinin ehtiyatları;

f) Alətlər, təsərrüfat əşyalan və digər azqiymətli, tezköh-

nələn əşyalarm ehtiyatları.

Müəssisənin fasiləsiz və ahəngdar işini təmin etmək

məqsədilə cari, hazırlıq, sığorta və mövsümi adlanan istehsal

ehtiyatlan yaradılır. Artıq əvvəllər qeyd olunduğu kimi, istehsal

ehtiyatlan müəssisədə yaradılmış, lakin hələ texnoloji prosesə daxil

olmamış xammal, material, yanacaq və s-dən ibarət olan

ehtiyatlardır.

194

Cari ehtiyat - istehsal ehtiyatının əsas hissəsi olmaqla iki

məhsulgöndənnə arasındakı vaxt intervalmda müəssisənin normal

işləməsini təmin etmək üçün yaradılır.

Hazırlıq ehtiyatı - müəssisədə materialın qəbulu, istehsal

istehlakma hazırlanması və bilavasitə onun istehlak olunacağı yerə

gətirilməsi ilə əlaqədar olan vaxt ərzində istehsalın fasiləsizliyinin

təmin edilməsi məqsədilə yaradılır.

Sığotra ehtiyatı - gətirilən xammal və materialların, yanacağın

və s. miqdarı və vaxtaşınlığında kənarlaşmalar baş verdiyi hallarda

istehsalın fasiləsizliyini təmin etmək məqsədilə yaradılır; cari

ehtiyatdan fərqli olaraq sığorta ehtiyatının ölçüsü sabit kəmiyyətdir.

Müəssisənin normal iş fəaliyyəti zamanı bu ehtiyat toxunulmazdır.

Mövsümi ehtiyat - naviqasiya ilə əlaqədar nəqliyyatın

işləməsində uzunmüddətli fasilə, xammal və materialların istehsal və

ya tədarükünün mövsümi olması, xammal və ma- teriallann mövsümi

istehlakı ilə əlaqədar yai'adılır. Mövsümi ehtiyat da cari ehtiyat kimi

dəyişkəndir. Başıda sözlə, bu növ ehtiyat özünün maksimum həddinə

materialın gətirilməsində, fasilənin başlanmasında, mövsümiliyin

quıtarması zamanı minimum həddinə çatır.

Dövriyyə vəsaitlərinə olan tələbatı müə)'yən etmək üçün

dəyər ifadəsində material qiymətliləri ehtiyatlarınm miqdarını

bilmək lazımdır. Dövriyyə vəsaitlərinə olan tələbat adətən aşağıdakı

formula üzrə hesablanır:

(6.1)

burada, M - baxılan dövr ərzində material qiymətlilərinin şərfidir;

Ne~ material qiymətlilərinin ehtiyat nonnasıdır;

T - baxılan dövrün uzunluğudur.

Neftqazçıxarma müəssisələrində ayrı-ayrı əsas material

növləri üzrə ehtiyat normativləri natural ifadədə müəyyən edilir,

sonra isə onların dəyəri hesablanır. Quyu nasosları üçün normativ

aşağıdakı kimi hesablanır:

195

T:

(6.2)

burada, N„ - nasoslann ehtiyat normativi;

köhnəlməyə qədər nasoslann təmirinin sayı;

ip - bir təmirin davametmə müddəti;

Fr. - nasos qu>m fondu;

Qn ~ bir ədəd dərinlik nasosunun qiymətidir.

Neft emalı və neft-kimya müəssisələrində dövriyyə

vəsaitlərinin əsas hissəsi xammal, satın alman yanmfabrikat,

köməkçi materiallar, ehtiyat hissələri, habelə hazır məh-

sul qalığının payma düşür. Xammal və satın ahnan yarım-

fabrikatlar üzrə nonnativ müəssisənin istehsal gücü, xammalın

emala hazırlanması vaxtının uzunluğu, nəqliyyatın növü və

təchizatın şərtlənndən asılı olaraq müəyyən edilir. Bu material

qiymətliləri üzrə ehtiyat normativi böyük diapozonda 2-3

gündən 10-15 günədək dəyişir.

Ehtiyat hissələri üzrə normativ müəyyən edilən zaman

texnoloji, güc və digər avadanlıqların mövcud tərkibi, ayrı-

ayn ehtiyat hissələrinin xidmət müddəti, ehtiyat hissələrinin

hazırlanması və çatdıniması şəraiti nəzərə alınır.

Neftqazçıxarma müəssisələrində istismar quyu fondunun

və quyuların debitinin strukturunun müxtəlifliyi ona gətirib

çıxanr ki, ay ərzində əmtəəlik məhsul ilə dövriyyə vəsaitləri

arasında bir başa asılılıq mövcud deyildir. Belə ki, neft

hasilatının artması və yaxud aşağı düşməsi dövriyyə vəsait-

lərinə olan tələbatın artması və yaxud azalmasına mütənasib

olmadan baş verir.

Bu göstərici aşağıdakı kimi hesablanır: NhxNqxNexKaxQh

------- , (6.3) De.h. = Th

Nh - bir qu rğunun eyni adlı hissələrinin sayı;

Nq - eyni olan qurğularm sayı;

Ne - həmin hissələr üzrə ehtiyat norması;

Ka - ehtiyat hissələrinin azalması əmsalı;

196

Qh - bir hissənin qiyməti;

Th - həmin hissənin xidmət müddətidir.

Bəzi hallarda ehtiyat hissələri üçün dövriyyə vəsaitlərinin

normativi əsas fondların balans dəyərinin müəyyən faizi qədər təyin

edilir. Adətən bu göstərici 4,0-5,0% təşkil edir.

Bitməmiş istehsal və öz istehsalının yanmfabrikallanna

dövriyyə vəsaitlərinin normativi istehsal tsikilinin uzunluğundan,

daha doğrusu xammalın emal prosesinə daxil edildiyi andan hazu:

məhsula çevrilənə qədər olan vaxtdan asılı olaraq müəyyən edilir.

Əgər müxtəlif istehsal tsikili uzunluğuna malik olan bir neçə adda

məhsul istehsal edilirsə, bu zaman bitməmiş istehsal üçün dövriyyə

vəsaitlərinin normativi istehsal tsikilinin uzunluğunun orta

kəmiyyətinə görə müəyyən edilir.

Neft emalı və neft-kimya müəssisələrində istehsal tsikilinin

uzunluğu çox olmayıb adətən bir neçə gün təşkil edir. Nisbətən daha

uzun istehsal tsikilinə malik olan istehsallarda bitməmiş istehsala

dövriyyə vəsaitlərinin nomıativi aşağıdakı kimi hesablanır.

Db.i. = Md X ti X Ka

Tp (6.4)

burada, Md - istehsalı planlaşdırılan əmtəəlik məhsulun istehsal maya

dəyəri;

ti - istehsal tsikilinin uzunluğu;

Ka - xərclərin artım əmsalı;

Tp - plan dövrünün uzunluğudur;

Xərclərin artım əmsalı bitməmiş istehsal və öz istehsalının

yarımfabrikatlarınm orta maya dəyərinin İstehsal olunan əmtəəlik

məhsulunun istehsal maya dəyərinə nisbəti kimi hesablanır.

Hər bir müəssisənin fasiləsiz işinin təmin edilməsində sığorta

ehtiyatlarının yaradılması mühüm əhəmiyyət kəsb edir. Sığorta

ehtiyatı cari ehtiyatın hesablanmasında nəzərdə tutulmuş məhsul

göndərmələrdə ya gətirilən məhsulun miqdarı, ya da vaxtaşırhğında

kənarlaşmalar baş verən zaman istehsalın fasiləsizliyini təmin etmək

məqsədilə yaradılır. Sığorta ehtiyatı

197

həcminin müəy>'ən edilməsi məhsul göndərmə işindəki kə-

narlaşmalan doğuran səbəblərin dərin təhlilini tələb edir.

Maddi-texniki təminatın planlaşdınlması təcrübəsində sığorta

ehtiyatmın həcmi aşağıdakı düsturla hesablanır:

(6.5)

burada, tj - məhsul göndərənin materialın yola salınmasının təşkilinə

sərf etdiyi vaxt;

i2 - materialın yolda olması vaxtı;

/3 -- materialın istehlakçmm anbarlanna qəbul olunmasına

kəmiyyət və keyfiyyətcə sərf edilən vaxt;

Mn - materialdan orta günlük məsrəf normasıdır.

IXmya təcrübəsində dövriyyə vəsaitlərinə yaxın bir anlayış

kimi maliyyə-istismar tələbatı (MÎT) göstəricisindən istifadə edilir.

Bu göstərici aşağıdakı kimi hesablanır:

M1T = D^+B,-B,, (6.6)

burada, De ~ hazır məhsul və istehsal ehtiyatlannm dəyəri;

Bd~ müştəridən olan borclar (debitor bordan);

Bk - malgöndənlərə olan borclar (kreditor bordan).

Bəzi hallarda MÎT göstəricisi müəssisənin cari aktivləri və cari

passivlərinin fərqi kimi hesablanır.

Cari aktivlər dedikdə müəssisənin balansı üzrə cəmi

aktivlərindən onun əsas (daimi) hissəsi çıxılmaqla yerdə qalan

məbləğ başa düşülür. Müəssisənin aktivlərinin əsas hissəsi özündə

əsas istehsal fondlan və qeyri-maddi aktivlərin dəyərini əks etdirir.

Cari passivlər dedikdə isə qısa müddətli borclar və kreditlərin

məbləği başa düşülür.

MÎT göstəricisinin həcmi əsasən aşağıdakılardan asılı

olur.

1) İstehsal və satış tsikilinin uzunluğundan;

2) İstehsal həcminin artım tempindən;

3) Müəssisənin material resurslan ilə təmin olunması

mövsümülüyündən;

198

4) əlavə edilmiş dəyərin həcmi və normasından.

Əlavə edilmiş dəyər istehsal edilmiş məhsulun dəyərindən

istehlak edilmiş material resurslarının dəyəri və digər müəssisələrə

xidmətin dəyəri çıxılmaqla hesablanır. Əlavə edilmiş dəyər norması

isə əlavə edilmiş dəyərin məhsulun satışdan alınan vəsaitlərin

həcminə nisbəti kimi hesablanır.

6.3. Dövriyyə vəsaitlərindən istifadə göstəriciləri

Müəssisədə dövriyyə vəsaitləri daima hərəkətdə olur.

Dövriyyə vəsaitləri bu hərəkəti zamanı bir formadan digər formaya

keçir və daima dövr edir. Müəssisənin malik olduğu pul vəsaitlərinin

bir hissəsi dövrİ5^ə vəsaitlərinin xammal, əsas və köməkçi

materiallar, yarımfabrikatlar kimi hissəsinin alınmasına sərf edilir,

yəni dövriyyə vəsaitləri pul formasmdan natural formaya keçir. Daha

doğrusu, dövriyyə vəsaitləri tədavül sferasından istehsal sferasına

daxil olur. Burada müxtəlif texnoloji emal prosesindən keçdikdən

sonra hazır məhsula çevrilir, yəni istehsal sferasından sonra yenidən

tədaxml sferasına daxil olur. Hazır məhsul satıldıqdan sonra pul

vəsaitlərinin bir hissəsi yenidən dövriyyə vəsaitlərinin alınmasına

sərf edilir və bu proses yenidən təkrar olunur. Deməli, göründüyü

kimi dövriyyə vəsaitləri fasiləsiz olaraq dövr edir və həm istehsal,

həm də tədavül sferalarını əhatə edir. Bunu aşağıdakı şəkildən daha

aydın olaraq görmək mümkündür (şəkil 6.2).

Şəkil 6.2-dən göründüyü kimi dövretmə prosesi nə qədər

sürətli baş verərsə, müəssisənin normal istehsal fəaliyyətini təmin

etmək üçün müəssisəyə bir o qədər az dövriyy'ə vəsaitləri tələb

olunar. Deməli, dövriyyə vəsaitlərinin dövr etməsinin

sürətləndirilməsi müəssisənin istehsal fəalijyətinin səmərəliliyini

xarakterizə edən göstəricilərdən biridir.

Dövriyyə vəsaitlərindən istifadə səviyy'əsini öyrənmək üçün

iqtisadi göstəricilər sistemindən istifadə olunur. Material

resurslarından və habelə dövriyyə vəsaitlərinin digər

199

ünsürlərindən səmərəli istifadə edilməsi, nəticədə, ümu- miləşdirici

bir göstərici olan dövriyyə vəsaitlərinin dövretmə sürətini artırır.

iVIaddi-enerji ehtiyatlarından istifadəni qiymətləndirmək

üçün bir sıra göstəricilərdən istifadə edilir. Bu göstəricilərdən

birincisi ilkin xammaldan hazır məhsul çıxımı əmsalıdır. Bu göstərici

faizlə də ifadə olunur və müəssisənin ilkin xammaldan nə qədər hazır

məhsul istehsal edə bildiyini səciyyələndirir.

Şəkil 6.2. Dövriyyə vəsaitlərinin dövr etməsi

Məsələn, xam neftdən benzin, şəkər çuğundurundan şəkər,

dəmir filİ2:indən dəmir və s. məhsul çıxımı əmsallarıdır və ilkin

xammaldan istifadə səviyyəsini səciyyələndirir.

Xammal və materialdan istifadənin səmərəliliyini xarakterizə

edən ikinci əsas göstərici materialdan istifadə əmsalıdır. Bu əmsal

məhsulun hazırlanması prosesində əmələ gələn itkilərin miqdarını

göstərir. Bu əmsalın plan və faktiki növlərini fərqləndirirlər. Xammal

və materialdan istifadənin plan əmsalı məhsul vahidinin xalis

çəkisinin, həmin məhsulun hazırlanması üçün material məsrəfi

normalanna görə sərf

200

ediləcək materialın miqdanna olan nisbətini, faktiki istifadə əmsalı isə

məhsul vahidinin xalis çəkisinin faktiki sərf olunmuş materialın

miqdanna olan nisbətini xarakterizə edir.

Dövriyyə vəsaitlərindən bütünlükdə istifadə səmərəliliyi üç

əsas göstərici ilə - dövretmə əmsalı (dövretmələrin sayı), dövriyyə

vəsaitlərinin yüklənmə əmsalı və bir dövriyyənin uzunluğu ilə

(günlərlə) - xarakterizə olunur.

Dövriyyə vəsaitlərinin dövretmə əmsalı realizə olunmuş

məhsulun həcminin (əlavə edilmiş dəyərin satılmış hissəsi) dövriyyə

vəsaitlərinin orta qalığına (illik, rüblük) nisbəti kimi hesablanılır və

bunun üçün aşağıdakı düsturdan istifadə olunur:

Əd = D or

R

(6.8)

burada, Əd— dövriyyə vəsaitlərinin dövretmə əmsalı il (rüb, ay)

ərzində dövretmələrin sayıdır;

R - topdansatış qiymətində realizə olunmuş məhsulun

həcmidir, manatla;

Dor - dövriyyə vəsaitlərinin orta illik (rüblük, aylıq) qalığıdır,

manatla.

Dövriyyə vəsaitlərinin orta illik qalığı tam dəqiq olmasa da,

hər ayın əvvəlinə və axırına olan qalıqların orta həddi tapılmaqla

toplanıb 2-yə bölünməklə - aylar üzrə orta qalıqlar cəmlənərək 12-yə

bölünməklə tapılır.

Düsturdan göründüyü kimi, dövriyyə vəsaitlərinin il ərzindəki

dövretmələrinin sayı artarsa, bu, ya realizə olunmuş məhsulun

həcminin çoxaldılması, ya da dövriyyə vəsaitlərinin həcminin

azaldılması (hər iki halın eyni vaxtda baş verməsi də mümkündür)

hesabına ola bilər. Əks istiqamət kimi dövriyyə vəsaitlərinin illik

dövretmələrinin sayının artması, ya 1 manatlıq dövriyyə vəsaitinə

düşən məhsulun həcmini artıra, ya da 1 manatlıq məhsula düşən

dövriyyə vəsaitlərinin məbləğini azalda bilər.

Dövriyyə vəsaitlərinin yüklənmə əmsalı dövretmə əmsalının

tərsi kimi hesablanır və o, 1 manatlıq realizə olunmuş məhsula sərf

edilmiş (ona təhkim edilmiş) dövriyyə

201

vəsaitlərinin həcmini səciyyələndirir. Bunun üçün aşağıdakı

düsturdan istifadə olunur:

Əy = —2L

R (6.9)

burada, Ə;; - dövriyyə vəsaitlərinin yüklənmə əmsalıdır.

Dövriyyə vəsaitlərinin dövriyyəsinin dəyişməsi plan və əvvəl

dövrlərin göstəricilərinin təhlili əsasmda müəyyən edilir. Dövriyyə

vəsaitlərinin dövriyyəsi artdıqda dövriyyədən vəsaitlərin bir qismi

azad olunur, azaldıqda isə dövriyyəyə əlavə vəsaitlərin cəlb

olunmasına ehtiyac yaranır.

6.4. Dövriyyə vəsaitlərinin dövr etməsinin

sürətləndirilməsi

Hazırda hər bir müəssisənin qarşısında duran əsas vəzifələrdən

biri də dövriyyə vəsaitlərinin dövr etməsinin sürətləndirilməsidir ki,

bu da əsasən aşağıdakı yollarla təmin edilir.

1. İstehsal ehtiyatlannın yaradılması mərhələsində - iqtisadi

cəhətdən əsaslandırılmış ehtiyat normalarının tətbiqi, xammal,

material və digər material qiymətliləri göndərənlərlə istehlakçıları

müxtəlif təchizat sistemi tətbiq etməklə yaxınlaşdırmaq, habelə

maddi-texniki təchizat işinin səmərəli təşkilinin təmin edilməsi;

2. Bitməmiş istehsal mərhələsində-daha mütərəqqi texnika və

texnologiyanı, habelə istehsalın təşkilinin ən müasir formalarının

tətbiq edilməsi, daha ucuz material resurslanndan istifadə etmək və

onlardan səmərəli istifadənin təmin edilməsi;

3. Tədavül sferası mərhələsində - məhsulun istehsalçıları ilə

istehlakçılarının yaxmiaşdıniması, məhsulun satışı həcminin

artınimasının təmin edilməsi.

Dövriyyə vəsaitlərindən istifadə göstəricilərinin yaxşı-

laşdınlması hesabına onların mütləq və nisbi azad olunması əldə

edilir. Dövriyyə vəsaitlərinin mütləq azad olması o

202

zaman baş verir ki, dövriyyə vəsaitlərinin dövr etməsinin

sürətləndirilməsi nəticəsində eyni həcmdə məhsul istehsalı üçün

dövriyyə vəsaitlərinin məbləği azalmış olsun. Dövriyyə vəsaitlərinin

nisbi azad olması isə dövriyyə vəsaitlərinin artım tempi satılmış

məhsulun artım tempinə nisbətən kiçik olduğu zaman baş verir.

Sonuncu göstərici aşağıdakı kimi hesablanır.

^ D v = S g ± ^ T d (6.10)

burada, Sg - baxılan dövrdə satılan məhsulun orta günlük məbləğidir;

AJi/ - dövriyyə vəsaitlərinin dövr etməsinin uzunluğunun

azalması (artması) günlərinin sayıdır.

Satılmış məhsulun günlük həcmini hesablamaq üçün satılmış

məhsulun ümumi həcmini dövrün uzunluğuna bölmək lazımdır;

s =-^. * Tn (6.11)

Müəssisənin dövriyyə vəsaitləri iki mənbə hesabına

formalaşu::

1. xüsusi dövriyyə vəsaitləri;

2. cəlb olunmuş və yaxud borc dövriyyə vəsaitləri.

Müəssisənin dövriyyə vəsaitləri onun mənfəəti və

qiymətli kağızlann satışından əldə edilən vəsaitlər hesabına

formalaşır. Buraya həmçinin müəssisənin müxtəlif növlü passivləri, o

cümlədən işçilərin əmək haqqı üzrə minimal borc- lan. Sosial Müdafiə

Fonduna ayırmalar üzrə borclar, elektrik enerjisi, telefon və internet

xidmətlərinə görə müvəqqəti borclar da daxildir.

Xüsusi dövriyyə vəsaitlərinin iriləşdirilmiş plan normativi

perspektiv dövr üçün hər bir il üzrə dövriyyə vəsaitlərinin

dövretməsinin nəzərdə tutulan sürətləndirilməsi nəzərə alınaraq

aşağıdakı kimi edilir:

Ni.b(100 + İƏ- td)

— , (6.12)

203

burada M.6 - hər bir /-ci plan ilinin əvvəlinə xüsusi dövriyyə

vəsaitlərinin normatividir;

/5 - keçən illərlə müqayisədə əmtəəlik məhsul həcminin artım

tempinə uyğun olaraq normativin artım faizidir;

/i/ - keçən illərlə müqayisədə dövriyyə vəsaitlərinin

dövretməsinin plan üzrə sürətləndirilməsi faizidir.

Müəssisədə dövriyyə vəsaitlərinə olan tələbat mütəmadi

olaraq dəyişir. Xüsusi dövriyyə vəsaitləri müəssisənin ümümi

dövriyyə vəsaitlərinə olan tələbatın minimal hissəsini ödəyir.

Müəssisənin fasiləsiz fəaliyyəti prosesində xüsusi dövriyyə vəsaitləri

kifayət etmədiyi halda cəlb edilmiş maliyyə resurslarından istifadə

edilir.

Bu vəsaitlər uzunmüddətli bank kreditləri, büdcə subsi- dyası,

sığorta ödəmələri, başqa müəssisələrin vəsaitləri, istiqrazları cəlb

etmək və s. hesabına formalaşır.

Dünya ölkələrinin müəssisələrinin təcrübəsində cəlb edilmiş

dövriyyə vəsaitlərindən geniş istifadə edilir və dövriyyə vəsaitlərinin

dövr etmə müddəti aşağıdakı kimi hesablanır:

Td.v. = Te.h. + Td.b. - Tk.b., (6.13)

burada Te.h. - ehtiyat və hazır məhsulun dövretmə müddəti, günlə;

Td.b. - debitor borclarının dövretmə müddəti, günlə;

Tk.b. — kreditor borclarının orta ödəmə müddətidir.

Bu göstəricilər öz növbəsində aşağıdakı kimi hesablanır:

T = k.b.

^ Eu

T’ rt . (6.14)

s

f — d ■' dJ>. r.

g

(6.15)

M Ə K ' g 0 g (6.16)

204

burada, Eh - hazır məhsul və istehsal ehtiyatları;

Sg - satışdan əldə edilən orta günlük pul vəsaitləri;

5^- müəssisənin debitor borcları;

Mb - mal göndərənlərin kreditor borcları;

Mg - mal göndərmənin kreditor bodan;

B^.h. - müəssisənin əmək haqqı;

Ə„ - işçilərin orta günlük əmək haqqı;

Bs - digər kreditor borcları (vergi, büdcədən kənar fondlara

ayırmalar və s. üzrə);

Kg - digər kreditor borclarının orta günlük dəyəridir.

205

FƏSIL VII. NEFTQAZÇIXARMA SƏNAYESİ MÜƏSSİSƏLƏRİNDƏ

İSTEHSAL XƏRCLƏRİNİN FORMALAŞMASI

7.1. İstehsala çəkilən xərclərin tərkibi,

quruluşu və təsnifatı

İstehsal prosesi özlÜ5Öində yalnız məhsulun yaradılması

deyil, eyni zamanda həmin məhsula çəkilən canlı və mad- diləşmiş

əmək məsrəflərini də əks etdirir.

Hər bir müəssisə öz fəaliyyəti prosesində məhsul istehsalı və

satışı, dövriyyə vəsaitləri və əsas fondların sadə və geniş təkrar

istehsalına, öz kollektivinin sosial inkişafı və s. müəyyən səviyyədə

material pul məsrəfləri sərf edir. Məhsul istehsalı və satışına çəkilən

xərclərin tərkibinə aşağıdakılarla əlaqədar olan xərclər daxildir:

- məhsulun istehsalı texnologiyası və istehsalın təşkili ilə

əlaqədar olan xərclər;

- təbii resurslardan istifadəyə görə xərclər;

- istehsalm hazırlanması və mənimsənilməsi xərcləri;

- istehsal prosesinə xidmət xərcləri;

- sınaq eksperimental işlərin aparılmasına, səmərələşdirici

təkliflərə görə çəkilən xərclər;

- normal əmək şəraiti və texniki təhlükəsizliyin təmin

edilməsi ilə əlaqədar olan xərcləri;

- məhsulun satışı ilə bağlı olan xərclər;

- istehsalm idarə edilməsi xərcləri;

- sair xərclər.

Müəssisənin bütün xərcləri içərisində ən böyük xüsusi çəkiyə

malik olanı məhsulun istehsalına çəkilən xərclərdir. Bu xərclərin

məcmusu buraxılan məhsulun müəssisəyə neçəyə başa gəlməsini

göstərir ki, bu da məhsulun istehsal maya dəyəri adlanır. Müəssisə

eyni zamanda bununla yanaşı

206

məhsulun satışı ilə əlaqədar olan xərcləri, daha doğrusu istehsaldan

kənar xərcləri də (məhsulun daşınması, saxlanması, qablaşdırılması,

reklam və s.) həyata keçirir. İstehsal maya dəyəri və istehsaldan kənar

xərclərin cəmi məhsulun tam və ya kommersiya maya dəyərini əmələ

gətirir.

Məhsulun maya dəyərini formalaşdıran xərclər aşağıdakı

iqtisadi elementlər üzrə qruplaşdırılır:

1. Material xərcləri;

2. Əməyin ödənilməsinə çəkilən xərclər;

3. Sosial sığortaya ayırmalar;

4. Amortizasiya ayırmaları;

5. Sair xərclər.

Material xərclərinə aşağıdakıların satın alınmasına çəkilən

xərclər daxildir:

a) istehsal prosesində istifadə edilən xammal, əsas və köməkçi

materiallar;

b) ehtiyat hissələri, kompleksləşdirici məmulatlar və

qablaşdırma materialları;

c) kənar təşkilatlar və yaxud fərdi sahibkarlar, həmçinin

özünün struktur bölmələri tərəfindən yerinə yetirilən işlər və

xidmətlər;

d) təbiəti mühafizə qurğularının istisman və saxlanması.

Müəssisədə material xərclərinin məbləği istehsal prosesi

zamanı yaranan qayıdan tullantıların dəyəri həcmində azaldılır. Əgər

qayıdan tullantılar əsas və yaxud köməkçi istehsalda istifadə edilirsə,

müəyyən edilmiş qiymətlərlə tənzimlənir.

Əməyin ödənilməsinə çəkilən xərclərə isə aşağıdakılar aid

edilir:

a) müəssisədə əməyin ödənilməsi forması və sisteminə uyğun

olaraq tarif stavkası, vəzifə maaşları üzrə ayırmalann məbləği;

b) istehsalın nəticələrinə görə mükafatlar, tarif stav- kalarına

əlavələr;

c) bayram və istirahət günlərində işləyənlərə, peşələrin

qovuşması, çox növbəli iş rejimi, gecə növbəsinə görə verilən

əlavələr.

207

Sosial sığorta ayırmalan müəssisə üzrə hesablanmır. Əmək

haqqı fondunun müəyyən faizi məbləğində müəyyən edilir.

Amortizasiya ayırmalarının məbləği əsas istehsal fondlarının

qeyri-maddi aktivlərin balans dəyəri və müəyyən olunmuş

amortizasiya normalarına əsasən hesablanır. Təbii ki, bu zaman əsas

fondların aktiv hissəsi üçün sürətləndirilmiş amortizasiya siyasəti

nəzərə alınır.

Sair xərclərin tərkibinə aşağıdakılar daxil edilir:

- qanunvericiliklə müəyyən edilmiş qaydada vergilər,

yığımlar, büdcədən kənar fondlara ayırmalar:

- əsas istehsal fondlannın tərkibində nəzərə alınan əmlakın

məcburi və könüllü sığortası üzrə ödəmələr;

- mənzil və təsərrüfat sferaları üzrə obyektlərə xidmət üzrə

xərclər;

- marketinq üzrə xərclər (satış bazarının öyrənilməsi, reklam,

yarmarka və sərgilərdə iştirak etmək və s.);

- rabitə, bank, auditor xidmətinə görə xərclər;

- əsas istehsal fondlarının, istehsal sahələrinin icarəsinə görə

ödənişlər;

- bank kreditlərinə görə faiz ödənişləri;

- ezamiyyət xərcləri;

- kadrların hazırlanması və yenidən hazırlanması ilə əlaqədar

olan xərclər;

- müxtəlif təmir növlərinin aparılması üçün ehtiyat

vəsaitləri-təmir fondu.

Yuxarıda göstərilən bütün xərclərin daha düzgün uçotu,

planlaşdırılması və təhlili üçün xərclər aşağıdakı əlamətlər üzrə

təsnifləşdirilir:

a) istehsal prosesindəki iqtisadi roluna görə. Bu əlamətə görə

xərclər əsas və qayimə xərclərinə bölünür;

b) ayrı-ayrı məhsulların maya dəyərinə daxil edilməsi üsuluna

görə. Bu əlamətə görə xərclər birbaşa və dolayı xərclərə bölünür;

c) istehsalın həcminin dəyişilməsindən asılılığına görə. Bu

əlamətə görə xərclər dəyişən və sabit xərclərə bölünür;

208

d) əmələgəlmə yerinə görə. Bu əlamətə görə xərclər istehsal

sahəsi, sex və müəssisə istehsal xərclərinə bölünür.

Xərclərin əsas və qayimə xərclərinə bölünməsini şərtləndirən

əsas amil həmin xərclərin istehsal prosesi ilə eyni dərəcədə əlaqəsi

olmamasıdır, yəni həmin prosesdə onların iqtisadi rolu müxtəlifdir.

Onlardan biri texnoloji proseslərin həyata keçirilməsi ilə bilavasitə

əlaqədar olduğuna görə əsas xərclər, digəri isə istehsalın təşkili, idarə

edilməsi və ona xidmətlərlə əlaqədar olduğundan qayimə xərcləri

adlanır.

Əsas xərclərə xammal və material, texnoloji məqsəd üçün

yanacaq və enerji xərcləri, əsas fondların amortizasiyası, istehsal

fəhlələrinin əsas və əlavə əmək haqlan, ictimai sığorta ayırmalan

daxildir. Bu xərclər istehsal edilən məhsulun maddi əsasını əmələ

gətirir. Qayimə xərclərinin tərkibinə isə sex və ümumzavod xərcləri,

məhsulun satışı üzrə xərclər, kadrlann hazırlanması üzrə çəkilən

xərclər daxildir. Bu əlamətə görə təsnifatda başlıca məqsəd əsas

istehsal prosesi ilə əlaqədar olan xərcləri həmin prosesin idarə

edilməsi və ona göstərilən xidmətlərlə əlaqədar olan xərclərdən

fərqləndirməkdən ibarətdir.

Xərclərin birbaşa və dolayı xərclərə bölünməsi məhsulun

maya dəyərinə xərclərin aid edilməsi üsuluna görə müəyyən edilir və

bütün sənaye sahələri üçün vahid olmayıb müəssisənin sahə

xüsusiyyətindən, ixtisaslaşma səviyyəsindən asılıdır. Əgər müəssisə

yalnız bir məhsul növü istehsal edirsə, istehsal prosesində yaranan

bütün xərclər bilavasitə və tam olaraq həmin məhsula aid edilir. Əgər

müəssisədə bir neçə növ məhsul buraxılırsa, bu zaman bütün xərclər

ayn-ayrı məhsullar üzrə eyni səviyyədə daxil edilmir. Belə ki,

xərclərin bir hissəsi, o cümlədən xammal və materiala çəkilən

xərclər, yanacaq və enerji xərcləri, istehsal fəhlələrinin əmək haqqı

xərcləri hər bir məhsul növünə daxil edilir və birbaşa xərclər adlanır.

Xərclərin digər hissəsi isə əsasən istehsalın təşkili və idarə edilməsi

ilə əlaqədar olan xərclər olub ayrı-ayrı məhsullsır arasında şərti

olaraq hər hansı əlamətə görə bölüşdürülür ki, həmin xərclər də

dolayı xərclər adlanır. Bu xərclərə avadanlığın saxlamnası və

istismar xərcləri, cari təmir xərcləri, ümumi idarəetmə xərcləri aiddir.

209

Xərclərin dəyişən və sabit xərclərə bölünməsi istehsal olunan

məhsulun həcmindən asılı olaraq xərclərin müxtəlif cür dəyişilməsi

ilə əlaqədardır. Xərclərin bəziləri istehsal olunan məhsulun həcminin

azalması və yaxud artmasına mütənasib olaraq azalır və yaxud artır.

Xərclərin digər hissəsi isə hasil edilən məhsulun həcminin

artmasından (azalmasından) asılı olmayaraq demək olar ki,

dəyişilmir, sabit qalır. Sabit xərclər istehsalın həcminin

dəyişilməsindən asılı olmayan xərclərdir. Lakin əslində bu heç də

belə deyildir. Belə ki, bütün xərclər istehsal olunan məhsulun

həcmindən asılıdır, lakin bu asılılıq dərəcəsi müxtəlifdir. Ona görə də

bu xərcləri şərti-sabit və şərti-dəyişən xərclər kimi adlandırmaq daha

düzgün olardı. Şərti-dəyişən xərclərə əsasən xammal və material

xərcləri, istehsal fəhlələrinin əmək haqqı xərcləri, texnoloji

məqsədlər üçün yanacaq və eneıji xərcləri və s. daxildir. Şərti-sabit

xərclərə isə əsas istehsal fondlarının amortizasiyası, işıqlandırma və

isitmə məqsədləri üçün enerji xərcləri, idarəetmə ilə bağlı olan

xərclər daxildir.

Məhsulun maya dəyərinə daxil olan xərclərin eynicins- lilik

səviyyəsinə görə sadə və kompleks xərclər biri-birindən

fərqləndirilir. Amortizasiya xərcləri, əmək haqqı, yanacaq və enerji

xərcləri yalnız bir elementdən ibarət olduğu üçün sadə xərclər

adlanır. Avadanlıqların saxlanması və istismarı ilə əlaqədar olan

xərclər, cari təmir xərcləri, istehsaldan kənar xərclər, bir neçə xərc

elementindən ibarət olduğu üçün kompleks xərclər adlanır. Məsələn,

avadanlıqlann saxlanması və istismarı kimi kompleks xərcin

tərkibinə amortizasiya ayırmalan, bu avadanlıqlara xidmət edən

fəhlələrin əmək haqqı, onlarla bağlı köməkçi material xərcləri

daxildir.

Xərclərin əmələgəlmə yerlərinə görə sex, istehsal və tam

maya dəyərini bir-birindən fərqləndirmək lazımdır. Sex maya dəyəri

konkret məhsulun istehsalı ilə bağlı olan sex xərclərini özündə əks

etdirir. İstehsal maya dəyəri sex maya dəyərinin üzərinə ümumi

istehsal xərclərini əlavə etməklə müəyyən edilir. Tam maya dəyərini

hesablamaq üçün istehsal maya dəyərinin üzərinə istehsaldan kənar

xərcləri, yəni məhsulun satışı ilə əlaqədar olan xərcləri əlavə etmək

lazımdır.

210

Maya dəyərinin quruluşu ümumi xərclərdə ayn-ayıı xərc

maddəsinin və yaxud xərc elementinin nisbətini xarakterizə edir.

Maya dəyərinin quruluşuna adətən iki aspektdə: xərc elementləri və

xərc maddələri və yaxud kalkulyasiya xərc maddələri üzrə baxılır.

Xərclərin iqtisadi elementlər üzrə qruplaşdınimasından istehsal

xərcləri smetasının tərtibi zamanı istifadə edilir. Xərclərin

kalkulyasiya xərc maddələri üzrə qruplaşdırılması xərclərin

əmələgəlməsi yeri və təyinatına görə birləşdirilməsinə imkan yaradır.

Bundan maya dəyərinin kalkulyasiyası tərtib edilərkən istifadə edilir.

Kalkulyasiya istehsal olunan bütün məhsula və yaxud məhsul

vahidinə sərf edilən bütün material, əmək resursları və pul

vəsaitlərinin yığcam və əyani surətdə əks olunmasını xarakterizə

edir.

Xərclərin tərkibi və quruluşu ayrı-ayrı sahələrin xarakterik

xüsusiyyətlərindən asılı olaraq bir-birindən əhəmiyyətli dərəcədə

fərqlənir. Ona görə də sənaye sahələri aşağıdakı əlamətlərə görə

qruplaşdılır:

Birinci qrup: əmək tutumlu sahələr. Belə sahələrdə məhsulun

istehsalına sərf edilən ümumi xərclərdə əmək haqqı və sosial sığorta

ayırmaları xərcləri daha yüksək xüsusi çəkiyə malik olur. Bu sahəyə

kömür, torf və digər sahələri aid etmək olar;

İkinci qrup: materialtutumlu sahələr. Bu sahələrdə xərclərin

ümumi həcmində xammal, əsas və köməkçi material xərcləri,

komplektləşdirici məmulatlann dəyəri daha böyük çəkiyə malik olur

ki, buraya da əsasən neft emalı, maşınqayırma sənayesini aid etmək

olar;

Üçüncü qrup: eneıjitutumlu sahələrdə yanacaq və eneıji

xərcləri daha böyük xüsusi çəkiyə malik olur. Buraya əlvan

metallurgiya, kimya sənayesinin sahələri, elektroenergetika sənayesi

daxildir;

Dördüncü qrup: kapitaltutumlu (fondtutumlu) sahələr. Bu

sahələrdə maya dəyərinin quruluşunda amortİ2'.asiya xərclərinin payı

nisbətən jmksək olur. Buraya neftqazçıxarma, qaz, hidroenergetika

sənayesini aid etmək olar.

211

7.2. Quyu inşasının maya dəyəri

Quyu inşasının maya dəyəri qazma müəssisələrində quyu

inşası üzrə müəyyən olunmuş həcmdə işlərin yerinə yetirilməsi üçün

nəzərdə tutulan bütün xərclərin məbləğini əks etdirir. Qazma

işlərinin maya dəyəri hesablanan zaman aşağıdakılar müəyyən edilir:

a) smeta qiymətilə qazma işlərinin həcmi;

b) əsas, köməkçi və yardımçı istehsalların qayimə xərcləri;

c) quyulann inşası üzrə yekun xərclər.

Qazma işləri həcminin smeta dəyərini hesablamaq üçün

quyuların inşasında texniki layihələrin smetası baza rolunu oynayır.

Quyuların inşası smetası bu işlərin yerinə yetirilməsi üçün sərf

olunan xərclərlə müəyyən edilir və qazma müəssisələri ilə

neftqazçıxarma idarələri arasında müqavilə bağlamaq üçün əsas

hesab olunur. Smeta-maliyyə sənədləri quyulann konstruksiyası,

qazmanın texnologiyası və təşkili, qazma sürəti və digər məsələləri

özündə əks etdirən quyulann inşası üçün texniki layihələr əsasmda

tərtib edilir. Quyu inşasına çəkilən xərclər smeta-maliyyə hesabatlan

əsasında müəyyən edilir. Quyulann inşasına hazırlıq işləri,

avadanlıqlann quraşdırılması və sökülməsi, tikililərin aparılması

üçün smeta-maliyyə hesabatları mövcud metodika əsasında tərtib

edilir.

Ayn-ayn xərc maddələrinin hesablanması aşağıdakı kimi

apanlır: = Qi (qı + m.d.) + Qi (qr - qm), (7.1)

Xi- /-Cİ maddə üzrə inşaat xərcləri;

O, - /-Cİ maddə üzrə işlərin fiziki həcmi;

qi - /-Cİ maddə üzrə iş vahidinin qiyməti;

m - iş vahidinə düşən yekun miqdan;

d - layihədə nəzərdə tutulmuş məsafəyə l ton yükün nəql

olunmasının dəyəri;

qr - iş vahidinə düşən buruğun yığılmasına görə iş qiyməti;

212

<7m-iş vahidinə düşən qayıdan materialların qiyməti.

Quyuların qazılması, bərkidilməsi və sınaqdan çıxması

işlərində smeta-maliyyə hesabatlarının tərtibi üçün vahid metodiki

yanaşma tətbiq edilir. Bu zaman xərclər aşağıd^ıkı kimi

quruplaşdırılır:

a) vaxtdan asılı olan xərclər;

b) qazma həcmindən (quyuların dərinliyi və diametri) asılı

olan xərclər.

Vaxtdan asılı olan xərclərə qazma briqadalarının əmək haqqı;

qazma avadanlıqları və alətlərinin saxlanması xərcləri; qazma

avadanlıqlarının amortizasiyası; qazma avadanlıqlarının istismarı

prosesində sərf olunan ehtiyat hissələri və material xərcləri; qazma

borularının saxlanması xərcləri; texniki su, kimyəvi reagentlər və

yuma məhlullarına çəkilən xərclər; qazma avadanhqlannın istismarı

prosesində sərf olunan materialların daşınması üçün nəqliyyat

xərcləri d^ıxildir.

Qazma həcmindən asılı olan xərclərə isə baltalara çəkilən

xərclər, qazma borularının köhnəlməsi və s. xərclər daxildir.

Vaxtdan asılı olan xərclər günlük iş qiymətini qazma işlərinin

miqdarına vurmaqla hesablamaq olar;

(7.2)

burada, X,- /-ci xərc maddəsi üzrə vaxtdan asılı olan xərcləri; qi-i-ci

maddə üzrə iş qiyməti, manatla;

Tj -y-cu kalon üzrə qazma işlərinin miqdarıdır.

Vaxtdan asılı olan ümumi xərclər isə aşağıdakı kimi

hesablanır:

= (7.3)

burada, m - xərc maddələrinin sayı; k — kolonların sayıdır.

Xərc maddələrinin bəziləri eyni zamanda həm qazmanın

sürətindən, həm də qazma həcmindən asılı olduğu üçün onlann

hesablanmasının bəzi özünəməxsus xüsusiyyətləri vardır. Məsələn,

elektrik enerjisi xərc maddəsi üzrə xərclərə istifadə

:13

edilən elektrik enerjisinin dəyəri və qoşulmuş gücə görə ödənişlər

daxildir. Günlük qazma işlərinə tələb olunan elektrik enerjisinin

dəyəri aşağıdakı kimi hesablanır:

X = m S İ t , e n

(7.4)

burada, m - quyunun dərinliyi, m;

Sn -\ m qazma gedişinə elektrik enerjisinin sərf norması, KVt.

saat;

iq - qazma (və yaxud bərkidilmə) vaxtı, günlə.

Gücə qoşulmaya görə ödəniş, transformator və yüksək

gərginlikli mühəiTİklərin müəyyən olunmuş güclərini qazma

işlərinin miqdanna və 1 kvt saatın qiymətinə baxmaqla hesablamaq

olar:

Xg=W-tq-de, (7.5)

Qazma həcmindən asılı olan xərclər isə aşağıdakı kimi

hesablanır: X X) (7.6)

burada, M - müəyyən kolonlar üzrə sərf olunan materiallann miqdarı;

q- - həmin material vahidlərinin qiyməti. k

- quyuda olan kolonlann sayıdur.

Smeta-maliyyə hesabatlan üzrə xərclərin məbləği quyuların

inşası smetasında ümumiləşdirilir ki, bu sənəd də özündə aşağıdakı

bölmə və maddələri əks etdirir:

I bölmə: Quyulann inşasına hazırlıq işləri;

II bölmə: Bumqlann tikilməsi, qazma avadanhqlannın

quraşdın İması;

III bölmə: Qazma və bərkidilmə işləri;

IV bölmə: Quyularm sınaqdan keçirilməsi işləri. Sonuncu

bölməyə aşağıdakı xərc maddələri daxildir:

- geofizika-mədən işləri;

- qış mövsümündə işlərin aparılması üçün ehtiyatlar;

- qazanxanqlarm istisman üzrə xərclər;

- Cəmi birbaşa xərclər (Xb);

- qayimə xərcləri (Xq = Xb' Nq);

214

- nəzərdə tutulan yığım [M = (Xb-Xq)

- sair xərclər (Xk);

- əlavə xərclər (Xə).

NpJ:

1 metr qazma gedişinin smeta dəyəri aşağıdakı kimi hesablanır:

(7.7)

Si - qazılması nəzərdə tutulan /-ci qrup quyularm sayıdır; hi -

/-Cİ qrup quyulann orta dərinliyidir; n - quyu qrupunun

sayıdır.

Plan smeta dəyəri ya planlaşdırılan ilə tərtib və təsdiq edilmiş

işçi layihənin smetası üzrə, ya da hesabat ilinin göstəricilərinə

qazmanın kommersiya sürəti, quyuların dərinliyi, geoloji və texniki

xarakterli digər amillərin təsiri nəzərə alınmaqla müəyyən düzəlişlər

etməklə hesablanır.

Qazma işləri həcminin plan smeta dəyəri qazma üsullan üzrə

bir metr kəşfiyyat və istismar qazmalarının smeta dəyərinin orta

kəmiyyətini quyuların kəşfiyyat və istismar qazma gedişləri üzrə

plan həcminə vurmaqla hesablanır:

Xs-i-ı 1 —Xs’ (7.8)

Quyuların inşası maya dəyəri isə aşağıdakı kimi hesablanır:

X,^ı = Xs. t. +/ - M- AX2H, (7.9)

burada, Xs. i. tl - qazma işlərinin smeta dəyəri;

M- planlaşdırılan mənfəətin məbləği;

AX?+/ - daxili ehtiyatlar hesabına maya dəyərinin

azalmasıdır.

Qazma işlərinin göstəricilərinin və maya dəyərinin aşağı

salınmasını təmin edən tədbirlərdən biri də qazma müəssisəsinin

innovasiya fəaliyyətidir. Onun təsiri altında qazmanın sürəti artır,

vaxtdan asılı olan xərclər isə xeyli azalmış olur və material xərclərinə

qənaət əldə edilir. Qazma sürətinin artması hesabına maya dəyərinin

azalması aşağıdakı düsturun köməyi ilə hesablanır:

215

= -----

100 (7.10)

L\T - plan göstəricisi ilə müqayisədə qazma sürətinin artması

hesabına qazmanın davametmə müddətinin qısalması;

civ - quyuların inşası smeta dəyərində vaxtdan asılı olan

xərclərin xüsusi çəkisi.

Qazma sürətinin artması ilə əlaqədar olaraq qazma işlərinə

çəkilən xərclərin azalması vaxtdan asılı olan xərclər üzrə hesablanır:

AXg = AT^^Xg.y, (7.11)

burada, Xq. v- vaxtdan asılı olan xərclər üzrə qazma qurğusu işinin

gCmlük (saatlıq) dəyəri;

Materialların sərf norması və qiymətinin dəyişilməsi ilə

əlaqədar olaraq maya dəyərinin azalması aşağıdakı kimi hesablanır:

AXs.n=(l-İsİq)d,r, (7.12)

burada, İs və İq - uyğun olaraq sərf norması və qiymətin dəyişməsi

indeksidir;

d.m - quyu inşası smeta dəyərində material xərclərinin xüsusi

çəkisidir.

Hər bir tədbir üzrə xərclərə qənaətin məbləğini hesablamaq

lazım gəlir. Məsələn, yeni baltalardan istifadə etməklə əlaqədar

xərclərin dəyişməsi aşağıdakı kimi hesablanır:

Q d

Q d

(7.13)

burada, Q - qazma gedişinin həcmi, metrlə;

qa və qy- uyğun olaraq adı və yeni baltalann qiymətidir; da və

dy - uyğun olaraq adi və yeni baltaya düşən qazma keçididir.

Qoruyucu kəmərlər, sement, kimyəvi reagentlər və s. üzrə

xərclərin dəyişilməsini də anoloji olaraq belə hesablamaq olar,

Ayrı-ayn xərclər hesablandıqdan sonra quyu inşası

216

xərclərinin yekunu tərtib edilir. Bu sənəd özündə üç bölməni

birləşdirir:

1) Xərc elementləri. Buraya daxildir:

- əsas və köməkçi materiallar;

- kənardan yanacaq və enerji;

- fəhlələrin əmək haqqı;

- sosial sığorta ayırmaları;

- amortizasiya;

- qazma boruları və alətlərinin köhnəlməsi;

- kənardan göstərilən digər xidmətlər və sair pul xərcləri.

2) Kompleks xərc maddələri (əsas və köməkçi bölmələrə

xidmət). Buraya daxildir:

- buruqquraşdırma idarəsinin xərcləri;

- quyulann sınaqdan keçirilməsinə woKa murr^x xərclər;

- tamponaj idarəsinin xərcləri;

- elektrik təchizatı və elektrik avadanlıqlannm təmiri

sexi;

- borulann təmiri sexinin xərcləri;

- buxar təchizatı sexinin xərcləri;

- istehsalın avtomatlaşdırılması sexinin yekun xərcləri.

3) Qayimə xərcləri.

Cəmi xərclər.

Ayrı-ayrı xərc elementlərinin hesablanması smeta-maliyyə

hesabatlarının tərtibi üçün istifadə edilən metodikaya görə aparılır.

Material xərclərinin ümumi məbləği aşağıdakı kimi

hesablanır:

(7.14)

burada, g, - natural istifadə də yerinə yetirilən işlərin həcmi;

A, - materialların sərf norması; qi - material vahidinin

qiymətidir; n - quyulann inşası zamanı sərf olunan material növlərinin

sayıdır.

217

7.3. Neft və qaz hasilatının maya dəyəri

Neft və qaz hasilatının maya dəyərində onların hasilatı

prosesində istifadə edilən material, kimyəvi reagentlər, yanacaq,

enerji, əsas fondların amortizasiyası, əmək haqqı və digər xərclər öz

əksini tapır.

Neftqazçıxarma müəssisələrində xərclərin tərkibi, qrup-

laşdınlması və təsnifatı sahənin özünəməxsus aşağıdakı

xüsusiyyətləri ilə müəyyən edilir:

- texnoloji proses zamanı eyni vaxtda iki məhsul: neft və qaz

hasil edilir ki, bu da öz növbəsində ümumi xərclərin onlar arasında

bölüşdürülməsi zəruriyyətini yaradır;

- texnoloji proses zamanı yalnız hazır məhsul istehsal olunur,

yarımfabrikat və bitməmiş istehsal mövcud olmur;

- əsas istehsal prosesi müəyyən ardıcıllıqla: lay təzyiqinin

saxlanması, quyudan mayenin çıxarılması, neft və qazm yığılması və

nəqli, onlann kompleks hazırlanması, hasil edilən mayenin lazım olan

məntəqələrə vurulması həyata keçirilir;

- əsas texnoloji prosesin avtomatlaşdınimış rejimdə

aparılması;

- istismar yataqları üzrə dağ-mədən şəraitinin pisləşməsi ilə

əlaqədar quyulann debitinin azalması, quyuların qeyri ren- tabelli

olması və məhsulun maya dəyərinin həddən çox artması ilə əlaqədar

olaraq istismar quyu fondunun bir hissəsinin konservasiya edilməsi

və fəaliyyətsiz quyu fonduna keçməsi;

- fəaliyyətsiz quyu fondunun azaldılması və neft hasilatı

həcminin artırılması məqsədilə geoloji-texniki tədbirlərin

genişləndirilməsi və quyuların əsaslı təmir işlərinin keyfiyyətinin

yüksəldilməsi.

Neft hasilatının maya dəyəri yataqların işlənməsi üzrə təsdiq

edilmiş layihə sənədləri, müəssisədə məhsul vahidinə düşən xərc

normativləri, fəaliyyətdə olan quyu fondu və digər normativ sənədlər

əsasında hesablanır.

Neft hasilatı maya dəyərinə aşağıdakı xərclər daxildir:

1) neftin çıxarılması və hazırlanması, istehsalın təşkili və

texnoloji xidmətlə bilavasitə əlaqədar olan xərclər;

218

2) faydalı qazıntılar hasilatına görə ödəmələr, torpaqlann

rekultivasiyasına və suya çəkilən xərclər, habelə ətraf mühitə

müəyyən olunmuş həddən artıq zərərli tullantılar atılmasına görə

ödəmələr;

3) istehsalın hazırlanması və mənimsənilməsi xərcləri. Bu

xərclərə yeni neftqazçıxarma müəssisəsinin təşkili ilə əlaqədar olan

hazırlıq işlərinə çəkilən xərclər, dağ-mədən işlərinin aparılması

zamanı çirklənmiş ərazilərin təmizlənməsinə çəkilən xərclər,

torpaqların rekultivasiyası ilə əlaqədar olan xərclər, hasil edilən

xammalın daşınması üçün yeraltı borulann çəkilməsinə sərf edilən

xərclər daxildir;

4) istehsalın təşkili və texnologiyasının təkmilləşdirilməsi ilə

əlaqədar olan qeyri kapital xarakterli xərclər;

5) istehsal prosesinə xidmət üzrə çəkilən xərclər;

6) əsas istehsal fondlarının işçi vəziyyətdə saxlanması üçün

çəkilən xərclər (texniki müayinə və qulluq üzrə xərclər, əsaslı orta və

cari təmirə çəkilən xərclər);

7) kapital qoyuluşu hesabına həyata keçirilən əsas fond- lann

modemizasiyası və rekonstruksiyasına çəkilən xərclər neft və qaz

hasilatının maya dəyərinə daxil edilmir;

8) normal əmək şəraiti və texniki təhlükəsizliyin təmin

edilməsi üçün çəkilən xərclər;

9) təbiəti mühafizə məqsədləri üçün əsas fondlann saxlanması

və istismar ilə əlaqədar olan cari xərclər;

10) istehsalın idarə edilməsi ilə əlaqədar olan xərclər. Buraya

müəssisənin idarə aparatmın saxlanması, xidməti avtomobil

vasitələrinin saxlanması xərcləri də daxil olmaqla işçilərin

material-texniki və nəqliyyat xidmətləri ilə bağlı olan xərcləri, habelə

istehsal fəaliyyəti ilə əlaqədar ezamiyyət xərcləri daxildir;

11) kadrlann hazırlanması və yenidən hazırlanması ilə

əlaqədar olan xərclər. Buraya ixtisasartırma və kadrların yenidən

hazırlanması sistemində istehsalatdan ayrılmaq şərti ilə təhsil alan

işçilərə verilən ödənişlər, ali və orta ixtisas məktəblərinin axşam və

qiyabi şöbələrində təhsil alan tələbə, magistrant və doktorantlara

qanunvericiliyə görə nəzərdə

219

tutulmuş qaydada verilən məzuniyyətin ödənilməsi daxildir;

12) qanunvericiliklə müəyyən olunmuş hədd çərçivəsində

bank kreditlərinə görə ödənişlər;

13) faktorinq əməliyyatlarının aparılması üçün müqavilədə

nəzərdə tutulan həddə bank xidmətlərinə görə ödənişlər;

14) qanunvericiliklə müəyyən olunmuş qaydada xüsusi

büdcədən kənar fondlara ayırmalar;

15) formasına görə məhsulun maya dəyərinə daxil edilən;

16) qeyri-maddi aktivlərin köhnəlməsi;

17) qanunvericiliklə nəzərdə tutulmuş qaydada müəyyən

edilən vergilər, yığımlar və digər məcburi ayırmalar.

Məhsulun faktiki maya dəyərinə isə eyni zamanda

aşağıdakılar da daxil edilir:

- zay məhsuldan itkilər;

- istehsaldaxili səbəblər üzündən yaranan boşdayanmalara

görə itgilər;

- günahkar şəxslərin aşkar edilməsi mümkün olmadığı

səbəbindən anbarda və istehsalatda material qiymətlilərinin

çatışmaması.

Neft hasilatının maya dəyəri müəyyən edilən zaman aşağıdakı

sənədlər tərtib edilir.

a) istehsal xərclərinin smetası;

b) texniki-iqtisadi amillər hesabına maya dəyərinin aşağı

salınması planı;

c) ayrı-ayrı məhsul növlərinin maya dəyərinin kalkul-

yasiyası.

Göstərilən sənədlərə görə aşağıdakı göstəricilər müəyyən

edilir.

- ümumi məhsulun maya dəyəri;

- əmtəəlik məhsulun maya dəyəri;

- istehsal xərcləri;

- məhsul vahidinin maya dəyəri;

- məhsul vahidinin istehsal maya dəyəri;

- 1 manatlıq əmtəəlik məhsula çəkilən xərclər.

İstehsala çəkilən xərclərin smetası iqtisadi xərc elementləri üzrə

hesablanması formasında tərtib edilir. İqtisadi xərc

220

elementləri isə texniki cəhətdən əsaslandırılmış nonna və

normativlərin köməyi ilə birbaşa hesab metodu üzrə hesablanır. Bu

xərc elementlərindən biri material xərcləri olub neft və qaz hasilatı

prosesi üzrə müəyyən olunmuş nonnativlərin köməyi ilə hesablanır.

Digər sənaye sahələrindən fərqli olaraq neftqazçıxarma sənayesində

xammal və əsas materiallardan istifadə edilmir. Material xərclərində

əsas xüsusi çəkiyə malik olan köməkçi material xərcləridir. Bu

xərclər aşağıdakı kimi hesablanır:

a) neft çıxarılmasına

Xkm = rrj-Nk.ç, (7.15)

burada, tn - fəaliyyətdə olan quyu fondunun sayı;

Nk. ç - neftin çıxarılmasına sərf edilən köməkçi materialların

normatividir.

b) yataqlara süni təsirə görə

X,.t=Qr-Nk.s (7.16)

burada, Qr - yatağa vurulan reagentlərin miqdan.

Nk. s - yataqlara süni təsir üçün köməkçi materialların

normatividir.

c) Neftin hazırlanmasına

Xh=Qh-Nk.h (7.17)

burada, j2/»-hasil edilən neftin həcmi;

Nk. h - 1 ton neftin hazırlanmasına sərf edilən köməkçi

materialların normatividir.

Elektrik enerjisinə çəkilən xərclər sərf olunan enerjinin

miqdarına və 1 kvt. s-in qiymətinə görə hesablanır:

Xe=QirNe-q (7.18)

burada, Ne - 1 ton neftə sərf olunan elektrik enerjisi sərfinin normativ;

q - 1 kvt. s. elektrik enerjisinin qiymətidir.

Əmək haqqı xərcləri aşağıdakı kimi hesablanır:

X,.h-N’Əh.o-Ta (7.19)

burada, - sənaye istehsal heyəti işçilərinin sayı; Əh. o - bir işçiyə düşən aylıq əmək haqqı;

221

Ta - Ödəniş apanlan ayların sayıdır.

Amortizasiya ayırmaları aşağıdakı kimi hesablanır.

a) ayrıca quyular və digər əsas fondlar üzrə

Af = Fo.bNa: 100 (7.20)

Fo.b - əsas istehsal fondlarının orta illik və yaxud ilk

başlanğıc dəyəridir;

Na ~ neft və qaz hasilatında əsas fondların orta

amortizasiya normasıdır.

b) Quyu fondu üzrə

Cl2-t')Na tNa Aq^FqNa -Fç^—^—^F^— (7.21)

12 12 burada, Fq - ilin əvvəlinə müəssisənin balansında olan quyuların

dəyəridir;

Fç - il ərzində fəaliyyətdə olan quyu fondundan çıxan

quyuların dəyəridir;

Fd - il ərzində qazmadan daxil olan quyularm dəyəridir;

t - həm daxil olan, həm də çıxan quyular üçün il ərzində

fəaliyyət göstərən ayların sayıdır;

Na - xətti amortizasiya ayırmaları metodu üzrə amortizasiya

normasıdır.

Cari xərclərə aşağıdakılar daxildir:

- özünün və kənar təşkilatlann xidmətləri;

- inzibati-idarəetmə və ümumi təsərrüfat xərcləri;

- vergilər.

Tərtib edilmiş istehsal xərcləri smetasına görə əmtəəlik

məhsulun maya dəyəri və 1 manatlıq əmtəəlik məhsula düşən xərclər

göstəriciləri müəyyən edilir. Bu göstəricilərin hesablanması sxemi

aşağıda cədvəl 7.1-də verilmişdir.

Hər bir müəssisədə məhsul vahidinə çəkilən xərcləri müəyyən

etmək üçün maya dəyərinin kalkulyasiya cədvəli tərtib edilir. Maya

dəyərinin kalkulyasiyası xərc maddələri üzrə neft və qaz hasilatına

çəkilən xərcləri özündə əks etdirir. Bu göstərici neftqazçıxarma

müəssisələrində 1 ton neft və 1000 m3 təbii qaz üçün müəyyən edilir.

222

Cədvəl 7.1

Əmtəəiik məhsulun maya dəyəri göstəricisinin

hesablanması sxemi

Xərc elementləri və maya dəyəri göstəriciləri

Müəyyən edilməsi metodu

1 2

1. Material xərcbri: - əsas materiallar və xammal; - köməkçi materiallar; - yanacaq; - enerji; - su

Məhsul vahidinə düşən normativə görə

2. Əmək haqqı fondu Orta aylıq əmək haqqı və işçilərin sayına görə

3. Sosial müdafiə fonduna ayırmalar Müəyyən edilmiş normativə görə

4. Əsas fondlann amortizasiyası Əsas fondların orta illik dəyəri və amortizasiya normasma görə

5. Sair xərclər, o cümlədən: - inzibati idarəetmə xərcləri; - ümumi istehsal xərcləri;

- digər müəssisələrin xidmətləri; - maya dəyərinə daxil edilən

vergilər və ayırmalar

Normativ üzrə tərtib edilmiş xərclər smetasına görə

6. İstehsala çəkilən xərclərin yekunu, Xi

1-5 şərtlərinin yekunu

1. Ümumi məhsula daxil edilməyən xidmət xərcləri, Xd. e

8. İstehsaldaxili dövriyyə, Qd

9. Əmtəəiik məhsulun istehsal maya dəyəri, Md s

l^d. a ~Xi — Xd. e Qd

10. İstehsaldan kənar xərclər A7 it

223

Cədvəl 7.1. ardı

1 2

11. ƏmtDəlik məhsulun tam maya dəyəri, Md. t

Mj. t = Md. 3+Xi k

12. 1 manatlıq əmtəəlik məhsula çəkilən xərclər, X^. m Xə.m =

Q. Qa - dəyər istifadəsində əmtəəlik məhsulun həcmidir.

Maya dəyərinin kalkulyasiyası ayrı-ayrı xərc elementləri daxil

olmaqla aşağıdakı kompleks xərc maddələrindən ibarət olur:

1) Neftin çıxarılması üzrə enerjiyə çəkilən xərclən Bu xərc

maddəsinə mancanaq dəzgahının işləməsi, kompressor üsulu ilə neft

hasilatında sıxılmış havanın və qazın vurulması üçün sərf olunan

elektrik enerjisinə çəkilən xərclər aiddir;

2) Laylara süni təsir üzrə xərclən Bu xərc maddəsinə layların

nefh^erimini artırmaq məqsədilə laylara müxtəlif reagentlərin, su və

qazın vurulması ilə əlaqədar çəkilən xərclər daxildir. Bu xərclərin

tərkibi vurucu quyuların amortizasiya xərcləri, quyuya xidmət üzrə

fəhlələrin əmək haqqı, enerji və suya çəkilən xərclərdən ibarətdir;

3) İstehsal heyətinin əsas və əlavə əmək haqqı xərcləri. Bu

xərc maddəsinə neft və qaz hasilatında bilavasitə iştirak edən fəhlə və

mühəndis-texniki işçilərinin əmək haqqı daxildir;

4) Müəyyən edilmiş normativ (hazırda 22%) üzrə əmək haqqı

fondundan sosial sığorta ayırmaları;

5) Neft və qaz quyularının tam bərpası üçün onların

dəyərindən müəyyən olunmuş normalar üzrə amortizasiya ayırmaları

(vurucu quyular üzrə amortizasiya ayırmaları buraya daxil edilmir).

Neft quyuları üzrə tam bərpa üçün amortizasiya ayırmaları

quyuların faktiki xidmət müddətindən asılı olmayaraq 12 il

müddətinə aparılır. Müəyyən olunmuş qaydada müvəqqəti

224

olaraq konservasiya edilmiş neft və qaz quyulan üzrə amortizasiya

ayurnalan hesablanmır.

Neft verən və sənaye istismanna daxil edilmiş, həmçinin

nəzarət, vurucu quyular kimi istifadə edilən kəşfiyyat quyulan əsas

fondların tərkibinə cari ildəki smeta dəyəri qiyməti ilə daxil edilir.

Yerüstü (mancanaq dəzgahlan, fontan armaturları, bu- ruqlar

və s.) və yeraltı (nasos-kompressor bomlan və ştanqlan, elektrik

dolma nasoslan və s.) avadanlıqların dəyəri quyularm dəyərinə daxil

edilmir və əsas fondlann aynca bir obyekti kimi nəzərə almır;

6) Neft və qazın yığılması və nəqli üzrə xərclər

Bu xərc maddəsinə neftin quyulardan müəssisənin əm- təəlik

park tutumuna qədər ötürülməsi ilə əlaqədar nəqletmə şəbəkəsinin

istisman və saxlanması xərcləri, nasos stansiyaları, seperator

qurğularınm, kompressor stansiyahuınm və s. saxlanılması ilə

əlaqədar olan xərclər daxildir. Bundan başqa neftin hasilatı,

saxlanması və nəqli zamanı baş verən itkilərlə əlaqədar olan xərclər

də buraya daxildir;

7) Neftin texnoloji hazırlanması xərcləri. Bu xərc maddəsinə

neftin hazırlanmasının texnoloji prosesində istifadə edilən

reagentlərə çəkilən xərclər, bu məqsəd üçün istifadə edilən texnoloji

qurğuların istismar və saxlanması xərcləri, neftin hazırlanması

zamanı texnoloji itkilərin dəyəri daxildir;

8) İstehsalm hazırlanması və mənimsənilməsi xərcləri. Bu

xərc maddəsinə yataqların kəşfiyyatına qədərki xərclər, yeni struktur

bölmələrinin təşkili ilə əlaqədar olan hazırlıq işlərinə çəkilən xərclər

daxildir;

9) Quyu və avadanlıqların istismarı və saxlanması üzrə

xərclər. Bu xərc maddəsinə neft və qaz quyularının yerüstü və yeraltı

avadanlıqlarmm istisman və saxlanması ilə əlaqədar olan xərclər,

habelə həmin quyularm əsaslı təmirinə çəkilən xərclər daxildir;

10) Neft və qaz hasilatına görə vergilər. Bu vergilər ölkənin

vergi Məcəlləsi ilə müəyyən edilir və hesablanır;

11) Sex xərcləri. Bu xərc maddəsinə sex heyətinin əmək

225

haqqı, əmək mühafizəsi üzrə xərclər, sexin binalan, tikililəri və

inventarlanmn istismarı və saxlanması xərcləri daxildir.

12) Ümummədən xərcləri. Bu xərc maddəsinə bütövlükdə

istehsalın təşkili və idarə edilməsi ilə əlaqədar olan xərclər daxildir;

13) Sair istehsal xərcləri. Bu xərc maddəsinə əsas fondların

tərkibində uçota alınan əmlakın məcburi sığortalanması. çirklənmiş

torpaqların rekultivasiyası xərcləri, torpağa görə Ödəmələr, zərərli

maddələrin buraxılabilən həddən çox atmoslbrə buraxılmasına görə

ödəmələr daxildir.

14) Kommersiya xərcləri. Bu xərc maddəsinə neft və qazın

neftcıazçıxamıa müəssisəsinin əmtəəlik parkından magistral boru

kəmərlərinə qədər nəql edilməsi ilə əlaqədar olan xərclər daxildir.

Buraya həmçinin büdcədən kənar fondlara ayırmalar, elmi-tədqiqat

və konstruktor layihə işlərinin maliyyələşdirilməsi üçün yaradılan

fondlara ayırmalar da aid edilir.

7.4. Neft, qaz və neft məhsullarının saxlanması və nəqli

müəssisələrində istehsal xərcləri və maya dəyəri

Nəqletmə təsərrüfatının əsas xüsusiyyətlərindən biri ondan

ibarətdir ki, məhsulun material-əşya forması mövcud olmur. Bununla

əlaqədar olaraq boru kəmərləri nəqliyyatında bu məhsulun maya

dəyəri göstəricisi kimi neft və neft məhsullannm, təbii qazın

ötürülməsinin maya dəyəri qəbul edilir.

Ayrı-ayn magistral boru kəmərləri ilə neft və neft

məhsullannm nəql edilməsinin maya dəyəri heç də eyni deyildir. Bu

göstəriciyə neft və neft məhsullan boru kəmərlərinin dia- metri,

ötürülən məhsullann özlülü3m, boru kəmərlərinin yüklənmə

dərəcəsi, təbii və iqlim şəraiti bilavasitə təsir göstərir.

Neft və neft məhsullan boru kəməri işlərinin maya dəyərinə

aşağıdakı xərclər daxil edilir:

a) istismar xətlərinin və yerüstü qurğuların daima işlək

vəziyyətdə olmasını təmin etmək məqsədilə buraxılış - quraşdırma

işlərinə çəkilən xərclər;

226

b) magistral boru kəmərlərində texnoloji proseslərin

təkmilləşdirilməsi ilə əlaqədar olan xərclər;

c) nəqletmə ilə əlaqədar olan əsas fondlardan amortizasiya

ayırmaları.

Magistral boru kəmərlərində xərclər əmələgəlmə yerinə görə,

nəql edilən məhsullann növünə görə, xərclərin istiqaməti və növünə

görə formalaşdırılır. Nəql edilən məhsul növləri üzrə xərclərin

qruplaşdırılması neft məhsullarının nəqlində daha geniş yayılmışdır.

Burada 1 ton benzin, dizel yanacağı və digər məhsulların nəql

edilməsinin maya dəyərinin kalkulyasiyası tərtib edilir. Magistral

boru kəmərlərində xərclər aşağıdakı istiqamətlər üzrə qruplaşdırılır:

a) qaz kəmərləri üzrə-qazın təmizlənməsi və qurudulması; qaz

paylayıcı stansiyaların və qaz kəməri xətlərinin istismarı xərcləri;

qazın yeraltı saxlanması xərcləri; inzibati- idarəetmə xərcləri; sair

xərclər;

b) neft və neft məhsulları üzrə - kəmərlərin korroziyadan

qorunması xərcləri; xətlərin istismarı xərcləri; neft və neft

məhsullannın ötürülməsi xərcləri, həmin məhsulların dəmiryol

sistemalanna vurulması xərcləri; inzibati - idarəetmə və sair xərclər.

Xərclər iqtisadi elementlərinə və xərc maddələrinə görə

qruplaşdırılır. Boru kəmərlərində nəqletmə ilə bağlı xərclər aşağıdakı

iqtisadi elementlər üzrə qruplaşdınlır.

1. Material xərcləri;

2. Satın alınan elektrik enerjisi xərcləri;

3. Əmək haqqı xərcləri;

4. Sosial sığorta ayırmalan;

5. Amortizasiya ayırmaları;

6. Neft və qaz itkiləri;

7. Sair xərclər.

Boru kəmərləri nəqliyyatında ümumi xərclərdə a>Ti- ayrı

iqtisadi elementlər üzrə xərclərin faizlə nisbəti maya dəyərinin

quruluşunu formalaşdırır. Maya dəyərinin quruluşu heç də həmişə

sabit qalmayıb, müxtəlif amillərin təsiri altında dəyişir. Bu sahə üçün

xarakterik xüsusiyyət ondan ibarətdir ki, xərclərin ümumi tərkibində

amortizasiya ayırmalann xüsusi

227

çəkisi daha böyük 40-45%, material və əmək haqqı xərcləri isə

nisbətən kiçik olur. Digər xüsusiyyət isə ondan ibarətdir ki, nəql

edilən neft və qazm həcmindən asılı olmayan xərclər daha çox

üstünlük təşkil edir. Belə xərclərə əmək haqqı xərcləri, binalar,

tikililər və inventarlann saxlanması xərcləri daxildir.

I'ləql edilən neft və qazın həcmindən asılı olan xərclərə isə

reagentlərə çəkilən xərclər, eneıji xərcləri, neft və qaz itkiləri ilə

əlaqədar olan xərclər daxildir. Neft və qazın nəqlinə çəkilən xərclərdə

şərti-sabit xərclərin xüsusi çəkisi daha yüksək olduğuna görə həmin

xərclərə qənaət edilməsi yüksək iqtisadi səmərə verir.

Nəql edilən neft və qazın həcminin dəyişilməsinin maya

dəyərinə təsiri aşağıdakı formula üzrə müəyyən edilir:

(

1-100 d. İJ21)

ylOO-AQ

burada, AQ - nəql edilən neft və qazın həcminin dəyişməsi;

d - maya dəyərində şərti sabit xərclərin xüsusi çəkisidir.

Neft və qazın nəqli zamanı maya dəyərinin aşağı

salınmasınm ən böyük ehtiyat imkanı istehsal proseslərinin av-

tomatlaşdınlması və telemexanikiləşdirilməsidir. Məhz bunun

sayəsində xidmətedici heyətin sayı əhəmiyyətli dərəcədə azalır

ki, bu əmək haqqı xərclərinin azalmasma səbəb olur.

Neft satışı təşkilatlan neft və neft məhsullarmın dövriy-

yəsi ilə əlaqədar olan müəyyən xərclər çəkir. Bu xərclərin

məcmu neft təchizatmda tədavül xərclərini əmələ gətirir.

Belə xərclər neft emalı müəssisələrindən neft məhsullarmın

istehlakçıya çatdınlması ilə əlaqədar olan xərcləri əhatə edir.

Tədavül xərcləri neft təchizatı müəssisəsinin fəaliyyətinin əsas

keyfiyyət göstəricilərindən biridir. Bu göstəricinin səviyyəsi

istehlakçılan neft məhsullan ilə təchiz etmənin formasından

daha çox asılıdm Təchizat iki formada anbar və tranzit

formada həyata keçirilir. Anbar təchizat formasmda məhsulun

istehlakçıya çatdınlması neft bazalannm çənlərinə daxil

olmaqla apanlır. Tranzit formada isə neft məhsulları yükləmə

228

məntəqəsindən bilavasitə ayrı-ayrı istehlakçılann ünvanına

göndərilir.

Tədavül xərcləri öz növbəsində mütləq və nisbi göstəricilərdə

müəyyən edilir. Tədavül xərclərinin mütləq məbləği özünə neft

məhsullannm qəbulu, nəqli, saxlanması və satışı ilə əlaqədar olan

bütün xərcləri daxil edir. Bu xərclərin məbləği əmtəə dövriyyəsinin

həcminin artmasma uyğun olaraq aıtır və əmtəə dövriyyəsi həcminə

çəkilən bütün xərcləri xarakterizə edir.

Neft təchizatı müəssisələrində çəkilən xərcləri əks etdirən

digər göstərici isə tədavül xərclərinin nisbi səviyyəsi göstəricisi olub

aşağıdakı kimi hesablanır:

" Q

(7.23)

Xı - tədavül xərclərinin ümumi məbləği;

Q - natural ifadədə əmtəə dövrij^əsinin həcmidir.

Neft məhsullarının satışı təşkilatlannm tədavül xərclərinə

aşağıdakı xərc maddələri, qrupları, bölmələri daxildir.

1. Cəmi nəqliyyat xərcləri, o cümlədən:

- zavod üzrə xərclər;

- əmtəənin göndərilməsi üzrə xərclər,

2. Cəmi anbar xərcləri, o cümlədən:

- anbar heyətinin əmək haqqı;

- anbar binaları, tikililərinin istisman və saxlanması xərcləri;

- nəqliyyat mexanizmləri və anbar avadanlıqlarının

saxlanması xərcləri;

- cari təmir üzrə xərclər;

- əmtəənin qablaşdırılması, çeşidləndirilməsi və saxlanması

üzrə xərclər;

- idarə aparatının saxlanması xərcləri;

- neft məhsullarının qəbulu və göndərilməsi üzrə xərclər;

- sair anbar xərcləri.

3. İstehsaldan kənar xərclər.

4. Sair xərclər.

229

Neft məhsııllan satışı ilə məşğul olan müəssisələrin tə- da\1ıl xərcləri müəssisənin fəaliyyətindən asılı olan və asılı olmayan xərclərə bölünür.

7.5. Neft emalı və neft-kimya müəssisələrində məhsulun

maya dəyəri

Neft emalı və neft-kimya müəssisələrində istehsal olunan

məhsulun maya dəyərinə daxil edilən xərclər aşağıdakı əlamətlər

üzrə qruplaşdınlır: a) istehsalm xarakterinə görə: əsas və köməkçi istehsal; b) xərclərin əmələgəlmə yerinə görə: texnoloji, sex və

istehsal; c) məhsul növlərinə görə: məhsul, iş, xidmət; d) xərc növünə görə: iqtisadi elementlər üzrə, kalkul- yasiya

xərc maddələri üzrə. Əsas istehsala xammalın emalını həyata keçirməklə satış və

yajLud digər texnoloji proseslərə, növbəti emal prosesinə verilmək üçün nəzərdə tutulan məhsulların istehsalı ilə məşğul olan istehsal saliələri aiddir. Köməkçi istehsal dedikdə isə məhsulun hazırlanması prosesi ilə bilavasitə əlaqəsi olmayıb, bu prosesin gedişinə xidmət göstərən sahələr nəzərdə tutulur.

Məhsulun istehsalı və satışı ilə əlaqədar çəkilən xərclər son nəticədə ayrı-ayn məhsul, iş və xidmət növünün maya dəyərinə daxil edilir.

Neft emalı və neft-kimya müəssisələrində məhsulun istehsalı və satışı ilə əlaqədar olan xərclər planlaşdırma, uçot və maya dəyərinin kalkulyasiyası zamanı xərc maddələri üzrə qruplaşdırılr. Bu zaman sahənin özünəməxsus xüsusiyyətləri nəzərə almır ki, onlara da aşağıdakılar daxildir:

a) istehsal olunan məhsulların çeşidinin çoxsaylı olması; b) istehsal prosesinin fasiləsiz olması; c) bir-biri ilə qarşılıqlı əlaqədə olan çoxsaylı qurğu və

proseslərdən istifadə edilməsi; d) texnoloji proseslərin kompleks xarakterli olması; e) texnoloji proseslərin yüksək material və enerji tutumlu

olması.

230

Cədvəl 7.2

Neft emalı və nefkimya sənayesi məhsullarının maya

dəyərinin kalkulyasiya xərc maddələri üzrə tərkibi

Kalkulyasiya xərc maddələri Xərc maddələrinin tərkibi

1 2 1. Xammal və əsas materiallar

Neft, qaz kondensatı, təbii (jaz,

yanaşı neftliqaz, etil mayesi,

inqibitorlar, katalizator istehsal üçün

xammal, bitki yağlan, texniki və

heyvan yağları

2. Öz istehsalının yarımfabrikatları Müəssisədə əmtəəlik məhsulun

alınması üçün ayrı-ayrı istehsal

prosesində və yaxud qurğularda

alınan yanmməhsullar

3. Kənar müəssisə və təşkilatlardan

istehsal xarakterli satın alınan

məmulatlar və yanmfab- rikatlar

Müəssisədə növbəti emalı mərhələsi

üçün zəruri olan yarımfabrikatlann

və komplektləşdinci məmulatlann

alınmasına çəkilən xərclər

4. Qaytarılmış tullantılar (çıxılır) İlkin xammal və materialların hazır

məhsul çevrilməsi prosesində əmələ

gələn tullantılar. Bu tullantılar

üzərində müəyyən emal

əməliyyatları aparmaqla istehlakçı

üçün yararlı vəziyyətə gətinnək olar

5. Texnoloji məqsədlər üçün

köməkçi materiallar Reagentlər, müxtəlif katalizatorlar

və yağlar

6. Texnoloji məqsədlər üçün

yanacaq və eneıji Həm müə.ssisənin özündə istehsal

edilən, həm də kənar müəssisələrdən

alınan texnoloji və digər məqsədlər

üçün istifadə edilən bütün enerji

növləri

231

Cədvəl 7.2. ardı

1 2 1. istehsal heyətinin əmək haqqı

xərcləri İstehsal fəhlələrinin, mühəndis

texniki işçilərin əsas və əlavə əmək

haqqı, əmək haqqı fondundan verilən

mükafat və ödənişlər 8. İstehsalın hazırlanması və

mənimsənilməsi xərcləri Kütləvi və seriyalı istehsal üçün

nəzərdə tutulmayan yeni məhsullann

mənimsənilməsi xərcləri 9. Mayenin zavocIdaxili vurulması Maye məhsullann doldurulması,

boşaldılması, yüklənməsi,

saxlanması xərcləri

10. Ümum istehsal xərcləri

Maşın və avadanlıqların saxlanması

və istisman xərcləri; əsas fondlann

tam bərpası üçün amortizasiya

ayırmalan və onların təmiri xərcləri;

istehsal binalannın qızdıniması və

işıqlandırılmasına çəkilən xərclər;

əsas fondlann icarəsinə görə

ödənişlər; istehsala xidmət ilə

məşğul olan idarə etmə işçilərinin

əmək haqqı və sosial sığorta

ayırmaları 11. Ümumtəsərrüfat xərcləri İnzibatı-idarəetmə xərcləri; ümumi

təsərrüfat təyinatlı əsas fondların tam

bərpası və təmiri üçün amortizasiya

ayırmaları; infonnasiya, audit, hüquq

və məsləhət xidmətləri üçün ödəniş

xərcləri

12. Zay məhsuldiin itkilər Tam zay olmuş məhsul və yaxud

yanmfabrikatların dəyəri; zay məhsulun düzəldilməsinə çəkilən

xərclər

232

Cədvəl 7.2. ardı

1 2 13. Sair istehsal xərcləri Sığorta (ehtiyat) fondunun

yaradılması ilə bağlı olan xərclər;

məhsulun sertifikatlaşdıniması

işlərinə edilən ödənişlər

14. Yanaşı məhsullann dəyəri

(çıxılır) Məqsədli (əsas) məhsula aid

olmayan, onunla yanaşı alman

məhsullann dəyəri 15. Kommersiya xərcləri

Məhsulun qablaşdırılması,

yüklənməsi və boşaldılması, təyinat

yerinə çatdırılması ilə əlaqədar olan

satış xərcləri

İstehsal edilən məhsulun maya dəyərinin hesablanması

aşağıdakı ardıcıllıqla aparılır:

- hər bir texnoloji proses və yaxud qurğu üzrə xərclər

müəyyən edilir;

- texnoloji proses daxilində hər bir məhsulun maya dəyəri

hesablanır;

- ayrı-ayn əmtəəlik neft məhsullannın maya dəyəri hesablanır.

Neft emalı və nefkimya sənayesində məhsulun maya dəyərinin

kalkulyasiyası, uçot və planlaşdıniması cədvəldə göstərilmiş

kalkulyasiya xərc maddələri üzrə aparılır.

Neft emalı müəssisələrində neft məhsullarmm maya dəyərinin

hesablanması üsuluna görə istehsal prosesləri iki qrupa bölünür:

Birinci qrupa kompleks istehsal prosesi aid edilir və xərclər

ayrı-ayrı neft məhsulları arasında aşağıdakı qaydada bölüşdürülür:

- ayrı-ayn texnoloji proseslərdə hasil edilən bütün neft

məhsulları məqsədli təyinatdan asılı olaraq iki yerə: əsas (məqsədli)

və yanaşı məhsullar;

233

- əsas məhsulların maya dəyəri müəyyən edilən zaman yanaşı

məhsulların dəyəri çıxılmaqla xammala çəkilən xərclər, emalla bağlı

olan digər bütün xərclər daxil edilir;

- yanaşı məhsulların dəyəri çıxılmaqla əsas məhsula çəkilən

xərclər hər bir texnoloji prosesdə əsas məhsul növlərinin çıxım

faizinə mütənasib olaraq onlar arasında bölüşdürülür.

Ayrı-ayrı hallarda neft məhsulları arasında xərclərin

bölüşdürülməsi əmsal metodunun köməyi ilə həyata keçirilir.

Əsas məhsulun maya dəyərinin müəyyən edilməsi xərclərin

bölüşdürülməsinin əmsal metodunun köməyi ilə aparılması zamanı

aşağıdakı düsturdan istifadə edilir:

- a • 9. Q.^j

(7.24)

burada, Xt — texnoloji proses üzrə xərclər;

Qi - /-Cİ yanaşı məhsulun həcmidir;

qi - /-Cİ yanaşı məhsul vahidinin qiymətidir;

Qj -y-cu əsas məhsulun həcmidir;

Kj - əsas məhsullar arasında xərclərin bölüşdürmə əmsalıdır.

İkinci qrupa bir və yaxud bir neçə növ xammaldan və yaxud

yarımfabrikatdan bir əsas məhsul alınmasının istehsal prosesi

daxildir. Belə istehsal prosesində xərclərin məhsullar arasında

bölüşdürülməsi bir qədər mürəkkəb olur.

Ümumi halda neft məhsullarının istehsalına çəkilən xərclər

smetası özündə aşağıdakı xərcləri əhatə edir:

1. neft və qaz kondensatının alınmasına çəkilən xərclər;

2. xammalın nəql edilməsi üzrə xərclər;

3. neft emalı üzrə xidmətlərin ödənilməsi;

4. neft məhsullarının istehsalının təşkili, planlaşdıniması və

idarə edilməsi üzrə xərclər;

5. sair istehsal xərcləri;

6. kommersiya xərcləri.

1-5-ci bəndlərin cəmi istehsal maya dəyərini formalaşdım.

Bütün xərclərin cəmi isə tam maya dəyəri adlanır.

Mövcud olan metodikaya görə əmtəəlik neft

234

məhsullarının maya dəyəri aşağıdakı formula üzrə hesablanır:

Mdi =Kxi • qn +Xi-a, (7.25)

Mdi - ı-ci əmtəəlik neft məhsulunun plan maya dəyəridir.

Kxi - /-Cİ əmtəəlik neft məhsulunun plan maya dəyərində neftə

çəkilən birbaşa xərclər əmsalıdır;

qn - zavoda daxil olan neftin satış qiymətidir;

Xi - bazis (hesabat) dövründə /-ci əmtəəlik neft məhsulunun

istehsalına çəkilən faktiki istismar xərcləridir;

a - istismar xərclərinin dəyişilməsini nəzərə alan əmsaldır.

Birbaşa xərc əmsalı öz növbəsində aşağıdakı kimi müəyyən

edilir:

Xn /Cr.=—, (7.26)

qn

burada, X„ - 1 ton yanmfabrikatın emalına sərf olunan neftə çəkilən

xərclərdir.

Bu əmsalın hesablanmasının ardıcıllığı aşağıdakı kimidir:

a) hər bir texnoloji proses üzrə neftə çəkilən xərclər aşkar

edilir;

b) yanacaq məhsullara aid edilən xərclər müəyyən edilir;

c) neftə çəkilən ümumi xərclərdən yanaşı məhsullara aid

edilən xərclər çıxılır;

d) 1 ton əsas məhsula düşən neftə çəkilən xərclər müəyyən

edilir.

Hesabat (bazis) dövründə /-ci əmtəəlik neft məhsulunun

istehsalı zamanı faktiki istismar xərcləri aşağıdakı kimi hesablanır.

X,=Md-{Kx,-q„). (7.27)

Mdi - əmtəəlik neft məhsulunun faktiki tam maya dəyəridir;

Kxi - hər bir komponent üçün neftə çəkilən birbaşa xərc

əmsalıdır;

q„ - zavoda daxil olan neftin faktiki topdan satış qiymətidir.

235

7.6. İstehsal xərclərinin əlamətlərə görə

təsnifləşdirilməsi

Xərclərin əmtəələr kimi çoxsaylı xarakteristikası vardır ki, bu

da onların elmi cəhətdən əsaslandırılmış təsnifləş- dirilməsini tələb

edir. Xərclərin təsnifləşdirilməsinin məqsədi - ümumi xərclərdən o

xərcləri seçməkdir ki, səmərəli əsaslandırılmış idarəetmə qərarları

qəbul etmək mümkün olsun.

Xərclərin müəyyən növlər üzrə sistemləşdirilmiş istənilən

bölgüsünə idarəetmə sistemi kimi baxılır. Təsnifləşdirməyə başlıca

tələb - lazımi aspektlərdə xərclər haqqında təsəvvür yaradan kifayət

qədər əlamətlərin olmasıdır.

Təcrübədə xərcləri təsnifləşdirmək üçün müxtəlif metodlardan

istifadə edilir. Hansı metodun seçilməsi məsələsi xərclərin idarə

edilməsinin konkret vəziyyətindən asılıdır. Bu məqsəd üçün çoxsaylı

metodlarm olmasına baxmayaraq etalon yoxdur.

Neftqazçıxarma müəssisələrində xərclərin təsnifləş-

dirilməsini aşağıdakı amillər nəzərə alınmaqla aparmaq daha

məqsədəuyğundur:

- texnoloji prosesin getməsi nöqteyi-nəzərindən ayrı-ayn daha

əhəmiyyətli struktur bölmələrinin rolu (əsas və köməkçi istehsal

bölmələri seçilir);

- neft və səmt qazı hasilatı, onların emalı üçün mürəkkəb

texnoloji proseslər həyata keçirilir;

- müxtəlif texniki vasitələr, mürəkkəb avadanlıqlar (o

cümlədən çoxflınksiyalı) tətbiq edilir;

- məsrəflər haqqında informasiyaların toplanması, qeydiyyata

alınması və emalı xüsusiyyətləri.

Xərclərin təsnifatmı paralel (müstəqil) tip üzrə aparmaq daha

məqsədəuyğundur ki, bu da müəssisələrin xərclərini bir- birilə birbaşa

asılı olmayan bəzi əlamətlərə görə xarakterizə etməyə imkan verir.

Deməli, xərclərin idarə edilməsinin müxtəlif məsələlərini həll etmək

üçün bu və ya digər əlamətlər kombinasiyasından istifadə etmək olar,

lazım gəldikdə isə dəqiq detallaşdırılmış variant da tərtib etmək

mümkündür.

236

Cədvəl 7.3

Xərclərin təsnifatı

Təsnifat əlamətləri Xərclərin növləri

1 2

İqtisadi cəhətdən eynicinsli olan xərclərə görə

Material xərcləri (qaytanlan tullantılann dəyəri çıxılmaqla); Əmək haqqına sərf olunan xərclər; Sosial ehtiyaclara ayırmalar; Əsas istehsal fondlannın amortizasiyası xərcləri; Sair xərclər.

Xərclərin təyinatına görə

Xammal və materiallar; Qaytanlan tullantılar (çıxılır); Satın alınan məmulatlar, yanmfabrikatlar, istehsal xarakterli işlər və xidmətlər; Texniki məqsədlər üçün yanacaq və enerji; İstehsal fəhlələrinin əsas əmək haqqı; İstehsal fəhlələrinin əlavə əmək haqqı; İstehsalın hazırlanması və mənimsənilməsi xərcləri; Ümumi istehsal xərcləri; Zay məhsul istehsalından itkilər; Sair istehsal xərcləri; Ümumi təsərrüfat xərcləri; Kommersiya xərcləri.

Xərclərin uçotu və qruplaşdınl' ması üsullarına görə

Birelementli; Kompleksli.

Vəsaitlərin dövriyyə sferasına görə İstehsal sferası xərcləri; Tədavül sferası xərcləri

Texniki-iqtisadi məzmununa görə Texnoloji xərclər; Xidmət və idarəetmə xərcləri.

237

Cədvəl 73. ardı

1 2 istehsalın həcmindən asılılığına görə Şərti-sabit;

Şərti-dəyişən (proporsional, proqressiv, deqressiv); Artan və hədd xərcləri.

Kalkulyasiya obyektinə aid edilməsi üsuluna görə

Birbaşa; Dolayı.

İstehsalda istifadə edilmə müddətlərinə görə

Eyni vaxtlı; Cari; Dövri.

Örtmə mənbələrinə görə Məhsulların, iş və yaxud xidmətlərin maya dəyəri; Vergi ödəməyə qədər mənfəət; Xalis mənfəət.

İstehsal prosesindəki roluna görə İstehsal; İstehsaldan kənar.

İstehsal güclərindən istifadənin məqsədəuyğunluğuna görə

Məhsuldar; Qeyri-məhsuldar.

Tənzimlənmə imkanlarına görə Tənzimlənən (tam, qismən); Tənzimlənməyən (verilən).

Konkret idarəetmə qərarlarının qəbul edilməsindəki roluna görə

Hesablamada nəzərə alınan xərclər; Hesablamada nəzərə alınmayan xərclər (neytral xərclər).

Bazar mübadiləsi ilə əlaqəyə görə Transformasiya olunmuş (xərclərin hazır realizasiya olunmuş məhsula çevrilməsi ilə əlaqədar); Transaksion (bilavasitə bazar mübadiləsi ilə əlaqədar).

İdarəetmə obyekti kimi xərclərin lokallaşdırma üsuluna görə

Yaranma yeri; Məsuliyyət mərkəzləri.

Texnoloji proseslərin getməsi nöqteyi-nəzərindən mahiyyətinə görə

Əsas istehsal xərcləri; Köməkçi istehsal xərcləri.

238

istehsal xərclərinin təsnifatını cədvəl 7.3 şəklində göstərmək

olar. Məhsulun istehsalı və reallaşdırılmasına çəkilən xərclərin

fonnalaşması prosesini idarə etmək üçün maya dəyəri göstəricisində

öz əksini tapan xərcləri iqtisadi elementlər və kalkulyasiya xərc

maddələrinə görə təsnifləşdirmək lazım gəlir. Xərclərin iqtisadi

elementlərə görə sistemləşdirilməsi onların təyinatından asılı olmadan

iqtisadi cəhətdən həmcins xərc növlərini seçməyə imkan verir.

Xərc maddələrinin nomenklaturası və məzmunu istehsalın

texnoloji və iqtisadi xüsusiyyətlərindən asılıdır. Ona başlıca tələb -

xərclərin obyektiv və dəqiq uçotunun apa- nlmasıdır.

Kalkulyasiya xərc maddələrinin məzmunu xərclərin tərkibinə

görə birelementli (məsələn, xammal və materiallar, əmək haqqı

xərcləri) və bir neçə elementlərdən (ümumi istehsal və ümumi

təsərrüfat xərcləri) ibarət kompleks olmaqla detallaşdırılaraq

təsnifləşdirilir. Beləliklə, iqtisadi elementlər və kalkulyasiya xərc

maddələri üzrə təsnifat müxtəlif tərəflərdən xərclərin məzmununu

açmaqla bir-birini tamamlayırlar.

Texniki-iqtisadi məzmununa görə xərclər texnoloji

(yenidənqurma xərcləri), bilavasitə məhsul istehsalı üçün texnoloji

proseslərin hazırlanması, həmçinin idarəetmə və xidmət xərclərinə

bölünürlər. Texnoloji xərcləri həmçinin əsas, xidmət və idarəetmə

xərclərini isə qayimə xərcləri adlandınrlar.

Xərclərin təsnifatının konkret kalkulyasiya obyektinə

(məhsullara, işlərə, xidmətlərə) aid edilməsi mühüm metodik

əhəmiyyət kəsb edir. Bu və ya digər məhsulların bilavasitə

hazırlanması ilə əlaqədar olan xərclər birbaşa xərclərdir. Onlann

tərkibi istehsal texnologiyası ilə müəyyən edilir.

Dolayı xərclərin spesifikası belədir ki, onlar bilavasitə vahid

məhsul istehsalı ilə əlaqədar deyildir, ancaq bir çox məhsul növləri

üçün ümumidir. Onların həcmi təşkilati strukturdan, müəssisələrin

texniki səviyyəsindən asılıdır.

Dolayı xərclərin tərkibinə gəldikdə isə bu təcrübi olaraq

239

bütövlükdə müəssisənin və onun istehsal bölmələrinin idarə edilməsi

ilə əlaqədar bütün xərcləri əhatə edir. O öz təzahürünü

kalkulyasiyanm kompleks xərc maddələrində: ümumi istehsal,

ümumi təsərrüfat, kommersiya xərclərində tapır.

Xərclərə birbaşa və dolayı olmaqla onların konkret obyektə

hərəkəti imkanlarından asılı olaraq baxmaq olar. Birbaşa xərclərin

hərəkəti konkret kalkulyasiya obyektinə qədər olan imkanları əhatə

edir. Onlann bu hərəkəti bilavasitə kal- kulyasiyaya mənsub obyektə

qədər davam edir. Məsələn, əgər kalkulyasiya obyekti məhsul

növüdürsə, onda bu adətən əsas material xərclərini, istehsal

işçilərinin əmək haqqını əhatə edir.

Eyni zamanda xidmət və idarəetmə xərcləri kommersiya

xərcləri də daxil olmaqla dolayı xərclərdir və onlar ayrı-ayn məhsul

növləri üzrə bölüşdürülür.

Kompleks istehsal şəraitində xərclər müxtəlif bölmələrə, işlərə

və məmulatlara aid edilir və onlar birgə istehsal xərcləri adlandırılır

və öz növbəsində dolayı xərclər kateqoriyasına aid edilir.

Hər bir təsnifat son nəticədə xərclərin tənzimlənmə dərəcəsini,

yəni idarəetmə qərarlan qəbul etməklə xərclərə təsir imkanlannı aşkar

etmək üçün nəzərdə tutulur.

Xərclərin tənzimlənmə dərəcəsi istehsalın səciyyəvi

xarakteristikası və konkret müəssisənin korporativ xüsusiyyətləri ilə

müəyyən edilir, ona görə də həmişə subyektiv xarakter daşıyır.

Xərclər tənzimlənən və tənzimlənməyən xərclərə bölünərkən

idarəetmə səviyyəsi amili nəzərə almır. İdarəetmə səviyyəsinin təsir

mahiyyəti ondan ibarətdir ki, eyni hər hansı səvi)^ədə tənzimlənən

xərclər, digər səviyyədə tənzimlən- məyəndir. Məsələn,

avadanlıqlara görə icarə haqqı usta və sex rəisi üçün tənzimlənməyən,

kommersiya direktoru üçün isə tənzimlənən xərclərdir. Texnoloji

cəhətdən mürəkkəb istehsal prosesləri həyata keçirərkən xərclərin

material axını texnologiyasım dəyişməsi ilə əlaqədar olaraq, xərclərin

yaranma yerini müəyyən etməyin vacibliyi yaranır.

Neftqazçıxarma sənayesində məhsul vahidinə düşən xərclərin

formalaşması təbii şəraitlə sıx bağlıdır. Təbii şərait

240

dedikdə neft yataqlarının geoloji quruluşunun xüsusiyyətləri, onlann

məhsuldarlığı, geoloji-fiziki parameiTİəri və s. başa düşülür.

Həqiqətən də ayn-ayrı neftqazçıxarma müəssisələrində istismarda

olan neft yataqlan saydığımız əlamətlərə görə bir-birindən çox

fərqlənirlər. Yataqda mövcud olan ehtiyatlar, onlann yatma dərinliyi,

keyfiyyəti, dağ-mədən şəraiti və s. texniki-iqtisadi göstəricilərin, o

cümlədən məhsul vahidinə xərclərin səviyyəsinə öz təsirini

göstərirlər. Yataqlar həmçinin onlann keçiriciliyi, neftlə doyması,

məhsuldar qatın qalınlığı (gücü), neftin fiziki-kimyəvi xüsusiyyəti,

neftdə həll olunan qazın miqdan, onun kimyəvi tərkibi və s. ilə də

fərqlənirlər. Bütün bunlar isə məhsul vahidinə xərclərin

formalaşmasında mühüm rol oynayan göstəricidə - quyulann

debitində öz əksini tapırlar. Həmçinin bunun nəticəsi kimi neftin

yığılması və nəqli, onun texnoloji hazırlanması, lay təzyiqinin

saxlanması üsullarının tətbiqi, neft verimini artırmaq üçün tətbiq

edilən üçüncü istismar üsullannm seçilməsi, neft hasilatmın sabitləş-

dirilməsi və artıniması üçün texnika və texnologiyanın yeni-

ləşdirilməsi də neftin hasilat xərclərinin səviy>əsinə təsir edir.

İstehsal xərcləri iqtisadi elementlərinə və xərc maddələrinə

görə qruplaşdınlır. Xərclərin iqtisadi elementlər üzrə

qruplaşdırılması xərclərin uçotu və planlaşdınhnasmı bütövlükdə

müəssisə üzrə yerinə yetirilməsinə imkan verir. İqtisadi elementlər

üzrə xərclərin qruplaşdıniması istehsalda xərc smetası tərtib edərkən

istifadə edilir, bütün xərclər isə onların yaranma yerindən və

təyinatından asılı olmayaraq ayrıca elementlərdə birləşdirilir.

Xərclərin iqtisadi elemenlər üzrə qruplaşdırılması ilə məhsul

vahidinə xərclər təyin edilməlidir. Bu məqsədlə xərclərin

kalkulyasiya maddələrinə görə qruplaşdırılmasından istifadə olunur.

İqtisadi elementlərdən fərqli olaraq xərc maddələri onlann yarandığı

yerə, təyinatına, istehsalın təşkili və texnoloji fərqlərmə görə

formalaşu. Bu axırıncı isə müxtəlif sənaye müəssisələrində, o

cümlədən neftqazçıxarmada xərc maddələri kalkulyasiyasınm

nomenklaturuna çox təsir edir. Neftqazçıxarmada mövcud olan xərc

maddələri aşağıdakılardır:

241

1) neftin çıxarılmasına enerji xərcləri;

2) laylara süni təsir xərcləri;

3) istehsal fəhlələrinin əmək haqqı;

4) sosial sığortaya ayırmalar;

5) quyuların amortizasiyası;

6) neft və qazın yığılması və nəqli xərcləri;

7) neftin texnoloji hazırlanması;

8) avadanlığın saxlanılması və istisman xərcləri;

9) geoloji-kəşfiyyat işlərinə ayırmalar;

10) mədən vergisi;

11) sex xərcləri;

12) ümumi mədən xərcləri;

13) sair istehsal xərcləri (o cümlədən: torpaq vergisi, əmlakın

məcburi sığortası).

Onu da göstərmək lazımdır ki, bu xərc maddələrinin bir

neçəsindən başqa (neftin çıxanimasına eneıji xərcləri, istehsal

fəhlələrinin əmək haqqı, sosial sığortaya ayırmalar, quyuların

amortizasiyası) qalanlan kompleks xərc maddələrinə aiddir ki, bunlar

da bir neçə xərc elementlərinin məcmusundan ibarətdir. Xərc

maddələri üzrə qruplaşdırma onlann yerini və isti qam ərini müəyyən

etməklə aşağıdakılara da - məhsulun ayn-ayrı növləri (neft, səmt

qazı, təbii qaz) üzrə məhsul vahidinə xərcləri təyin etməyə, istehsalın

konkret sahəsi üzrə xərclərin səviyyəsinə təsir edən amillərin

texniki-iqtisadi təhlilinin aparılmasına imkan yaradır. Belə təhlilin

əsasında məhsul vahidi xərclərinin aşağı salınması ehtiyatlan aşkar

edilir. Hal-hazırda neft sənayesində məhsul vahidi xərcləri həm də

iqtisadi elementlərə görə təyin edilir.

İstehsal həcminin dəyişməsindən asılı olaraq xərclər

şərti-daimi və şərti-dəyişən olurlar. Şərti-daimi xərclər istehsal

həcminin artıb azalması ilə əlaqədar təqribən öz mütləq qiymətini

dəyişmirlər. Bununla bərabər, məhsul vahidinə hesabatda bu xərclər

istehsal həcminə tərs proporsional dəyişirlər. Neft sənayesinin fond

tutumlu sənaye sahəsi olduğunu bilərək şərti-daimi xərclər üzərində

çox dayanaq. İstehsal xərclərində şərti-daimi xərclərin kəmiyyətcə

təyin

242

edilməsi, onun təhlili və planlaşdırılması üçün mühüm əhəmiyyət

kəsb edir. İstehsal xərclərində şərti-daimi xərclərin təyin edilməsi bu

sənaye sahəsinin spesifik xüsusiyyətlərinə görə çətinlik törədər.

İqtisadi ədəbiyyatda bu kateqoriyaya aid məlumatlarda istehsal

həcminin dəyişməsi ilə əlaqəliliyini qeyd edirlər, daha doğrusu, bu

xərclərin məcmusu istehsal həcmi artdıqca dəyişməz qalır. Bununla

əlaqədar olaraq istehsal edilən məhsul vahidinə nisbi qənaət əmələ

gəlir ki, bu da bütün məhsulun istehsal xərclərinin aşağı salınmasını

təmin edir. Neft sənayesində istehsal həcminin, yəni neft və qaz

hasilatının artımı şərti-daimi xərclərin təyin edilməsində əsas meyar

ola bilməz. Ona görə ki, neft hasilatı həcminin dəyişilməsi aşağıdakı

iki amilin hesabına baş verir: quyularm debiti və quyu fondu

(işlənmiş qu3oı-ay). Neft sənayesi sahəsində səciyyəvi

xüsusiyyətlərin mövcudluğu, quyuların debitinin sistematik olaraq

aşağı düşməsi və hasilat səviyyəsinin sabitləşdirilməsi üçün yeni

quyuların qazılmadan istismara daxil edilməsi hasilat üzrə xərclərlə

bilavasitə əlaqəlidir. Odur ki, istehsal xərclərinin aşağı salınmasında

şərti-daimi xərclər, onlara aid xərc maddələrinə qənaət imkanlan

daim diqqət mərkəzində olmalıdır.

Şərti-dəyişən xərclər bu və ya digər dərəcədə istehsal

həcmindən asılıdır. Adətən istehsal həcminin artması ilə ayrı- ayrı

material, enerji, reagent və s. məsrəfləri artır. Dəyişmə xarakterindən

asılı olaraq şərti-dəyişən xərclər proposional və qeyri-proporsional

olurlar. Proporsional dəyişən xərclərə istehsal həcminə düz

proporsional dəyişən xərclər aiddir və məhsul vahidinə hesabatda

dəyişməz qalırlar (reagentlər). Qeyri-proporsional dəyişən xərclər

proqressiv və qeyri- proqressiv olmaqla iki yerə bölünür:

Proqressiv xərclər istehsal həcminin artım tempindən sürətlə

artırlar ki, bunlara da neftçıxarmada məhsulun keyfiyyətinin

artırılması xərcləri aiddir. Qeyri-proqressiv xərclər isə istehsal

həcminin artım tempindən az sürətlə artır ki, buna da məsələn,

avadanlığın cari təmiri ilə əlaqədar xərcləri göstərmək olar.

243

istehsal həcmi ilə əlaqədar yuxanda qeyd etdiyimiz

xüsusiyyətlər böyük əhəmiyyətə malikdir, məhsul vahidinə xərclərin

təhlili və proqnozlaşdınimasında nəzərə alınmalıdır. Neft və qaz

hasilatı istehsal xərclərinin təhlili göstərir ki, onun tərkibində

proqressiv xərclərin miqdan çox azdır və istehsal həcminin

artınlması, məhsul vahidi xərclərinin azalmasma gətirib çıxaracaqdır.

Texnoloji proseslərə münasibətdə xərclər əsas və əlavə

xərclərə bölünür ki, bunlardan birincilərə bilavasitə texnoloji

proseslərlə əlaqədar xərclər aid edilir (texnoloji yanacaq və eneıji,

istehsal briqadasmın əmək haqqı, quyu və avadanlıqların

amortizasiyası və s.), ikincilərə isə istehsal prosesinə qulluq,

idarəedilmə və təşkilati xərclər aiddir (sex, ümummədən xərcləri).

Xərclərin müxtəlif əlamətlərə görə qruplaşdıniması, onlann bu

qruplar çərçivəsində təhlili, son nəticədə istehsal xərclərinin

azaldılması, bütün növ resurslara qənaət edilməsi ilə nəticələnir.

7.7. Neft yataqlarının istismarı zamanı məhsulun

sula^imasının enerji xərclərinin səviyyəsinə təsirinin

müəyyən edilməsi

Neft və qazın hasil edilməsi üçün xüsusi quyuların qazılması

vacibdir. Layda mayenin quyu dibinə gəlməsi üçün lay və quyu dibi

təzyiqlərin fərqi mövcud olmalıdır. Quyulann istismarı dedikdə isə

maye və qazm quyu dibindən quyu ağzma qaldıniması başa düşülür.

Bu proses aşağıdakı kimi baş verə bilər: 1) təbii eneıji hesabma; 2)

quyu ağzından laya təsir etməklə.

Təbii enerjinin təsiri hesabına maye və qazm quyu dibindən

quyu ağzma qaldırılması üsulu fontan istismar üsulu adlanır. Əgər

maye və qazı quyu dibindən quyu ağzına qaldırmaq üçün quyuda

müxtəlif mexanizm və ya quyu ağzmdan laya sıxılmış hava, qaz və s.

vurularsa, belə üsul mexanikləşdirilmiş istismar üsulu adlanır. Əgər

quyuya

244

sıxılmış qaz və ya hava vurularsa, bu kompressor üsulu və ya uyğun

olaraq qazlift və erlift adlanır. Əgər mayenin qaldırılması müxtəlif

növlü nasoslarla həyala keçirilirsə, bu üsula nasos üsulu, həmçinin

nasosların quyunun müəyyən dərinlikliyinə buraxılmasını nəzərə

alsaq, dərinlik nasos üsulu adlanır. Əgər quyu işlənməyən və ya

yenicə istismara daxil edilən yataqlarda qazılmışdırsa, onda lay

təzyiqi kifayət qədər olur və mayeni quyu dibindən quyu ağzına

qaldıra bilir, başqa sözlə, bu dövr istismarın fontan üsulu adlanır. Bu

üsulda adətən istismar xərcləri kiçik olmaqla, təcrübi olaraq elektrik

enerji xərcləri olmur. Bu üsulla hasil edilən məhsul vahidinin xərcləri

kiçik olur. Lay təzyiqinin kiçik qiymətinə, yəni bu təzyiqin mayenin

yer üzərinə qaldırmaq imkanı olmadıqda bayırdan süni təsir

üsullarına keçirlər. Əgər fontan üsulundan sonra istismar xərclərinin

səviyyəsini müəyy'ən edən quyunun debiti yüksəkdirsə, onda

istismarın kompressor üsuluna keçirlər. Bu üsul elə bil ki, fontan

üsulunun süni davamıdır və bu zaman mayenin yer üzərinə

C[aldırılması üçün kompressorlarla sıxılmış qazı və ya havanı laya

vururlar. Bu üsulda istismar xərcləri fontan üsulu ilə müqayisədə

böyükdür. Quyulann bir müddət istismarından sonra, kompressor

üsulu iqtisadi cəhətdən əlverişli olmur və bu məqsədlə ən az istismar

xərclərinə malik dərinlik nasos üsuluna keçirlər. Lakin təcrübədə

bəzən bu ardıcıllıq, yəni fontan, kompressor, dərinlik nasos üsulu

gözlənilmir. Bəzi yataqlarda istismarın fontan dövrü qurtaran kimi

nasos üsulu ilə və ya yataqda quyu qazılan kimi nasos üsuluna

keçirlər. Bütün bunlar neftqazçıxarmada istehsal xərclərinin

səviyyəsini müəyyən etrməklə istehsal səmərəliliyinin yüksəlməsinə

xidmət edir. Qeyd edək ki, göstərilən bu üsullar, o cümlədən,

mexanikləşdirilmiş istismar üsulları üstün və çatışmayan cəhətləri ilə

fərqlənir, tətbiq olunma sahələri ilə səciyyələnirlər.

Quyuların dərinlik nasos üsulu ilə istismarı Azərbaycanın

quru sahələrindəki neftqazçıxarma idarələri üçün səciyyəvidir. Belə

ki, bu üsulla neft hasilatının 90%-dən çoxu təmin olunur. Dərinlik

nasos istismanmn geniş yayıiraasınm əsas

245

üstünlükləri bütün qurğunun sadə konstruksiyaya malik olması, ona

qulluq edilməsinin asanlığı, bu quyulardan geniş diapozonda debitin

alınması və s. Dərinlik nasoslan tətbiq edilən qurğular aşağıdakı

əlamətlərinə görə qruplaşdınlırlar: 1) Dərinlik nasosunu işə salmaq

üçün yer üzərində enerjinin ötüıülməsi üsuluna görə; 2) Konstruksiya

xüsusiyyətləri və fəaliyyət prinsiplərinə görə. Bundan başqa, dərinlik

nasos qurğuları ştanqlı və ştanqsız (mərkəzdən qaçma dalma, dalma

porşenli və s.) olurlar.

Azərbaycanda son istismar mərhələsində olan yataqlarda

fəaliyyət göstərəri quyulann sulaşma səviyyəsi 94-98% təşkil edir.

Bu isə öz növbəsində hasil edilən neft və qazın maya dəyərinin

artmasına səbəb olur.

Yüksək sulaşmış quyulann istismarının iqtisadi səmərəli

həddinin təyin edilməsində aşağıdakılan nəzərə almaq lazımdır:

1. Belə quyulann vaxtından əvvəl dayandıniması cari neft

hasilatını a2:alda bilər, belə ki, az sulaşmış quyuların debitinin

artması dayandınlan quyulardan alınan hasilat itkisini kompensasiya

etməyə də bilər;

2. Laym mərkəzi hissəsində quyular arasındakı interferen-

siyaya görə az sulaşmış quyulann istismanmn səmərəliliyi azalır;

3. Qeyri-bircins laylarda quyulann dayandırılması son

neftvermə əmsalmm azalmasına səbəb olacaqdır;

4. Sulaşmamn artması işlənmənin iqtisadi göstəricilərinə

mənfi təsir edir, məhsul vahidinə xərclər artır, əmək məhsuldarlığı və

fond verimi azalır.

Qeyd etmək lazımdır ki, çox sulaşmış quyuların istismardan

dayandırılması üçün lazım olan əsaslandırılmış kriteriyanın tətbiıji

böyük əhəmiyyət kəsb etsə də, bu, neft yataqlannın istisrnan

prosesində digər məsələlərin də həllini zəruri edir. Belə ki, çox

sulaşmış quyuların istismardan dayandırılması cari neft hasilatının

azalması ilə nəticələnir ki, bu da sulaşmış quyularda istismann

iqtisadi həddinin müəyyən edilməsi məsələsinin həlli ilə bilavasitə

bağlıdır.

Yataqlann işlənməsinin axınncı mərhələsində məhsulun

sulaşması məhsul vahidi xərclərinin səviyyəsinə daha çox

246

təsir edir. Məhsulun sulaşmasının artması bu xərclərdə şərti- dəyişən

xərclərin yüksəlməsinə səbəb olur. Neft yataqlannın intensiv

sulaşmasında isə məhsulun sulaşması məhsul vahidi xərclərinin,

onun dinamika və tendensiyasına da əhsmiy>'ətli dərəcədə təsir edir.

Neft və qaz hasilatı xərclərinin təhlili, planlaşdırılma- sında

mühüm mərhələlərdən biri bir ton neftə hesablanmış enerji məsrəfləri

ilə məhsulun sulaşması arasındakı asılılığın müəyyən edilməsidir.

Lakin tətbiq edilən istismar üsulundan asılı olaraq burada digər

amillər də nəzərə alınmalıdır, məsələn, nasos istismar üsulunda

nasosun növü, buraxılma dərinliyi, mayeyə görə məhsuldarlığı və s.

Təcrübədə nasosların elektrik mühərriklərinin qowlmuş

gücündə ehtiyatların mövcud olması məlumdur və bu səbəbdən

hesabat məlumatları əsasında hesablanmış enerjinin xüsusi sərfi

səviyyəsi faktiki vacib məsrəfləri əks etdirmir. Elu amilə görə ümumi

enerji xərcləri lazım olandan çox göstərilir, hətta bəzi illərdə maye

hasilatının artması enerji xərclərinin nisbətən artımı və ya bir

səviyyədə qalması ilə müşayiət olunmuşdur. Bütün bunları nəzərə

alaraq, hasilatın mexanikləşdirilmiş üsulunda bir ton neftə enerjinin

xüsusi sərfi ilə məhsulun sulaşması arasındakı asılılıq müəyyən

edilir.

Belə asılılıqların təhlili nəticəsində məhsul vahidi xərclərinin

aşağı salınması ehtiyatlarının aşkar edilməsi mümkün olur.

Neftqazçıxarma müəssisələrində məhsul vahidinə xərclər,

istehsal xərcləri göstəricilərinin məhsulun sulaşması ilə sıx əlaqədə

olmasını nəzərə alaraq, xərclərin aşağı salınması istiqamətində daim

axtanşlar aparılır. Bu məqsədlə sulaşmanın qarşısını almaq və ya

məhdudlaşdırmaq üçün müxtəlif tədbirlər görülməsi tələb olunur.

Ümumilikdə isə, məhsulun sulaşması məhsul vahidi xərclərinə necə

təsir edir sualma cavab vermək üçün bu iki göstəricinin arasında

mövcud olan əlaqə araşdırılmalıdır.

Məhsulun sulaşmasının artması özünü laylara süni təsir

xərcləri maddəsində də büruzə verir. Laylara süni təsir

247

xərcləri ümumi xərc maddələrində 0,65% təşkil edir. Bu xərc

maddəsinə aşağıdakılar aiddir: sosial sığortaya ayırmalarla əmək

haqqı, elektrik eneıjisi xərcləri, vurucu quyular və digər əsas

fondlann amortizasiyası, sex və başqa xərclər. Laylaıa süni təsir

üsulları neft hasilatını artırmaq üçün həyata keçirilən mühüm

tədbirlərdəndir. Bu maddəyə lay təzyiqini saxlamaq üçün görülən

işlər və neftverimini artırmaqla (yeni üsullar - fıziki4dmyəvi-bioloji

və s.) əlaqədar işlərə çəkilən xərclər daxil edilir. Bu maddə üzrə

xərclər bütövlükdə neft hasilatı xərclərinə aiddir. Son zamanlar

laylara su vurulması həmçinin, bu təsir altında olan quyulann sayının

azalması və bununla neft hasilatı artımının aşağı düşməsi müşahidə

olunur. Laylara süni təsir xərcləri maddəsini iqtisadi elementlər üzrə

təhlil etsək məlum olar ki, bu xərc maddəsində enerji xərcləri və

amortizasiya ayırmaları bu maddə üzrə ümumi xərclərinə uyğun

olaraq 18% və 57%-ni təşkil edir ki, bütün bunlar da, məhsul vahidi

xərclərinin səviyyəsini müəyyən etməklə onun planlaşdmimasında

mühüm əhəmiyyət kəsb edir.

Məhsulun sulaşması neft hasilatında məhsul vahidinə

xərclərin digər xərc maddəsində də öz əksini tapır. Neft və qazın

yığılması və nəqli xərcləri neft hasilatı xərclərində 11,03% xüsusi

çəkiyə malikdir. Bu xərc maddəsinə aşağıdakılar aiddir: sosial

sığortaya ayırmalarla əmək haqqı, əsas fondların amortizasiyası,

elektrik enerjisinin dəyəri, sex və başqa xərclər. Məhsulun sulaşması

əsasən enerji xərclərinin artmasma səbəb olur. Belə ki, xərc

maddələri və iqtisadi elementlər cütlüyündə bu xərc maddəsində

enerji məsrəflərinin təhlili göstərir ki, neftin yığılması və nəqlinə sərf

edilən enerji xərcləri ümumi eneıji sərfinin təqribən 12%-ni təşkil

edir. Bundan başqa, sulaşma əmsalınm artması, çıxarılan maye

həcminin yüksəlməsi ilə neftçıxarma müəssisələrində neftin

yığılması və nəqli ilə bağlı yeni obyektlərin inşası zəruriyyətini

artırır ki, bu da öz növbəsində, amortizasiya ayırmalan xərclərinin

artması ilə nəticələnir.

248

7.8. İstehsal xərclərinin idarə edilməsi və zərərsizlik

həddinin hesablanması

Bazar münasibətləri şəraitində hər bir müəssisənin

müvəffəqiyyətli fəaliyyəti və inkişafı üçün məhsul istehsalı ilə

istehsal xərcləri və mənfəət arasındakı asılılığı araşdırıb öyrənmək

lazım gəlir. Bu üç amil və onlar arasındakı nisbət müəssisə

fəaliyyətinin yekun nəticələrini qiymətləndirməyə və idarəetmə

qərarlannm qəbul edilməsi üçün şərait yaradır. Göstərilən amilləri

özündə əks etdirən «Xərclər-həcm- mənfəət» modeli istehsal

xərclərinin iqtisadi mexanizmi və idarə edilməsinin əsas analitik aləti

kimi qəbul edilə bilər. Belə ki, neftqazçıxarmada istehsal xərclərinin

tərkibində bir sıra vergilər: əmlak vergisi, torpaq vergisi, mədən

vergisi və s. öz əksini tapmışdır. Bu vergilərin tənzimlənməsi ilə

xərclərin aşağı salınması dövlətin bu sahədə iqtisadi tənzimləmə

mexanizminin tərkib hissəsidir.

İlk növbədə qeyd etmək lazımdır ki, satılmış məhsulun həcmi,

məsrəflər və xalis gəlir (mənfəət) birbaşa və bilavasitə bir-biri ilə

qarşılıqlı asılılıqda olur. Onların qarşılıqlı təsiri və əlaqəsini dəyişən

və şərti-sabit xərclərin qruplaşdıniması əsasında müəyyən etmək olar

ki, bu da böyük təcrübi və nəzəri əhəmiyyət kəsb edir. Qərb

ölkələrinin iqtisadiyyatında bu metod direkt-kostinq (direct-costing)

adını almış və daha geniş mənada mənfəətin maksimallaşdırılması

məqsədilə məsrəflərin idarə edilməsi metodu kimi işlədilir. Bu

ölkələrin təcrübəsində tam həqiqi məsrəflərin uçotu sistemi ilə yanaşı

birbaşa (müstəqim) məsrəflərin uçotu, dəyişən məsrəflərin uçotu və

həmçinin istehsal gücündən istifadə ərasalma müvafiq kalkulyasiya

və uçot sistemlərindən də istifadə edilir.

Göstərilənlərlə yanaşı qeyd etmək lazımdır ki, hazırda

direkt-kostinq məhsul vahidinə xərclərin nəinki yalnız birbaşa

(müstəqim) dəyişən hissəsini, həm də dolayı (qeyri-müstəqim)

dəyişən hissəsini uçota almağı nəzərdə tutur. Buna görə də

direct-costing termini tədricən varible-costing (dəyişən məsrəflər)

termini ilə əvəz edilir.

249

istənilən biznes fəaliyyətində idarəetmə qərarlarının

əsaslandırılmasında marjinal təhlil metodikasının tətbiqi mühüm rol

oynayır. Təklif edilən bu metodikanın əsasını üç qrup ən mühüm

iqtisadi göstəricinin - yəni, məhsul istehsalı (satışı) həcmi, istehsal

xərcləri və mənfəət göstəricilərinin nisbətinin öyrənilib təhlil edilməsi

təşkil edir. İndi isə xərcləri şərti-sabit və dəyişən xərclərə bölməklə

marjinal təhlil əsasında müxtəlif idarəetmə qərar variantlannın

əsaslandırılması metodikasına baxaq. İqtisadi fəaliyyət prosesində

müəssisənin istehsal gücünün düzgün əsaslandırılması, məhsul

buraxılışının hansı həcmində rentabelli olmasını, hansı həcmdə isə

mənfəətli olmasını müəyyən etmək mühüm əhəmiyyət kəsb edir. Bu

məqsədlə aşağıdakı göstəricilər hesablanır:

- Müəssisənin şərti-sabit xərclərinin tam ödənilməsini təmin

edən zərərsiz satış həcmi;

- Müəssisəyə müəyyən məbləğ mənfəət əldə etməsinə

zəmanət verən satış həcmi;

- Müəssisənin zərərsizlik zonası.

«Zərərsizlik nöqtəsi» dedikdə məhsul istehsalı və satışının elə

həcmi nəzərdə tutulur ki, bu zaman müəssisənin bütün xərclərinin

ödənilməsi və mənfəətin sıfır səviyyəsi təmin edilmiş olsun.

Zərərsizlik nöqtəsinin hesablanması aşağıdakı məsələlərin həll

edilməsinə imkan verir:

1. Müəssisənin gələcək satış həcmi və əmtəələrin qiyməti

bazardan, onun tutumluğundan, istehlakçıların alıcılıq

qabiliyyətindən, tələbin elastikliyindən kifayət dərəcədə asılı

olduğundan istehsalçı çəkdiyi xərclərin özünü ödəməsinə və mənfəət

əldə edilməsinə əmin olmalıdır. Əgər tələbin həcmi xərclərin

ödənilməsi və mənfəət əldə edilməsinə imkan vermirsə, bu haqda

istehsala başlayana qədər və investisiyanı həyata keçirməyə

başlamazdan əvvəl bilmək daha yaxşıdır;

2. Satışdan alınan vəsait iki komponentdən - əmtəənin qiyməti

və satışın həcmindən asılı olduğundan birinin dəyişilməsi nəticəsində

digərinin dəyişilməsini hesablamaq mümkündür. Məsələn, rəqabət

qabiliyyətini saxlamaq üçün müəssisə məhsulun qiymətini aşağı

salmağa məcbur olur.

250

Bu zaman əvvəllər əldə edilən mənfəət həcmini saxlamaq məqsədilə

satış həcminin artırılması lazım gəlir;

3. Əgər müəssisə «zərərsizlik nöqtəsinə» uyğun gələn daha

çox satış həcmi əldə edirsə, deməli, o mənfəətlə işləyir. «Zərərsizlik

nöqtəsinə» uyğun gələn satış həcmi ilə faktiki satış həcmi arasındakı

fərq nə qədər çox olarsa, əldə edilən mənfəət də bir o qədər çox olar.

Satışın bu iki kəmiyyətini müqayisə etməklə müəssisənin vəziyyətini

qiymətləndirmək olar.

«Zərərsizlik nöqtəsi» və «zərərsiz istehsal həcmi» göstəriciləri

müxtəlif düsturların köməyi ilə hesablana bilər. Bunun üçün

aşağıdakı işarələnməni qəbul edirik:

Zn - «zərərsizlik nöqtəsi» (rentabellik hüdudu, kritik satış

həcmi);

Gm - marjinal gəlir;

Gx - məhsulun satışından alınan pul vəsaitlərində marjinal

gəlirin xüsusi çəkisi;

Gx - məhsul vahidinin qiymətində maıjinal gəlirin dərəcəsi;

q - məhsul vahidinin qiyməti;

Xs - şərti sabit xərclər;

Xd - dəyişən xərclər;

S - satışdan alınan pul vəsaitləri;

N- natural ifadədə satılan məhsulun həcmi;

dx - dəyişən xərclərin xüsusi çəkisi;

M- mənfəətin məbləği.

Direkt-kostinqin fərqləndirici xüsusiyyəti onun köməyi ilə

istehsalın həcmi, məhsul vahidinə xərclər və mənfəət arasındakı

funksional riyazi asılılığı təyin etməkdən ibarətdir. Bunu qrafiki

olaraq aşağıdakı kimi göstərmək olar:

251

Şək, 7. /. Məhsulun satış həcmi, məhsul vahidi xərcləri və

mənfəət məbləği arasındakı asılılıq

Marjinal gəlir aşağıdakı düsturun köməyi ilə hesablanır:

=M + X,. (7.28)

Göstərilən şəkil marjinal gəliri satışın həcmi ilə dəyişən

xərclərin fərqi kimi hesablamağa imkan verir:

G „ = S - X , . (7.29)

Tərtib olunmuş qrafıkə görə aşağıdakı nisbəti yazmaq

olar: X. G..

(7.30)

olar:

və yaxud

Göstərilən düsturdan «zərərsizlik nöqtəsi» təyin etmək

(7.31) Z

z = G ^ : S G. (7.32)

252

G ^ : S = G ^ - satışdan alınan vəsaitdə maıjinal gəlirin

xüsusi çəkisidir.

Buradan məlum olur ki, şərti sabit xərclərin marjinal gəlirin

ümumi həcminə nisbəti kimi hesablanan əmsal qrafıkdə «zərərsizlik

nöqtəsinin» yerləşdiyi yeri göstərir.

Əgər natural ifadə satış həcminə uyğun gələn pul ifadəsində

maksimal satış həcmi qeydə alınarsa, bu zaman natural ifadədə

zərərsiz satış həcmini aşağıdakı kimi hesablamaq olar:

Z = K X .

(7.33)

K - satış həcmini xarakterizə edən əmsaldır.

Kıitik satış həcmi nöqtəsini hesablamaq üçün məhsul vahidi

qiymətinə marjinal gəlir stavkasından istifadə etmək olar. Bu

aşağıdakı kimi hesablanır:

Buradan

G s = — " К

G^=K G..

(7.34)

(7. 35)

Yuxarıda verilmiş (3.10) düsturunu aşağıdakı kimi yazmaq

olar:

Z„=^. (7.36)

Kritik satış həcmi nöqtəsini faizlə hesablamaq üçün aşağıdakı

düsturdan istifadə etmək olar:

(7.37)

Maıjinal gəlirin stavkasmı məhsulun qiyməti ilə dəyişən

xərclərin xüsusi çəkisi arasındakı fərq kimi hesablamaq olar:

G s = q - d , , (7.38)

253

(3.13) düsturunda dəyişiklik etməklə kritik satış həcmini

aşağıdakı kimi hesablamaq olar:

Z = --------- (7.39)

Analitik metodla təhlükəsizlik zonasını müəyyən etmək

üçün aşağıdakı düsturdan istifadə etmək olar:

( S - ^„) 5 ’ T Z = (7.40)

Verilmiş analitik hesablama göstərir ki, zərərsiz satış həcmi və

təhlükəsizlik zonası şərti-sabit və dəyişən xərclərin məbləği, habelə

məhsulun qiymətindən asılıdır.

Neftqazçıxarma sənayesində şərti-sabit xərclərə istehsal

fəhlələrinin əmək haqqı xərcləri, sosial sığorta ayırmaları, quyuların

amortizasiyası, quyu və avadanlıqların istismarı və saxlanması

xərcləri, ümumi mədən xərcləri, kommersiya xərcləri, digər istehsal

xərcləri aid edilir.

Dəyişən xərclərə isə neftin çıxarılmasına enerji xərcləri,

laylara süni təsir xərcləri, neftin və qazın yığılması və nəqli xərcləri,

neftin texnoloji hazırlanması xərcləri, geoloji- kəşfiyyat işlərinə

ayırmalar, mədən vergisi daxildir.

Deməli, bu sistemin üstünlüklərindən biri də məhsul istehsalı

və satışına düşən dəyişən və şərti-sabit xərcləri nəzərə almaqla, hazır

məhsula qiymət qoyulmasının müxtəlif variantlarını işləyib

hazırlamağa imkan yaratmasıdır. Bu sistemdən istifadə etməklə əldə

edilən informasiya daha sərfəli qiymət və iş həcmini təyin etməyə,

səmərəli qiymət siyasəti aparmağa şərait yaradır.

254

FƏSIL VIII. MÜƏSSİSƏNİN KADRLARI, ƏMƏK

MƏHSULDARLIĞI VƏ ƏMƏK HAQQI

8.1. Müəssisədə kadrlar,

onlann təsnifatı və mahiyyəti

Hər bir müəssisədə əsas istehsal amilləri kimi əmək vasitələri,

əmək cisimləri və kadrlar çıxış edir. Bu amillər içərisində kadr

potensialı əsas apancı rola malikdir. İstehsal prosesinin aparılması

müəssisədə istehsal vasitələrindən hansı vəziyyətdə istifadə edilməsi

və bütövlükdə müəssisənin nə dərəcədə səmərəli fəaliyyət göstərməsi

məhz kadr potensialından asılıdır. Ona görə də hər bir müəssisədə

aşağıdakı məqsədlərə nail olmaq üçün səmərəli kadr siyasəti işlənib

hazırlanmalı və həyata keçirilməlidir.

- sağlam və jmksək iş qabiliyyətinə malik olan kollektiv

yaratmaq;

- müəssisənin işçilərinin ixtisas səviyyəsini yüksəltmək;

- ixtisas səviyyəsi, yaş qrupu üzrə optimal əmək kollektivi

quruluşunun yaradılması;

- rəhbər işçilərin yüksək peşəkarlıq səviyyəsinin təmin

edilməsi.

Hər bir müəssisədə kadr siyasəti özünə aşağıdakıları daxil edir:

1) kadrlann seçilməsi və yerləşdirilməsi;

2) kadr hazırlığı və onların fasiləsiz öyrədilməsi;

3) formalaşmış istehsal sisteminə uyğun olaraq kadrlann

yerləşdirilməsi;

4) əməyin həvəsləndirilməsi

5) əməyin təşkilinin təkmilləşdirilməsi

6) müəssisədə kadrlar üçün daha səmərəli əmək şəraitinin

yaradılması.

Kadrlann təhlili, planlaşdınlması, uçotu və idarə edilməsi

255

nöqteyi-nəzərindən müəssisənin bütün işçiləri müxtəlif əlamətə görə

təsnifləşdirilir. İstehsal prosesində iştirakın xarakterinə görə

müəssisənin bütün heyəti iki kateqoriyaya: a) sənaye- istehsal heyəti;

b) qeyri-istehsal heyəti işçilərinə bölünür.

Sənaye-istehsal heyətinə istehsal prosesi ilə bilavasitə məşğul

olan və ona qulluq göstərən işçilər daxildir. Qeyri- istehsal heyətinə

isə istehsal və ona qulluq ilə əlaqəsi olmayan işçilər daxidir. Buraya

əsasən mənzil-istismar təsərrüfatı işçiləri, müəssisəyə aid olan uşaq

bağçası, həkim-sanitar məntəqələrinin işçiləri daxildir.

Sənaye-istehsal heyəti icra etdikləri fimksiyalann xarakterinə

görə fəhlələr, mühəndis-texniki işçilər, mütəxəssislər, qulluqçular,

kiçik xidmətedici heyət və mühafizə işçiləri kateqoriyalarına

bölünürlər. Fəhlələr qrupuna bilavasitə məhsul yaradılmasında iştirak

edən və habelə istehsal prosesinin gedişi üçün istehsal və nəqliyyat

xidmətləri göstərən işçilər daxildir. Fəhlələr kateqoriyası öz

növbəsində əsas və köməkçi fəhlələr qrupuna bölünür. Əsas fəhlələr

məhsul istehsalı prosesində bilavasitə bir başa iştirak edən işçilər,

köməkçi fəhlələr isə istehsal prosesinə qulluqla əlaqədar işləri yerinə

yetirən işçilər hesab olunur. Belə bir bölgü təbii ki, şərti xarakter

daşıyır və təcrübədə onlar arasındakı nisbəti müəyyən etmək çox

çətinlik yaradır.

Mütəxəssis işçilər kateqoriyasına istehsala texniki rəhbərlik

işini həyata keçirən işçilər aid olunurlar. Bu kateqoriya işçilər

istehsala rəhbərlik və onun təşkilinin konstruktor, texnoloji,

təşkilatı-texniki və sırf istehsal məsələləri ilə məşğul olurlar. Buraya

əsasən müəssisənin rəhbərliyi, onun a3a-ı- ayn şöbə və bölmələrində

çalışan menecerlər, mühəndislər, maliyyəçilər, iqtisadçılar, texniklər,

ustalar və s. daxildir.

Qulluqçular kateqoriyasına müəssisənin maddi-texniki

təchizat və satış üzrə agentləri, dəftərxana və kargüzarlıqla məşğul

olan işçilər və s. daxildir.

Kiçik xidmətedici heyətə inzibati-idarə binalarına qulluq edən

xadimələr, süpürgəçilər, minik avtomobillərinin sürücüləri, kuryerlər,

paltarasanlar və s. işçilər aiddir.

256

Mühafizə işçilərinə isə müxtəlif təyinatlı gözətçilər və

yanğından mühafizə işçiləri aid edilir.

Müəssisədə işçi qüvvəsindən istifadənin səmərəliliyi kadrların

quruluşunun düzgün təşkil edilməsindən əhəmiyyətli dərəcədə

asılıdır. Kadrların quruluşu dedikdə ayrı-ayrı kateqoriya işçilərin

ümumi işçilər saymdakı xüsusi çəkisi başa düşülür.

Kadrlann quruluşuna aşağıdakı amillər bilavasitə təsir

göstərir.

a) istehsalın mexanikləşdirilməsi və avtomatlaşdırılması

səviyyəsi;

b) istehsalın təşkilinin tipləri;

c) müəssisənin ölçüləri;

d) müəssisənin aid olduğu sahənin xüsusiyyəti

Müəssisənin heyəti və onun dəyişilməsi müəyyən kəmiyyət,

keyfiyyət və struktur xarakteristikasma malikdir ki, bunlar da

aşağıdakı mütləq və nisbi göstəricilərin təyin edilməsinin

düzgünlüyünə bu və ya digər dərəcədə təsir edir.

- müəssisə işçilərinin siyahı və işəçıxma sayı;

- ali, orta ixtisas və orta təhsilli işçilərin ümumi işçilər

sayındakı xüsusi çəkisi;

- müəssisənin işçilərinin orta siyahı sayı;

- müəssisənin fəhlələrinin orta ixtisas dərəcəsi;

- rəhbər və mütəxəssis ixtisasları üzrə orta iş stajı;

- kadr axıcılığı

- işçilərin əməyinin fondla silahlanması səviyyəsi.

Müəssisənin kadrlanndan səmərəli istifadə edilməsi üzrə

tədbirlərin işlənib hazırlanması, əmək ehtiyatlarının təhlili,

planlaşdıniması və idarə edilməsi məqsədi ilə yuxanda qeyd edilən

və digər göstəricilərin araşdırılıb öyrənilməsi tələb olunur.

Müəssisənin işçilərinin siyahı sayı işə qəbul və işdən azad

edilən işçilərin sayı nəzərə alınmaqla konkret bir vaxtda siyahıda

olan işçilərin sayını xarakterizə edir. İşəçıxma sayı istehsal

tapşınqlarmı yerinə yetirmək üçün işdə olan faktiki işçilərin sayını

göstərir. İşəçıxma və siyahı sayı arasındakı

257

fərq iş günü itkilərinin miqdarını əks etdirir. Buraya əsasən xəstəliyə

görə, məzuniyyət və ezamiyyətlə əlaqədar olaraq işə çıxmayan

günlər daxildir.

Müəyyən dövr işçilərin sayının təyin edilməsi üçün orta siyahı

sayı göstəricisindən istifadə edilir. Bu göstərici əmək

məhsuldarlığının, orta aylıq əmək haqqının, kadrların dövr etmə

əmsalının, işçi axıcılığının və s. göstəricilərin hesablanması üçün

istifadə edilir. Aylıq orta siyahı sayını hesablamaq üçün ayın hər

təqvim gününə olan siyahı sayını toplayıb aydakı təqvim günlərinin

sayına bölmək lazımdır.

Əmək fəaliyyətinin xüsusiyyətindən asılı olaraq, müəssisənin

kadrları peşə, ixtisas və kvalifikasiya dərəcəsi üzrə bölünür.

Kadrlarm peşə və k\'alifikasiya strukturu əməyin peşə və

kvalifikasiyaya bölünməsinin təsiri altında formalaşır. Bununla

bərabər peşə dedikdə, əmək fəaliyyətinin müəyyən nəzəri və təcrübi

bilik və səriştə tələb edən xüsusi növü başa düşülür; ixtisas dedikdə

isə müəyyən xüsusiyyətlərə malik olan və işçilərdən peşə

çərçivəsində əlavə bilik və səriştə tələb edən fəaliyyət növü başa

düşülür. İxtisas eyni peşə çərçivəsində fəaliy>'ət növünü müəyyən

edir. Məsələn, iqtisadçılar (peşə) planlaşdırıcılara, maliyyəçilərə

(ixtisas) və s. bölünür. Hər peşədən və ixtisasdan olan işçilər bu və ya

digər peşəyə və ya ixtisasa yiyələnmə dərəcəsinə görə fərqlənirlər və

bu kvalifikasiya (tarif) dərəcələrində və kateqoriyalarmda öz əksini

tapır.

Əmək müqaviləsinin müddətindən asılı olaraq firmanın

işçiləri daimi, müvəqqəti və mövsümi işçilərə bölünür. İşə müddət

göstərmədən qəbul edilmiş işçilər daimi işçilər hesab edilir;

qeyri-müə;/yən müddətə, lakin, iki aydan artıq olmamaq şərtilə işə

götürülmüş işçilər müvəqqəti işçilər hesab edilir, altı aydan yuxan

olmayan mövsümi müddətinə işə götürülmüş işçilər mövsümi işçilər

hesab edilir.

Müəssisənin işinin texniki-iqtisadi göstəriciləri kadr- lann

ixtisas səviyyəsindən və onlardan səmərəli istifadə edilməsindən,

onların bilik səviyyəsindən, peşə hazırlığından və yaradıcılıq

fəaliyyətindən əhəmiyyətli dərəcədə asılıdır.

258

Yalnız sabit əmək kollektivi bazar şəraitindən qarşıya qoyulan

tapşırıqları yerinə yetirməyə və yüksək son nəticələr əldə etməyə

qadirdir. Buna görə, kadrların peşə bacarıqlarının, ümumtəhsil və

mədəni səviyyəsinin davamlı artırılmasına qayğı göstərilməli, işçilər

onların kvalifikasiyasını və istehsalatın maraqlarını nəzərə alaraq

yerləşdirilməlidirlər. Yeni şəraitdə rəhbər kadrlara qarşı xüsusi

tələblər irəli sürülür. Onlar yüksək iş keyfİ5^ətlərinə malik olmalı,

möhkəm kollektiv yaratmağı bacarmalıdırlar. Müasir rəhbər işçi

yüksək peşəkarlığa malik olmalı, idarəçilik və psixologiya elminin

əsaslarını bilməli, onun gələcəyi görməyə və səmərəli təsərrüfatçılıq

etməyə imkan verən iqtisadi təfəkkürü olmalıdır.

Kadrların neft və qaz sənayesinin artan tələblərinə

uyğunluğunu təmin etmək məqsədilə rəhbər işçilər, mütəxəssislər və

qulluqçular attestasiyadan keçməlidirlər. Attestasiyanın nəticələrinə

görə rəhbər işçi işçilərin vəzifədə, rütbədə və kvalifikasiya

kateqoriyasının irəliləməsi və ya geriləməsi, baza əmək haqqının

artırılması və ya azaldılması və ya baza əmək haqlarına əlavələrin

ləğv edilməsi və ya vəzifədən azad edilməsi haqqında qərar qəbul edə

bilər.

Neft və qaz sənayesi müəssisələrinin fasiləsiz mükəmməl

texnika ilə təchiz edilməsi və istehsalata yeni fəhlələrin və

mütəxəssislərin cəlb olunması işçilərin elmi-texniki və iqtisadi

təhsilinin genişləndirilməsi və yaxşılaşdırılması, onlardan elmi

rəhbərlik metodikasım mənimsəməyi, kompüter texnikasından daha

geniş istifadə edilməsini tələb edir.

Bu vəzifələri yerinə yetirmək üçün kadrların təlimi və yenidən

hazırlanması tələb olunur. Bu məqsədlə, rəhbər işçilər və

mütəxəssisləri üçün ixtisasartırma institutu yaradılmış, ali məktəblər

nəzdində ixtisasartırma fakültələri təşkil edilmişdir. Fəhlələr üçün

kurslar sisteminin, tədris kombinatlarının və digər təlim formalarının

genişləndirilməsi nəzərdə mtulur.

Hal-hazırda, ölkəmizdə idarə rəhbərlərinin hazıriamması,

onların ixtisasının artırılması üzrə geniş təhsil müəssisələri, kurslar

və seminarlar şəbəkəsi yaradılmışdır.

Kadrlara olan tələbatın hesablanması üçün planlaşdırma

259

dövründə kadrlann təbii azalması və kadrlara olan tələbatın

ödənilməsi mənbələri (kənardan işə götürmə, peşəni dəyişmə,

kadrlann hazırlanması) göstərilir. Kadrlar balansı kadrların

hazırlanması və yenidən hazırlanması (təkmilləşdirilməsi) plamnm

işlənməsi üçün əsas materialdır.

Yeni fəhlə kadrların hazırlanması təlim mərkəzlərində, daima

fəaliyyət göstərən kurslarda və məktəblərdə həyata keçirilir. Bundan

başqa, fərdi və briqada təlim forması mövcuddur ki, burada şagirdləri

ştata qəbul edib onlan öyrətmək üçün səriştəli fəhləyə təhkim edirlər.

Fəhlə bunun üçün əlavə haqq alır. Fəhlələrin ixtisasının artıniması

müxtəlif təlim formalan vasitəsilə həyata keçirilir. Fəhlələr daha

yüksək dərəcələr alır, qabaqcıl iş üsullanna yiyələnir, ikinci və ya

əlaqədar peşə əldə edirlər və s.

8.2. Kadrlara olan tələbatın hesablanması

K^adrlara olan tələbat müəssisənin seçdiyi inkişaf

strategiyasına uyğun olaraq onun qarşısmda qoyduğu məqsəd və

vəzifələri həyata keçirmək üçün zəruri olan ixtisas və struktura malik

olan işçilər sayının məcmusunu xarakterizə edir. İşçi heyətinə olan

ümumi və əlavə tələbat müəyyən edilir. Ümumi

tələbat-planlaşdmimış iş həcmini yerinə yetirmək üçün zəruri olan

bütün işçilər sayını özündə birləşdirir. Əlavə tələbat isə

planlaşdınimış dövr üçün zəruri olan əlavə işçilər sayının

hesablanmasım nəzərdə tutur.

Kadrlara olan tələbatın hesablanması zamanı aşağıdakı

amillərin nəzərə alınması lazım gəlir.

a) əmək məhsuldarlığının yüksəldilməsi hesabına azad

olunmuş işçilər sayının və yaxud istehsalın həcminin azaldılması

hesabına işçilər saymın azalmasına olan tələbat;

b) istehsalın həcminin artması ilə əlaqədar olaraq işçilər

sayının artımına olan tələbat;

c) işdən azad olma, təqaüdə çıxmaq, əmək əlilliyinə və digər

səbəblərə görə heyətin əvəz edilməsinə olan tələbat.

260

Nəzərdə tutulan dövr ərzində əmək məhsuldarlığının

dəyişilməsi nəzərə alınmaqla işçilər sayının hesablanması aşağıdakı

kimi müəyyən edilir.

N p = N b - İh ±N u (8.1) burada Np - işçilərin planlaşdırılan orta siyahı sayı;

Nb - bazis dövründəki işçilərin orta siyahı sayı;

İh - planlaşdırılan dövrə istehsalın həcmi indeksidir;

Ni - ilkin işçilər sayının ümumi dəyişməsidir (azalma artma

Fəhlələr kateqoriyasından olan işçilərə tələbat adətən

aşağıdakı metodlar üzrə müəyyən edilir.

a) məhsul və yaxud işin əmək tutumuna görə;

b) hasilat normasına görə;

c) maşın və avadanlıqlara xidmət norması əsasında müəyyən

edilən iş yerlərinə görə;

Növbə ərzində əsas fəhlələrin işə çıxma sayı məhsul buraxılışı

üzrə günlük istehsal tapşınqlarını yerinə yetirmək üçün zəruri olan

işçilərin sayını əks etdirib aşağıdakı kimi hesablanır.

N, = AN, = ---------- -! ------- (8.2) ' T.M .S .K

n p r n

burada Ə/ - norma saatlarla istehsal proqramının əmək tutumu;

Tn - bir növbənin uzunluğu;

Mp - nəzərdə tutulan dövr ərzində müəssisənin iş günlərinin

sayı;

Sn - gündəki iş növbələrinin sayı;

Kn - hasilat normasının yerinə yetirilmə əmsalıdır.

Fəhlələrin tələb olunan orta siyahı saymı hesablamaq üçün iki

metoddan istifadə edilir. Birincisi orta siyahı sayı əmsalına görə,

ikincisi isə planlaşdmlan işə çıxmama faiznnə görə

Nf^Ni^Ks. (8.3)

Ks - heyətin orta siyahı sayı əmsalı olub aşağıdakı kimi

hesablanır:

261

K = (8.4)

burada F„ - nominal iş vaxtı fondu (təqvim iş günlərinin sayı);

Fd-hir fəhlənin faktiki iş vaxtı fondudur (planlaşdırılmış iş

günləri).

Fasiləsiz iş rejimi olan müəssisələrdə avadanlıqlara qulluq.,

həmçinin təmir və digər əməliyyatlarla məşğul olan fəhlələrin sayı

mövcud maşın parkı və xidmət norması nəzərə alınmaqla aşağıdakı

kimi hesablanır:

nxS „ N = --------- xKs,

" Hx

(8.5)

Nx - avadanlığa qulluq ilə məşğul olan fəhlələrin siyahı

sayı;

Hx - növbəlik qulluq norması;

n - qulluq göstərilən maşın və avadanlıqların sayıdır.

Əksəriyyət köməkçi fəhlələr kateqoriyasından olan işçilər

sayının hesablanması analoji olaraq əsas fəhlələrin sayının

hesablanması kimi apanlır. İstehsal həcmi və hasilat norması

müəyyən edilməyən köməkçi fəhlələrin sayma olan tələbat isə

iş yerlərinin və növbələrin sayından asılı olaraq aşağıdakı kimi

hesablanır. (8.6)

N, = n.xSK k s

burada .Vjt- köməkçi fəhlələrin siyahı sayı;

rik ~ köməkçi fəhlələrin iş yerlərinin sayıdır.

Yuxarıda göstərilən metodika əsasında həmçinin ayrı- ayrı

peşələrdən olan fəhlələrin sayını hesablamaq mümkündür. İstehsal

heyətinin, hər bir kateqoriyası üzrə tələbatın müəyyən edilməsi

işçilərin müəssisəyə işə qəbul üçün ilkin şərt və ya meyar rolunu

oynayır. Heyətin qəbulu, toplanması isə onun idarə edilməsinin

mühüm mərhələsi hesab olunur.

Kadrlara olan tələbatın müəyyən edilməsi insan resursları, məhsul

istehsalı və onun satışı sahəsində müəssisənin

262

əsas məqsədlərini nəzərə almaqla planlaşdırma dövrü üçün

məqsəd və vəzifələrin müəyyən edilməsini nəzərdə tutur.

Kadrlara olan tələbatın müəyyən edilməsinin ən geniş

yayılmış əsas metodları aşağıdakılardır:

a) işin əmək tutumuna görə;

b) maşm və aqreqatlara xidmət normaları, texnoloji pro-

sesə nəzarət və s. əsasında iş yerlərinə görə.

Əmək tutumuna görə işçilərin sayı aşağıdakı kimi he-

sablanır:

N = F • K

(8.7)

burada, Q - məhsul vahidlərinin həcmi (sayı); Hv - məhsul vahidi üçün vaxt norması (saat); bir

fəhlənin faydalı (səmərəli) iş vaxtı fondu K„ - normaların yerinə yetirilməsi əmsalı Bir fəhlənin faydalı (səmərəli) iş vaxtı aşağıdakılar əsasında

hesablanır: - ilin təqvim günlərinin sayına münasib olan iş vaxtının

təqvim fondu; - istirahət və bayram günlərinin sayında iş vaxtının təqvim

fondundan az olan nominal iş vaxtı fondu; - planlı işə gəlməmənin (məzuniyyət, xəstəlik və s.)

miqdarında nominal iş vaxtından az olan faydalı (səmıərəli) iş vaxtı fondu. Bu metod məhsulun həcmi normalaşdırılmalı olan müəssisələrdə tətbiq edilir.

Neft və qaz sənayesi müəssisələrində ayrı-ayn yardımçı işçilərin sayının hesablanması adətən iş yerlərinin sayı göstəricisinə görə aparılır.

Bu metod əsasən xidmət normaları əsasmda həyata keçirilir və adətən, davamlı istehsal prosesli müəssisələrdə istifadə edilir. Bu metod digərləri ilə müqayisədə daha çox neft və qaz sənayesi müəssisələrində fəhlələrə olan tələbatın hesablanması üçün tətbiq edilir.

Bu müəssisələrin işçi sayının hesablanmasının əsasında neft və qazın müvafiq həcmlərdə hasilatı, emalı və nəql edilməsi üçün avadanlığın texniki cəhətdən saz və:siyyətdə saxlanması tələbi durur.

263

Bununla əlaqədar, fəhlələrin zəruri sayı qüvvədə olan xidmət

normaları əsasında və istehsal obyektlərinin istismara verilməsini

nəzərə almaqla müəyyən edilir.

Fəaliyyət göstərən müəssisələrdə kadrlara olan tələbatın

ödənilməsi yalnız müəssisənin işçi sayının müəyyən edilməsini

deyil, eləcə də onun mövcud işçi qüvvəsi, kadr axıcılığının

dəyişməsinin qiymətləndirilməsi ilə müqayisə edilir və kadr

axıcılığının dəyişməsinə görə əlavə tələbatın müəyyən edilməsini

nəzərdə tutur.

Kadr axıcılığı müəyyən vaxt müddətində öz xahişi ilə və əmək

intizamının pozulmasına görə işdən azad edilən işçilərin sayının eyni

dövrdə onların orta siyahı sayına faizlə ifadə edilən nisbətidir.

Müəssisədə işçi axıcılığma bir çox amillər təsir göstərir ki, bunlara

da müəssisənin fəaliyyət növü, işləyənlərin cinsi və yaşı,

konyunkturanın ümumi vəziyyəti və s. daxildir.

Müəssisədə kadr axıcılığının azaldılmasma yönəldilmiş

fəaliyyəti istehsalın ümumi səmərəliliyinin artmlmasma birbaşa təsir

göstərə bilər. Buna görə kadr axıcılığının azaldılması üçün aşağıdakı

tsıdbirlər nəzərdə tutula bilər.

“ iş şəraitinin və əmək haqqınm təşkilinin yaxşılaşdırılması;

- işçilərin potensialından maksimal istifadə edilməsi;

- ünsiyyətin və təlimin təkmilləşdirilməsi;

- sosial (korporativ) güzəştlər siyasətinin səmərəli həyata

keçirilməsi;

- kadr siyasətinin və əmək haqqının müntəzəm olaraq təhlili

və tənzimlənməsi;

-- işin yerinə yetirilən fəaliyyət növlərinin və s. cəlbediciliyinin artırılması.

8.3. Əmək məhsuldarlığı və

onun hesablanması metodikası

Hər bir fəaliyyət sahəsində sərf edilmiş əmək özünün

məhsuldarlığı ilə xarakterizə olunur. Əmək insanın məqsədəuyğun

fəaliyyətidir. Özü də bu fəaliyyət bütövlükdə

264

deyil, yalnız cəmiyyətə müəyyən fayda gətirən fəaliyyətdir. Əməyin

səmərəliliyi göstəricisi onun məhsuldarlığı ilə ölçülür. İstehsalın

səmərəliliyini çoxsaylı göstəricilər sistemi xarakterizə edir ki,

bunlardan ən mühümü əmək məhsuldarlığı hesab olunur.

Əmək məhsuldarlığı konkret əmək növünün vaxt vahidi

ərzində məhsul istehsal etmək və yaxud işləri yerinə yetirmək

qabiliyyətini xarakterizə edir. Bu göstəricinin yüksəldilməsi vaxt

vahidi ərzində istehsal edilən məhsulun kəmiyyətcə çoxaldılması və

yaxud məhsul vahidinin istehsalına sərf olunmuş vaxtın miqdarının

azaldılması ilə təmin edilir.

Əmək məhsuldarlığının yüksəldilməsi böyük iqtisadi və sosial

əhəmiyyət kəsb etdiyi üçün onun həm makro, həm də mikro

səviyyədə araşdınlıb öyrənilməsi lazım gəlir. Bu göstəricinin

yüksəldilməsi makro səviyyədə aşağıdakıların təmin edilməsinə

imkan verir.

- milli gəlir, ümumi daxili məhsul (ÜDM) və ümumi milli

məhsul (ÜMM) artımına;

- istehlak və yığım fondlanmn artımına;

- geniş təkrar istehsalın təmin edilməsinə;

- əhalinin həyat səviyyəsinin və sosial problemlərinin həll

edilməsinə;

- ölkədə iqtisadi artımın və dinamik inkişafın təmin

edilməsinə.

Müəssisə səviyyəsində əmək məhsuldarlığının yüksəldilməsi

isə aşağıdakıların təmin edilməsinə şərait yaradır.

1) məhsul istehsalı və satışına çəkilən xərclərin əhəmiyyətli

dərəcədə azaldılmasına;

2) digər şərtlər dəyişmədən məhsul istehsalı və satışı həcminin

və mənfəətin məbləğinin artmasına;

3) orta aylıq əmək haqqının səviyyəsinin yüksəldilməsi üzrə

siyasətin həyata keçirilməsinə;

4) müəssisənin texniki səviyyəsinin yüksəldilməsinə və

rekonstruksiya işlərinin müvəffəqiyyətlə həyata keçirilməsinə;

5) müəssisənin və onun istehsal etdiyi məhsulların rəqabət

qabilliyyətinin yüksəldilməsinə və müəssisənin maliyyə

dayanıqlığının təmin edilməsinə.

265

Əmək məhsuldarlığının ölçülməsi üçün iki göstəricidən:

hasilat norması və əmək tutumundan istifadə edilir.

Hasilat konkret vaxt vahidi ərzində istehsal edilən məhsulun

miqdarını və yaxud bir işçiyə düşən məhsulun həcmini xarakterizə

edir. Bu, əmək məhsuldarlığının ən universal və geniş yayılmış

göstəricisidir. Hasilatın hesablanmasının üç metodu fərqləndirilir: a)

natural ifadədə; b) dəyər ifadəsində; c) əmək ifadəsində

Natural və dəyər ifadəsində əmək məhsuldarlığı aşağıdakı

formula üzrə hesablanır.

H = Q N (8.8)

burada Q - natural və yaxud dəyər ifadəsində istehsal olunan

məhsulun və yaxud yerinə yetirilən işlərin həcmidir;

N - həmin məhsulun istehsalında çalışan işçilərin orta siyahı

sayıdır.

Əmək məhsuldarlığının səviyyəsini natural ifadədə

hesablanmış hasilat göstəricisi daha obyektiv və dəqiq xarakterizə

edir. Bu metodla hesablamanın üstünlü5m ondan ibarətdir ki, 0 əmək

məhsuldarlığı haqqında daha dolğun, düzgün və obyektiv fikir

söyləməyə imkan verir. Bu metodun çatışmayan cəhəti isə ondan

ibarətdir ki, bu metoda yalnız eyni cinsli məhsullar istehsal edən

müəssisələrdə tətbiq etmək olar. Bundan başqa bu metodla

hesablanmış göstəricini sənayenin müxtəlif sahələrində hesablanmış

əmək məhsuldarlığı ilə müqayisə etmək mümkün deyildir.

Qeyd edilən çatışmazlığın aradan qaldırılması əmək

məhsuldarlığının dəyər ifadəsində hesablanması vasitəsilə təmin

edilir. Əməyin nəticəsinin dəyər ifadəsində ölçülməsində ümumi və

yaxud əmtəəlik məhsul həcmi göstəricilərindən istifadə edilir. Bu

göstəricidən istifadə edilməsi müəssisələrin fəaliyyət göstəricilərini

sahə üzrə ümumiləşdirməyə imkan verir. Məhsul buraxılışının dəyər

ifadəsində müəyyən olunmasının əsas üstünlüyü həm onun

asanlığında, həm müxtəlif növ məhsul buraxan müəssisələrin

266

və həm də ümumən müəssisələr qrupu üzrə istehsal həcminin

dinamikasını müəyyən etmək imkanı verməsidir.

Hasilat göstəricisi yalnız, məhsul həcminin ölçülməsi

metodundan deyil, eyni zamanda iş vaxtının ölçü vahidindən də

asılıdır. Ona görə də bu göstərici sərf edilən əmək məsrəfləri nəzərə

alınmaqla da hesablanır. Müəssisədə əmək məhsuldarlığı

hesablanarkən iş vaxtı vahidi olaraq saat, gün, ay, il götürülə bilər və

buna uyğun olaraq əmək məhsuldarlığının səviyyəsi orta hesabla bir

adam-saat, adam-gün və adam-il ərzində istehsal olunmuş məhsulun

miqdarı ilə ifadə edilir.

Bu metodla əmək məhsuldarlığının hesablanması istehsal

prosesinin bütün mərhələlərində onun planlaşdıniması və təhlil edilib

mövcud ehtiyatların aşkar edilməsi üçün əlverişli şərait yaradır. Bu

zaman əmək tutumu göstəricisi hesablanır. Əmək tutumu məhsul

vahidinin istehsalına sərf edilmiş iş vaxtının məsrəflərini xarakterizə

edir. Əmək məsrəflərinin tərkibinə daxil edilməsindən asılı olaraq

texnoloji, istehsal və tam əmək tutumu göstəriciləri fərqləndirilir.

İstehsalın əməktutumu fəhlələrin (əsas və köməkçi) sərf etdiyi

əmək məsrəflərini əks etdirir və texnoloji əmək tutumu əsasında

aşağıdakı kimi hesablanır:

Ti = T(-\Tg, (8.9;

Tt- əsas fəhlələrin sərf etdiyi əmək məsrəfləri daxil olan

texnoloji əməktutumudur.

Tq - köməkçi fəhlələrin sərf etdiyi əmək məsrəfləri daxil olan

istehsala qulluq əmək mtumudur.

Tam-əməktutumu isə aşağıdakı kimi hesablanır:

T k -^ Tı +T q+ Th , (8.10)

burada Tf, - rəhbər işçilər, mütəxəssislər və qulluqçulann sərf etdiyi

əmək məsrəfləri daxil olan istehsalın idarə edilməsi əmək tutumudur.

Məhsul vahidinin tam əməktutumunu məhsul istehsalında

çalışan bütün işçilərin sərf etdiyi adam saatlann miqdarını istehsal

olunan məhsulun həcminə bölməklə hesablamaq olar.

267

Müəssisədə əmək məhsuldarlığının planlaşdırılması zamanı

müxtəlif metodlardan istifadə edilir. Bu metodlardan ən geniş

yayılmışı əmək məhsuldarlığının amillər üzrə plan- laşdırılmasıdır.

Bu metod üzrə hesablama əmək məhsul- darlığının yüksəldilməsi

hesabına işçilər sayma və yaxud iş vaxtına qənaətin müəyyən

edilməsi ilə apanlır.

Əmək məhsuldarlıgmm artımını təmin edən amilləri aşağıdakı

kimi qruplaşdırmaq olar:

1) Elmi-texniki tərəqqinin əsasında istehsalın kompleks

mexanikləşdirilməsi və avtomatlaşdıniması, yeni texnikanın tətbiqi

və mövcud avadanhqlann modernləşdirilməsi, yeni texnoloji

proseslərin işlənməsi və tətbiqi.

2) İstehsalın, əməyin və idarəetmənin təşkilinin

təkmilləşdirilməsi. Buraya istehsalın fasiləsizliyi və ahəngdarlığının

təmin edilməsi; iş yerlərinin səmərəli təşkili; istehsal sahəsində

məşğul olan ayn-ayrı kateqoriya işçilərinin sayı nisbətinin

təkmilləşdirilməsi; sağlam, təhlükəsiz və estetik cəhətdən əlverişli

əmək şəraitinin yaradılması və s. daxildir.

3) İstehsalın həcminin dəyişilməsi və işçilərin sayının nisbi

azalması

4) Məhsul istehsalı quruluşunun dəyişməsi. Buraya müxtəlif

əməktutumuna malik olan məhsullann xüsusi çəkisinin dəyişilməsi,

məhsul istehsalı metodlarınm dəyişilməsi, faydalı qazıntı hasilatı

üsullarının və yeni məhsullar istehsalmın mənimsənilməsinin xüsusi

çəkisinin dəyişilməsi kimi amillər daxildir.

İşçi qüvvəsinə qənaət üzrə əmək məhsuldarlığı artımını

hesablayan zaman ilk növbədə planlaşdırılan istehsal həcmi və

hesabat dövründə əldə edilmiş hasilat norması əsasında işçilərin

sayını hesablamaq lazmıdır.

N = Qp Hb (8.11)

burada Qp - planlaşdınlan istehsal həcmidir;

Hb - hesabat (bazis) dövründəki hasilatdır.

Məhz bundan sonra planlaşdırılan dövrdə işçi qüvvəsinə

268

no qədər qənaət olunması hesablanır. Əmək məhsuldarlığının

planlaşdırılan artımı aşağıdakı kimi hesablanır.

^ AİV^ No - AN

AN- işçilər sayına olan qənaət.

No - planlaşdınlan istehsal həcmi və bazis dövründə əldə

edilmiş hasilat göstəricisi əsasında hesablanmış işçilərin sayıdır.

İşçilərin sayına olan qənaət isə aşağıdakı kimi hesablanır:

AN = ANı + AN2 + AN3 + ... + ANk, (8.13)

burada AA^7, AN2. AN3. ANk - amillər üzrə işçilərin sayma olan

qənaətdir. Ayn-ayrı tədbirlər kompleksini həyata keçirməklə

işçilərin sayına olan qənaəti hesablamaq olar. Bu göstərici

aşağıdakı kimi hesablanır.

T (8.14) AN^ =

F • K

burada AN- işçilər sayına olan qənaət;

Tn - norma saatlarda əmək tutumunun azalması

F- bir fəhləyə düşən illik iş vaxtı fondudur;

Kn - hasilat normasının yerinə yetirilmə əmsalıdır.

Əmək məhsuldarlığına təsir edən amilləri araşdıraraq

onun yüksəldilməsi ehtiyatlarını aşkara çıxarmaq üçün iş

vaxtından istifadə səviyyəsinin təhlilinin böyük əhəmiyyəti

vardır. Əmək məhsuldarlığının artınlmasınm müəssisədaxili

mühüm ehtiyat mənbələrindən biri iş vaxtı itkilərinin

azaldılmasıdır. İş vaxtı itkiləri iki

növbədaxili iş vaxtı itkilərinə ayrılır,

itkilərinə aşağıdakılar aiddir:

- xəstəlik üzündən;

- müdiriyyətin icazəsinə görə;

- bütün günü boşdayanma;

- üzürsüz səbəbdən işdən yayınma.

Növbədaxili iş vaxtı itkiləri isə istehsalm təşkilati-texniki

növə-bütün günü və

Bütün günü iş vaxtı

269

şəraitindən və işçinin özündən asılı olan itkilərə ayrılır. Növbədaxili

iş vaxtı itkilərinin təşkilati-texniki səbəbləri əsasən aşağıdakılardan

ibarət olur: texnoloqun; ustanın iş naryadının, tapşırığın, iş alətlərinin,

qaldırıcı-nəqliyyat vasitələrinin gözlənilməsinə gedən vaxt;

materialların, alətlərin, yanacağın, enerjinin olmaması; cari təmir və

yaxud avadanlığın saz halda olmaması; işin müvəqqəti olaraq

olmaması.

Növbədaxili iş vaxtı itkilərinin işçidən asılı səbəbləri:

növbənin başlanğıcında və nahar fasiləsindən sonra işə gec başlamaq;

nahar fasiləsindən qabaq və növbənin axırında işi tez qurtaqmaq, iş

yerində kənar danışıqlara aludəçilik və s.

Digər sahələrdən fərqli olaraq, neft və qaz sənayesində təbii

amillər əmək məhsuldarlığının səviyyəsinə ciddi təsir göstərirlər.

Bundan başqa bu sənaye sahəsinin yarımsahələrinin özünəməxsus

texnoloji xüsusiyyətləri var. Qazmada əmək məhsuldarlığı çox

cəhətdən təbii (dağ-geoloji) şəraitdən asılıdır.

Sabit dağ-geoloji (istismar və kəşfiyyat) qazma şəraitində

əmək məhsuldarlığı natural göstərici ilə müəyyən edilir. Onun

hesablanması nisbətən daha sadə olub, aşağıdakı kimi aparılır.

Ən, = Ö, N (8.15)

burada Əm - əmək məhsuldarlığı, m/nəfər;

Q - müəyyən vaxt ərzində qazma gedişidir, m;

N - müəyyən vaxt ərzində işləyən işçilərin orta siyahı sayıdır.

Lakin, quyuların qazılması briqada tərəfindən aparıldığı üçün

vaxt vahidi (ay, il) ərzində bir qazma briqadasının metrlə ölçülən

qazma gedişi kimi spesifik təbii göstərici geniş tətbiq edilmişdir.

Hal-hazırda qazma gedişinin əməktutumu sahə və dərinlik

üzrə fərqli olduğu üçün əmək məhsuldarlığının natural göstəricisi ilə

ölçülməsində ciddi çatışmazlıqlar mövcuddur.

Hər şeydən əvvəl, dərinliklərin və dağ-geoloji şəraitin

270

ölçülməsi zamanı bu göstərici müəssisələr, sahələr və vaxt üzrə

müqayisəedilməzdir.

Buna görə natural ifadədə əmək məhsuldarlığının

hesablanması aşağıdakı fonnanı alır:

ə„ = ö ^ ^ n

N N: Da Si (8.16)

burada, Əm - əmək məhsuldarlığı, dəzgah/nəfər;

Da - quyu inşasının tam dövrünün dəzgah ayları;

Vk - tikintinin kommersiya sürəti, m/dəzgah-ay;

Si - işçilərin xüsusi sayı, nəfər/dəzgah-ay;

Deməli, kommersiya sürəti və işçilərin xüsusi sayı qazma

işlərində əmək məhsuldarlığını müəyyən edən əsas göstəricilərdir.

Qazma işlərində dəyər ifadəsində əmək məhsuldarlığının

səviyyəsi vaxt vahidi ərzində bir işçiyə düşən smeta dəyərində iş

həcmini xarakterizə edir.

^ Sd Əm = —,

N (8.17)

burada,

Sd - yerinə yetirilmiş iş həcminin smeta dəyəri, manat ilə

N- işçilərin orta siyahısının sayı, nəfər

Dəyər göstəricisi qazma müəssisəsinin yekcins olmayan

məhsulunu kəmiyyətcə müqayisə etmədən ölçməyə imkan verir.

Neft-qaz hasilatında əmək məhsuldarlığı quyunun de- bitliyi,

istismar üsulu, neft-qaz laylannın geoloji və geofiziki xüsusiyyətləri,

yatağın işlənməsi mərhələsindən və s. -dən asılıdır. Buna görə,

neft-qaz hasilatı sənayesinin sahələrində də əmək məhsuldarlığının

natural və dəyər göstəriciləri təbii amillərin böyük təsiri nəticəsində

işçilərin əmək səylərinin faktiki nəticələrini tam əks etdirə bilmir,

çünki bərabər əmək sərfləri məhsul istehsalı üzrə qeyri-bərabər son

nəticələrə gətirib çıxanr.

Neft və qaz hasilatında təbii şəraitlərin müxtəlifliyi ilə

271

əlaqədar əmək məhsuldarlığına istehsalın texniki və təşkilati

səviyyəsinin təsirinin xarakteristikası üçün əməktutumu

göstəricisi tətbiq edilir, yəni bir quyuya xidmət edən adamların

sayı:

Əm - Ä Fi'

(8.18)

burada N - sənaye-istehsal heyətinin orta siyahı sayı, nəfər; Fi -

istismar quyu fondudur.

Təcrübə göstərmişdir ki, şəraitdən asılı olaraq bu göstərici 0,9

nəfər/quyudan 1,5 nəfər/quyuyadək dəyişir. Bu göstəricinin köməyilə

ayrı-ayrı neft-qaz müəssisələri arasında əmək məhsuldarlığının

səviyyəsini müqayisə etmək olar.

Neft və qazın nəql edilməsi və saxlanması sistemində əmək

məhsuldarlığının natural ifadədə ölçülməsi daha geniş yayılmışdır.

Məsələn,qazın nəql edilməsi və saxlanmasında hər çalışan adam

başına düşən nəql edilən qazm həcmi (mln kubmetrlə) əmək

məhsuldarlığının ölçüsü ola bilər. Neft təchizatında əmək

məhsuldarlığmm əsas göstəricisi, neft məh- sullannm satışı həcmi,

neft satışı təşkilatlarında ildə bir işçiyə düşən tonlarla ölçülür.

Əsas neft-qaz nəqliyyatında əmək məhsuldarlığı aşağıdakı

qaydada müəyyən edilir:

Əm = N (8.19)

burada Q - nəql edilən neft və ya qazm miqdandır, tonla və ya m3; AT

- işçilərin orta illik siyahı sayıdır.

Əm = QxYä

N ' (8.20)

burada Ti/- neft-qaz boru kəməri sahəsinin uzunluğudur, km.;

ÖxTc/-- nəqliyyat işləri (yük dövriyyəsi) t. km; 1000 m3.

km.

Neftin nəqli və saxlanmasında əmək məhsuldarlığmm dəyər

ifadəsi aşağıdakı qaydada müəyyən edilir:

272

Əm = Bm

N (8.21)

burada, Bm - tarif gəlirləri (nəqliyyat işləri üçün müəyyən edilmiş

tarifin hasili kimi)

Əmək məhsuldarlığının yüksəldilməsinin planlaşdırılması

planlaşdırılan daşınmanın həcminə və məhsufin saxlanmasına, yeni

texnikanın tətbiqi üzrə tədbirlərin işlənib hazırlanmasına,

texnologiyalara, avtomatlaşdırma vasitələrinə, əməyin və istehsalın

elmi təşkilinə çəkilən xərclərin azaldılması üçün ehtiyatların

axtarılmasına əsaslanmalıdır. Boru kəməri nəqliyyatında texniki

tərəqqi əsasən nəqliyyat işinin yerinə yetirilməsinə çəkilən xərcləri

azaltmaqla yanaşı sistemlərin daşıma qabiliyyətinin və etibarlılığının

artıniması, o cümlədən, istehsal obyektlərinə xidmət göstərilməsi

ağırlığının azaldılması ilə əlaqədardır. Əmək məhsuldarlığmın

artırılmasının mühüm ehtiyatlarından biri növbədaxili və gün ərzində

boşdayanmaların aradan qaldırılmasına, qeyri-istehsal iş vaxtı

sərfinin azaldılmasında, inzibati-idarəetmə heyəti sayının

azaldılmasına, nəqliyyat və neft-qazın saxlanması sistemlərinin

yardımçı bölmələrində işçilərin sayının azaldılmasına yönəldilmiş

tədbirlərin işlənib hazırlanmasıdır.

8.4. Əmək haqqının mahiyyəti,

prinsipləri və onun hesablanması metodikası

Əmək haqqı sahəsində apanlan siyasət müəssisənin idarə

edilməsinin əsas hissəsi olub işçi qüvvəsindən səmərəli istifadə

edilməsinin ən mühüm həvəsləndirici aləti kimi çıxış edir.

İqtisadi ədəbiyyatlarda əmək haqqının mahiyyətini açıqlayan,

hamı tərəfindən vahid qəbul edilmiş tərifi mövcud deyildir. Ona görə

də onların bəzilərini nəzərdən keçirək.

Əmək haqqı - milli gəlirin pul formasında bir hissəsi olub sərf

edilən əməyin kəmiyyət və keyfiyyət göstəricilərinə görə

bölüşdürülən və işçilərin şəxsi tələbatını ödəyən vəsaitin məbləğidir.

273

Əmək haqqı - işçiyə özünün maddi və mənəvi ehtiyaclarını

ödəmək üçün əməyin kəmiyyəti, daha doğrusu, onun iş qüvvəsinin

dəyəri və keyfiyyəti müqabilində ictimai məhsuldan ayrılan və pul

ifadəsində verilən hissədir.

Əmək haqqı - məhsulun istehsal və satışma çəkilən xərclərin

bir hissəsi olub işçilərin əməyinin ödənilməsinə sərf edilən vəsaitdir.

Əmək haqq« - işçilər tərəfindən əməyin yerinə yetirilməsi

üçün onlara hesablanmış və pul formasında ödənmiş vəsaitin

məbləğidir. Əmək haqqınm qeyd edilən hər bir müəyyənliyi onun

mahiyyətini bu və ya digər səviyyədə açıqlamağa imkan verir, çünki

onlar bir-birini tamamlayır.

Əmək haqqının minimal, nominal və real əmək haqqı növləri

fərqləndirilir. Minimal əmək haqqı-iş verən tərəfindən mövcud

qanunvericiliklə müəyyən edilən əmək haqqı səviyyəsindən aşağı

səviyyədə təyin etmək hüququ olmayan əmək haqqıdır. Bu əmək

haqqı, ölkədə olan qanunvericilik aktlan əsas kimi qəbul edilərək

əmək məcəlləsinə görə müəyyən edilir.

Nominal əmək haqqı-müəyyən dövr ərzində işçinin sərf etdiyi

əməyin kəmiyyət və keyfiyyət göstəriciləri nəzərə alınmaqla ona

hesablanmış və ödənilmiş əmək haqqıdır.

Real əmək haqqı-işçiyə verilmiş nominal əmək haqqı hesabına

onun aldığı məhsul və xidmətlərin miqdarıdır. Daha doğrusu real

əmək haqqı nominal əmək haqqının “alıcılıq qabiliyyətidir”.

Əmək haqqı bir neçə funksiyanı yerinə yetirir ki, onlara da

aşağıdakılar aiddir.

- həvəsləndirici

- sosial;

- uçot.

F.[əvəsləndirici funksiya işçilərin istehsalın inkişafındakı

marağının yüksəldilməsinə yönəldilir. Öz növbəsində, müəssisə

işçilərinin motivasiyasına əmək təminatı və şəraiti, əməyin təşkili və

ödənilməsi, işdə irəliləmə imkanları və s. də bilavasitə təsir göstərir.

274

Sosial funksiya sosial ədalət prinsipinin realla^ıdınlma- sma

imkan yaradır.

Uçot funksiyası isə canlı əməyin məhsulun qiymətinin

yaradılması prosesində iştirak dərəcəsini, onun ümumi istehsal

xərclərindəki payını xarakterizə edir.

Müəssisədə əməyin ödənilməsinin ümumi səviyyəsi aşağıdakı

amillərdən asılı ola bilər:

- müəssisənin təsərrüfat fəaliyyətinin nəticələrindən;

- müəssisənin kadr siyasətindən;

- həyat dəyərindən (istehlak səbətindən);

- regionda, vilayətdə, müvafiq peşələrə yiyələnmiş işçilər

arasındakı işsizlik səviyyəsindən;

- həmkarlar ittifaqlannm, rəqiblərin, dövlətin və b.-nın

təsirindən.

Əməyin ödənilməsinin mövcud formalannm müxtəlifliyi

içərisindən (tarif sistemi, tarifsiz sistem və onun bir nö\äı olan

kontrakt sistemi) hər bir müəssisə konkret istehsal şəraitinə

(buraxılan məhsulun xarakterinə, konkret texnoloji prosesə,

idarəetmə səviyyəsinə, satış bazarına və s.) daha yüksək dərəcədə

uyğun olan variantı seçir.

Ən geniş yayılmış variant, tarif hissəsinin əməyin

ödənilməsinin Vahid Tarif Cədvəlinə (VTC) uyğun hesablana

biləcəyi variantdır. Müxtəlif müəssisələrdə VTC-nin tətbiqi 1-ci

dərəcəli tarif normalannm artması prinsiplərinə, müxtəlif kateqoriyalı

işçilərin bu və ya digər dərəcəyə aid edilməsinə görə fərqlənir. 1-ci

dərəcəli tarif norması dövlətin sosial təminatı olan minimal əmək

haqqına bərabər ola bilər, regional xüsusiyyətlərdən və müəssisənin

maliyyə vəziyyətindən asılı olaraq ondan kənarlaşa bilər.

Tarif sistemi əməyin müxtəlif konkret növlərini, onların

mürəkkəbliyini və icra olunma şəraitini, başqa sözlə, əməyin

keyfiyyətini nəzərə almaqla, müqayisə etmək imkanı verir. O,

aşağıdakı əsas elementlərdən ibarətdir:

- iş kateqoriyasını və müəssisənin ixtisaslaşdığı sahəni nəzərə

almaqla, əməyin ödənilməsindəki fərqləri müəyyən edən tarif

cədvəli;

275

-- vaxt vahidinə (gün, saat) görə sadə əməyin (l-ci dərəcəli)

ödənilməsinin mütləq həcmini təyin edən tarif normaları;

- müxtəlif iş növlərinin mürəkkəbliyindən asılı olaraq

qruplaşdırılan tarif-ixtisas məlumat kitabçalan;

- əmək haqqına müxtəlif təbii-iqlim şəraitlərində

(regionlarda) həyat dəyərindəki fərqləri kompensasiya edən regional

artımlar (əmsallar);

- tarif normalanna peşələrin uyğunlaşdıniması, xidmət

zonalarının genişləndirilməsi, iş vaxtından artıq iş, bayram və

istirahət günlərində iş, zərərli iş, ikinci və üçüncü növbəli işə görə

əlavələr və artımlar;

-- muzdla və zəruri sosial təminat əsasında işləyən şəxslərə

verilən və qanunvericilik əsasında müəyyən edilmiş minimal əmək

haqqı.

Müəssisədə əməyin ödənilməsinin tarif sistemləri müxtəlif

tarif cədvəlləri əsasında qurulur.

Əmək institutu tərəfindən dövlət sektoruna aid idarə, təşkilat

və müəssisələr üçün 18-dərəcəli VTC diapazonu əsaslandırılmışdır.

YEK (Yanacaq-Energetika Kompleksi) sahələri üçün vahid tarif

sisteminin işlənməsi 19-22-dərəcəli tarif cədvəli əsasında həyata

keçirilir.

Bu tarif cədvəli vahid tarifqoyma və fəhlələrin, qulluqçulann

əməyinin dərəcələrə görə ödənilməsi şkalasıdır. O, müəssisələrin,

təşkilatların və idarələrin fəhlədən tutmuş yüksək səviyyəli rəhbərə

kimi bütün işçi qruplanm əhatə edir. VTC-də bütün peşələr və

vəzifələr yerinə yetirilən işlərin (flınksiyalann) ümumilik əlamətinə

görə qruplaşdırılır.

Vahid tarif cədvəli əsasında işləmiş işçilərin əməyinin

ödənilməsinin yeni sistemi vəziyyəti əhəmiyyətli dərəcədə dəyişmək

və eyni dərəcədə mürəkkəbliyə malik əməyə görə bərabər ödənişi

yerinə yetirmək imkanı verir, başqa sözlə, əmək haqqının təşkilinin

mükəmməlləşdirilməsinə alternativ yanaşmanın həyata keçirilməsini

mümkün edir. Bütün kateqoriyalara aid işçilərin əməyinin vahid,

qarşılıqlı əlaqələndirilmiş ödəniş sistemi təmin edilir, birinci dərəcəli

276

tarif normalarında istənilən dəyişiklik zamanı, əməyin ödənil-

məsindəki nisbətlər fəhlələrin və qulluqçuların əməyinin

çətinliklərinə görə təmin edilir, müxtəlif mürəkkəbliyə və

kvalifikasiyaya malik əməyin ödənilməsindəki bərabərləşdirmə

aradan qaldırılır, ixtisaslı işçilərin əməyinin yüksək ödənişinə artırıcı

əmsallann qabaqcadan müəyyən edilməsi yolu ilə müəyyən

zəmanətlər təmin edilir.

Sənaye müəssisələrində əmək haqqının düzgün təşkili və

tənzimlənməsi üçün əsasən onun 2 forması-vaxtamuzd və işəmuzd

formaları tətbiq edilir. Əməyin ödənilməsinin vaxtamuzd formasında

əmək haqqı aşağıdakı kimi hesablanır:

Əh - tn 'T, (8.22)

burada, - müvafiq dərəcəyə malik işçinin saathesabı tarif maaşı,

manat;

T- istehsalatda faktiki işlənmiş vaxt, saat.

Vaxtamuzd ödəniş sistemində faktiki işlənmiş vaxta görə tarif

cədvəli üzrə əmək haqqından əlavə, müəyyən edilmiş

mükafatlandırma göstəricilərinin və şərtlərinin yerinə yetirilməsinə

görə mükafat ödənişi nəzərdə tutulur. Əməyin bu cür ödəniş sistemi

neft və qaz sənayesi müəssisələrində daha çox istifadə olunur.

Əməyin işəmuzd ödənilməsi qaydasında işçilərə əmək haqqı

yerinə yetirilmiş işin və ya hazırlanmış məhsulun hər vahidinə görə

qabaqcadan müəyyən edilmiş tariflər üzrə əlavə edilir. Əməyin

işəmuzd ödənilməsi qaydası hər şeydən öncə, işin həcm, kəmiyyət

göstəricilərinin yaxşılaşdırılmasını stimullaşdırır. Bu səbəbdən, o, əl

və maşın-əl əməyinin üstünlük təşkil etdiyi istehsalat sahələrində

tətbiq olunur. Məhz bu şəraitlərdə, istehsal olunan məhsulun

kəmiyyətini və keyfiyyətini nəzərə almaq, istehsal həcminin

genişlənməsini və müəyyən edilmiş əmək normalannm

əsaslandırılmasını təmin etmək mümkündür. İşəmuzd əmək haqqı

formasının aşağıdakı hallarda tətbiqi daha məqsədəuyğundur:

- işin bilavasitə mövcud işçidən və ya briqadadan asılı olan

kəmiyyət göstəricilərinin mövcudluğu halında;

277

- işçilərin yerinə yetirilən işlərin məhsuldarlığını və həcmini

artıımaq imkanı olduğu halda;

- mövcud sahədə işçilərin gələcəkdə məhsulun keyüy^/ətinin

və yerinə yetirilən işlərin həcminin artırılmasına stimul) aşdınlması

zəruri olduqda;

- yerinə yetirilən işlərin həcminin (keyfiyyətinin) dəqiq uçotu

mümkün olduğu halda;

- texniki cəhətdən əsaslanduılmış əmək normalarının tətbiqi

mümlcün olduğu halda.

Birbaşa fərdi işəmuzd sistemdə işçinin əmək haqqı aşağıdakı

düstur əsasmda təyin oluna bilər:

Əi/ = rt • Pi. (8.23)

burada, n - məmulatların sayı;

Pi- hazırlanmış məhsul və ya iş vahidinin qiyməti.

Briqada işəmuzd əmək haqqı formasında kollektiv işəmuzd

qiymətlərin tətbiqi halında, ümumi əmək haqqı briqada üzvləri

arasında saat əmsallarının köməkliyi ilə paylaşdmiır. i briqada

üzvünün işəmuzd əmək haqqı (ƏHi) aşağıdak ı qaydada təyin edilə

bilər:

ƏH ƏH

■k. • T (8.24)

burada, ƏHb - briqadanın işəmuzd əmək haqqı;

ki - ı-ci - işçinin tarif əmsalı;

Ti - hesabat dövründə h - i-ci - işçi tərəfindən işlənmiş

vaxt;

n - briqadadakı işçilərin sayı.

İşəmuzd-mükafatlı sistemində işəmuzd işçiyə və ya işçi

briqadasına birbaşa işəmuzd qiymətlər üzrə əmək haqqından əlavə,

mükafatlandırma barədə qanunda nəzərdə tutulan müəyyən edilmiş

kəmiyyət və keyfiyyət göstəricilərinin yerinə yetirilməsinə və ya

artıqlaması ilə yerinə yetirilməsinə görə mükafat ödənilir.

İşəmuzd-mükafatlı sistemində, müəyyən edilmiş nonna

çərçivəsində hazırlanmış məhsul adi qiymətlərlə, bu normanı

278

aşan məhsul isə yüksək qiymətlərlə ödənilir.

Akkord əmək haqqı sistemi işlərin müəyyən həcminin və bu

işlərə görə əmək haqqı fondunun ümumi həcminin təyin edilməsini

nəzərdə tutur. Əməyin ödənilməsi üçün nəzərdə tutulan vəsaitlər

yerinə yetirilmə müddətlərindən asılı olmayaraq, işlərin bütün

kompleksinin tamamlanmasından sonra ödənilir. Bu cür əmək haqqı

sistemi, hər şeydən öncə, işlərin bütün kompleksinin daha az işçi sayı

ilə daha qısa müddətlərdə yerinə yetirilməsini stimullaşdırır.

Neft və qaz sənayesi müəssisələrində işəmuzd əmək haqqı

forması təmir işlərinin yerinə yetirilməsi zamanı köməkçi

təsərrüfatlarda istifadə oluna bilər.

Rəhbər işçilərin əməyinin ödənilməsi onlar üçün ştat

cədvəlinə əsasən müəyyən edilmiş məvaciblə və mövcud

mükafatlandırma sisteminə müvafiq olaraq həyata keçirilir. Öz

xarakterinə görə o, vaxtamuzd-ödəniş sisteminə yaxındır, yalnız

bircə fərqlə, belə ki, tarif norması (gündəlik və ya saat- hesabı)

əvəzinə aylıq və ya illik məvacib mövcuddur. Müəyyən edilmiş

mükafatlandırma göstəriciləri və şəıtləri bu işçilərin əməyinin

səciyyəvi xüsusiyyətlərini eləcə də, həmin şəxsin işlədiyi bölmənin

təyinatını nəzərə alır.

Bütün işçi kateqoriyalarına əmək haqqı ödənilməsinin başlıca

mənbəyi əmək haqqı fondudur. Əmək haqqı fondunun (ƏHF)

planlaşdırılmış həcmi müxtəlif üsullarla müəyy ən edilə bilər.

Birbaşa hesablama metodu daha çox istifadə olunur:

ƏHF^Ns^ƏHo, (8.25)

burada, Ns - işçilərin planlaşdınimış orta siyahı sayı;

ƏHo - bir işçinin planlaşdınimış müddətdə əlavə və üstəlik

ödənişlər nəzərə alınmaqla orta əmək haqqı.

Bu metodun köməkliyi ilə ümumi əmək haqqı fondu istər

bütövlükdə müəssisə üzrə işləyənlərin sayma və onların əmək

haqqına əsaslanaraq, istərsə də, ayrıca işçi kateqoriyalarına və

qruplanna görə nəzərdə tutula bilər.

Əmək haqqı fonduna aşağıdakılar daxildir:

- işlənmiş vaxta görə ödəniş;

279

- işlənməmiş vaxta görə ödəniş;

- birdəfəlik həvəsləndirici ödənişlər;

- qidalanmaya, yaşayış yerinə, yanacağa görə ödənişlər.

İşlənmiş vaxta görə ödənişə daxildir: 1) tarif normalan

və maaşian üzrə, eləcə də, işəmuzd qiymətlər üzrə əmək haqqı;

2) natural ödəniş şəklində verilən məhsulun dəyəri; 3) mükafatlar və

digər rnükafatlandırıcı ödənişlər; 4) peşə ustalığına, peşəkırin və

vəzifələrin məharətlə uyğunlaşdırılmasına görə tarif maaşlarına

stimullaşdırıcı əlavələr; 5) iş rejimi və əmək şəraiti ilə əlaqəd:iT

kompensasiya ödənişləri və s.

İşlənməmiş vaxta görə ödəniş - bu: 1) illik və əlavə

məzuniyyətlərin; 2) yeniyetmələrin güzəştli saatlannm;

3) işçinin günahı üzündən baş verməyən boşdayanmalann;

4) məcburiyyət üzündən işə çıxmama hallannın (proqullar) və s.

ödənilməsidir.

B:irdəfəlik həvəsləndirici ödənişlərə daxildir:

1) birdəfəlik mükafatlar;

2) il ərzindəki işin yekunlarına görə ödəniş və uzun müddət

xidmətə (iş stajına) görə Ödəniş;

3) hamıya və ya işçilərin əksəriyyətinə verilən maddi yardım;

4) istifadə olunmamış məzuniyyətə görə pul kompensasiyası;

5) işçilərə həvəsləndirmə qismində pulsuz verilən səhmlərin

dəyəri və ya səhmlərin əldə edilməsinə güzəştlər və b.

Əməyin tariflər və maaş üzrə ödənilməsi və stimullaş-

dırılması şəraitində bərabərçilikdən yaxa qurtarmaq, ayrıca işçinin və

bütün kollektivin maraqları arasındakı ziddiyyəti aradan qaldınnaq

xeyli çətindir. Bununla əlaqədar olaraq, tarif hissəsi, əlavələr,

ödənişlər və mükafatlar bölüşdürmə üsulu ilə, əmək haqqının tarifsiz

tənzimlənməsi adlanan üsuldan istifadə etməklə nəzərdə tutula bilər

ki, bu halda, hər bir işçiyə onun əmək sərfinə müvafiq ödənişlərin

məbləği onun bütün kollektiv tərəfindən qazanılmış əmək haqqı

fondundakı paymı təşkil edir.

Müxtəlif müəssisələrdə hər işçinin əmək haqqı həcmini təyin

edən göstəricilərin sayı eyni deyildir. Adətən tarifsiz

280

əmək haqqı sisteminin tətbiqi anında işçiyə əmək kollektivi

tərəfindən verilmiş kvalifikasiya səviyyəsi əmsalı; ödənişin həyata

keçirildiyi müddətdə işçiyə əmək kollektivi tərəfindən verilmiş, cari

fəaliyyət nəticələrində əmək payı əmsalı; müəyyən müddətdə

işlənmiş iş vaxtının miqdan nəzərə alınır. Göstəricilərin həddi həm

genişləndirilə bilər (əmək sərfi əmsallarının tətbiqi, müqavilə

öhdəliklərinin yerinə yetirilməsi və s. hesabına), həm də hətta bir

göstərici qədər, məsələn, kvalifikasiya səviyyəsi əmsalına və ya

işlənmiş vaxt miqdarına görə məhdudlaşdırıla bilər.

Tətbiq olunan göstəricilərin sayından asılı olaraq, tarif- siz

ödəniş sisteminin və əməyin stimullaşdınimasmm müxtəlif modelləri

mövcuddur.

Bu modeldə üç amilidən istifadə olunur:

- işçinin kvalifikasiya səviyyəsi;

- əməkdə iştirak əmsalı (ƏİƏ);

- faktiki işlənmiş vaxt.

Bu sistemə görə, müəssisənin rəhbərindən tutmuş fəhləsinə

kimi bütün işçilərinin əmək haqqı işçinin və ya bütün müəssisənin,

yaxud aynca bölmənin əmək haqqı fondundakı payıdır. Bu şəraitdə

hər bir işçinin faktiki əmək haqqı həcmi göstərilən amillərdən asılıdır.

Müəssisənin işçisinin kvalifikasiya səviyyəsi əmək

kollektivinin bütün üzvləri üçün müəyyən edilir və işçinin əvvəlki

dövrə görə faktiki əmək haqqının müəssisədə həmin dövr üçün

yaranmış minimal əmək haqqı səviyyəsinə bölünməsindən fərqli

şəkildə təyin edilir.

5-6-cı dərəcələrə malik işçinin öz gələcək inkişafı üçün daha

perspektivlərə, deməli, əmək haqqına da malik olmadığı tarif

dərəcələri sistemindən fərqli olaraq, kvalifikasiya səviyyələri sistemi

daha ixtisaslaşmış əməyin maddi baxımdan stimullaşdırılması üçün

böyük imkanlar yaradır.

İşçinin kvalifikasiya səviyyəsi onun bütün əmək fəaliyyəti

ərzində yüksələ bilər.

Mütəxəssislərin və ya işçinin müvafiq kvalifikasiya qrupuna

daxil edilməsi məsələsi işçinin fərdi xüsusiyyətləri nəzərə alınmaqla

əmək kollektivi şurası tərəfindən həll edilir.

281

ƏİƏ müəssisənin rəhbəri daxil olmaqla, bütün işçiləri üçün

nəzərdə tutulur və ƏİƏ-nin təyininin dövriliyi (ayda, rübdə bir dəfə

və s.) və onun hesablanması üçün göstəricilərin tərkibi ilə bağlı özü

qərar verən əmək kollektivi şurası tərəfindən təsdiqlənir.

Bu sistem eyni kvalifikasiya səviyyəsində, eyni dərəcədə

ƏHF-nin (Əmək Haqqı Fondu) bölüşdürülməsi nisbətini dəyişir. Bəzi

işçilərin əmək haqqı arta, bəzilərininki isə azala bilər. Nəticədə işçilər

arasında əmək haqqının bölüşdürülməsində böyük sosial ədalət təmin

edilir ki, buna tarif sistemində nail olmaq mümkün deyildir.

Qeyd edilməlidir ki, bazar iqtisadiyyatı şəraitində vacib iş

göstəricisi - məhsulun və xidmətlərin satışmm həcmidir. Bu

səbəbdən, satışın həcmi nə qədər yüksək olursa, müəssisə də bir o

qədər səmərəli işləyir və əmək haqqına satış həcmindən asılı olaraq

düzəliş edilə bilər. Bu, xüsusən idarəetmə heyəti və köməkçi işçilər

üçün sərfəlidir, çünki müəssisənin bu iki işçi kateqoriyası məhsulun

istehsal həcmi ilə o qədər də sıx əlaqədar deyildir.

İşçinin fərdi qabiliyyətlərinin və məhsuldar əməyə yönələn

yaradılmış əlavə stimullann maksimum səviyyədə nəzərə alınması

məqsədi ilə, müəssisənin müdiriyyəti (işverən) və müəssisənin işçisi

(mütəxəssis) arasında kontrakt bağlana bilər.

Kontrakt - işverən və mütəxəssis arasında bağlanan, müəyyən

işin yerinə yetirilməsi ərzində onların qarşılıqlı hüquq və

öhdəliklərini müəyyən edən əmək müqaviləsinin xüsusi formasıdır.

Kontrakt - iki bərabərhüquqlu tərəfin müqaviləsidir.

Kontraktın predmeti aşağıdakı kimi ola bilər:

- hər hansı istehsalat funksiyalarının yerinə yetirilməsi:

- elmi-tədqiqat və təcrübə-konstruktor işlərinin yerinə

yetirilməsi.

Kontrakt müəyyən bir işin yerinə yetirilməsi müddətinə və ya

beş ilə qədər müddətə bağlanır. Qüvvədə olma müddəti başa çatdıqda

kontrakt uzadıla və ya yeni müddətə yenidən bağlana bilər.

282

Kontraktda aşağıdakı müddəalar öz əksini tapmalıdır:

1) bağlanan kontraktın məqsədi və predmeti: yerinə

yetiriləcək iş növü və strukturu və ya mütəxəssisin funk- siyalanmn

dəqiq təsviri;

2) mütəxəssisin əməyinin təşkili və ödənilməsi şərtləri, iş

vaxtı rejimi.

Əməyin təşkili şərtləri müxtəlif ola bilər: müəssisənin daxili

intizam qaydalarına tabeçilik, yaxud fərdi iş qrafiki.

Kontrakt üzrə əmək haqqının ilkin məbləği işin başlanmasına

qədər təyin edilir. Mütəxəssisin əməyinin ödənilməsi əməyin

kəmiyyətinə, keyfiyyətinə və yekun nəticələrinə müvafiq olaraq

həyata keçirilir və maksimal həcmlər də məhdudlaşdırılmır.

Kontrakt üzrə əmək haqqı aşağıdakılardan ibarət ola

bilər:

a) ödəniş müddəti və miqdarı müqavilə ilə şərtləndirilən

avans;

b) iş tamamlandıqda, kəmiyyəti və keyfiyyəti nəzərə

alınmaqla, yüksək yekun nəticəyə görə mükafatlar.

Əmək münasibətlərinin kontrakt forması ilə əməyin

ödənilməsinin təşkili zamanı əmək haqqının sabit və dəyişən

elementləri nəzərdə tutula bilər. Müəssisənin rəhbərləri və

müəssisənin işləməsini təmin edən və onun istehsal-təsərrüfat

fəaliyyətinin səmərəliliyinə cavabdehlik daşıyan funksional

xidmətləri üçün daha yüksək dəyişən element payının nəzərdə

tutulması məqsədəuyğundur.

Müəssisənin rəhbərliyi üçün əməyin ödənilməsinin dəyişən

qismini təyin edən nəticələr kimi:

- gəlirin (mənfəətin) artım sürəti;

- xarici bazarlarda məhsulun satışı (ixrac);

- obyektlərin vaxtında və yüksək keyfiyyətlə işə salınması, və

s. nəzərə alına bilər.

Mütəxəssisin əməyinin ödənilməsi üzrə müqavilə həmin

ixtisas üzrə peşəkar işçinin əmək bazarındakı mövcud dəyəri nəzərə

alınmaqla müəyyən edilir.

283

Cədvəl 8.1. Əmək müqaviləsi və kontrakt üzrə muzdla işə götürmə

Alqı-satqıda əmək münasibətləri üzrə vacib müddəalar

Müddətsiz/mttddətli əmək müqaviləsi

Kontrakt

1 2 3

Münasibətlərin (müqavilənin) predraeti

Təyin edilmir və sərbəst

şəkildə dəyişdirilə bilər Dəyişdirilməsinin

maddi və təşkilatı

şərtləri göstərilməklə,

konkret şəkildə

müəyyən edilir Əməyin qiyməti Kvalifikasiya

ənənələrinin tarif sistemi

ilə nizamlanır

(müqavilədən kənar

təyini nəzərdə tutulur)

Əməyin bazardakı

konyunkturası və

həmkarlar ittifaqı

siyasəti əsasında

könüllü razılaşmanın

nəticəsi kimi təyin

edilir Əmək şəraiti (iş vaxtı,

əmək haqqının

ödənilməsi qaydası,

əməyin mühafizəsi və b.)

Əmək qanunvericiliyi ilə

nizamlanır, kollektiv

müqavilədə, daxili əmək

intizam qaydalarında,

mükafatlandırma barədə

müddəada və s.-də əks

olunur

Razılaşmanın nəticəsi

kimi təyin edilir və

kontraktın qiymətinin

müəyyən edilməsi

zamanı ticarət

predmetini təşkil edir

Əməyin nəticələri ilə

bağlı mülkiyyət

münasibətləri İstisna edilir; Əmək

Qanunvericiliyinə görə

əməyin nəticəsi şərtsiz

olaraq işverənə

məxsusdur və işçinin,

onun tərəfindən

yaradılmış gəlirlərdə

iştirakı nəzərdə tutulmur

Müəssisənin

gəlirlərindəki iştiraka

qədər təyin edilə bilər

və kontraktın

qiymətinin müəyyən

edilməsi zamanı ticarət

predmetini təşkil edir

284

Cədvəl 8.1. ardı

1 2 3

Əməyə görə sosial

zəmanətlər Muzdla işəgötürmə

şərtləri üzrə sosial

zəmanətlər kompleksi

hər iki tərəf üçün qəti

şəkildə nizamlanır

Konstitusiya

zəmanətlərinə və

həmkarlar ittifaqı

tələblərinə riayət

etməklə tərəflər

arasındakı müqavilə ilə

təyin edilir və ticarət

predmetini təşkil edir

Bundan əlavə, kontraktda, tərəflərin onun icrası üzrə hüquq və

öhdəlikləri şərtləndirilir, yerinə yetirilmiş işin qiymətləndirilməsi

qaydası və onun icrasının gedişatma nəzarət müəyyən edilir,

tərəflərin qarşılıqlı razılaşmasmı tələb edən məsələlər, xüsusən

sosial-məişət məsələləri araşdınlıb öyrənilir.

285

FƏSİL IX. MÜƏSSİSƏLƏRİN (FİRMANIN) MALİYYƏSİ

9.1. Maliyyənin mahiyyəti və funksiyaları

Maliyyə - təsərrüfatçılığın bütün səviyyələrində ictimai təkrar

istehsalın ayrılmaz tərkib hissəsini təşkil edib, həm aşağı qurumlar -

müəssisələr, təşkilatlar, idarələr və təsərrüfatlararası birliklər

(şirkətlər, korporasiyalar, konsernlər, assosiasiyalar), həm də ölkə

iqtisadiyyatının dövlət idarəetmə sistemi üçün eyni dərəcədə

vacibdir. Maliyyə vəsaiti olmadan, geniş təkrar istehsalı təmin etmək,

iqtisadiyyatın ayrı-ayrı sahələr üzrə və ərazi strukturunu

tənzimləmək, innovasiya fəaliyyətini stimullaşdırmaq, digər ictimai

tələbləri ödəmək mümkün deyildir.

Maliyyənin mahiyyəti iki funksiya ilə aşkarlanır: bölgü və

nəzarət.

Bölgü funksiyası maliyyənin ictimai təyinatını - hər bir

təsərrüfat subyektinin onun üçün zəruri olan maliyyə vəsaitləri ilə

təminini reallaşdırır. Bölgü funksiyası vasitəsilə aşağıdakılar həyata

keçirilir:

müəssisələr (və onların birlikləri) səviyyəsində:

- tələb olunan istehsal vasitələrinin dəyərinin ödənilməsi və

müxtəlif formalarda gəlirlərin yaradılması;

- xüsusi təyinatlı fondların (istehsalatın və sosial sahənin

inkişafı fondlarının, əmək haqqı və maddi həvəsləndirmə fondunun

və s.) yaradılması;

- dövlət səviyyəsində:

- qeyri-istehsalat sahələrinin (mədəniyyət, elm, təhsil)

dəstəklənməsi və inkişafı üçün maliyyə vəsaitlərinin yaradılması;

- büdcə ehtiyatlarının yaradılması;

- sığorta və qeyri-büdcə fondlarının yaradılması.

Maliyyə öz bölgü funksiyasını müəssisələrin gəlirlərinin

286

formalaşması və bölgüsü prosesində yerinə yetirir. Bu funksiya

vasitəsilə müəssisədə əmtəələrin, hazır məhsullann, yerinə yetirilmiş

işlərin satış pulu hesabına pul vəsaitləri fondları yaradılır və onlar

məsrəflərin ödənilməsinə yönəldilir. Əldə edilən mənfəətin bir hissəsi

isə dövlətin büdcə gəlirlərinə köçürülür.

Nəzarət funksiyası vasitəsilə:

- pul vəsaitlərinin bölüşdürülməsindəki proporsiyalara;

- maliyyə vəsaitlərinin təsərrüfat subyektlərinin sərəncamına

vaxtında daxil olmasına;

- maliyyə vəsaitlərindən qənaətli və effektiv şəkildə istifadə

olunmasına nəzarət edilir.

Maliyyənin nəzarət funksiyası bölgü funksiyasından törəyir və

ilk növbədə ümumi daxili məhsulun və milli gəlirin pul fondlarına

bölgüsü və onların öz məqsədlərinə xərclənməsi üzərində nəzarətdə

təzahür edir. Maliyyənin nəzarət funksiyası iki cür həyata keçirilir:

birincisi, manatla nəzarət vasitəsilə, ikincisi maliyyə orqanlarının

həyata keçirdikləri nəzarət vasitəsilə. Manatla nəzarət həm müəssisə

daxilində və müəssisələr arasında, həm də müəssisə ilə maliyyə-kredit

təşkilatları arasında qarşılıqlı münasibətlərdə həyata keçirilir.

Müəssisələr arasında qarşılıqlı münasibətlərdə manatla nəzarət

göndərilmiş malların və yerinə yetirilmiş işlərin dəyərinin ödənilməsi

müqavilə şərtlərinə əməl edilməsi zamanı aparılır.

Maliyyə orqanları və xidmət idarələri tərəfindən nəzarət pul

vəsaitlərinin xərclənməsinin qanuniliyinin və vergilərin

ödənilməsinin tamlığının yoxlanılması yolu ilə həyata keçirilir.

Nəzarət funksiyasının realizasiya alətləri aşağıdakılardır:

- etibarlı maliyyə informasiyası;

- ciddi maliyyə intizamı.

Şirkətlərin, firmaların, müəssisələrin fəaliyyəti iki mühitdə -

daxili və xarici mühitdə həyata keçirilir.

Daxili mühit: fəaliyyət məqsədləri, idarəetmə strukturu,

müəssisənin qarşısında duran vəzifələr, onların yerinə yetirilməsi ilə

bağlı öhdəliklər, texniki istehsal prosesi ilə, kadrlarla müə>^ən edilir.

287

Xarici mühit: daha geniş sosial amillər: iqtisadiyyatın

vəziyyəti, siyasi və iqtisadi stabillik, ölkənin qanunvericiliyi, vergi və

maliyyə sistemləri və s. ilə müəyyən edilir.

Xarici mühit amillərindən biri, ölkənin, müəssisələrin,

şirkətlərin, təşkilatların maliyyə vəsaitlərinin formalaşmasına və

xərclənməsinə böyük təsir göstərən maliyyə sistemidir.

Maliyyə sisteminə maliyyə və iqtisadiyyatın müxtəlif

səviyyələrində münasibətlər (müəssisələrin, dövlətin, əhalinin)

daxildir (cədvəl 9.1).

Cədvəl 9. l

Maliyyə sistemi

Müəssisələrin maliyyəsi

Dövlətin maliyyəsi Əhalinin maliyyəsi

Kommersiya müəssisələri

Dövlət büdcəsi Əmək haqqı

Qeyri-kommersiya müəssisələri

Büdcədən kənar fondlar

Qiymətli kağızlar üzrə dividentlər və faizlər

Kredit müəssisələri Dövlət krediti Təqaüdlər, maddi yardımlar, stipendiyalar, sosial ödənişlər

Sığorta müəssisələri Bələdiyyə büdcəsi Sığorta ödənişləri

Əmlak fondları Yerli büdcə Əmlakın realizasiya- sından əldə olunan gəlirlər

Ümumilikdə maliyyə münasibətləri baxımmdan üç iri sfera fərqləndirilir.

- müəssisələrin, idarələrin, təşkilatların maliyyəsi; - sığorta; - dövlət maliyyəsi. Müəssisələrin (idarələrin, təşkilatların) maliyyəsi baxımından

aşağıdakılar fərqləndirilir: - kommersiya prinsipləri əsasında fəaliyyət göstərən

müəssisələrin maliyyəsi; - qeyri-kommersiya fəaliyyəti ilə məşğul olan idarələrin,

təşkilatlann maliyyəsi;

288

- ictimai təşkilatların maliyyəsi.

Sığorta sahəsində aşağıdakılar fərqləndirilir:

- sosial sığorta;

- əmlak sığortası və fərdi sığorta;

- məsuliyyətin sığortalanması;

sahibkarlıq risklərinin sığortası.

Dövlət maliyyəsi sahəsində aşağıdakılar fərqləndirilir:

- dövlət büdcəsi;

- büdcədən kənar fondlar;

- dövlət krediti.

Hər bir müəssisə öz maliyyə fəaliyyətində, müxtəlif növ

müqavilələrin bağlanması, qarşılıqlı ödənişlərin təşkili yolu ilə

bilavasitə öz sahəsinə və ya digər sahələrə aid müəssisələrlə və

təşkilatlarla; sosial sığorta üzrə ödənişləri büdcəyə ödəyərək,

müəssisədə sosial sığorta fondu yaradaraq, əmlakın, mülkiyyətin və

sahibkarlıq risklərinin sığortalanmasını həyata keçirərək sığorta

sistemi ilə qarşılaşır. Müəssisələr vəsaitləri dövlət büdcəsinə və

büdcədən kənar fondlara köçürür və bu mənbələrdən maliyyə

vəsaitləri əldə edə, eləcə də, dövlət kreditindən istifadə edə bilərlər.

Maliyyə bazarının təşkilində bank və maliyyə sistemi böyük

rol oynayır. Azərbaycan Respublikasının bank-maliyyə sistemi üç

səviyyədən ibarətdir: birinci səviyyə mərkəzi bank; ikinci səviyyə -

kommersiya bankları; üçüncü səviyyə - maliyyə təşkilatları (şəkil

9.1).

Pul vəsaitinin cəlb edilməsini və onların borc kapitalına

transformasiyasını dövlət maliyyə sisteminin mühüm bölmələrindən

biri olan bank sistemi təmin edir. Bank fiziki və hüquqi şəxslərdən

depozitlərin və ya digər qaytanlan vəsaitlərin cəlb edilməsi, öz

adından və öz hesabına kreditin verilməsini, habelə müştərilərin

tapşırığı ilə köçürmə və hesablaşma-kassa əməliyyatlarını məcmu

halda həyata keçirən hüquqi şəxsdir.

Bank sisteminin ən mühüm tərkib hissəsini Mərkəzi bank

təşkil edir. Mərkəzi bank bankların bankı hesab olunur və yalnız

pul-kredit sisteminin tənzimlənməsini həyata keçirir. Bu bank

müştərilərlə deyil, digər banklara və hökumətə xidmət

289

edir, daima onlarla işləyir. Mərkəzi bank digər banklar üçün

koordinasiya rolunu oynayır və onların işini yalnız iqtisadi

tənzimlənmə mctodlan ilə nizamlayır və onların fəaliyyəti üzərində

iqtisadi nəzarəti həyata keçirir.

Azərbaycan Respublikasının Mərkəzi Bankı bütövlükdə

dövlət mülkiyyətidir. O, öz fəaliyyətində mənfəət güdmür, bütün

vergilərdən azaddır, lakin xərclərini öz gəlirləri hesabına ödəyir.

Mərkəzi Bankın əsas funksiyaları: ölkədə vahid kredit-

maliyyə siyasətinin həyata keçirilməsi, nağd və qeyri-nağd pul

vəsaitlərinin emissiyası, kredit təşkilatlarının fəaliyyətinə nəzarət,

bank lisenziyalarının verilməsi və geri çağırılması, ölkənin dövlət və

beynəlxalq fəaliyyətinin maliyyələşdirilməsi və kreditləşdirilməsi.

Kommersiya banklarının əsas funksiyalar: müəssisələrə və

əhaliyə kredit verilməsi, depozit əməliyyatlarının keçirilməsi,

müəssisələrin hesablama-kassa xidməti, qiymətli kağızlarla

əməliyyatlar, valyuta və qiymətli materiallarla əməliyyatlar

aparmaqdan ibarətdir.

1 -ci sovivva

Azərbaycan

Kespublikasıııııı

Mərkəzi bankı

Şəkil 9.\. Azərbaycan Respublikasının bank-maliyyə sistemi

290

Kommersiya banklarının vəsaitlərinin əsas hissəsini depozitlər

təşkil edir. Depozit dedikdə bankın müştərilərinin həm müddətli və

həm də müddətsiz əmanətlər başa düşülür. Tələb olunanadək

əmanətlərin vəsaiti əsasən cari hesablaşma üçün təyin edilmişdir.

Müddətli əmanətlər bir qayda olaraq uzun müddətə qoyulur və bank

bu əmanətləri kredit vermək və faiz almaqla yerləşdirə bilər.

Maliyyə təşkilatlan müəyyən bank və maliyyə əməliyyatlarını

yerinə yetirir.

Bankların fəaliyyətinin əsas növü kreditlərin verilməsidir.

Kredit müddətlilik, ödəmə və geri qaytarılma şərtləri əsasında pul və

maddi vəsaitlərin verilməsidir. Müddətlilik - pul vəsaitlərinin istifadə

olunduğu zaman müddətlidir. Ödəmə - kreditdən istifadəyə görə

faizlərin ödənməsidir. Geri qaytarılma ~ müəssisə tərəfindən kreditin

geri qaytarılmasına zəmanətlərin verilməsidir.

Kreditin məbləği kredit üzrə bank tərəfindən müəyyən edilmiş

faiz dərəcəsinə əsaslanaraq hesablanır. Kreditin məbləği sadə və

mürəkkəb faiz dərəcəsi ilə hesablana bilər. Sadə faiz dərəcəsinin

hesablanması zamanı faizlərin həcmi verilmiş kreditin ilkin

məbləğinə əlavə edilir:

K = K I + P • t

100 (9.1)

Mürəkkəb faiz dərəcəsinin hesablanması zamanı faizlərin

həcmi ilkin məbləğə və əvvəlcədən əlavə edilmiş faizlərə əlavə edilir; r r. \

K = K 1 + 100)

t . (9.2)

burada, K - kreditin ilkin verilmiş məbləği, manat; p -

faiz dərəcəsinin həcmi, %;

100 - faizlərin vahidin hissələrinə çevrilməsi üçün əmsal; / -

kreditin verildiyi zaman müddəti, ay, il.

Bankların neft-qaz şirkətlərinin təsərrüfatçılıq fəaliyyətindəki

rolu onların müəyyən müddətlərə və müəyyən həcmlərdə kredit

vermələri ilə xarakterizə olunur.

291

9.2. Müəssisənin maliyyəsinin təşkili

Ölkə iqtisadiyyatının ayrı-ayrı sahələrində müəssisələrin (şirkətlərin, təşkilatlann) maliyyəsi həlledici rol oynayır, belə ki, ictimai istehsalm maddi və qeyri-maddi nemətlərin yaradıldığı, ölkənin maliyyə resurslarının üstünlük təşkil edən böyük hissəsinin formalaşdığı başlıca bölməsinə xidmət edir. Hər bir təsərrüfat subyektinin ən başlıca vəzifəsi maliyyə resurslanmn hərəkətinin və maliyyə münasibətlərinin təşkilinin idarə olunmasından ibarətdir. Maliyyə sahəsində müəssisənin başlıca məqsədi mümkün qədər yüksək mənfəət əldə etməkdən ibarətdir.

Müəssisələrin maliyyəsinin təşkili aşağıdakı prinsiplərə əsaslanır:

- maliyyə-təsərrüfat fəaliyyəti sahəsində müstəqillik; - özünümaliyyələşdirmə; - fəaliyyət nəticələrində maraq; - fəaliyyət nəticələrinə görə cavabdehlik; - maliyyə ehtiyatlarının yaranması; - vəsaitlərin xüsusi və cəlb edilmiş vəsaitlərə bölünməsi; - büdcə və büdcədənkənar dövlət fondlan qarşısındakı

öhdəliklərin yerinə yetirilməsinin təxirəsalınmazlığı; - müəssisənin fəaliyyətinə maliyyə nəzarəti. Maliyyə münasibətləri maliyyə sistemində bütün səviyyələrdə

özünü göstərir. Məsələn: - müəssisə - dövlət səviyyəsində vergilərin ödənməsi,

rüsumlann toplanması, büdcə və büdcədən kənar fondlann yaradılması, kreditlərin, subsidiyaların, dotasiyalann alınması;

- müəssisə - müəssisə səviyyəsində nizamnamə fond- lannın formalaşması, məhsulun dəyərinin ödənilməsi, sığorta, sığorta fondlarının yaradılması, bank ssudalarmın alınması, ssudalann ödənməsi və faizlərin ödənməsi, birbaşa və portfel investisiyalar;

- müəssisə - əhali səviyyəsində müəssisənin işçilərinə əmək haqqının və gəlirlərin ödənilməsi, məhsulun realizasiyası zamanı vəsaitlərin əldə edilməsi;

- müəssisə - ali idarəetmə orqanı səviyyəsində (inteqrasiya olunmuş neft-qaz şirkətlərində “vertikal” qarşılıqlı

292

əlaqələr): VİONŞ (vertikal inteqrasiya olunmuş neft şirkətləri) və digər birləşmiş müəssisələr daxilində maliyyə resurslarının yenidən bölüşdürülməsi.

Maliyyə münasibətlərinin sadalanmış növləri müəssisələrin (təşkilatların) maliyyə məzmununu təşkil edir ki, bu münasibətlərdə təsərrüfat subyektlərinin pul gəlirlərinin və yığımlarının formalaşması və bölüşdürülməsi ilə əlaqədar pul münasibətləri kimi qəbul edilə bilər. Onlar maliyyə- bank sistemi qarşısındakı öhdəliklərin yerinə yetirilməsi və genişləndirilmiş təkrar istehsala, sosial xidmətə və işləyənlərin maddi stimullaşdırılmasına xərclərin maliyyələşdirilməsi üçün istifadə olunur.

Müxtəlif təsərrüfat strukturlarının müəyyən fəaliyyət sahələrinə aid olan, müəssisələrin maliyyəsinin təşkilinə böyük təsir göstərən xüsusiyyətləri arasında aşağıdakıları qeyd etmək olar:

- müxtəlif fəaliyyət sahələrinin texnologiyasında və əməyinin xarakterində, istehsal fondlarının strukturu və tərkibində, istehsalatın maddi-texniki təchizat səviyyəsində, dövriyyə vəsaitlərinin növü və strukturunda, kadrların səviyyəsi və kvalifikasiyasında və s. mövcud olan fərqlər. Bu fərqlər, öz növbəsində, maliyyə resurslarının formalaşması mənbələrinə, mənfəətin bölüşdürülməsi sisteminə, istehsalın və əməyin maddi baxımdan stimullaşdınlması mexanizminin yaradılmasına müxtəlif yanaşma üsullan tələb edir;

- istehsal dövrünün müxtəlif davametmə müddəti, istehsalat xərclərinin artmasının fərqli xarakteri. Bu fərqlər, hər şeydən öncə, dövriyyə vəsaitlərinin həcmində, strukturunda və formalaşması mənbələrində; banklarla, investorlarla və büdcə ilə qarşılıqlı münasibətlərdə; maliyyə güzəştlərinin tərkibində öz əksini tapır. Sənayenin mədənçıxarma sahələrində, ələlxüsus, neft və qaz sahələrində bu amillərin təsiri şəxsi maliyyə vəsaitlərinin formalaşmasının xüsusi sisteminə malik olmağı, o cümlədən, neft-qaz şirkətləri səviyyəsində mərkəzləşdirilmiş maliyyələşdirmə mənbələrinin yaradılmasını, artan risklərə qarşı mübarizə sisteminə malik olmağı, həmçinin, müxtəlif səviyyəli büdcələrlə və investorlarla məssisələrin qarşılıqlı münasibətlərinin xüsusi formalarını müəyyən etməyi zəruri edir;

293

Şəkil 9.2. Maliyyə kapitalının tərkibi

- təsərrüfatçılığın iqtisadi şəraitinin renta gəlirlərinin əldə edilməsi imkanından asılılığı. Sonuncuların mövcudluğu vergi vasitələrindən istifadə olunması hesabına təmin edilə bilən xüsusi maliyyə tənzimlənməsi mexanizminə tələbat yaradır;

- istehsalat və infrasrtuktur sahələrinin təsərrüfatçılığının iqtisadi şəraitindəki müxtəliflik. Bu, özünü maliyyə resurslarının formalaşması mənbələrində, onların istifadə olunması formalarında, müxtəlif səviyyəli büdcələrdə və büdcədənkənar fondlar ilə qarşılıqlı münasibətlərdə göstərir.

294

Məhz ayrı-ayrı sahələrə aid olan, müvafiq növlü istehsal

fəaliyyəti üçün xarakterik olan bütün xüsusiyyətlərin tam qeydə

alınması məhsul istehsalçısının və istehlakçısının ehtiyaclarının

yüksək dərəcədə nəzərə alındığı maliyyə mexanizminin

yaradılmasına imkan vermiş olar.

Müəssisənin maliyyə resurslarının (maliyyə kapitalının)

tərkibi şəkil 9.2-də göstərilmişdir.

Müəssisənin şəxsi kapitalı təsisçilərin ödədiyi kapitaldan

(şərikli kapital və ya nizamnamə kapitalı) və müəssisənin yığdığı

maliyyə ehtiyatlarından ibarətdir. Nizamnamə kapitalının

formalaşması səhmlərin nominal dəyərindən artıq olan məzənnə

dəyəri ilə satışından əldə edilən emissiya gəlirindən ibarət olan əlavə

kapitalın alınması və uzunmüddətli maddi aktivlərin yenidən

qiymətləndirilməsindən əldə edilən vəsait ilə müşayiət olunur.

Yığım fondları üç mənbə hesabına formalaşır. Əsas mənbə

ehtiyat kapitalı, əvvəlki və hesabat dövrlərinin bölüşdürülməmiş

kapitalı və yığım fondları şəklində yığılan istehsal və maliyyə

fəaliyyətindən əldə edilən mənfəətdir. İkinci mənbə amortizasiya

ayırmalarıdır. Üçüncü mənbə isə əsas fondların yenidən

qiymətləndirilməsi zamanı əsas kapitalın dəyərinin artmasıdır.

Ehtiyat fondu (ehtiyat kapitalı) müəssisənin zərərini ödəmək,

eləcə də, bu məqsədlər üçün başqa vəsait olmadıqda, istiqraz

vərəqələrini ödəmək və öz səhmlərini geri almaq üçün mənfəətdən

yaradılır.

Müəssisənin borc kapitalı dövlət və regional orqanlarının

kreditləri, banklann uzunmüddətli kreditləri və digər investisiya

təşkilatlarının, eləcə do, istiqraz hesabına yaradılır. Bankların

qısamüddətli kreditləri və sadə veksel şəklində rəsmiləşdirilmiş

kommersiya kreditləri qısamüddətli borc vəsaitlərinin əsas növləridir.

295

9.3. Müəssisənin maliyyə resuslarının formalaşması və

bölüşdürülməsi

Yaranma mənbələrinə görə müəssisələrin maliyyə resurs- lan

daxili maliyyələşdirmə mənbələrinə - şəxsi vəsaitlərə və xarici

maliyyələşdirmə mənbələrinə, borc vəsaitlərinə bölünür.

Müəssisənin maliyyə ehtiyatlan aşağıdakı istiqamətlərdə formalaşır

(Cədvəl 9.2). Cədvəl 9.2

Müəssisənin şəxsi vəsaitlərinin formalaşması

Şəxsi və ona bərabərləşdirilmiş vəsaitlər

Maliyyə bazarında səfərbər edilənlər

Yenidən bölüşdürülmə yolu

ilə daxU olanlar

Gəlirlər Daxil olan pullar Şəxsi səhmlərin,

istiqraz vərəqələrinin və digər qiymətli

kağızlann satışı

Yuxan idarəetmə strukturlarından

(şirkətlərdən, konsernlərdən) daxil olmalar

Əsas fəaliyyətdən

mənfəət

Amortizasiya ayırmalan

Digər fəaliyyət növlərindən

mənfəət

Əmlakın satışından daxil olan vəsaitlər

Kreditlər Pay əsasında formalaşan

vəsaitlər

Maliyyə əməliyyatla-

rmdan mənfəət

Möhkəm passivlər

İnvestisiyalar

Digər emitentlərin

qiymətli kağızlan üzrə dividendlər,

faizlər.

Satışdan kənar mənfəət

Məqsədli mədaxil

Baş vermiş risklər üzrə sığorta ödənişləri

Digər növ gəlirlər

Kollektiv üzvlərinin pay

haqqları Büdcə

subsidiyaları

Digər növ daxil olmalar

Digər növ gəlirlər

296

Fəaliyyət göstərən müəssisələrdə maliyyə resurslannm

formalaşmasının əsas mənbəyi satılmış məhsulun (göstərilmiş

xidmətlərin) dəyəridir. Onun müxtəlif hissələri mədaxilin

bölüşdürülməsi prosesində pul gəliri və yığım şəklinə düşüi'. Maliyyə

resursları əsasən (əsas fəaliyyətdən və digər fəaliyyət növlərindən

əldə edilən) mənfəət və amortizasiya ayırmalannm hesabına

formalaşır. Amortizasiya ayırmalan formalaşmış mənfəət yetərli

miqdarı ilə birgə, özünümaliyyələşdirmə rejimini təmin edir və eyni

zamanda sadə istehsal deyil, eləcə də geniş təkrar istehsalı təmin edir.

Maliyyə əməliyyatlanndan mənfəət - depozitlərin, istiqraz

vərəqələrinin, veksellər üzrə faizlərin, valyuta əməliy- yatlarmdan

gəlirlərin, birgə müəssisələrdə (BM) iştirakm hesabına formalaşır.

Bunlarla yanaşı olaraq, istismardan çıxmış əmlakın satışından əldə

edilən mənfəət, sabit passivlər, müxtəlif məqsədli mədaxillər və s. də

maliyyə resurslarının formalaşmasının mənbəyi kimi çıxış edir.

Maliyyə resurslarının ehtiyatlarının onların maliyyə bazarında

səfərbərliyi hesabına formalaşması səhmdar cəmiyyətlər (neft-qaz

şirkətləri və onlann törəmə səhmdar cəmiyyətləri) üçün səciyyəvidir.

Əlavə maliyyə resurslarmııı cəlb olunması üçün qiymətli kağızların

buraxılışı və satışı yolunu seçməklə, müəssisənin rəhbərliyi belə bir

məsələni də həll etməlidir ~ hansı növ qiymətli kağız, səhm yoxsa

istiqraz vərəqəsi və hansı şərtlərlə ən yüksək səmərəlilik təmin

edəcək.

Qiymətli kağızlarla iş təcrübəsi göstərir ki, istiqraz

vərəqələrinin buraxılışı o halda məqsədəuyğundur ki, əgər sahibkar

(emitent):

1) öz əmlakına mülkiyyət və sərəncam vermək hüququnu

başqa sahibkarlara vermək istəmir;

2) əlavə investisiya vəsaitindən sabit gəlir əldə etməyə ümid

edir ki, istiqraz borcunun qüvvədə olma müddəti ərzində istiqrazlar

üzrə müntəzəm olaraq faiz ödəməyə, borc müddətinin sonunda isə

borcu qaytarmağa imkan verir.

Səhmlərin emissiyası o halda həyata keçirilir ki, sahibkarın

fikrincə dövriyyəyə digər investorlann kapitalını cəlb etmədən

müəssisənin yenidən qurulması və onun fəaliyyətinin

297

əhatə dairəsinin genişləndirilməsi mümkün deyildir. Müxtəlif növ

səhmlərin emissiyası barədə qərar qəbul edərkən, sahibkar onlann

işləməsi üçün şəraiti və onlann tez yerləşdirilməsi (realizasiya)

imkanlannı nəzərə almalıdır.

Bazar iqtisadiyyatının prinsipləri, müəssisələrin fəaliy-

j'ətində kommersiya əsaslarmın qoyulması maliyyə resurs- lEirmm

formalaşmajsma fərqli yanaşmalar tələb edir. Bununla əlaqədar

olaraq müəssisənin digər struktur bölmələri ilə maliyyə

münasibətlərində iki böyük dəyişiklik baş verir.

1) büdcə maliyyələşdirilməsinin əhəmiyyətli dərəcədə

azaldılması. Hazırda ciddi şəkildə məhdudlaşdırılmış xərclər

siyahısına görə büdcə maliyyələşdirilməsi büdcə subsidiyaları ilə və

investisiya vergi krediti ilə əvəz edilib (məqsədli subsidiyalar -

investisiya təxsisatları).

2) sığorta şirkətlərinin müəssisəyə bağlanmış müqavilə

əsasında risklər üçün sığorta ödənişləri.

Bu sığortanın obyekti istehsal maliyyə riskləridir. Sahibkarlıq

risklərinin sığortalanmasının maliyyə sabitliyi bazar

münasibətlərinin inkişaf səviyyəsindən, sığorta şirkətlərinin

göstərdiyi xidmətlərdən və hüquqi şəxslər arasındakı iş əlaqələrinin

möhkəmliyindən asılıdır.

Mlüəssisələrdə maliyyə resurslarının təşkili bir sıra ümumi

prinsiplərə əsaslanır ki, bunlara da aşağıdakılar aiddir.

1) müəssisədə maliyyə resursları xüsusi vəsait, subsidiya və

cəlb edilmiş vəsait hesabına formalaşır. Xüsusi maliyyə resurslarının

ilkin yaradılması müəssisənin (təşkilatın) təsis edildiyi anda, yeni

nizamnamə fondu (nizamnamə kapitalı) yaradıldığı vaxt baş verir.

Təsərrüfat fəaliyyətini həyata keçirmək üçün müəssisənin

müvafiq maliyyə təminatı olmalıdır. Müəssisənin maliyyə

resurslarının əsas mənbələrindən biri ilkin kapitalıdır. İlkin kapital

müəssisənin təsisçilərinin payları hesabına formalaşır və nizamnmə

kapitalı formasını alır. Nizamnamə kapitalının əmələ gəlməsi üsulları

müssisənin təşkilatı-hüquqi formalarından asılıdır. Nizamnamə

kapitalının vəsaiti əsas fondlarının əldə edilməsinə və normal

istehsal-təsərrüfat fəaliyyətinin aparılması üçün lazım olan həcmdə

dövriyyə

298

vəsaitlərinin formalaşmasına yönəldilir. O, həmçinin lisenziyaların,

patentlərin və s. alınması üçün sərf oluna bilər,

İstehsala qoyulmuş ilkin kapital məhsulun qiymətində ifadə

olunmuş dəyəri yaradır. Məhsul satıldıqdan sonra o, pul

formasını-mədaxil (satış pulu) formasını alır.

Müəssisənin təşkilatı-hüquqi formasından asılı olaraq ni-

zamnmə fondunun yaradılması mənbəyi aşağıdakılar ola bilər:

- səhmdar kapitalı (səhmdar cəmiyyətlərində);

- üzvlərin pay haqlan (istehlak və istehsal kooperativlərində);

- sahə maliyyə resursları (müəssisə və ittifaqlarda);

- uzunmüddətli kredit (hər hansı mülkiyyət formalı

təşkilatlarda);

- büdcə vəsaitləri (dövlət və bələdiyyə müəssisələrində).

Müəssisənin qarşıdakı təsərrüfat ilinə maliyyə fəaliyyəti

keçmiş ilin fəaliyyətinin nəticələri və qarşıdakı dövrə proqnozlar

nəzərə alınmaqla planlaşdınlır. Maliyyə planlarmın tərtibində

məqsəd-mümkün maliyyə resnrslarını, kapital və ehtiyatlan maliyyə

fəaliyyəti həcminin, gəlirlərin və xərclərin proqnozlaşdırılması

əsasında müəyyən etməkdən ibarətdir.

Öz dövriyyə vəsaitlərinin qorunub saxlanmasının təmin

edilməsi. Dövriyyə vəsaitləri tam həcmdə qonmub saxlanılmalıdır.

Əgər bu vəsaitlərin məbləği azalarsa, onda müəssisə sabitliyini itirər

və son nəticədə müflis ola bilər.

Müəssisənin maliyyə resursları aşağıdakı məqsədlər üçün sərf

olunur:

1) vergilərin ödənilməsi üzrə maliyyə öhdəliklərinin yerinə

yetirilməsi üçün maliyyə və bank əməliyyatlan üzrə ödənişlər,

kreditlərin istifadəsi üçün bank faizlərinin ödənilməsi, ssudaların

ödənilməsi, sığorta ödənişləri;

2) istehsalın genişləndirilməsi, texnüd vasitələrin tamamilə

yeniləşdirilməsi, yeni qabaqcıl texnologiyalara keçidlə bağlı kapital

xərclərə.

3) maliyyə bazarlarında satm alınan qiymətli kağızlara, digər

sahibkar səhmlərinə və istiqraz vərəqələrinə investisiya, dövlət

istiqrazlarına və digər qiymətli kağızlara;

4) səhmlər üzrə dividendlərin və istiq:razlar üzi'ə faizlərin ödənilməsinə;

299

5) maliyyə resurslarının həvəsləndirici və sosial xarakterli pul

fondlanmn yaradılmasına;

6) maliyyə resurslarmm xeyriyyə məqsədilə istifadəsi,

müxtəlif tədbirlərə sponsorluq edilməsinə.

9.4. Müəssisələrin pul fondları

Müəssisənin maliyyə fəaliyyətinin vacib tərəflərindən biri də

müxtəlif pul fondlarının yaradılması və istifadəsidir. Onların

vasitəsilə iqtisadi fəaliyyət lazımi pul vəsaiti ilə təmin edilir, eləcə

də, təkrar istehsalın genişləndirilməsi, elmi- lexniki tərəqqinin

maliyyələşdirilməsi, yeni texnologiyaların mənimsənilməsi və

tətbiqi, iqtisadi stimullaşdırma, büdcə və banklarla hesablaşma

həyata keçirilir. Müəssisələrin pul rbndlannı 4 qrupa bölmək olar: Cədvəl 9.3

Müəssisənin özünün və borc alınmış vəsaitlərinin tərkibi

Özünün vəsaitləri Borc vəsaitlər

Cəlb olunmuş vəsaitlər

Operativ pul vəsaitləri

Nizamnamə kapitalı

Bankların kreditləri

İstehlak fondları

Əmək haqqı fondu

Əlavə kapital Kommersiya

kreditləri Dividendlər üzrə

hesablaşmalar

Dividcndlərin ödənilməsi üçün fond

Ehtiyat kapitalı Faktorinq Gələcək dövrlərin gəlirləri

Büdcəyə ödənişlər

İnvestisiya kapitalı Lizinq Qarşıdakı xərclər

və ödənişlər Digər vəsaitlər

Valyuta fondu Kreditor borcu

Müəssisənin pul fondlanmn birinci qrupu şəxsi vəsaitlər fondudur. Bu fondlar müəssisənin fəaliyyətində həlledici

300

rol oynayır, çünki onlann həcminə və təşkilinə olan tələblər

birmənalıdır.

Müəssisənin təşkil edilməsi zamanı onun nizamnamə fondu

və ya nizamnamə kapitalı olmalıdır. Bunun hesabına əsas fondlar və

dövriyyə vəsaitləri yaranır. Nizamnamə kapitalınm təşkili, ondan

səmərəli istifadə, onun idarə edilməsi müəssisənin maliyyə

xidmətinin əsas və vacib vəzifələrindən biridir. Səhmdar

cəmiyyətinin nizamnamə kapitalının məbləği cəmiyyətin buraxdığı

səhmlərin məbləğini, dövlət və bələdiyyə müəssisələrinin

nizamnamə kapitalı isə onlann nizamnamə fondunun miqdarını əks

etdirir. Adətən, nizamnamə kapitalı müəssisə tərəfindən ilin

nəticələrinə görə, təsis sənədlərinə dəyişiklik ediləndən sonra

dəyişdirilir. Müəssisənin nizamnamə kapitalı onun kreditorlanna

zəmanət verən onun minimal miqdarmı müəyyən edir. Onun minimal

miqdarı ölkədə qanunla nəzərdə tutulmuş minimal əmək haqqma

uyğun olaraq müəyyən edilir.

Nizamnamə kapitalından sonra müəssisənin pul fondu

vəsaitlərindən biri də əlavə kapitaldır. Bura aşağıdakılar daxildir:

- əsas vəsaitlərin yenidən qiymətləndirilməsinin nəticələri,

yəni, onlann əlavə qiymətləndirilməsi;

- səhmdar cəmiyyətinin emissiya gəliri (səhmlərin satış

xərcləri çıxılmaqla, onların nominal dəyərindən artıq qiymətlə

satışmchm gəlir);

- istehsal məqsədləri üçün əvəzçi olaraq alınmış pul və maddi

sərvətlər;

- kapital qoyuluşunun xərclərin maliyyələşdirilməsi üçün

büdcədən ayrılan vəsaitlər;

- dövriyyə vəsaitlərinin artıniması üçün vəsaitlər.

Əlavə kapital il ərzində yuxanda sadalanan mənbələrdən

müəssisəyə daxil olan pul vəsaitlərini toplayır. Burada başlıca əsas

mənbə əsas vəsaitlərin yenidən qiymətləndirilməsinin nəticələridir.

Nizamnamə kapitalınm hər il əlavə kapitalın hesabına artması

tamamilə təbiidir.

Ehtiyat kapitalı nizamnamədə müəyyən edilmiş mənfəətdən

ayrılan vəsaitlərin miqdan hesabına formalaşır.

301

investisiya fondu istehsalın inkişafı üçün nəzərdə tutulur. Bura

aşağıdakılar aiddir.

- əsas vəsaitlərin sadə təkrar istehsalı üçün nəzərdə tutulmuş

amortizasiya fondu;

- mənfəətdən ayırmalar hesabına formalaşan və istehsalın

inkişafı üçün nəzərdə tutulmuş yığım fondu;

- borc və cəlb olunmuş mənbələr.

Bu fondun rolu müəssisənin fəaliyyətinin genişləndirilməsi

üçün daha böyükdür. Müəssisənin imkanı olmalıdır ki, öz

mənfəətinin və digər mənbələrin hesabına dövriyyə vəsaitlərinin

artımını və kapital qoyuluşlannın maliyyələşdirilməsini təmin etsin

və bu onun borcudur. Xalis mənfəətin bölüşdürülməsi zamanı onun

hansı hissəsinin dividendlərin ödənilməsinə, hansı hissəsinin isə

istehsalın inkişafına yönəldilməli olduğu məsələsi həmişə

müəssisənin diqqət mərkəzində olmalıdır. Nizamnamə kapitalının

artırılması mənbəyi olaraq, inv<;stisiya fondu müəssisənin əmlakını

artırır.

Valyuta fondu ixrac əməliyyatlarından gəlir əldə edən və idxal

əməliyyatları üçün valyuta alan müəssisələrdə formalaşır. Bu fond

müstəqil məqsədli rol oynayır. Bu fond ona görə ayırılır ki, valyuta

əməliyyatlarının öz xüsusiyyətləri vardır. Bu məqsədlə müəssisələr

valyuta əməliyyatları aparmaq üçün ölkənin Mərkəzi Bankının

lisenziyası olan kommersiya bank- lannda valwta hesabları açırlar.

Müəssisələrin pul fondlarının ikinci qrupu borc vəsaitləri

fondudur. Bazar iqtisadiyyatı şəraitində heç bir müəssisə borc

vəsaitsiz keçinə bilməz. Onların müxtəlifliyi onlardan müxtəlif

vəziy^^ətlərdə istifadə etmək imkanı verir. Normal iqtisadi şəraitdə

borc vəsaitləri istehsalın səmərəliliyinin artırılmasına kömək edir.

Pul fondlanmn üçüncü qrupu, cəlb olunmuş vəsaitlər fondları ikili

xarakter dasıvır: bir tərəfdən hu vəsaitlər müəs-

müəssisə bir vacib qanunauyğunluğu nəzərə almalıdır: balans

mənfəətinin artım tempi istehlak fondunun, o cümlədən, əmək

haqqının artım tempindən yüksək olmalıdır.

Müəssisənin pul fondlarmm dördüncü qrupunu təşkil edən

operativ pul fondları müəssisə tərəfindən vaxtaşm yaradılır.

Ayda bir və ya iki dəfə müəssisədə əmək haqqmın

ödənilməsi üçün fond yaradılır. Onun əsasını əmək haqqı fondu təşkil

edir. Əmək haqqının vaxtında ödənilməsi üçün müəssisələr bir sıra

məsələlər həll edirlər. Bu məqsədlə müəssisənin hesabına lazımi pul

vəsaitləri toplanır, vəsait olmayanda isə müəssisələr əmək haqqının

ödənilməsi üçün banka kredit üçün müraciət edirlər. Əmək haqqının

ödənilməsi və bunun üçün tələb olunan günlərin sayırım optimal

vaxtının müəyyən edilməsi eyni dərəcədə əhəmi>7ətlidir.

Müəssisə vaxtaşırı müxtəlif vergilərin büdcəyə ödənilməsi

üçün fond təşkil edir. Müəssisə tərəfindən büdcəyə gec ödənişlər

cərimə sanksiyalarına səbəb olur.

Müəssisənin maliyyə resursları və təsərrüfat aktivləri hər

hesabat dövrünün (ay, rüb, il) sonunda formalaşan maliy^'ə və ya

mühasibat balansı şəklində təqdim olunur. Mühasibat balansı

müəssisənin müəyyən vaxt üçün olan vəsaitlərinin pul ifadəsidir.

Burada, müəyyən bir dövrün ilk günü üçün dəyər ifadəsi ilə

müəssisənin vəsaitlərinin tərkibi və yerləşdirilməsi (balansın aktivi)

və onların formalaşması mənbələri (balansın passivi) əks olunur. Öz

quruluşuna görə mühasibat balansı ikitərəfli cədvəl təşkil edir.

Cədvəlin sol tərəfi aktiv, sağ tərəfi isə passivdir. Aktiv maddələrinin

cəmi passiv maddələrinin cəminə bərabərdir, çünki balansda eyni,

lakin, müxtəlif nöqteyi-nəzərdən qiymətləndirilən vəsaitlər təmsil

edilir. Aktivlər - müəssisənin vəsaitlərinin nə olduğudur, passivlər isə

müəssisəyə kim tərəfindən vəsaitlərin qoyulduğudur. Müəssisənin

balansı müəssisənin resurslarının stmkturu və onların istifadəsi

barədə fikir söyləməyə imkan verir.

Balansı təhlil edərkən balansın likvidliyini müəyyən etmək

olar. Likvidlik - aktiv üzrə vəsaitlərin tez realizasiyası hesabına

passiv üzrə təxirəsalınmaz öhdəlikləri yerinə

303

3'etinnək imkanıdır. Likvidlik səviyyəsinə balans aktivlərinin

struktunı təsir göstərir. Müəssisənin ödəmə qabiliyyəti öz

öhdəliklərini ödəmək qabiliyyətidir. Müəssisələr əmlak və

ehtiyatların satışından əldə edilən pul vəsaitilə hesablaşa bilərlər.

Beləliklə, müəssisənin likvid aktivləri varsa, deməli, onun ödəmə

qabiliyyəti də vardır.

Cədvəl 9.4

Müəssisənin aktiv və passivlər strukturu

Aktivlər Passivlər

1) Əsas fondlar (maşınlar,

avadanlıq) Öz vəsaitləri Nizamnamə (səhmdar) kapitalı 1) Əlavə kapital 2) Amortizasiya fondu 3) Yığılmış mənfəət

2) Qeyri-maddi aktivlər

3) Maddi-istehsal vəsait

ehtiyatlan (xammal, əmtəə

mal, ehtiyat hissələri və s.)

Cəlb olunmuş vəsaitlər (öhdəliklər) 1) Uzunmüddətli borc (kreditlər,

borclar, ssudalar), 12 aydan çox müddətə.

2) Qısamüddətli borc (kreditlər,

borclar, ssudalar) 12 aydan az müddətə

4) Debitor borcları

5) Pul vəsaiti (hesablaşma

hesabı və digər hesablar,

kassada nağd pul)

Müəssisənin maliyyə resurslannm formalaşması və

istifadəsinin təşkili maliyyə mexanizmi vasitəsilə həyata keçirilir.

Maliyyə mexanizmi maliyyə metodlan, maliyyə vasitələri,

hüquqi, normativ və məlumat təminatı daxil olmaqla, maliyyə

ehtiyatlarının təşkil edilməsinə, planlaşdırılmasına və

stimullaşdınlmasına maliyyə təsir vasitələri sistemidir.

Maliyyə metodları maliyyə münasibətlərinin iş prosesinə iki

istiqamətdə təsir üsullarıdır: maliyyə ehtiyatları axının idarə edilməsi

istiqamətində, xərclərin və nəticələrin maddi stimullaşdırma və pul

vəsaitindən səmərəli istifadə üçün məsuliyyət ilə müqayisəsi

istiqamətində.

304

Maliyyə metodlarının təsiri pul fondlarının yaradılmasında və

istifadə edilməsində özünü göstərir.

Maliyyə vasitələri - maliyyə metodlarının təsir üsul- landır.

Hüquqi təminata qanunvericilik aktları, qərarlar, sərəncamlar

və digər hüquqi sənədlər daxildir.

Normativ təminat - təlimatlar, normalar və normativlər, tarif

dərəcələri, metodik göstərişlər və izahatlar və s.

İnformasiya təminatı müxtəlif növ iqtisadi, kommersiya,

maliyyə və digər məlumat. Tərəfdaşların və rəqiblərin maliyyə

davamlılığına və ödəmə qabiliyyə1;inə, qiymətlərə, məzənnəyə,

dividendlərə, əmtəə, fond və valyuta bazar- lannda faizlərə, birjadan

xaric vəziyyətə, təsərrüfat subyektlərinin kommersiya fəaliyyətinə

dair məlumat malijyə informasiyasına aid edilir.

9.5. Pul vəsaitlərinin axınının təşkili

Müəssisənin maliyyə ehtiyatlanmn idarə edilməsi

istiqamətlərindən biri pul vəsaitləri axınının səmərəli idarə

edilməsidir. Müəssisənin maliyyə vəziyyətinin tam

qiymətləndirilməsi pul vəsaiti axınlarını təhlil etmədən mümkün

deyildir.

Hal-hazırda müəssisələrin əksəriyyəti (80%-dən çoxu)

dövriyyə vəsaitlərinin olmaması ilə üzləşir. Eyni zsımanda, onların

çoxu mənfəətlə işləyirlər. Pul vəsaitlərinin idarə edilməsinin əsas

vəzifələrindən biri pul axınlan və mənfəət arasındakı qarşılıqlı

əlaqəni müəyyən etməkdir, yəni, əldə edilmiş mənfəət səmərəli pul

vəsaiti axmlannın nəticəsidir, yoxsa bu hər hansı başqa amilin

nəticəsidir.

“Pul vəsaitlərinin hərəkəti” və “pul vəsaitlərinin axını” kimi

anlayışlar mövcuddur. Pul vəsaithrinin hərəkəti dedikdə,

müəssisənin bütün pul gəlirləri və ödənişləri başa düşülüx. Pul

vəsaitlərinin axım isə müəyyən vaxt müddəti ilə əlaqədardır və bu

müddət ərzində müəssisəyə daxil olmuş və müəssisə tərəfindən

ödənilmiş pul vəsaitləri arasındakı fərqdir. Pul

305

vəsaitləıinin hərəkəti fundamental prinsipdir. Onun nəticəsində

maliy>'Ə əmələ gəlir, yəni, maliyyə münasibətləri, pul fondları, pul

axınlan fonnalaşır. Pul vəsaitlərinin idarə edilməsi bu axınların

təhlilini, pul vəsaitləri hərəkətinin uçotunu, pul vəsaitlərinin hərəkəti

planının işlənməsini nəzərdə tutur.

Cədvəl 9.5 Puıl vəsaitlərinin axınının təşkili

Maliyyə melıodları

Maliyyə vasitələri

HQquqi təminat

Normativ təminat

İnformasiya təminatı

Planlaşdırma Mənfəət Qanunlar Təlimatlar

Maliyyə sabitliyi

Proqnozlaşdırma Gəlir Prezidentin sərəncamları

Normativlər Ödəmə qabiliyyəti

Özünü maliyyələş- dinnə

Amortizasiya

ayırmaları

Hökumətin qərarlan

Normalar Biıja məlumatı

Verjfitutma Maliyyə

sanksiyaları

Nazirliklərin və idarələrin

əmrləri və məktubları

Metodik göstərişlər

Müəssi sələrin

maliyyə fəaliyyəti

Maddi stimullaşdırma

İcarə haqqı Lisenziyalar Digər

normativ sənədlər

Müəssisələrin kommersiya fəaliyyəti

Sığorta Dividendlər Müəssisələrin nizamnamələri

Forıdlann yaradılması

Faiz dərəcələri

İcarə Vergilər

L’zinq Qiymət

Dövlət müəssisə və təsisçilərlə münasibətlər

Pay haqqı Valyuta

məzənnələri

Dünya təcıübəsində pul vəsaitlərinin axını “kəş flo” (“cash

üow”) adlandırılır, baxmayaraq ki, bu sözün ingilis dilindən

tərcüməsi - “nağd pul axını”dır. Çıxan pul axını gələn

306

pul axınından çox olanda, pul axını “mənfi kəş flo” (negative cash

flow) adlandırılır. Əks halda isə, “müsbət kəş flo” (positive cash

flow). Həmçinin, “diskontlaşdırılmış dəyərli pul vəsaitlərinin

hərəkəti” və ya “diskontlaşdırılmış pul vəsaitləri axını” (discounted

cash flow və ya present value cash flow) anlayışı tətbiq edilir.

Diskont sözü “güzəşt” deməkdir. Deməli, “diskontlaşdırma”

“gələcək pul vəsaitləri axınlarım indiki zamanla müqayisə edilə

biləcək hala gətirmək” deməkdir.

Müəssisənin fəaliyyətinin üç növə bölünməsi zərurəti onların

rolu və qarşılıqlı əlaqələri ilə izah olunur. Əsas fəaliyyət növü həmin

üç növü pul vəsaiti ilə təmin etməlidir və əsas mənfəət mənbəyidir,

halbuki, investisiya və maliyyə, bir tərəfdən, əsas fəaliyyətin

inkişafına, digər tərəfdən isə onun əlavə pul vəsaiti ilə təmin

edilməsinə xidmət etməlidirlər.

Qeyd olunduğu kimi, pul axınları pul vəsaitlərinin çıxması və

gəlməsi ilə bağlıdır. Pul axınlarının təhlili nəticəsində müəssisə əsas

suallara cavab tapmalıdır: pul vəsaitləri haradan gəlir? Hər mənbəyin

rolu nədir? Hansı məqsədlər üçün onlar istifadə edilir? Hər müəssisə

və hər fəaliyyət növü (əsas, investisiya və maliyyə), digər tərəfdən isə

mənbələr və hər fəaliyyət növünün pul vəsaiti ilə təmin edilməsi üzrə

nəticə çıxarılmalıdır. Nəticədə pul daxil olmalarının ödənişlərdən

artıq olmasına, cari öhdəliklərin və investisiya fəaliyyətinin

ödənilməsi mənbələrinə, əldə edilən mənfəətin kifayət etməsinə dair

qərarlar qəbul edilir.

Cədvəl 9.6

Pui vəsaitlərinin çıxması və gəlməsi

Mədaxil Məxaric

1 2

Əsas fəaliyyət

Məhsulun satışından daxil olan pullar

Təchizatçılara ödənişlər

Debitor brocundan daxil olan pullar

Əmək haqqının ödənilməsi

307

Cədvəl 9.6. ardı

1 2

Əmlak satışından daxil olan pullar

Büdcəyə və büdcədən xaric fondlara ödənişlər

Alıcıların avanslan Kredit fazilərinin ödənilməsi İstehlak fondu üzrə ödəmələr

Kredit borclannm qaytarılması

İnvestisiya fəaliyyəti

Əsas fondlann satışı Uzunmüddətli maliyyə qoyuluşları Uzunmüddətli maliyyə

qoyuluşundan dividendlər,

faizlər İstehsalın inkişafına kapital qoyuluşları

Maliyyə fəaliyyəti

Qısamüddətli kreditlər və borclar Uzunmüddətli maliyyə qoyuluşlan

Uzunmüddətli kreditlər və borclar İstehsalın inkişafına kapital qoyuluşu

Veksellərin satışından və ödənilməsindən daxil olan pullar

Qisamüddətli kreditlərin və xərclərin

ödənilməsi

Səhmlərin emissiyasından əldə edilən pullar Uzunmüddətli kreditlərin ödənilməsi

Məqsədli maliyyələşdirmə Dividendlərin ödənilməsi Veksellərin ödənilməsi

Hər bir müəssisə öz fəaliyyəti prosesində maliyyə işlərinin

təkmilləşdirilməsinə xüsusi fikir verməlidir. Çünki müəssisədə

maliyyə işlərinin necə təşkil olunmasından onun fəaliyyətinin son

nəticələri bilavasitə asılıdır.

Müəssisələrdə maliyyə işinin təkmilləşdirilməsinin ən vacib

istiqamətləri aşağıdakılardır:

-- onlann fəaliyyətinin sistemli və daimi təhlili;

-- maliyyə durumunun optimallaşdırılması məqsədilə

dövriyyə vəsaitlərinin mövcud tələblərə uyğun təşkili;

308

-müəssisə xərclərinin optimallaşdıniması;

- mənfəətin bölüşdürülməsinin optimallaşdıniması və ən

səmərəli dividend siyasətinin seçilməsi;

- pul vəsaiti mənbələrinin və optimallaşdıniması və bank

sisteminə təsir etmək məqsədilə kommersiya kreditinin daha geniş

tətbiqi;

- istehsalm inkişafı məqsədilə lizinq münasibətlərinin istifadə

edilməsi;

- qeyri-qənaətbəxş balans strukturuna yol verməmək

məqsədilə əmlak strukturunun və onun formalaşması mənbələrinin

optimallaşdıniması;

- müəssisənin strateji maliyyə siyasətinin işlənməsi və həyata

keçirilməsi.

9.6. Qiymətli kağızlar bazan

Qiymətli kağızlar bazan və ya fond bazarı emitentlərin,

investorların və fond bazannın peşəkar iştirakçılannm çalışdığı

müəssisələrin səmərəli işinin və ümumilikdə sənayenin inkişafının

başlıca amilidir. Qiymətli kağızlar bazannın nəzarətedici və

tənzimləyici orqanı kimi Qiymətli Kağızlar üzrə Dövlət Komitəsi

(QKDK) çıxış edir. Fond bazan iştirakçılarının marağının qorunması

məqsədilə Fond Bazan iştirakçılannm milli assosiyasiyası (FBIMA)

təşkil edilir. Qiymətli kağızlar bazanmn iştirakçılarmı, tərkibini əks

etdirən sxem aşağıda verilmişdir.

Qiymətli kağızlar bazan pul vəsaitlərinə olan tələblə təklifin

qarşılıqlı əlaqədə olan münasibətlərdən ibarətdir. Müəssisə üçün

qiymətli kağızlar bazan ikili rola malikdir. Belə ki, borcalan kimi

çıxış edən müəssisə əlavə maliyyə ehtij^atlan cəlb etmək məqsədilə

qiymətli kağızlar buraxır. İnvestor kimi çıxış edən müəssisə isə öz

növbəsində öz vəsaitlərini qiymətli kağızlara yönəltməklə divident

və ya faiz şəklində gəlir əldə edirlər. Qiymətli kağızlar bazarmda istər

xüsusi kağızlar, istərsə də onlan əvəz edənlər tədavülə buraxıln və

sərf edilir.

309

%^3kil 9.3. Qiymətli kağızlar bazarı iştirakçılarının tərkibi

Fond bazarı aşağıdakı məsələləri həll edir:

- müvəqqəti sərbəst pul vəsaitlərinin toplanması;

- pul vəsaitlərinin xalq təsərrüfatının mənfəətli sahələrinin və

müəssisələrinin inkişafına yönəldilməsi;

- büdcə kəsirinin istiqraz vərəqələrinin buraxılması hesabına

örtülməsi;

- səhmlərin alınması və ya satılması zamanı mülkiyyət

hüquqlaıının yenidən bölüşdürülməsi;

- qiymətli kağızlara inamı artıran əməliyyatlar.

Fond bazan birinci və ikinci dərəcəli qiymətli kağızlar

bazarına bölünür. Bazarda qiymətli kağızlar - pul dövriyyəsi

imkanlannm genişlənməsinə yol açan maliyyə alətləri tədavül edir

(şəkil 9.4).

310

Şəkil 9.4. Qiymətli kağızların növləri

Maliyyə alətlərinə qiymətli kağızların müxtəlif növləri

daxildir ki, bunlara da aşağıdakılar aiddir:

Səhm - səhmdar cəmiyyətin (SC) kapitalına müəyyən payın

daxil edildiyini təsdiqləyən və mənfəətin (divideııtin) bir hissəsini

əldə etmək və səhmdar cəmiyyəti idarə etmək hüququ verən qiymətli

kağız. Qiymətli kağızlar bazarında sərbəst dövr edir, nominal dəyərə

və mübadilə və ya bazar qiymətinə malikdir. Səhmlər imtiyazlı və

adi ola bilər. İmtiyazlı səhmlər fiksə edilmiş gəlir götürmək hüququ

verir, lakin SC-in idarə olunmasında səs hüququ vermir. Adi səhmlər

səsvennə və həcmi müəssisənin mənfəətindən asılı olaraq dəyişəcək

gəlir hüququ verir.

İstiqraz vərəqəsi - təsbit edilmiş gəlirə malik, müəssisə və ya

dövlət tərəfindən buraxılan qiymətli kağızdır. İstiqraz vərəqəsi,

istiqraz vərəqəsinin ödənilməsindən sonra emitentin təsbit edilmiş

məbləğdə pulu istiqraz sahibinə ödəməli olacağı, eləcə də, müəyyən zaman dövrlərində faiz (mənfəət) ödəməli olacağı borc öhdəliyidir.

311

Sertifikat - qiymətli kağızlara sahiblik hüququnu təsdiqləyən

sənəd. Depozit sertifikatı - pul vəsaitlərinin depozitə qoyulması

(banka yatıniması) barədə yazılı təsdiq. Əmanətçinin depozit üzrə

faizləri (mənfəəti) əldə etmək, eləcə də, müəyyən edilmiş

müddətlərdə depozit vəsaitlərini geri qa3rtamıaq hüququnu

təsdiqləyir.

Çek - banka, çeki təqdim edənə göstərilmiş məbləği vermək

və ya müəyyən məbləğdə pulu çek verənin hesabından çek alanın

hesabına keçirmək göstərişi daşıyan müəyyən formalı pul sənədi.

Fyuçers - maliyyə alətlərinin (qiymətli kağızlann) və ya

mallann, onlann gələcəkdə təchizatı şərtilə alınmasına və ya

satılmasına dair müqavilə.

Veksel - sahibinə müəyyən zaman müddətindən sonra

göstərilmiş məbləğdə pulun əldə edilməsinə qəti hüquq verən yazılı

borc öhdəliyi.

Opsion - ödənişin əvəzində əldə edilmiş, müəyyən zaman

müddəti ərzində hər hansı qiymətli şeyləri almaq və ya satmaq

hüququ.

Qiymətli kağızlar bazarının iştirakçılarmı üç qrupa ayırmac}

olar:

-- emitentlər - zəruri olan pul vəsaitlərini cəlb etmək

məqsədilə qiymətli kağızları buraxan şəxs;

-- investorlar - gəlir, əmlak və qeyri-əmlak hüququ əldə etmək

məqsədilə qiymətli kağızları alan şəxs;

- vasitəçilər-emitent və investorlara qarşılarmda qoyduqları

məqsədlərə nail olmaq üçün xidmət göstərən şəxs.

Qiymətli kağızlarla əməliyyatları başa çatdırmaqdan asılı

olaraq qiymətli kağızlar bazarı, spot və müddətli bazarlara bölünür.

Sjıot bazannda qiymətli kağızların pul vəsaitinə mübadiləsi

praktiki olaraq sövdələşmə anından təcili olaraq həyata keçirilir.

Müddətli bazarlarda ticarət müddətli sazişlə həyata keçirilir.

Qiymətli kağızlarla bağlaşmanın həyata keçirilməsinin təşkili

formasından asılı olaraq qiymətli kağızlar bazan birja və

birjadankənsır bazara bölünür.

312

Biıja bazan - qiymətli kağızlann mütəşəkkil və sistematik

olaraq satışı və təkrar satışı üçün xüsusi olaraq yaradılmış maliyyə

qurumlarında qiymətli kağızlann tədavülü sferasını ifadə edir. Bu

qurumlar fond birjası adlanır. Birjada ticarəti yalnız birja üzvləri

həyata keçirir. Həm də ticarət yalnız qeydiyyat (kotirovka) siyahısına

daxil edilmiş qiymətli kağızlarla, yeni birjada satılacaq qiymətli

kağızlann prosedurası keçmiş olan qiymətli kağızlarla həyata

keçirilir. Ən böyük fond biıjası Nyu-Yorkdadır.

Qiymətli kağızlann biıjadankənar bazan çoxnövlü qiymətli

kağızlarla ticarəti həyata keçirən böyük ticarət meydanı sistemidir. Bu

ticarət meydanmın fəaliyyəti bütün saziş iştirakçıları üçün vacib olan

ciddi qaydalara tabedir. Birjadankənar ticarətdə həyata keçirilən

əməliyyatlann həcmi çox hallarda fond bazarındakı əməliyyatların

həcmini üstələyir.

9.7. Müəssisənin maliyyə fəaliyyətinin

qiymətləndirilməsi

Müəssisənin maliyyəsinin səmərəli idarə edilməsinin ən

mühüm şərtlərindən biri onun maliyyə vəziyyətinin təhlilindən

ibarətdir. Müəssisənin maliyyə vəziyyəti omm maliyyə resurslarının

formalaşması və istifadəsi prosesini əks etdirən göstəricilərin

məcmusudur. Maliyyə təhlili həm müəssisədə maliyyə

menecmentinin, həm də müəssisənin tərəfdaşları və maliyyə-kredit

təşkilatları ilə qarşılıqlı iqtisadi əlaqələrinin elementləri kimi çıxış

edir.

Maliyyə təhlili aşağıdakılar üçün zəruri hesab edilir:

- maliyyə vəziyyətinin səviyyəsini əks etdirən göstəricilərin

dəyişməsinin aşkar edilməsi;

- müəssisənin maliyyə vəziyyətinə təsir edən amillərin aşkar

edilməsi;

- maliyyə vəziyyətinin dəyişməsinin kəmiyyət və keyfiyyətcə

qiymətləndirilməsi;

- müəssisənin maliyyə vəziyyətinin dəyişməsi meylinin

müəyyən edilməsi.

313

Aşağıda göstərilənlərin maliyyə təhlilinə daha çox ehtiyacı

vardır:

1. müəssisənin meneceri, ilk növbədə malİ3^ə meneceri.

Müəssisənin maliyyə vəziyyətini bilmədən ona rəhbərlik etmək və

hər hansı təsərrüfat qərarını qəbul etmək mümkün deyildir.

Müəssisənin meneceri üçün maliyyə resurslarından istifadə və əldə

edilən maliyyə nəticələri haqqında onun qəbul etdiyi qərarların

səmərəliliyinin qiymətləndirilməsi mühüm əhəmiyyət kəsb edir. Ona

görə də menecer üçün maliyyə təhlili önəmli rol oynayır;

2. mülkiyyətçilər, o cümlədən səhmdarlar. Onlar bilməlidirlər

ki, müəssisəyə qoyduqları vəsaitlərdən nə dərəcədə qazanc əldə

edəcəklər və yaxud da müəssisənin mənfəəti və rentabellik göstəricisi

hansı səviyyədə olacaq. Eyni zamanda onları iqtisadi riskin səviyyəsi

və qoyduqları kapitalın itkisi ehtimalı da maraqlandırır;

3. kreditor və investorlar. Onları müəssisə üzrə tərtib edilmiş

investisiya proqramlannın həyata keçirilməsi vəziyyəti, habelə

verilmiş kreditlərin geri qaytarılması imkanlan daha çox

maraqlandınr;

4. mal göndərənlər. Bunlar üçün göndərilmiş malların, yerinə

yetirilmiş işlərin dəyərinin ödənilməsinin qiymətləndirilməsi daha

çox əhəmiyyət kəsb edir.

Deməli, göründüyü kimi, maliyyə təhlilinin apanlma- sında

iqtisadi proseslərin bütün iştirakçıları maraqlıdır.

Maliyyə təhlilinin aparılması üçün informasiya bazası kimi

müəssisənin mühasibat sənədləri çıxış edir. Buraya əsasən ilk

növbədə “mühasibat balansı (F№ 1) və balansa əlavə”; “Maliyyə

nəticələri haqqında hesabat” (F№ 2)”; “Müəssisənin əmlakı haqqında

məlumat” (F№ 5)”; “Pul vəsaitlərinin hərəkəti haqqında hesabat”

(F№ 6) daxildir.

Maliyyə təhlili özünə aşağıdakı növ təhlilin aparılması

ardıcıllığını daxil edir:

1. Hesabat dövründə müəssisənin maliyyə vəziyyəti və

maliyyə göstəricilərinin dəyişilməsinin ilkin qiymətləndirilməsi;

2. Müəssisənin maliyyə dayanıqlığının və ödəmə qabiliyyətinin təhlili;

314

3. Müəssisənin kredit qabiliyyətinin və onun balansının

likvidliyinin təhlili;

4. Müəssisənin maliyyə nəticələrinin təhlili;

5. Dövriyyə aktivlərinin dövretməsinin təhlili;

6. Potensial müflisləşmənin qiymətləndirilməsi.

Maliyyə təhlilinin aparılması üçün aşağıdakı metod və

alətlərdən istifadə edilir:

1. Müqayisə metodu. Bu metoddan, adətən, maliyyə

vəziyyətinin hesabat dövründəki göstəricilərinin plan, keçmiş il yaxud

bazis dövrünün göstəriciləri ilə müqayisə etdikdə istifadə edilir. Bu

zaman daha real nəticələr əldə etmək məqsədi ilə müxtəlif dövrlərdəki

göstəricilər müqayisəli qiymətlərlə müəyyən edilir, yəni inflyasiyanın

təsiri nəzərə alınmalıdır;

2. Qruplaşdırma metodu. Bu zaman göstəricilər qrup-

laşdırılaraq cədvəldə əks olunur. Bu, analitik hesablamaların

aparılmasına imkan verir, göstəricilərin dəyişməsinə təsir edən

amilləri müəyyən etməyə şərait yaradır;

3. Zəncirvari əvəzetmə metodu. Bu metodun köməyi ilə

ümumiləşdirici göstəricinin hesabat dövründəki səviyyəsinin bazis

dövründəki səviyyəsindən ümumi kənarlaşmasına ayrı-ayrı amillərin

nə dərəcədə təsir göstərməsini müəyyən etmək mümkün olur.

Metodun mahiyyəti ondan ibarətdir ki, hesablama zamanı hər hansı

bir göstəricinin hesabat dövründəki səviyyəsi bazis dövründəki

səviyyəsi ilə əvəz edilir, qalan göstəricilər isə dəyişməz qalır. Proses

ardıcıl olaraq davam etdirilir və hər amilin göstəriciyə təsir səviyyəsi

hesablanır.

Müəssisənin maliyyə fəaliyyətinin qiymətləndirilməsi adətən

ilin yekununa görə aparılır. Maliyyə fəaliyyətinin qiymətləndirilməsi

üçün aşağıdakı maliyyə sənədlərindən istifadə edilir.

- müəssisənin mühasibat balansı, mənfəət və zərər haqqında

hesabat.

Müəssisənin maliyyə fəaliyyətini xarakterizə edən

göstəricilərdən biri onun xüsusi kapitalının təmərküzləşməsi əmsalı

olub aşağıdakı kimi hesablanır:

315

- = f ' (9.3)

burada, Kx - müəssisə üzrə xüsusi kapitalın məbləği;

A - müəssisə üzrə cəmi aktivlərin məbləği;

Digər bir göstərici müəssisənin əmlakla normativ təmin

olunma səviyyəsi olub aşağıdakı kimi hesablanır:

Kn = — Kə (9,4)

burada, Kə - əsas kapitalın məbləğidir.

Müəssisənin maliyyə fəaliyyətini xarakterizə edən

göstəricilərdən biri də ümumilikvidlik əmsalıdır. Bu göstərici

aşağıdakı formula üzrə hesablanır.

Kill = Bv

(9.5)

burada Dv - müəssisə üzrə dövriyyə kapitalının (vəsaitlərinin)

məbləği;

Bx - borc vəsaitlərinin məbləğidir.

Dünya təsərrüfatı təcrübəsində ümumi likvidlik əmsalının

səviyyəsi 2-2.5 civarında təklif olunur. Lakin hər bir müəssisənin

sahə xüsusiyyətləri bu göstəricisinin səviyyəsinə bu və ya digər

dərəcədə təsir edə bilər. Buna baxmayaraq mütəxəssislərin fikrinə

görə bu göstəricinin səviyyəsi vahiddən aşağı olmamalıdır. Əks

təqdirdə müəssisə ödəmə qabiliyyətli hesab olunmur. Ümumi

likviddlik əmsalının mahiyyəti ondan ibarətdir ki, onun köməyi ilə

gələcək dövr üçün müəssisənin ümumi maliyyə vəziyyətini

planlaşdırmaq, habelə müəssisənin öhdəlikləri və şəxsi kapitalın

səmərəli həddini müəyyən etmək mümkün olur.

Müəssisənin maliyyə fəaliyyətinin qiymətləndirilməsində

istifadə edilən göstəricilərdən biri də təcili likvidlik əmsalı olub

aşağıdakı kimi hesablanır:

316

Kt.l = Pk + Db + Qk

Qq (9.6)

burada Pk - kassadakı pul vəsaitləri;

Db- debitorbordan;

ÖÄ:- qiymətli kağızlann dəyəri;

Qq - qısa müddətli öhdəliklər;

Bu göstəricilərin normativ səviyyəsi vahidə bərabər və yaxud

ondan yüksək təklif edilir.

Maliyyə vəziyyətini xarakterizə edən digər göstərici mütləq

likvidlik əmsalı olub aşağıdakı kimi hesablanır:

Kn .̂1 = ^ Qq (9.7)

Bu göstərici üzrə təklif olunan normativ 0,1-dən çox olub

0,2-0,3 civarında dəyişir.

317

FƏSİL X. MÜƏSSİSƏLƏRDƏ MALİYYƏ MENECMENTİNİN TƏŞKİLİ

10.1, Maliyyə menecmentinin mahiyyəti, funksiyaları

və metodları

Malİ3^ə menecmenti - ingiliscə financial management -

maliyyənin idarə edilməsi, yəni müəssisənin pul dövriyyəsinin,

maliyyə resurslarının formalaşması və istifadə edilməsi prosesinin

idarə edilməsi deməkdir. İdarəetmə prosesi zamanı müəssisədə

maliyyə resurslarından nə dərəcədə səmərəli istifadə olunması

müəyyən edilir, mövcud olan ehtiyat imkanları aşkar olunur və həmin

ehtiyatlardan istifadə olunması üçün daha optimal idarəetmə qərarları

işlənib hazırlanır və həyata keçirilir. Konkret təsərrüfat subyekti

səviyyəsində isə maliyyə menecmentinə kapitalın idarə edilməsi

sistemi kimi baxmaq olar.

Maliyyə menecmentinin məqsədi elə maliyyə üsul, vasitə və

alətlərinin işlənib hazırlanaraq tətbiq edilməsidir ki, onlar bütövlükdə

müəssisənin və onun ayrı-ayrı strateji təsərrüfat vahidlərinin öz

qarşılarına qoyduqlan məqsədlərə nail ola bilmələrinə imkan yaratsın.

Maliyyə sahəsində belə məqsədlərə mənfəətin

maksimumlaşdırılması, səhmdarların və yaxud sahibkarların

gəlirlərinin artırılması, rəhbər işçilərin gəlirlərinin artırılması,

firmanın səhmlərinin dəyərinin yüksəldilməsi və s. aiddir. Maliyyə

menecmentinin əsas vəzifəsi isə həm müəssisədaxili, həm də xarici

maliyyələşdirmə mənbələri arasında maliyyə ehtiyatlarının səmərəli

hərəkətinin təmin olunması üzrə qərar qəbul etməsidir.

Bütövlükdə menecment anlayışına üç tərəfdən baxmaq

olar:

- iqtisadi idarəetmə sistemi kimi;

- idarəetmə aparatı kimi;

- sahibkarlıq fəaliyyəti forması kimi.

318

Menecment ümumi halda idarəetmənin metod, prinsip,

formalan daxil olmaqla istehsalın iqtisadi idarə edilməsi sistemi kimi

müəyyən edilir. Daha doğrusu, menecmentə idarəetmə nəzəriyyəsi və

səmərəli rəhbərliyin praktiki nümunələri aid edilir. İdarəetmə

idarəedici təsirlərin işlənib hazırlanması və həyata keçirilməsi

prosesidir. İdarəetmə təsirləri isə idarəetmənin məqsədinə nail olmaq

üçün nəzərdə tutulan idarəetmə obyektinə təsir göstərməkdir.

İdarəedici təsirin işlənməsi özünə zəruri informasiyaların toplanması,

işlənməsi, ötürülməsi, habelə qərarların qəbul edilməsini daxil edir.

Menecment özünün bütün qərarlarında iqtisadi fikirləri rəhbər tutur.

Ona görə də menecmentin göstərdiyi bütün təsirlər iqtisadi xarakterli

tədbirlər kimi çıxış edir. Maliyyə menecmenti ilk növbədə pul axını

və dövriyyə vəsaitlərinin idarə edilməsinə yönəldilir. Ona görə də

maliyyə menecmenti özündə investisiya qərarlarının qəbul edilməsi

haqqında məsələləri əks etdirir.

Maliyyə menecmenti maliyyə resurslarının hərəkəti və uyğun

maliyyə münasibətlərinin təşkili, maliyyə məsələlərinin həlli və pul

axınının idarə edilməsinin səciyyəvi bir sistemidir.

Maliyyə menecmenti özünə idarəetmənin strategiya və

taktikasını daxil edir. Bu zaman strategiya dedikdə qarşıya qoyulan

məqsədə nail olmaq üçün maliyyə vəsaitlərindən istifadə üsullan və

ümumi istiqamətlər başa düşülür. Qərarlann qəbulu üçün müəyyən

məhdudiyyətlər və qaydalar toplusu mövcud olur. Strategiya bütün

digər variantları rədd edib, qəbul olunan strategiyaya zidd olmayan

qərar variantlarını gücləndirir. Qoyulan məqsədə nail olduqdan sonra

strategiya istiqaməti kimi və ona nail olma üsulu kimi öz fəaliyyətini

dayandırır. Konkret şəraitdə qoyulmuş məqsədə nail olmaq üçün

konkret üsullara və qaydalara taktika deyilir. İdarəetmə taktikasının

məqsədi daha optimal qərarlann və həmin təsərrüfat vəziyyətində

idarəetmənin səmərəli üsul və qaydalarının seçilməsindən ibarətdir.

Maliyyə menecmenti idarəetmə sistemi kimi iki

yarımsistemdən ibarət olur;

1) idarə edilən yarımsistem və yaxud idarəetmə obyekti;

319

2) idarəedici yarımsistem və yaxud idarəetmə subyekti.

Maliyyə menecmentində idarə olunan obyektə maliyyə

resurslarının hərəkəti, təsərrüfat subyektləri və onların bölmələri

arasında mövcud olan maliyyə münasibətləri, pul axınının həyata

keçirilməsi şərtləri, kapitalın dövretməsi və s. daxildir. İdarəetmə

subyekti kimi isə idarə edilən obyektin məqsədəuyğun fəaliyyət

göstərməsini təmin etmək üçün müxtəlif idarəetmə forması kimi təsir

göstərən xüsusi insan qrupu çıxış edir. Hər hansı bir idarəetmə

obyekti bir-birinə qarşılıqlı təsir göstərən elementlərdən ibarət

sistemdir. Maliyyə menecmenti öz gedişində özünəməxsus

funksiyaları yerinə yetirir.

Maliyyə menecmentinin fimksiyalan idarəedici sistemin

strukturunun formalaşmasını müəyyən edir. Mali}Ayə

menecmentinin iki əsas funksiya tipi fərqləndirilir:

1) idarəetmə obyektinin funksiyaları;

2) idarəetmə subyektinin funksiyaları.

İdarəetmə obyektinin funksiyalarına pul dövriyyəsinin təşkili,

maliyyə vəsaitləri ilə təmin olunma, investisiya alətləri, maliyyə

işlərinin təşkili və s. daxildir.

İdarəetmə subyektinin funksiyaları isə özündə təsərrüfat

prosesində və maliyyə işlərində insanların münasibətlərinə müəyyən

təsiri əks etdirir. Bu funksiyalar, daha doğrusu, idarəetmə

fəaliyyətinin konkret növ zəruri informasiyaların toplanması,

sistemləşdirilməsi, ötürülməsi və saxlanması, habelə qərarların

işlənməsi və qəbulundan ibarətdir. İdarəetmə subyektinin aşağıdakı

funksiyaları fərqləndirilir: planlaşdırma; proqnozlaşdırma;

təşkiletmə; tənzimləmə; koordinasiya; stimullaşdırma, nəzarət.

Maliyyə menecmentində planlaşdırma xüsusi rol oynayır. Belə

ki, maliyyə sahəsində komanda vermək üçün maliyyə tapşınğı və

fəaliyyət proqramı tərtib etmək lazımdır ki, buna görə də maliyyə

resurslarından səmərəli istifadə edilməsi məqsədi ilə maliyyə

tədbirləri planı işlənib hazırlanmalıdır. Maliyyə planlaşdırılması

özündə plan tapşınğmm işlənib hazırlanması üzrə bütün kompleks

tədbirləri əks etdirir. Bunun üçün maliyyə planının hazırlanması

məqsədi ilə onun

320

metodikası və metodologiyası işlənməlidir ki, bu sahədə daha

səmərəli nailiyyətlər əldə edilsin.

Maliyyə menecmentində proqnozlaşdırma bütövlükdə

obyektin və onun ayrı-ayn hissələrinin maliyyə vəziyyətinin

uzunmüddətli perspektivə dəyişilməsini xarakterizə edir.

Planlaşdırmadan fərqli olaraq proqnozlaşdırma verilmiş

proqnozların praktikada tam həyata keçirilməsini bir məqsəd kimi

qarşıya qoymur. Proqnozlaşdırma dəyişilmə tendensiyasının ekspert

qiymətləndirilməsi uçota alınmaqla keçmiş və gələcək məlumatların

ekstrapolyasiyası əsasında həyata keçirilir. Bəzi hallarda verilmiş

proqnozlar ola bilsin ki, gözlənilən nəticələri verməsin.

Maliyyə menecmentində təşkiletmə funksiyası hər hansı

normativ və qaydalar bazasında müxtəlif maliyyə proqramlarının

həyata keçirilməsinin təşkil olunmasını əks etdirir. Bu zaman

idarəetmə orqanının yaradılması, idarəetmə orqanları arasında

qarşılıqlı əlaqənin qurulması, idarəetmə aparatının strukturunun

yaradılması, norma və normativlərin işlənib hazırlanması mühüm

əhəmiyyət kəsb edir.

Maliyyə menecmentində tənzimləmə funksiyası mühüm rol

oynayıb maliyyə məsələlərinin həlli üçün tərtib olunmuş qrafik, plan

tapşırıqları, norma və normativlərdən kənarlaşmaların aradan

qaldırılması üzrə cari tədbirlərin işlənib hazırlanmasını əks etdirir.

Koordinasiya fiınksiyası maliyyə məsələlərinin həllində

idarəetmə aparatı və mütəxəssislərin idarəetmə sisteminin bütün

həlqələrində onların işlərinin razılaşdınlmasını xarakterizə edir.

Koordinasiya idarəetmə obyekti və subyektinə vahid yanaşmanı

təmin edir.

Maliyyə menecmentində stimullaşdırma funksiyası maliyyə

xidməti işçilərinin öz əməyinin nəticələrinə görə həvəs-

ləndirilməsini nəzərdə tutur. Malİ3^ə işçilərinin sərf etdikləri əməyin

kəmiyyət və keyfiyyət göstəricilərinə görə müəyyən həvəsləndirmə

sistemləri tətbiq edilir.

Maliyyə menecmentində nəzarət funksiyası maliyyə işlərinin

təftiş olunmasının təşkil edilməsini nəzərdə tutur. Nəzarət maliyyə

nəticələrinin təhlil edilməsi ilə aparılır. Bu

.321

zaman maliyyə planının yerinə yetirilməsi səviyyəsi araşdınlır, baş

vermiş kənarlaşmalann səbəbləri öyrənilir və müəyyən tədbirlər

görülür.

Maliyyə menecmentinə mürəkkəb idarəetmə kompleksi kimi

baxmaq olar ki, onun da tərkibinə aşağıdakılar daxildir:

1. Risk-menecment;

2. Kredit əməliyyatlannın menecmenti;

3. Qiymətli kağızlarla əməliyyatların menecmenti;

4. Valyuta əməliyyatlannın menecmenti;

5. Qiymətli metallar və daş-qaşlarla əməliyyatlann

menecmenti;

6. Daşınmaz əmlaklarla əməliyyatların menecmenti.

Maliyyənin idarə edilməsi vaxta görə həyata keçirilir.

Vaxt əlaməti idarəetmənin məqsəd və istiqamətlərinə təsir göstərir.

Vaxt əlamətinə görə maliyyə menecmenti iki yerə bölünür: a) strateji

menecment; b) operativ-taktiki menecment.

Strateji maliyyə menecmenti özündə investisiyaların idarə

edilməsini əks etdirir. Bu növ maliyyə menecmenti seçilmiş strateji

məqsədin reallaşdırılması ilə əlaqədardır. Strateji maliyyə

menecmenti ilk növbədə aşağıdakılan nəzərdə tutur:

- kapital qoyulmuş layihənin maliyyə qiymətləndirilməsi;

- investisiya qərarlannın qəbulu kriteriyalarmın seçilməsi;

- kapital qoyuluşunun ən optimal variantının seçilməsi;

- maliyyələşdirmə mənbələrinin müəyyən edilməsi.

İnvestisiyaların qiymətləndirilməsi müxtəlif kriteriyaların

köməyi ilə aparılır. Məsələn, hər hansı bir sahəyə kapital qoymaq 0

zaman əlverişli hesab edilir ki:

- layihəyə qoyulan kapitaldan əldə edilən mənfəət depozitdən

əldə edilən mənfəətdən artıq olsun;

- investisiyanın rentabelliyi inflyasiya səviyyəsini

qabaqlamış olsun;

- vaxt amili nəzərə alınmaqla həmin layihənin rentabelliyi

digər layihələrin rentabellik səviyyəsinə nisbətən yüksək olsun.

İnvestisiya axını müəyyən vaxt ərzində baş verdiyindən

strateji menecmentdə vaxt amilinin nəzərə alınması mühüm

322

əhəmiyyət kəsb edir. Bu öz növbəsində müxtəlif amillərlə

əlaqədardır. Birincisi, pulun dəyəri vaxt keçdikcə aşağı düşür, ikincisi

isə investisiya dövrünün davametmə müddəti böyük olduqca maliyyə

riskinin dərəcəsi də yüksək olur. Ona görə də strateji menecmentdə

mənfəətin kapitallaşdınlması, kapitalın diskontlaşdırılması,

kompaundinq, maliyyə riski dərəcəsinin aşağı salınması kimi

üsullardan geniş istifadə edilir.

Operativ-taktiki maliyyə menecmenti özündə nağd pul

vəsaitlərinin operativ idarə edilməsini nəzərdə tutur. Nağd pul

vəsaitlərinin idarə edilməsi maliyyə öhdəliklərinin yerinə yetirilməsi

üçün kifayət edən nağd pul məbləğinin təmin edilməsinə və

müvəqqəti sərbəst pul vəsaitlərindən istifadə edilməsindən alman

gəlirin yüksək olmasına nail olmağa istiqamətlənir. Nağd pul

vəsaitlərinin idarə edilməsinin üç məqsədi ola bilər:

- nağd pulun daxil olması sürətinin artırılması;

- pul vəsaitlərinin ödənilməsi sürətinin aşağı salınması;

- nağd pul vəsaitlərinin qoyuluşundan maksimal faydanın

təmin edilməsi.

Hər bir məqsəd üçün özünəməxsus idarəetmə metodu həyata

keçirilir. Məsələn, birinci məqsəd üçün satışdan daxil olan pul

vəsaitlərinin daha tez toplanması, daha mütərəqqi hesablaşma

formaları tətbiq etmək, debitor borclarının alınmasının

sürətləndirilməsi və s. kimi metodlar istifadə edilir.

Maliyyə menecmenti eyni zamanda idarəetmə orqanı kimi

çıxış edir. Belə ki, o özündə idarəetmə aparatını, daha doğrusu,

təsərrüfat subyektinin rəhbərliyinin bir hissəsini əks etdirir. İri

müəssisə və səhmdar cəmiyyətlərində belə idarəetmə aparatı kimi

başqa maliyyə direktoru və yaxud baş maliyyə meneceri olmaqla

maliyyə direktorluğu çıxış edir. Bu quruma maliyyə şöbəsi,

plan-iqtisad şöbəsi, mühasibatlıq, iqtisadi təhlil laboratoriyası və s.

daxil olur.

Maliyyə direktorluğunun funksiyalarına, adətən, aşağıdakılar

daxil edilir:

- təsərrüfat subyektinin maliyyə inkişafının məqsədini

müəyyənləşdirmək;

- təsərrüfat subyektinin və onun ayn-ayrı strateji struktur

323

vahidlərinin inkişafının maliyyə strategiyasını və maliyyə

proqramlanm işləyib hazırlamaq;

-- investisiya siyasətini müəyyənləşdirmək;

-- Jaedit siyasətini işləyib hazırlamaq;

-- müəssisənin bütün təsərrüfat vahidləri üçün maliyyə

resurslanmn smeta məsrəflərini müəyyən etmək;

“ təsərrüfat subyekti üçün biznes-planın hazırlanmasında

bilavasitə iştirak etmək;

- təsərrüfat subyekti və onun bölmələrinin maliyyə

fəaliyyətini təmin etmək;

- malgöndərənlər, alıcılar və s. ilə hesablaşmaları həyata

keçirmək;

- müxtəlif növ risklərdən sığortalanmanı həyata keçirmək;

- maliyyə sferasında mühasibat və statistik uçotun apanl-

masmı həyata keçirmək, müəssisə üzrə mühasibat balansını tərtib

etmək;

- təsərrüfat subyekti və onun bölmələrinin maliyyə

fəaliy}/ətini təhlil edib qiymətləndirmək.

Müəssisənin maliyyə fəaliyyətinin idarə edilməsində əsas

fiqur kimi təbii ki, maliyyə meneceri çıxış edir. Maliyyə menecerinin

fəaliyyəti onun vəzifə təlimatına görə reqlamentləşdirilir. Maliyyə

meneceri, adətən, muzdlu işçi olub, müqavilə əsasında işə cəlb edilir.

Lakin o, müəssisənin maliyyə nəticələrinə görə maraqlıdır. Ona görə

də maliyyə meneceri yalnız əmək haqqı almır, həm də mənfəətdən

faiz alır. Maliyyə meneceri ilk növbədə yüksək peşə biliklərinə,

təşkilati qabiliy>’ətə və insanlar arasında ünsiyyət yaratmaq

məharətinə malik olmalıdır. O eyni zamanda yalnız sırf maliy)'ə

məsələlərini peşəkarlıqla araşdırmağı deyil, həm də mikro- və

makroiqtisadi məsələləri aydınlaşdırmağı, iqtisadi nəzəriyj'ə,

dövlətin iqtisadi siyasəti məsələlərini araşdırmağı bacarmalıdır.

324

10.2. Müəssisənin dövriyyə aktivləri və kreditor borclarının

idarə edilməsi

İstehsal prosesinin təşkili və baş tutmasının əsas

elementlərindən birini istehsal vasitələri təşkil edir. İstehsal vasitələri

özünə əmək cisimləri və əmək vasitələrini daxil edir. Əmək cisimləri

istehsal prosesində bir dəfə iştirak edib, öz formasını dəyişərək hazır

məhsula çevrilir. Müəssisənin dövriyyə vəsaitlərinə dövriyyə fondu

və tədavül fondu daxildir. Göstərilən fondların cəmi dövriyyə

vəsaitlərini formalaşdırır və müəssisənin cari tələbatını təmin edir.

İstehsal prosesində dövriyyə vəsaitləri material və əmtəə

formalarında olur. Əmtəə isə satılaraq pula çevrilir.

Dövriyyə vəsaitlərinin formalaşması və dövretməsinin

maliyyə mənbəyi kimi və borc maliyyə resursları çıxış edir. Əgər

müəssisə yeni yaradılırsa, formalaşmış nizamnamə kapitalının

müəyyən hissəsi material ehtiyatlan və digər xərclərin ödənilməsinə

ayrılır. Bu hissə müəssisənin öz dövriyyə vəsaitlərinin başlanğıc

dəyəri hesab olunur. Sonrakı proseslərdə öz dövriyyə vəsaitlərinin

artırılması mənbəyi kimi müəssisənin mənfəəti çıxış edir. Belə artıma

olan tələbat müxtəlif səbəblər üzündən baş verə bilər. Bu səbəblər

aşağıdakılar ola bilər:

1) həm əsas vəsaitlər, həm də material ehtiyatlarının

artırılması ilə müşayiət olunan fəaliyyət həcminin genişləndirilməsi;

2) istifadə edilən material, enerji daşıyıcıların qiymətinin

artması;

3) alıcıların ödəmə nizam-intizamın pozulması.

Müəssisənin mənfəəti kifayət qədər olmadığı və yaxud

satışdan hesablaşma hesabına pul vəsaitləri vaxtında daxil olmadıqda

dövriyyə vəsaitlərinə olan tələbat borc vəsaiti kimi bank krediti və

kreditor borcları hesabma ödənilir. Maliyyə aktivlərinin dövretməsi

pul vəsaitlərinin istehsal ehtiyatlarının alınmasına və hazırlanmasına

çevrilərək müəssisənin bankdakı hesablaşma hesabına pul vəsaitləri

daxil olduğu müddətə qədər olan dövrü əhatə edir. Pul vəsaitlərinin

müəyyən hissəsi

325

müəssisənin kassasına daxil olur, digər hissəsi isə kreditor bordan

kimi qalır. Dövretmə müddətinin uzunluğu günlə hesablanır.

Dövretmə müddəti nə qədər qısa olsa, müəssisənin maliyyə vəziyyəti

bir o qədər yaxşı olur. Dövretmə sürəti istehsalın ahəngdarlığından,

alıcılar tərəfindən pul vəsaitlərinin vaxtında daxil olmasından,

istehsalın təşkili formasından bilavasitə asılıdır. Müəssisənin

məhsuluna olan tələb aşağı olduqda və yaxud satılmış məhsula görə

pul vəsaitləri vaxtında daxil olmadıqda debitor bordan artır, dövriyyə

aktivlərinin dövretmə sürəti aşağı düşür. Bütün bunlarla yanaşı

dövriyyə vəsaitlərinin çatışmaması istehsalın ahəngdarlığını pozur,

texnoloji prosesdə boşdayanma yaranır və istehsal olunan məhsulun

maya dəyəri artır, mənfəətin məbləği isə azalır. Eyni zamanda

dövriyyə vəsaitlərinin artıqlığı onun dövretmə sürətini aşağı salır.

Çünki onun artıq hissəsi dövretmədə iştirak etmir və yaxud hazır

məhsul istehsal edilmir.

Dövriyyə vəsaitlərinin dövretməsinin qiymətləndirilməsi

bütün dövriyyə aktivləri üzrə deyil, onun ayrı-ayrı elementləri üzrə

aparılması daha məqsədəuyğundur. Ona görə də istehsal

ehtiyatlarının, debitor borclarının, pul vəsaitlərinin dövretməsi ayrıca

araşdırılıb öyrənilir.

Dövriyyə aktivləri arasında ayrı-ayn elementlərin

dövretməsinin müqayisə edilməsi debitor və kreditor borcları

haqqında geniş məlumat verir. Debitor borcların alınması kreditor

borclann ödənilməsi mənbəyi kimi çıxış edir. Əgər debitor borclann

dövretməsi kreditor borcların dövretməsindən yavaşdırsa, bu o

deməkdir ki, alıcı və malgöndərənlərlə hesablaşma yaxşı səviyyədə

deyildir. Əksinə, əgər debitor borcları kreditor borclarma nisbətən tez

dövr edirsə, bu zaman müəssisədə sərbəst pul vəsaitləri əmələ gəlir.

Müəssisə üzrə dövriyyə aktivləri və kreditor borclannm

dövretməsinin hesablanması aşağıdakı cədvəldə göstərilmişdir

(Cədvəl 10.1).

Cədvəldən göründüyü kimi, malgöndərənlə alıcı arasmda olan

hesablaşma heç də qənaətbəxşedici dərəcədə olmamışdır.

Ehtiyatların dövretməsi kreditor, hətta debitor borclarının

dövretməsinə nisbətən xeyli aşağıdır. Bu isə onu göstərir ki, müəssisə

üzrə xeyli ehtiyat artıqlığı vardır.

326

Cədvəl 10.1

Müəssisənin debitor və kreditor borclarını xarakterizə

edən göstəricilər

№ Göstəricilər Ölçü vahidi Göstəricinin

səviyyəsi

1. Alıcıların debitor borclarının orta

qalığı min man. 3751

2. Ehtiyatların orta qalığı

987

3. Malgöndərənİərin kreditor

borclannın orta qalığı

658

4. Satışdan alınan pul vəsaitləri

24021

5. Satılmış məhsula çəkilən material

xərcləri

4818

6. Ehtiyat qalığının dəyişilməsi

+327

7. Birgünlük satışın həcmi (4:360)

66,7

8. Birgünlük material xərcləri və

ehtiyat qalığının dəyişilməsi (sət. 5 +

sət. 6/360)

14,3

9. Debitor borcların dövretməsi (sət. 1:

sət. 7) gün 56,2

10. Ehtiyatların dövretməsi (sət. 2: sət.

5x360)

73,7

11. Kreditor borcların dövretməsi (sət.

3: sət. 8)

46,0

Debitor və kreditor borclarının dövretməsinin müqayisə

edilməsi müəssisənin maliyyə vəziyyətini qiymətləndirmək üçün

mühüm əhəmiyyət kəsb edir. Debitorlardan pul vəsaitinin daxil

olmasına nisbətən kreditorlara daha çox vəsait ödənilirsə, bu zaman

müəssisə üzrə dövriyyədə pul vəsaitləri çatışmazlığı baş verir. Əksinə

olduqda isə müəssisə üzrə artıq pul əmələ gəlir ki, onu da başqa

istiqamətlərə yönəltmək məqsədəuyğun hesab edilir.

327

Son zamanlar debitor borclarının idarə edilməsində faktorinq

əməliyyatlarından istifadə edilməyə başlanmışdır.

Faktorinq - debitor borclannın bank və yaxud maliyyə

kompaniyalarına birbaşa satılmasıdır. Bu zaman alıcı bütün kredit

risklərini öz üzərinə götürür. Satıcının əldə etdiyi gəlir debitor

borcların normal dəyərindən komission dəyəri çıxıldıqdan sonra

yerdə qalan məbləğə bərabər olur.

Faktorinq aşağıdakı üstünlüklərə malik olur:

1) pul vəsaitlərini daha tez təqdim etmək;

2) debitorları ödəmə qabiliyyətini qiymətləndirmək

funksiyasından azad etmək;

3) balans strukturunu yaxşılaşdırmaq.

Faktorinqin çatışmayan cəhətləri:

1) xidmətin yüksək dəyərə malik olması;

2) alıcılarla qarşılıqlı əlaqənin mürəkkəbləşməsi.

Faktorinqdən başqa debitor borclanna hüquq verilməsi

haqqmda müqavilə də mövcud olur. Belə müqaviləyə uyğun olaraq

debitor borclarına xüsusi hüquq verilmir. Kreditor bu zaman debitor

borclarının nominal məbləğinin 50-85% -ini ssuda kimi verir.

Debitor borclannın verilməsi haqqında müqavilənin üstünlükləri pul

vəsaitlərinin daha tez alınmasını təmin etməklə alıcılarla

münasibətlərin pisləşməsindən uzaqlaşmağa imkan yaradılmasından

ibarətdir. Çatışmayan cəhət isə ondan ibarətdir ki, müqavilə üzrə

xərclər yüksək olur və kredit risklərinin hamısını özü daşıyır.

Ümumiyyətlə, kreditor borclarının dövretməsi ilə müqayisədə

debitor borclannm dövretməsi ləng olduqda müəssisə aşağıdakı üç

variantdan birini seçir:

a) Dövriyyədə çatışmayan pul vəsaitlərini kredit kimi

götürmək;

b) Bank və yaxud maliyyə kompaniyalan ilə faktorinq

müqaviləsi bağlamaq;

c) Bank və yaxud maliyyə kompaniyalan ilə debitor borclanna

hüquq verilməsi (girov) haqqmda müqavilə bağlamaq. İndi isə

göstərilən variantlann hansmm müəssisə üçün sərfəli olduğunu

nəzərdən keçirək:

328

1. Müəssisə - debitorlardan müddətinə görə borclann

ləngdaxil olması ilə əlaqədar olaraq dövriyyədə çatışmayan pul

vəsaitlərini kredit götürür. Müəssisənin ümumi balans məlumatlarına

görə təhlil edilən dövrün axınna çatışmayan vəsaitləri müəyyən

edirik:

P = Db-Kb = 4500-1363 = 3137mln. manat (10.1)

burada: Db - dövrün axırma debitor borcu; Kb - dövrim axınna kredit

borcludur.

Bank göstərilən məbləği (3137 min man.) 20% illik stavka ilə

verməyi müəssisə qarşısında şərt qoyur. IKjreditin lazım olduğu

müddət debitor və kreditor borclannm günlə hesablanmış dövretmə

müddətinin fərqi kimi hesablanır. İndi isə hər iki borcun dövretməsini

müəyyən edək:

K, = _ 4500

- 57,9gün (10.2) s

g 66.7

K, 1363

**‘h

~ 66.7 = 21,2gün (10.3)

burada: Sg - günlük satışın həcmidir. (66,7 mln. man. əv\'əldə

hesablanıb).

K = Kd-Kkr = 57,9-21,2 = 36,7 gün (10.4)

Deməli, bankdan alman kredit müəssisəyə 40 günə yaxın

lazımdır. Bu müddətə görə bank faizini hesablayaq

20 40 : 360 = 2,2%

Kreditin məbləği (faizə görə)

3137 2,2 : 100 =69 mln. manat

Deməli, müəssisə alınmış kreditə görə banka 69 mln. manat

ödəməlidir.

329

2. Müəssisə faktorinq müqaviləsi bağlayır. Bu müqavilənin

şərtinə görə bank müəssisənin bütün debitor borclarını satın alır. Bu

məbləğdən müəyyən faizlə ssuda verir, verilmiş ssudaya görə faiz

müəyyən edir. Bank eyni zamanda bütün debitor borcların məbləğinə

görə komission faizi təyin edir.

Bu variantlardan hansının müəssisə üçün sərfəli olduğu onun

borclarımn səviyyəsindən asılıdır.

Müəssisənin dövriyyə aktivləri və kreditor borclarmın

dövretməsi ilə maliyyə-istismar tələbatı göstəricisi bilavasitə

bağlıdır. Bu göstəricinin hesablanması çox sadədir. Bunun üçün

müəssisənin ehtiyatlar və debitor bordan məbləğindən kreditor

borcları çıxılır. Bu məbləğin həcmi nə qədər az olarsa, müəssisənin

maliyyə vəziyyəti bir o qədər yaxşı hesab olunur. Bu göstəricinin

səviyyəsi bəzi hallarda mənfi olur, yəni kreditor bordan tamamilə

dövriyyə aktivləri hesabına ödənilir və heç bir əlavə maliyyələşdirmə

mənbəyi cəlb etmədən nməssisə üçün zəruri dövretmə təmin olunur.

Mali>^ə-istismar tələbatı həcmi nə qədər az olarsa, fi3.siləsiz

istehsal fəaliyyətinin təmin olunması üçün müəssisə daha az öz

dövriyyə vəsaitlərini tələb edir.

Göstərilənlərlə yanaşı qeyd etmək lazımdır ki, maliyyə-

istismar tələbatı kəmiyyətinin az olması, hətta mənfi olması

müəssisənin maliyyə vəziyyətinin heç də həmişə yaxşı olması demək

deyildir. Belə ki, əgər ehtiyatlar zəruri tələbata uyğundursa, kreditor

borcların tərkibində vaxtı keçmiş borclar yoxdursa və eyni zfimanda

satışdan alınan pul vəsaitləri satışa çəkilən xərclərdən çoxdursa,

mövcud olan maliyyə-istismar tələbatı göstəricisi müəssisənin

maliyyə vəziyyətinin yaxşı olduğunu gösərir. Lakin təcrübədə elə

hallar olur ki, maliyyə- istismar tələbatı müəssisə üçün yaxşı maliyyə

vəziyyəti hesab edilməyən amillərin təsiri nəticəsində formalaşsın.

Bunlara əsasən aşağıdakılar aiddir:

1. Müəssisənin balansmda göstərilən ehtiyatlar həqiqi tələb

olunan məbləğdən həddən artıq azdır,

2. Satışdan alman pul vəsaitləri məhsulun satışına çəkilən

xərclərdən azdır, yəni məhsulun satışı ziyanlıdır. Bu zaman debitor

borcları kreditor borclanndan satışdan alınan pul

330

vəsaiti və xərclər arasındakı nisbətlə əlac^ədar olaraq az ola bilər.

3. Müəssisənin kreditor borclannın ;/üksək olması mal-

göndərən, büdcə və s. təşkilatlarla hesablaşma ü:o:ə vaxtı keçmiş

ödəmələrlə əlaqədar olsun.

Göstərilən bütün hallara təcrübədə tez-tez rast gəlinir. Ona

görə də maliyyə-istismar tələbatı göstəricisi müəyyən edilən zaman

vaxtı keçmiş borclar nəzərə alınmalıdır.

Maliyyə-istismar tələbatı və əsas vəsaitlərin cəmi müəssisənin

istehsal potensialını təşkil etdiyindən, istehsal prosesinin

ahəngdarlığını təmin etmək üçün bu göstəricinin səviyyəsi dəqiq

təyin edilməlidir.

10.3. Maliyyə riski və onun idarə edilməsi

İstənilən təsərrüfat fəaliyyətində bu və ya digər təsərrüfat

əməliyyatının səciyyəvi xüsusiyyətindən yaranan itki təhlükəsi

mövcud olur. Belə itki təhlükəsi özündə kommersiya riskini əks

etdirir. Riskin mahiyyətinə dair müxtəlif fikirlər mövcuddur. İlk

növbədə riski itki və zərərlərdən müdafiəsizlilt, təhlükə kimi

qiymətləndirmək olar. İstənilən halda risk qeyri- müəyyənlik

elementi ilə bağlı olur. Ona görə də bəzi hallarda riski -

qeyri-müəyyənlik elementi - həyata keçirilən iqtisadi proseslərdə və

ya təsərrüfat subyektlərinin fəaliyyətində əksini tapan

qeyri-müəyyənlik elementi kimi şərh edirlər. Lakin qeyd etmək

lazımdır ki, risk sadəcə olaraq qeyri-müəyyənlik deyildir. Risk

nəzərə alınması lazım gələn qeyri-müəyyənlikdir və

qeyri-müəyyənlik riskin zəruri şərtidir, ancaq kafi şərti deyildir.

Deməli, risklər qeyri-müəyyənlik elementi kimi mövcud olurlar,

ancaq qeyri-müəyyən vəziyyətlərin hamısında risk mövcud olmaya

da bilər. Risklər iki növə: xalis və spekulyativ risklərə bölünür. Xalis

risk zərərin aimması və yaxud sıfır nəticənin əldə edilməsini əks

etdirir. Spekulyativ risk isə həm müsbət, həm də mənfi nəticələrin

əldə edilməsi ehtimalını səciyyələndirir.

331

Maliyyə riski spekulyativ risk hesab edilir. Maliyyə riski öz

növbəsində iki növə bölünür; a) pulun alıcılıq qabiliyyəti ilə əlaqədar

olan risklər; d) kapital qoyuluşu ilə əlaqədar olan risklər. Pulun

alıcılıq qabiliyyəti ilə əlaqədar olan risklərə müxtəlif növ risklər, o

cümlədən inflyasiya və deflasiya riskləri, valyuta riski, likvidlik riski

daxildir. İnflyasiya pulun qijmətdən düşməsini və uyğun olaraq

qiymət artımını xarakterizə edir. Deflasiya isə inflyasiyanın əksi

prosesi olub, qiymətin aşağı düşməsini və pulun alıcılıq

qabiliyyətinin yüksəldilməsini göstərir.

Vab/uta riski xarici iqtisadi, kredit və digər valyuta

əməliyyatlan apanlan zaman hər hansı bir xarici valyuta kursunun

digər valyuta kursuna nisbətən dəyişməsi ilə əlaqədar olaraq valyuta

itkisi təhlükəsinin yaranması prosesini özündə əks etdirir. Likvidlik

riski isə qiymətli kağızlann və yaxud digər əmtəələrin keyfiyyəti və

istehlak dəyərinin qiymətləndirilməsinin dəyişilməsinə görə onların

satılması zamanı yarana biləcək itki ilə əlaqədardır. İnvestisiya riski

özünə aşa.ğıdakı risk növlərini daxil edir:

- Gəlirliliyin aşağı düşməsi riski;

- Qazanılacaq faydanın əldən verilməsi riski;

- Birbaşa maliyyə itkisi riski.

Gəlirliliyin aşağı düşməsi riski portfel investisiya, əmanət və

kredit üzrə dividend və faiz dərəcələrinin azalması nəticəsində baş

verə bilər. Bu özünə faiz riski və kredit riskini daxil edir. Faiz riskinə

kommersiya banklarının, kredit təşkilatlannın, investisiya

institutlarının verdikləri kreditlərə görə faiz dərəcələri ilə ödəniləcək

faiz dərəcələri arasındakı fərqlər nəticəsində yarana biləcək itki

təhlükəsi daxildir. Faiz riskinə həmçinin səhmlər üzrə ödənilən

dividendlərin, istiqraz, sertifikat və digər qiymətli kağızlar bazannda

faiz stavkasının dəyişilməsi nəticəsində yarana biləcək itki riskləri

daxil edilir. Kredit riski kreditora qaytarılası əsas borcun və faizə

görə hesablanmış məbləğin kredit alan tərəfindən ödənilməməsi

təhlükəsi ilə əlaqədardır.

Val;/uta riski xarici iqtisadi əlaqələr, kredit və digər valyuta

əməliyyatlannm apaniması zamanı hər hansı ölkənin

332

valyuta kursunun digər ölkənin valyuta kursuna nisbətən dəyişməsi

ilə əlaqədar yaranan valyuta itkisi təhlükəsini özündə əks etdirir.

Likvidlik riski isə qiymətli kağızların satışı zamanı onların istehlak

dəyəri və keyfiyyətinin qiymətləndirilməsinin dəyişməsi ilə əlaqədar

yaranan itkilərlə xarakterizə olunur.

Riskin iqtisadi mahiyyəti araşdırıldıqdan sonra onun

ölçüsünün müəyyən edilməsi metodikasmı öyrənmək lazım gəlir.

Riskin ölçüsü və yaxud riskin dərəcəsi iki meyar üzrə müəyyən edilir:

a) orta gözlənilən kəmiyyətə görə; b) ehtimal olunan nəticənin

tərəddüd etməsinə görə.

Orta gözlənilən kəmiyyət qeyri-müəyyənlik şəraiti ilə əlaqədar

olan kəmiyyəti özündə əks etdirir. Risklərin dərəcəsi

qiymətləndirilərkən təcrübədə çox vaxt dispersiya və orta kvadratik

kənarlaşma göstəricilərindən istifadə edilir. Bu göstəricilərin

səviyyəsinə uyğun olaraq konkret idarəetmə qərarları qəbul edilir.

Dispersiya aşağıdakı düsturlann köməyi ilə hesablanır:

^2 (10.5)

burada: X - hər bir müşahidə halı üçün gözlənilən nəticə; x - orta gözlənilən nəticə; n - müşahidə olunan halların sayı.

Orta kvadratik kənarlaşma isə aşağıdakı formula üzrə hesablanır:

(10.6)

Deməli, dispersiyanın ölçüsü təsadüfi kəmiyyətin ölçü

vahidinin kvadratına bərabərdir. Təsadüfi kəmiyyətin səpələnməsini

dəyər ifadəsində qiymətləndirmək üçün dis- persiyanın kvadrat kök

altındakı ifadəsinə bərabər olan orta kvadratik kənarlaşmadan istifadə

olunur. Təsadüfi kəmiyyətin nisbi səpələnməsi isə nisbi orta

kvadratik kənarlaşmanı

333

>Larakterizə edir vo orta kvadratik kənarlaşmanın kəmiyyətin riyazi

gözlənməsinə olan nisbəti kimi hesablanır.

Təhlilin aparılması üçün, adətən, variasiya əmsalından istifadə

edilir. Bu əmsal orta kvadratik kənarlaşmanın orta riyazi kəmİ3^ətə

nisbəti kimi hesablanır və alınan nəticənin kənarlaşma dərəcəsini

göstərir.

K = 4 l 0 0 X

(10.7)

Variasiya əmsalı nisbi kəmiyyət olduğu üçün onun

səviyyəsinə öyrənilən göstəricilərin mütləq kəmiyyətləri təsir

göstərmir.

İndi isə qeyd edilən göstəricilərin hesablanmasını daha aydın

basŞa düşmək üçün aşağıdakı cədvəl məlumatlarına müraciət edək

(Cədvəl 10. 2).

Cədvəl məlumatlarına görə orta kvadratik kənarlaşmanı

hesablayaq:

A tədbirində D = ,1^'^ = ±3,68 120

5 tədbirində D = = ±4,40 80

Variasiya əmsalını hesablayaq:

±3 68 ^ tədbiri üçün: V = —^ --------- 100 = ±24,53%

15

±4 40 5 tədbiri üçün: V = -^=—2 ---- 100 = ±22,0% •

2 0

334

+D V = JOO

X

(10.10)

burada: D2 - dispersiya; Pmax - alınması ehtimal olunan maksimal

gəlir (mənfəət, rentabellik); Pmin - alınması ehtimal olunan minimal

gəlir (mənfəət, rentabellik); Xmax - gəlirin maksimal səviyyəsi; Xmm

- gəlirin minimal səviyyəsi; X ~ gözlənilən gəlirin orta kəmiyyəti; D -

orta kvadratik kənarlaşma; V- variasiya əmsalı.

Fərz edək ki, kapital qoyuluşu üzrə iki müxtəlif variant

mövcuddur. Ən riskli variantın seçilməsi tələb olunur.

Birinci variant Mənfəətin orta kəmiyyəti 30 mln. manat

olduğu halda, bu göstərici 15 mln. manatdan 40 mln. manata qədər

məbləğdə tərəddüd edir. 15 mln. manat mənfəət əldə edilməsi

ehtimalı 0,2-yə, 40 mln. manat mənfəət əldə edilməsi ehtimalı isə

0,3-ə bərabərdir.

İkinci variant. Mənfəətin orta kəmiyyəti 25 mln. manat olduğu

halda, bu göstərici 20 mln. manatdan 30 mln. manata qədər məbləğdə

tərəddüd edir. 20 mln. manat mənfəət əldə edilməsi ehtimalı 0,4-ə, 30

mln. manat mənfəət əldə edilməsi ehtimalı isə 0,3-ə bərabərdir. Belə

bir şəraitdə variantlar üzrə göstəriciləri hesablayaq.

Birinci variant üzrə:

= 0,3 • {40 - 30)' + 0,2 • {30 - 15)' = 7J;

D ̂ У!Т5 ^ ±8,66;

±8,66

V = 30

100 = ±28,9%

İkinci variant üzrə:

= 0,3 ■ {30 - 25)' + 0,4 • (25 - 20)' = 17,5;

D = VTTJ = ±4,18;

±4,18

25 100 = ±16,7%

336

Variantlar üzrə hesablanmış variasiya əmsallarının müqayisəsi

göstərir ki, ikinci varianta kapital qoymaq nisbətən az risk tələb edir.

Risklərin təhlili zamanı Monte-Karlo metodundan da istifadə

edilir. Bu metod daha mürəkkəb və əmək tutumlu olub, əsasən aprior

informasiyanın kifayət qədər olmadığı şəraitdə iri layihələrin

risklərinin təhlili üçün istifadə olunur və giriş parametrləri üçün

verilmiş məhdudiyyətlərlə uzlaşan çoxlu sayda ssenarilərin

yaradılmasına imkan verən imitasiya modellərinin qurulmasından

ibarətdir. Bu zaman ilk növbədə proqnoz modeli yaradılır, səmərəlilik

kriteriyalanna kifayət qədər güclü təsir edən amillər aydınlaşdırılır və

dəyişən parametrlərin mümkün diapazonlarda yerləşməsi ehtimalının

paylanması qiymətləndirilir. Sonrakı mərhələdə isə dəyişən

parametrlər arasında korrelyasiya asılılıqları aydınlaşdırılır, verilmiş

məhdudiyyətlər çərçivəsində təsadüfi ssenarilər yığımı (çoxluğu)

yaradılır və imitasiya modelləşdirilməsinin nəticələrinin statistik

təhlili aparılır. Yəni kriteriyaların qiymətlərinin riyazi gözləməsi,

dispersiya, orta kvadratik kənarlaşma, investorun gözlənilən itkiləri,

layihədən gözlənilən gəlirlər və digər göstəricilər hesablanır.

Qeyri-müəyyənlik şəraitində layihə qərarlanmn

səmərəliliyinin qiymətləndirilməsi zamanı Valda, Sevidc və Qurviç

kriteriyalanndan istifadə olunur.

Valda kriteriyası ifrat pessimist kriteriya sayılır və qərar qəbul

edən şəxsi layihənin həyata keçirilməsinin ən pis şəraitinə

istiqamətləndirir. Valda kriteriyası belə müəyyən edilir:

W = max min D.. ]<i<m l^j<n ^

(10.11)

burada; Dy - ı-ci layihənin y-ci vəziyyət üzrə həyata keçirilməsindən

alınan faydadır.

Sevidcin risklərin minimaks kriteriyası da pessimist

kriteriyadır, lakin daha əlverişli qərarlann seçilməsi zamanı daha

səmərəli variantlara deyil, riskli layihələrə üstünlük verilir. Sevidc

kriteriyası aşağıdakı kimi müəyyən edilir:

337

S = min max R.. l<i<ml<j<n

(10.12)

burada: Ri/ - i-ci layihənin y-cu vəziyyət üzrə risk olub, aşağıdakı

kimi hesablanır:

R.. = max D.. ISİİm •’

D. (10.13)

Qurviçin pessimist-optimist kriteriyası layihə qərarlarının

qəbul edilməsi zamanı ifrat pessimist və ifrat optimist mövqelərdən

istifadəni deyil, layihənin həyata keçirilməsinin daha yumşaq (orta)

şəraitindən istifadəni tövsiyə edir. Qurviç kriteriyası aşağıdakı kimi

müəyyən edilir:

H = max l<i<m

a • min D. + /5/sn 'y

(7 - a)maxD.^, (10.14)

Bu kriteriyanın ifadəsində əmsalı sabit ədəd olub, mahiyyətcə

layihənin həyata keçirilməsi zamanı qərar qəbul edən şəxsin daha

üstün ssenarinin seçilməsinin düzgünlüyünə inamlılıq dərəcəsindən

asılı olaraq tərtib olunur. Bu əmsalın qiyməti 0 -5- 1 intervalmda

seçilir, a = 0 olduqda, Qurviç kriteriyası ifrat optimist kriteriya, a = 1

olduqda, Valda kriteriyasına çevrilir.

Yuxarıda baxdığımız risklərin əksəriyyəti müəssisənin

fəaliyyətinin ayrı-ayrı növləri ilə əlaqədardır. Lakin bu risklərdən

başqa müəssisənin fəaliyyətini bütövlükdə əks etdirən risk dərəcəsi

anlayışı da mövcuddur. Müəssisə fəaliyyətinin bu risk dərəcəsi

müəssisə üzrə satışdan alınan mədaxil və satışdan alınan mənfəət

göstəricilərinin nisbətindən, həmçinin ümumi mənfəət məbləği ilə

məcburi ödəmələr və xərclər nəzərə alınmaqla yerdə qalan mənfəət

məbləği arasındakı nisbətin səviyyəsindən asılıdır. Bu asılılığın

mahiyyətini aşağıdakı misalların timsalında nəzərdən keçirək.

Fərz edək ki, satışdan alınan mədaxil 1000 min manat,

satışdan alınan mənfəət isə 150 min manat təşkil edir. Növbəti ildə isə

satışdan alınan mədaxilin 10% artırılması nəzərdə tutulmuşdur. Bu

zaman satışdan alman mənfəət nə qədər artmış

338

olar? Əgər natural ifadədə satışın həcmi deyil, məhz məhsulun

qiymətinin səviyyəsi artmışdırsa, bu zaman mənfəətin məbləği 250

min manat [1100 - (1000 - 150)] təşkil edəcəkdir. Əgər məhsulun

qiyməti dəyişməz qalıb, satışın həcminin artımı yalnız natural ifadədə

məhsul həcminin artımı hesabına əldə edilməsi nəzərdə tutulursa, bu

zaman mənfəətin hesablanması üçün bazis dövründəki satışdan alınan

mədaxildə dəyişən və sabit xərclərin məbləğini bilmək lazım gəlir.

Tutaq ki, bazis dövründəki satışdan alınan mədaxildə satılmış

məhsula çəkilən 850 min manat ümumi xərclərin 500 min manatı

dəyişən xərclərdən, 350 min manatı isə sabit xərclərdən ibarətdir.

Deməli, satışdan alınan mədaxilin 10% artması zamanı satışdan

alınan mənfəət 200 min manat (1000 • 1,1 - 350 - 500 • 1,1 = 200)

təşkil etmiş olar. Bazis dövründə satışdan alınan mədaxilin satışdan

alınan mənfəətə nisbəti 6,67-yə (1000 : 150 = 6,67) bərabərdir.

Əgər qiymət artımı hesabına satışdan alınan mədaxil 10%

artırsa, satışdan alınan mənfəət satışdan alınan mədaxilin artımına

nisbətən 6,67 dəfə çox artmalıdır. Əksinə, satışın həcmi 10% azaldığı

halda satışdan alınan mənfəət 66,7% azalmış olar. Verilmiş şərt

daxilində satışdan alınan mədaxil 900 min manat, satışdan alınan

mənfəət isə 50 min manata (900 - 850 = 50) bərabər olacaqdır. Bu

halda çəkilən xərclər dəyişməz qalır, yalnız qiymət dəyişir. Mənfəətin

azalması tempi isə 66,7% [(150 - 50): 150 • 100 = 66,7] təşkil edir.

İndi isə fərz edək ki, satışdan alınan mədaxilin artması natural

ifadədə satışın həcminin artması hesabına əldə edilmişdir. Təbii ki, bu

zaman dəyişən xərclərin həcmi də artır. Bu halda satışdan alınan

mədaxil və mənfəətin artım tempi nisbətini dəyişən xərclər çıxılmaqla

satışdan alınan mədaxil göstəricisindən istifadə etməklə hesablamaq

lazımdır. Deməli, [(1000 - 500) : 150 = 3,33] bu zaman satışdan

alınan mədaxil 10% artdığı halda, mənfəət 33,3% artır. İndi isə bunu

yuxarıda göstərilən göstəricilər əsasında yoxlayaq. Deməli, natural

ifadədə satışın həcminin artması hesabına satışdan alınan mədaxil

10% artdığı halda, mənfəətin artım tempi 33,3% [(200 - 150) : 150 •

100 = 33,3] təşkil edir.

339

Satışdan alman mədaxil və satışdan alınan mənfəət arasındakı

nisbət göstəricisi iqtisadi ədəbiyyatlarda «əməliyyat levereci»

adlandırılır və satışdan alınan mədaxilin azalması zamanı

müəssisənin risk dərəcəsini xarakterizə edir.

Əməliyyat leverecinin mahiyyəti iqtisadi ədəbiyyatlarda

müxtəlif cür şərh edilir. Məsələn, C.V. Xom göstərir ki, əməliyyat

levereci əsas vəsaitlərin həcmində dəyişmələri yüksəltməyə aparan

istifadəsidir. Digər iqtisadçılar isə əməliyyat leverecini funksiya

olunmuş və dəyişən xərclər arasındakı nisbət kimi izah edirlər. Bu

sahədə mövcud olan fikirləri ümumiləşdirərək göstərmək lazımdır ki,

əməli)0^at leverecini (asılılığını) istehsal xərclərinin və ya kapitalın

mənfəətin həcmindəki dəyişmələrin səviyyəsinin yüksəlməsini

şərtləndirən strukturu kimi xarakterizə etmək olar. Yuxanda

göstərilən araşdırmalara görə belə bir nəticəyə gəlmək olar ki, əgər

satışın həcminin dəyişməməsi şərti ilə satılan hər bir məhsul

vahidinin qiymətinin aşağı düşməsi nəticəsində mənfəətin

azalmasına nisbətən satışın həcminin azalması ilə əlaqədar olaraq

satışdan alınan mədaxilin azalmasına görə mənfəətin azalması

şəraitində müəssisə daha çox risk etmiş olur. Əgər hər iki amil eyni

vaxtda təsir göstərirsə, bu zaman riskin dərəcəsi, daha doğrusu,

əməliyyat leverecinin səviyyəsi hesablanmış göstəricilərinin arasında

olur. Nəzərə almaq lazımdır ki, maliyyə riskinin ən aşağı səviyyəsi

satışın natural həcminin aşağı düşdüyü halda, yüksək səviyyəsi isə

qiymətin aşağı düşdüyü halda baş verir. Məhsulun qiyməti və satışın

natural həcmi eyni vaxtda aşağı düşdükdə əməliyyat leverecinin

səviyyəsini aşağıdakı düsturla üzrə hesablamaq olar:

Lj = (L2 ’ İq + L3 • İn) ■' İs (10.15)

burada: Lj - əməliyyat leverecinin səviyyəsi; L2 - qiymətin aşağı

salınması hesabına satışdan alman pul vəsaitlərinin azalması zamanı

əməliyyat leverecinin səviyyəsi; L3 - satışın natural həcminin

azalması hesabına satışdan alınan pul vəsaitlərinin azalması zamanı

əməliyyat leverecinin səviyyəsi;

340

İq - qiymətin aşağı salınması, faizlə; İ„ - satışın natural həcminin aşağı

salınması, faizlə; İs - satışdan alınan pul vəsaitlərinin azalması, faizlə.

Əməliyyat leverecindən fərqli olaraq maliyyə levereci

müəssisənin öz məhsullarını reallaşdırmaq prosesində yaranan riskin

səviyyəsini ölçmək məqsədi üçün deyil, müəssisənin sərəncammda

qalan mənfəətin kifayət edib-etməməsi ilə əlaqədar olan riskin

səviyyəsini müə)^ən etmək üçün istifadə edilir. Daha doğrusu, bu

göstərici müəssisə üzrə yaranan öhdəliklərin yerinə yetirilə

bilməməsi riskini əks etdirir.

Məlum olduğu kimi, müəssisənin mənfəətinin ümumi məbləği

ilk növbədə mənfəətə görə verginin məbləği qədər azaldılır. Bundan

sonra müəssisənin sərəncamında qalan mənfəət digər məqsədlər üçün

istifadə edilir. Lakin mənfəətin məbləğindən asılı olmayaraq

müəssisə bəzi məcburi ödəmələri həyata keçirməlidir ki, bunlara da

aşağıdakılar aiddir:

İmtiyazlı səhmlər üzrə dividendlər və müəssisə tərəfindən

buraxılan istiqrazlar üzrə faizlərin ödənilməsi;

- mənfəət hesabına ödənilməsi nəzərdə tutulan bank

kreditlərinə görə faizlərin ödənilməsi;

- müxtəlif səbəblər üzündən yaranan maliyyə sanksiyaların

ödənilməsi.

Maliyyə leverecinin mahiyyətini aşağıdakı kimi xarakterizə

etmək olar. Bu göstərici mənfəətə görə verginin məbləğini çıxmaqla

mənfəətin məbləğini mənfəətin kəmiyyətindən asılı olmayaraq

məcburi ödəmələr və xərclər çıxılmaqla müəssisənin sərəncamında

qalan sərbəst mənfəətə nisbəti kimi hesablanır. Müəssisənin maliyyə

riskinin ümumi səviyyəsinin qiymətləndirilməsi əməliyyat və

maliyyə levereci göstəricilərinin köməyi ilə aparılır. Bu göstəricilərin

müəyyən edilməsi məqsədi ilə aşağıdakı işarələnməni qəbul edirik:

La - əməliyyat levereci; Lm - maliyyə levereci; Sm - satışdan alınan

mədaxil; Xd - dəyişən xərclər; Mx - xalis mənfəət; Ms - sərbəst

mənfəət; Mp - satışdan alınan mənfəət.

L = M.

və yaxud r

(10.16)

341

" M. (10.17)

M Əgər —- =: K qəbul etsək, (10. 14) və (10. 15) düsturla- Mx nnı aşağıdakı kimi yazmaq olar:

LxL=: M

X- p _ _

və yaxud Mp KxMx KxM^

/ xL ^

K x M , .

(10.18)

Beləliklə, göründüyü kimi, müəssisə riskinin ümumi səviyyəsi

satışdan alman mənfəət itkisi riski və sərbəst mənfəətin azalması riski

altında formalaşır və bu göstəricilər maliyyə leverecinin səviyyəsinə

bilavasitə təsir göstərir.

10.4. Maliyyə əməliyyatlarının səmərəliliyinin

idarə edilməsi

Kommersiya fəaliyyəti ilə məşğul olmaq istənilən maliyyə

əməliyyatlan apanlarkən həmin əməliyyatlarm bütün variantlannm

düzgün qiymətləndirilməsini bacarmağı tələb edir. Kommersantın

qızıl qaydası belə səslənir: ucuz satın almaq, daha baha satmaq.

«Baha» və «ucuz» anlayışlarının kəmiyyət xarakteristikasını vermək

üçün maliyyə hesablamaları sahəsində müəyyən biliklərə malik

olmaq lazımdır.

Maliyyə əməliyyatlannda pulun dəyəri həmişə konkret an və

yaxud dövrlə əlaqədar olur. Bugünkü pul gələcəkdəki pula nisbətən

daha böyük dəyərə malikdir. Çünki bu pul investisiyalaşdırıla bilər və

müəyyən məbləğ gəlir gətirə bilər. Eyni zamanda vaxt keçdikcə

inflyasiya ilə əlaqədar olaraq pulun dəyəri azalmağa başlayır. Ona

görə də pul vəsaitlərinin

342

uzunmüddətli qoyuluşu ilə əlaqədar olaraq maliyyə əməliyyatlarının

aparılması zamanı vaxt amilinin hökmən nəzərə alınması lazım gəlir.

Maliyyə əməliyyatının sadə növü müəyyən məbləğ pul

vəsaitinin ^(O) hər hansı (7) vaxtdan sonra müəyyən məbləğin 5(7)

geri qayıtmasını nəzərdə tutur. Maliyyə əməliyyatının səmərəliliyinin

müəyyən edilməsi üçün əsasən iki göstəricidən istifadə edilir.

1. Nisbi artım (maraq, interest rate, retum, faiz stavkası,

rentabellik səviyyəsi, gəlirlilik norması)

r-r = 5( 7) - 5( 0) 5( 7)

S(0) 5( 0) -1; ( 10. 19)

2. Nisbi güzəşt (diskont, discont rate, uçot stavkası, antisipativ

stavka)

^ ^ ^ 5( 7) - 5( 0) _ ^ 5( 0) .

5( 7) 5( 7) (10.20)

Yuxarıda verilmiş hər iki göstərici ya başlanğıc qoyuluşa, ya

da son məbləğə kreditorun kapitalının artımını xarakterizə edir. Faiz

və uçot stavkası məhz bir məsələni, artım əməliyyatı və yaxud uçot

əməliyyatı zamanı gəlirlilik dərəcəsini müəyyən edir.

Vaxt amili nəzərə alınmaqla maliyyə əməliyyatlarının

səmərəliliyinin təhlili zamanı iki metoddan: artım və diskont-

laşdırma metodlarından istifadə edilir.

Faizin hesablanması nəticəsində pul vəsaitləri məbləğinin

çoxalması prosesi artma adlanır. Artma metodu pul vəsaitlərinin

gələcək məbləğini müəyyən etmək üçün istifadə edilir.

5-(7') = 6 ( 0 ) ( l + / v ) (10.21)

burada: (1+/T) kəmiyyəti artma əmsalı olub, 7 dövrü ərzində əldə

edilən real mənfəəti (gəliri) əks etdirir. İllik gəlir isə r

343

= rr İT formulu üzrə hesablanır və il ərzində nəzəri mənfəət

normasını göstərir.

Pul vəsaitlərinin məlum gələcək dəyərinə görə cari dəyərin

hesablanması prosesi isə diskontlaşdırma adlanır.

burada: (1

^SiO) = { \ - d r ) S { T ) \ dı)

kəmiyyəti diskont-faktor adlanır.

(10.22)

\-d,. = 1 S ( 0 ) _____

S ( T ) 1+/V (10.23)

MİSAL 1. 3 mln. manat məbləğində pul 4 mln. manat

qaytarılmaq şərti ilə 1 ilə kredit verilir. Bu əməliyyatın faiz dərəcəsini

və diskontu hesablamalı.

H ə l l i :

^ T 6'(r)->S’(0) ^4-3

5(0) “ 4 = 0,333 = 3 ,3%

S { T ) - S { Q ) 4 - 3

" ■ 5(r)

4

= 0,25 = 25%

Deməli, bu əməliyyat nəticəsində faiz dərəcəsi 33,3%, illik diskont isə 25% təşkil edir.

Pul vəsaitlərinin gələcək dəyərinin qiymətləndirilməsi zamanı sadə faiz və mürəkkəb faiz metodlanndan istifadə edilir. İlk növbədə faiz və faiz dərəcəsinin nə olduğunu bilmək lazımdır. Faiz - borca verilən pula görə alman haqdır. Faiz dərəcəsi isə müəyyən zaman müddətində kreditə verilən məcmu məbləğin faizlə ifadə olunan haqdır. Sadə faiz kreditə görə ödənilən yalnız borc alınmış məbləğdən - əsas məbləğdən hesablanmasını nəzərdə tutur. Təcrübədə sadə faizin köməyi ilə hesablama, adətən, müddəti 1 ilə qədər olan qısamüddətli kreditlər üçün istifadə edilir. Fərz edək ki, sadə faiz dərəcəsi rn-ə bərabərdir. Bu zaman sadə faiz formulu üzrə T müddəti ərzində əldə ediləcək gəlir aşağıdakı kimi hesablanır:

344

rT = T r ^ (10.24) Sadə faizdən istifadə etməklə artım məbləği aşağıdakı kimi

olacaqdır?

S { T )^ S { 0 ) { \ + T r „ )

Qısamüddətli kreditlərin verilməsi

(10.25)

zamanı faizlərin

hesablanması təcrübədə bəzi məqamlan nəzərə almaq lazundır.

Məlum olduğu kimi, faiz dərəcəsi illik müəyyən edildiyi

halda kreditin verilmə vaxtı tam il olmaya da bilər. Ona görə

də bu müddəti aşağıdakı kimi göstərmək olar:

t n — —

k

(10.26)

burada: t - kreditin verildiyi günlərin sayı; K - ildəki günlərin sayı və

yaxud faizin hesablanması üçün vaxt bazasıdır.

Faizin hesablanması zamanı iki vaxt bazasmdan: = 360 gün

(hər ay 30 gün olmaqla 12 ay) və yaxud ^ = 365, 366 gün istifadə

edilir. K = 360 gün qəbul edildikdə adi və yaxud kommersiya

faizinin, K = 365, 366 gün olduqda isə dəqiq faizin hesablanmasına

nail olunur. Kreditin verildiyi günlərin sayını da təqribi və dəqiq

müəyyən etmək olar. Birinci halda kreditin davam etmə müddəti hər

bir ay 30 günə bərabər olmaqla müəyyən edilir. Kreditin dəqiq

günlərinin, sayı isə kreditin verildiyi gün ilə onun qaytanidığı gün

iuusındakı günlərin sayım hesablamaq yolu ilə müəyyən edilir.

^Kreditin verildiyi gün və qaytarıldığı gün bir gün hesab olunur.

Deməli, təcrübədə sadə faizin hesablanmasının üç variantından

istifadə edilir:

1. Kreditin dəqiq günlərinin sayı ilə dəqiq faiz. Bu variant

təbii ki, daha dəqiq nəticələr əldə etməyə imkan verir. Bu metod

əksər ölkələrin mərkəzi banklan, habelə ABŞ və Böyük Britaniya

kimi ölkələrin kommersiya banklarmda tətbiq edilir. Kommersiya

sənədlərində bu 365/365 və yaxud ACT/ ACT kimi işarə edilir.

345

2. Kreditin dəqiq günlərinin sayı ilə adi faiz. Bu metod, adətən, bank metodu adlanıb, kommersiya banklarının ölkələrarası kredit əməliyyatlarında, habelə Fransa, Belçika və İsveçrə kimi ölkələrin bank əməliyyatlarında tətbiq edilir. Bu metod 365/360 və yaxud ACT/360 kimi göstərilir və əvvəlki variantdan istifadəyə nisbətən daha yüksək nəticə əldə etməyə imkan yaradır.

3. Kreditin təqribi günlərinin sayı ilə adi faiz. Bu metod 0 halda istifadə edilir ki, bu zaman yüksək dəqiqlik tələb olunmur. Bu metod Almaniya, İsveç və Danimarka kimi ölkələrin kommersiya banklarında tətbiq edilir və şərti olaraq 360/360 kimi göstə:rilir.

İndi isə hər bir variant üzrə hesablamanın aparılması mexanizmini nəzərdən keçirək. Fərz edək bank illik 18% dərəcəsi ilə yanvar ayının 20-dən oktyabr ayının 5-nə kimi (həmin gün daxil olmaqla) 1 mln. manat laedit vennişdir. Klrediti alan şəxs sadə faiz dərəcəsi üzrə hansı məbləği ödəməlidh. İlk növbədə kreditin verildiyi günlərin sayını müəyyən edək: dəqiq günlər - 258; təqribi günlər - 255:

1. Kıeditin dəqiq günlərinin sayı ilə dəqiq faiz üzrə (365/365):

S ■■= 1000000 1 + 258

365 0,18 = 1127233 manat

2, Klreditin dəqiq günlərinin sayı ilə adi faiz üzrə (360/365):

S := 1000000 •(; + — • 0.751 = 1129000 manat V 360 )

3. Kj-editin təqribi günlərinin sayı ilə adi faiz üzrə

(360/360):

S ---- 1000000 • 7 + 0,75 = 1127500 manat. 258

360

Bir neçə tam illəri əhatə edən uzunmüddətli kreditlər üzrə

hesablama zamanı adətən mürəkkəb faiz sxemindən istifadə

edilir. Bu aşağıdakı düsturla müəyyən edilir:

346

(10.27) Bu halda artmış məbləğ aşağıdakı kimi təyin edilir:

S { T ) = 5(0) • (/ + r j (10.28)

Mürəkkəb faizin sadə faizdən əsas başlıca fərqi ondan

ibarətdir ki, mürəkkəb faizin hesablanması üçün ba2:a məbləği bir

hesablama dövründən digər hesablama dövrünə keçdikdə dəyişir.

Deməli, mürəkkəb faiz - faiz üzrə ödənişlərin əsas məbləğ və keçmiş

dövr üçün hesablanmış faiz ödənişlərinin cəminə nisbətən müəyyən

edilməsini nəzərdə tutur. Təcrübədə əməliyyatın müddəti T tam ədəd

olmaya da bilər.

MİSAL 2. Banka illik 40% dərəcə ilə 2000 manat depozit

qoyulmuşdur. Sadə faiz və mürəklıəb faiz sxemindən istifadə

etməklə 6 aydan sonra bank müştəriyə nə qədər pul ödəməlidir? Əgər

bu müddət 1,5 ilə bərabər olarsa, müştəri nə qədər pul əldə

edəcəkdir?

H ə l l i : Mürəkkəb faiz sxemi üzrə müştərinin əldə

edəcəyi məbləğ belə hesablanu*:

5(r) = 2000{I + 0.4)'" = 2366 manat

Sadə faiz sxemi üzrə isə ödəniş aşağıdakı kimi hesablanır:

S(T) = 2000 [1 + (0,4/2)J = 2400 manat

Əgər depozitin müddəti 1,5 il olarsa, bu zaman sadə və

mürəkkəb faizin kombinasiyası metodikasına görə Ödəniləcək

məbləğ belə hesablanır:

S(T) = 2000 (1 + 0,4) [(1 + (0.4/2)] = 3360 manat

Yalnız mürəkkəb faiz üzrə hesablama zamanı ödəniləcək

məbləğ isə aşağıdakı qədər olacaqdır:

S(T) - 2000 (I + 0,4)!.5 = 3312 manat

Yalnız sadə faiz üzrə hesablama zamanı isə ödəniləcək

məbləğ isə aşağıdakı qədər olacaqdır:

34'^

S(T) = 2000 (1 + (3/2) 0,4) = 3200 manat

MİSAL 3. Müştəri nominal dəyəri 300 manat olan loıponsuz

istiqrazı 100 manata almışdır. Bu istiqrazın ödənilməsi müddəti 2,5

ildən sonra nəzərdə tutulmuşdur. Bu əməlİ5^atın mürəkkəb illik faizi

neçəyə bərabərdir?

H ə 11 i Bu faizi aşağıdakı düsturdan istifadə etməklə

hesablamaq olar;

S { T ) = S(0)(1 + rj^

r ■■= T ıw/

i s ( 0 j - 1 = 2.5 300

100 - 1 = 0.552 = 55,2%

Maliyyə hesablamalannda il ərzində mürəkkəb faizin bir neçə

dəfə hesablanması sxemindən də istifadə edilir. Bu zaman il ərzində

illik nominal dərəcə r c n və hesablamaların sayı m qabaqcadan

şərtləndirilir.

r , = { J + r„, / n , y - - I (10.29)

Bu halda artmış məbləğ aşağıdakı kimi hesablanır:

S r = S (0 ) - { 1 + / m f - (10.30)

İstənilən ixtiyari T dövrü ərzində diskont və yaxud diskont-faktorun hesablanması ya sadə faiz ya da mürəkkəb j'aiz sxemindən istifadə etməklə illik diskont { d ) və yaxud elan edilmiş illUc dərəcə (r) üzrə aparılır. Bu zaman bank diskontu aşağıdala kimi hesablanır:

= T • d (10.31)

burada: d n - illik sadə diskontdur. Bu zaman nəzərə almaq lazımdır İd, T • d » > I olur. Bu sxem, adətən, qısamüddətli bank öhdəliklərinin (veksel, istiqraz və s. kimi qiymətli kağızlar) alışı (uçotu) zamanı daha çox tətbiq edilir.

Diskontlaşdınlmış məbləğ bu halda aşağıdakı kimi müəyyən edilir:

348

S ( 0 ) = ( l - r - d ^ ) - S ( T ) (10.32)

MİSAL 4. 1000 manat məbləğində olan trattanın (köçürmə

vekseli) sahibi banka 15 noyabrda ödəməli olduğu halda bir qədər

tez, sentyabrm 21-də 8 faizlik sadə uçot dərəcəsi üzrə ödəmişdir.

Sadə faiz dərəcəsi üzrə bani: əməliyyatının illik gəlirini və diskontu

hesablamalı.

H ə 1 1 i : B u halda T dövrü ərzində diskontu hesablayaq:

S ( 0 ) = 1000 1 -

\

55

360 0,8 \ - 987,78manat

D = 1000-987,78 = 12,22 manat Bank əməliyyatının

illik gəliri isə 8,1% təşkil edəcəkdir.

r = 12,22 • 360 4399,2

987,78 • 55 54327,9 = 0,08098 = 8,1%

Bəzi hallarda il ərzində diskontlaşdırma sxemindən bir neçə

dəfə istifadə edilir. Bu zaman bir ildə yenidən hesablamalann sayı

{m) və nominal diskont {dct^ şərtləndirilir.

dj. = 1 - ( d ^ 1--^

m (10.33)

Bu halda diskontlaşdırılmış məbləğ aşağıdakı kimi hesablanır:

/ S ( 0 ) = S (T )

\T„ J _ c/>

m y (10.34)

İlk başlanğıc kapitala faizin hesablanmasını mütəmadı olaraq

aparmaq olar. Bu halda fasiləsiz faizlərdən istifadə edilir. Bunun

mahiyyəti ondan ibarətdir ki, hesablamaların sayı sonsuzluğa,

dövrlər arasındakı vaxt intervalı isə sıfra yaxınlaşmağa meyl edir.

m—>00 şərti daxilində mürəkkəb faizin çoxsayb

349

( T \

S ( t ) - S (0 ) e x p \ r ( t ) • d t

\ o

(10.41)

r(t) = r„ = const olduqda 7+ rr = exp (rnT) olar.

QEYD: r^-in kiçik qiymətində (10%-ə qədər) artımın gücü və

mürəkkəb illik dərəcə 0,01-ə qədər dəqiqliklə üst-üstə düşür. Bunu

aşağıdakı şəkildən daha aydın görmək olar (Şəlcil 10.1).

Əgər il ərzində hesablama m dəfə aparılırsa, bu zaman

hesablanmış faiz r„ = rrrln(l+r/m), illik nominal dərəcə isə n-n =

m[exp(rn/m) - 1] düsturları üzrə müəyyən edilir. Kredit

müqavilələrində bəzən vaxta görə faiz dərəcələrinin dəyişilməsi

nəzərdə tutulur.

Şykil 10. L Müxtəlif hesablama sxemi zamanı vəsait qoyuluşu

kəmiyyətinin dəyişilməsi

1. Sadə faiz üçün müddətin sonuna artım məbləği aşağıdakı

kimi müəyyən edilir:

351

S ( T ) = S ( 0 ) • (1 + +... + T„r„) =

\ = 5(0)

V /=ı

(10.42)

J burada; T,- /-ci dövrün davam etməsi, n - i-ci dövrdə sadə faiz

dərəcəsidir.

Mürəkkəb faiz: üçün müddətin sonuna artım məbləği belə

müə3^ən edilir:

S(T) = S ( 0 ) ■ { 1 + r,Y' {1 + rj'...(/ + rj- (10.43)

l)urada: n - /-ci dövrdə mürəkkəb faiz dərəcəsidir (i = I, n); Ti- /-Cİ

dövrün davam etmə müddətidir.

İstehlak kreditində kreditə görə faiz bütün kredit məbləğinə

hesablanır və faiz dərəcəsi kredit xətti açılarkən müəyyən edilir. Bu

növ kreditdə krediti olan şəxs borcun ödənilməsini bütün kredit

müddəti ərzində hissə-hissə həyata keçirir. Bu halda borcun məbləği

belə hesablanır:

Şəkil 10.2. Əməliyyatın konturu formasında əks etdirilməsi

352

Şəkildən göründüyü kimi, baxılan əməliyyatın balans-

laşdırılması qapalı kontur formasına malik olur. Yəni borcun sonuncu

ödənişi qalıq borcu tam bağlayır. Bu halda ödənişlərin məcmu

əməliyyatın şərtlərinə dəqiq uyğun olur. Verilmiş şəklə görə qalıq

borc üçün aşağıdakıları göstərmək olar:

S(tı) = S(0y (1 + tır„) - Sı (10.46)

S(t2) = S(tıy [1 + (t2 - tıy r„] - S2 (10.47) = S(t2y [1 +

(T-t2)'r„] (10.48)

Borcun hissə-hissə ödənilməsi ardıcıllığı zamanı faizin

hesablanması üçün hansı məbləğin baza kimi götürülməsi və qalıq

borcun hansı yolla müəyyən edilməsi məsələsini həll etmək lazımdır.

Bu məsələnin həlli üçün iki metod mövcuddur.

1) aktuar metod (bir ildən çox olan müddət) - Actuarial

method;

2) tacir qaydası (bir ildən çox olmayan müddət) - Merchant's

Rufe.

Aktuar metod borcun faktiki məbləğinə faizin ardıcıl olaraq

hesablanmasını nəzərdə tutur. Bu zaman qismən ödəmə, ilk növbədə

ödəniş tarixinə hesablanmış faizin ödənilməsinə gedir. Əgər ödənişin

məbləği hesablanmış faizin məbləğindən artıqdırsa, onlar arasındakı

yaranan fərq borcun əsas məbləğinin ödənilməsinə yönəldilir,

ödənilməmiş qalıq borc növbəti dövrdə faizin hesablanması üçün

baza rolunu oynayır.

Əgər kreditin müddəti 1 ildən artıq deyildirsə və bütün müddət

ərzində hesablanmış borcun məbləği tam ödənilənə qədər dəyişməz

qalırsa, bu zaman tacir qaydası metodundan istifadə edilir. Bu halda

müddətin sonuna kimi ödəniş paralel olaraq aparılır. Sadə faiz üçün

tacir qaydasının aiqoritmini aşağıdakı formada göstərmək olar:

s, = S(T) - SJT) = S(0)(ı + Tr,) - fs, (/ + T; • r) (10.49) i = !

burada: Sb - kredit müddətinin sonuna borcun qalığı; S{T) - borcun

artım məbləği; SöiT) - ödənişin artım məbləği; S,- i-ci

353

qismən ödəniş məbləği (i - 1, N); Tı - i-ci ödəniş anından kredit

müddətinin sonuna kimi vaxt intervalı; T - kreditin ümumi

müddətidir.

Qeyd etmək lazımdır ki, eyni məlumatlar üçün istifadə edilən

aktuar metod tacir qaydasına nisbətən daha yüksək nəticələr əldə

etməyə imkan verir.

10.5. Maliyyə əmətiyyatlarının aparılmasında

inflyasiyanın nəzərə alınması

Məlum olduğu kimi, müasir şəraitdə inflyasiya pul

münasibətlərində mühüm rol oynayır və onu nəzərə almadan son

nəticə haqqında dəqiq fikir söyləmək mümkün deyildir. Ona görə də

aparılan maliyyə əməliyyatlarında inflyasiya səviyyəsinin təsirini

nəzərə almaq lazımdır. Bu vaxt inflyasiyanı ən azı iki halda: pulun

artım məbləğinin hesablanması və maliyyə əməliyyatının real

səmərəliliyinin (gəlirliliyinin) ölçülməsi zamanı nəzərə almaq

lazımdır.

İndi isə bu problemlər haqqında daha ətraflı məlumat əldə

etmək məqsədi ilə aşağıdakı işarələnmələri qəbul edək:

S - pulun nominal dəyər üzrə ölçülmüş artım məbləği;

C - pulun qiymətdən düşməsi uçota alınmaqla artım məbləği;

/ç- qiymət indeksi;

İ c - dövr ərzində pulun alıcılıq qabiliyyətinin dəyişməsini

xarakterizə edən indeksdir.

Pulun qiymətdən düşməsi uçota alınmaqla artım məbləğini

aşağıdakı kimi yazmaq olar:

C = S> ^İ c (10.50)

Deməli, pulun alıcılıq qabiliyyəti qiymət indeksinin tərs

qiymətidir, yəni qiymət nə qədər yüksəkdirsə, alıcılıq qabiliyyəti bir

o qədər aşağıdır.

' ‘ - T f/

(10.51)

354

Göstərilən indeksi təbii ki, eyni vaxt intervalına aid etmək olar.

Məsələn, fərz edək ki, bu gün 150 min manat pul alınmışdır.

Məlumdur ki, keçmiş iki il ərzində qiymət 1,5 dəfə artmışdır. İq = 1,5,

pulun alıcılıq qabiliyyəti indeksi 1:1,5 = 0,667. Deməli, 150 min

manat pulun real alıcılıq qabiliyyəti 150:1,5 = 100 min manat təşkil

edir.

Qiymət indeksi və inflyasiya sürətini əlaqələndinnək heç də

mürəkkəb bir proses deyildir. İnflyasiya sürəti dedikdə baxılan dövr

ərzində qiymətin nisbi artımı başa düşülür və faizlə ölçülüb aşağıdakı

kimi hesablanır:

h = 1 0 0 - [ t ^ - l ) (10.52)

Buradan ^ /7 ^ / +

V 1 0 0 (10.53)

Məsələn, baxılan dövr ərzində inflyasiyanın sürəti 30%- ə

bərabərdirsə, bu o deməkdir ki, qiymət 1,3 dəfə artmışdır. Qeyd etmək

lazımdır ki, inflyasiya zəncirvari bir prosesdir. Deməli, bir neçə dövr

ərzində qiymət indeksi qiymət indekslərinin hasilinə bərabərdir.

/ = </

1 + h t l ö ö (10.54)

burada: h t - t dövründəki inflyasiya sürəti; n - dövrlərin

sayıdır.

/ = / + -I 100 j

(10.55)

Təəssüflər olsun ki, bəzi hallarda ölkə təcrübəsində bütün dövr

ərzində inflyasiyanın ümumiləşdirilmiş göstəricisi səviyyəsi ayrı-ayrı

dövr ərzindəki inflyasiya sürətlərini toplamaqla əldə edirlər. Belə

hesablamada ciddi səhvə yol verildiyini aşağıdakı misalın timsalında

nəzərdən keçirək. Fərz edək ki, aylıq inflyasiya sürəti 5% təşkil edir.

Bunun nəticəsi olaraq illik qiymət indeksi aşağıdakı kimi hesablanır:

355

İq = 1,05^^ 1,796 (10.56)

Deməli, illik inflyasiya sürəti 60% deyil, 79,6%-ə bərabərdir.

İndi isə fərz edək ki, birinci rübün aylan üzrə qiymət artımı uyğun

olaraq 1,5; 1,2 və 0,5% təşkil edir. Bu zaman birinci rübün qiymət

indeksi aşağıdakı kimi hesablanır:

İq = 1,015 • 1,012 • 1,005 = 1,0323 (10.57)

Deməli, üç aylıq inflyasiya sürəti 3,23% təşkil edəcəkdir. İndi

isə digər bir misala baxaq. 10% aylıq inflyasiya sürəti zamanı illik

inflyasiya sürəti nə qədər olacaqdır?

İq = (l,iy^ = 3,14 (10.58)

Deməli, aylıq inflyasiya sürəti 10% təşkil edirsə, bu zaman

illik inflyasiya sürəti 120% deyil, 214%-ə bərabər olacaqdır.

Fərz edək ki, yanmillər üzrə qiymət artımının ardıcıllığı 25%;

20%; 18% təşkil edir. İlyanm ərzində qiymət indeksi və inflyasiya

sürəti nəyə bərabər olacaqdır?

Belə bir şəraitdə qiymət indeksi 1,25 • 1,2 • 1,18 = 1,77;

gözlənilən inflyasiya artımı isə 77% təşkil edəcəkdir.

10.6. Qiymətli kağızlarla aparılan əməliyyatların idarə

edilməsi

Məlum olduğu kimi, fond bazarlarında müxtəlif təyinatlı

qiymətli kağızlar alınıb-satılır. Bu bazarlarda qiymətli kağızlardan

biri olan istiqrazlar da iştirak edir ki, onlarm dəyəri müxtəlif

müddətdən sonra ödənilir. Ona görə də belə tipli qiymətli kağızların

gəlirliyi ilə onların dəyərinin ödənilməsinə qədər olan vaxtdan

asılılığı qrafikinin tərtib edilməsi lazım gəlir. Bu qrafik iqtisadi

ədəbiyyatlarda gəlirlilik əyrisi (yield curve) adlanır.

Bu zaman spot (cari) və forvard faiz dərəcələrindən istifadə

edilir. Hər hansı N ilində müəyyən dövr üçün spot faiz dərəcəsi

kuponsuz istiqrazın ödənilməsi müddətinə qədər N il

356

qalığını göstərir. Mövcud spot dərəcəsi və istiqrazın ödənilməsi

müddəti arasındakı asılılığı əks etdirən qrafik spot gəlirliyi əyrisi

adlanır.

Müəyyən dövr ərzində spot dərəcəsi və kuponlu istiqrazın

qiyməti haqqında mövcud olan məlumatlara malik olmaqla hər hansı

dövr üçün nəzəri spot dərəcəsini aşağıdakı düsturla hesablamaq olar:

^ ] C

= ■ 77-^ ^ n —^ (10.59)

burada: C - istiqraz kuponudur, belə ki, onun ödənilməsinə N dövr

qalır; Cist - kuponlu istiqrazın qiyməti; H - kuponlu istiqrazın

nominalı; rı, rj, .... r^-ı - uyğun dövrlər üçün məlum spot dərəcəsi; —

hesablanması tələb olunan spot dərəcəsidir.

Gələcəkdəki dövrlər üçün spot dərəcəsi müəyyən edilən dərəcə

forvard faiz dərəcəsini xarakterizə edir. Forvard dərəcəsini müəyyən

etmək üçün bərabərliyi ümumi halda aşağıdakı kimi göstərmək olar:

r, =

_

0 + '■A-J (10.60)

burada: }j - N - (N -1) dövrü üçün forvard dərəcəsi; r.v-y; KN- uyğun

olaraq N-l və dövrləri üçün spot dərəcəsidir.

MİSAL 8: Fərz edək ki, spot dərəcəsi bir ilə - 10%; iki ilə -

11% təşkil edir. Kuponlu istiqrazm nominal dəyəri 1000 manat olub,

hər il ödənilən kupon 8%-ə bərabərdir və onun ödənilməsinə 3 il qalır.

Bu istiqraz 91,6 manata satılır. Üç il üçün spot dərəcəsini müəyyən

etməli.

HƏLLİ: Kuponlu istiqrazın qiyməti üçün aşağıdakı bərabərliyi

yaza bilərik:

91,6 - 80 80 1080

{ 1 * 0 . 1 ) ( 1 * 0 . u f ( > * > ■ , ) ’ ’

burada: rj - üç il üçün nəzəri spot dərəcəsidir.

357

Bu tonliyi həll edək: rj = 0,115 = 11,5% olduğunu əldə edirik. MİSAL 9: Fərz edək ki, spot dərəcəsi bir ilə - 15%; iki ilə -

18% təşkil edir. Bu verilənlər əsasında ikinci il üçün forvard dərəcəsinin, daha doğrusu, bir il müddətinə buraxılmış kuponsuz istiqraz üçün fond bazannda bir ildən sonrakı spot dərəcəsinin müəyyən edilməsi tələb olunur. Bu zaman nəzərə almaq lazımdır ki, nominal dəyər 3000 manat təşkil edir.

HƏLLİ: Əgər nəzərə alsaq ki, investor iki il müddətinə buraxılmış nominal dəyəri 3000 manat olan kuponsuz istiqrazı satın alırsa, bu zaman o həmin istiqraza görə 2155 manat [3000/(1,18)^ = 2155] ödəyir. Lakin bu zaman investor başqa bir strategiya da seçə bilər. Məsələn, o, ödəniş müddəti bir ilə qədər olan 2155 manatlıq istiqrazları satın ala bilər, sonra isə istiqrazların ödənişindən əldə edilən pul vəsaitlərini daha bir il müddətinə reinvestisiya edə bilər. Bu zaman belə bir sual ortaya çıxır. İnvestor ikinci ilə hansı məbləği reinvestisiya etməlidir ki, hər iki strategiyanın maliyyə nəticələri həmin ilin sonuna eyni olsun.

Nəzərdən keçirilən misalın şərtlərinə görə aşağıdakı tonliyi qura bilər:

3000 = 2155 • (1 + 0,15) ■ (1 + Vf)

Buradan isə r/təyin edə bilərik:

-1 = Aili

1,15^ - 1 = 0,21 = 21%

Deməli, göründüyü kimi ikinci il üçün forvard dərəcəsi 21 %

təşkil edir.

Qiymətli kağızlar bazannm təhlili prosesində investisiya

qərarlarının qəbulu üçün səhmlərin müxtəlif dəyər

qiymətləndirilməsindən istifadə edilir. Təcrübi fəaliyyətdə səhmin

aşağıdakı növ dəyərləri fərqləndirilir:

a) nominal dəyər;

b) emissiya dəyəri;

c) mühasibat dəyəri;

d) bazar qiyməti.

358

Səhmin nominal dəyəri səhmdar cəmiyyətin təsis olunması

anında formalaşan dəyərdir. Səhmdar cəmiyyətin təsis olunması

zamanı səhmin ödənilməsi təsisçi tərəfindən onun nominal dəyəri

üzrə həyata keçirilir. Səhmdar cəmiyyətinin nizamnamə fondu

təsisçilər arasında bölüşdürülən səhmlərin nominal dəyəri məbləğinə

bərabər olur. Nizamnamə kapitalına qoyulan vəsait hesabına səhmdar

cəmiyyətinin əmlakı formalaşdırılır. Ona görə də səhmdar

cəmiyyətinin fəaliyyətinin başlanğıc dövründə onun əmlakı

nizamnamə kapitalına bərabər olur. Lakin müəyyən vaxt keçdikcə

əmlakın real dəyəri mənfəətin reinvestisiya olunması, əsas fondların

yenidən qİ5mıətləndirilməsi, əlavə buraxılmış səhmlərin

yerləşdirilməsi və digər amillər hesabına nizamnamə kapitalının

məbləğindən fərqlənir. Bununla əlaqədar olaraq səhmin digər dəyəri -

mühasibat dəyəri göstəricisi müəyyən edilir. Səhmin mühasibat

dəyərini aşağıdakı kimi hesablamaq olar:

D. = D X

N (10.61)

burada: Dx - xalis aktivlərin dəyəri; N - yerləşdirilmiş səhmlərin

sayıdır.

Bu düstur üzrə müəssisənin kreditor borcları uçota alınmadan

hər bir səhmə görə əmlakın payının nə qədər olduğunu müəyyən

etmək mümkündür. Göstərilən düstur 0 zaman doğru hesab olunur ki,

səhmdar cəmiyyətində ya yalnız adi səhmlər buraxılır, ya da adi və

imtiyazlı səhmlər eyni nominal dəyərə malikdir. Bu zaman imtiyazlı

səhmlər üzrə onların ləğvetmə dəyəri müəyyən edilmir. Lakin qeyd

etmək lazımdır ki, səhmdar cəmiyyətləri nizamnaməsində çox vaxt

imtiyazlı səhmlərin ləğvolunma dəyəri, daha doğrusu, müəssisənin

ləğv edilməsi zamanı imtiyazlı səhmlərin sahiblərinin alacağı pul

vəsaitlərinin məbləği müəyyən edilir.

Bu halda səhmdar cəmiyyətində adi səhmlərin mühasibat

dəyəri aşağıdakı düsturla hesablanır:

359

D - D, D, =

^ N (10.62)

burada: Dj - bütün imtiyazlı səhmlərin ləğvetmə dəyəri; Na ~

yerləşdirilən adi səhmlərin sayıdır.

Kompaniyanın səhmlərinin reallaşdınldığı qiymət yerləşdirmə

və yaxud emissiya qiyməti adlanır. Səhmin təkrar bazarda satıldığı

qiymət isə bazar qiyməti hesab olunur. Bu qiymət bazar

konyunkturasının təsiri altında formalaşır, tələb təklifdən, maliyyə

bazarındakı gəlirlilik səviyyəsindən, gözlənilən inflyasiya

səviyyəsindən və digər amillərdən asılı olaraq müəyyən edilir.

Maliyyə aktivlərinin qiymətləndirilməsi məsələsi təbii ki,

maliyyə menecmentinin ən vacib elementlərindən biridir. Bu zaman

qiymətli kağızlardan biri kimi çıxış edən səhmlərin gözlənilən

gəlirlilik səviyyəsinə görə qiymətləndirilməsi metodunun

araşdırılması xüsusi əhəmiyyət kəsb edir. Bu metodun əsasında səhm

sahibi olan investorun gələcək gəlirlilik səviyyəsinin

qiymətləndirilməsi durur. Əldə olunan gəlir iki başlıca

komponentdən: dividend və səhmin kursunun artmasından ibarətdir.

İnvestor tərəfindən bu tərkib elementlərin qiymətləndirilməsi

ödənilən dividendlərin dina- mikasınm təhlili, səhmin kursunun

diyişilməsinin araşdmiması və firmanın inkişafının gözlənilən

proqnozlan əsasında aparılır. Gözlənilən gəliri investor tələb olunan

gəlirliliklə müqayisə edir. Tələb olunan gəlirlilik firmada

investisiyalaşdırma riskinə görə mükafat uçota alınmaqla risksiz

investisiya qoyuluşu üzrə gəlirlilik əsasında formalaşır. Bütün bunlar

əsasında səhmin qiymətini aşağıdakı kimi hesablamaq olar:

D D = -------- L

' R

D + djO« V ____ 2 r„ + Ar

(10.63)

burada: R - tələb olunan gəlirlilik; ro ~ risksiz investisiya qoyuluşu

üzrə gəlirlilik dərəcəsi; Ar - riskə görə mükafatdır.

MİSAL 10: İnvestor «R və M» səhmdar cəmiyyətinin səhmini

satın almağı nəzərdə tutur. Keçmiş illərə görə bu səhmdar

cəmiyyətinin inkişaf dinamikasına əsasən adi

360

səhmə görə 5 manat həcmində dividend və səhmin kursunun

artmasına görə isə 7 manat əldə edilməsi gözlənilir. İnvestor qoyduğu

kapitala görə 30% məbləğində gəlir götürmək arzusundadır. Bu

verilənlərə əsaslanaraq səhmin qiymətini aşağıdakı kimi müəyyən

etmək olar:

5 + 7

0. 3 = 40 manat

Əgər bu halda «R və M» səhmdar cəmiyyətinin səhmi maliyyə

bazannda 40 manata və yaxud ondan aşağı qiyməts satılırsa, bu

zaman investorun onu satınalmağa dəyər. Beb ki, bu zaman investor

öz kapitalının qoyuluşundan nəzərdə tutulduğundan aşağı olmayan

səviyyədə gəlirlilik əldə edir.

Əksinə, əgər səhmin bazar qiyməti 40 manatdan yüksəkdirsə,

bu zaman investor ya səhmin gəlirlilik səviyyəsinə yenidən baxır, ya

da maliyyə bazarında digər qiymətli kağızların axtarışı ilə məşğul

olur.

Bəzi hallarda yuxanda göstərilən düsturun mə;xrəcində tələb

olunan gəlirlilik (R) göstəricisinin əvəzinə risksü? investisiya

qoyuluşu üzrə gəlirlilik (ro) və riskə görə mükafat (Ar)

göstəricilərindən istifadə olunur. Ar göstəricisi sifətində, adətən,

dövlət qiymətli kağızlar üzrə gəlirlilik götürülür. Riskin dərəcəsini və

mükafatın həcmini müəyyən etmək üçün investor satın alınan

səhmlərin investisiya keyfiyyətini qi>mıət- ləndirməyi bacarmalıdır.

Bu zaman investor, adətən, qiymətli kağızlarm reytinqini dərc edən

informasiya agentliyinin xidmətlərindən yararlanmağa çalışır.

Bir çox hallarda investor dividendin daim artımı modelindən

istifadə etməklə səhmlərin qiymətləndirilməsinə səy göstərir. Bu

modelin istifadəsi zamanı bəzi fərziyyələr irəli sürülür ki, bunlara da

əsasən aşağıdakılar daxildir:

1. Dividend ödənişləri hər il eyni artım sürəti ilə artır;

2. Dividendin artım sürəti firmanın və onun aktivlərinin artım

sürətini əks etdirir;

3. Tələb olunan gəlirlilik səviyyəsi həmişə dividend

ödənişinin artım sürətindən yüksək olmalıdır.

361

Göslərilən modeldə səhmin qiymətini aşağıdakı düsturla

hesablamaq olar:

D =

(10.64)

burada: Dvo - cari ildə firmanın ödədiyi dividend; R - tələb olunan

gəlirlilik səviyyəsi; rd- dividend ödənişinin illik artım sürətidir.

MİSAL 11: İnvestor «R və M» kompaniyası cari ildə hər bir

adi səhmə 4,255 manat dividend ödəyir. Dividend ödənişi hər il

17,5% artır. İnvestor isə bu zaman 30% həcmində gəlirlilik əldə

etməyi nəzərdə tutur. Belə bir şəraitdə investor bu kompaniyanın

səhmini hansı qiymətə satın almağa istiqamət götürür?

H ə l l i : İnvestor bu kompaniyanın səhmini satın alınması i

lə reallaşdığı qiyməti aşağıdakı kimi hesablayaq:

D. o, x0 + ':,) 4,255 ■ { ! + 0.175)

—2 -------------- -- ------------------------ L 40manat. R - r O.S - 0,175

Göründüyü kimi, səhmin bu qiyməti əvvəlki modeldə

müəyyən edilən qiymətə bərabərdir. Bu modelin çatışmayan cəhəti

ondan ibarətdir ki, dividend ödənişinin artım sürəti kompaniyanın

artım sürəti və bazar qiymətinin diyişilməsinin dinamikasım heç də

həmişə əks etdirmir.

10.7. Maliyyə menecmentinin informasiya təminatı

Müəssisədə maliyyə menecmentinin səmərəliliyi istifadə

edilən informasiya bazası ilə müəyyən edilir və bilavasitə onun

təşkili səviyyəsindən asılıdır. Müəssisədə maliyyə menecmentinin

informasiya bazasının formalaşması ilk növbədə həm mali>'yə

fəaliyyətinin cari idarə edilməsinə, həm də strateji idarəetmə

qərarlarının qəbul edilməsinə istiqamətlənmiş uyğun

362

informativ göstəricilərin məqsədyönlü seçilməsi prosesini özündə

əks etdirir.

Konkret müəssisə üçün maliyyə menecmentinin informativ

göstəricilər sisteminin formalaşması həmin müəssisənin sahə

xüsusiyyəti, təşkilati-hüquqi forması., istehsal m həcmi, təsərrüfat

fəaliyyətinin diversifikasiya dərəcəsi və digər şəraitlə əlaqədardır.

Ona görə də maliyyə menecmentinin informasiya bazasına daxil

edilən bütün göstəricilər toplusu informasiya mənbəyi növləri üzrə

qruplaşdırılır. Bu qruplaşdırma aşağıdakı kimidir:

Birinci qrupa ölkənin inkişafının ümumi iqtisadi

xarakteristikasını əks etdirən göstəricilər daxildir. Bu qrupa daxil

olan informativ göstəricilər sistemi maliyyə fəaliyyəti sferasında

müəssisənin strateji qərarlarının qəbulu zaman:, xarici mühit

şəraitinin proqnozlaşdırılmasına xidmət edir. Bu qrupa, adətən,

aşağıdakı göstəricilər daxil edilir:

- dövlət büdcəsinin gəlirlərinin həcmi;

- dövlət büdcəsinin xərclərinin həcmi;

- büdcə kəsirinin həcmi;

- pul emissiyasının həcmi;

- əhalinin pul gəlirləri;

- əhalinin banklardakı depozitlərinin məbləği;

- inflyasiya indeksi;

- ölkənin Mərkəzi Bankının uçot dərəcələri.

İkinci qrupa müəssisənin aid olduğu sahəni xarakterizə edən

əsas informativ göstəricilər daxildir. Bu göstəricilər sistemi operativ

maliyyə fəaliyyəti məsələləri üzrə idarəetmə qərarlannın qəbuluna

xidmət edir. Bu qrup göstəricilərə aşağıdakılar daxildir:

- məhsulun qiymət indeksi;

- əsas fəaliyyət üzrə mənfəətdən vergitutma dərəcəsi;

- aktivlərin ümumi dəyəri;

- istifadə edilən kapitalın ümumi məbləği;

- istehsal edilən (satılan) məhsulun həcmi.

Üçüncü qrupa maliyyə bazan konyunkturasını xarak* terizə

edən göstəricilər daxildir. Bu qrupa aid edilən informativ göstəricilər

sistemi uzunmüddətli maliyyə qoyuluşu portfelinin

36J.

formalaşması, qıssımüddətli maliyyə əməliyyatlarının yerinə yetirilməsi sahəsində idarəetmə qərarlarının qəbulu üçün lazım gəlir. Bu qrup göstəricilərə aşağıdakılar daxildir:

- biija və birjadankənar fond bazarlarında müraciət edilən kotirovka olunan fond adətləri;

- əsas növ fond alətlərinə tələb və təklif qiymətləri; - əsas növ fond alətləri üzrə əqdlərin həcmi və qiyməti; - fond bazarlarında qiymət dinamikasının indeksi; - kommersiya banklarının kredit və depozit stavkalan; - ayn-ayrı valyutaların rəsmi məzənnə kurslan. Dördüncü qrupa maliyyə və idarəetmə uçotu məlumatlan

üzrə müəssisənin daxili informasiya mənbələrindən formalaşmış göstəricilər sistemi daxildir. Bu göstəricilər sistemi maliyyə menecmentinin informasiya bazasının əsasını təşkil edir. Məhz bu göstəricilər əsasında müəssisənin maliyyə fəaliyyətinin bütün istiqamətləri üzrə təhlil, proqnozlaşdırma, planlaşdırma və operativ idarəetmə qərarlannm qəbulu üzrə işləri aparmaq mümkün olur.

Maliyyə uçotu göstəriciləri maliyyə hesabatı və onun əsasında hesablanmış maliyyə göstəricilərində öz əksini tapır. Maliyyə hesabatı sivil maliyyə infrastrukturu bazanmn formalaşmasını təmin etməli, müəssisə və bazann qarşılıqlı təsir alətləri funksiyalannı yerinə yetirməlidir.

Müəssisənin maliyyə hesabatı ilk növbədə müəyyən olunmuş dövr ərzində onun fəaliyyətinin maliyyə nəticələri və vəzİ57ətini xarakterizə edən göstəricilər sistemini özündə əks etdirir. Müəssisənin maliyyə hesabatının məqsədi aşağıdakılardan ibarətdir:

a) müəssisənin maliyyə vəziyyəti haqqında investor və kreditorlara daha düzgün və etibarlı informasiyalan təqdim ıjitmək;

b) mövcud potensial investorlara pul axınlannm hərəkəti, iqtisadi ehtiyatlar, kapital və məcmu gəlir haqqında informasiyaları təqdim etmək.

Maliyyə hesabatı mühasibat informasiyalannın toplanması, işlənmsi və ümumiləşdirilməsinin nəticələrindən ibarətdir. Maliyyə hesabatının əsas forması aşağıdakılardan ibarətdir (Cədvəl 10.3):

364

Cədvəl 10.3

Maliyyə hesabatının əsas forması

№ Beynəlxalq standartlara uyğun

maliyyə hesabatı №

ölkənin mühasibat uçotuna uyğun

maliy7Ə hesabatı

1. Balans 1. Balans

2. Mənfəət və zərər haqqında hesabat

2. Maliyyə nəticələri və onlann istifadəsi haqqında hesabat

3. Pul axınlannm hərəkəti haqqında hesabat

3. Maliyyə nəticələri haqqında hesabata arayış

4. Xüsusi kapitalın dəyişməsi haqqında hesabat

4. Kapitalın hərəkəti haqqında hesabat

5. Bölüşdürülməyən mənfəət

haqqında hesabat 5. Pul vəsaitlərinin hərəkəti

haqqında hesabat

6. Balansa əlavə

7. İzahedici arayış

Hazırda ölkənin uçot təcrübəsində bazar münasibətlərinə

keçidlə əlaqədar uyğun dəyişiklik və əlavələr edilir, mühasibat

hesablannda dəyişikliklər aparılır.

Müəssisənin balansı onun vəsaitlərinin tərkibi və onlann

yaranma mənbələrini xarakterizə edir. Müəssisə yai'adılarkən onun

sahibi və yaxud sahibləri, adətən, pul vəsaitləri, avadanlıq,

əmtəə-material qiymətliləri və s. formasmda investisiya qoyurlar. Bu

mülkiyyət və yaxud iqtisadi resurslar müəssisənin aktivləri hesab

olunur. Müəssisə fəaliyyətinin başlanğıcında aktivlərin dəyəri

müəssisə sahiblərinin qoyduqlan vəsaitlərin məbləğinə bərabər

olmalıdır. Aktivlər eyni zamanda kreditorlardan satın alınma

hesabına da formalaşa bilər. Kredi- torlann vəsaitləri öhdəliklər

hesab olunur. Xüsusi kapital və öhdəliklərin cəmi müəssisənin

aktivlərim təşkil edir və aşağıdakı formada ifadə oluna bilər:

Aktivlər = öhdəliklər + xüsusi kapital

365

Bu bərabərlik mühasibat bərabərliyi adını almışdır.

Müəssisənin imkanlarının genişlənməsi ilə əlaqədar olaraq onun

aktivlərinin dəyəri də artır. Deməli, balans bərabərliyinə uyğun

olaraq ehtiyat və xüsusi kapitalın dəyəri də həmin məbləğdə artır.

Aktivlər, öhdəliklər və xüsusi kapital müəssisə əməliyyatlanmn

təsnifləşdirilməsi üçün ümumiləşdirici kateqoriya kimi çıxış edir.

Aktiv və öhdəliklər isə öz növbəsində, uzunmüddətli və qısamüddətli

aktiv və öhdəliklərə bölünür.

Uzunmüddətli aktivlərə müəssisənin il ərzində və yaxud hər

hansı bir əməliyyat tsiklində pul vəsaitlərinə çevrilməsini

planlaşdırmadığı aktivlər daxildir.

Uzunmüddətli öhdəliklər o öhdəliklərdir ki, il ərzində və

yaxud hər hansı bir əməliyyat tsiklində ödənilməsi nəzərdə tutulmur.

Qısamüddətli öhdəliklər isə il ərzində və yaxud hər hansı bir

əməliyyat tsiklində ödənilən öhdəliklərdir.

Balans müəssisənin aktivləri, öhdəlikləri və xüsusi kapitalının

əks olunduğu çoxsaylı hesablar sistemini özündə birləşdirir. Bu

hesablar müxtəlif kateqoriyalar üzrə qruplaşdınlu*. Ona görə də

balans maddələri üzrə hesablann təsvir olunmasını nəzərdən keçirək.

Müəssisənin dövriyyə aktivlərinə pul vəsaitləri (nəğd pullar və pula

çevrilə bilən istənilən vəsaitlər), qısamüddətli debitor borcları

daxildir. Qısamüddətli debitor borclanna müəssisənin cari il ərzində

alacağı gözlənilən borcları, anbarda olan əmtəə və əmtəə- material

qiymətliləri daxildir.

Uzunmüddətli aktivlərə isə avadanlıq, bina, torpaq və s. kimi

uçota alınan əsas vəsaitlər aid edilir. Buraya həmçinin ticarət

markası, patent, müəlliflik hüququ kimi uçota alınan qeyri-maddi

aktivlər də daxil edilir.

Müəssisənin balansına əlavə edilən hesabatlardan biri də

maliyyə nəticələri haqqında hesabatdır. Bu hesabat özündə

müəssisənin maliyyə-təsərrüfat fəaliyyətinin yekununu əks etdirdiyi

üçün əsas maliyyə sənədlərindən biri olub, müəyyən dövr ərzində

müəssisənin mənfəətinin səviyyəsini göstərir. Müəssisə üzrə satışdan

əldə edilən mədaxil istehsal və satışa çəkilən xərclərdən çox olarsa,

maliyyə nəticəsi mənfəətin

'66

əldə olunduğunu təsdiq edir. Hər bir müəssisədə mənfəətin

kəmiyyətinə, iqtisadi məzmununa və funksional təyinatına görə

əhəmiyyətli dərəcədə fərqlənən dörd göstərici formalaşır. Bütün

hesablamaların bazasını müəssisənin istehsal-təsərrüfat fəaliyyətinin

maliyyə göstəricisi olan balans mənfəəti təşkil edir. Vergitutma

məqsədləri üçün xüsusi göstərici - ümumi mənfəət göstəricisi, bunun

əsasında isə vergi tatulan və vergi tutulmayan mənfəət göstəricisi

hesablanır. Vergilər və büdcəyə digər ödənişlər keçirildikdən sonra

balans mənfəətinin müəssisənin sərəncamında qalan hissəsi xal is

mənfəət adlanır. Bu göstərici müəssisənin fəaliyyətinin son maliyyə

nəticəsini əks etdirir.

Maliyyə hesabatlarınm tərkib elementlərindən biri də pul

vəsaitlərinin hərəkəti haqqında hesabatdır. Bu hesabatda müəyyən

dövr ərzində müəssisənin maliyyə, investisiya və cari təsərrüfat

fəaliyyətində pul vəsaitlərinin daxil olması, xərclənməsi və netto-

dəyişilməsi öz əksini tapır.

Pul vəsaitlərinin hərəkəti haqqında hesabatm tərtib

edilməsinin zəruriliyi ondan ibarətdir ki, mənfəət haqqında hesabatda

göstərilən «gəlirlər» və «xərclər» göstəriciləri pul vəsaitlərinin

hərəkətinin real vəziyyətini tam əks etdirmir. Belə ki, satılmış

məhsuldan daxil olan vəsaitlər heç də həmişə istehlakçıya sonuncu

dəfə göndərilmiş vaxta aid edilmir. Eyni zamanda mənfəət haqqında

hesabatda digər fəaliyyəl istiqamətləri üzrə informasiyalar mövcud

olmur.

Pul vəsaitlərinin hərəkəti haqqında hesabat maliyyə re-

surslannm əmələ gəlməsi və onlardan istifadə olunması ilə əlaqədar

olan informasiyaları özündə əks etdirdiyinə görə müəssisənin

maliyyə vəziyyətini qiymətləndirmək üçün mühüm əhəmiyyət kəsb

edir. Bu zaman vəsaitlərin mənbəyi kimi yeni səhmlərin emissiyası

hesabına xüsusi kapitalın artması, yeni istiqrazların buraxılması ilə

borcların artması çıxış edə bilər. Müəssisə səhmləri satın aldığı,

məhsul satışı ilə əlaqəsi olmayan sair satışdan və satışdankənar

əməliyyatlardan zərər əldə etdiyi hallarda onun maliyyə vəziyyətinə

mənfi təsir göstərir.

367

Pul vəsaitlərindən istifadənin əsas istiqamətləri daimi

aktivlərə yönəldilən investisiyalar, cari istehsal fəaliyyətinin həyata

keçirilməsi ilə əlaqədar lazım gələn vəsaitlər və büdcə üə

hesablaşmalar, xarici borcların və faizlərin ödənilməsi, habelə

dividendlərin ödənilməsi ilə bağlı olan vəsaitlərlə əlaqədai'dır. Pul

vəsaitləri axınının proqnozlaşdırılması mənfəət göstəricisinin

proqnozlaşdırılması üçün mühüm əhəmiyyət kəsb edir, bu zaman

perspektiv planlaşdırma ilə məşğul olan maliyyə seçilmiş məqsədə

nail olmaq üçün maliyyə təminatının olmasına meneceri əmin

olmalıdır. Pul vəsaitlərinin hərəkəti haqqında hesabat eyni zamanda

pul axınlarmın proqnozunu hazırlamaq üçün informasiya bazası

rolunu oynayır. Bu hesabat potensial investor və kreditorlara,

səhmdailar və auditorlara də zəruri informasiyalarm əldə edilməsinə

şərait yaradır.

Pul vəsaitlərinin artması və yaxud azalmasının hesablanması

üçün aşağıdakı əməliyyatların aparılması lazım gəlir.

1. Müəyyən olunmuş metodlar əsasında dövrİ5^ə vəsaitləri və

qısamüddətli öhdəliklərin məbləğini hesablamaq;

2. Pul vəsaitlərinin ödənilməsini tələb etməyən xərclərin

nəzərə alınması ilə xalis mənfəətin həcmini dəqiqləşdirmək. Bunun

üçün baxılan dövr ərzində uyğun xərclərin xalis mənfəətin həcminə

əlavə etmək lazımdır. Belə xərclərə misal olaraq qeyri-dövrİ3^ə

vəsaitlərinin amortizasiyasını göstərmək olar. Amortizasiya

ayırmaları kalkulyasiya xərc maddəsinə aid edilir, belə ki, mənfəət

və xərclərin hesablanması prosesində uyğun amortizasiya

normalarına görə hesablanır. Amortizasiya ayırmalannm məbləği

heç yerə ödənilmir və müəssisənin özündə qalaraq bir hissəsi yeni

əsas vəsaitlərin alınması üçün maliyyə mənbəyi kimi çıxış edir.

Deməli, amortizasiya ayırmaları pul vəsaitlərinin uçotu və

müəssisənin fəaliyyətinin maliyyə planlaşduilması sistemində

mühüm rol oynayır və daxili maliyyələşdirmə mənbəyi hesab olunur.

Eyni zamanda amortizjısiya ayırmaları stimullaşdırıcı investisiya

fəaliyyəti amili kimi də çıxış edir. Müəssisənin aktivlərinin qalıq

dəyəri nə qədər çox və amortizasiya norması yüksək olarsa, vergiyə

cəlb edilən mənfəətin məbləği bir o qədər az olur.

368

3. Müəssisənin əsas fəaliyyətindən kənar əməliyyatlardan,

məsələn, dövriyyədənkənar aktivlərin satışından, digər müəssisələrin

qiymətli kağızlarının satışından alınan mənfəət və zərərin təsirini

kənar etmək.

Pul vəsaitləri hərəkətinin hesabatına daxil olan göstəricilər

aşağıdakılardan ibarətdir:

A. İstehsal-təsərrüfat fəaliyyətinin nəticəsində pul

vəsaitlərinin hərəkəti. Xalis mənfəətin məbləğinin təshih edilməsi

zamanı nəzərə alınan göstəricilər:

1. Amortizasiya ayırmaları;

2. Digər kompaniyaların qiymətli kağızlarının satışından

alınan mənfəət;

3. Gələcək dövrün xərclərinin dəyişilməsi;

4. İstehsal-material ehtiyatlarının dəyişilməsi;

5. Bank overdraftın azalması;

6. Ödəniləcək verginin artması;

7. Yığılmış öhdəliklərin dəyişilməsi;

8. Faizin ödənilməsi üzrə borcların məbləğinin dəyişilməsi;

9. İstehsal-təsərrüfat fəaliyyəti nəticəsində xalis vəsaitlərin

artması (azalması).

B. İnvestisiya fəaliyyəti nəticəsində pul vəsaitlərinin hərəkəti.

1. Digər kompaniyaların qiymətli kağızlarının satın alınması;

2. Digər kompaniyaların qiymətli kağızlarının satılması;

3. Dövriyyədənkənar material aktivlərinin satın alınması;

4. Dövriyyədənkənar material aktivlərinin satılması;

5. İnvestisiya fəaliyyəti nəticəsində xalis pul vəsaitlərinin

artması (azalması).

C. Maliyyə fəaliyyəti nəticəsində pul vəsaitlərinin hərəkəti.

1. İstiqrazların ödənilməsi;

2. Adi səhmlərin emissiyası;

3. Dividendlərin ödənilməsi;

4. Maliyyə fəaliyyəti nəticəsində xalis pul vəsaitlərinin

artması (azalması).

369

D. Pul vəsaitlərinin xalis artımı (azalması).

1. Dövrün əvvəlinə pul vəsaitləri;

2. Dövrün sonuna pul vəsaitləri.

Beləliklə, göründüyü kimi, pul vəsaitlərinin hərəkəti haqqmda

hesabat müəssisənin likvidliyi haqqında informasiya verir, kapitala

tələbatın müəyyən edilməsi, müəssisənin maliyyə strategiyasının

işlənib hazırlanması, habelə maliyyə resurslarından səmərəli istifadə

edilməsinin qiymətləndirilməsi üçün əsas sənəd kimi çıxış edir.

370

FƏSIL XI. NEFT-QAZ SƏNAYESİNDƏ İNVESTİSİYA

11.1. investisiyanın nəzəri aspektləri

İnvestisiya yeni maddi, qeyri-maddi və maliyyə ehtiyatlarının

əldə olunması üçün mövcud resursların istifadə olunmasını

xarakterizə edir. Daha geniş mənada isə investisiyalar iqtisadi artımı,

həmçinin ölkədə iqtisadi inkişafın əldə olunması məqsədi ilə zəruri

maliyyə ehtiyatlarının formalaşması mexanizmini təmin edən iqtisadi

təsir kimi də xarakterizə oluna bilər. İnvestisiyanın mahiyyətinin

daha dəqiq müəyyənləşdirilməsinə yanaşmalar maraq doğurur.

Müasir şəraitdə təsərrüfat həyatının mühüm elementlərindən

biri investisiya qoyuluşları hesab olunur. O, əsasən pul vəsaiti,

məqsədli bank əmanətləri, pay, qiymətli kağız, texnologiya,

avadanlıq, lisenziya, ticarət nişanları, kreditlər, mülkiyyət hüquqları,

intellektual sərvətlər və sahibkarlıq fəaliyyəti obyektlərinə yönəldilən

digər qiymətlilər formasında təzahür edir. Müxtəlif subyektlər

tərəfindən həyata keçirilməsinə baxmayaraq, nəticədə investisiya

qoyuluşları dövlət maraqlarının reallaşdırılmasına xidmət edir.

İnvestisiya mahiyyət etibarilə müxtəlif aspektlərdən

xarakterizə olunur. Belə ki, mühasibat nöqteyi-nəzərindən investisiya

təsərrüfat fəaliyyəti sferasında bütün növ aktivləri, 0 cümlədən

maliyyə və real kapitalı əks etdirir. Real kapital formasında çıxış edən

investisiyalar kapital formalı və ya qeyri-maliyyə aktivləri kimi

səciyyələndirilir ki, onlar da əsasən əsas fondların təkrar istehsalına

istiqamətləndirilir. Başqa sözlə desək, real kapital formasında

investisiya birbaşa təkrar istehsala, əsas fondların yaradılmasına və

ya yenilənməsinə yönəldilir.

Maliyyə kapitalı formasında çıxış edən investisiyalara

gəldikdə isə onlar qiymətli kağızlar və kreditlər formasında təzahür

edən maliyyə vəsaitini xarakterizə edir. Maliyyə

371

kapitalı formasında investisiyaların reallaşdınimasmda onların bir

hissəsi dərhal, digər bir hissəsi isə müəyyən müddətdən sonra real

kapitala çevrilir. Lakin, təcrübədə maliyyə kapi- talmm real kapitala

çevrilməməsinə də rast gəlinir. Alınmış və ya buraxılmış qiymətli

kağızlar bu qəbildən olan investisiyalardır. Başqa sözlə, maliyyə

kapitalı formasında investisiya gələcəkdə ölkənin real kapital

formasında investisiya qoyuluşlarının həyata keçirilməsi vasitəsi

rolunu oynayır. İnvestisiya həmçinin pul yatırmaqla onun dəyərini

saxlamaq, artırmaq və ya gəlirliliyinin təmin olunması üçün istifadə

olunan alət kimi də dəyərləndirilir. Belə ki, sərbəst pul kütləsi

investisiya hesab edilmir. Ona görə ki, inflyasiya nəticəsində nağd

pul kütləsi heç bir gəlir gətirməyi təmin edə bilmədən dəyərini itirə

bilər. Əgər eyni məbləğdə pul sərbəst deyil, hansısa bankda

yerləşdirilmiş olarsa, artıq o investisiya kimi dəyərləndirilir və

müəyyən gəlir gətirməsini təmin edir.

Qeyd etmək lazımdır ki, müasir şəraitdə inkişaf etmiş maliyyə

institutlarının real investisiyalann artım tempinə yüksək təsir

imkanlan vardır. Lakin, bir qayda olaraq bu iki formada təzahür edən

investisiyalar bir-birinin tamamlayıcı- sıdır. Məsələn, bir firma yeni

istehsal obyektinin tikilməsi məqsədilə müəyyən vəsaitə ehtiyac

duyur. O, bu zaman real investisiyaların maliyyələşdirilməsini

qiymətli kağız satışı hesabına həyata keçirir. Bu zaman qiymətli

kağızlann alınması alıcılar üçün maliyyə investisiyası rolunu oynayır.

Onlar sahib olduqları qiymətli kağızları digərlərinə satmaqla

müəyyən mənfəəti təmin edirlər. Nəticədə əldə olunan vəsait tikilən

istehsal obyektinin mülkiyyətçisinə birbaşa mənfəət gətirməsə də,

real investisiyaların artımı üçün cəlbedici stimul yaratmış olur.

Makro səviyyədə iqtisadi inkişafın təmin olunması

baxımından investisiya ikili rol oynayır. Belə ki, məcmu xərclərin

mühüm komponenti olan investisiyanın dinamikası birbaşa məcmu

tələbə böyük təsir göstərir. Qeyd edilir ki, məcmu tələbin dəyişməsi

isə son nəticədə məşğulluğun səviyyəsinə təsirdə öz əksini tapır.

Bununla yanaşı olaraq, investisiyalar kapital yığımına gətirib çıxanr.

Yəni, əsas

372

fondlann artımı son nəticədə ölkənin uzunmüddətli iqtisadi inkişafını

təmin edir. Başqa sözlə, investisiya qısa dövrdə məcmu tələbə və

kapitalın formalaşması ilə uzunmüddətli iqtisadi inkişafa təsir

imkanına malik olmuş olur.

İnvestisiya qoyuluşlarının həyata keçirilməsinin zəruriliyini

müxtəlif amillər şərtləndirə bilər. Ümumilikdə həmin amilləri

aşağıdakı üç əsas qrupa ayırmaq mümkündür:

- mövcud maddi-texniki bazanın yenilənməsi;

- istehsal fəaliyyəti sferasının genişləndirilməsi;

- yeni fəaliyyət növlərinin mənimsənilməsi.

Qeyd etmək lazımdır ki, bu amillərin ayrı-ayrılıqda spesifik

xüsusiyyətlərə malik olmalanna baxmayaraq, nəticə etibarilə onlar

istehsal fəaliyyətinin cəmiyyətdə artan tələbatın ödənilməsi

istiqamətində proporsionallığın təmin olunmasına imkan yaradır.

Yuxarıda qeyd olunanlarla yanaşı olaraq, investisiyanın

mahiyyəti hər bir ölkənin müvafiq qanunvericilik aktları ilə də

müəyyən edilir. Respublikamızda investisiyanın hüquqi təsbiti

“İnvestisiya fəaliyyəti haqqında” Azərbaycan Respublikasının

qanununda öz əksini tapmışdır. Bu qanunda investisiya, gəlir

(mənfəət) və ya sosial səmərə əldə etmək məqsədi ilə sahibkarlıq və

digər fəalİ3^ət növləri obyektlərinə qoyulan malİ3^ə vəsaitləri, habelə

maddi və intellektual sərvətlər kimi xarakterizə edilmişdir. Burada

vəsait və sərvətlər dedikdə, pul vəsaiti, məqsədli bank əmanətləri,

kreditlər, paylar, səhmlər, digər qiymətli kağızlar, daşınan və

daşınmaz əmlak, müvafiq qaydada rəsmiləşdirilmiş elmi-təcrübi və

digər intellektual sərvətlər, bu və ya digər istehsal növünün təşkili

üçün zəruri olan, ancaq patentləşdirilməmiş texniki sənədləşdirmə,

vərdiş və istehsalat təcrübəsi kimi tərtib edilmiş texniki, texnoloji,

kommersiya və digər biliklərin məcmusu («nou-hau»), torpaqdan,

sudan və digər ehtiyatlardan, binalardan, qurğulardan, avadanlıqdan

istifadə hüquqları, habelə müəlliflik hüqu- qımdan irəli gələn və

başqa əmlak hüquqları və s. kimi xarakterizə olunur.

İnvestisiya ilə müxtəlif xüsusiyyətlərinə görə oxşar cəhətlərə

malik olan kapital qoyuluşu xüsusi bir istiqamət kimi

373

fərqləndirilir. Belə ki, “İnvestisiya fəaliyyəti haqqında” Azərbaycan

Respublikasının qanununa əsasən, əsas fondlann yaradılmasına və

təkrar istehsalına, habelə maddi istehsalın digər formada inkişafına

investisiya kapital qoyuluşlan formasında həyata keçirilir.

Səkil 11.1. Müxtəlif meyarlar üzrə investisiyanın növləri

Müasir dövrdə investisiyalar nəzəri baxımdan, müxtəlif

meyarlara görə də fərqləndirilir. Bu meyarlar arasında ən mühüm

olanları investisiya qoyuluşunun kapitala yönəldilməsinə görə, onun

reallaşdınidığı zaman meydana çıxan risklərin səviyyəsinə görə,

həmçinin investisiya tsiklinin davam etməsinə və reallaşdınlma

subyektinə görə olan meyarlar hesab edilir. Qeyd edək ki, yuxanda

sadalanan hər bir meyar üzrə investisiyalann konkret növləri

fərqləndirilir ki, onlar da xarakterik xüsusiyyətlərə malik olmaqla

qruplar formalaşdırır. Deyilənlər daha aydın formada şəkil 11.1-də

əks etdirilmişdir;

374

Qeyd etmək lazımdır ki, iqtisadi inkişafın təmin olunması

istiqamətində investisiyanın səmərələşdirici rolunun müəyyən

edilməsi baxımından müxtəlif konsepsiyalar formalaşmışdır. Belə ki,

hələ neoklassik nəzəriyyə tərəfdarları şəxsi yığımların əmələ gəlməsi

qanunauyğunluqlarını, investorların davranışı və investisiya

qərarlarının verilməsi motivlərini əsaslandırmışlar. Məşhur ABŞ

iqtisadçısı. Nobel mükafatı laureatı Ceyms Tobin portfel

investisiyaların seçilməsi nəzəriyyəsini işləyib hazırlamışdır. Onun

fikirincə mühasibat nöqteyi-nəzərindən investisiya təsərrüfat

fəaliyyəti sferasında bütün növ aktivləri, o cümlədən maliyyə və real

kapitalı əks etdirir.

11.2. Neftqazçıxarma müəssisələrində

investisiyanın tətbiqi istiqamətləri və

maliyyələşdirmə mənbələri

Neft hasilatının və əmək məhsuldarlığının müntəzəm sürətdə

artmasının, elmi-texniki tərəqqi və istehsalın səmərəliliyinin

yüksəldilməsinin, deməli, neftqazçıxarma sənayesinin mənfəətlə

işləməsinin əsas vasitələrindən biri bütövlükdə bu sahənin əsas

fondlarının geniş təkrar istehsalını müəyyən edən əsaslı tikintidən və

ona yönəldilən investisiyanın həcmindən ibarətdir.

Əsaslı tikinti əsas fondların yaradılmasının bütün

mərhələlərini, yəni obyektlərin layihələşdirilməsindən başlamış

onların işə salınmasınadək olan mərhələləri özündə əhatə edir. Əsaslı

tikinti prosesinin əsas mərhələsi tikinti-quraşdırma işlərinin yerinə

yetirilməsi və tikilməkdə olan obyektlərin işə salınmasının təmin

edilməsidir.

Azərbaycanın neft sənayesində əsaslı tikintinin müntəzəm

olaraq böyük həcmdə aparılması, onun inkişafının bütün

mərhələlərində neftqazçıxarma sənayesinin səciyyəvi xüsusiyyəti ilə

bağlıdır. Sovet hakimiyyəti illərində hər il milli gəlirin təqribən

20%-ə qədəri, hazırda isə investisiya qoyuluşunun 40%-dən çoxu

neftqazçıxarma sənayesinin əsas fondlarının artırılmasına və

təkmilləşdirilməsinə sərf olunur.

375

Neftqazçıxarma sənayesində əsaslı tikinti - iqtisadiyyatın digər

sahələrində olduğu kimi, yeni obyektlərin tikilməsi, mövcud olanların

isə yenidən qurulması, genişləndirilməsi və texnika ilə yenidən

silahlandırılması səviyyəsinin yüksəldilməsi məqsədilə həyata

keçirilən tikinti quraşdırma işlərini əhatə edir. Hazırda əsaslı

tikintinin keyfiyyətini və səmərəsini yüksəltmək, tikinti və

layihə-smeta işlərini yaxşılaşdırmaq, tikintidə təsərrüfat mexanizmini

təkmilləşdirmək məqsədilə iqtisadiyyatın digər sahələrində olduğu

kimi, tikintidə də iqtisadi islahatlar apanlır. Qarşıda tikinti işlərinin

sənayeləşdirilməsi səviyyəsini daha da yüksəltmək, tikintinin və

quraşdırma işlərinin kompleks mexanikləşdirilməsini təmin edən

mütərəqqi texnologiyanı, maşın və mexanizmlər sistemini geniş

tətbiq etmək durur ki, bu da tikintidə əmək məhsuldarlığını artırmağa,

əl əməyinin həcmini aşağı salmağa, tikinti-quraşdırma işlərinin

dəyərini azaltmağa, investisiya tsiklini qısaltmağa, obyektlərin

normativ müddətdə tikilib istifadəyə verilməsini təmin etməyə imkan

verəcəkdir.

Yeni tikinti dedikdə, yeni meydançalarda ilk dəfə təsdiq

olunmuş layihə əsasında bina və qurğulann, infrastruktur

obyektlərinin, neftqazçıxarma idarələrinin və onlann struktur

bölmələrinin tikilməsi və işə salınması nəzərdə tutulur.

İstehsalın genişləndirilməsi - yeni layihə əsasında tikinti

obyektlərinin ikinci və sonrakı növbələrinin, əlavə istehsal

komplekslərinin və infrastrukturlarının tikilməsi, fəaliyyət göstərən

neftqazçıxarma idarələrinin ərazisində yeni əsas istehsal sahələrinin

yaradılması və ya əvvəlkilərin genişləndirilməsidir. Mövcud

neftqazçıxarma idarələrini genişləndirərkən yeni tikintiyə nisbətən

istehsal gücü, adətən, daha tez müddətlərdə və az investisiya

qoyuluşu ilə artır.

İstehsalın yenidən qurulması - vahid layihə əsasında texnoloji

bölmələrdə və köməkçi xidmətlərdə yeni avadan- lıqlarm tam və ya

qismən qurulması, yaxud mənəvi köhnəlmiş və fiziki aşınmış

avadanlığın əvəz edilməsi, istehsalın mexanikləşdirilməsi və

avtomatlaşdınlması, qeyri mütənasibliyin aradan qaldıniması ilə onun

başqa cür, məsələn, əsas istehsalın mövcud sexlərini

genişləndirmədən və yenilərini

376

tikmədən, lakin lazımi hallarda köməkçi və xidmətedici təyinatlı yeni

obyektlərin tikilməsi və mövcud olanların genişləndirilməsi ilə

qurulmasıdır.

İstehsalın texnika ilə yenidən silahlandırılması ~ yeni

texnikam və mütərəqqi texnologiyanı tətbiq etmək, neft- qazçıxarma

proseslərini mexanikləşdirmək və avtomatlaşdırmaq yolu ilə ayrı-ayrı

neftqazçıxarma idarələrinin texniki səviyyəsini müasir tələblər

səviyyəsinə yüksəltmək üzrə həyata keçirilən kompleks

təşkilati-texniki tədbirlərdən ibarətdir. Texnika ilə yenidən

silahlandınima neftqazçıxarma idarələrinin texniki inkişaf planına

uyğun olaraq ayrı-ayn obyektlər və iş növləri üçün layihələr və

sraetalar üzrə həyata keçirilir. Mövcud neftqazçıxarma idarələrinin

texnika ilə yenidən silahlandırılmasmda məqsəd neft-qaz hasilatını

hər vasitə ilə intensivləşdirməkdən, neft sənayesinin struktur

bölmələrinin istehsal gücünü artırmaqdan və ondan istifadəni

yaxşılaşdırmaqdan, iş yerlərinin sayını azaltmaqdan, neft- qaz

hasilatının material tutumunu və maya dəyərini aşağı salmaqdan,

material və yanacaq-energetika ehtiyatlarınji qənaət etməkdən,

neftqazçıxarma sənayesinin istehjıal-təsər- rüfat və digər fəaliyyət

növlərinin texniki-iqtisadi göstəricilərini yaxşılaşdırmaqdan

ibarətdir. Neft hasil edən dünya ölkələrinin, o cümlədən Azərbaycan

neft sənayesinin, təcrübəsi göstərir ki, mövcud neftqazçıxarma

idarələrinin texnika ilə yenidən silahlandırılması, yenidən qurulması

və genişləndirilməsi neft hasilatının səmərəliliyinin yüksəldilməsində

və onun intensivləşdirilməsində mühüm rol oynayır.

Neftqazçıxarma idarələrinin genişləndirilməsi və yeni

obyektlərin tikintisindən fərqli olaraq yenidənqurma və texnika ilə

yenidən silahlandırma zamanı mövcud bina və qurğulardan,

neftqazçıxarma infrastrukturlarından istifadə olunur, İnvestisiya

qoyuluşunun çox hissəsi yeni, daha məhsuldar avadanlığın

alınmasına və quraşdırılmasına sərf edilir, neftqazçıxarma

idarələrində həyata keçirilən tikinti- quraşdırma işlərinin xüsusi

çəkisi isə nisbətən az olur.

Neft sənayesində tikinti-quraşdırma işləri istehsal və

377

qeyri-istehsal obyektlərinin tikilməsi və onlarda avadanlıqların

quraşdırılması ilə əlaqədar görülən bütün işləri özündə əks etdirir.

Tikinti işlərinə aiddir: bina və qurğuların, qazma vışka- sının

ucaldılması, qazma avadanlıqlarının quraşdırılması üçün özül,

bünövrə və dayaq konstruksiyaların qurulması, tikinti sahəsinin

öyrənilməsi, ərazinin tikinti üçün hazırlanması, sanitar-texniki və

elektrik quraşdırma işləri.

Quraşdırma işlərinin tərkibinə aiddir: qazma, enerji və digər

növ avadanlıqların yığılması və quraşdırılması, neft və qaz

quyularının qazılmasına hazırlıq işləri, neft çənlərinin və traplarının

quraşdırılması, qaz anbarlarının tikilməsi və sair.

Əsas fondların təkrar istehsalı formasından asılı olaraq

investisiya qoyuluşunun tərkibində tikinti-quraşdırma işlərinin

xüsusi çəkisi dəyişilir, yəni neft-qaz hasilatının artırılması

zəruriliyindən geoloji-kəşfiyyat və qazma işlərinin həyata

Iceçirilməsi ilə əlaqədar tikinti quraşdırma işlərinə çəkilən xərclərin

payı çoxalır. Tikinti-quraşdırma işləri əsas fondların geniş təkrar

istehsalının başlıca mənbəyidir. O, neftqazçıxarma idarələrinin

maddi bazasının möhkəmləndirilməsini təmin edir, əmək

kollektivinin mədəni-məişət şəraitinin yaxşılaşdırılmasında aparıcı

rol oynayır. Bu baxımdan, tikinti-quraş- dırma işləri investisiya

qoyuluşunun təcrübi olaraq həyata keçirilməsidir.

İnvestisiya qoyuluşu - istehsal və qeyri-istehsal sahələrində

əsas fondların sadə və geniş təkrar istehsalı üçün nəzərdə tutulan

maliyyə vəsaitlərini özündə əks etdirir. Müasir dövrdə

neftqazçıxarma sənayesinin inkişafına investisiya qoyuluşu müəyyən

edilərkən respublikamızın iqtisadiyyatının neft və q£iza, həmçinin

neft məhsullarına olan tələbatı, yeni neft-qaz yataqlarının aşkar

edilməsinin zəruriliyi nəzərə almır.

Neft sənayesinin struktur bölmələrində investisiya

qoyuluşunun tərkibi və quruluşu eyni deyildir. Məsələn, qazma

kontorlarında investisiya qoyuluşunun tərkibinə aşağıdakı məsrəflər

daxil edilir:

1. tikinti-quraşdırma işlərinin həyata keçirilməsinə çəkilən

xərclər;

378

2. qazma işlərini həyata keçirmək üçün lazım olan qaz ma

avadanlıqlarının alınmasına, gətirilməsinə və quraşdınl- masına

çəkilən xərclər;

3. geoloji-kəşfiyyat işlərinin yerinə yetirilməsinə çəkilən

xərclər;

4. inzibati-idarəetmə aparatının saxlanılmasına çəkilən

xərclər;

5. infrastruktur bölmələrinin yaradılmasına və ətraf mühitin

mühafizəsinin qorunmasına çəkilən xərclər.

İnvestisiya qoyuluşunun tərkibinə daxil olan xərclər

arasındakı nisbətin faizlə ifadəsi onun qumluşunu təşkil edir.

İnvestisiya qoyuluşunun sahəvi, texnoloji və təkr^ır istehsal

quruluşunu fərqləndirirlər.

İnvestisiya qoyuluşunun sahəvi quruluşu - bütövlükdə

iqtisadiyyatın, yaxud aynca götürülmüş sənaye sıihəsinin, şirkətin,

müəssisənin ayrı-ayn struktur bölmələri arasında investisiya

qoyuluşunun bölgüsünü səciyyələndirir. Sənayenin sahə quruluşu

onun tərkibinə daxil olan sahələr və istehsallar arasındakı kəmiyyət

nisbətini xarakterizə edir. Sənayenin sahə quruluşu ictimai əmək

bölgüsünün, sahələrin differensiallaşdıniması və

ixtisaslaşdırılmasının səviy^'əsini. əks etdirir. Əsas fondların aktiv

hissəsinin təkrar istehsalına çəkilən məsrəflərin xüsusi çəkisini

artırmaqla, investisiya qoyuluşunun texnoloji quruluşunun

səmərəliliyini xeyli artırmaq olar. Neft sənayesində investisiya

qoyuluşunun texnoloji quruluşu onun tərkibində kəşfiyyat və

istismar qazması xərclərinin və quraşdıniması tələb olmayan və

tikinti obyektlərinin smetasına daxil edilməyən iş, maşın və

avadanlıqlann mövcudluğu hesabına iqtisadiyyatın digər sahələrində

olan quruluşdan fərqlənir. Belə ki, neft sənayesində investisiya

qoyuluşunun texnoloji quruluşu təqribən aşağıdakı kimidir:

1. qazma işlərinin həyata keçirilməsinə çəkilən xərclər -

45%;

2. işə maşın və avadanlıqların alınmasına, gətirilməsinə və

quraşdınimasına çəkilən xərclər - 30%;

3. tikinti-quraşdırma işlərinə çəkilən xərclər isə 25% təşkil

edir.

379

Müasir dövrdə Xəzər dənizinin Azərbaycan sektorundan

neftin çıxarılması və neft-qazın dünya bazarlarına nəql edilməsi üçün

boru kəmərlərinin çəkilməsi üzrə tikinti- quraşdırma işləri mürəkkəb

və sərt iqlim şəraitində həyata keçirilir ki, bu da investisiya

qoyuluşunun xüsusi məsrəfini xeyli dərəcədə artırır.

İnvestisiya qoyuluşunun texnoloji quruluşu o halda mütərəqqi

hesab edilir ki, onun tərkibində iş, maşın və avadan- lıqların

alınmasına, gətirilməsinə və iş yerlərində quraşdırıl- masına çəkilən

xərclərin xüsusi çəkisi digər xərclərə nisbətən çox olur. Çünki bu

zaman eyni həcmdə investisiya qoyuluşu ilə daha çox məhsul əldə

etməyə imkan yaranır. Ümumiyyətlə, investisiya qoyuluşunun

ümumi həcmində istehsalın texnika ilə yenidən silahlandıniması

səviyyəsinin yüksəldilməsinə, mexanikləşdirilməsi və

avtomatlaşdırılması dərəcəsinin artırılmasına, mövcud maşın və

avadanlıqların müasir dövrün tələblərinə cavab verməsi üçün onların

modemləşdirilməsinə, mövcud istehsalların yenidən qurulmasına

çəkilən xərclərin payının artması investisiya qoyuluşunun texnoloji

quruluşunun yaxşılaşdıniması yollarmdandır.

İnvestisiya qoyuluşunun təkrar istehsal quruluşu - bir tərəfdən,

yeni obyektlərin tikintisinə, digər tərəfdən isə mövcud istehsalların

texnika ilə yenidən silahlandıniması səviyyəsinin yüksəldilməsinə

yönəldilmiş xərclər arasındakı nisbəti əks etdirir. Təkrar istehsal -

istehsal prosesinin fasiləsiz olaraq yenidən başlanması, daim

təkrarlanmasıdır; maddi nemətlərin, iş qüvvəsinin və istehsal

münasibətlərinin təkrar istehsalını əhatə edir. İstehsal prosesinin

dəyişməz ölçüdə təlcrar olunduğu sadə təkrar istehsal və onun artan

miqyasda yenidən başlanmasından ibarət geniş təkrar istehsal

fərqləndirilir.

Neftqazçıxarma sənayesinin inkişafına yönəldilmiş

investisiya, əsasən geoloji-kəşfiyyat və axtarış işlərinə, quyulann

tikintisinə, qazma işlərinin həyata keçirilməsinə, neft-qazın

çıxarılmasına və emal olunmasına, neft, neft məhsulları və təbii

qazın nəql edilməsi üçün boru kəmərlərinin çəkilməsinə, neft-qaz

anbarlarının tikilməsinə sərf edilir. Odur

380

ki, neftqazçıxarma sənayesində həmin obyektlər investisiya

qoyuluşunun obyektləri hesab edilir. Göstərilən obyektlərin iqtisadi

mahiyyəti ondan ibarətdir ki, onlar aşağıdakıları təmin edirlər:

1. neft və qaz hasilatının lazımi sürətini və miqyasını;

2. neft sənayesinin, bütövlükdə sənayenin və xalq təsər-

rüfatının inkişafındakı optimal nisbətləri;

3. istehsalın maddi-texniki bazasının inkişafını;

4. yeni texnikanın və mütərəqqi texnologiyanın

yaradılmasını;

5. respublikamızın ərazisi üzrə məhsuldar qüvvələrin

səmərəli yerləşdirilməsinin həyata keçirilməsini;

6. əhalinin maddi və mədəni səviyyəsinin yüksəldilməsini.

İnvestisiya qoyuluşunun obyektlərinin təyinatından və

xarakterindən asılı olaraq onun müxtəlif növlərini fərqləndirirlər.

Burada gələcək obyektlərin məqsədli təyinatına görə istehsal

obyektlərinin, mədəni-məişət obyektlərinin, inzibatı binalann

tikintisi, geoloji-kəşfiyyat və axtanş işlərinin həyata keçirilməsi, ətraf

mühitin mühafizəsi əsas yer tutur.

İnvestisiya qoyuluşlan aşağıdakı fərqləndirici təsnifata

malikdirlər:

1. əsas fondların təkrar istehsalı formalanna görə: yeni

tikintiyə, mövcud istehsallann genişləndirilməsinə, yenidən

qurulmasına, avadanlıqlann modernləşdirilinəsinə, te>jıika ilə

yenidən silahlandmimasına;

2. əsaslı tikinti işlərinin texnoloji quruluşuna görə: tikin-

ti-quraşdırma işlərinə avadanlıq və istehsal inventarlannın

alınmasına, layihə-axtarış işlərinə.

Əmək vasitələrinin modernləşdirilməsi - fəaliyyətdə olan

əmək vasitələrinin təkmilləşdirilməsi və onlarda əməli dəyişiklik

aparmaq, qovşaq və hissələri əvəz etmək və möhkəmləndirmək,

istehsal əməliyyatlarını mexanikləşdiımək və avtomatlaşdırmaq

üçün tərtibatlar və cihazlar quraşdırmaqla onlann istehsalını müasir

texniki-iqtisadi səviyyəsinə cavab verən vəziyyətə gətirilməsidir.

Əmək vasitələrinin modern- ləşdirilməsinə çəkilən xərclər, adətən,

qısa müddətdə ödənilir.

381

istehsalın texniki səviyyəsinin, onun intensivləşdirilməsinin

>1iksəldilməsində əmək vasitələrinin modernləşdirilməsi ı nühüm

;rol oynayır.

Maliyyələşmə mənbələrinə görə investisiya qoyuluşu dörd

qrupa ayrılır:

- mərkəzləşdirilmiş investisiya qoyuluşu (dövlət büdcəsindən

ayrılan vəsait hesabına yaradılır);

- qeyri-mərkəzləşdirilmiş investisiya qoyuluşu (əsasən,

neftqazçıxarma idarələrinin əldə etdikləri mənfəətlər hesabına

yaradılır);

- xarici investisiya qoyuluşu (xarici ölkələrin vəsaitləri

hesabına yaradılır);

- tıkintidaxili ehtiyatlar hesabına əldə edilən vəsait.

So.n illərdə mərkəzləşdirilmiş investisiya qoyuluşunun həcmi

xeyli azalmış, xarici investorlar tərəfindən ayrılan investisiya

qoyuluşlarının həcmi isə artmışdır.

Şübhəsiz ki, xarici investisiyaların həcminin son illərdə

artmasında əsas yeri «Əsrin müqaviləsi» və sonrakı müqavilələr

tutur. Bununla yanaşı, iqtisadiyyatın digər sahələrinə də xarici

ölkələrin investorlarının marağı ildən- ilə artır. «Əsrin müqaviləsi»

imzalandıqdan sonra Xəzər dənizinin Azərbaycan sektorundakı

hissəsində karbohidrogen yataqlarının işlənməsində iştirak edən

ölkələrin coğrafiyası xeyli genişlənmişdir. Bu onunla izah edilir ki,

hazırda ölkə iqtisadiyyatına xarici investorların cəlb edilməsi dövlət

siyasətinin ən aparıcı istiqamətlərindən biri kimi qiymətləndirilir.

ARDNŞ ilə xarici ölkələrin aparıcı neft şirkətləri arasında

bağlanmış müqavilələrdə tikinti obyektlərindən istifadə qaydası

müəyyən edilmişdir. Müqavilələrdə tikinti obyektləri iki qrupa;

ARDNŞ-ə məxsus obyektlərə və podratçıların obyektlərinə

ayrılmışdır. ARDNŞ-ə məxsus obyektlərdə l^odratçının hüququ

vardır ki, neft-qaz əməlİ57^atları aparmaq üçün zəruri olan

quyulardan pulsuz istifadə etsin. Podratçı ARDNŞ-in müstəqim və

ya dolayı sahibliyinə, yaxud nəzarəti altında olan obyektləri, o

cümlədən, bunlarla yanaşı, infrastrukturu, gəmiləri, qazma

qurğulannı, nəqletmə

382

vasitələrini, təchizat bazalarını, anbarlan, liman qurğulanm əsaslı

təmir, rekonstruksiya etdikdə və ya modernləşdirdikdə ARDNŞ

həmin obyektlərdən neft-qaz əməliyyatlarmm yerinə yetirilməsi

üçün zəruri olan dərəcədə istifadə edilməsində podratçıya üstün

hüquq verilməsini təmin edir.

Podratçı neft-qaz əməliyyatları ilə əlaqədar olan nəzarət və ya

istismar etdiyi bütün obyektlərə (podratçının obyektləri) texniki

xidmət və onların təmiri üçün cavabdehdir. Podratçının

obyektlərindən üçüncü tərəfin istifadə etməsi müqabilində verilən

haqq neft-qaz əməliyyatlan hesabına da?dl olur. ARDNŞ podratçının

obyektlərində olan artıq qurğulardan istifadə etmək hüququna

malikdir, bu şərtlə ki, həmin istifadə neft-qaz əməliyyatlarmm

apanimasma maneçilik törətməsin. Üçüncü tərəfin podratçı ilə

razılaşdırılmış şərtlərlə artıq qurğulardan istifadə edilməsinə icazə

verilir. Sıfır bahmsı əldə edilənədək podratçmın obyektlərindən

istifadə edilməsində üstünlük əvvəlcə podratçıya, sonra üçüncü

tərəfə və nəhayət, ARDNŞ-ə verilir.

ARDNŞ podratçının obyektlərindən qarşılıqlı surətdə

razılaşdınlan və neft-qaz əməliyyatları hesabına daxil edilən haqqı

ödəməklə istifadə edir. Sıfır balansı əldə edildikdən sonra podratçmm

obyektlərindən əvvəlcə podratçı, sonra ARDNŞ, nəhayət, üçüncü

tərəf istifadə edir. Sıfır balansı əldə edildikdən sonra ARDNŞ

podratçının obyektlərindən pulsuz istifadə edir, amma podratçı

özünün hər hansı obyektindən müvəqqəti olaraq istifadə etmirsə və

bu obyekti yalnız ARDNŞ istismar edirsə, belə obyektin cari planlı

təmiri qarşılıqlı razılaşma üzrə həyata keçirilir. Podratçının ixtiyarı

vardır ki, köhnəlmiş və ya faydalı iş ehtiyatı tükənmiş avadanlığı və

obyektləri satsın. Lakin bu zaman o, ^LRDNŞ-Ə məlumat verməlidir.

Əgər 30 gün ərzində ARDNŞ bu avadanlığı vs obyektləri öz

balansına daxil etmirsə, podratçmm onlan təklif' edilən ən sərfəli

qiymətlə satmağa ixtiyarı vardır. Bu cür satışlardan əldə edilən vəsait

neft-qaz əməliyyatlan hesabına daxil edilir.

Neft-qaz sənayesində investisiya layihələrinin təhlilinə ilk

növbədə onun yönəldilmə istiqamətlərini müəyyən

383

etməkdən başlamaq lazımdır. Bu sahədə investisiya qoyuluşunun

əsas məqsədi respublikamızın karbohidrogen ehtiyatlarının

mənimsənilməsinə və onlardan səmərəli istifadə olunmasının həlli

yollannm tapılmasıdır. Neft hasilatının respublikamızda dinamik

inkişafı ən əsas göstəricidir. Əvvəllərdə qeyd olunmuşdur ki, hazırda

quru və dəniz sahələrində istismar olunan neft yataqları işlənmənin

son mərhələsindədir. Bu isə həmin yataqlarda neft hasilatınm

intensiv inkişafın təmin olunması üçün daxili və xarici

investisiyaların cəlb olunmasını ön cərgəyə çəkir. İnvestisiya

qoyuluşunun əsasən aşağıdakı istiqamətlərə yönəldilməsi təklif

olunur:

- əsaslı fondlann dəyişdirilməsinə;

- əsaslı fondlann rekonstruksiyasına;

- əsaslı fondlann modemləşdirilməsinə;

- yeni tikinti obyektlərinin işə salınmasına;

- yeni mütərəqqi avadanlıq, maşın və mexanizmlərin

alınması və quraşdırılıb işə salınmasına.

“Azneft” İB neftqazçıxarma müəssisələri üzrə neft hasilatının

düşmə tempinin qarşısınm alınması üçün investisiya layihələrinin

maliyyələşdirilməsi mənbələri aşağıdakı ola bilər:

- müəssisələrin özlərinin daxili ehtiyat vəsaitləri;

- amortizasiya ayırmalan;

- müəssisələrin sərəncamında qalan xalis mənfəət (gəlir);

- bank kreditləri;

- müəssisə işçilərinin sərbəst pul vəsaitləri;

- xarici investisiyalar və s.

Məlumdur ki, kapital qoyuluşlanndan fərqli olaraq, investisiya

qoyuluşlan nəinki maliyyə formasında, ejmi zamanda əşya

formasında da həyata keçirilir. Ölkənin zəngin milli sərvətlərə sahib

olması və maliyyə çətinliyi şəraitində investisiya qoyuluşuna tələb

artır. Buna görə də sosial-iqtisadi inkişafın təmin edilməsində

maliyyə təminatı mühüm rol oynayır. Odur ki, investisiya

qoyuluşlarının reallaşdırılması ilə mütərəqqi texnika və

texnologiyanın tətbiqinə üstünlük vermək şərti ilə məhsul

istehsalının yüksək artım tempinə nail olmaq olar.

384

Bu baxımdan investisiya qoyuluşlarının maliyyələşdirilməsi

mənbələrinin düzgün müəyyən edilməsi zəruridir. Belə ki, investisiya

fəaliyyətinin həyata keçirilməsi üçün onun maliyyələşdirmə

mənbələri olmalıdır. Müvafiq məsələnin həlli məqsədilə Azərbaycan

Respublikasının «İnvestisiya fəaliyyəti haqqında» qanununda

investisiya qoyuluşunun maliyyələşdirilməsi mənbələri aşağıdakı

kimi müəyyən edilmişdir:

- investorun özünün maddi və intellektual sərvətləri, maliyyə

vəsaiti və təsərrüfatdaxili ehtiyatlan (mənfəət, amortizasiya

ayırmaları, fiziki və hüquqi şəxslərin pul yığımları, əmanətləri, qəza

və təbii fəlakət nəticəsində dəymiş ziyanın ödənilməsi üçün sığorta

orqanlannm müvafiq ödənişləri və s.).

- investorun borc-maliyyə vəsaiti (bank və büdcə kreditləri,

istiqrazlar və digər vəsaitlər);

- investorun cəlb edilmiş maliyyə vəsaiti (əmək

kollektivlərinin, vətəndaşların, hüquqi şəxslərin payları və digər

haqqları, səhmlərin satışından əldə edilən vəsait);

- büdcədən və büdcədənkənar fondlardan investisiya məqsədli

təsisatlar;

- xarici investisiya;

- müəssisələrin, təşkilatlann və vətəndaşların əvəzsiz və

xeyriyyə haqqları, ianələr və s.

Bütün maliyyələşdirmə mənbələrini mülkiyyət münasibətləri

əlamətləri üzrə təsnifləşdirmək olar. Belə ki, bu mənbələr mülkiyyət

münasibətlərinə görə xüsusi, cəlb edilmiş və borc vəsaitlərinə

bölünür. Bununla belə, həm dövlət səviyyəsində, həm də müstəqil

təsərrüfat subyektləri səviyyəsində investisiya qoyuluşlarının

maliyyələşmə mənbələri prinsipcə analoji olsa da, məzmununa görə

müəyyən fərqlərə malikdir. Bu baxımdan, aşağıdakı cədvəldə

investisiya qoyuluşlarının maliyyələşmə mənbələrinin strukturu

verilmişdir.

385

Cədvəl 11.1

İnvestisiya qoyuluşlarının maliyyələşmə

mənbələrinin strukturu

Qrup Növ Qrupdaxili mənbələrin strukturu

C -2

3 co

Xüsusi vəsait Dövlət büdcəsi və yerli büdcələr, büdcədənkənar fondlar (pensiya fondu, sosial sığorta fondu, əhalinin məşğulluq fondu, məcburi tibbi sığorta fondu və s.)

UH Cəlb olunan Dövlətin kredit sistemi

> :0 Q

vəsait Dövlətin sığorta sistemi

Borc vəsait Dövlət borcları (dövlət borcu, xarici borclar, beynəlxalq kredit və s.)

Xüsusi vəsait Müəssisənin xüsusi investisiya ehtiyatları

Paylar, bağışlanmalar (ianə), səhmlərin satışı, əlavə səhm emisiyası

İZ

Cəlb olunmuş vəsait İnvestisiya şirkətlərinin (rezident, o cümlədən paylı investisiya fondları) investisiya ehtiyatlan

3 v: 0) u

Rezident sığorta şirkətlərinin investisiya resursları

CD

Qeyri-dövlət rezident pensiya fondlannm investisiya resursları

Borc vəsait Bank, kommersiya krediti, büdcə krediti və məqsədli kreditlər

Xarici investorlann, o cümlədən kommersiya banklannm investisiya resurslan. Beynəlxalq maliyyə institutları, institusional investorlar, müəssisələr və s.

Cədvəldən göründüyü kimi mülkiyyət növlərinə görə

aşağıdakı maliyyələşmə mənbələri fərqləndirilir:

- dövlət maliyyələşdirmə mənbələri - buraya büdcə və

386

büdcədənkənar fondların vəsaiti, dövlət borcu və dövlət əmlakı da

daxil olmaqla digər resurslar daxildir;

- təsərrüfat subyektlərinin maliyyə resursları (kommersiya və

qeyri-kommersiya tipli, ictimai təşkilatlar və fiziki şəxslər) - buraya

mənfəət, amortizasiya ayırmaları, təbii fəlakət nəticəsində yaranan

zərərin ödənilməsinə sığorta təşkilatlan tərəfindən verilən vəsait,

həmçinin cəlb edilmiş vəsaitlər, buna misal olaraq səhmlərin

satışından əldə edilən vəsait daxildir;

- xarici investorların vəsaitləri (xarici dövlətlər, beynəlxalq

maliyyə və investisiya institutları, ayn-ayn müəssisələr, banklar və

kredit idarələri və s.)

İnvestisiya qoyuluşlarının dövlət səviyyəsində

maliyyələşdirilməsi geri qaytarılan və qaytanimayan əsaslarda,

həmçinin qarışıq investisiya əsasında, o cümlədən )mksək səmərəli

investisiya layihələrinə maliyyə yardımı, dövlətin investisiya

proqramlarının, mərkəzləşdirilmiş maliyyələşdirilməsi (tam və ya

qismən) kimi həyata keçirilə bilər.

Geri qaytarılan vəsaitlər qüvvədə olan qanunvericiliyə

müvafiq olaraq verilən kreditlər çərçivəsində ayrılır. Ayrılmış

vəsaitlərdən istifadə müddəti, obyektlərin tikilməsinin davam etmə

müddəti və fəaliyyətə başlamış istehsalın layihə gücünə çatma

müddəti və s. nəzərə alınmaqla müqavilədə göstərilir. Geri

qaytarılmayan dövlət maliyyəsi dövlət ehtiyatlan üçün obyektlərin və

təşkilatların müəyyən olunmuş siyahısına müvafiq olaraq həyata

keçirilir. Qarışıq investisiyalaşdırma əsasında obyektlərin

malİ30'ələşdirilməsi və kreditləşdirilməsi, dövlət büdcəli müəssisə,

təşkilatlar və digər hüquqi şəxslərin öz vəsaitləri hesabına həyata

keçirilir.

Qeyd etmək lazımdır ki, investisiya fəaliyyətinin müxtəlif

mənbələrdən maliyyələşdirilməsi Azərbaycan Respublikasının

qanunvericiliyinin və normativ aktlarının tələbləri nəzərə alınmaqla

dövlət və yerli orqanlar tərəfindən həyata keçirilir.

İnvestisiyanın maliyyələşdirilməsi sistemi iki prinsip əsasında:

məqsədli və birbaşa maliyyələşdirmə yolu ilə həyata keçirilir.

Məqsədli xarakterli maliyyələşdirmə müəyyən

387

qaydada təsdiq edilmiş titul vərəqəsi və smeta sənədləri ilə təmin

olunan iqtisadi və sosial tikinti obyektləri üçün investisiyanın

maliyyələşdirilməsi və uzun müddətli kreditləş- dirilməsi vasitəsilə

həyata keçirilə bilər. Aralıq mərhələ olmadan birbaşa

maliyyələşdirmədə isə plan üzrə firma və təşkilatlara bank tərəfindən

aynlan vəsait nəzərdə tutulur. Bu prinsiplər əsasında maliyyələşdirmə

vəsaitdən qənaətlə istifadə olunmasında, yeni güclərin və əsas

fondlann müəyyən olunmuş müddətdə işə salınmasında və

mənimsənilməsində təsərrüfat rəhbərlərinin maddi marağını və

məsuliyyətini artınr.

Bazar iqtisadiyyatı şəraitində investisiya qoyuluşunun

maliyyələşdirilməsində kreditləşdirmənin rolu xüsusi əhəmiyyət kəsb

edir. Kreditin mahiyyəti, hər şeydən əvvəl, onun fiınksiyalannda əks

olunur ki, bunlardan biri də onun yenidən bölgü funksiyasıdır. Bu

funksiya vasitəsilə müəssisələrin, dövlətin və fərdi bölmənin sərbəst

pul kapitalları toplanır və borc kapitalı kimi istifadə olunur. Kredit

mexanizmi vasitəsilə borc kapitalı iqtisadiyyatın inkişafı üçün

mənfəət əldə etmək məqsədi daşıyır.

11.3. investisiya portfeli və

onun formalaşması mexanizmi

İnvestisiya portfeli özündə müəssisənin investisiya

strategiyasına müvafiq olaraq investisiya prosesinin həyata

keçirilməsi üçün təsis edilmiş real və maliyyə investisiya

obyektlərinin məqsədyönlü formalaşmış məcmusunu əks etdirir.

İnvestisiya portfelinin tərkibinin müxtəlifliyinə baxmayaraq bir

tərəfdən vahid idarəetmə obyektidir, digər tərəfdən isə investisiya

obyektlərinə və onların idarəetmə metodlarına görə fərqlənən

aşağıdakı müstəqil portfeldən ibarətdir:

- real investisiya layihələri portfeli;

- qiymətli kağızlar portfeli (buna portfel investisiyası da

deyilir);

- maliyyə investisiya portfeli (depozitlər, depozit sertifi-

katlan və s.);

388

- dövriyyə vəsaitlərinə investisiya.

Bir qayda olaraq investor maliyyə vəsaitlərini bir növdən olan

qiymətli kağızlara qoymur. İnvestor onların məcmusunu

formalaşdırır ki, buna da qiymətli kağızlar portfeli deyilir. İnvestorlar

dividendlərin və bazar qiymətləri əsasında istənilən səviyyədə onun

gəlirlərinin sabitliyini təmin edən qiymətli kağızlar portfelini

formalaşdırırlar. İnvestorlar balanslaşdırılmış portfel yaratmağa

çalışır, çünki bu, təhlükəsizlik, gəlirlilik, kapitalın artımı və

İikvidlilik baxımdan arzu olunan nəticələri əldə etməyə imkan verir.

Aqressiv qiymətli kağızlar portfeli aktiv və satılan qiymətli kağızların

məcmusudur ki, bunların dəyərinin tezliklə artması ehtimalı -olur

(aktiv səhmlər, artım səhmləri və s.). Eyni zamanda bu cür kağızlar

üzrə risk 3diksək olur. Konservativ qiymətli kağızlar portfeli daha az

gəlirli, lakin etibarlı, yəni az riskli qiymətli kağızlardan ibarətdir.

Portfel investisiyası müəyyən müddətlərdə əldə edilən dividendlərlə,

səhmlərin satış qiyməti ilə onların alış qiyməti arasındakı fərq ilə

müəyyən edilir.

Qeyd etmək lazımdır ki, sahibkarlıq kapitalı iki yerə - birbaşa

investisiya və portfel investisiyalarından fərqlənməklə aşağıdakı

cəhətlərə malikdir:

Birincisi, bu investisiyaları bir-birindən fərqləndirən cəhət

xarici investisiya qoyuluşunun idarəedilməsi ilə əlaqədardır. Xarici

ölkələrlə birbaşa xarici investisiya qoyuluşları vasitəsilə yaradılan

filial - müəssisələr baş müəssisənin nəzarəti altında fəaliyyət göstərir.

Firmanın rəhbər işçiləri də əksər halda baş müəssisə tərəfindən təyin

edilir.

İkinci fərq isə investorun kimliyi ilə əlaqədardır. Qeyd etmək

lazımdır ki, birbaşa investisiyalar əsas etibarilə Transmilli Şirkətlər

tərəfindən qoyulur.

Portfel investisiyalarını isə hətta fiziki şəxslər də qoya bilərlər.

Digər fərq isə investisiya qoyuluşları məbləğinin (əsas qoyuluş və

faizlərinin) geri qaytarılmasını əks etdirir. Belə ki, birbaşa investisiya

qoyuluşlarından əldə ediləcək gəlir dövriyyəsindən və dövlətlərin

müəyyən etdiyi məhdudiyyətlərdən asılıdır. Portfel investisiyasında

isə gəlir və amortizasiyaların geri qaytarılması əvvəlcədən

reallaşdırılır.

389

Bu, borc alan ölkə baxımından valyuta borcu olaraq iqtisadi

konyukturanın təsirinə məruz qalmır. Portfel investisiya

qoyuluşlannın məqsədi faiz ya da pay gəliri əldə etməkdir. Belə

investisiya qoyuluşlan adətən mənfəət və faiz səviyyəsi aşağı olan

ölkələrdən digər ölkələrə axır.

Qeyd etmək lazımdır ki, birinci dünya müharibəsinə qədər

beynəlxalq kapital qoyuluşunun tərkibində portfel investisiya

qoyuluşlan mühüm yer tutmuşdur. Lakin sonralar isə bu cür

qoyuluşlar tədricən öz əhəmiyyətini itirdi.

İkinci dünya müharibəsindən sonra bir çox inkişaf etməkdə

olan ölkələrdə val)aıta problemlərinin kəskinləşməsi ilə əlaqədar

olaraq investisiya qoyuluşunun rolu və əhəmiyyəti yenidən artmağa

başladı. Beləliklə, dünya ölkələrinin tarixi inkişaf mərhələsindən asılı

olaraq investisiya portfeli mürəkkəb və zəngin inkişaf yolu keçərək

müasir bazar iqtisadiyyatı şəraitində özünəməxsus xüsusi yer

tutmuşdur.

İnvestisiya portfeli real və maliyyə investisiya portfellərindən

ibarətdir. Real layihələrə investisiya qoyuluşlan, bir qayda olaraq

müəssisələrin inkişafına, onlann təsərrüfat fəaliyyətinin

səmərəliliyinin yüksəldilməsinə yönəldilir. Maliyyə investisiyaları

əsasında müəssisələrin bazarda yerinin möhkəmləndirilməsindən və

başqa müəssisələrin fəaliyyətinin idarə edilməsindən gəlir əldə etmək

məqsədini daşıyır.

İnvestisiya portfelinin formalaşması aşağıdakı prinsiplərə

əsaslanır:

- müəssisənin fəaliyyətinin cari və uzun müddətlərinin

uyğunlaşdırılması üçün investisiya strategiyasının təmin olunması;

- müəssisənin maliyyə sabitliyinin, omm balansının

likvidliyini təmin etmək məqsədilə,müəssisənin investisiya

portfelinin maliyyə və resurslan ilə uyğunlaşdmiması;

- mühüm əhəmiyyətli maliyyə itkilərinə yol verməmək

məqsədilə investisiyanın gəlirinin və riskinin nisbətinin

optimallaşdırılniası;

- müəssisənin maliyyə sabitliyi və tədiyyə qabiliyyətlərinin

təmin olunması üçün investisiyalann gəlirliliyi və lik- vidliyinin

optimallaşdırılması;

390

- investisiya portfelinin idarə edilməsinin təmin olunması.

İnvestisiya portfelinin formalaşması və onun idarə edilməsi

aşağıdakı mərhələləri əks etdirir:

- portfelin yaradılmasının əsas məqsədinin daha gəlirli və

təhlükəsiz investisiya obyektləri seçmək yolu ilə müəssisənin

investisiya strategiyasının reallaşdırılmasının təmin edilməsi.

- investisiya resurslarının həcmini və növlərini nəzərə

almaqla, bütün investisiya portfeli çərçivəsində investisiyanın

müxtəlif növlərinin proporsionallığmı təmin etmək.

- konkret real layihələrin və qiymətli kağız növlərinin seçilib

investisiya portfelinə daxil edilərkən, onların düzgün

qiymətləndirilməsi və optimal portfelin formalaşdırılmasının təmin

edilməsi.

- investisiya gəlirlərin parametrlərinin əsas iqtisadi

göstəricilərinin dəyişilməsi ilə əlaqədar olaraq diverfıkasiya

məqsədilə investisiya portfelinin və onu təşkil edən ayrı- ayrı

elementlərin gəlirliliyinin, riskliliyinin və likvidliliyinin

qiymətləndirilməsi.

- investisiya portfelinin tərkibinin gəlirliliyini,

təhlükəsizliyini, likvidliyini yüksəltmək məqsədilə, investisiya

portfelinin idarə edilməsi.

Bütün bunlarla yanaşı hər bir istehsal obyektləri üzrə

investisiya portfeli təsnifləşdirilir. Belə ki, təsnifləşdirilmiş

əlamətlərinə görə meyarlar investisiya obyektləri, investisiya

strategiyası və investisiya strategiyasının məqsədinə nail olmaq

səviyyəsi üzrə müəyyən edilir. İnvestisiyanın obyektlərinə görə real

investisiya portfeli, qiymətli kağızlar portfeli, bank depozitlərinə

maliyyə qoyuluşunun portfeli, dövriyyə kapitalına qoyulan

investisiya portfeli, investisiya strategiyasına uyğun olaraq artım

portfeli (yüksək templi kapital artımına nail olmağı təmin edən

investisiya obyektlərinin formalaşması və yüksək risk səviyyəsinə

uyğun gəlməsi), investisiya strategiyasının məqsədinə nail olmaq

səviyyəsi üzrə isə balanslaşdırılmış portfel (müəssisənin investisiya

strategiyasına tam uyğun gəlir) formalaşdınlır.

391

11.4. İnvestisiya layihələrinin iqtisadi

səmərəliliyinin qiymətləndirilməsi

Müasir dövrdə neft sənayesində investisiyaların əhəmiyyəti o

dərəcədə artmışdır ki, artıq onlar siyasi xarakter daşımağa

başlamışdır.

Bu baxımdan investor ölkədəki siyasi mühiti daim izləyir.

Həm öz ölkəsində, həm də investisiya qoyulan ölkədə investora

dövlət təminatının verilməsi mühüm əhəmiyyət kəsb edir. Dünya

səviyyəsində isə bu işlə Dünya Bankının İnvestisiyalara zəmanət

verilməsi üzrə beynəlxalq agentliyi məşğul olur. İnvestisiyalara

zəmanət verilməsi üzrə razılaşma Birləşmiş Millətlər Təşkilatı

tərəfindən imzalanmış Lomeyka konvensiyasında da öz əksini

tapmışdır.

Qeyd etmək lazımdır ki, iqtisadi inkişaf səviyyəsindən və

coğrafi mövqeyindən asılı olmayaraq bütün ölkələrin investisiya

qoyuluşuna ehtiyacı vardır. Yəni bu və ya digər ölkəyə qoyulan

investisiyalar həmin ölkənin iqtisadi inkişafında katalizator rolunu

oynayırlar. Ölkə iqtisadiyyatına qoyulan investisiya məqsəd deyil,

vasitə olmalıdır. Ölkəyə investisiyanı cəlb etməklə əvvəllər pis

istifadə olunmuş təbii, istehsal və əmək resurslarını daha effektiv

şəkildə istifadə etmək olar. Əgər xarici kapitaldan səmərəli istifadə

olunarsa, bu kapital milli resurslarla birləşərək zəncirvari reaksiya

yarada bilər və yüksək inteqral effekt əldə olunar.

Yerli və xarici investorların fəaliyyətindən səmərəli istifadə

etməklə nəinki maddi və maliyyə resurslarına, həm də vaxta qənaət

etmək olar.

İnvestisiya layihələrinin əhəmiyyətliliyinin əsasını real və

maliyyə aktivləri əldə etməklə gələcəkdə mənfəət (gəlir)

qazanmaqdır. Real investisiya ilk növbədə istehsal və qeyri-istehsal

sahələrinin inkişafına yönəldilmiş xərclər aiddir. Bu yanaşmadan

investisiya layihələrinin təhlilinin məqsədi müəssisənin fəaliyyətinin

aşağıdakı məsələlərinin aydınlaşdı- rılmasmı ön snaya çəkir:

- investisiya mənbələrinin təsnifatı (xarakteristikası);

- əsas və dövriyyə kapitalının formalaşdmlmasmın

əsaslandırılması;

392

- investisiyanın səmərəliliyinin qiymətləndirilməsi

- ehtiyat mənbələrinin müəyyənləşdirilməsi.

- təmiz gətirilmiş gəlirin təyini;

- investisiyanm rentabelliyi;

- daxili gəlir normasının təyini;

- investisiyanın ödəmə müddətinin təyini.

Dünya ölkələrinin investisiya layihələrinin iqtisadi səmə-

rəliliyinin müqayisəli təhlili əsasında tətbiq olunan metodlan

nəzərə alaraq aşağıdakı meyarlan hesablamaq olar:

- xalis (təmiz) cari dəyərin (NPV) təyini;

- gəlirlilik (rentabellik) indeksi (Pİ);

- gəlirin xərclərə olan nisbətini;

- daxili gəlir (yaxud mənfəət, rentabellik) normasının

təyini (İRR);

- investisiyanın diskontorlaşmış ödəmə müddətini

(DPB).

Qəbul etdiyimiz meyarlan onunla əsaslandınnq ki,

investisiya layihələrində diskontlaşdırma hazırkı pul məblə-

ğinin dəyərini hesablamaqla onun gələcək dövrdə (zamanda)

dəyərini təyin etməyə imkan verir. Belə ki:

1. İnvestisiya layihələrinin səmərəliliyinin əsas gös-

təricisi (meyarı) xalis cari (gətirilmiş) dəyərdir (NPV)-dir.

Çünki, NPV layihədə və ödənilən pulun hərəkətim baxılan

dövr ərzində bir vaxt dövrünə gətirilməsinə əsaslanır və bu

dövr əsasən investisiyanın başlanğıcından hesablanır. Sadə

şəkildə NPV-nin iqtisadi mənası odur ki, o investisiya layi-

həsinin həyata keçirilməsindən alınan bütün pul daxil olma-

larınm cəmi ilə layihənin reallaşmasına tələb olunan bütün

diskontorlaşdınlmış cari xərclərin cəmi arasındakı fərqdir. CF, CF, CF . ̂CF.

(11.1) NPV = (/ + /t)' { l ^ r k ) ' ■■■ (/ + yt)'

- 1 " S(/ + k)' - /

VƏ yaxud

NPV = İRR-k (11.2)

Burada CF/, CF2,...» Cfi-i dövrünün sonunda daxil olan pul

vəsaitləri (bu ingilis sözü olan cash flow), İRR - daxili

39!

gəlir norması, İo - başlanğıc (ilkin) qoyulmuş investisiya vəsaiti, k -

gözlənilən (arzu olunan) mənfəət norması, yəni investisiya

vəsaitlərinin bu layihəyə deyil, başqa bir münasib maliyyə

mexanizmlərinə (banklar, maliyyə kompaniyaları və s.)

yerləşdirilməsi nəticəsində əldə ediləcək mənfəət norması.

Daxili dəyərin norması - İRR belə tapılır;

CR

i=o (7 + ky - 1 = 0 (11.3)

Daxili gəlir (yaxud mənfəət) norması (İRR) - investisiya

layihəsinə qoyulmuş vəsaitdən alınan orta illik gəliri faizlə ifadə

edir.

2. İnvestisiyanın rentabellik göstəricisi (Pİ) - nisbi

kəmiyyətdir və məcmu (cəmi) diskontorlaşmış gəlirin investisiya

həyata keçilməsi müddətində sərf olunan vəsaitdən neçə dəfə çox

olmasını göstərir və bu düsturla hesablanır;

P/ = S CP

i = ı (7 + k y / / (11.4)

3. İnvestisiyanın diskontorlaşmış ödəmə müddəti (DPB) --

vahid vaxtla təsbit olunur və vaxt müddətinin kəmiyyətlə

qiymətləndirilməsini xarakterizə edir. Yəni, investisiya layihəsinin

həyata keçilməsi vaxtından başlayaraq ümumi diskontlaşdırılmış pul

daxil olmalarının cəmi investisiya q050iluşunun məbləğinə bərabər

olsun, başqa sözlə NPV artımı sıfıra bərabər olur.

Qeyd olunanlar əsasında investisiya layihələrinin iqtisadi

səmərəliliyinin müqayisəli təhlilində ona təsir edən amillər aşağıdakı

düsturla hesablanır;

0-

(11.5)

Burada Xo - investisiya xərcləri; Q - əmtəə məhsulunun

həcmi; K ' N - yığım əmsalı; K P - müəssisənin xalis gəlir

səviyyəsinin əmsalı; Ko - rentabellik səviyyəsi əmsalı; K u

394

- müəssisənin mənbələri səviyyəsinin əmsalı; Kii<^ - uzun müddətli

investisiyalann maliyyələşdirmə əmsalı.

Formal olaraq daxili mənfəət norması NPV ~ 0 halda

diskontlaşdırma əmsalı kimi müəyyən olunur, yəni investisiya

layihələrinin reallaşdıniması nə müəssisənin vəsaitlərinin artmasına,

nə də azalmasma təsir göstərmir. Ona görə də İRR yoxlanan diskont

adlanır, belə ki o, investisiyanı məqbul və faydalı investisiyalara

ayıran diskontlaşdırma əmsalının sərhəd qiymətini tapmağa imkan

verir. Bunun üçün İRR standart kimi qəbul olunmuş investisiya

edilmiş vəsaitlərin ödənmə səviyyəsi ilə müqayisə edilir.

Rentabelliyin bu gözlənilən (arzu olunan standart səviyyənin baryer

əmsalı) - HR adlanır. Bu göstəricilərin müqayisə edilməsi prinsipi

aşağıdakı kimidir:

- əgər İRR > HR olarsa, layihə məqbul sayılır;

- əgər IRR < HR olarsa layihə qəbul edilməzdir;

- əgər IRR = HR olarsa, istənilən qərar qəbul edilə bilər.

Nəticədə aydın olur ki, investisiya layihələrinin

səmərəliliyin müqayisəli təhlil əsasmda apaniması digər təhlillərdən

(kapital qoyuluşu, risk amili, investisiyanm ödənilmə müddəti və s.)

üstünlüyü ondan ibarətdir ki, onun əsasmı daxili gəlir (yaxud

mənfəət) normasımn hesablanması təşkil edir və layihənin

reallaşdıniması haqqında qərarm qəbul olunmasında bu göstərici

mühüm əhəmiyyət kəsb edir.

Ümumiyyətlə, investisiya mühiti riskl.ə xarakterizə olunur ki,

bu da investisiya iqlimi göstəricisinin əksi kimi xarakterizə olunur.

Belə ki, investisiya prosesində istifadə olunan risk anlayışı investor

tərəfindən qoyulan vəsaitin itirilməsi və ya arzu olunmaz nəticələrlə

üzləşməsi ehtimalından ibarətdir. İnvestisiya iqliminə təsir edən

amillər riskin azalması və ya artmasına təsir etdiyi üçün onlar həm də

risk aktorlan kimi də xarakterizə olunur. Bu amillər xarici investora

investisiya qoyuluşu məqsədilə seçdiyi ölkə və onun təsərrüfat

sahələri haqqında daha düzgün təsəvvür yaratmağa kömək edir. Risk;

amillərinin təhlili zamanı xarici investorlar daha çox üzləşə

biləcəklərinə üstünlük verirlər. Belə ki, risk amillərinin təhlili və

qiymətləndirilməsi investorlara investisiya layihələrinin

hazırlanmasında düzgün qərarlann verilməsi baxımmdan

395

spesifik əhəmiyyətə malikdir. Lakin, buna baxmayaraq, investisiya

fəaliyyəti uzun müddətli xərclərə əsaslandığından o, bütün hallarda

risklə əlaqədar olur.

Yuxanda göstərildiyi kimi bütövlükdə investisiya qo-

>nluşlan risk amili ilə sıx sürətə bağlıdır. Bu sahədə mövcud olan

risklər müxtəlif olsalar da, onlar əsasən iki qrupda müəyyənləşdirilir:

- ölkənin siyasi-iqtisadi vəziyyəti ilə səciyyəvi olan ümumi

risklər;

- konkret obyektlə bağlı kommersiya riski formasında çıxış

edən risklər.

İnvestisiya şirkətinin kapitalının kifayət qədər olduğu halda

risıkin ümumi səviyyəsinin hesablanması zamanı nəzərə alman beş

risk oblastı fərqləndirilir. Risk oblastı dedikdə elə bir ümumi itkilər

zonası nəzərdə tutulur ki, onun sərhədlərində itkilər tərtib olunmuş

risk səviyyəsinin son qiy- mətlərind?»n yüksək olmur. Kapitalın

kifayət qədər olmasını qiymətləndirmək üçün isə nizamnamə

kapitalının maksimal buraxıla bilən məbləğindən və şirkətin bütün

kapitalının onun aktivlərinin məbləğinə olan nisbəti kimi xarakterizə

olunan risk əmsalının son qiymətindən istifadə edilir.

Ümumiyyətlə, istənilən investisiya layihəsi müzakirə

edilərkən nəzərdə tutulur ki, onun həyata keçirilməsinə təsir göstərə

biləcək bu və ya digər amillərin öyrənilmə dərəcəsindən asılı olaraq

müəyyənlik, risk və qeyri-müəyyənlik hallan ola bilər. Müəyyənlik

şəraiti dedikdə vəziyyətin qanunauyğun şəkildə daha dəqiq təsəvvürü

başa düşülür.

Qeyıi-müəyyənlik şəraitində vəziyyət üzrə məlumatlar tam

dəqiq olmur. Risk isə vəziyyətin müəyyən ehtimalla aydınlığının

mövcudluğu kimi başa düşülür. Bu zaman yaranan riskin həcmi ilə

investorun maliyyə resurslarının müqayisəsi riskin səviyyəsini

xarakterizə etməklə risk əmsalı kimi müəyyənləşdirilir. Risk

jımsalımn müəyyən edilməsi üçün aşağıdakı formuldan istifadə

edilir:

R=I/S, (11.6)

Burada, R - risk əmsalı; S - investorun resurslarının həcmi; I -

konkret investisiya qoyuluşunda baş verə bilən itkinin maksimal

həcmidir.

396

Qeyd etmək lazımdır ki, hər bir amil riskin formalaşmasında

öz rolunu oynayır və onlar ballarla qiymətləndirilir. Bu baxımdan hər

bir riskin ayrılıqda və ya investisiya mühitinin bütövlükdə

kəmiyyətcə qiymətləndirilməsi imkanı yaranır.

Ümumiyyətlə, beynəlxalq səviyyədə ayn-ayn dövlətlərdə

investisiya mühitinin vəziyyətini xarakterizə edən məlumatlar

toplusu formalaşdırılır. Bu sahədə hər il «International Business

Company USA» firması tərəfindən yeddi cilddən ibarət nəşr olunan

və əksər dünya ölkələrinin investisiya qoyuluşu baxımından risk

səviyyəsini əhatə edən «Political Risk Yearbook» məcmuəsi daha

geniş yayılmışdır. Bu məcmuədə 12 ballı sistemlə qiymətləndirilən

(«A+»-ən yaxşı göstərici, «D»-ən pis göstərici) riskin siyasi, maliyyə

transfertləri, ixrac və birbaşa investisiya qruplan əks etdirilir. Lakin,

onların ümumi qiymətləndirilməsi göstərilmir. Digər amerikan

firmalan «Business Environment Risk Intelligence», və

«International Reports», həmçinin alman firması «BERİ» 100 ballı

şkala ilə (100 bal ən yaxşı göstərici) aynhqda və məcmu risklərin

indeksini müəyyən edirlər. Eyni adlı «BERİ» indeksi vasitəsilə ölkə

riskinin səviyyəsi əvvəlcədən müəyyən olunur. Yüzdən çox ekspert

tərəfindən müxtəlif ekspert qiymətləndirmə üsulları ilə il ərzində 4

dəfə təhlil apanlır. Beləliklə, tərəfdaş ölkənin siyasi və iqtisadi

vəziyyətinin bütün tərəfləri tədqiq olunur.

İstənilən ölkədə investisiya riskinin müəyyənləşdirilməsi

zamanı istifadə olunan bir sıra sistemləşdirilm.iş prinsiplər

mövcuddur ki, onlar da zəruri və asan təhlil oluna bilən materiallara

əsaslanmanı nəzərdə tatur və aşağıdakı kimi təsnifləşdirilir: ölkə

riskinin proqnozlaşdmlması dövlət quruluşunun struktur və keyfiyyət

xarakteristikalanna, statistik rəqəmlərin öyrənilməsinə əsaslanan

kəmiyyət göstəricilərinə istinad etməlidir; investisiya qoyuluşu

riskinin >^ksək olması səbəbi haqqında nəticə onu oxuyana aydın

olmalıdır; iki tip təhlilin (kəmiyyət və keyfiyyət) uyğunluğu dəqiq və

konkret olmalı, təhlili asanlaşdırmaq, həmçinin onun səmərəliliyini

artırmaq üçün bütün ixtisarlar izah olunmalıdır.

397

Müxtəlif riskli layihələr arasından birinin seçilməsi investorun

hansı layihəyə üstünlük verməsindən əhəmiyyətli dərəcədə asılıdır.

İnvestorların əksəriyyəti müasir iqtisadi nəzəriyyədə hökmran olan

üstünlük təşkiletmə qaydalarına riayət etməyə çalışırlar. Üstünlük

təşkil etmənin birinci qaydası eyni gəlirə malik olan iki layihədən

daha az riskli layihənin, ikinci qayda isə eyni riskli iki layihədən daha

gəlirli layihənin birinci növbədə seçilməsini nəzərdə tutur.

Araşdırmalar göstərir ki, postsovet ölkələrinin timsalında

inzibati-amirlik iqtisadi sistemindən bazar iqtisadiyyatına keçid

investisiya mühitinin təşəkkülünün əsasını qoymuşdur. Təbii ki,

təşəkkül prosesi uzunmüddətli olub, müəyyən çətinliklərlə qarşılaşır.

İnvestisiya mühiti məqsədyönlü investisiya fəaliyyətinin dövlət

tənzimlənməsi üzrə tədbirlər kompleksinin təsiri altında təşəkkül

tapır. Bu baxımdan, investisiya fəaliyyətinin formalaşmasına təsir

edən ən vacib amillərdən biri dövlətin investisiya siyasətidir.

11.5. İnvestisiya layihəsinin işlənməsinə

aid qərarın qəbul olunması

Bazar iqtisadiyyatında investisiya fəalİ3^ətinin formalaşması və inkişafına xüsusi yanaşma tələb edir. Bu istiqamətdə başlıca yeri qeyri-dövlət investorları tutur. Onlar cəlb olunmuş vəsaitlər hesabına iqtisadiyyatın bu və ya digər sahələrinə yatırımlar etməklə yanaşı, eyni zamanda müxtəlif maliyyə bazarlarında əməliyyatlar həyata keçirirlər. Bu aspektdən investisiyalar birbaşa və portfel investisiya olmaqla da fərqləndirilir. Birbaşa investisiyalar sahibkar kapitalların investisiyalaşan obyektin idarəetmə baxımından tam nəzarətə götürülən hissəsini təşkil edir. Beynəlxalq statistikada bu, müştərək və ya səhmdar kapitalın azı 25 faizinə sahibliklə xarakterikdir.

BMT-nin İnkişaf və Əməkdaşlıq Təşkilatının beynəlxalq investisiyalara dair son hesabatında xarici investisiyaların daxil olduğu ölkəyə səmərəsi aşağıdakı dörd əsas qrupda təsnifləşdiırilmişdir:

398

- maliyyə mənbələrinin və investisiya qoy^aluşlarınm

artırılması;

- daha mütərəqqi yeni texnika və texnologiyalann tətbiqi və

inkişaf etdirilməsi;

- ixrac potensialının artıniması;

- məşğulluq səviyyəsinin yüksəldilməsi.

İnvestisiya qoyuluşlarının iqtisadi aspektdə səmərəliliyinin

müəyyənləşdirilməsi zamanı əsas və əlaqəli istehsal məsrəflərinin

daha ətraflı nəzərə alınmasına cəhd olunur. Burada ümumi məsrəfdə

həm istehsalçıda, həm də istehlakçıda yaranan effektin məbləği

aydmlaşdınlır və ümumi iqtisadi səmərəlilik alman effektin

investisiya qoyuluşlanna münasibəti kimi dəyərləndirilir. Bu zaman

ümumiləşdiıicı göstərici kimi məhsulun və ya xidmətin həcminin

artımı təmin olunduqda kapital tutumunun səviyyəsi, əmək

məhsuldarlığı, məhsulun maya dəyəri, məhsulun texniki keyfiyyət

səviyyəsi, məhsulun və ya xidmətin material və enerji tutumu,

istehsalın davamlılığı, layihə gücünün mənimsənilməsi, əmək

şəraitinin yaxşılaşdıniması, ətraf mühitin mühafizəsi və s. müəyyən

edilir.

/ = M

K (11.7)

Burada, I - investisiya qoyuluşunun səmərəliliyi; AA -

müqayisəli qiymətlərlə milli gəlirin artımı; K - bütün maliyyə

mənbələri üzrə investisiya qoyuluşudur.

İqtisadi səmərəlilik göstəricisi eyni texnologiyalara əsaslanan

iri müəssisələr qrupu səviyyəsində hesablandığı zaman fonnulda əks

etdirmiş göstəricilər müvafiq olaraq kapital qoyuluşları nəticəsində

mənfəətin artımının bütün maliyyə mənbələri üzrə kapital

qoyuluşlarına nisbəti kimi əks etdirilir. Yeni yaradılmış müəssisələr

səviyyəsində isə layihə üzrə illik məhsul buraxılışını topdansatış

qiymətilə, illik məhsulun dəyəri arasındakı fərqin (layihə üzrə bütün

istehsal güclərinin mənimsənilməsi şərtilə) kapital qoyuluşlarına

nisbəti əks etdirilir.

Ümumiyyətlə, ayn-ayn investisij'a qoyuluşlannın

399

müqayisəsi və ən səmərəli olanının seçilməsində üstünlük onlardan

daha çox ümumi iqtisadı müsbət effektlərə səbəb olana verilir. Bu

zaman investisiya qoyuluşu ilə bağlı olan layihənin nəticələrinin

tərkibinə dəyər formasında əsasən aşağıdakı göstəricilər daxil edilir:

- son istehsal nəticələri. Bu göstərici investisiya qoyuluşu

nəticəsində istehsal olunacaq məhsulun daxili və ya xarici bazarlarda

reallaşmasından, investisiya qoyuluşunun təşkili dövründə yerli

müəssisələrdən tərəfdaş kimi istifadə edilməsindən və digər

fəaliyyətdən əldə olunan gəliri əks etdirir:

- sosial və ekoloji nəticələr. İnvestisiya qoyuluşlar

iştirakçılarının birgə fəaliyyəti nəticəsində, onun həyata keçirildiyi

regionda əhalinin sağlamlığına, sosial və ekoloji mühitə göstərilən

təsir bu göstərici vasitəsi ilə müəyyən olunur.

- kıeditlər və birbaşa maliyyə nəticələri. Bu göstərici birbaşa

sərmayələri, həmçinin dolayı maliyyə nəticələrini əks etdirir. Buraya

investisiya qoyuluşunun həyata keçirilməsində birbaşa iştirak

etməyən hüquqi və fiziki şəxslərin gəlirlərində və mülki>'yətin

müxtəlif növlərinin bazar qiymətlərindəki baş verən dəyişiklik

daxildir.

Deyilənlərin daha da aydınlaşması üçün qrafik 11.2-də

investisiya layihəsinin inkişaf mərhələləri əyani formada əks

etdirilmişdir. G.-'lir

Şskil 11.2. 1 - investisiya fazası, 2 - investisiya fazası,

2 — istismar fazası

400

Bazar iqtisadiyyatı şəraitində Sənayenin İnkişafı üzrə

BMT-nin işləyib hazırladığı və Ümumdünya Bankının istifadə etdiyi

layihələrin qiymətləndirilməsinin keçid iqtisadiyyatı şəraitinə

uyğunlaşdırılmış kriteriyaları formalaşdırılmışdır. Məsələn,

UNIDO-nun (United Nations Industrial Development Organization)

təqdimatı üzrə layihələrin həyati tsikli layihə üzrə işlərə sərf olunacaq

bütün vaxt sayılır və onun başlanması layihə üzrə fəaliyyəti əks

etdirir. Son isə birmənalı qəbul edilmir. Belə ki, bu istiqamətdə iki

nöqteyi nəzər hökm sürür. Bir halda obyektin istismara verildiyi vaxt

layihənin sonu sayılır. Lakin, daha geniş yayılmış müddəaya əsasən

layihənin istismarı prosesi də onun həyati tsiklinə aid edilir.

Adətən istehsalın iqtisadi səmərəlilik meyarı kimi əmək

məhsuldarlığının səviyyəsi götürülür. Çünki, onun yüksəldilməsi

istehsal həcminin artmasına və maddiləşmiş əmək məsrəflərinin

ixtisar edilməsinə gətirib çıxarır. Bu onu göstərir ki, əməyə qənaət

edildikdə məhsul vahidinə sərf olunan maddiləşmiş əməyin xüsusi

çəkisi nisbətən artır və canlı əməyin payı əksinə olaraq azalır.

Müasir dövrdə investisiya qoyuluşlarının layihə səviyyəsində

iqtisadi səmərəliliyin müəyyən edilməsi istiqamətində müxtəlif

metodlardan istifadə olunur ki, onlar da: qiymətləndirməyə və uçot

qiymətləndirməyə əsaslanan iki qrupa bölünür, «Xərclər-faydalar» və

«Alternativ dəyər» konsepsiyasına əsaslanır və bütün xərclərin

uçotunu nəzərdə tutur. Bu zaman yalnız bütün hiss olunan material

xərcləri deyil, mənəvi məsrəflər də nəzərə alınır. Faydaların və

məsrəflərin qiymətləndirilməsi zamanı layihə həyata keçirildikdən

sonrakı vəziyyət deyil, layihənin həyata keçirilməsinin son nəticəsi

araşdırılır. Layihə həyata keçirilərkən istifadə olunan istənilən resurs

digər üsullarla (Alternativ dəyər) da istifadə oluna bilər. Məsələn,

qiymətli kağızlar alına bilər.

Beləliklə, layihənin həyata keçirilməsindən alınan fayda yalnız

xərclərin ödənilməsini təmin etməməli, həm də resursların digər

mümkün üsullarla istifadəsindən alınan gəlirdən artıq olmalıdır. Buna

nail olmaq üçün diskont adlanan üsuldan və hesablamanın nəticəsi

kimi diskontlaş- dırma əmsalından istifadə edilir. Diskontlaşdırma

vasitəsilə investisiya qoyuluşunun səmərəsi nisbətən yüksək olan

401

layihələrin seçilməsi prosesində daha düzgün qərar çıxarmağa imkan

verir. Çünki, onun köməyi ilə layihənin realizə olunacağı dövrə həm

pul axınının kütləsi, həm də onun illər ərzində bölgüsü haqqında

mühüm məlumat əldə etmək mümkün olur. Çəkilən xərclə pul daxil

olmalarının vaxt müxtəlifliyindən irəli gələn cari dəyərdən fərqləri

yox etmək və onların qiymətlərini müəyyənləşdirmək məqsədilə

aşağıdakı məlum formuldan istifadə olunur:

£>= } / ( ] + E ) t , (11.8)

burada, D - diskontlaşdırma əmsalı; t - diskontlaşdınlan dövrə daxil

olan illər; E o n - diskont normasıdır.

Məhz diskontlaşdırma vasitəsilə layihənin realizə olunması

zamanı illər üzrə xərclənən pul axınlan ilə gələcək illərdə daxil

olması gözənilən pul vəsaitlərinin cari dəyərlərini uyğunlaşdırmaq və

müqayisə etmək mümkün olur.

İmitasiya sözünün Azərbaycan dilində mənasını “oxşar və ya

münasib” mənasını verməklə, riyazi, analoji və stastistik modellərin

sözləri daxilində yeni bir mahiyyət anlayışınm yaranmasına gətirib

çıxarmışdır. Mövcud ab- strak modellərdən tam fəqli olaraq imitasiya

modeli eyni vaxtda obyektin modelinin cizgilərini, elementləri

arasında əlaqələri, quruluşu və informasiyanın ötürülmə üsul- lannı

birləşdirir. Eyni zamanda imitasiya modeli məsələnin həllinə tətbiqi,

qrafiki və riyazi modellərin vəhdəti baxımında yanaşır. Təsadüfi

deyil ki, müasir dünya iqtisadiyyat elminin görkəmli alimləri (D.L.

Gitman, R.S. Pin- dayk, Uilyam F. Şarp, R.D. Rubenfeld, N.N.

Yanenko, V.t. Kamaçuk) imitasiya modellərini iqtisadiyyatın,

ekologiyanın və sosial sistem və proseslərin tədqiyinin bazisi

adlandırmışlar.

Hazırda müəssisənin təsərrüfat fəaliyyətinin texniki-iqtisadi

göstəricilərinin təhlili səmərəlilik meyan göstəricilərinin təyininə

əsaslanır və bu amillər ayrı- aynlıqda hesablanır. Bundan fərqli

olaraq imitasiya mo- delləşdirilməsindən istifadə etməklə iqtisadi

təhlilin funksiyası (Yf) sisteminə daxil olan üç amillə, yəni

əməliyyatın faydalı

402

səmərəliliyi, əməliyyat xərcləri və onun vaxt sərfi eyni vaxtda

aşağıdakı düsturla hesablanır:

Y f = Y (qs, Əx, Vs), (11.9)

burada qs - əməliyyatın faydalı səmərəliliyi; Əx - əməliyyat xərcləri;

Vç-vaxt sərfi.

İnvestisiya layihəsinin işlənməsinə qərar verməmişdən əvvəl:

1. Müəssisənin iqtisadi sisteminin idarə olunan göstəricilərinin

nəzəri tədqiqatı aparılmalıdır.

2. Müəssisənin iqtisadi səmərəliliyini səciyyələndirən

göstəricilər hesablanmalıdır.

3. Müəssisənin iqtisadi strategiyasına uyğun olaraq,

layihə olunması nəzərdə tutulan obyek üçün müasir kompyuterlər

tətbiq edilərək riyazi model seçilməlidir.

Qeyd etmək lazımdır ki, investisiya layihəsinin imitasiya

modelləşdirilməsi əsasında təhlili bir çox problemlərin həllini tələb

edir. Belə ki, təhlil ilə məşğul olan mütəxəssis riyazi hazırlığa malik

olmalıdır. Çünki riyazi modelləşdirmənin metodlannı bilmədən

iqtisadi təhlili aparmaq qeyri mümkündür.

İmitasiya modelləşdirilməsi, model aiqoritmi əsasında sistem

və proseslərin tədqiqinin ədədi metodudur. İmitasiya

modelləşdirilməsində təsadüfi kəmiyyətlərdən istifadə olunması onun

iqtisadi sistemlərdə tətbiqini univer- sallaşdırmışdır. İmitasiya

modelləşdirilməsində diskret və fasiləsiz kəmiyyət göstəricilərindən

istifadə olunur.

İmitasiya modelinin işlənməsində universal proqramlardan

istifadə etməklə müxtəlif qanunlann qarşılıqlı əlaqəsi mütləq nəzərə

alınmalıdır. Yəni, imitasiya modelləşdirilməsi əsasında təhlil ilk

növbədə üç qrupa bölünən məsələnin həllini tələb edir.

Bu məqsədlə aşağıdakı metodlardan istifadə olunur:

1. Tərsinə funksiya metodu. Bu metod fasiləsiz təsadüfi

kəmiyyətlərin (xj) verilmiş funksiyada paylanmasına (x) əsaslanır.

Buna görə təsadüfi kəmiyyətlərin (z) fianksiyada paylanması belə

tapılır:

403

z = F(x). (lUO)

2. Təsadüf kəmiyyətlərin paylanma göstəricilərinə görə

modelləşdirilməsi. Tutaq ki, təsadüfi kəmiyyət göstəricisi (x)- dir.

Onda paylanma funksiyası aşağıdakı şəkildə yazıla bilər:

F(x) = l-e^, (11.11)

2 - paylanma parametri. Onda tərsinə ftmksiya metodu belə olur:

z = F(x) = 1-e^, (11.12)

Belə halda: X = - - l n ( I - z ) ,

X (11.13)

3. Təsadüfi kəmiyyətlərin normal paylanması əsasında

modelləşdirilməsi.

Ehtimal nəzəriyyəsinə görə kəmiyyətlərin normal paylanması

aşağıdakı düsturla hesablanır:

f ( y ) = 1

(T.yfJİİ e p x

2C7-’ r

(11.14)

Burada t m - riyazi gözləmə, ax - orta kvadratik kənarlaşma.

Bütün modellərdə olduğu kimi imitasiya modellərində əsasən

aşağıdakı işləri yerinə yetirmək vacibdir:

- modelləşdirmənin məqsədinin təyini;

- konseptual modelin qurulması;

- model sisteminin aiqoritminin işlənməsi;

- model sisteminin proqramının işlənməsi;

- model təcrübələrinin planlaşdırılması;

404

11.6. investisiya qoyuluşunun

reallaşdırılmasının normativ-hüquqi

təminatı və dövlət tənzimlənməsi

Hazırda respublikamızda iqtisadiyyata investisiyaların cəlb

olunması məqsədilə hökumət tərəfindən “açıq qapı» siyasəti həyata

keçirilir. Xarici investisiyaların, müasir texno- logiyalann və

avadanlıqlann, idarəetmə təcrübəsinin ölkə iqtisadiyyatına cəlb

edilməsi yolu ilə yüksək keyfiyyətli, rəqabət qabiliyyətli məhsulların

istehsal edilməsi Azərbaycan dövlətinin müəyyən etdiyi iqtisadi

inkişaf strategiyasının mühüm tərkib hissəsidir. Bu aspektdən, digər

sahələrdə olduğu kimi investorların hüquq və mənafelərinin

qorunması, mülkiyyətin toxunulmazlığı, yerli və xarici sahibkarlara

eyni iş şəraitinin yaradılması, əldə edilmiş mənfəətdən maneəsiz

istifadə olunması ilə bağlı mühüm qanunlar qəbul edilmişdir. Hazırda

Azərbaycan Respublikasında invsstisiya fəaliyyətini tənzimləyən iki

əsas qanun mövcuddur. Bunlar 15 yanvar 1992-ci ildə qəbul olunmuş

«Xarici investısuyalann qorunması haqqında» və 13 yanvar 1995-ci

ildə qəbul olunmuş «İnvestisiya fəaliyyəti haqqında» Azərbaycan

Respublikasının qanunlarıdır.

Təcrübə göstərir ki, xarici kapitalı ölkə iqtisadiyyatına cəlb

etmək üçün müvafiq normativ aktların qəbul edilməsi əsas şərtdir. Bu

istiqamətdə «Xarici investisiyalann qomnması» haqqında

Azərbaycan Respublikasının qanunu ölkə ərazisində xarici

investisiya qoyuluşunun hüquqi və iqtisadi prinsiplərini müəyyən

edir. Qanun xarici investorların hüquqlarının müdafiəsini təmin edir.

Təcrübi olaraq reallaşdırılan iqtisadi fəaliyyətdə mühüm

məsələlərdən biri olan hüquqi şəxslərin dövlət qeydiyyatına alınması

proseduru da xeyli sadələşdirilmiş, bu sahədə əvvəllər mövcud olmuş

problemlər «Vahid pəncərə» prinsipi tətbiq edilməklə aradan

qaldırılmışdır. Qeyd etmək lazımdır ki, xarici investisiyalı

müəssisələr Azərbaycan Respublikasının qanunvericilik aktları ilə

qadağan olunmamış hər hansı fəaliyyət növü ilə məşğul ola bilərlər.

405

Xarici investisiyalı müəssisə dövlət qeydiyyatına alındığı

andan hüquqi şəxs statusu alır. Xarici investisiyalı müəssisələrin

dövlət qeydiyyatına alınması haqqında məlumat vəkil edilmiş dövlət

orqanının tutduğu reyestrinə daxil edilir. Xarici investisiyalı

müəssisəni dövlət qeydiyyatına almaqdan yalnız o halda imtina edilə

bilər ki, belə müəssisənin yaradılması qaydası Azərbaycan

Respublikasının qanunvericiliyini pozmuş olsun, yaxud qeydiyyat

üçün zəruri sənədlər müəyyən edilmiş tələblərə uyğun gəlməsin,

habelə fəaliyyət növləri ölkənin qanunvericiliyi ilə qadağan edilmiş

olsun. Dövlət qeydiyyatına almaqdan imtina olunduqda bu barədə

Azərbaycan Respublikasında məhkəmə qaydasında şikayət oluna

bilər. Bu işlərdə investorlara köməklik edən dövlət orqanı

Azərbaycan Respublikası Sənaye və İqtisadi İnkişaf Nazirliyidir.

Ölkə iqtisadiyyatına cəlb olunan investisiyalann artırılması

məqsədilə BMT, Ümumdünya Ticarət Təşkilatı, Avropa İttifaqı,

MDB, GUAM, İƏT, Qara Dəniz İqtisadi Əməkdaşlıq Təşkilatı,

Dünya Bankı, Be>məlxalq Valyuta Fondu, Avropa Yenidənqurma və

İnkişaf Bankı, Asiya İnkişaf Bankı, İslam İnkişaf Bankı, Qara Dəniz

Ticarət və İnkişaf Bankı, Beynəlxalq Maliyyə Korporasiyası kimi

beynəlxalq iqtisadi təşkilatlarla və maliyyə qurumları ilə əməkdaşlıq

ilbəil genişlənir.

Qeyd etmək lazımdır ki, mənfəətin başqa valyutalara

konvertasiya edilməsi, xarici ölkələrə köçürülməsi, yaxud

reinvestisiya edilməsi ilə bağlı bütün məhdudiyyətlər ləğv edilmiş,

bazar iqtisadiyyatı prinsipləri əsasında vahid valyuta məzənnəsi

formalaşmışdır. Bu tədbirlər xarici investorların, beynəlxalq maliyyə

qurumlarının və iqtisadi təşkilatların Azərbaycana olan marağını

daha da artırmışdır.

İnvestisiya fəaliyyəti baxımından mühüm əhəmiyyətə malik

olan «İnvestisiya fəaliyyəti haqqında» Azərbaycan Respublikasının

qanunu ölkə ərazisində investisiya fəaliyyətinin ümumi sosial,

iqtisadi və hüquqi şərtlərini müəyyənləşdirir. Qanun investisiyanın

Azərbaycan Respublikası iqtisadiyyatına intensiv cəlb olunmasına,

ondan ölkənin sosial-iqtisadi

406

bazasının, habelə beynəlxalq iqtisadi əməkdaşlığın və inteqrasiyanın

inkişafı üçün səmərəli istifadə edilməsinə yönəldilmişdir və

mülkiyyət formasından asılı olmayaraq bütün investorların

hüquqlarının bərabər müdafiəsinə təminat verir.

Beynəlxalq təcrübə göstərir ki, dövlətin investisiya siyasəti

zaman-zaman dəyişir və ölkədə yaranmış iqtisadi durumdan asılı

olaraq müəyyən edilir. Məsələn, ABŞ-da XX əsrin 30-cu illərində

dövlət öz vəsaiti hesabına ehtiyatlar yaratmış, işsiz insanları işlə təmin

etmişdir. Hökumət əsas kənd təsərrüfatı məhsullarına qiymətlərin

aşağı həddini müəyyən etmiş, kommersiya banklarını bağlayaraq

yoxlamalar təşkil etmiş, qanunsuz əməliyyatlara yol vermiş bankların

fəaliyyətinə icazə verməmişdir. Sonrakı 30 ildə dövlətin iqtisadi

proseslərə müdaxiləsi zəifləmişdir. Ötən əsrin 60 və 80-ci illərində

dövlət yenidən iqtisadiyyata müdaxiləsini genişləndirmişdir. Hazırda

isə maliyyə böhranı ilə əlaqədar olaraq dövlət yenə də ölkəni çətin

vəziyyətdən qurtarmaq üçün tədbirlər paketi hazırlamış və bunun

üçün yüz milyardlarla dollar vəsait ayırmışdır.

Müəyyən prinsiplər əsasında qurulan dövlətin investisiya

fəaliyyəti ilə bağlı siyasəti sabit olmayıb, mövcud şəraitdən, iqtisadi

inkişafın bu və ya digər mərhələsindən asılı olaraq dəyişir. İnvestisiya

fəaliyyəti ilə bağlı dövlət siyasətinin iki istiqamətini göstərmək olar:

- investisiya fəaliyyətinin sərbəstləşdirilməsi yəni ayrı- ayrı

subyektlərə investisiya layihələrini maliyyələşdirməkdə sərbəstliyin

verilməsi.

- mərkəzləşdirilmiş investisiya fəaliyyətinin həyata

keçirilməsi.

Mərkəzləşdirilmiş investisiya fəaliyyəti dövlət tərəfindən

yaxud da dövlətin müəyyən vasitələrlə cəlb edə bildiyi ayrı-ayrı

subyektlərin hesablarına maliyyələşdirilir. Bu proses dövlətin iqtisadi

və sosial siyasətinə uyğun və rəqabət şəraitinə zərər vunnadan həyata

keçirilməlidir.

İnvestisiya fəaliyyətinin sərbəstləşdirilməsi müəssisə və

firmalara öz daxili investisiya imkanlarından daha səmərəli istifadə

etməyə imkan verir. Belə halda investisiyanın

407

istiqamətini iqtisadi səmərə və bazar qanunları müəyyən edir.

Azərbaycan Respublikasında investisiya fəaliyyətinin dövlət

tənzimlənməsində başlıca məqsəd vahid iqtisadi, elmi- texniki və

sosial siyasətin yeridilməsindən ibarətdir. Bunun təmin olunması

üçün bütün mənbələrdən, o cümlədən ölkənin sosial-iqt:.sadi inkişaf

proqramında nəzərdə tutulmuş həcmdə respublika və yerli büdcələr

hesabına maliyyələşən investisiya qoyuluşları həyata keçirilir.

İnvestisiya fəaliyyətinin maliyyələşdirilməsində hər bir investisiya

layihələrinin, sosial-iqtisadi siyasətin məqsəd və prioritetlərinə

uyğunluğu, həmçinin kapitalın ödənməsi imkanlarının dəqiq

öyrənilməsi çox mühümdür. Digər tərəfdən isə investisiya

fəaliyyətinin tənzimlənməsi dövlət tərəfindən müəyyən edilən

konkret şərtlərə, investorlar tərəfindən əməl olunmasına nəzarəti

təmin edir.

İnvestisiya fəaliyyətinin tənzimlənməsində dövlət aşağıdakı

vasitələrdən istifadə edir;

- vergitutma subyektlərin və obyektlərinin, vergi

dərəcələrinin və güzəştlərinin fərqləndirildiyi vergi sisteminin

tətbiqi;

- kredit və amortizasiya siyasətinin həyata keçirilməsi, 0

cümlədən əsas fondların sürətli amortizasiyası (siyasətinin) yolu ilə.

Amortizasiya üzrə güzəştlər;

- ayrı-ayrı region, sahə və istehsalatlann inkişafı üçün

subvensiya, subsidiya, büdcə borclarının verilməsi;

- dövlət norma və standartlarmm müəyyənləşdirilməsi;

- antiinhisar tədbirlərinin görülməsi; mülkiyyətin

dövlətsizləşdirilməsi və özəlləşdirilməsi;

- torpaqdan, sudan və başqa təbii ehtiyatlardan istifadə

şərtlərinin müəyyənləşdirilməsi;

- qiymətqoyma siyasətinin həyata keçirilməsi; investisiya

layihələrinin ekspertizasının keçirilməsi və s.

Uzunmüddətli investisiya yatırımlannın və xarici kapitalın

cəlb olunmasının əsas şərti münasib iqtisadi mühitin yaradılmasıdır

ki, bu da kompleks tədbirləri nəzərdə tutur. Bu cür kompleks

tədbirlərin həyata keçirilməsi üçün güclü hüquqi bazanın olması

zəmridir.

408

investisiya fəaliyyətinin stimullaşdınlmasının mühüm

vasitələrindən biri olan maliyyə güzəştləri müasir dövrdə effektiv

təsirə malikdir. Maliyyə güzəştləri səmərəli inves- tisiyalaşdırmaya

şərait yaradır ki, bu da istehsala xeyli pul vəsaiti cəlb etməyə və

inkişafa nail olmağa imkan verir. Maliyyə güzəştləri deyiləndə

aşağıdakılar nəzərdə tutulur:

- gəlirin bir hissəsinin vergidən azad edilməsi və bu vəsaitlərin

elmi araşdırmalara yönəldilməsi;

- amortizasiya güzəştləri.

İnvestisiya fəaliyyətinin aktivləşdirilməsində amortizasiya

siyasətinin də rolu böyükdür. Çünki amortizasiya ayrılmaları əsas

fondlara kapital qoyuluşunun mühüm mənbəyi hesab olunur.

Amortizasiya ayrılmalarının kapital qoyuluşunda rolu artmaqdadır.

Amortizasiya ayrılmalarının investisiya fəaliyyətində rolunun

artırılmasında əsas metod sürətli amortizasiyanın tətbiqidir. Sürətli

amortizasiya ayırmalan nəticəsində müəssisənin vergiyə cəlb edilən

məbləği xeyli azaldılmış olur.

Dövlətin investisiya fəaliyyətinin tənzimlənməsindəki hüquqi

mexanizmlərindən biri də layihələrin ekspertizasıdır. Layihələrin

ekspertizasında investisiya fəaliyyətinin subyektlərinin hüquqlarının

qorunması əsas məqsəddir. Bütün investisiya layihələri mülkiyyət

formasından və maliyyələşmə mənbəyindən aslı olmayaraq onlar

təsdiq olunana kimi ekspertizasiya olunmalıdır. Qanunvericiliyə

uyğun olaraq investisiya layihələrinin dövlət ekspertizası Azərbaycan

Respublikası Hökuməti tərəfindən müəyyən edilir.

İnvestisiya fəaliyyəti dövlətin iştirakından da xeyli asılıdır.

Belə ki, dövlət bir tərəfdən digər investisiya subyektlərinin

fəaliyyətini təmin edir, digər tərəldən isə özü də bu fəaliyyətlə məşğul

olur. Bir sıra sahələr vardır ki, başqa subyektlər bu sferalarda

investisiya fəaliyyəti göstərməkdə maraqlı deyillər. Bu sahələr az

rentabelli, lakin strateji cəhətdən önəmli sahələrdir. Buna misal olaraq

sosial proqramları, o cümlədən səhiyyə, təhsil, mədəniyyət, təbiətin

mühafizəsi ilə bağlı proqramları və s. göstərə bilərik. Dövlət

qayğısına və investisiya layihələrinin reallaşdırılmasına ehtiyac olan

409

sahələri, prioritet istiqamətləri qanunvericiliyə uyğun olaraq Sənaye

və iqtisadi İnkişaf Nazirliyi müəyyən edir və büdcə hesabına

maliyyələşdirilir.

Hər bir dövlətin inkişaf səviyyəsini, bu inkişafa təsir edən

daxili və xarici amilləri nəzərə almaqla investisiya siyasətini

3mrütmək üçün aşağıdakı şərtlər olmalıdır:

1. Dövlətin marağı və məqsədləri. Maraq öz əksini ölkə

iqtisadiyyatının inkişaf etdirilməsində tapır. Məqsədlər isə iqtisadi

inkişaf, tam məşğulluq, iqtisadi səmərəlilik, sabit qiymətlər, iqtisadi

azadlıq, ticarət balansı, iqtisadi təminat və gəlirlərin ədalətli bölgüsü

ola bilər.

2. İnvestisiya siyasətini yürütmək üçün dövlətin investisiya

proqramı və bu proqramı həyata keçirmək üçün seçilmiş strategiyası

olmalıdır. Proqramlar iqtisadi siyasətdən asılı olur, ona əsasən tərtib

olunur və dövlətin xarici iqtisadi fəaliyyətindəki strategiyası ilə

tarazlaşdırılır. Proqramların həyata keçirilməsmin isə

inzibati-amirlik, sosial təmayül və azad iqtisadi siyasət metodu

vardır.

İnvestisiya siyasətini iki yerə, daxili investisiya siyasəti və

xarici investisiya siyasətinə bölmək olar. Həm daxili, həm də xaricıi

investisiya siyasətinin həyata keçirilməsində maliyyə mənbələri əsas

amildir. Daxili investisiya siyasəti dedikdə daxili investisiya

mənbələri hesabına iqtisadi məqsədlərə nail olunması başa düşülür.

Xarici investisiya siyasəti isə uzun müddətli beynəlxalq

kapital qoyuluşları sahəsində görülən tədbirləri əhatə edir. Bu

siyasətin özü iki - idxal və ixrac istiqamətində aparılır.

İdxal beynəlxalq standartlar səviyyəsində milli məhsul və

xidmətlər həcminin artırılmasını, ölkədə yeni texnologiya, təcrübə və

s. cəlb edilməsini, ölkə əhalisinin məşğulluq səviyyəsinin həll

edilməsi və işsizliyin aradan qaldırılmasını və Ümumi Daxili

Məhsulun və Milli Gəlirin artırılmasını və s. əhatə edir.

İxrac isə ölkənin ixracyönlü məhsul və xidmətlərin xarici

bazarlara çıxarılmasını, gəlir əldə etmək və daxili ba- zarı təminatlı

xarici məhsullarla (əsasən yanmfabrikat, ehtiyat hissələri və s.) təmin

etmək üçün ölkədə xarici istehsalın

410

genişləndirilməsini, bank sisteminin təkmilləşdirilməsi və valyuta

əməliyyatlarının effektivliyinin qaldırılmasım və sığorta sisteminin

təkmilləşdirilməsi, sığorta fəaliyyətinin aktivi əşdirilməsini əks

etdirir.

Həyata keçirmə metodlanndakı fərqlərə baxmayaraq., həm

daxili, həm də xarici investisiya siyasəti dövlətin ümumi investisiya

siyasətinin tərkib hissələri kimi bir məqsədə, ölkə iqtisadiyyatının

inkişafına xidmət edir.

411

FƏSIL XII. İNNOVASİYA PROSESİ

VƏ ONUN QİYMƏTLƏNDİRİLMƏSİ

12.1. İnnovasiya fəaliyyətinin nəzəri əsasları

İnnovasiyalar maddi istehsalın inkişafında mühüm rol oynayır.

İnnovasiya fəaliyyəti texnika və texnologiyanın yeni nəslini təmin

edəcək bir proses kimi vəsaitlərin iqtisadiyyatda yerləşdirilməsi,

obyekt kimi isə elmi-texniki tərəqqinin nailiyyətləri olan yeni texnika

və mütərəqqi texnologiya deməkdir. tnnovasiyanın fərqli cəhəti

ondan ibarətdir ki, o, elm və texnikanın hərtərəfli tətbiqinə, yeni növ

məhsulların işlənib hazırlanmasına, buraxılan məhsul növlərinin

keyfiyyətinin yaxşılaşdırılmasına və modemləşdirilməsinə,

yaradıcılıq axtarışlarına və yeniliklərə, iqtisadi artımın əldə

edilməsinə və şairəyə yönəldilmişdir. Deməli, innovasiya fəaliyyəti

yalnız müəssisələrin sərəncamında olan iqtisadi resurslara deyil,

həmçinin istehsal, bölgü, mübadilə və istehlakla əlaqədar olan

münasibətlərin bütün kompleksini əhatə edir və konkret texniki,

iqtisadi və elmi potensialına əsaslanır.

İnnovasiya fəaliyyətinin ən ümdə məqsədi daha çox mənfəət,

gəlir əldə etməkdən ibarətdir. Belə ki, bazara yeni keyfiyyət

parametrlərinə malik olan məhsullarla çıxan və yaxud maddi-enerji

və digər növ resurslara qənaət edən, məhsulun hazırlanmasında daha

mütərəqqi texnologiya tətbiq edən hər hansı bir müəssisə müəyyən

dövr ərzində başqa müəssisələrə nisbətən daha çox mənfəət əldə

etmək imkanı qazanır. Bununla belə, innovasiyanı təkcə cari ildə

mənfəət əldə etməyə yönəltmək düzgün deyildir, çünki strateji əhə-

mi>yətli məhsulların hazırlanmasını təmin etmədən, perspektiv

texnologiyanı işləyib hazırlamadan, istehsalatda yeniliklər

yaratmadan bazarda uzun müddət möhkəm mövqe tutmaq olmaz.

Odur ki, müasir dövrdə innovasiya siyasətinin məqsədi müəssisənin

elmi-texniki, həmçinin istehsal fəaliyyəti üzrə

412

innovasiyanın konkret istiqamətlərini müəyyənləşclinnəkdən və

səmərəli innovasiya prosesini həyata keçirməkdən ibarətdir.

Beləliklə, innovasiya fəaliyyəti - onun əsas istiqamətlərini və

həlledici sahələrdə (istehsallarda) cəmləşdirilrnəsi üzrə tədbirləri

müəyyən edən təsərrüfat qərarlannm məcmusunu ifadə edir. İctimai

istehsalın normal inkişaf sürətinə nail olunması, iqtisadiyyatın

tarazlığı və səmərəliliyi, məsrəflərin hər manatına görə daha çox

məhsul və mənfəət artımı əldə edilməsi xeyli dərəcədə düzgün

innovasiya siyasətinin həyata keçirilməsindən asılıdır.

Ümumiyyətlə, innovasiya fəaliyyəti aşağıdakı məsələlərin

həllini özündə əks etdirməlidir:

1. Bazarda analoqu olmayan, prinsipcə yeni məhsul (texnika)

növlərinin yaradılmasını və mənimsənilməsini. Belə siyasət öz

texniki-iqtisadi parametrlərinə görə əo yüksək olan və istehlakçılann

zövq və ehtiyaclarına tam uyğun gələn məhsul növlərinin

yaradılmasına və mənimsənilməsinə yönəldilmişdir. Ona görə də

belə bir siyasətin həyata keçirilməsi külli miqdarda xərclər tələb edir,

çünki yeni məhsul növlərinin yaradılması elmi-tədqiqat və

konstruktor-təcrübə işlərinin aparılması ilə bilavasitə bağlıdır.

2. Bazarda kommersiya müvəffəqiyyətinə malik və analoqu

olan yeni məhsul növlərinin buraxılışını. Belə məhsullann buraxılışı

bazarda müəyyən mövqeyin əldə edilməsini təmin etməlidir. Lakin,

belə bir siyasətin həyata keçirilməsi müəssisənin təcrübə-konstruktor

işləri üzi’ə möhkəm bazasının olmasmı tələb edir. Çünki

təcrübə-konstruktor işləmələri özündə yeni məhsul (texnika)

nümunələrinin layihə- ləşdirilməsini, hazırlanmasını, sınaqdan

keçirilməsini və təkmilləşdirilməsini, həmçinin yeni məhsulun,

yaxud texnoloji proseslərin seriyalı və kütləvi istehsalının sonrakı

tə.şkili üçün lazım olan texniki sənədlərin hazırlanmasım nəzərdə

tutur. Başqa sözlə, təcrübə-konstruktor işləmələri nəzəri

tədqiqatlara, ixtiralara və istehsalat yenilikçilərinin təklif və

tövsiyələrinə əsaslanır.

3. Buraxılan məhsulun texniki cəhətdən yeniləşdiril- məsinə

istehsalın istiqamətləndirilməsini.

413

Bu. mövcud məhsullann modernləşdirilməsi və tək-

milləşdirilməsinin məqsədəuyğunluğu ilə əlaqədar olan məsələlərin

həllini nəzərdə tutur. Mövcud məhsulların texniki cəhətdən

yeniləşdirilməsi istehsalın intensivləşdirilməsinin və onun

səmərəliliyinin yüksəldilməsinin vacib şərtidir. Bundan başqa,

mövcud məhsullann təkmilləşdirilməsi və modernləşdirilməsi az

vəsait sərf etməklə onların keyfiyyətinin yaxşılaşdınimasına və

bazarda rəqabət qabiliyyətinin artırılmasına səbəb olur;

4. İstehsalın ənənəvi məhsul buraxılışına yönəldilməsi - tələb

edir ki, həddindən artıq köhnəlmiş, lakin hələlik bəzi bazarlarda

özünə qarşı müəyyən tələbat yaradan məhsulların istehsalı davam

etdirilsin. Belə bir siyasətin həyata keçirilməsi imkan verir ki,

müəssisə az xərclə müəyyən müddət ərzində mənfəət əldə etsin.

Yeni məhsul (texnika) dedikdə, əvvəllər ya bu müəssisədə heç

hazırlanmamış, ya da əvvəllərdə buraxılan məhsuldan özünün

texniki-iqtisadi parametrlərinə görə köklü surətdə fərqlənən məhsul

nəzərdə tutulur. Yeni məhsul o zaman səmərəli hesab edilir ki, o,

istehsalçıya eyni şəraitdə daha çox mənfəət, gəlir əldə etməyə imkan

verir.

Texnoloji proses dedikdə, maddi istehsal sahələrində xammal,

material, yarımfabrikat, yaxud məmulat alınmasının, emalının və ya

yenidən emalının üsul və vasitələrinin məcmusu nəzərdə tutulur.

Texnoloji prosesin həyata keçirilməsi nəticəsində emal obyektləri

keyfiyyətcə dəyişir. Belə ki, metal alınmasının texnoloji prosesi ilkin

xammalın kimyəvi tərkibinin və fiziki xassələrinin dəyişməsinə

əsaslanır. Texnoloji prosesin səmərəliliyi - məhsul vahidinə düşən

xammal, material, yarımfabrikat, enerji məsrəflərinin xüsusi çəkisi,

hazır məmulatın keyfiyyəti, əmək məhsuldarlığının səviyyəsi,

prosesin intensivliyi, məhsulun (işin, xidmətin) maya dəyəri ilə

səciyyələndirilir. Elmi-texniki tərəqqinin təsiri altında texnoloji

proses daim təkmilləşdirilir, daha yaxşı son nəticələr verən yeniləri

mənimsənilir. Çevik və tullantısız texnoloji proseslər tətbiq edilir.

İstehsalçı müəssisə yeni məhsulu iki yolla əldə edir;

414

- birincisi, kənardan almaq yolu ilə, yəni yeni məhsul buraxan

müəssisəni bütövlükdə satın almaqla, yaxud həmin məhsul üçün

patent və ya lisenziya alaraq buraxmaqla;

- ikincisi, öz imkanlannı səfərbərliyə almac[la, yəni özündə

elmi-tədqiqat və konstruktor təcrübə işlərini təşkil edərək yeni

məhsul yaratmaqla. Bu isə innovasiya ilə bilavasitə bağlıdır.

Əgər istehsalçı müəssisə öz imkanlannı səfərbərliyə almaqla

yeni məhsul (texnika) buraxmaq qəranna gələrsə, onda aşağıdakı

səkkiz mərhələdən ibarət işləri yerinə yetirməlidir:

1. İdeyalann yaradılması mərhələsi - yeni növ məhsulun

işlənib hazırlanması üçün müvafiq ideya axtanşlan ilə əlaqədardır.

Bu ondan irəli gəlir ki, elmi-texniki tərəqqinin müasir səviyyəsində

yeni məhsullann yaradılması sahəsində müxtəlif ideyalar, təkliflər

ola bilər. Belə bir müxtəliflik yeni məhsullann yaradılması üçün

müxtəlif mənbələrin olmasından irəli gəlir. Yeni məhsullann

yaradılması üçün ideyalann yaranmasının əsas mənbələrindən biri

istehlakçılardır. Onlann zövq və tələbatlannm artması yeni xassə və

xüsusiyyətlərə malik olan məhsullann yaradılması ideyasını irəli

sürür. Bu zövq və tələblər istehsalçı müəssisəyə daxil olan istehlakçı

məktub və şikayətlərində, reklamasiyalarda öz əksini tapır.

2. İdeyanın seçilməsi mərhələsi - yeni məhsulun yaradılması

üzrə müxtəlif ideyalann içərisindən ən səmərəlisinin seçilməsini

özündə əks etdirir. Konkret müəssisə üçün yüksək mənfəət əldə

edilməsini təmin edə biləcək ideya səmərəli ideya hesab edilir.

3. Mənanın işlənib hazırlanması və sınaqdan keçirilməsi

mərhələsi - ən mühüm əhəmiyyət kəsb edən mərhələlərdən biridir.

Çünki bu mərhələdə yeni məhsulun yaradılması ideyası, mənası və

surəti arasındakı fərqlər yoxlanılır. Məhsulun ideyası-bazann

tələblərinə uyğun məhsullar yaratmaq haqqında ümumi təsəvvürdür;

məhsulun mənası - ideyanın istehlakçılar üçün əhəmiyyətli olan

konkret variantıdır; məhsulun surəti isə real mövcud olan və ya

potensial məhsul haqqında istehlakçılarda yaranmış konkret

təəssüratdır.

4. Marketinq strategiyasının hazırlanması mərhələsi - üç hissəni özündə əks etdirir:

41:5

- birinci hissədə məqsədli bazann kəmiyyəti, strukturu və

vəzi;/3'əti, buraxılması nəzərdə tutulmuş yeni məhsulun .gözlənilən

mövqeyi, həmçinin yaxın bir neçə il üçün satış (ləcmi, bazar payı və

mənfəətin miqdarı göstərilir;

- ikinci hissədə ~ yeni buraxılacaq məhsulun nəzərdə

tutulmuş qiyməti, onun birinci il ərzində smeta üzrə marketinq

xərcləri haqqmda məlumatlar verilir;

- üçüncü hissədə isə satış və mənfəət göstəriciləri üzrə

perspektiv məqsədlər və marketinq kompleksinin formalaşmasına

uzunmüddətli strateji yanaşma qaydası göstərilir.

5. İstehsal və satış imkanlarının təhlili mərhələsi - satışlann,

xərclərin və mənfəətin nəzərdə tutulan kəmiyyətlərinin təhlilini

özündə əks etdirir. Təhlilin nəticələri haqqında lazımi məlumatlar

əldə edildikdən sonra yeni məhsulun bilavasitə işlənib

hazırlanmasına başlanılır.

6. Yeni məhsulun işlənib hazırlanması mərhələsi - elmi

tədqiqatlar və layihə-konstruktor işlərini əhatə edir. Bu mərhələdə

yeni yaradılacaq məhsulun mənası real məhsula çevrilir, yəni bu

mərhələdə yeni məhsulun yaradılması ideyası həm texniki, həm də

kommersiya nöqteyi-nəzərdən əlverişli olub-olmaması

müəyyənləşdirilir.

7. Yeni məhsulun bazar şəraitində sınanması mərhələsi -

bazar şəraitində yeni yaradılmış məhsulun sınaqdan keçirilməsini,

yoxlanılmasını nəzərdə tutur. Bu məqsədlə istehsalçı müəssisə yeni

yaradılacaq məhsulun bir neçə variantda nümunəsini hazırlayır və

onu bazara çıxararaq istehlakçıların rəğbətinin necə ödənildiyini

yoxlayır. Əgər sınaq prosesində yeni yaradılmış miəhsulda müəyyən

qüsurlar aşkar edilərsə, onda istehsalçı müəssisə həmin qüsurlann

aradan qaldıniması məqsədilə əlavə elmi-tədqiqat və konstruktor

işləri aparır və daha təkmil məhsul buraxmağa başlayır.

8. Kommersiya istehsalınm təşkili mərhələsi - yeni yaradılmış

məhsulun nə vaxt, hansı qiymətlə və necə satılacağının

rnüə>'yənləşdirilməsi məsələlərini özündə əks etdirir.

Molumdur ki, hər bir yeni məhsulun özünəməxsus həyat

dövrü, yəni bazara çıxmaq dövrü mövcuddur. Lakin bu dövrün

xarakterini və müddətini əvvəlcədən dəqiq müəyyənləşdirmək

tl6

çox çətindir. Buna baxmayaraq, bütün yeni yaradılmış məhsulların

bazara çıxarılmasının aşağıdakı dörd dövrünü fərqləndirirlər:

- birincisi, məhsulun bazara çıxarılma dövrü ~ satışın tədricən

artması prosesi ilə xarakterizə olunur, lakin yeni məhsulun

yaradılması və ilk dəfə bazara çıxarılması üçün xeyli xərc

çəkildiyindən, bu dövrdə həmin məhsulun satışından bir o qədər

mənfəət əldə edilmir, ya da edilmiş olsa belə, həmin mənfəətin

məbləği çox az olur;

- ikincisi, iqtisadi artım dövrü - yeni məhsulun bazar

tərəfindən yaxşı qəbul olunması və onun realizəsindən əldə edilən

mənfəətin kəskin sürətdə artması ilə səciyyələnir.

Ümumiyyətlə, iqtisadi artım - istehsal və qeyri-istehsal

istehlakı məqsədilə məhsul istehsalının və xidmətlərin çoxal-

dılmasını xarakterizə edir;

- üçüncüsü, satışın yetkin dövrü - potensial alıcıların

əksəriyyəti tərəfindən qəbul olunduğu üçün satış .sürətinin zəifləməsi

ilə xarakterizə olunur. Bunun qarşısını almaq üçün istehsalçı

müəssisə həmin məhsulun alıcdıq qabiliyyətini artırmaq məqsədi ilə

müəyyən əlavə xərc sərf edərək onu modernləşdirir (təkmilləşdirir).

Bu, müəssisənin mənfəətinin azalmasına gətirib çıxarır, çünki məhsul

vahidinə sərf edilən xərclərin artması həmin məhsulun maya

dəyərinin çoxalmasına, deməli, mənfəətin aşağı düşməsinə səbəb

olur;

- dördüncüsü, tənəzzül dövrü - satışın kəskin sürətdə aşağı

düşməsi və mənfəətin azalması ilə səciyyələnir. Belə bir hal, daha

səmərəli və məqsədəuyğun məhsulun yaradılmasını tələb edir.

Qeyd etmək lazımdır ki, innovasiya siyasəti bir sıra xarakterik

cəhətlərə malikdir və özünəxas iqtisadi-texniki anlayışlar vasitəsilə

reallaşdırılır. Belə ki, onun spesifik cəhətləri kimi innovasiya

prosesinin tsiklik, ehtimal xarakter, yüksək risk dərəcəsi, funksional

quruluşunun qeyri-adi çevikliyi və sair çıxış edir. Ümumiyyətlə,

innovasiya fəaliyyəti patent-lisenziya, müəlliflik hüququ, ixtiraçılıq,

səmərəçilik, vençur kapitalı və sair fəaliyyət növləri ilə sıx bağlıdır.

417

12.2. Milli innovasiya sisteminin innovasiya

layihələrində tətbiqi aspektləri

Milli innovasiya sisteminin (MİS) əsasını innovasiya

prosesləri və onun komponentləri, innovasiya sisteminin məzmunu

və strukturunun ümumiləşdirilməsi, sistemləşdirilməsi və təhlili

əsasında onun nəzəri-metodoloji tədqiqat bazasının

qiymətləndirilməsi, milli innovasiya sisteminin konsepsiyasının

əsaslan və onun metodoloji prinsipləri və Azərbaycanın innovasiya

sisteminin təşəkkülü ilə əlaqədar problemlər müəyyən edilməsi təşkil

edir.

İqtisadiyyatda işlənən “innovasiya” və “yenilik” anlayışları

sinonimlərdir, ona görə də eyni mənada istifadə oluna bilərlər.

Yenilik - yeninin yaradılması və tətbiqi prosesidir, yəni elmi,

texnikanı, iqtisadiyyatı və idarəetməni birləşdirən prosesdir. O,

istehsal, mübadilə, istehlak münasibətləri kompleksini əhatə edir.

Geniş mənada innovasiya dedikdə yeniliklərin yeni texnologiyalar,

məhsul və xidmət növləri, istehsal, maliyyə, kommersiya, inzibati və

ya digər xüsusiyyətli təşkilati-texniki və sosial-iqtisadi qərarlar

şəklində mənfəətli istifadəsi başa düşülür.

Neft-qaz sənayesində MİS proseslərinin formalaşmasına

yönəldilən işləri iki qrupa bölmək olar:

Birinci qrupa neft-qaz sənayesində əsaslı dəyişikliklərə səbəb

ola biləcək tədbirlər kompleksinin işlənməsi daxildir. Onlara elmi

işləmələrin həyata keçirilməsinə investisiya axınını sürətləndirə

biləcək tədbirlər aid edilir.

İkinci qrupa innovasiya fəaliyyətinin inkişaf proqramının

əsasını təşkil edən innovasiya layihələrinin təşkilati, hüquqi, iqtisadi

və sair tədbirlər kompleksinin işlənməsi daxildir.

İnnovatika - innovasiya fəaliyyətinin elmi bünövrəsi, nəzəri

əsasıdır. İnnovatika altında elmi fəaliyyətin nəzəri əsaslarının

innovasiyanın proqnozlaşdırılması və yaradılması elmi metodologiya

və üsullarının hazırlanması və inkişafı ilə məşğul olan elmi

fəaliyyətin istiqaməti, həmçinin innovasiya fəaliyyətinin, tətbiqinin

planlaşdıniması və təşkili üsullan başa düşülür.

418

İnnovatikanın müasir təşəkkül vəzi>^ətinin təhlili, onun

inkişafının proqnozu bir çox fundamental elmlərin əsasını təşkil edən

problemləri ifadə etməyə imkan verir. Bu problemlərin həlli

innovatikanın tədqiqat obyekti kimi nəzəri bazasının və metodoloji

əsaslarının inkişafına təkan vermişdir.

Beləliklə, innovatika elmi istiqamət kimi yeni biliklərin,

texnologiyaların, metodologiya və metodların daxili nizamlanmış tam

sistemidir. Bu sistem innovasiya prosesinin və onlann vahid, qarşılıqlı

əlaqəli və tamamlanan sisteminin məntiqi birləşdirilmiş konseptual

sxemini əhatə edir.

İnnovasiyanın öyrənilməsinə hər şeydən əvvəl onun bir sıra

ümumi cəhətlərini nəzərdən keçirməkdən başlamaq lazımdır.

Dünya iqtisadi ədəbiyyatında «innovasiya» potensial

elmi-texniki tərəqqinin yeni məhsul və texnologiyalarda öz əksini

tapması kimi şərh olunur.

Müxtəlif alimlər «innovasiya» anlayışını öz tədqiqat obyekti

və predmetlərindən asılı olaraq təhlil edirlər. Y.P. Morozov geniş

mənada innovasiya dedikdə, yeni məhsullar, istehsal, maliyyə,

kommersiya və s. xarakterli sosial-iqtisadi və təşkilati-texniki qərarlar

şəkilində yeniliklərdən mənfəətli, yeni səmərəli istifadəni nəzərdə

tutur.

A.İ. Priqojin hesab edir ki, yeniliklər texnika və texnologiyanın

inkişafı, onların yaranması, mənimsənilməsi və digər obyektlərə

diffuziyasının idarə edilməsi şəklinə düşür.

M. Xuçck qeyd edir ki, «Polşa dilinin lüğətində» innovasiya

nəsə yeni bir şeyin, yeniliyin, islahatın tətbiqini göstərir.

«Elmi-Texniki Tərəqqi» lüğətində innovasiya yeni məmulat

növlərinin, texnologiyaların, yeni təşkilati formalarının tətbiqinin və

s. işlənib hazırlanmasına, yaradılmasına yönəldilmiş yaradıcılıq

fəaliyyətini ifadə edir. İnnovasiyanın dərk edilməsinə müxtəlif

yanaşmaların təhlili belə bir qənaətə gəlməyə imkan verir ki,

innovasiyanın məxsusi məzmunu dəyişikliklərdən ibarətdir və

innovasiya fəaliyyətinin və innovasiya meneementinin əsas funksiyası

isə dəyişiklikləri optimal idarə etməkdir. Y. Şumpeter bu cür

dəyişikliklərin beş tipini fərqləndirirdi:

419

- yeni texnika, yeni texnoloji proseslərdən və ya istehsalın

yeni bazar təminatından istifadə edilməsini;

- yeni xassələrə malik məhsulun tətbiqini;

- yeni xammaldan istifadə edilməsini;

- istehsalın təşkilində və onun material-texniki təminatında

dəyişikliklər edilməsini;

- yeni satış bazannın meydana çıxmasını.

Neft-qaz sahələrində elmi-texniki innovasiya layihələrinin

tətbiqi aşağıdakı problemlərin həllinə yönəldilməlidir:

- yeniliyə malik olmağa;

- bazar tələbini ödəməyə;

- istehsalçıya mənfəət gətirməyə.

Yeniliyin yaradılması prosesi daima bərpa olunandır və

qeyri-sabit xüsusiyyətlərə malik bazara istiqamətlənir. Bu, birincisi,

yeni elmi ideyaların və perspektivli məhsullann işlənib hazırlanması,

axtarışınm daima dəstəklənməsini və ikincisi isə inteqrasiya

əlaqələrini saxlamaqla idarəetmə səlahiyyətlərinin maksimum

qeyri-mərkəzləşdirilməsinin səmərəli və çevik şəkildə idarə

edilməsini özündə ifadə edir.

Bütövlükdə ölkənin YEK-in ümumiləşən ərazi-struktur təsnifatını

aşağıdakı tərtibatda təqdim etmək olar (Şəkili2.1).

C.

£ o "JL

s Ui

Neft, qaz. daş kömür və s. bağlı dağ-modən sənayesi ^

Elektroenergetika (əndnijvi) j

Nüvə energetikası Y

—p Alternativ və bərpa olunan enerji sahəbii ^

^ Emal sənayesi

Logistik sfera

Təchzat 7

Şskil 12.1. İnnovasiya prosesinin idarəetmə

texnologiyası və metodları

Şəkil 12.1-dən aydın görünür ki, YEK konkret olaraq

elektroenergetika, yanacaq növlərinin istehsalı və emalını

420

birləşdirən sənaye sahələrinin məcmusu, enerji resurslarının hasilatı,

emalı və hazır məhsulun əlverişli formalarda istehlakçılara

çatdırılması prosesləri kimi də anlaşılır.

Digər tərəfdən məlumdur ki, yanacaq-enerji kompleksi ölkəni

təkcə enerji ilə təmin etmir, o həm də ölkənin enerji təchizatı ilə bağlı

təhlükəsizliyinin möhkəmlənməsinə, beynəlxalq aləmdə mövqeyinin

güclənməsinə və zənginləşməsinə müsbət təsir göstərir.

Yanacaq-energetika kompleksinin ərazi-struktur təsnifatı.

İnnovasiya menecmentinin istifadə etdiyi metod və

texnologiyalar innovasiyanın idarə edilməsi prosesinin funksiyalar

məcmusunu təşkil edir. Onlar idarəetmənin daha ümumi

xarakterlərini özündə əks etdidr. Bura əsasən məqsədlərin

formalaşdırılması, innovasiyanın planlaşdırılması, innova- siyanm

təşkili və ona nəzarət kimi funksiyalar daxildir. Bu funksiyalar

innovasiya menecmentinin iki əsas komponentini özündə əks etdirir

kommunikasiya və qərarların qəbulu.

Kommunikasiya məsələləri, bütün səviyyələrdə innovasiya

menecmenti insanlarla işləyir, nonlarla əlaqədə olur. Bu isə

informasiyanın toplanmasını, emalını və ötürülməsini tələb edir. Hər

bir rəhbərin vaxtının 50-90% məlumatlarla keçir.

Ona görə də menecmentin əsas elementlərindən birini

informasiya təşkil edir. İnformasiyanın miqyası və məzmunu

innovasiya proqramlarından, həmçinin onun strukturundan asılıdır.

Müasir innovasiya prosesləri mürəkkəb strukturlu olub, çoxsaylı

elmi-texnoloji, iqtisadi, texnoloji, məlumatların emalını tələb edir.

Bütün bu məlumatların qəbulu, bir yerdən digər yerə ötürülməsi

müxtəlif kommunikasiya vasitələri tələb edir.

Kommunikasiya dedikdə məlumatların ötürülməsi başa

düşülür. Burada, innovasiya prosesini effektli təşkil etmək, bu

prosesin təşkilatlar arasında məlumatların ötürülməsi onun əsas

məqsədidir.

Kommunikasiya prosesi adətən 3 elementdən ibarət olur:

- kommunikator (verici);

- kommunikant (qəbuledici);

- kommunikasiya (ötürücü) kanal.

421

İdarəedici strukturun qərar qəbul edən icrarxiyası həlqə

kommunikatordur. Kommunikator informasiyanın göndərilməsinin

təşəbbüskandır. O, təşəbbüsçü kimi kommunikasiya kanalını da

müəyyənləşdirir.

İnnovasiya menecmenti qərarlarının mahiyyəti və mənası

konkret idarəedici qərarlarda öz əksini tapır. Menecer vaxtının

çoxunu qərarların hazırlanmasına və realizasiya olunmasına sərf edir.

Tarazlaşdırılmış qərarlar qəbul etmək bacarığı menecerin

peşəkarlığını xarakterizə edən əsas xüsusiyyətdir. İnnovasiya

menecerinin funksiyası üzrə qəbul edilən qərarların siyahısı aşağıda

verilmişdir;

- Məqsədin formalaşdırılması.

- Planlaşdırma.

-Təşkiletmə.

- Nəzarət.

İdarəedici qərarlar intuisiya və elmi hesablamalar əsasında

qəbul edilə bilər.

İntuisiya əsasında qərarlar qəbul edərkən menecerin

təcrübəsinə və real vəziyyətə əsaslanaraq həyata keçirilir. Belə halda

peşəkar menecer adətən riyazi hesablaşmalara əsaslanır.

Ümumiyyətlə idarəedici qərarlara verilən əsas tələblər

aşağıdakılardır:

- İnnovasiya qərarları bütövlükdə innovasiyanm məqsədinin

həllinə yönəlməlidir.

- Qərarın əsaslandırılması obyektiv olmalıdır.

- Qərar ünvanlı olmalıdır, yəni konkret şəxsə və ya təşkilata

ünvanlanmalıdır.

- Qərar maliyyə və vaxt resursları nəzərə alınmaqla qəbul

olunmalıdır.

- Qərar ünvanlandığı obyekt üçün məcburi olmalıdır.

İnnovasiya menecmentinin qərarlarını aşağıdakı kimi də

təsnifatlandınnaq olar (Şəkil 12.2).

422

İNNOVASİYA .MENECME.NTİNİN QOR,\RL.\RJ I

'

Qorarlarııı piedmeti ] Qotjclartrı

təkrarlanması

Oar<ırl.ırın forması

Knns<>pUijt

i(r<l ülljiun

Birdəfəlik Fəıd

1 akıatlanai) —

Kollektiv

Şəkil 12.2. Innovasiya menecmentinin qərarlarının quruluşu

12.3. Azərbaycanda ınnovasiya fəaliyyəti sahəsində dövlət

siyasəti

Hazırda dünyanın əksər ölkələrində bilik və bacarıq

daşıyıcılarının əsas hissəsinin məhdud dairədə cəmləşməsi sayəsində

kəmiyyət effekti keyfiyyətlə əvəzlənir, qabaqcıl ideyalar meydana

çıxır. İnkişaf etmiş ölkələrdə texnoloji zonalar formasında reallaşan

bu ideya ətrafında ölkənin ən yaxşı innovasiya texnologiya (İT)

resursları cəmləşib və ölkənin yeni inkişaf mərhələsinə çıxması üçün

iqtisadi yüksəlişdə aparıcı qüvvə rolunda çıxış edir.

Qabaqcıl ölkələrdə iqtisadiyyatın inkişafında innovasiya

siyasətinin formalaşması əsas məsələlərdən biri hesab olunur.

İnnovasiyalara əsaslanan iqtisadi>yatın bir xüsusi cəhəti ondadır ki,

fundamental və tətbiqi elmi tədqiqat işlərinin çoxunun yerinə

yetirilməsi ilə bağlı böyük xərcləri bir təşkilat çəkir, mühüm

nəticələri isə başqa müəssisələr əldə edə bilirlər.

Odur ki, innovasiya proseslərinin təhlil olunması və

tənzimlənməsi ciddi zəruri məsələlərdən birinə çevrilmişdir. Belə

olan halda innovasiyaların, innovasiya proseslərinin və

strukturlarının həm iqtisadiyyat və cəmiyyət

423

üçün əhəmiyyətini, həm də onlann iqtisadi mahiyyət və məzmununu,

həmçinin onların fəaliyyətinin səmərəliliyini və nəticəni

qiymətləndirməyə ehtiyac yaranmışdır. İnnovasiya proseslərinin

tənzimlənməsi Azərbaycan Respublikasında dövlətin sosial iqtisadi

siyasətinin əsas tərkib hissəsi olan innovasiya siyasəti vasitəsilə

həyata keçirilir. Bu siyasətə uyğun olaraq ölkədə investisiya

mühitinin daha da yaxşılaşdırılması üçün müvafiq innovasiya

strukturlarının, başqa sözlə innovasiya mərkəzlərinin, texnoloji

biznes-inkubatorların, texnoparklann yaradılması nəzərdə

tutulmuşdur. Bundan başqa, “Azərbaycan Respublikasında

2009-2015-ci illərdə Elmin inkişafı üzrə Milli Strategiya” da

innovasiya fəaliyyəti infrastmkturunun inkişaf etdirilməsi, o

cümlədən texnoparklar, texnoloji mərkəzlər, biznes inkubatorları

şəbəkəsinin genişləndirilməsi bir vəzifə kimi qarşıya qoyulmuşdur.

Həmin vəzifələrin yerinə yetirilməsi isə, öz növbəsində, göstərilən

innovasiya infrastrukturu elementlərinin ən vaciblərindən biri olan

İKT-profilli texnoparklann fəaliyyətinin səmərəliliyinin təhlilini,

öyrənilməsini və onun qiymətləndirilməsini daha da aktuallaşdırır.

İK.T-profilli texnoparklann formalaşması prosesi öz növbəsində,

onun yaradılması və fəaliyyətinin səmərəliliyinin kompleks

qiymətləndirilməsini zəruri edir. Ona görə də ilkin olaraq həmin

prosesin nəzəri və metodoloji əsaslarının dərindən araşdırılması,

təhlil edilməsi və bu istiqamətdə müvafiq tövsiyələrin və metodik

göstərişlərin işlənilməsi tələb olunur. Həmin istiqamətdə aparılan

araşdırmalar nəticəsində innovasiya strukturlarından biri olan

innovasiya- kommunikasiya-texnologiyaları (İKT) profilli

texnoparklann fəaliyyətinin səmərəliliyinin kompleks

qiymətləndirilməsi üsulunun işlənilməsi üzrə elmi-tədqiqat işlərinin

yerinə yetirilməsi qoyulan məsələnin əsasını təşkil edir. İnnovasiya

infrastrukturunu təşkil edən əsas elementlərdən biri İKT- profilli

texnoparklardır. Onların əsas məqsədləri:

1) innovativ məhsullann kommersiyalaşdırması;

2) müvafiq sferada iqtisadi artımın stimullaşdırılması;

3) elmi-texniki potensialdan istifadə intensivliyinin artırılması:

424

4) regionun sosial-iqtisadi fəaliyyətinin səmərəliliyinin

artırılması və s. kimidir. İKT-texnoparklar tətbiqi-tədqiqat işinin

aparılması, texnologiyaların transferi, innovasiya sisteminin

formalaşmasına yardım, konsaltinq işlərinin yerinə yetirilməsi kimi

əsas funksiyaları yerinə yetirirlər. Onların fəaliyyətinin daha çox

istiqamətləri ola bilər. Buna müvafiq olaraq İKT-texnoparklarm

təşkilati fonnaları da müxtəlifdir. İKT-texnopark tipli innovasiya

strukturlarının fəaliyyətinin qiymətləndirilməsi ən mühüm

problemlərdən biridir.

Bu problemlə əlaqədar nəzəri, metodiki və praktiki xarakterli

aşağıdakı məsələlər həll edilməlidir:

- elmi-texniki və texnoloji sahədə müxtəlif müəssisə və

təşkilatların, innovasiya strukturlarının fəaliyyətinin səmərəliliyinin

qiymətləndirilməsinə həsr olunmuş elmi, elmi-texniki və metodoloji

informasiyaların təhlili;

- innovasiya fəaliyyətinin təşkili formalarının üzə çıxarılması

və təsnifatı, innovasiya strukturlarının fəaliyyətinin öyrənilməsi və

təhlili;

- texnopark tipli innovasiya strukturlarının fəaliyyətinin

qiymətləndirilməsi probleminə, regional və iqtisadi sistemə xas olan

xüsusiyyətlər nəzərə alınmaqla, yeni metodiki yanaşmaların

formalaşması;

- innovasiya strukturlarının fəaliyyətinin

qiymətləndirilməsinin göstəricilər sisteminin, həmçinin

innovasiya-texnoloji mərkəzlərin fəaliyyətinin iri elm və istehsal

müəssisələrinə və təşkilatlanna təsirini qiymətləndirən göstəricilər

sisteminin əsaslandıniması və işlənilməsi;

- praktiki məsələlərin həyata keçirilməsi, təkliflərin

reallaşdırılması. Bunlarla yanaşı, nəzərə almaq lazımdır ki,

İKT-texnoparklarm yaradılması və fəaliyyəti proseslərinin

səmərəliliyinin qiymətləndirilməsində bir sıra çətinliklər mövcuddur.

Bu çətinliklər sırasına inteqrasiya prosesinə xas olan effektlərin

təzahürünün müxtəlifliyi, obyektiv və subyektiv səbəblərdən

texnoparklann yaradılması proseslərinin zəif tempi, texnoparkın

yaradılmasının “səmərəliliyi” anlayışının çoxsəviyyəli olması və s.

kimi amillər aiddir.

İKT-texnoparkın fəaliyyətinin səmərəlilik səviyyəsinin

425

qiymətlsndirilməsi həm də aşağıdakı problemlərlə bağlıdır:

- texnopark riskli kapital qoyuluşu obyektidir;

- texnoparkın yaradılması baha başa gəlir;

- texmoparkın öz xərcini ödəməsi tez başa gəlmir;

- texnoparkın gəlir gətirməyə başlayacağı dəqiq vaxtı

müəyyənləşdirmək mümkün deyil;

- texnopark mürəkkəb təşkilati strukturdur;

- texnoparkın tərkibinə funksional vəzifələri müxtəlif olan

bölmələr daxildir;

- texnoparkın bəzi bölmələri iqtisadi səmərəliliyin son

qiymətinə dolayısı yolla təsir edir;

- texnoparkın səmərəliliyini həmişə kəmiyyətcə ölçmək

mümkün olmur;

- texnoparkların səmərəliliyinin öyrənilməsində qeyri-

müəyyənlik mənbələrinin olduğu nəzərə alınmalıdır;

- texnoparkın fəaliyyətinin bütün mümkün aspektlərini

nəzərə almaq olmur;

- "exnoparkın inkişafında qeyri-müəyyənlik əlamətləri

vardır.

Göstərilən bütün faktorlar texnoparkın fəaliyyətinin

gələcəyini və deməli, iqtisadi səmərəliliyini də dəqiq müəy-

yənləşdimıəyə imkan vermir. Texnoparkların səmərəliliyinin

ölçülməsinin çətinlikləri həm də innovasiya prosesinin

uzunmüddətli tendensiyalarının təhlilini çətinləşdirir, lakin bu amil

texnopark strategiyasının formalaşmasınadan təsirsiz ötüşmür. Buna

görə də, texnoparkların fəaliyyətinin müəyyən sosial- iqtisadi

şs*raitdə səmərəliliyini, onlar üçün nəzərdə tutulmuş vəzifə və

funksiyaların yerinə yetirilməsi səviyyəsinin göstəricilər çoxluğu

kimi müəyyən etmək daha məntiqi və əlverişlidir.

İKT-texnoparklannın yaradılmasına və səmərəli işləməsinə

mənfi təsir edən əsas cəhətlərdən:

1) müvafiq normativ-hüquqi bazanın praktiki olaraq

yoxluğunu;

2) dövlət tərəfindən onların dəstəklənməsinin səmərəli

tədbirlər sisteminin işlənilməməsini və s. göstərmək olar.

Tədqiqatlar göstərir ki, texnoparkın yaradılması, səmərəli

426

fəaliyyəti və onun idarə olunması müxtəlif səviyyələrdə imtiyazlar və

tədbirlər sistemi tətbiq etməklə zəruri dövlət dəstəyi mexanizminin

yaradılması şəraitində mfımkündür Texnoparklann dəstəklənməsi

mexanizmləri monetar, qeyri- monetar, inzibati-hüquqi xarakterli ola

bilər. Müvafiq tədbirlər onun ixtisaslaşma sahəsinin əsas

göstərieilərini, gözlənilən nətieələrini, məqsədini müəyyən edən milli

səviyyədə uyğun proqramların qəbul edilməsi zamanı həyata

keçirilir,

Texnoparkın kompleks səmərəliliyi bir-biri ilə qarşılıqlı

əlaqədə olan və bir-birinin işini gücləndirən müxtəlif növ səmərələrin

ümumi çoxluğundan yaranır. Onun fəaliyyətinin müxtəlif aspektlər

üzrə səmərəsinin qarşılıqlı əlaqəsini şərti olaraq belə ifadə etmək olar

ki, yekun sinergetik efiekt özünü elmi-texniki, iqtisadi,

sosial-psixoloji, regional effektlərin sintezi kimi göstərir.

Texnoparkın fəaliy)'ətinin ümumi səmərəliliyinə sinergetik effekt,

texnoparka isə inkişafın təka- müllüyü və sonsuzluğu kimi

xarakterizə olunan sinergetik sistem kimi baxmaq lazımdır.

Sinergetik effekt texnoparkda fəaliyyətinə görə müxtəlif ixtisas və

xüsusiyyətlərinə malik strukturlann birləşməsi nəticəsində

innovasiya prosesinin yaranan effektivliyində özünü göstərir.

Bütün texnoloji zonalar ilk zamanlar ümumi problemlərlə

qarşılaşır. Bu əsasən, innovasiya layihələrinin normal tənzimlənməsi

üçün hüquqi bazanın olmaması ilə əlaqədardır. Əgər milli innovasiya

sistemini inkişaf etdirmək istəyiriksə, mütləq buna xidmət edən,

dövlətin bu sferada qarşıya qoyduğu məqsədlərə çatmaqda həlledici

qərarlar qəbul etməyə imkan verən müvafiq qanunlar olmalıdır.

Təbii ki, texnopark da milli innovasiya sisteminin biı elementi

kimi bu qanunvericilik aktlarından bəhrələnə bilər. Digər tərəfdən,

kiçik sahibkarlıqla, kiçik innovasiya sahibkarlığına münasibətlər

bütün səviyyələrdə fərqli olmalıdır.

Təbii haldır ki, elmlə məşğul olan hər bir tədqiqatçı

intellektual məhsulunu bazara çıxarmaq üçün biznesmen ola bilməz.

Ona görə də, bazar iqtisadiyyatı şəraitində hər bir innovasiya

yönümlü kiçik müəssisədə marketinqlə məşğul olan xüsusi bir qrupa

böyük ehtiyac var. Dünyanın əksər

427

texnoloji zonalarının strukturunda biznes-inkubator formasında

bütövlükdə innovasiya məzmunlu kiçik sahibkarlığın dirçəlməsinə

xidmət edən kommersiya qurumları fəaliyyət göstərir. Statistikaya

əsasən mövcud texnoparklardan 88%-i biznes-inkubatora malikdir.

Bu da onların inkişafında mühüm əhəmiyyət kəsb edir.

Ayrı-ayrı ölkələrin timsalında dünya təcrübəsi göstərir ki,

texnoloji zonalar iqtisadi inkişafda rol oynaya bilir. Lakin milli

innovasiya sisteminin formalaşması daha effektli nəticələrə gətirə

bilər. Texnoloji zonalar isə bu sistemin əsas elementi kimi özünü

artıq təsdiqləmişdir.

428

FƏSIL XIII. NEFT-QAZ HASİLATININ

İNTENSİVLƏŞDİRİLMƏSİNDƏ YENİ TEXNİKA VƏ

TEXNOLOGİYANIN TƏTBİQİNİN İQTİSADİ

ƏSASLANDIRILMASI

13.1. Yeni texnika və texnologiya anlayışı

Bəşəriyyətin çoxlu sayda sosial və iqtisadi problemlərinin

böyük miqyaslı və ya lokal olmasından asılı olmayaraq həlli

elmi-texniki tərəqqinin inkişafı ilə bağlıdır. İstehsal sahələrinin

intensiv inkişafında elmi-texniki tərəqqinin nailiyyətlərinin tətbiqi

əsas amil rolunu oynayır.

Xalq təsərrüfatının inkişafında əsas müəyyənedici amillərdən

ikisi:

- istehsalın çevikliyi və onun ayrı-ayrı istiqamətlərinin yüksək

inkişafı elmi-texniki tərəqqinin tətbiqi nəticəsində mümkün olur.

Neft və qaz yataqlarının işlənilməsində məsələnin həllinin

başlıca şərtlərindən biri yeni texnikanın yaradılması və istifadə

olunması zamanı sərmayə qoyuluşunun iqtisadi

qiymətləndirilməsinin əsas amillərindən biri kimi çıxış etməsi hesab

olunur.

Yeni texnikanın iqtisadi qiymətləndirilməsinin metodik

suallarının həllinə ilk növbədə “Yeni texnika” anlayışının

mahiyyətinin açmasından başlamaq vacibdir, çünki, “Yeni texnika”

elmi-texniki tərəqqinin nailiyyətlərinin tətbiq edilməsinin

sürətləndirilməsi və yeni təşəbbüslər anlayışlarının iqtisadi-hüquqi

meyarlarının tədqiqinin məğzini təşkil edir. Elmi-texniki tərəqqi

ümumi biliklərdə tərəqqi kimi qəbul edilir, çünki o özündə məlum

biliklər əsasında yeni yaradılan və tətbiq edilən mütərəqqi texnika və

texnologiyam nəzərdə tutaraq köhnəlmiş baxışın yenisi ilə əvəz

edilməsini irəli sürür.

429

Hlmi-texniki tərəqqinin əsas istiqaməti yeni məhsulun və ilk

növbədə yeni texnikanın yaradılması və tətbiq edilməsinə

3'önəlməlidir.

“Yeni texnika” anlayışı eyni cür və daimi deyildir. Elm və

texnika inkişaf etdikcə “Yeni texnika” anlayışı da öz mahiyyətini və

tərkibini dəyişir və təkmilləşir.

“Yeni texnika” dedikdə geniş mənada mütərəqqi texniki

həllərin işlənməsi və müəssisələrdə tətbiqi nəzərdə tutulur. Yeni

texnikaya iqtisadi hüquqi kateqoriya kimi yanaşmaqla, yeni texnika

obyektlərinin yaradılması və istifadə olunmasının və eləcə də iqtisadi

qiymətləndirmə üsullarının tətbiq dairəsi nəzərə çarpacaq dərəcədə

dəyişir.

Yeni texnika ədəbiyyatlarda dörd qrupa ayrılır:

- prinsipcə yeni, yeni texnika, qüvvədə olan texniki səviyyə və

texniki təşəbbüs. Birinci üç qrupa daxil olan texnikaya məhsuldar

qüvvələrin inkişafında keyfiyyətcə yeni səviyyə)'ə malik olan

texnika nəzərdə tutulur. Sonuncu qrupa aid olan texnikaya əmək

məhsuldarlığının yüksəldilməsi, texnoloji proseslərin göstəricilərinin

yaxşılaşdırılması və iş şəraitinin səviyyəsini yüksəltməyə yönəlmiş

“Yeni texnika” aiddir.

Deməli, neft-qaz sənayesi sahələrində “Yeni texnika”

anlayışına o texnika aid edilir ki, onun yaradılması və tətbiq edilməsi

istehsalın səmərəliliyini və əmək məhsuldarlığını >1iksəltməklə,

mütərəqqi texnologiya və qabaqcıl istehsal üsullannm tətbiqi üçün

şərait yaratsın, texniki-iqtisadi göstəricilərinə görə dünya səviyyəsi

göstəricilərinə yaxın və ya bərabər olsun.

Elmi-texniki səviyyə (ETS)-nisbi göstəricilərdir, o obyektin

texniki-texnoloJi-iqtisadi və patent-lisenziya göstəricilərinin

məcmusunu xarakterizə edir.

ETS-nin müəyyənləşdirilməsi qiymətləndiriləcək obyektin

göstəricilərinin məlum obyektin göstəriciləri ilə müqayisə

olunmasını nəzərdə tutur və texniki həlli dünya göstəricilərinə

uyğunluğunu göstərir.

430

“Yeni texnika və texnologiya”, geniş tərkibə malik olan “yeni

məhsul” kateqoriyasına aiddir. Yeni məhsul, o məhsuldur ki, 0

ölkəmizdə ilk dəfə olaraq istehsal olunur və özünün keyfiyyət

xarakteristikasına və texniki-iqtisadi göstəricilərinə görə müasir

səviyyə şərtlərinə cavab verir.

13.2. Yeni texnika və texnologiyaların yaradılması və

tətbiqinin texniki-iqtisadi əsaslandırılması

Neft-qaz yataqlannın işlənməsi böyük həcmli sərmayə

qoyuluşu tələb edən texnoloji prosesləri (neft-qaz quyularının

qazılması, neft mədənlərinin abadlaşdırılması, neft-qaz və injeksiya

quyulannm istisman, eneıji obyektlərini, qurğuları, maşın və

mexanizmləri, neft-qaz nəql si.stemləri, nəqliyyat vasitələri və s.)

özündə cəmləşdirir. Bu baxımdan, təbii ehti- yatlann işlənməsinin

başlıca prinsipi kompleks rnetodlann tətbiqi əsasında iqtisadi

səmərəliliyin ən optimal variantının seçilməsidir.

Hazırda neft-qaz yataqlarının işlənməsi və layihələndirilməsi

sahəsində fəaliyyət göstərən Elmi-Tədqiqat və Layihə İnstitutları

(ETLİ) neft-qaz yataqlarının istismannın səmərəliliyinin

artırılmasında yeni texnika və texnologiyaların tətbiqinin iqtisadi

qiymətləndirilməsində “Faydalı qazıntı yataqlarının

qiymətləndirilməsi”, “Faydalı (lazıntı yataqlannın dəyərinin

qiymətləndirilməsi” və “Təbii ehtiyatların hesablanmasına aid

metodik göstərişlər” və s. normativ sənədlərdən istifadə edirlər.

Neft-qaz yataqlarının ehtiyatlannm iqtisadi qiymətləndirilməsi üçün

aşağıdakı düstur istifadə olunur:

^ = E or

Z - S - t t

V

np

tip y

(13.1)

burada Rop - ehtiyatlann pulla qiymətinin həcmi, man.; Zt - t ilində

hasil edilən neft, qaz və qazkondensatın qiyməti, man.; S( - t ilində

neft və qaz hasilatına tələb olunan xərclər, man.;

431

S„p - axtarış-kəşfiyyat işlərinə tələb olunan xərclər, man.; E„p -

gətirilmə xərclərinin normativi; tpr - axtarış-kəşfiyyat qazımasının

müddəti, il; T - ehtiyatların mənimsənilməsi müddəti, il.

Neft-qaz yataqlarının iqtisadi qiymətləndirilməsində xüsusi

iqtisadi səmərə, xüsusi xərclər və mənimsəmə xərclərindən istifadə

olunur.

Xüsusi iqtisadi səmərə neft ehtiyatlarının pulla qiymətinin illik

neft hasilatının həcminə olan nisbətidir və belə təyin olunur:

R r =

(13.2)

t - l

burada Qt - illik neft hasilatı, ton.

Xüsusi xərclər aşağıdakı düsturla hesablanır:

Spr = Cp,*Vop, (13.3)

burada Cpr ~ yataq üzrə ehtiyatlann hazırlanma xərcləri, man/t; Vop-

işlənmə obyektində neft ehtiyatı, t.

Yatağın mənimsənilməsinə tələb olunan xərclər aşağıdakı

düsturla təyin olunur:

r

/=/

Pn =

S ^ S+-^

1=1 (13.4)

Neft yataqlarının işlənməsi istiqamətində aparılan elmi-

tədqiqat və layihə-konstruktor işlərinin təhlili nəticəsində məsələnin

həlli üçün qərar qəbul etdikdə aşağıdakı prosedur qaydalarına əməl

olunmalıdır:

- qarşıya qoyulan məsələnin dəqiq məzmunu və həlli

məsələsi;

- məsələnin həllində obyektiv məhdudiyyətlərin nəzərə

alınması;

- qoyulmuş məqsədə nail olmaq üçün texniki-iqtisadi

432

əsaslandırmalarda kifayət qədər alternativ variantlara baxmaq;

- ayrı-ayrı iqtisadi göstəricilərin qarşılıqlı əlaqəsini əks

etdirmək.

Neft-qaz yataqlarının mənimsənilməsində texniki vasitələrin

yaradılması və istifadə olunması üçün elmi-tədqiqat və layihə

işlərinin ayrılmaz hissəsini texniki-iqtisadi əsaslandırma bölməsi

təşkil edir. Texniki-iqtisadi əsaslandırmanın işlənməsinin

metodologiyasının əsasını texniki-iqtisadi təhlil təşkil edir. Nəzəri və

iqtisadi təhlil obyekiin layihə həllini əsaslandırmağa imkan verir ki,

bu da yaradılmıısı və tətbiq edilməsi vacib olan texniki obyektin

səmərəliliyinin neft və qaz sənayesi üçün əlverişli olub-olmamasını

aydınlaşdırmağa imkan verir.

İqtisadi əsaslandırma dedikdə - tədc^iqat nəticəsində texniki

obyektin xarakteristikasını inandıncı sübut etməklə, yaradılacağı və

tətbiq edilməsi proqnozlaşdırılan yeni texnikanın elmi-təcrübi və

layihə həllinin qərarını isbat etməyi nəzərdə tutulur. Obyektin

xarakteristikası özündə iki bölməni birləşdirir:

- obyektin texniki istismar göstəricilərini;

- texniki həllər parametrlərini.

Texniki istismar göstəriciləri - texniki obyektin istismar

xüsusiyyətlərini təyin edən təsnifat göstəricilərinin məcmusudur.

Texniki həll parametrləri - obyektin tələb olunan texniki

istismar göstəricilərinə nail olmaq üçün istifadə olunacaq ehtiyatlar

və onlara olan tələbatı nəzərdə tutur.

Yeni texnikanın yaradılması və istifadə olunmasının

texniki-iqtisadi əsaslandıniması aşağıdakı ardıcıllıqla aparılmalıdır:

-Texniki-iqtisadi əsaslandırma məsələsinin qoyuluşu;

- Yaradıcılıq və istifadə olunacaq layihə-obyekt tikintisinin

qurulması və onun təsnifatı;

- İqtisadi-riyazi modelin işlənməsi;

- Optimal həllin tapılması;

-Alınan nəticələrin təhlili.

Texniki-iqtisadi əsaslandırmanın ardıcıllıqla işlənməsi

433

üçün tərəfimizdən çoxillik fəaliyyət təcrübəsinə istinad edərək şəkil

13.1-də göstərilən aiqoritmiə işlənməsini məqsədəuyğun hesab etmək

olar. Çünki aiqoritimdə göstərilən ardıcıllıqlar bir- birini

tamamlamaqla sıx vəhdət təşkil edirlər.

Şəkil 13.1. Texniki-iqtisadi əsaslanciırmamn işlənməsi aiqoritmi

Texniki-iqtisadi əsaslandırmanın ilk mərhələsində başlıca

diqqəti məsələnin düzgün qoyuluşuna yönəltmək lazımdır. Məsələnin

qoyuluşu məqsədin müəyyən olunmasını, layihə olunan yeni texnika

obyektinin hansı məqsəd üçün yaradılmasını, faydalı səmərəliliyin

xarakterinin müəy- yənləşdirilməsinə və yaradılması nəzərdə tutulan

yeni texnika obyektinin istifadə olunması məqsədini açmalıdır.

434

Yataqların mənimsənilməsində bir obyektin bir neçə

funksiyasının yerinə yetirilməsini özündə birləşdirir. Ona görə də

obyektin iqtisadi-riyazi modelinin qurulmasında analitik və statistik

modellərin işlənməsindən istifadə olunur.

Analitik model - iqtisadi səmərəlilik göstəricilərinin idarə

olunan və idarə olunmayan parametrlərdən asılılığım xarakterizə edir.

Bu asılılıq çox vaxt riyazi tənliklər şəklində ifadə olunur.

Statistik model — layihə olunacaq obyektin tam həyat tsiklini

bütün mərhələlərində təsnifatı verməklə ehtimal nəzəriyyəsinə

əsaslanır. Statistik model hesabatların apanl- masına görə əmək

tutumludur və qiymətcə çox baha başa gəldiyinə görə təcrübədə

məsələnin analitik modellə həllinə üstünlük verilir.

İqtisadi-riyazi modeldən istifadə etməklə funksiyalar və

məhdudiyyətlərin təsirini nəzərə almaqla qarşıda duran məsələnin

həllinin tapılması və onun proqramını işləyərək həllin düzgünlüyünü

yoxlamaq imkanı qazanmaqla nəticə almağa və təkliflərin işlənib

hazırlanmasına nail olmaq mümkündür. Lakin ən ümdə bir şərt xərc

ünsürlərinin tam nəzərə alınması və düzgün təyin edilməsi başlıca

amildir.

13.3. Neft hasilatının artırılmasında NANO texnika və

texnologiyanın rolu

XX əsrin 90-cı illərindən başlayaraq fizika, kimya və

mühəndislik elmlərinin nailiyyətlərinə əsaslanan yeni bir texnologiya

- nanotexnologiya intensiv inkişaf edərək XXI əsrin texnologiyası

statusunu qazanmaq əzmindədir. Nanotexnologiya nədir? Amerika

Milli Nanotexnologiya Təşəbbüsü mərkəzinin gəldiyi rəyə görə bu

texnologiya:

1. Təqribən 1 - 100 nm (1 nm = metrin milyardda biri)

miqyasında, molekul və ya makromolekullar və atom səviyyəsində

araşdırmaların və texnoloji proseslərin inkişaf etdirilməsidir.

2. Atom və molekullar səviyyəsində, tamamilə yeni fiziki

435

və kimyəvi keyfiyyətlərə malik olan strukturlann, sistem və

qurğuların yaradılması və tətbiq edilməsidir.

3. Atom səviyyəsində baş verən proseslərə nəzarətin və

manipulyasiyamn həyata keçirilməsidir.

Nanotexnologiya - atom və molekullarla manipulyasiya

edərək yeni keyfiyyətli materiallann alınmasım və bu materiallardan

istifadə edərək nanoölçülü maşın və mexa- nizmlərin, robotların,

kompyuter çiplərinin, elektronika avadanlıqlarının, optik cihazların,

sensorlann, ətraf mühitin kimyəvi və fiziki təmizləyicilərinin, canlı

orqanizmlərə maddələrin, o cümlədən dərman preparatlarının

daşınmasını həyata keçirən qurğulann yaradılmasını nəzərdə tutur.

Nanotexnologiya sadəcə nanoölçülü hissəciklərin,

materialların, məhsulların texnologiyası deyil, bu texnologiya kimya

və materiallar, yeyinti və biotexnologiya, elektronika və materiallar

sənayesini, elmin və texnikanın bir çox sahələrini əhatə edən son

dərəcə incə bir texnologiyadır. İnsan fəaliyyətinin elə bir sahəsi

yoxdur ki, orada nano- texnologiyanın nailiyyətlərindən istifadə

edilməsin və ya edilməsi nəzərdə tutulmasın. Nanotexnologiyanm

imkanları həddən artıq genişdir. Odur ki, bu texnologiya əsasında

yaradılan məhsulların miqdarı və növləri çox böyük sürətlə

artmaqdadır. Nanotexnologiyada araşdırmalar fizika və kimya

elminin bazasına əsaslanaraq aparılır. Bu elmlərin metodlannı və

nailiyyətlərini tətbiq etməklə atom və molekullarla manipulyasiya

edərək çox kiçik ölçülü, yüksək dərəcədə aktiv materiallar alırlar.

Ənənəvi sənaye texnologiyalannda tərkibindən lazımı olmayan

maddələri təmizləməklə, istənilən xammaldan verilmiş struktura

uyğun material və qurğular hazırlanır. Bu prosesdə maksimum bir

mikron tərtibində ölçüsü olan materiallar hazırlamaq mümkündür.

Lakin nanotexnologiya ilə hazırlanmış material və strukturların həm

ölçüsünü və həm də fiziki-kimyəvi xarakteristikalarını əvvəlcədən

proqramlaşdımıaqla almaq olur.

Hal-hazırda dünyanın bir çox ölkələri (xüsusilə, ABŞ,

Yaponiya, Çin, Avropa Birliyi ölkələri) bu texnologiyanın böyük

imkanlara malik olduğunu anlayaraq bu sahəyə

436

külli miqdarda maddi vəsait cəlb etməklə xeyli nailiyyətlər

qazanmışlar.

Onu qeyd etmək kifayətdir ki, bütün dünya üzrə, nano-

texnologiya sahəsində son on ildə alınan peıtentlərin sayı və eləcə də

bu sahəyə ayrılan pul vəsaitlərinin miqdarı eksponen- sial qanunla

artır. İndi insan fəaliyyətinin elə bir sahəsi yoxdur ki, orada

nanotexnologiyanı tətbiq etmək mümkün olmasın. Nanomateriallar

yüksək keyfiyyətli paltar, geyim əşyaları, inşaat materialları,

qablaşdırma və daşınma avadanlıqları, çox möhkəm metal

məmulatları, keyfiyyətli kosmetika, proqramlaşdırılmış qida

məhsulları, yüksək dərəcədə aktiv bioloji və kimyəvi katalizatorlar,

dərman preparatlarının daşıyıcıları və nəhayət tibbi əhəmiyyətli

sensor maddələr deməkdir.

Son zamanlar elm və texnikanın sürətli inkişafi bəşəriyyət

qarşısında dünənə qədər real olmayan problemlərin həll edilməsi

üçün geniş imkanlar açır. Hazırda dünya elminin əsas

istiqamətlərindən biri sayılan nanotexnologiya '.Aiksək sürətlə

inkişaf edir. Nanotexnologiyanın öhdəsindən gəldiyi problemlər

fundamental və texnoloji həllə bağlı olduğu üçün burada elmi və

mühəndis biliklərin sintezi mühüm şərtdir. Bu gün nanotexnologiya

bəşər sivilizasiyasının inkişafına təkan verən bir sıra

sahələrdə-metallurgiyada, təbabətdə, kibernetikada informasiya

texnologiyalarında və bir çox başqa sahələrdə uzun illər açılmamış

problemlərin həllinə cavab tapmağa başlamışdır.

Fiziki və kimyəvi xassələrin nanoölçülü sistemlərdə kəskin

dəyişməsi bu cür materialların sənayenin müxtəlif sahələrində

tətbiqinə imkan yaradır. Təsadüfi deyil ki, müasir dövrdə

nanotexnologiyanın inkişafını buxar maşını və informasiya

texnologiyasından sonra üçüncü elmi texniki inqilab hesab edirlər və

onun üçün inkişaf etmiş ölkələrdə böyük maliyyə vəsaitləri ayrılır.

Hazırda nanotexnologiya inkişafı üzrə Milli Proqram dünyanın

62 ölkəsində fəaliyyət göstərir. Bu istiqamətdə ilk rəsmi dövlət

proqramı Amerika Birləşmiş Ştatlarında qəbul olunmuş və

2010-2020-ci illər üçün həmin sahənin inkişafına 27,5 milyard dollar

vəsait ayrılmışdır.

437

Abşeron yarımadasında uzıın müddət istismar nəticəsində

çoxlu sayda sulaşmış, qeyri-rentabelli neft quyuları mövcuddur və

yeni elmi tutumlu texnologiyaları tətbiq etməklə quyulardakı qalıq

neftin çıxarılması aktual məsələyə çevrilmişdir. Azərbaycanda

neftçıxarmanm, qazma prosesinin effektivliyinin artırılmasını təmin

edən, ekotarazlığı bərpa edən elmi tutumlu yeni texnologiyaların

işlənməsi neft sənayesinin mühüm problemlərindəndir və

nanotexnologiyanın neft sənayesinə tətbiqinin böyük elmi, praktiki

əhəmiyyəti var və bunun çox böyük iqtisadi səmərə verəcəyi

gözlənilir. Azərbaycan neft ölkəsidir və ona görə nanotexnologiyanın

elm və texnikanın bir çox sahələrinə tətbiqi ilə bərabər onun neft

sənayesində tətbiqinin elmi-texnoloji əsaslarının inkişaf etdirilməsi

respublikamızda ön plana çəkilmişdir.

Nanotexnologiyanın 2004-cü ildən başlayaraq neftçıxar- maya

tətbiqinin nəzəri, eksperimental, praktiki əsaslan ADNA və BDU

alim və mütəxəssisləri tərəfindən qoyulmuş inkişaf etməyə

başlamışdır. Neft sənayesində nanotexnologiyanın işlənməsi üçün

nanoölçülü metal hissəciklərin alınması texnologiyası işlənib

hazırlanmış, əvvəlcə laboratoriya şəraitində sınaq işləri aparılmış və

sonra mədən sınaqlan keçirilmişdir. Müəyyən edilmişdir ki, lay

sularının metal nano- hissəcikləri ilə işlənməsi zamanı yaranmış

effekt hesabına sistemdə təzyiqin artmasına səbəb olan karbon

qazının ayrılması müşahidə olunmaqla mühitin turşuluğu artır.

Metal nanohissəciklərinin neft quyularına daşıyıcılar vasitəsi

ilə suspenziya halında daxil edilməsi nəticəsində aşkar edilmişdir ki,

nanohissəciklər sulaşmış laylarda mövcud olan karbonatlarla

reaksiyaya girərək karbon qazı yaradır və laylarda təzyiqi artınr. Bu

prosesdə eyni zamanda daşıyıcı və stabilləşdirici rolunu oynayan

səthi aktiv maddələr də mühitdə əlavə karbon qazı yaradır. Nəticədə

turşuluğun və təzyiqin artması hesabına təbəqələşmə baş verir və neft

sistemin səthinə toplaşır. Bu təbəqələşmə zamanı proses güclü axına

səbəb olur, lay süxurlarının yuyulması baş verir və neft axını lay quyu

sisteminin keçiricilik qabiliyyətini yaxşılaşdırır və nəticədə

kollektora əlavə maye axınına şərait yaradır.

438

Bütün bu proseslərin nəticəsində mühitdə sinergetik effektlər

yaranır. Nəticədə neftveımə əmsalı yüksəlir, belə ki, hasil olan neftin

miqdarı artır, suyun miqdarı azalır və təbii ki, neftçıxanna üçün enerji

sərfi xeyli aşağı düşür. Uzun müddət istismar olunmuş neft

quyularının katalitik metal nanohissəcikləri vasitəsi ilə

aktivləşdirilməsi praktikası böyük iqtisadi səmərə verməklə yanaşı

neftçıxarmamn yeni texnoloji əsaslarının işlənməsinin

stimullaşdırmasına səbəb olur və karbohidrogenlərin qalıq payını

azaldır. Nanotexnologiyanın tətbiqi nəticəsində neft hasilatının

2,0-2,5 dəfə artmasına, neftin çıxanimasna sərf olunan enerjinin 15

faizə qədər qənaət edilməsinə, quyulardan çıxarılan mayedə suyun

miqdarının 25- 30 faizə qədər azalmasına nail olmağa imkan

verəcəkdir.

İşlənmədə olan neft-qaz yataqlarının neftvennə əmsalının

yüksəldilməsi üçün NANO metodların tətbiqi aşağıdakı problemlərin

həllini ön sıraya çəkir:

- yataqların geoloji ehtiyatlarının 3D metodları əsasında

dəqiqləşdirilməsi;

- neftvermə əmsalının artırılması üçün çətin çıxardılan

ehtiyatlara kimyəvi və istilik metodları ilə təsirin tətbiq olunması;

- sulaşmış laylarda suyun təcrid olunmasına dair işlərin

görülməsi;

- yataqlarda maili quyuların qazılması ilə layların üfüqi

istismarının təşkili;

- az hasilatlı quyularda fasiləli işlənmənin tətbiqi;

- qum tıxacının əmələ gəlməsinin qarşısının alınması üçün

laylarda müasit bərkitmə metodlarının tətbiqi;

- çətin çıxarılan neft ehtiyatlarına malik yataqlara səmərəli

təsir metodlarının tətbiqi;

- quyudibi sahəyə su axınının qarşısını almaq üçün təcrid

işlərinin apaniması və s.

439

FƏSİL XIV. NEFTQAZÇIXARMA MÜƏSSİSƏLƏRİNDƏ KÖMƏKÇİ

TƏSƏRRÜFATIN TƏŞKİLİ

14.1. Neftqazçıxarma müəssisələrində əsas istehsala texniki

hazırlığın təşkili

İstehsalın texniki hazırlığı dedikdə, yeni məhsul növlərinin

yaradılması, mənimsənilməsi və modemləşdirilmə- sinə yönəldilmiş,

layihə qabağı işlərdən başlamış məmulatın istismara verilməsinə

qədər həyata keçirilən və yeni məmulatların həm istehsalatda, həm də

istismarda texniki səviyyəsini, keyfiy^/ətini və səmərəliliyini təyin

edən elmi, texniki və təşkilati xarakterli proseslərin məcmusu başa

düşülür.

Texnoloji hazırlıq aşağıdakı mərhələlərdən ibarətdir:

- texnoloji proseslərin hazırlanması;

- texnoloji tərtibatların sənədləşdirilməsi və hazırlanması;

- layihələndirilmiş texnoloji proseslərin tətbiqi;

- sməyin və material sərfinin normallaşdırılması.

l'exnoloji prosesləri hazırlamaq üçün əvvəlcə məmulatları,

yığma vahidlərini və detalları konstruktiv və texnoloji əlamətlərinə

göra təsnifləşdirmək lazımdır. Bu halda müxtəlif texniki-iqtisadi

informasiya növlərindən istifadə edilməlidir.

7'e:moloji proseslərin layihələndirilməsi: marşrut xəritələri,

te:moloji prosesin xəritələri, əməliyyat xəritələri, texnoloji təlimatlar,

birtipli texnoloji proseslərin xəritələri və texnoloji sənədlərdə qeyd

edilir.

Te:moloji proseslərin layihələndirilməsi işlərinin tərkibi və

ardıcıllığı məmulatın mürəkkəbliyindən və istehsalın növündən

asılıdır. Texnoloji proses məmulatın istehsal metodları və vasitələrini

təyin edir, istehsalın texniki və təşkilati səviyyəsini xarakterizə edir.

Bu mərhələdə tədarük və texnoloji baza, birtipli texnoloji proseslər

seçilir, texnoloji

440

əməliyyatların ardıcıllığı və mahiyyəti, emal rejimi təyin olunur və bütün texnoloji proseslərin işçi sənədləri tərtib edilir. Əməliyyat-təlimat xəritələri ayrı-ayrı texnoloji əməliyyatdan kiçik iş vərdişlərinin yerinə yetirilməsinədək olan məlumatlara malikdir. Burada avadanlığın tənzimlənməsi, hissələrin bərkidilməsi və Ölçülməsi, iş yerlərinin təşkili kimi məlumatlar da verilir.

Texnoloji prosesin layihələndirilməsi ilə eyni vaxtda məmulatın material sərfi norması müəyyən olunur. Bu halda konstruktor şöbəsi tərəfindən tərtib edilmiş materialların sertifikasiya sənədi əsas təşkil edir. Material normativləri qrupu tərtib edilmiş texnoloji prosesə tədarükün alınma metodundan asılı olaraq material sərfi normasını təyin edir. Eləcə də texnoloq məhsulun keyfiyyətinə texniki nəzarət metodlarını təyin etməlidir.

İstehsalın növü və həcmindən asılı olaraq mərkəzləşdirilmiş, qeyri-mərkəzləşdirilmiş və qarışıq sistemli texnoloji hazırlığın təşkili fərqləndirilir.

Mərkəzləşdirilmiş fonnada texnoloji hazırlığm təşkili ən geniş yayılmışdır. Mərkəzləşdirilmiş sistemdə texnoloji hazırlıq və onun planlaşdıniması baş texnoloq şöbəsi tərəfindən həyata keçirilir. Texnoloji şöbə prosesləri işləyib hazırlayır, tətbiq edir və texnoloji tərtibatları layihələndirir. Bu halda sex texnoloji büroları proseslərin tətbiqi və tənzimlənməsində iştirak edir’ Texnoloji hazırlığın belə təşkili, əsasən, iri seriyalı və kütləvi istehsalda geniş tətbiq olunur.

Qeyri-mərkəzləşdirilmiş sistemdə istehsalın texnoloji hazırlığı sex texnoloji büroları tərəfindən aparılır. Bu sistemdə baş texnoloq şöbəsi texnoloji hazırlığın planlaşdırılması, texnoloji marşrutların tərtibi, eləcə də xüsusi tərtibatların layihələndirilməsi funksiyalarını yerinə yetirir. Texnoloji hazırlığın belə təşkili fərdi və kiçik seriyalı istehsalda tətbiq olunur. Burada texnoloji proseslərin tipləşdirilməsi, tərtibatların nor- mallaşdırılması, elmi tədqiqat və təcrübə işlərini neftqaz- çıxarma müəssisəsinin texnoloji şöbəsi yerinə yetirir.

İstehsalın səmərəliliyi baxımından tərtib edilmiş texnoloji proses minimum xərclə məhsul buraxılışını təmin etməlidir. Xərclərin azaldılmasının mühüm istiqaməti texnoloji

441

hazırlıq dövrünün qısaldılmasıdır. Bu isə vahid texnoloji hazırlıq sisteminin təşkilati-texniki tədbirləri ilə əldə edilir.

Neftqazçıxanna müəssisələrində istehsalın texniki hazırlığının əsas vəzifələrinə daxildir:

- <iaha mükəmməl maşın və mexanizmlərin, konstruk- siyalann, texnoloji proseslərin neft-qaz hasilatında tətbiqi;

- qənaətli materiallardan istifadə edilməsi yolu ilə xalq təsərrüfatının bütün sahələrində fasiləsiz texnild tərəqqinin təmin edilməsi;

- müəssisələrin rentabelli və ahəngdar işi üçün şəraitin yaradılması;

- istehsalın texniki hazırlığı üzrə bütün konstruktor, texnoloji, təcrübi və başqa işlərin müddətinin, əməktutumunun və dəyərinin hər vasitə ilə azaldılması.

Neftqazçıxanna müəssisəsində əsas istehsal sahəsini neft-qaz hasilatı ilə bilavasitə məşğul olan neftqazçıxanna sexləri təşkil edirlər. Həmin sexlər neftqazın hasilatı texnika və texnologiyası, neftqaz hasilatı briqadalarının işinə və quyuların tədqiqi işlərinə rəhbərlik edirlər. Neftqazın fasiləsiz yığılması, hazırlanması, nəqli işlərinə neftin kompleks hazırlanması sexi :rəhbərlik edir. Quyuların qazlift üsulu ilə istismarını təşkil etmək üçün qazkompressor sexi neft hasilatı sexlərini sıxılmış qaz ilə təchiz edi:r. Aydındır ki, quyuların istismarı zamanı lay təz3dqi azalmağa başlayır. Lay təzyiqinin düşməsinin qarşısını almaq üçün quyulara süni təsir edirlər ki, bu işləri lay təzyiqinin sabit saxlanması sexi icra edir.

Neftqazçıxanna müəssisələrində köməkçi istehsal sexləri İstehsal xidməti bazasına (İXB) daxildir. İXB-si müəssisədə onun tərkibinə daxil olan sexlərin işini koordinasiya (nizamlayır) etməklə və istehsal sahələrinin fasiləsiz iş rejiminin təmin olunmasını təşkil edir. İXB-n tərkibinə quyulann əsaslı və cari (yeraltı) təmiri, elektrik avadanlıqlarının və elektrik təchizatının təmiri və xidməti, ııeftmədən avadanlıqlarınm təmiri sexləri daxildir. Başqa istehsal sahələrindən fərqli olaraq neftqazçıxanna müəssisələrinin özünə məxsus xüsusiyyətləri vardır. Belə ki, burada əmək əşyası - lay (neft və qaz saxlayan süxurlar), əmək vasitəsi - neft-qaz və vunıcu quyular, əmək məhsulu - xam neft və qazdır.

442

14.2. Neftqazçıxarma müəssisələrində təmir

təsərrüfatının təşkili və onun rolunun qiymətləndirilməsi

Köməkçi təsərrüfatın əsas sahələrindən biri qu>oılarm əsaslı və

cari təmiri sexidir. Quyuların yeraltı təmiri iki sahəni - quyuların cari

və əsaslı təmiri işlərini birləşdirir. Quyuların yeraltı təmirinin əsas

məqsədi istismar quyu fondunu, qazmadan daxil olan yeni quyuları,

fəaliyyətsiz fondda olan quyuların bərpası və onların işçi vəziyyətində

saxlanmasına yardım etməklə nertqaz hasilatına aid plan

tapşırıqlarının yerinə yetirilməsinə köməklik etməkdir. Eyni zamanda

quyulann boş dayanma vaxtının azaldılması və təmir arası müddətinin

uzadılması da bu sexin əsas funksiyasına aiddir.

Quyuların cari təmiri quyularm yeraltı avadanlıqlarının işlək

vəziyyətdə saxlanması sahəsində texniki və texnoloji proseslərin

icrasına xidmət edir. Bu tədbirlərə aşağıdakılar daxildir:

- ştanqlı və elektrik dalma nasoslarının və onların hissələrinin

dəyişdirilməsi;

- nasos ştanqlarında qırılmaların aradan qaldırılması və

onlann yenisi ilə əvəz olunması;

- nasos-kompressor borularının dəyişdirilməsi;

- quyuların qum tıxacından təmizlənməsi;

- nasos-kompressor borularında və nasoslarda sızmaların

aradan qaldırılması;

- pakerin buraxılması və qaldırılması əməliyyatları.

Quyuların cari təmiri işlərinə yuxarıda göstərilənlərdən

başqa quyulara nasos kompressor boruları və ştanqların gətirilməsi,

qaldırıcı blokun, firlanğıcm, kanatın, qaldırıcı maç- tanın, dartıcı

diyircəklərin bağlanması və sairə işlər də daxildir.

Neft-qaz quyularının bərpa olunmasında cari təmirlə yanaşı

əsaslı təmir işlərinin aparılması mühüm əhəmiyyət kəsb edir.

Quyularda əsasən aşağıdakı kateqoriyalar (növlər) üzrə əsaslı təmir

işləri aparılır:

-1 - laylann kənar sulardan təcrid olunması;

- II - daban və tavan sularından layların təcrid olunması;

444

- III - yuxan laylara qaytarılma və aşağıda yerləşən lay- lann

dərinləşdirilməsi;

- IV - quyuların ləğv olunması;

- V - quyularda qəzaların ləğv olunması;

- VI - digər təmir və bərpa işləri.

Quyuların cari və əsaslı təmir sexinin tərkibinə daxildir:

- yeraltı təmir sahəsi;

- quyuların mənimsənilməsi sahəsi;

- hazırlıq sahəsi;

- mexaniki meydança və alətlər sahəsi.

Elektrik avadanlıqlarının və elektrik təchizatının təmiri və

xidməti sexi əsasən quyuların və texnoloji proseslərin elektrik enerjisi

ilə fasiləsiz təmin olunması, elektrik nasoslarının quraşdırılması,

onlara xidmət və onlann təmiri, elektrik dalma nasoslarının

quraşdırılması, onlara xidmət və onların təmiri, neft-qaz nəql

sistemlərinin elektrik enerjisi ilə təmin olunması və sairə işləri yerinə

yetirir.

Neftmədən avadanlıqlarının təmiri sexi-neft mədən maşın və

mexanizmlərinə xidmət və onların təmiri, quraşdınlması və

sökülməsi, dərinlik nasoslarının təmiri, mancanaq dəzgahlarına

xidmət və onlann təmiri və digər işləri yerinə yetirir.

İstehsal proseslərinin avtomatlaşdırılması sexi əsasən

quyuların iş rejiminə müasir kompüter sistemləri vasitəsi ilə nəzarət,

neftqazın yığılması və nəqli sistemlərindəki cihaz və avadanlıqlara

nəzarət, xidmət və təmiri, qazkompressor sexində olan cihaz və

avadanlıqlara nəzarət, xidmət və təmir işlərini aparır.

Tikinti-təmir sahəsi neft mədənlərində neftqazın yığılması və

nəqli sistemlərindəki boru kəmərlərinin təmiri və yenisi ilə əvəz

olunması, neft atqı xətlərinin təmiri və təzələnməsi, quyularda yeni

mancanaq dəzgahlarmm quraşdırılması, mədən tikinti işlərini yerinə

yetirir.

İstehsal bölmələrinin, müəssisələrin idarə edilməsi və işçilərə

xidmət üzrə təşkilatların kompleksi, onların sayı, onlar arasındakı

qarşılıqlı əlaqələrin və nisbətlərin kompleksi, müəssisənin (firmanın)

ümumi quruluşunu təşkil edir.

Müəssisənin məcmu halında götürülmüş istehsal

445

bölmələri (sexlər, sahələr, xidmətedici təsərrüfatlar) və xidmətlər

istehsal proseslərində bilavasitə və ya dolayı iştirak edən)

müəssisənin istehsal quruluşunu təşkil edir. Daha doğrusu, istehsal

quruluşu dedikdə, müəssisənin tərkibinə daxil olan istehsal

vahidlərinin məcmusu və onlar arasındakı qarşılıqlı əlaqə forrnalan

başa düşülür.

Müəssisənin səmərəli istehsal quruluşu aşağıdakı qaydada

qurulur.

- M^üəssisəmn sexlərinin və sahələrinin sayı, verilmiş

məhsul buraxılışını təmin edən ölçülərdə onların gücü müəyyən

edilir.

- Hər bir sex və anbar üçün sahə hesablanır və müəssisənin

baş planmda onların məkanca yerləşdirilməsi müəyyən edilir.

- Müəssisə daxilindəki bütün nəqliyyat əlaqələri, lazımi

xarici kommunikasiyalar planlaşdınlır.

- İstehsal prosesinin gedişi üzrə əmək predmetlərinin ən qısa

hərəkət marşrutu nəzərdə tutulur.

Müəssisənin istehsal quruluşunun xüsusiyyəti, sex və

xidmətlərin tərkibi, buraxılan məhsulun və onun hazırlanması üçün

texnoloji proseslərin xüsusiyyətləri, sahədə ixtisaslaşmanın

səviyyəsi və istehsalın həcmi ilə müəyyən edilir.

İstehsal quruluşu əsasında müəssisənin baş planı hazırlanır.

Baş plan dedikdə, bütün sexlərin və xidmətlərin, eləcə də yolların və

kommunikasiyalann müəssisənin ərazisində məkanca yerləşdirilməsi

başa düşülür. Baş plan hazırlanarkən material axımlarının

düzaxımlığı təmin olunmalıdır. Sexlərdə istehsal prosesinin yerinə

yetirilməsi ardıcıllığı nəzərə alınmalıdır.

Müəssisənin istehsal quruluşuna aşağıdakı amillər təsir

göstərir:

- müəssisənin sahə mənsubiyyəti - buraxılan məhsulun

nomenklaturası onun konstruktiv xüsusiyyətləri, istifadə edilmiş

materiallar;

-məmulatın konstruksiyasının sadəliyi və texnologiyası;

- istehsal tipi, onun ixtisaslaşdırılması və kooperativ-

ləşdirilməsi səviyyəsi;

- avadanlığın və texnoloji tərtibatların tərkibi;

■U6

- avadanlığa xidmətin, onun cari təmirinin təşkili;

- bazar iqtisadiyyatı şəraitində istehsalın yeni məhsul

buraxılışına operativ keçirilməsi qabiliyyəti;

- əsas, köməkçi, yardımçı və s. sexlərdə istehsal prosesinin

xarakteri.

Müəssisədə təmir təsərrüfatı aşağıdakı vəzifələıi yerinə yetirir:

- avadanlığın daimi iş qabiliyyətinin və onun modernləş-

dirilməsinin təmin edilməsi;

- təmir üçün lazım olan ehtiyat hissələrinin və qovşaqlarının

hazırlanması;

- fəaliyyətdə olan avadanlığm istismarı mədəmyyətinin

yüksəldilməsi;

- təmirin keyfiyyətinin yaxşılaşdıniması və onun yerinə

yetirilməsi xərclərinin aşağı salınması.

Təmir işlərinin və avadanlığa xidmətin təşkilinin səmərəliliyi

plan-xəbərdarlıq təmiri (PXT) və planlı-xəbərdarlıq xidməti (PXX)

sistemləri vasitəsilə təmin edilir.

PXT sisteminin bütün tədbirləri müəyyən olunmuş

müddətlərdə əvvəlcədən hazırlanmış plan-qrafik üzrə həyata keçirilir.

Vaxta görə təmirlərin planlaşdırılması normal:i>^ bazaya əsaslanır.

Təmir tsikli avadanlığın istismara verildiyi andan onun ilk

əsaslı təmirinədək olan (və ya iki əsaslı təmir arasındakı) iş vaxtı

müddətidir. Təmir tsikli müəyyən qumluşa və uzunluğa malikdir.

Təmir tsiklinin strukturu baxışlanna və müxtəlif təmirlərin müvafiq

qaydada növbələşmiş ardıcıllığını əks etdirir.

Ə - K 1 - K 2 - Q - K 3 - K 4 - Ə 1 , (14.1)

burada K, Q, Ə - uyğun olaraq kiçik, orta və əsaslı təmirlərdir.

Təmir tsiklinin uzunluğu isə aşağıdakı düsturla hesablanır:

Tt = 16800 ^ Mo X Mp ^ Mt ^ Mu ^ Md ^ Mk, (14.2)

burada Mo, Mp, Mt, Mu, Md, Mk - uyğun olaraq materialın növünü,

tətbiq edilən aləti, avadanlığın dəqiqlik sinfini,

44’/

avadanlığın yaşını, uzunömürlülüyünü, kütləsini əks etdirən

əmsallardır. 16800 - normativ təmir tsiklidir, saat.

Müxtəlif sinifli avadanlığın təmirinin mürəkkəbliliyini

qiymətləndirmək üçün neftqazçıxarma müəssisələrində etalon kimi

16K20 toma - mancanaq dəzgahları təmirinin mürəkkəbliyi qəbul

edilmişdir.

Avadanlığa planlı-xəbərdarlıq xidməti sistemi aşağıdakı işlərin

yerinə yetirilməsini nəzərdə tutur:

- avadanlığa aylıq texniki xidmət;

- avadanlığın texniki vəziyyətinin müfəttiş

qiymətləndirilməsi;

- müfəttiş qiymətləndirilməsinin nəticələrinə görə

avadanlığın plandankənar təmiri; - planlı əsaslı təmirlərin həyata keçirilməsi.

14.3. Neft quyularında təmir-izolyasiya işlərinin iqtisadi

səmərəliliyinin qiymətləndirilməsi

Təmir-izolyasiya işləri (Tİİ) neft quyularının əsaslı təmirində

ən mühüm məsələlərindən biridir. Tİİ layın neft- verimi əmsalının

artırılması, enerjiyə qənaət, yeraltı sərvətlərin və ətraf mühitin

qorunması üçün həyata keçirilən əsas tədbirlərdən sayılır.

Tİİ aşağıdakı iş növlərini özündə birləşdirir:

- layın ayrı-ayrı sulaşan intervallarının bağlanması;

- ayrı-ayrı layların bağlanması;

- sement həlqəsinin germetikliyinin təmini;

- istismar kəməri arxasında sement həlqəsinin artırılması. Tİİ

və onların səmərəliliyinin yüksəldilməsi, xüsusən

son işlənmə mərhələsində olan neft yataqlarında mühüm əhəmiyyətə

malikdir. Belə yataqlarda təmir işləri həcminin və hasil edilən neftin

sulaşma faizinin yüksək olması xarakterikdir.

Tİİ-nin səmərəliyinin artırılması üçün ilk növbədə həmin

prosesə təsir edən amilləri nəzərə almaqla hər bir obyektin

ayrı-ayrılıqda iqtisadi səmərəliyi təyin olunmalıdır. Tİİ-nin iqtisadi səmərəliyinə aşağıdakı amillər təsir edir:

448

- təmir xərcləri səviyyəsi;

- təmirə vaxt sərfi;

- təmirin səmərə müddəti;

- təmirarası müddətdə (iki Tİİ arasında quyunun istismar

müddəti) neft hasilatı həcmi;

- təmirarası müddətdə məhdudlaşan suyun həcmi (təmirdən

əvvəl və sonra hasil olunan neftin sulaşma faizi);

- neftin satış qiyməti.

Tİİ-yə xərclərin səviyyəsi quyunun geoloji-texniki

xarakteristikasından, təmir işlərinin xarakterindən, onun həyata

keçirilməsi texnologiyasından və işin təşkilindən asılıdır.

Tİİ aparılan quyulardan neft hasilatı həcmi təmir işlərinin

səmərəliyini müəyyən edən mühüm amildir. Burada əsas məsələ neft

hasilatı artımı yox, təmirdən sonra onun həcminin müəyyən

edilməsidir. Çünki, ümumiyyətlə, əsaslı təmirin öncül məqsədi

avadanlığın əvvəlki məhsuldarlığını bərpa etməkdir, Tİİ-nin əsas

məqsədi isə istismar obyektinə su axınlarının qarşısını almaq və ya

onu məhdudlaşdımıaqdır. Ola bilsin ki, Tİt-dən sonra, geoloji

şəraitdən asılı olaraq, quyuların məhsuldarlığı artsın və ya azalsın.

Aydındır ki, Tİİ aparmadan yüksək sulaşma faizi ilə quyuların

istismar edilməsi iqtisadi cəhətdən səmərəli deyil və belə quyular

dayandınlır, bunun da nəticəsində neftverimi əmsalı aşağı düşür. Tİİ

isə belə quyuların istismarının davam etdirilməsinə və su axınları

həcminin məhdudlaşdırılmasına imkan verir.

Ona görə də iki Tİİ arasındakı neft hasilatı həcminə layın

neftverimi əmsalının artırılması hesabına əlavə neft hasilatı kimi

baxmaq olar və bu neftin çıxarılmasının maya dəyərinə Tİİ-nin

aparılması xərclərini və dəyişən xərcləri aid etırıək olar.

Tİİ-nin iqtisadi səmərəliyini əsasən məhdudlaşan su>aın

həcmi təmin edir və burada hasil olunan neftin sulaşma faizinin

azalması neftin çıxaniması, mədəndaxili nəqli və texnoloji

hazırlanmasına enerji xərclərinə qənaəti təmin edir.

Tİİ-nin iqtisadi səmərəliliyi qiymətləndirilərkən iki Tİİ

arasında quyuda aparılan digər təmir növlərilə əlaqədar xərclər də

nəzərə alınır.

Tİİ-nin iqtisadi səmərəliliyi tədbirin təmin etdiyi

449

nəticələrlə və bunlarla əlaqədar xərclərin fərqinə əsaslanır.

Göstərilənlərlə əlaqədar olaraq Tİİ-nin iqtisadi səmərəliliyini

aşağıdakı düsturla təyin etmək mümkündür:

Srn = - (X. + + AX + X„). (14.3)

Burada T - təmirarası müddət (iki Tİİ arasında quyunun

müddəti), gün; q„ - NQÇİ üçün müəyyən edilmiş 1 t neftin satış

qiyməti, man; Qm - iki Tİİ arasındakı müddətdə neft hasilatı həcmi, t; Xı - Tİİ-nin aparılması ilə əlaqədar xərclər, man; Xtj iki Tİİ arasındakı

müddətdə aparılan digər təmir işləri ilə əlaqədar xərclər, man; AEq - Tİİ-dən sonra neftin orta sulaşma faizinin azalması və ya təmirarası

müddətdə məhdudlaşan suyun həcmi hesabına enerji xərclərinə

qənaətin qiymətidir, man.

AEq = Q„t(b}-b2) lOOxe. (14.4)

(100-bı)(100-b2)

Burada bı. b2- Tİİ-dən əvvəl və sonra hasil olunan neftin

sulaşma faizi; Xe - hasil olan l t mayeyə (neft və suya) düşən enerji

xərcləri, man.;

Axi - Tİİ-nin həyata keçirilməsi vaxtı neft itkisinin dəyəridir,

man.,

Axi=Atıqq„. (14.5)

Burada At - Tİİ-yə vaxt sərfi, gün; q - Tİİ-dən əvvəl quyunun

orta gündəlik neft məhsuldarlığı, /; xj - İt neft hasilatına düşən dəyişən

xərclərdir (neftin çıxarılmasına enerjidən istifadə, laylara süni təsir,

neftin yığılması və nəqli, texnoloji hazırlanması, mineral-xammal

bazasının yenidən hasil edilməsi xərcləri və yeraltı sərvətlərdən

istifadəyə görə haqlar), man.

Xd= QntXd (14.6)

Burada xd - iki Tİİ arasındakı müddətdə hasil olan neftə düşən

dəyişən xərclərdir, man

Quyularda Tİİ tez-tez apanidıqda hasil olunan neftin sulaşma

faizi azalır və neftin çıxarılmasına və digər proseslərə enerji

xərclərinə qənaət edilir, lakin bu halda Tİİ-yə

450

xərclər də artır. Ona görə də Tİİ-də təmirarası müddətin

optimallaşdırılması tələb olunur. Bunun üçün (1) ifadəsindən məqsəd

funksiyası kimi istifadə oluna bilər. Bu funksiya təmirarası müddətdə

(T) mənfəətin (STÜ) mak- simumlaşdırılmasına əsaslanır.

14.4. Neftqazçıxarma müəssisələrində təmir işlərinin

aparılması zamanı şəbəkə qraüklərinin tətbiqi xüsusiyyətləri

Gələcəkdə neft verimini artırmaq çox çətin məsələyə

çevrilmişdir, belə ki, bütün neft hasil edən ərazi və zonalardan neft

çıxarılmışdır. Bu da təbii ki, neftin miqdarını azaltmışdır. Çətin

geoloji-texniki iş neft yataqlarını sıradan çıxarmaqla bərabər təmirin

gözlənilməsi iş prosesini də ləngidir.

Neft hasilatının artırılması yataqların təmirindən əsaslı surətdə

asılıdır. Neft və qaz yataqlarının vaxtında və keyfiyyətli təmiri ilkin

əhəmiyyət kəsb edir. Müəssisə istehsal-təsərrüfat fəaliyy'ətinin neft

hasilatının maya dəyərinin strukturunun, quyu fondunun

strukturunun, yeraltı, təkrar və əsaslı təmirlərin dinamikasının təhlili

nəticəsində müəyy^ən olunmuşdur ki, əsaslı və yeraltı təmirin aşağı

səmərəliliyinin vaxt və vəsait itkisinə gətirib çıxaran əsas

səbəblərindən biri təmir işlərinin aparılma ardıcıllığının

iqtisadı-riyazi paketinin olmamasıdır.

Qrafik və cədvəl formasında təqdim olunan şəbəkə modelinin

təhlili birincisi təmir işləri mərhələləri arasında əlaqəni müəyyən

etməyə, ikincisi isə bütün iş kompleksinin davametmə müddətini

azaltmaq məqsədilə işlərin optimal ardıcıllığını müəyyən etməyə

imkan verir. Beləliklə, şəbəkə modeli optimal qərarların qəbulu

metodlarına aid edilir.

Şəbəkə planlaşdırılması və idarə edilməsinin əsası müəyyən

məqsədə nail olmanı əks etdirən bir-bir ilə əlaqədar iş və hadisələrin

məcmusu ilə təyin olunan şəbəkə modelidir.

Q, qrafik və cədvəl formasında təqdim oluna bilər. Şəbəkə

modelinin əsas anlayışları aşağıdakılardır:

451

- Hadisə; -İş; -Yol.

Sxem 14.1 "də davametmə müddəti üzərində göstərilən 11

hadisə və 16 işdən ibarət şəbəkə modeli qrafik olaraq təsvir

edilmi.şdir.

İş ya resurs istifadəsini tələb edən maddi fəaliyyət, ya da

hadisələr arasında əlaqə tələb edən məntiqi fəaliyyətdir. Qrafik

şəkildə işin təsviri iki hadisəni birləşdirən oxla təsvir olunub. Bəzən

iş mötərizədə rəqəmlərlə ifadə olunur ki, bu rəqəmlərdən birincisi

ilkin, o biri isə ikinci hadisədir. İş heç vaxt başladığı hadisə həyata

keçmədən icra oluna bilməz. Bütün işlər müəyyən davametmə

müddətinə malik olur, t (i, j) - işə həmçinin nə resurs, nə də yerinə

yetirmə müddəti tələb edən resurs aid edilir. Onlar işlərin məntiqi

asılılığının müəyyən olunmasından ibarət olur, bu işin digərindən

asılı olduğunu göstərir. Bu işlər fiktiv adlanır və qrafikdə ştrixlənmiş

oxlarla göstərilir.

Bir və ya bir neçə işin icrasının nəticəsi hadisə adlanır.

452

Onlar davametmə müddətinə malik deyildir. Hadisə 1 ədədlə işarə

olunur və şəbəkə modeli qrafikində bu rəqəmin yerləşdiyi dairə ilə

işarə olunur.

Şəbəkə modelində işlərin yalnız çıxdığı 1 nömrəli hadisə və

işlərin yalnız daxil olduğu N nömrəli hadisə möveucl olur.

Yol - başlanğıe və son nöqtələri birləşdirən işlərin zəneiridir.

Yolun davametmə müddəti onu təşkil edən işlərin davametmə

müddətlərinin eəminə bərabərdir. Maksimal uzunluğa malik olan yol

kritik adlanır və Lkn - ilə işarə olunur, onun davametmə müddəti isə

tkp - ilə işarə olunur. İşlərin vaxtında iera olunmaması bütün

kompleksin ierasını ləngidir.

Şəbəkə modeli bir sıra xarakteristikalara malikdir ki, onlar da

ayrı-ayrı işlərin və bütün kompleksin gərginlik dərəeəsini ölçməyə və

resursların yenidən bölgüsü haqqında qərar qəbul etməyə imkan

verir. Göstərilən tələbə əməl olunursa, xarakterik hadisələrin, işlərin

və kritik yolun hesabatına başlamaq mənasızdır. Hadisə üçün 3

xarakteristika heseıblanır;

- İcranın başlanğıc və son müddəti və ehtiyat.

Başlanğıc müddət baxılan hadisədən baş verən uzunmüddətli

yol kəsiyini müəyyənləşdirir, hansı ki,

///;= 0, a tp(N) = tKp(L) : tp(j) = max{tpO)+(i, j)}; j-2,N, (14.7)

Hadisənin son baş vermə müddəti mümkün olan ən gec

müddəti xarakterizə edir, hansı ki, hadisə qurtarana kimi vaxt

bölünmədən bu hadisə baş verməlidir. tn(i) = min {tn(0 - t(i.j)}: j =2,N - 1, (14.8)

Kritik yola aid olan hadisədən başqa bütün hadisələrin ehtiyatı var R(i);

R(i)=tn(i)-tp(i) (14.9)

Ehtiyat hadisənin baş verməsinin mümkün qədər uzun

müddətə gecikdirməyə imkan verir, hansı ki, bununla bərabər

kompleks işin icra müddəti uzanmadan gerçəkləşsin. Bütün işlər üçün

(i, j) göstəriciləri hadisənin başlanğıc və son müddətinə görə

müəyyənləşdirmək olar:

Başlanğıc müddətin başlanması - tpn(i.j) = p(i).

Başlanğıc müddətin qurtarması - tpo(i,j)= tp(i) -

453

Son müddətin qurtarması - ino(U) - tn(j)

Son müddətin başlanması - tnH(i,j)= tn(j) ~ H^J) Bütün vaxt ehüya.tı-R„(i,J)= t„(j) - tp(i) -

Asılı olmayan ehtiyat - max{0;

tp(İ)-tn(i) - = max{0;R„ (ij) - R(i)-R(j)}. Asılı olmayan vaxt ehtiyatı o hadisəyə əsaslanır ki, bu zaman

bütün icra olunacaq iş gec müddətə qurtanr, amma bütün ardıcıllıqlar

başlanğıc müddətdə başlayır. Bu ehtiyatın istifadəsi digər işlərin icra

müddətinə təsir göstənnir.

Ehtiyat baxılan və kritik yol arasındakı fərqi göstərir. Buradan

kritik yola daxil olan iş və kritik yolun özünün sıfır vaxt ehtiyatına

malik olması müəyyənləşir. Ehtiyat hadisənin baş verməsini mümkün

qədər uzun müddətə gecikdirməyə imkan verir, hansı ki, bununla

bərabər kompleks işin icra müddəti uzanmadan gerçəkləşsin.

İşlərin sürətləndirilməsi məqsədilə resursların gərgin sahələrə

yönəldilməsi ilə şərtlənən şəbəkə modelinin optimal- laşdırılması

üçün işlərin və yol zəncirlərinin vaxtında icrasının çətinliyi mümkün

qədər dəqiq qiymətləndirilməlidir. Bu tapşırığın həllinin daha dəqiq

aləti gərginlik əmsalıdır ki, bu əmsal aşağıda göstərilən formul

əsasında iki mümkün üsulla hesablana bilər.

K-H ~ (İ> j) ~~ t(LlTlQX) — tkp/fkp ~ i Rf} Rn(h j)^^kp~ ^kp,

(14.10)

Burada t(Lmax) - (i, j) işindən keçən maksimal yolun

uzunluğudur;

tkp - kritik yolla üst-üstə düşən baxılan yol hissəsinin

uzunluğudur.

Gərginlik əmsalı 0-dan vahidə qədər qiymət alır və əmsal birə

yaxınlaşdıqca işi vaxtında icra etmək çətinləşir. Ən gərgin işlər kritik

yola aid olub əmsalı vahidə bərabər olanlardır. Bu əmsal əsasında

şəbəkə modelinin bütün işləri 3 əsas qrupa ayrıla bilər:

- gərgin (KH (i.j) > 0,8);

- kritik (0,6 < KH (i.j) < 0.8); - ehtiyat (KH (i.j) < 0,6).

Resursların yenidən bölgüsü nəticəsində işlərin ümumi davametmə

müddətini maksimal dərəcədə azaltmağa çalışırlar

454

ki, bu da bütün işlərin birinci qrupa keçirilməsi nəticəsində mümkün

olur.

İşin davametmə müddətini dəqiq vermək adətən çətin

olduğundan təcrübədə bir qiymət (determinə edilmiş qiymət) əvəzinə

iki qiymət verilir - maksimal və minimal.

Minimal (optimistik) qiymət j) işin əlverişli şərtlər daxilində

davam müddətini, maksimal (pessimistik) qiymət tmax(ij) isə əks halı

xarakterizə edir.

Neftçıxarma müəssisələrində şəbəkə qrafiklərinin tətbiqi

təmirə sərf olunan vaxtın azalmasına, işlərin təkrar icrasının aradan

qaldırılmasına gətirib çıxarır ki, bu da NQÇİ-nin ümumi məsrəflərini

azaldır və iqtisadi səmərəliliyi artırır.

Neft-qaz hasilatı sahəsində əmək məhsuldarlığının

effektivliyinin artırılmasına yönəldilən metodların işlənib

hazırlanması problemi bu metodikanın əsas müddəalarının təyini ilə

bağlıdır. Bu ilk növbədə istehsalın idarə olunmasının əsas forması

olan istehsal planlaşdırılmasıdır. Bununla bağlı olaraq

planlaşdırmanın əsas məqsədi istehsalın obyektiv qanunları bazasında

əmək, material, texniki və pul resurslarının rasional istifadəsinin

optimal hesabatı və əsaslandırılmasıdır.

Məlumdur ki, plan-iqtisadi məzmunlu tapşırıqlar alınan

həllərin çoxvariantlılığı ilə seçilir.

İş həcmi və maliyyələşmə mənbələrindən asılı olaraq qu-

yulann cari və əsaslı təmiri fərqləndirilir. Quyunun cari yeraltı təmiri

quyu dibi və quyu ağzı avadanlığın dəyişdirilməsi, təmiri, iş rejiminin

dəyişdirilməsi və quyunun işlək vəziyyətdə saxlanılması ilə bağlı işlər

kompleksidir. Bütün bu işlər nasos- kompressor borularının,

ştanqların və digər avadanlıqların endirilib qaldırılması ilə bağlıdır.

Quyularm əsaslı təmiri həcm və dəyər baxımından (quyuya

düşmüş və ya qu)mda qalmış avadanlığın, nasos- kompressor

borularının, dərinlik nasoslarının, kanatların və s. çıxarılması,

süxurların möhkəmləndirilməsi, izolyasiya işləri, kolonların təmiri,

istismar quyularında ikinci lülənin qazılması, istismar kalonunun

borularının kəsilməsi və quyudan çıxarılması) ən iri təmirdir.

455

Əsaslı təmirlə yanaşı quyunun debitinin artınimasına

yönəldilmiş texniki tədbirlərin hesabatı və təşkili üzrə komplel:s

məsələlərə də baxmaq lazımdır. Bu tədbirlər adətən qujnmun əsaslı

təmiri üçün ayrılmış vəsaitlərdən maliyyələşir. Həmin tədbirlər bu və

ya digər təmirin keçirilməsindən sonra icra olunur. Onları adətən

quyularm təmiri üzrə briqadalar və ya bu briqadalara daxil olan

ixtisaslaşmış bəndlər yerinə yetirilir.

Bu səbəbdən xəbərdaredici texniki tədbirlər üzrə işlər

qujoınurı təmiri ilə təşkilati, texniki-geoloji və iqtisadi sahədə bağlı

olub neft və qaz quyulannın təmirinə ayrılan material, əmək və pul

resurslarının səmərəli istifadəsinin son nəticəsinə təsir edir.

Təcrübədə tez-tez bir və ya bir neçə quyuda eyni zamanda

bütün təmir işləri kompleksinin icrasına ehtiyac yaranır. Beləliklə,

heyətin iş növləri üzrə bölgüsü modeli aşağıdakı şəkili alacaq.

Fərz edək ki, briqadada n əməkdaş var və bunları Sı, S2, S3 ..... , Si,... . Sn ilə işarə edək. Bu əməkdaşlan müxtəlif işlər

üzrə bölüşdürmək lazımdır. Bu işləri Rı, R2, R3,— • Ri ......... Rn

ilə işarə edək. Bu işlərdən hər birini istənilən işçi icra edə bilər, ancaq

i.şçilərin məhsuldarlığı işlər üzrə fərqlidm Müşahidə və təcrübələr

nəticəsində işçilərin müxtəlif işlər üzrə əmək məhsuldarlığı təyin

olunmuşdur.

/-Cİ işçinin /-Cİ iş üzrə məhsuldarlığı Xy işarə edək. Xy - iki

qiymət alır.

Xij = 7, əgər Sj işçisi R təyin olunub.

Xij = 0, əgər işçisi R İŞ3 təyin olunub.

Təyinat üzırə tapşınğın şərtlərini cədvəl 14.1 şəklində tədqim

edək.

Cədvəl 14.1-dən aydın olur ki, əgər Si işçisi Rj işinə təyin

olunubsa, Xy = 1, bu sətrin digər amilləri isə 0 qiymət alacaq.

Buradan belə çıxır ki, istənilən sətrin və ya sütunun dəyişənlərinin

cəmi vahidə bərabərdir. Bu şərtlər aşağıdakı kimi yazılır.

= 7, i^l,2...n,Xij>0 (14.11)

456

Cədvəl 14.1

Təyinat üzrə tapşırığın şərtləri

Əməkdaşlar işlər

Rı Ri Rı

Rı

Rı Sı Xn X12 Xi3 Xu Xin

an 312 ai3

3ij

Ain

S2 X21 321

X22

322

X23

323

X2j

a2j

X2n

32n

S3 X3I X32 X33 X.3; X3n

331 332 333

33j

33 n

Si Xi, Xi2 Xi3

X.J

Xin

3ii 3i2 3i3

3ij

3in

s„ X„ı

3nl

X„2

3ıı2

Xn3

3n3

Xnj

3tıj

Xnn

Aıui

Optimallıq meyarı kimi işçilərin məcmu məhsuldarlığı qəbul

olunur. Beləliklə, məqsədli funksiya aşağıdakı kimi olur.

V" y - 2/.; (14.12)

Tapşırığın məqsədi xətti bərabərliklər sisteminin elə mənfi

olmayan Xıj > 0 qiymətlərinin tapılmasıdır ki, bütün işçilərin məcmu

məhsuldarlığı maksimal olsun.

Neftqazçıxarma müəssisələrində neft və qaz quyularının

aşağıdakı təmir kateqoriyaları və növləri həyata keçirilir.

I. Təmir izolyasiya işləri.

Buraya aşağıdakı təmir növləri daxildir:

a) sulanmış layların ayrılması. Bu təmir növündə hansı işlərin

yerinə yetirilməsi planlaşdırılır. Bu işlərin əsas məqsədi neftin

sulanma faizinin aşağı salınmasıdır;

b) layların bir-birindən izolyasiya olunması. Təmirin bu

növündə planda nəzərdə tutulmuş işlər yerinə yetirilir və laya maye

axınının qarşısı alınır;

c) sement halqasının qeyri hennetik olmasının qarşısının

457

alınması. Bu işlər mədən-geofiziki tədqiqat işləri ilə əlaqədardır və

sulanmanın dibitə uyğun azaldılmasına yönəldilir;

d) sement halqası qalınlığının artırılması;

2. İstismar kəmərinin hermetiksizliyinin aradan qaldırılması:

a) hermetiksizliyin tıxaclanma ilə aradan qaldırılması;

b) hermetiksizliyin plastır vasitəsilə aradan qaldırılması;

c) istismar kəmərinin içərisinə hermetiksizliyin aradan

cıaldırılm.ası üçün əlavə qoruyucu kəmərin buraxılması.

3. Qəzaların aradan qaldırılması:

a) istismar vaxtı quyuya buraxılan avadanlığın quyudan

çıxarılması;

b) istismar kəıuərində yaranan qəzaların ləğv olunması;

c) (juyudibinin və quyu lüləsinin metal əşyalardan

təmizlənməsi;

d) istismar zamanı digər qəzaların aradan qaldırılması;

e) təmir vaxtı baş verən qəzaların ləğv edilməsi.

4. Digər horizontlara keçid və layların əlaqələndirilməsi:

a) digər horizontlara keçid;

b) laylann əlaqələndirilməsi.

5. Tsmir növlərinin həyata keçirilməsi.

6. Qazıma ilə əlaqədar kompleks yerinə yetirilən işlər:

a) yeni quyu lüləsinin qazılması;

b) sement stakanın qazılması;

c) dağ süxui'larında quyu lüləsi kəmər başlanğıcının

dəyişdirilməsi.

7. Quyudibi zonasının işlənməsi:

a) quyudibi zonasının turşu ilə işlənməsi;

b) hidravliki yanma;

c) quyudibi zonasının səthi aktiv maddələrə işlənməsi;

d) quyudibi zonasının termiki işlənməsi;

e) quyudibi zonasının yuyulması;

f) quyudibi zonasının parafinsizləşdirilməsi;

g) quyudibi zonasının termoqoz və kimyəvi üsullarla

işlənməsi;

h) digər işləmnə üsulları;

458

i) suvurucu quyuların qəbul etmə profillərinin nizamlanması;

j) müəyyən intervallara əlavə perforasiya və toıpezlənmə.

8. Quyuların tədqiqi.

9. Quyuların digər istiqamətdə istismar edilməsinə

keçirilməsi.

10. Suvurucu quyulann istismara buraxılması və təmiri.

11. Quyuların konservasiya və rekonstruksiyası.

12. Quyulann ləğvi və digər işlər.

Təmir izolyasiya işləri istismar obyektinə daxil olan kənar

sulann təcrid olunması üçün apanlır. Kənar suların təcrid olunması

sementləmə işləri ilə əlaqədardır. Sementləmə işləri aşağıdakı

hallarda aparılır:

- Məhsuldar layın sudan təcrid olunması üçün;

- Quyudibində sement stakanının və istismar kəmərində

sement körpüsünün yaradılması;

- Yuxarı və ya aşağı horizonta keçdikdə süzgəclərin

bağlanması;

- İstismar kəmərində olan defekti bağlamaq;

- Məhsuldar horizontları bir-birindən təcrid etmək;

- Quyudibi zonasını möhkəmləndirmək.

Quyudibi zonasında qum axınının qarşısını almaq üçün

aşağıdakı metodlardan istidafə edilir:

1. Quyudibi zonasının su sement məhlulu, kimyəvi re-

agentlərlə və plastiklərlə və s. bərkidilməsi.

2. Xüsusi konstruksiyalı ştanqlı quyu nasoslarmdan istifadə

edilməsi, süzgəcin yarısına qədər kiçik diametrli boruların

endirilməsi və toplanılan qumun yer üzərinə qaldıniması üçün digər

metodlardan istifadə edilməsi.

3. Nasos-kompressor borulannda qum tıxacına qarşı xüsusi

qurğulardan istifadə edilməsi.

Quyularm əsaslı təmiri işlərindən biri də quyulann istismarı

zamanı yaranan qəzalann ləğv edilməsidir. İstismar quyu- lannda

daha çox aşağıdakı qəzalar olur:

- İki sıralı nasos-kompressor borularında tutulma (qum tıxacı

nəticəsində);

459

- Bir sıralı boruda qum tıxacı nəticəsində tutulma;

- Nasos-kompressor borularının qum tıxacı nəticəsində

nasosla birlikdə tutulması;

- Dalma nasosunun və elektrik nasosunun quyuda qalması;

- Nasos ştanqlarının qırılması;

- Quyuda kənar əşyaların qalması.

Quyulann əsaslı təmiri kateqoriyalanndan biri də başqa

horizonta keçirilmə və layların əlaqələndirilməsidir. Əsaslı təmirin bu

kateqoriyası çoxsaylı yataqlarda həyata keçirilir. Bu əsaslı təmir

kateqoriyası quyu fondundan səmərəli istifadə edilməsini təmin edir.

Bu o zaman həyata keçirilir ki, layların birində neft ehtiyatı tükənir və

ya az məhsuldarlıqlı olur. Bəzi hallarda bu təmir texniki səbəblərdən

də ola bilər (kənar suların təcrid edilməsi mümkün olmadıqda,

qoruyucu kəmərdə qüsurların ləğv edilməsi mümkün olmadıqda və

s.).

14.5. Energetik təsərrüfatın təşkili

Neftqazçıxarma müəsssisələri elektrik və istilik enerjisi,

sıxılmış hava, qaz, maye və bərk yanacaq, isti su və kondensatdan

geniş istifadə edir. Bütün enerji növləri əsas istehsal texnoloji

prosesində iştirak edir və neft-qaz hasilatında xüsusi əhəmiyyət kəsb

edir. Məhz bundan asılı olaraq neftqazçıxarma müəsssisələrində

energetik təsərrüfatın fəaliyyəti aşağıdakı vəzifələrin yerinə

yetirilməsinə yönəldilir:

- əsas istehsalın fasiləsiz olaraq enerji ilə təchiz edilməsi;

- energetik avadanlıqların istismarı qaydalarına riayət

edilməsinə nəzarət edilməsi, onların təmirinin təşkili;

- yanacaq və enerjidən səmərəli və qənaətli istifadənin təşkili;

- energetik təsərrüfatın inkişafı və yenidən qurulması

tədbirlərinin tərtibi və tətbiqi.

Texniki tərəqqi şəraitində neftqazçıxarma müəsssisələ- rinin

enerjiyə olan tələbatı ildən-ilə artır. Ona görə də energetik təsərrüfatın

təşkili istehsalın səmərəliliyinə təsir göstərir.

460

Neftqazçıxamıa müəsssisolərində məhsulun maya dəyərində enerji və

yanacaq xərcləri 3-5% təşkil edir.

Neftqazçıxarma müəsssisələrində energetik təsərrüfatına

yüksək gərginlik yarımstansiya, sexlər və mədən enerji qə-

bulediciləri (dəzgahlar, quyular, kompressor stansiyaları, neft nəql

stansiyaları) və çevirici və generasiya qurğuları şəbəkələri daxildir.

Məhsulun istehsalı texnologiyasının bütün mərhələlərində

müxtəlif enerji və enerjidaşıyıcılarından istifadə olunur. Bu halda

texnologiya və energetikanın vəhdət və qarşılıqlı şərtliyi əksər

müəssisələrin istehsal proseslərinin xarakterik əlamətini təşkil edir.

Texnoloji proseslərdə müxtəlif enerjidaşıyıcılarından istifadə

olunduğuna görə onun daha əlverişli növü seçilməlidir.

Müəssisələrin enerji təchizatının quruluş və həcmi məhsulun

növü, texnoloji prosesin xüsusiyyətləri, istehsal gücü və rayon

energetik sistemi ilə əlaqələrdən asılıdır. Enerji təchizatının xarkterik

cəhətləri enerjinin istehlakmın xüsusiyyətləri ilə şərtlənir. Məlum

olduğu kimi, eneıjinin istehlakı eyni vaxtda baş verir, istehlakın həcmi

müxtəlif dövrlərdə qeyri-bərabərdir. Bütün enerji növlərinin istehsalı

rejimi bilavasitə onun istehlakı rejimindən asılıdır.

Mərkəzləşdirilmiş sistemin səmərəliliyi bir tərəfdən enerji

təchizatının dayanıqlığı və fasiləsizliyi, ikinci tərəfdən alınan

enerjilərin istehsalı xərclərinin az olması ilə təmin olunur. İstilik və

elektrik enerjiləri energetik sistemin istilik elektrik mərkəzlərində

hasil olunduqda vahid enerjinin istehsalı üzrə yanacağın xüsusi sərfi

və vahid gücə düşən kapital qoyuluşu azalır.

Neftqazçıxarma müəsssisələrində energetik təsərrüfatın

səmərəli təşkili ilk növbədə enerji istehlakmın düzgün plan-

laşdınlmasmdan asılıdır. Onun planlaşdırılması balans metoduna

əsaslanır. Deməli, müəssisənin enerji və yanacağa tələbatı energetik

və yanacaq balanslarının tərtibi ilə təyin olunur. Enerji təchizatının

balans metodu ilə planlaşdırılması müəssisənin müxtəlif yanacaq və

enerji növlərinə tələbatını

461

məhsul istehsalı həcmi və mütərəqqi normalar əsasında hesablamağa,

eləcə də həmin tələbatın səmərəli ödənilmə mənbələrini müəyyən

etməyə imkan verir.

Energetik balansın mədaxili və məxaric hissələri vardır.

Balansın məxaric hissəsində eneıjiyə olan tələbat, yəni onun

məqsədlər və istehsal sahələri üzrə miqdarı, enerjidaşıyıcılarının

növlərinə görə tələbat göstərilir. Balansın mədaxil hissəsində enerji

təchizatı planı, yəni enerjinin alınma mənbələri və onlar üzrə miqdarı

əks olunur.

Neftqazçıxarma müəsssisələrində balansların tərtibi ilə

bərabər müəssisənin energetik yükü və generasiya qurğularının iş

rejimi layihələndirilir.

Balans tərtib edildikdə müəssisənin əsas və köməkçi

istehsallarının bütün enerji və yanacaq növləri üzrə tələbatı, çevirici

qurğularda enerji itkisi və cəmi enerji istehlakı təyin olunur. Onun

əsasında müxtəlif enerji və cnerjidaşıyıcılan üzrə müəssisənin illik

yük qrafiki qurulur.

Balansın mədaxil hissəsi tərtib edildikdə generasiya

qurğularının istehsal ehtiyacları təyin olunur, kənardan müxtəlif növ

yanacaqlar və enerjilərin alınma imkanı, eləcə də ikinci energetik

ehtiyatlardan istifadə imkanları müəyyən edilir.

Enerji planının tərtibi yanacaq və enerjinin sərf normaları və

neftqazçıxarma müəsssisələrinin istehsal proqramına əsaslanır. Sərf

normaları qabaqcıl texnologiya, istehsalın səmərəli təşkili, texnoloji

və energetik avadanlıqların düzgün istismarına uyğun olan enerji

istehlakm mütərəqqi səviyyəsini əks etdirməlidir.

Sərf normaları məhsul vahidi üçün təyin edilir. Normalar

ayn-ayrı aqreqatlar, iş yerləri, sahələr, sexlər, eləcə də bütün

müəssisə üzrə tətbiq edilə bilər.

Sərf normaları təyininin əsas metodu hesabi-analitik

metoddur. Bu metod enerjinin xüsusi sərfinin iş rejimi, prosesin

parametrləri və başqa amillərin dəyişilməsini nəzərə alaraq müəyyər

etməyə imkan verir. Ona görə də ayrı-ayn texnoloji aqreqatlar

məqsədəuyğun iş rejimində sınaqdan keçirilir, energetik balansların

quruluşu və avadanlıqların qənaətliliyinə əsas amillərin təsiri

öyrənilir.

^62

Neftçıxarma sexlərində elektrik enerjisinin xüsusi sərf

norması təyin edildikdə aşağıdakı düsturdan istifadə olunur.

Q, = M + S b Lt O S

(14.13)

burada Ma - mühərrikin yüksüz işləmədə enerji ilkisi, kVt- saat; Öo -

hissə əməliyyat üzrə elektrik enerjisinin dəyişən xüsusi sərfi,

kVt-saat; hs - əməliyyatın yerinə yetirilmə müddətində orta saatlıq

məhsuldarlığıdır, ton.

Köməkçi məqsədlər üçün (mədənlərin işıqlandrrması və

ventilyasiya və s.a.) elektrik enerjisinin sərfi ondan istifadə müddəti

və vaxt vahidi ərzində enerjinin sərf normasına görə təyin edilir.

Göstərilən enerji sərfi şərti-daimi olub, sexin istehsal proqramından

bilavasitə asılı deyildir.

Müəssisənin tələbatı hər bir enerji növü üzrə ona qanaət

tədbirləri nəzərə alınmaqla müəyyən olunur.

Enerji sərfinin dəyişən hissəsi avadanlığın iş vaxtından və

yekun normalarından asılı olaraq təyin olunur. Bu məqsədlə

avadanlıqlar iş şəraitindən, istifadə vaxtı, yüklənmə səviyyəsi, f i.ə.

və başqa amillərdən asılı olaraq qruplaşdırılır.

Məsələn, avadanlıq qrupu üzrə elektrik enerjisinin sərfi:

E, =

p ■ F • k. ‘ k ^ r s j e (14.14)

burada pr - avadanlıq qrupu üzrə cəmi qoyulmuş güc, kVt:, Fs -

avadanlığın səmərəli iş vaxtı fondu, saat; k - avadanlığın gücə görə

yüklənmə əmsalı; ke - avadanlığın eyni vaxtda işləmə əmsalı; r}ir}2 -

mühərrikin f.i.ə. və şəbəkədə itkini nəzərə alan əmsallardır.

Müasir istehsal böyük həcmdə elektrik eneıj isinin, yanacağın

və digər eneıji daşıyıcılarının (buxar, sıxılmış hava, isti su, qaz, bərk

və maye yanacaq və s.) istehlakı ilə əlaqədardır. Müəssisələrdə enerji

təminatı məsələlərini müvəffəqiyyətlə həll etmək üçün enerji

təsərrüfatı yaradılır. Enerji təsərrüfatının əsas vəzifəsi enerjinin bütün

növləri ilə müəssisənin minimal xərclərlə etibarlı və fasiləsiz təmin

edilməsindən ibarətdiı:

46;-.

Enerji avadanlığının istismarı qaydalarına əməl edilməsi onun

təmirinin və ona xidmətin təşkili, enerji daşıyıcılarından qənaətlə

istifadəyə, eləcə də enerji təsərrüfatının təkmilləşdirilməsi və

inkişafına yönəldilmiş tədbirlərin həyata keçirilməsi bu təsərrüfatın

vəzifələrindəndir.

Enerji resurslarına tələbat onların sərfi normaları (St) və illik

istehsal proqramı (Np) əsasında müəyyən edilir: Er = S,*Np, (14.15)

Enerji daşıyıcılarının sərfi onların ayrı-ayrı növləri üzrə

müəyyən edilir. Məsələn, avadanlıq qrupu üzrə güc enerjisinin sərfi

aşağıdakı düsturla hesablanır:

Es = Rc*Ff*Ky*K„/r j ı* ı j2 , (14.16)

burada Rc - avadanlıq qrupu üzrə quraşdırılmış cəmi güc, kVt;

¥h - avadanlığın həqiqi iş vaxt fondu, saat:

Ky - avadanlığın yüklənməsi əmsalı:

Kn - avadanlığın eyni vaxtda işləməsini nəzərə alan əmsal;

rjı. t]2 - mühərrikin faydalı iş əmsalını və şəbəkədəki itkiləri

nəzərə alan əmsallardır.

Enerji təsərrüfatı aşağıdakı istiqamətlər üzrə təkmilləşdirilə

bilər:

- mərkəzləşdirilmiş enerji təminatına keçid;

- sənaye müəssisələrinin enerji təsərrüfatının iriləşdiril-

məsi;

-daha qənaətli enerji daşıyıcılarından istifadə;

- enerji avadanlığının və şəbəkələrinin təmirinin və onlara

xidmətin təşkilində səmərəli metodların tətbiqi;

- enerji daşıyıcılanmn sərfinin texniki əsaslandırılmış

normalardan geniş istifadə və s.

14.6. Nəqliyyat təsərrüfatının təşkili

Neftqazçıxarma müəssisələrinin təsərrüfat fəaliyyəti müxtəlif

yüklərin fasiləsiz yerdəyişmə prosesinin təşkilindən çox asılıdır.

Nəqliyyat yalnız yüklərin mexaniki yerdəyişmə

464

vasitəsi olmayıb, o həm də müəssisənin işini verilmiş ahəngdə təşkil

edən əmək vasitəsidir. Yüklərin daşınması üçün neft- qazçıxarma

müəssisələrində nəqliyyat təsərrüfatı təşkil edilir.

Neftqazçıxarma müəssisələrində nəqliyyatın təşkili bilavasitə

istehsal prosesi və buraxılan məhsulların maya dəyərinə təsir göstərir.

Nəqliyyatın işindən iş yerləri, istehsal sahələri və sexlərdə işin

ahəngdar təşkili çox asılıdır. Sexdaxili və sexlərarası yük daşınmasına

sərf edilən vaxt bilavasitə istehsal dövrünün uzunluğuna təsir göstərir.

Bəzi neftqazçıxarma müəssisələrində nəqliyyat təsərrüfatının

saxlanılması və yüklərin daşınması xərcləri dolayı xərclərin 5-10%-ə

qədərini təşkil edir. Ona görə də nəqliyyat təsərrüfatının vəzifəsi

nəqliyyat vasitələrindən istifadə edərək, yüklərin fasiləsiz nəqlini

minimum xərclə təmin etməkdir.

Neftqazçıxarma müəssisələrində nəqliyyatın əsas vəzifəsi

əməliyyatlar, iş yerləri, istehsal sahələri, sexlər və anbarlar arasında

yüklərin daşınmasıdır. Neftqazçıxarma müəssisələrində geniş

nomenklaturada nəqliyyat vasitələri və yükləmə-boşaltma işlərinin

mexanikləşdirmə vasitələrindən istifadə edilir.

Mədənlərdə nəqliyyat aşağıdakı əlamətlərə görə təsnif olunur:

a) yüklərin xarakteri və yeri;

b) nəqliyyatın növü;

v) nəqliyyatın hərəkət prinsipi;

q) yüklərin yerdəyişmə istiqaməti;

ğ) xidmət müddəti.

Nəqliyyat vasitələri yüklərin xarakteri və yerinə görə sexdaxili

və sexlərarası olur. Sexdaxili nəqliyyatın özü və ümumi sex və

əməliyyatlararası nəqliyy'ata bölünüı. Sexdaxili nəqliyyat texnoloji

prosesin ayrılmaz ünsürü olub, onun vasitəsilə əmək əşyaları iş

yerləri, istehsal sahələri və bölmələrinə nəql edilir.

Nəqliyyat hərəkət prinsipi - fasiləsiz və fasiləli, yüklərin

yerdəyişmə istiqamətinə görə horizontal, vertikal və qarışıq, xidmət

müddətinə görə isə daimi və müvəqqəti növlərə bölünür.

465

Hazırda nəqliyyat və )^kləmə-boşaltma işlərinin təşkilinin

təkmilləşdirilməsi yüklərin nəqli, yüklənməsi, boşaldılması və

yığılmasını avlomatlaşdırmağa imkan verən avadanlıqların tətbiqi

istiqamətində apanlır. Belə avadanlıqların tətbiqi yüklərin daşınma

xərclərini kəskin azaltmağa imkan verir.

Nəqliyyat təsərrüfatının quruluşu bir çox amillərdən asılı olub,

müəssisənin inkişafı və yeni nəqliyyat texnikasının tətbiqi ilə dəyişir.

Nəqliyyat vasitələrinə tələbat yük dövriyyəsi, yük axınlan və nəql

ediləcək yüklərin nomenklaturası əsasında təyin edilir. Verilmiş iki

yükləmə və boşaltma məntəqəsi arasında müəyyən vaxt ərzində eyni

istiqamətdə yerdəyişmə prosesində olan yüklərin miqdannaywk axım

deyilir.

Yük dövriyyəsi yük axınlarının cəmindən ibarətdir. O,

müəssisədə nəqliyyat işlərinin həcmini xarakterizə edən əsas

göstəricidir.

Müəssisədə nəqliyyat təsərrüfatı aşağıdakı vəzifələri yerinə

yetirir:

- nəqliyyat vasitələrinin zəruri tiplərinin seçilməsi və onlara

tələbatın hesablanması;

- nəqliyyat axınlarının səmərəli təşkili;

- yüklərin mühafizəsinin və keyfiyyətinin təmin edilməsi;

- yükləmə-boşaltma və qaldırıcı-nəqliyyat işlərinin təşkili.

Ümumiyyətlə, nəqliyyat təsərrüfatının təşkili müəssisənin və

onun bölmələrinin fasiləsiz və səmərəli işini təmin etməlidir.

Nəqliyyat proseslərinin həyata keçirilməsi sahələrinə görə

daxili və xarici nəqliyyatı fərqləndirirlər. Daxili nəqliyyat da öz

növbəsində sexlərarası və sex daxili nəqliyyata bölünür. Xarici

nəqliyyat müəssisənin onu əhatə edən mühitlə (başqa müəssisələr,

yük stansiyaları, limanlar, təchizat bazalan və s.) əlaqələrini təmin

edir.

Yük daşımalarını səmərəli təşkil etmək üçün müəssisə, onun

ayrı-ayrı sexləri və anbarlan miqyasında yük dövriyyəsi və yük

axınları öyrənilir. Yük dövriyyəsi vaxt vahidi ərzində

466

(növbə, gün, ay, il) daşınan yüklərin ümumi miqdarını əks etdirir.

Yük axınları isə vaxt vahidi ərzində iki məntəqə arasında daşınan

yüklərin həcmini göstərir. Deməli, yük dövriyyəsi ayn-ayn yük

axınlarının məbləğindən ibarətdir.

14.7. Alət təsərrüfatının təşkili

Neftqazçıxarma müəssisələrində alət təsərrüfatının əsas

vəzifəsi sex və iş yerlərini keyfiyyətli texnoloji tərtibatlarla təmin

etmək və onun qənaətli istifadəsini təşkil etməkdir. Neftqazçıxarma

müəssisələrində standart texnoloji tərtibatları kənardan alır və ya

bilavasitə özü istehsal edir.

Alət təsərrüfatının əsas vəzifələri:

- müəssisənin tərtibatlara tələbatının təyini;

- kənardan alətlərin alınması və müəssisədə istehsalın təşkili;

- iş yerlərinin fasiləsiz və komplekt texnoloji tərtibatlarla

təmin edilməsi;

- alət və tərtibatların istismarı və ona texniki nəzarətin təşkili;

- alətlərin uçotu və saxlanılmasının təşkili;

- istehsala alət xidmətinin təkmilləşdirilməsi tədbirlərinin

işlənib hazırlanması və tətbiqi;

- alət təsərrüfatının səmərəliliyinin yüksəldilməsi.

Neftqazçıxarma müəssisələrində alət təsərrüfatının tərkibi,

məhsulun mürəkkəbliyi, onun konstruktiv xüsusiyyətləri, texnoloji

prosesin xarakteri, istehsalın növü, ixtisaslaşma səviyyəsi, buraxılan

məhsulların həcmi və nomenklaturanın sabitliyi, ixtisaslaşdırılmış

alət zavodları ilə kooperasiya əlaqələrinin səviyyəsi kimi

texniki-iqtisadi amillərdən asılı olaraq dəyişir. Alət təsərrüfatına alət

şöbəsi, alət sexləri, mərkəzi alət anbarı, sex alət paylama anbarları,

sexlərin, alətlərin itiləmə, təmir və bərpa emalatxanaları daxildir.

Müəssisəni bütün növ texnoloji tərtibatlarla təmin etmək

məqsədilə alətlərə tələbat planlaşdırılmalıdır. Burada

467

tələbatın ödənilmə mənbələri, tədarükçülər və alət sexlərindən

alınacaq alətlərin həcmi və qaydası müəyyən edilir. Texnoloji

tərtibatlara olan tələbat istehsal proqramının yerinə yetirilməsinə

onlann sərfi üzrə alətin ehtiyatına görə təyin olunur.

Planlaşdırma dövründə alətlərə olan tələbat - AT, alətin sərfi -

As və lazım olan dövriyyə fondu - A^/ ilə plan dövrünün əvvəlinə

onun faktiki qalığının fərqi kimi təyin edilir:

AT = AS + Ad-AiU (14.17)

Texnoloji alətlərin sərfi (As) statistik metodla və iş yerlərinin

təchizedilmə və sərf normaları əsasında hesablana bilər.

Statistik metodda keçən dövrlərin statistik məlumatları

əsasında 1000 manat ümumi məhsula və ya avadanlığın 1000 saat

işinə faktiki alət sərfinə görə təyin olunur. Plan dövründə məhsulun

həcminin xüsusi sərfə hasili ilə alətlərin ümumi sərfi müəyyən edilir.

Alətlərin qrup, alt qrup və i.a. bölüşdürülməsi onların ümumi

sərfiyyatda payına görə təyin olunur.

Alətlərə tələbatın planlaşdıniması istehsal proqramına

tərtibatların illik sərfinin müəyyən edilməsi ilə bərabər onların

dövriyyə fondunun hesablanmasını nəzərdə tutur.

Mədənin dövriyyə fondu iş yerləri, itiləmə, təmir, yoxlamada

olan alətlərin və sexin alətpaylama anbarlarının ehtiyatının

məcmusudur. Onda hər tip-ölçü üzrə alətlərin sex dövriyyə fondu

Fd=Fi-^Ft + Fe, (14.18)

burada Fj- alətlərin sex dövriyyə fondu, F, - iş yerlərində alətlərin

miqdan, ədəd; Ft - təmirdə (itilənmə, yoxlama) alətlərin miqdarı,

ədəd; Fe - sex alətpaylama anbarlarında alətlərin ehtiyatıdır, ədəd.

İş yerlərində alətlərin miqdarı aşağıdakı düsturla təyin olunur:

7’ F = ~^N{M + E). (14.19)

468

burada Fa - iş yerlərində alətlərin miqdan, Tv - iş yerlərində alətin

verilməsi dövrü, saat; Td - alətin dayanıqlıq ekvivalenti (tənəffüs

nəzərə alınmaqla iki itiləmə dövrü arasında istismar müddəti);

//-həmin alət eyni vaxtda tətbiq edilən iş yerlərinin sayı; M - bir iş

yerində eyni vaxtda tətbiq olunan alətlərin miqdarı; {E - hər bir iş

yerində alətlərin ehtiyat əmsalıdır (təcrübi-statistik metodla təyin

olunur (E = 0,05 -^0,1).

Texnoloji tərtibatların səmərəli istismarının təşkili

aşağıdakıları nəzərdə tutur:

- alətlərin saxlanması və istismara vennəklə iş yerlərinə

gətirilməsi;

- kəsici alətlərin bərpası və təmiri;

- tərtibatların istismarı qaydalarının yerinə yetirilməsinə

texniki nəzarətin təşkili.

Təyinatına görə alət və tərtibatlar qruplara, yarım qruplara,

növlərə, növmüxtəlifliyinə və tiplərə bölünür.-

Beynəlxalq normalara uyğun olaraq alətlərin təsnifatı üçün

onluq sistem, indeksləşməsi üçün isə rəqəm sistemi tətbiq olunur. Bu

indeksləşmə sisteminə görə alətlərin hər bir növü üçün klassifikatorda

onun tutduğu yerə uyğun şərti işarə verilir.

Müəssisənin alətlərə və tərtibatlara tələbatları məsarif və

dövriyyə fondlarının məcmusundan ibarətdir. Məsarif fondu

tapşınqda nəzərdə tutulmuş həcmdə və nomenklaturada məhsul

istehsal etmək üçün müəssisənin alətlərə illik tələbatını əks etdirir.

Dövriyyə fondu isə mərkəzi alət anbannda və sexlərdəki alət

paylaşdırma anbarlarında, iş yerlərində, təmirdə və yoxlanmada olan

alətlərin tələbat ehtiyatım ifadə edir.

Alət və tərtibatlara tələbat onların hər bir növü üzrə ayrı-

ayrılıqda təsdiq olunmuş məsarif normalarına və illik istehsal

proqramına uyğun olaraq müəyyən edilir. Məsələn, hər bir əməliyyat

üzrə kəsici alətin sərfi aşağıdakı düsturla hesablanır:

Ak = Ni *Ha (14.20)

burada Ni _ illik məhsul buraxılışının həcmi, min ədəd; Ha

-1000 məmulat üçün alət sərfi normasıdır, ədəd.

469

Alətlərin və tərtibatların sərfi normalan avadanlığın işinin

1000 dəzgah-saatı üçün müəyyən edilir.

Alətlərin iş yerlərinə verilməsi marka sistemi ilə həyata

keçirilir. Bir markalı və iki markalı sistemlərdən daha geniş istifadə

olunur.

Alət təsərrüfatının təşkili aşağıdakı əsas istiqamətlər üzrə

təkmilləşdirilir:

- texnoloji tərtibatlann standartlaşdınlması və vahidləş-

dirilməsi;

- birtipli texnoloji proseslərin daha geniş tətbiqi;

- alət istehsalının ixtisaslaşdırılmış müəssisələrdə təmər-

küzləşdirilməsi;

- material resurslarına qənaət;

- məhsulun texniki səviyyəsi və keyfiyyəti;

- gücün bir vahidinə düşən faydalı səmərə.

470

FƏSIL XV. NEFT-QAZ KOMPLEKSİNDƏ EKOLOJİ PROBLEMLƏR VƏ

MÜHƏNDİS QƏRARLARI

1.1. Neft-qaz kompleksinin ekoloji xüsusiyyətləri

Yer planetinin müasir ekoloji vəziyyətini böhranlı saymaq

olar. Belə vəziyyət yüksək inkişaf etmiş ölkələrin bütün sənaye

sahələrinin ətraf mühitə mənfi təsirləri nəticəsində baş vermişdir.

Planetin müxtəlif profilli müəssisələrinin birlikdə təsiri elə bir

situasiya yaratmışdır ki, ekologiya mütəxəssisləri bunu yaxınlaşan

ekoloji katastrof adlandırırlar. Bu necə olacaq, nə vaxt olacaq - bunun

haqqında heç kəs heç nə bilmir, lakin hamıya məlumdur ki, bu

olacaqdır. İnsanlığın xüsusiyyəti də elə ondadır ki, o ekoloji təhlükəni

bilərək, məqsədyönlü olaraq ona yaxınlaşır. Mümkündür ki, nəinki

insanlar, hətta bütün canlılar məhv olacaqdır. Hələ 1820-ci ildə Jan

Batist-Lamark özünün “İnsanın müsbət biliklərinin analitik sistemi”

kitabında qeyd edirdi ki, “əvvəlcə yer kürəsini yaşamaq üçün

mümkün olmayan hala salmaqla, insan fəaliyyəti elə bil ki, öz kökünü

kəsməyə yönəlmişdir”. Belə situasiyadan çıxmaq yolları haradadır,

necə etmək olar ki, insanlıq və bütövlükdə Yer planeti bu bəladan

xilas olsun? Bu suallara cavab vermək üçün insan sivilizasiyasının

inkişafına nəzər yetirilməli və onların fəaliyyətinin ətraf mühitə təsiri

öyrənilməlidir.

Bizim əcdadlarımız başqa canlı orqanizmlər kimi təbiətdən

asılı idilər. Uzun illər boyu cəmiyyət təbiətə öz yaşayış rifahlarını

təmin edən bitib-tükənməyən bir mənbə kimi baxmışdır. Tərəqqili

inkişaf və çiçəklənmə yollarının əsas istiqamətləri daha çox yer

əkmək, daha çox meşə qırmaq, çoxlu daş kömür və neft hasil etmək,

çoxlu yollar və zavodlar tikmək və s. ibarət idi. Sənaye və nəqliyyatın

inkişafı nəticəsində yeni mənbələrin: od və buxardan elektrik və atom

reaktorlarına qədər, insan cəmiyyəti daha vəhşi təbiət şəraitinə

uyğunlaşmır, əksinə, təbiəti öz məqsədlərinə uyğunlaşdırır.

471

Elm və texnikanın sürətli tərəqqisi və insanların yaratdığı

mühitdə həyatı, insanın təbii mühitdən asılı olmaması illüziyasını

yaratmışdır. Müasir sivilizasiya daş kömür, neft, qaz, torf və s. enerji

mənbələrindən istifadəyə əsaslanır. Onlann istehlakınm artırılması ilə

cəmiyyət keçmiş biosferin məhsul- lanndan daha çox asılı olur.

Bir neçə on illiklər bundan əvvəl insanın ətraf mühitə təsirinin

belə miqyaslı və faciəvi olması haqqında çox ciddi gözləntilər yox

idi. Müasir dövrdə cəmiyyət təbiətə belə yaralan vurmaqda davam

edir və sanki keçmişdən bizə qalan aşağıdakı şüardan istifadə edir:

“3ız Təbiətdən mərhəmət gözləyə bilmərik! Bunu ondan

almaq- bizim vəzifəmizdir”. Bu şüar insanın təbiətə istehlak

münasibətini bildirir və birtərəflidir. Bugünkü cəmiyyətin vəzifəsi

aşağıdakı şüarı həyata keçirməkdir “İnsanlarda ekoloji biliyi tərbiyə

etmək lazımdır”.

Ekologiya elm kimi XIX yüzillikdə formalaşmışdır. Onun

adını 1866-cı ildə məşhur alman təbiətçisi Emest Hekkel təklif etmiş

və elmi ədəbiyyata daxil etmişdir. Bu, iki yunan sözünün

birləşməsindən: “oykos” (ev, mənzil, yaşayış məkanı) və “Laqos”

(öyrənmə, bilik, elm) alınmışdır. E. Hekkel “Orqanizmin ətraf

mühitlə əlaqəsi haqqında” yeni yaranan elmi belə adlandınnışdır.

Ekologiya-canlı orqanizm və onların sistemlərinin ətraf

mühitlə qarşılıqlı əlaqəsi haqqında elmdir. Canlı orqanizm dedikdə

nəinki insan, təbiətin qalan bütün təmsilçiləri: vəhşi heyvanlar,

bitkilər, sadə orqanizmlər başa düşülür. Ətraf mühit dedikdə təbii

mühitin bütün komponentlərinin məcmusu, təbii, təbii-antropogen və

antropogen obyektlər başa düşülür.

Ölkənin yanacaq-enerji balansında neft-qaz kompleksi apancı

rol oynayır. Məhsuldar qüvvələrin və karbohidrogen resurslarının

müasir inkişaf mərhələsində ətraf mühitin qo- rumnası problemi

mühüm aktuallıq kəsb edir və onun sosial məzmunu genişlənir. Bu

onunla şərtlənir ki, neft və qaz sənayesi müəssisələrinin istehsal

fəaliyyəti neftqazçıxarmanın təbii mühit obyektlərinə texnogen təsiri

ilə əlaqədardır.

472

Neft və qaz sənayesində texnoloji proseslər tez alışan və

maye-yanacaq, alışqan qaz, aqressiv lay suları, həmçinin yüksək

təzyiq və temperaturun tətbiqi ilə əlaqədardır. Bu xüsusiyyətlər

neftqazçıxarma obyektlərinin iqtisadiyyat, sosial mühit və ətraf mühit

üçün qəza şəraitində potensial təhlükə yaradır.

Ətraf təbii mühitə mənfi təsir səviyyəsinə görə neftqazçıxarma

sənayesi xalq təsərrüfatının sahələri arasında ilk yerlərdən birini tutur.

Bu sənaye sahəsi təcrübi olaraq ətraf mühitin bütün sferalarını -

atmosferi, litosferi və hidrosferi, həmçinin təkcə üst səthi deyil, həm

də yeraltı sulan, geoloji mühiti çirkləndirir. Neftqazçıxarma

rayonunda biosferin bütün komponentləri ekosistemdə balansın

pozulmasına gətirən intensiv texnogen yükü hiss edir. Neft-qaz

sivilizasiyasının inkişafı və təkminləşdirilməsi üçün lap qədimdən

tələb olunan məhsuldur. Adətən neft və qaz sənayesinin ölkədə

yaranma tarixi quyulardan ilk fontanın alınması vaxtı sayılır.

Azərbaycanda neft və qaz çox qədimdən mövcud olsa da ilk neft

fontanı 1847-ci ildə Bibiheybət neft mədənlərindən olmuşdur.

Keçən ilin 30-cu illərinə qədər neft hasilatı açıq üsulla həyata

keçirilirdi. Bu zaman neftin bir hissəsi (əsasən yüngül fraksiya)

itirilirdi ki, bu da ətraf mühitə çox pis təsir edirdi. Hasilata müasir

üsullu neft, qaz, kondensatın her- metikləşdirilmiş yığımını nəzərdə

tutur, bu zaman lay məhsulunun ətraf mühitə mənfi təsiri kəskin

azalır.

Neftqazçıxarma kompleksi öz fəaliyyəti dövründə təbii

resurslar və ətraf mühitə külli müqdarda ziyan vurmuşdur. Minlərlə

hektar torpaq korlanmış, məşəllərdə yüz milyard kub metr səmt qazı

yandırılmış, dənizdə balıqların sayı dəfələrlə azalmışdır. Ekspertlərin

qiymətləndirilməsinə görə, neftqazçıxarma obyektlərində qəzaların

nəticəsində yerin üst qatında və su tutumlarının üzərində 4 mln tona

qədər neft mövcuddur.

Ekoloji vəziyyətin kardinal yaxşılaşdırılması, əhalinin ərazinin

texnogen xarakterli qəza hallarında qorunmasının

473

təmini üçün yeni təbiəti qorunma strategiyasının hazırlanması və

tətbiqi vacibdir. Bu isə fövqəladə situasiyaların yaranmasını

proqnozlaşdırmağa və onlann nəticələrini aradan qaldırmaq üzrə

preventiv tədbirlərin həyata keçirilməsinə imkan verəcəkdir.

Müasir neftqazçıxarma müəssisəsi üçün daha çox aktual elan

bir-biri ilə qarşılıqlı əlaqəli üç qrup ekoloji problemlər vardir:

Neft-qaz ehtiyatlarının tükənməsi, onların yeni yataqların

açılması hesabına artırılması,

- ətraf mühitin çirklənməsinin qarşısının alınması,

- təbii ekoloji tarazlığın təmin edilməsi, landşaftın

saxlanması.

Qeyd olunmalıdır ki, ətraf mühitin qorunmasının bütün

spesifik məsələləri sahə səviyyəsində normativ-hüquqi aktlarla həll

edilir. Təbii mühitin neft və neft məhsulları ilə çirk- ləndirilməsinin

qarşısının alınması təbii mühitin qorunmasının mürəkkəb və

çoxplanlı problemidir. Başqa çirkləndiricilər nə qədər təhlükəli

olsalar da, yayılma dərəcəsinə, çirkləndirici mənbələrin sayına, təbii

mühitin bütün komponentlərinə yükün həcminə görə neft-qaz

kompleksi ilə müqayisə edilə bilməz. Məlumdur ki, təbii qazın

məşəllərdə yandırılması ancaq müvafiq icazənin olması şəraitində

mümkündür:

- müstəsna hallarda bura daxildir: qəza vəziyyəti, əhaliyə

təhlükə və ətraf mühit;

- quyuların sınanması və ya ümumi müddət üç ildən artıq

olmamaqla yatağın yoxlama istismarı zamanı;

- neft sənayesində ətraf mühitə neqativ təsirin mənbələrinə

neftin axtarışı və kəşfiyyatı, quyunun qazılması, neft (hasilatı

obyektlərinin, istismar və konservasiyada bilavasitə neft hasilatı

obyektinin tikintisi zamanı insan fəaliyyəti aiddir). Kəşfiyyat, axtarış

və obyektin tikintisi əhatə edən vaxt istismar müddətindən çox

qısadır (ancaq bu dövrdə texnogen təsir daha çox intensivliyi ilə

xarakterizə olunur, nəinki istismar dövründə, halbuki, bu dövr başqa

səciyyə daşıyır).

Təsir etmənin davamlılığından asılı olaraq göstərilən

çirkləndirici mənbələr vaxta görə, təsir etməyə görə, uzun

474

və məhdud mənbələrə bölünür. Birincilərə neft hasilatının

obyektlərinin özləri və yataqlann istisman ilə əlaqədar insan- lann

fəaliyyəti aiddir. Ətraf mühitə onların neqativ təsirinin miqyası

quyuların qazılması daxil olmaqla, neft hasilatı obyektlərinin tikintisi

zamanı işin keyfiyyətindən asılıdır. Təsirin məhdud mənbələrinə

insanların qalan bütün fəaliyyət növləri aiddir.

Yerləşmə əlamətlərinə görə çirkləndirici mənbələr nöq- təli

(quyu, anbar), xətti (neft-qaz kəmərlər) və sahələrə (neft mədən,

yataq) bölünürlər.

Neftqazçıxarma hasilatının səciyyəvi xüsusiyyətinə onun

məhsullarının yüksək təhlükəli olması aiddir. Bu, oddan təhlükəli

olması, kimyəvi tərkibi kimi xüsusiyyətlərin bütün canlı aləmə

təhlükəli olması ilə səciyyəvidir. Qazla havanın müəyyən

proporsiyada qarışması partlayıcı qarışıq yaradır, kiçik qığılcımla

böyük partlayışa səbəb ola bilir ki, bu da çox saylı insan tələfatı ilə

nəticələnər.

Neft-qaz sənayesi müəssisələrinin istehsalat fəaliyyəti

texnoloji proseslərin xüsusiyyətləri nəticə.sində ətraf mühitə çox

ciddi təsir edir. Sahənin fəali>7ətinin neqativ istiqamətlərinə aiddir:

1. Obyekt və tikililərin (quyular, neft və qazın yığılması,

seperasiyası, neft və qazm istehlakçıya nəqli və s.) tikintisi üçün

torpaq resurslannın götürülməsi. Torpağın neft- qazçıxarma üçün

ayrılması özlüyündə sahə kimi böyük deyil, ancaq obyektlərin sayı

çoxdur (quyularm sayı), bu da xeyli torpaq sahəsinin neft sənayesinə

verilməsi ilə nəticələnir.

2. Neft və qazın quyudan emal yerinə qədər (texnoloji

qurğular, qəza zamanı, məşəldə qazın yandınlması, a^/tomobü və

xüsusi texniki nəqliyyatın işi və s.) hərəkəti zamanı qaz və yüngül

fraksiyanın, işlənmiş qazlarm atmosferə atılması.

3. Neft və köməkçi məhsulların (neft məhsulları, çox

minerallaşmış lay sulan, korroziya inhibitoriarı, parafin çökmə,

kimyəvi reagentlər, qazma və mədən axıntı suları, qazma və neft

şlamlan və s.) su hövzəsi və yerin səthinə atılması və tökülməsi.

475

4. Neftin qəza vəziyyətində tökülməsi və neft kəmərinə

qeyri-qanuni qoşulma, qazın qəza və texnoloji buraxılması və s.

Bundan başqa qəza təhlükəli və ziyanlı amillərin əmələ gəlmə

səbəblərinə aiddir:

- idarəetmə orqanının təkmil olmaması;

- saz olmayan maşın, mexanizm, pəstah, alətlərin istismarı;

- tədrisin keyfiyyətinin aşağı olması, o cümlədən təlimat-

landırma, biliyin vaxtında yoxlamimaması;

- əməyin mühafizəsinə aid qayda, norma və təlimatın

pozulması;

- yüksək təhlükəli işlərin yerinə yetirilməsində nəzarətin

olmaması;

- işlərin xüsusiyyətləri və iqlimin fəsillə əlaqədar dəyişməsi.

15.2. Neft qaz istehsalatında çirkləndiricilər

Neft və qaz sənayesi müəssisələrinin istehsalat fəaliyyəti

hasilatı, nəqli və neft və karbohidrogen xammalının emalını təmin

edir, təbii ətraf mühitə güclü antropogen təsir göstərən amillərdir.

Neft-qaz istehsalatının əsas çirkləndiricilərin istismar və

vurucu quyular, boru kəmərləri və texnologiya mahiyyətli obyektlər

aiddir. Texnoloji obyektlərə daxildir: dojim nasos stansiyası, yığım

məntəqələri, əmtəə parkları, neft və qazın hazırlanma qurğuları, nasos

və kompressor stansiyaları, neft emalı zavodları; qaz emalı zavodları,

lay təzyiqini saxlamaq üçün kompressor nasos stansiyaları, məşəl

qurğulan və çox saylı müşayiət qurğuları (qazçıxarma, təmizləyici

qurğular, əmtəə məhsullar, və s.). Köməkçi obyektlərə texnoloji

nəqliyyat və neftmaşıntəmir müəssisələri, istehsal xidmət bazarları,

kimyəvi reagent və xüsusi material bazaları və s. aiddir. Aşağıda

cədvəl 15.1-də neftqazçıxarmada ətraf mühitin çirk- ləndirilməsinin

risk səviyyəsi göstərilmişdir.

476

Qaz sənayesində qaz buraxan mənbələrin obyektlərinə:

quyular, qaz kəmərləri, aparatlar, məşəllər, qoruyucu klapanlar,

tutumlar, tüstü boruları və daimi fəaliyyətdə olan şamlar, qəza

tullantıları aiddir. Mənbələr üç qrupa bölünür:

1) təbii qazın daimi axını;

2) texniki qaçılmaz epizodik axın

3) texnoloji qaçılmaz daimi axın.

Cədvəl 15.1

Neft və qaz hasilatında ətraf mühitin

çirkiəndirilməsinin risk səviyyəsi

Çirkləndirici mənbələrin növləri Çirklənmə riskləri

Torpaq su atmosfer

Quyular və quyu ağzı avadanlıqlar aşağı aşağı aşağı

Yığını kəmərləri və quyuya su vurulması üçün mənbələr

yüksək yüksək aşağı

Seperasiya qurğuları və neftin mədəndə

emalı orta orta yüksək

Neft yığım məntəqəsi orta yüksək yüksək

Lay təzyiqini saxlamaq üçün avadanlıq,

kompressor avadanlığı və istehlakçılara məhsulun ötürülməsi zamanı istifadə

edilən avadanlıqlar

aşağı aşağı orta

Neftqazçıxarma kompleksi müəssisələrinin çirkləndi- ricilori

öz tərkibində üzvi və mineral maddələri birləşdirir. Üzvi

çirkləndiricilərə: neft, neft məhsulları, qaz kondensa, yağ, fenol

tərkibli birləşmə, metanol, aseton, formaldehid detal, benzol, toluol,

dietilqlikol və digər məhsullar aiddir. Qeyri-üzvi çirkləndiricilərə

müxtəlif mineral duzlar aiddir. Çirkləndiricilərdən çoxu açıq şəkildə

ifadə olunmuş toksik effektlə səciyyələnir və atmosfer, su mühitlə və

qruntda özünü büruzə verir.

477

Neft-qaz istehsalatı üçün neft çirkləndirici maye axıntı

sularının və bərk maddələrin (şlamlar) əmələ gəlməsi səciyyəvidir.

Şlamlar neft və qaz quyularının tikintisi, yatağın mədən istismarı,

neft emalı, neft tərkibli axıntı suların təmizlənməsi, həmçinin

rezervuaı larin və başqa avadanlıqların təmizlənməsi zamanı yaranır.

Neft , lay suyu, axıntı suları müxtəlif kimyəvi birləşmələri

özündə birləşdirir, onlar su mənbəyinə, torpağın təkinə düşdüyü

zaman daha qorxulu olur; onlar canlı və bitki aləminə, insana neqativ

təsir edirlər.

Çirklənmənin səbəblərinə quyuların qəzalı fontan vurması,

neft kəmərinin deşilməsi, texnoloji avadanlığın her- metikliyinin

pozulması, nəqliyyat vasitəsinin qəzası və s. aid edilir.

Mütəxəssislərin fikirlərinə görə torpaq və bitkilərin çirk- ləndirilməsi

həmçinin ağır metallarla da (mis, sink, qurğuşun və s.) əlaqədardır.

Neft və qazın hasilatı, hazırlanması, nəqli və emalında

həmçinin onların yandırılmasında atmosferi çirkləndirən ən geniş

yayılmışı kükürd, azot turşusu və digərləridir. Neftin kükürd və

külfürd çirklənməsindən tənzimlənməsi prosesində çirkləndiricilər

havaya böyük həcmdə atılır. Digər tərəfdən səmt qazmın

yandırılması, neftin susuzlaşdırıİması və duzsındaşdıniması, qazın

seperasiyası, kondensatın sta- billəşdirilməsi zamanı da havaya

çirkləndiricilər atılır. Neft sənaye sahəsinin xüsusiyyətlərindən biri

də quyularm qazılması, neft hasilatı, onun emalında çox böyük

miqdarda kimyəvi reagentlərin istifadə olunmasıdır. Duz çökməsinin

qarşısının ahnması, neft mədən avadanlıqlarının korroziyadan

qorunması üçün kimyəvi reagentlər, deemulqatorlar və s. istifadə

olunur.

Qeyd olunmalıdır ki, bir sıra kimyəvi elementlər toksiki

maddələrdir və odur ki, insan orqanizmi və ətraf mühitə ziyanlı təsir

nöqteyi-nəzərdən özünə çox anlaşıqlı münasibət tələb edir. Səthi

aktiv maddələr, əlavələr, aktivləşdiricilər və s. quyuların qazılması

şəraitinin yaxşılaşdırılması, laylara su vurulması, parafin çökməsinin

qarşısının alınması, avadanlığın

478

korroziyadan qorunması üçün istifadə olunur. Onlar çirklən- diri C i

mənbə olmaqla məişət və sənaye sulan ilə ümumi su tutumuna daxil

olur və orada ekoloji gərginlik yaradır.

İstismar quyularının tikintisi, yataqlarda neft və qaz hasilatı

zamanı ekoloji təhlükəsizlik təmin aşağıdakılarla edilir:

- istehsal və təsərrüfat tullantılarının yığılmasının təşkili və

müəyyən edilmiş yerlərdə onlann lokallaşdıniması və

utilləşdirilməsi;

- küt sahələrdə çirklənmə və mazutlaşmanın qarşısının

alınması və ya aradan qaldırılması;

- torpaq sahələrinin rekultivasiyası üzrə tədbirlərin yerinə

yetirilməsi;

- təbii ətraf mühitin lokal ekoloji monitorinqinin təşkili;

- ekoloji risk dərəcəsinin qiymətləndirilməsi və ekoloji riski

minimuma endirmək məqsədilə təbiəti qoruma tədbirlərinin

işlənməsi.

Qeyd olunmalıdır ki, təbii ətraf mühitə neqativ təsir pulludur.

Belə ki, müəssisədə ekoloji təhlükəsizlik üinə rəhbər və məhsul

icraçılar təbiəti çirkləndirməyə görə məsuliyyət daşıyırlar. Ətraf

mühitə neqativ təsirə görə haqqın köçürülməsi və ödənmə qaydası

Azərbaycan Respublikasının qanunvericiliyi ilə tənzimlənir.

15.3. Neft qaz müəssisələrində təbıiəti qoruma

təşkilatlarının quruluşu

Azərbaycan Respublikasında təbiətdən istifadə və ona nəzarət

edilməsi ilə Ekologiya və Təbii Sərvətlər Nazirliyi., Fövqəladə Hallar

Nazirliyi, Neft Sənayesində Ekologiya idarəsi məşğul olur.

Ekologiya və Təbii Sərvətlər Nazirliyi konkret regionlar üzrə istehsal

müəssisələrinin fəaliyyətlərinə nəzarət edir. Qazma müəssisələrinin

timsalında təbiəti mühafizə qurumlarının fəaliyyətinə nəzər yetirək.

Yuxarıda sadalanan qurumlar buraxıla bilmək qabiliyyətinin

təyin edilməsi məqsədi ilə layihə, o cümlədən analoji

479

pozisiyaya görə neft, qaz, qaz kondensat yataqlarında istismar

quyularının tikintisi sənədlərini ekspertiza edir. Ekspert

komissiyasının gəldiyi nəticədə işçi layihənin informasiya

qanunvericiliyi aktına və təbiəti mühafizə qanunvericiliyinin

tələblərinə uyğunluğu əks edilir. Gəlinən nəticədə həmçinin bir

quyunun tikintisi zamanı istehsal tullantılarının növləri və miqdarı:

qazma şlamlan, işlənmiş qazma məhlulları, qazma axıntı suları və

çirkləndirici maddələrin atmosferə atılma normativləri göstərilir.

Qazma işlərinin yerinə yetirilməsində ətraf mühitin

qorunmasını həyata keçirən icraçı qurum Azərbaycan Respublikası

Dövlət Neft Şirkətinin Ekologiya idarəsi və qazma idarəsinin

tərkibindəki təbiəti qoruma bölməsi (ekologiya şöbəsi) sayılır. Bu

qurumların tərkibi və quruluşu müxtəlif ola bilər: Bu əsas etibarilə

yerinə yetirilən işin həcmindən, müəssisənin obyektlərinin sayından

və zərərli antropogen təsirlərdən asılıdır.

Bir qayda olaraq, müəssisənin ətraf mühitin mühafizəsi sistemi

təbiəti mühafizə (ekoloji təhlükəsizlik) şöbəsi (xidmət), regional

menecerler sektoru, radiasiya təhlükəsizliyi xidməti və s. özündə

birləşdirir. Şöbəyə xidmətin rəisi (baş mühəndis və ya onun müavini)

başçılıq edir. Kiçik struktur bölmələrində ətraf mühitin mühafizəsi

üzrə xidmətin işçilər sayı, yəni baş mühəndis, şöbə rəisi və müxtəlif

kateqoriyalı mühəndislər (mühəndis-ekoloq) az olur.

Müəssisənin baş mühəndisi istehsal obyektlərinin yerləşdirdiyi

yerdə bütövlükdə ətraf mühitin vəziyyətinə cavab verir.

O rübdə bir dəfədən az olmayaraq ətraf mühitin çirklənməsinin

təhlili ilə tanış olmalıdır. Həmçinin onun vəzifə öhdəliklərinə ətraf

mühitin çirklənməsinə gətirən qəzaların sayının azaldılması, təqsirkar

şəxslərin aşkara çıxarılması da daxildir.

Baş mühəndis aşağıdakı hüquqlara malikdir:

- təqsirkarları pul mükafatından məhrum etmək;

- aylıq əmək haqqı miqdarından təqsirkarlan cərimə- ləmək;

480

- katastrofik sonluğa gəlmiş qəzalar zamanı onların

günahkarlarının prokurorluq orqanları tərəfindən məsuliy^'ətə cəlb

etmək.

Neft-qaz müəssisələrinin təbiəti mühafizə xidmətinin

fəaliyyətinə nəzər yetirək. Xidmətin əsas vəzifələri aşağıdakılardır:

- müəssisənin istehsal-təsərrüfat fəaliyyəti rayonlarında

ekoloji təhlükəsizliyin təmin olunması;

- ətraf mühitin mühafizəsi məsələlərində struktur bölmələrin

fəaliyyətinin koordinasiyası və təbii resurslardan səmərəli istifadə.

Vəzifələrə uyğun olaraq xidmətə aşağıdakı funksiyalar həvalə

olunur:

- material resursları, istilik və elektrik eneıjisindən səmərəli

istifadə üzrə təbiəti mühafizə işlərinin səmərəliliyinin

yüksəldilməsində elmi-tədqiqat institutlarının texnoloji tövsiyələrinin

işlənməsi və tətbiqinin təşkili;

- struktur bölmələrinin ekoloji təhlükəsizlik norma və

qaydalarına əməl edilməsinə nəzarət;

- müəssisələrin istehsal-təsərrüfat fəaliyyəti zonalarında

ekoloji vəziyyətin yaxşılaşdırılması məqsədilə texnoloji proseslərin

təkmilləşdirilməsinin cari və perspektiv planlarının işlənməsi;

- ətraf mühitə çirkləndiririci maddələrin atılması və tutulması,

təbii resurslardan istifadə limiti və istehsal tullantılarının

yerləşdirilməsi və istehlakı normativlərinə əməl edilməsinin təmin

edilməsi;

- tullantıların yerləşdirilməsi, ətraf mühitin çirkləndiril-

məsinə görə ödəmələrin hesablanması,

- struktur bölmələrin təbiəti mühafizə qanunçuluğunun

pozmasına görə nəzarətedici orqanların təqdim etdikləri cərimə, risk

və tənbehlərin doğruluğu üzərində nəzarət,;

- texniki obyektin fəaliyyət zonasında təbii ətraf mühitin

monitorinqinin yerinə yetirilməsi;

- ekoloji laboratoriyada kimyəvi reagent və neftin

hazırlanması üçün reagentlərə, materiallara və avadanlıqlara sifariş

tərtib edilməsinə nəzarət:

481

- xaricdən alınan və başqa sahələrdən götürülən yeni texnoloji

proseslərin, texniki vasitələrin yaradılması və tətbiqinə texniki

tapşırıq və şərtlərin, sifarişlərin razılaşdırılması;

- atmosfer havasının, suyun, torpaq və bioloji resursların

mühafizəsi üçün yeni normativ-metodiki sənədlərin işlənməsi.

Azərbaycan Respublikası qanunvericiliyinə müvafiq olaraq

məlumat və hesabatların vaxtında təqdim edilməsi,

- təbii resursların səmərəli istifadəsi və təbiəti mühafizə üzrə

konkurs, iclas, seminar, qabaqcıl təcrübə məktəbi və sərgilərin həyata

keçirilməsi;

- ətraf mühitin çirklənməsi hallarının tədqiqi üzrə

komissiyaların işində iştirak.

Təbiəti mühafizə xidməti aşağıdakıları edə bilər:

- texnoloji prosesi pozan və ekoloji şəraitin pisləşməsinə

gətirən istehsalat işlərinin yerinə yetirilməsini saxlamaq;

- neftqazçıxarma rayonunda ekoloji şəraitin pisləşməsi ilə

nəticələnən, təbiətin mühafizə tədbirlərini yerinə yetirməyən stnıktur

bölmələrin rəhbərlərini mükafatdan məhrum etmək. İşçiləri

mükafatlandırmaq, əmək və istehsal fəaliyyətinin pozulmasında

günahkar şəxslərin cəzalandıniması..

Bu xidmət ayrı-ayn rayon ekoloji xidməti ilə kontaktda

olmalıdır. Neft-qaz müəssisələrinin dayanıqlı işi üçün təbiəti

mühafizə xidməti aşağıdakı prinsiplərə əsaslanmalıdır:

- xidmətin fəaliyyətinin beynəlxalq sazişlərə və standartlara,

yerli qanunçuluq aktlarına, norma və qaydalara uyğunluğu;

- müvafiq standartlara cavab verən müəssisənin, müəssisənin

təbiəti mühafizəsinin sertifikatlaşdırılmış idarə etmə sisteminin

tətbiqi;

- qapalı texnoloji tsikillərin, yüksək məhsuldarlı texniki

vasitələrin tətbiqi;

- istehsal prosesinin bütün mərhələlərində çirkli maddələrin

atılmasının azaldılması;

- sağlam ətraf mühitin yaradılması (təmiz hava, su, torpaq),

- texnoloji proseslərin avtomatlaşdırılmış idarəetmə

səviyyəsinin yüksəldilməsi;

482

- ətraf mühitə texnogen yükün azaldılması üçün layihə- qabağı

və layihə sənədlərinin keyfiyyətinin yaxşılaşdırılması;

Azərbaycan Respublikası qanunvericiliyinə uyğun olaraq

dövlət ekoloji ekspertizasının yerinə yetirilməsi,

- müasir informasiya texnologiyası, texniki diaqnostika

metodlannm tətbiqi əsasında sənaye təhlükəsizliyi tələblərinin yerinə

yetirilməsinə istehsal nəzarətinin səmərəliliyinin yüksəldilməsi;

- ekoloji təhlükəsizliyi təmin edən və ekoloji riskin

azaldılmasına kömək edən səmərəli ekoloji menecment sisteminin

formalaşdırılması,;

- ekoloji xidməti yeni səmərəli vasitələr və yüksək texnoloji

təbiəti mühafizə avadanlıqlarının komplektləşdirilməsi;

təbiətə qayğı münasibətinin və ekoloji biliyin inkişafı.

15.4, Quyu tikintisi zamanı təbii mühitin çirklənməsi

Yerin bütün geoloji tarixi ərzində onun ayrı-ayrı bloklarının

bir-birinə nisbətən kəsilməz tektonik hərəkəti (yer dəyişmə) baş

vermişdir. Dağ süxurlarının yatması da həmçinin görkəmini

dəyişmişdir. Hesab olunur ki, çöküntü süxurlarda neft və qaz layları

yaranmış, dağ süxurlarının yerinin dəyişməsi nəticəsində sahələr üzrə

səpələnmiş neft və qaz yataqları əmələ gəlmişdir.

Quyu tikintisi hasil edilən məhsulun yatdığı laya qədər qazma

işləri prosesidir. Quyuların qazılması xüsusi qazma qurğularının

köməyi ilə həyata keçirilir. Qazma qurğusu bir-biri ilə kinematik

əlaqəli mürəkkəb mexanizmlərin məcmusudur.

Əgər bir neçə quyunun qazılması bir meydandan həyata

keçirilirsə və bu zaman müxtəlif istiqamətli maili-istiqa- mətlənmiş

quyular qazılırsa, onda belə qazma üsulu küt qazma adlanır. Bütün

hallarda quyuların qazılması ətraf mühitin hiss olunacaq çirklənməsi

ilə əlaqədardır.

Qazma prosesinin fərqləndirici cəhətlərinə çox hallarda yük

həddini aşan və bununla da neqativ nəticələrə gətirən,

483

hidro, lil;o-biosfer obyektlərinə yüksək intensivlik və qısa müddətli

çox miqdarda texnogen yük formalaşdırmaq aiddir. Belə ki, belə

texnogen təsirin xarakteri kütləvi qazma rayonunda real ekoloji stress

təhlükəsi yaradır. Əgər hesab etsək ki, qazma işləri həcminin

70%-dən yuxarısı landşaft, təbii-iqlim şəraitləri pis olan rayonların

payına düşür və bu da istənilən antropogen təsirə zəif müqavimət

ftmksiyası və özünü təmizləmənin məhdud məkanları ilə

səciyyələnir, onda quyu tikintisi prosesinin təbii mühitə göstərdiyi

ziyanın real miqyası məlum olar.

Neft və qaz quyularının qazılması zamanı neft, qaz və qaz

kondensatının nəzarət olunmayan açıq fontanları daha çox təhlükə

sayılır. Neft və qaz quyularının qazılması zamanı ətraf mühiti

çirkləndirən əsas obyektlər aşağıdakılardır: işçi meydança; quyu ağzı

və quyu ətrafı sahə; dövretmə sistemi; qazma məhlulunun

hazırlanması, təmizlənməsi, ağır- laşdınlması və regenerasiyası

blokları; kimyəvi reagentlər bloku; dənəvari materiallann saxlanması

üçün anbar, ehtiyat qazma məhsulları üçün tutumlar bloku, dizel

intiqalı, qazma nasoslarının mühafizə sarğıları; su təchizatının

mühafizə sarğıları, yer anbarlan.

Mexaniki pozulmalann mənbələrinə aşağıdakı texnoloji

proseslər aiddir:

- qazma sahəsinin hazırlanması zamanı yerin məhsuldar

qatının götürülməsi və anbarlaşdırılması,

- küt quyu tikintisi zamanı tökülmə sahəsinin qurulması,

- qazmanın istehsal-təsərrüfat çıxarlannın yığım və

saxlanması üçün yer anbarlarının (şlam anbarları) qurulması,

- qazma avadanlıqlanna texnoloji meydançanın tikintisi.

Hiılrogeoloji pozulmaların mənbəyi quyulann qazılması

(yeraltı suların və açıq su tutumlarının, yer-bitki örtüyü) ilə əlaqədar

texnoloji proseslərdir.

Çirkləndirici mənbələri şərti olaraq iki yerə bölmək olar (şəkil

15.1).

Birinci qrupa mineral qrutda (şlam anbarları) tikilmiş yığım

tutumlanndan qazma maye tullantılarının təmizlənməsi və axıntısı

aiddir. İkinci qrupa müvəqqəti fəaliyyətdə olan

484

tirkbnn» mənbobri

danni n'üvsqqaiı

\

;lam anbarı boniarxası

fəzümn

hcrmcıikliyi ib i ! j

♦

bağlı pozulmalar 1

atmosfer r i torpaq

qazma ~|

mahlulunun |

udulmast

\

laylar arası j

axımlar |

qazma

ptoscsı ib

əıazinin sı

bsmnsı

; üst suları

yen lu sular

(vcıin bki)

Şskil 15.1. Quyuların qazılması zamanı çirklənäinnə mənbələri.

mənbələr aiddir: qazma zamanı qazma məhlulunun udulması; lay

flyudlarmın quyu ağzına atılması; laylar arası 8.xına və boruarxası

işləməyə gətirən sementlənmiş boru arxası fəzanın hermetikliyinin

pozulması; çoxlu qar və yağış yağm.ası, bununla əlaqədar şlam

anbarınm daşması ilə qa:zma ərazis;inin su basması. Bunlar üçün

ümumi olan odur ki, onlar ehtimal xarakterlidir, onların nəticələrini

isə əvvəlcədən söyləmək olmur.

Təbii mühit obyekti üçün ən böyük təhlükəni qazmanın

istehsal texnoloji tullantıları təşkil edir. Bunlar qazma meydançasının

ərazisində, bir qayda olaraq yer anbarlarında yığılıb toplanır. Bu

tullantılarda mineral və ü;^ tərkibli çirk- ləndiricilərin, həmçinin

kimyəvi reagentlərin böyük spektri vardır.

485

Aqreqat vəziyyətinə görə tullantılar maye (axıcı), yarım- maye

(pasta şəkili) və bərk kimi sistemləşdirilir. Bu zaman həmin

sistemləşmədə əsas əlamət kimi bərk və maye fazasının olmasıdır.

Belə ki, bərk fazanın tərkibində tullantılar 30%- ə qədər olarsa onlar

hərəkət və axıcılığını saxlayır və maye tullantıya aid edilir. Bərk

fazasının tərkibində 35-85% olanda, tullantılar pasta şəkilli olurlar və

yarımmayeyə aid edilirlər və nəhayət, tullantıların tərkibində maye

tərkibi 15%-az olanda onlar bərk tullantılara aid edilir.

Qazma tullantıları arasında ən böyük həcm qazma axın- tı

sularına aiddir. Bu, quyu tikintisinin çoxlu miqdarda təbii su

həcminin istehlakı və bununla qazma axıntı sularının yaranması ilə

əlaqədardır.

Qazmanın texniki suya gündəlik tələbatı böyük həddə dəyişir:

25-30 m3-dən 100-120 m3 (böyük qazma tsiklində 5000-8000 m3).

Suya olan tələbat həm təbii iqlim şəraitindən, quyu lüləsinin

geoloji-texniki xüsusiyyətindən, su təchizatı sisteminin təşkilindən,

həmçinin quyunun dərinliyindən, qazmanın davametmə

müddətindən, mürəkkəbləşmə və qəzanın ləğvetmə vacibliyindən

asılıdır.

Neft və qaz quyularının qazılması zamanı əmələ gələn qazma

axıntı suları aşağıdakı növlərə bölünür:

- istismar (silkələnmə ələklərinin təmizlənməsi, döşəmə və

avadanlıqların yuyulması, bucurqad və soyutma sisteminin

hidroəyləcinin işlənmiş suyu);

- texniki (qaldmlan boruların yuyulması, sementləmədən

sonra qazma məhlulunun əlavə çirklənməsi, öz-özünə qarışma

nəticəsində məhlulun həcminin artması);

- texnoloji (onların işlənməsi üçün kimyəvi reagent və qazma

məhlulunun hazırlanması zamanı itkilər, kobud təmizləmə

mexanizmində qazdan şlamm ayrılması zamanı itkilər və zəif

(hidrosiklon qumayırıcılan lil aynclar, həmçinin jelob sistemində

bütövlükdə pozuntu və tıxac əmələ gəlmə zamanı);

- qəza (neft-qaz su əlamətlərində, boru kəmərindəki deşiklər,

armaturdakı nasazlıqlar);

- təsərrüfat-məişət;

- təbii (yağış suları).

486

Hərəkət edən tullantılar maye tullantılardır (qazma axıntı

suları, işlənmiş qazma məhlulları), özündə çirkləndiricilərin əsas

həcmini akkumulyasiya edir. Məhz onlar təbii mühitin əsas

çirkləndiriciləri sayılır, flora və fauna üçün müəyyən təhlükə yaradır.

Qazma məhlulunun keyfiyyətinə nəzarəti xüsusi laboratoriya

həyata keçirir. Belə ki, qazma məhlulları laboratoriyası qazma

məhlulunun parametrlərinə nəzarət etmək üçündür. Bundan başqa

laboratoriya həmçinin tamponaj məhlulunun sıxlığını təyin etmək və

həmçinin mürəkkəb geoloji şəraitdə qazma məhlulu parametrlərinə

nəzarəti də həyata keçirir.

Qeyd olunmalıdır ki, kimyəvi reagentlə işləyənlər xüsusi

qoruma və xüsusi paltarlarla da təmin olunmalıdır. Operatorlar texniki

təhlükəsizliyin qorunmasına əməl etməlidirlər. Dəriyə və görmə

ətrafına düşmüş kimyəvi reagentlər və onların məhlulları çoxlu

miqdarda su ilə yuyulur. Quyuda iş zamanı briqadanın sərəncamında

aptekçə olur ki, bu da ilkin yardım etmək məqsədi güdür. Burada 20

litirdən az olmayaraq içməli su, bikorbonat natrimun 3%-li məhlulu 5

litr və s. olmalıdır. Karbomidlə işləyən zaman xüsusi mühafizə

vasitələri tətbiq olunmalıdır, (respiratorlar, rezin əlcəklər, mühafizə

eynəyi və s.). Həmçinin işçilər şəxsi gigiyenasını gözləməlidirlər,

preparatın orqanizmin daxilinə getməsinə imkan verməməlidirlər.

Quyunun ətrafında radiusı 450 metr olan yerdə xüsusi təhlükəsizlik

nişanələri qoyulmalıdır, bu zaman uyğun standartlara əməl etməklə

aşağıdakı işarələr qoyulmalıdır: “Ehtiyatlı olun, yüksək təzyiq!“,

“Ehtiyatlı olun, zəhərləyici kimyəvi reagentlər!” və s.

Qazılmış süxur mineral tərkibinə görə toksik deyildir. Ancaq,

qazma məhlulunda dispersiya edərək, onun hissəcikləri öz səthində

toksiki maddələri adsorbsiya edir, bitki örtüyünə, həmçinin səth və

qrunt sulan məhdud olmayan miqdarda yer səthinə atılarkən zərərli

təsir edir. Qazma şlamınm toksik olması ilə əlaqədar onu əvvəlcədən

zərərləşdirmədən ətraf mühitə atılması yol verilməzdir. Qazma

müəssələrində təsərrüfat - məişət axıntı suları yeməkxana,

mədəni-məişət və

487

sanitar-gigiyena istiqamətli obyektlərin fəaliyyət nəticəsində yaranıi’.

Öz həcmlərinə görə onlar qazma axıntı sularının kiçik hissəsini təşkil

edir.

Atmosfer axıntı sulanmn əmələ gəlməsi atmosfer çöküntüləri

ilə əlaqədardır. Onlarm həcmi təbii-iqlim şəraitindən çox asılıdır, bu

həmçinin quyu tikintisi prosesinin uzunluğundan da asılıdır və orta

hesabla qazma axıntı sularının 1,5-8%- ni təşkil edir. Bərk məişət

tullantıların yığımını zibil yığım məntəqəsində (metal konteyner)

həyata keçinmək lazımdır ki, adətən bu məntəqə

mətbəx-yeməkxananın yaxınlığında yerləşir. Eiu tullantılar yığılaraq

xüsusi ayrılmış yerə (poliqona) nəql edilir.

Mənimsəmə prosesində quyu mayesi (neft) və lay flyudi

müəyyən şəraitdə (quyunun işlənməsi zamanı) mənimsənilmə

prosesinin tullantısı sayılır və xüsusi hərəkət edən metal tutumda

yığılmalıdır.

Quyuların sınanması prosesində alınan neft tez alışan

mayelərin saxlanması qaydalarına müvafiq olaraq tutumlara

yığılmalıdır. Quyulann sınağı zamanı, yığılan kondensat yanacaq

kimi istifadə üçün qazma sahəsində aparılmalıdır və bu zaman onun

tərkibindən tez uçan komponentlər çıxarılmalıdır.

Quyunun sınanması və mənimsənilməsi yaxşı hava şəraitində

(küləyin istiqaməti yaşayış məntəqəsindən kənara olanda, güclü

külək olmayanda və s.) yerinə yetirilməlidir.

Quyularm tikintisi prosesinidə ekoloji təhlükəsizliyi təmin

edir:

- qazmanın bütün növ tullantılarının yığımının təşkili və

onlann ciddi müəyyən edilmiş yerlərdə lokallaşdırılması;

- işləmniş qazma məhlulunun emal edilməsilə onun şlam və

suya ayrılması;

- sentrofuq və koaqulyasiya - flokulyasiya bloklanndan

istifadə ilə çirklənmiş tullantılann təmizlənməsinin normativ

səviyyəyə gətirilməsi;

- qazmada qapalı (dövr edən) su təchizatı sistemində

təmizlənmiş sudan istifadə edilməsi. Bu zaman təmizlənmə

parametrləri tələb olunan səviyyəyə çatdın İması şərtini ödəməlidir.

Təmizlənmiş texnoloji su qazmada texnoloji ehtiyaclar

488

üçün istifadə olunur (qazma məhlulunun hazırlanması, avadanlığın

təmizlənməsi, buxarın hazırlanması və s.);

- qazma məhlulunun işlənməsi üçün az təhlükəli kimyəvi

reagentlərdən istifadə edilməsi;

- bunker-yığım konteynerində qazma şlamlannm toplanması

və şlamın basdırılması üçün onun xüsusi poliqona daşınması.

15.5. Neftqazçıxarmada ətraf mühitin çirklənməsi

Neft və qaz hasilatı - bu, onların yer üzərinə çıxaniması,

istehlakçılara və emal yerlərinə nəql edilməsi texnoloji proseslərinin

məcmuudur. Azərbaycanda istismarda olan yataq- lann böyük

əhəmiyyəti işlənmənin son mərhələsindədir, bunlar hasilatın

azalması, sulaşmanın artması, təmirlər sayının çoxalması, məhsul

vahidi xərclərinin artması və s. ilə səciyyələnirlər.

Neft quyusunun məhsulu, quyunun istisman prosesində neft,

qaz və lay suyunun qarışığından ibarətdir, onun hərəkəti və

qanşdırılmasında emulsiya əmələ gəlir. Odur ki, neft mədənlərində

aparat, avadanlıq, qurğu və boru kəmərləri tikilir. Texnoloji yolun

bütün hissəsində neft, qaz və lay suyunun yığılması və işlənməsi

həyata keçirilir ki, bu da təbii mühiti çirkləndirir.

Neftqazçıxarmada istehsalatı yerin böyük dərinliyində təbii

obyektlərdə dəyişikliklər etməklə ona antropogen təsirlər göstərir.

Müasir neft və ya qaz mədəni quyudan daxil olan lay

məhsulunun yığım və təmizlənməsinin mürəkkəb sistemidir.

Mədəndə neft, qaz və lay sularmm yığılması, onlarm müxtəlif

qarışıqlardan təmizlənməsi həyata keçirilir.

Bu zaman aşağıdakı əməliyyatlar yerinə yetirilir:

- quyu məhsulunun yığılması və ölçülməsi;

- neft və qazın ayrılması (seperasiya);

- neft və qazın mexaniki qarışıqlardan təmizlənməsi;

489

- neftin yığım və ölçü qurğularından mədən rezervuar parkına

vjı qazın kompressor stansiyası və ya qazpaylayıcı qovşağa qədər

nəqli,;

- nejfin susuzlaşdırılması (deemulsasiyası) və bəzi hallarda

duzsuzlaşdın iması və stabilləşdirilməsi, daha doğrusu neftdən

yüngül karbohidrogenlərin ayrılması;

- qazdan lazım olmayan qarışıqların ayrılması və onun

benzinsizləşdirilməsi;

- lay sularının yığılması və lay təziqini saxlamaq üçün onun

laya ’/urulması;

- neft və qaz hasilatının uçotu və onun nəqliyyat təşki- latma

təhvil verilməsi.

Baxmayaraq ki, mədəndə quyu məhsulu bütün hərəkəti

yolunda hermetik vəziyyətdədir, lakin müxtəlif səbəblərdən əlTaf

mühitin elementlərinə antropogen təsir göstərir . Bir neçə texnogen

təsir növlərinə baxaq.

Neftqazçıxarma prosesində laylara böyük miqyaslı və çox

böyük dərəcədə hiss oluna bilən təsirlər həyata keçirilir. Lay

fluidlərinin (neft, qaz və lay suyu) intensiv götürülməsi lay təzyiqini

hiss olunacaq dərəcədə azaldır. Bu zaman yuxanda yerləşən

süxurlara düşən yük layın süxur skeletində gərginliyi artırır. Bunun

nəticəsində hidrodinamiki proseslər inkişaf edir, layda boşluqlar

yaranır ki, bu da yer tərpənməsinə gətirib çıxarır.

Quruntun çökməsi və yer tərpənməsi əsasən yaşlı neft-

qazçıxarma rayonlarında baş verir. Qeyd olunmalıdır ki,

neftqazçıxarma nəinki təkcə laya, hətta öz dərinlikləri ilə fərqlənən

müxtəlif laylara eyni vaxtda təsir edə bilər ki, bu da litosferin

tarazlığını pozur.

Mexaniki uçma hadisəsi həmçinin neft quyusunun yüksək

təzyiqli fontan vurmasında da baş verir. Məsələn, Azərbaycanın

Balaxanı mədənində bir quyudan yarım ildə çıxarılan qumun miqdarı

1540 nı3. başqa bir fontan vuran quyudan çıxarılan cumun miqdarı

isə 3800 m3 təşkil etmişdir. Elütün bunlar isə neftqazçıxarma

rayonunda yerin səthinin çökməsi ilə nəticələnir. Məsələn,

Los-Anjelesm (ABŞ-n Kolifomiya ştatı) yaxınlığında Lonq-Biç

rayonunda Sakit

490

okeanın sahillərində neft, qaz və suyun çıxaniması ilə əlaqədar 30

illik istismar müddətində yer səthi 0,6 metrdən 7,6 metrə qədər

enmişdir(çökmüşdür). Ayrı-ayrı məntəqələrdə yer səthinin çökmə

sürəti ildə 75 sm təşkil etmiş və hasilat tempi ilə korrelyasiyada

olmuşdur.

Yer səthinin çökməsi Texasdakı Saiu: Layk meydançasında

12 metri keçmişdir. Hyuston, Posadeni, Beytauna və Bellerada

(Texas ştatı) 1962-ci ildə neft, qaz və suyun intensiv çıxarılması ilə

yer səthinin çökməsi təqribən 180 min hektarda baş vermiş,

çökmənin maksimum qiyməti 90 sm/il təşkil etmişdir.

Şimal dənizinin Ekofisk neft yatağının işlənməsi zamam dəniz

dibinin çox çökməsinə (2,5 metrdən çox) görə dəniz platforması

çevrilmişdir. Boşluqların yaranması hesabına yerin səthinin çökməsi

nəinki neft və qaz yataqlarında, həmçinin sənaye meydançaları

(obyektləri) altında da baş verir. Məsələn, son on illiklərdə

Meksikanın paytaxtı 7 metr, Tokianın ərazisinin bir hissəsi (35km2

sahə) dəniz səviy^/əsindən aşağı çökmüşdür ki, bu da ətraf mühit,

onun qorunmasının aktual olmasını bildirir.

Göstərilən misallar ətraf mühitə neftqazçıxarrnanm güclü təsir

etməsini əks etdirir. Layların çökməsi, həmçinin yer silkələnməsi neft

və qaz quyularının işini pisləşdirir və hətta onu lazımsız hala salır.

Qüsuru olan quyulann (istismar sütununun hermetikliyinin, fləns

birləşmələrinin, sütün arxası sement üzuyunun pozulması və s.)

istismarı yolverilməzdij'. Odur ki, quyuda təmir-təcrid işləri

aparılmalıdır. Pis halda isə quyunu ləğv etmək lazımdır.

Quyunun uzun müddətli istisman çox hallarda mexaniki

möhkəmliyin azalması və quyu divarında dağ sıtarlannııı

dayanıqlığının pozulmasına (sürüşmə və s.) gətirib çıxarır.

Bu istismar sütununun hermetikliyinin itirilməsinə, kü- kürdlü

aqressiv lay sularının qoruyucu kəmərlərə kon-oziya təsirinə, aktiv

maye flyudlarının bir laydan digərinə axınına gətirir.

Təcrübədə neft hasilatının intensivləşdirilməsində müxtəlif

üsullar tətbiq olunur. Bu üsullardan biri yataqlarda

491

lay təzyiqinin saxlanılması üçün su vurulması prosesidir.

Quyudibi ətrafı zonanın işlənməsi üçün fiziki (buxar

vurulması), fiziki-kimyəvi (karbon qazı, səmt qazı), kimyəvi

(səthi-aktiv maddələrin, polimer məhlullarının, turşuların və s.)

üsullar tətbiq olunur.

Neft vermənin yüksəldilməsi üsullarının texniki vasitələr və

texnologiyaların qeyri-təkmil olunması və işlənilən işçi agentin

istifadəsi ətraf mühitin çirklənməsinə gətirir. Quyudan lazımlı

məhsulla birlikdə yeraltı lay sularını müşayiət edən toksiki elementlər

də hasil olunur. Bura xlor, brom, yod, kükürd, həmçinin yüksək

toksiki qazlar və s. daxildir. İstifadə edilməyən səmt neft qazları,

fakellərdə yandırılan qazlar daha çox təhlükə yaradır. Yer üzərində

neft və qazı istehlak vəziyyətinə qədər gətirən müxtəlif neftqazmədən

obyektləri yerləşir. Belə ki, avtomatlaşdınlmış qrup ölçü

qurğularından başlamış dojim stansiyalarına qədər olan yolda neft və

qazın təmizlənməsində havanı, yerin səthini və su tutumlarını korlaya

bilən çirkləndiricilər atıla bilər ki, bu da ekoloji baxımdan ətraf

mühitdə gərginlik yaradır.

Aparatların, texnoloji proseslərin təkmil olmaması, məhsulun

keyfiyyətli təmizlənməsi üçün müxtəlif kimyəvi reagentlərin tətbiqi,

palçıq, sızma, tökülmə və başqaları-bütün bunlar neft və qazın

yığılması, təmizlənməsi və nəqlindəki çirkləndiricilərin tam siyahısı

deyildir.

Quyuların istismarının səmərəliliyinin azalmasının

səbəblərindən biri asfalt-qətran-parafin əmələ gəlməsidir ki, quyu dibi

zonada, atqı xətlərində neft mədən avadanlıqlannm daxili səthində

yığılır. Bunların aradan qaldırılması üçün ən səmərəli üsul xüsusi

məhsullardan istifadə edilməsidir, (reagentlər)

Ətraf mühitə zərərli təsir baxımından neft və qazın yığılması və

nəqlində ən təhlükəli obyektlərə: neft-qaz kəmərləri, rezervuarlar,

drenaj tutumları, seperatorlar, neftin duzsuzlaşdın İması və

susuzlaşdırılması, neft və qazın uçotu punk- tu, neftin süzülməsi

sütunları, dəmir yol sistemləri, terminallar və s. aiddir.

Təcrübə göstərir ki, neft-qaz mədənlərində ən böyük tex- nogen riskin

kəmiyyəti neft və qazın mədəndə hazırlanması

492

qurğusu, lay məhsulunun nəqlini təmin edən boru kəmərləri və s.

səciyyələnir.

Odur ki, bütün neftqazmədən obyektləri ətraf mühiti və

yaxınlıqdakı yaşayış məntəqəsinə neqativ təsir etmə baxımından

“sanitar-mühafizə zonası və müəssisə, tikili və başqa obyektlərin

sanitar təsnifatı” na uyğun olaraq müəyyən məsafədə yerləşməsinə

əməl etməlidirlər.

Ehtimal edilən qəza situasiyasının yaranmasının aşağı

salınmasının əsas istiqamətləri daha etibarlı texniki qurğulann,

yüksək istismar xarakterli daha müasir materiallann qəzanı erkəndən

aşkarlayan avtomatlaşdırılmış sistemlərin obyektlərdə tətbiqi və

zərərçəkmiş obyektlərin saxlanılması aiddir.

Neft və qazın mədəndə hazırlanması qurğusu üçün ziyanın

ölçüsünə görə ən təhlükəli qəza (ətraf mühitə və onun

komponentlərinə' təsir edən, qəzanın ləğvi və onun nəticələrinin

aradan qaldıniması istiqamətində müəssisənin xərcləri)

karbohidrogen tutumlannm hermetikliyinin, boru kəmərləri

birləşmələrinin pozulması və ya dağılmasıdır.

Fəaliyyətdə olan neftmədən obyektlərində qəzanın qarşısının

alınmasının ən səmərəli üsulu avadanlıqların diaqnostikasıdır.

Diaqnostika tədbirləri, bir qayda olaraq çox xərc tələb edir,

diaqnostika obyektinin hazırlanması çoxlu vaxt sərfi ilə əlaqədardır

və xüsusi mütəxəssislərin cəlb edilməsilə səciyyələnir. Ancaq hesab

etsək ki, diaqnostikanın səmərəliliyinin qiymətləndirilməsi ətraf

mühitə törədilmiş ziyanın ehtimalının azaldılması, yatağın

işlənməsinin və istismarının bütün dövründə ziyanın və ştrafın

ödənilməsində maliyyənin azaldılması məsələləri ilə bağlıdır, onda bu

tədbirdən alınan xeyir çox əhəmiyyətlidir.

Quyulann istismarı on illiklərlə davam edir. Bu dövr ərzində

quyuda müxtəlif pozuntular baş verir, bunlarda təbii mühitə neqativ

təsir edir. Ona görə də təbiəti mühafizə tədbirləri quyularm təmiri

prosesinin xüsusiyyətlərini nəzərə almalı, həmçinin ilin fəsilləri,

təbii-iqlim şəraiti və s. fikir verilməlidir. Quyuların təmiri üzrə

fəaliyyət ətraf mühitin qorunması üzrə yerli orqanlarla

razılaşdırılmalıdır.

Quyuların təmiri cari və əsaslı təmirə bölünür. Cari

493

I'əmirə aiddir; avadanlıqlann dəyişdirilməsi, quyu dibinin

təmizlənməsi, quyu lüləsinin təmizlənməsi, qaldırıcı boruların

qumdan, parafindən və başqa çöküntülərdən təmizlənməsi. Quyularm

əsaslı təmirinə daha mürəkkəb işlər aiddir: istismar obyektinin

dəyişdirilməsi, uçan kollektorların bərkidilməsi, istismar kəməri və

sement daşınm bərpası, kəmərin deformasiyasının aradan

qaldırılması, ikinci lülənin qazılması və s. Yuxarıda sadalanan işlər

istismar kəmərlərinin bərpası vəziyyətini və aparılacaq işləri

səciyyələndirir və bu da ətraf mühitin mühafizəsinin keyfiyyətinə

təsir edir.

Son zamanlar quyuların əsaslı təmirində ikinci lülənin

qazılması məsələsi çox aktualdır, lakin bu işin həyata keçirilməsi də

ətraf mühitin qorunması ilə bilavasitə bağlıdır. İkinci lülənin

qazılması zamanı tullantıların mütəşəkkil mənbələri aşağıdakılardır:

- qazma qurğusunun enerji bloku, qazma nasoslarının daxili

yanma mühərrikləri bloku;

- elektrik stansiyası bloku;

- qazanxana qurğusu (qış vaxtı);

- yanacaq yağ qurğusu;

- neftin və qazanxana yanacağınm saxlanma tutumu.

Tullantıların qeyri mütəşəkkil mənbələrinə aiddir;

- yol-tikinti texnikasının iş meydançası;

- texnoloji nəqlİ5^atm iş meydançası;

- qaynaq işlər və metalın qazla kəsilməsinin aparılması

meydançası;

- şlam anbarlarının neft tutma yeri;

- qaırnıa və tamponaj məhlulunun hazırlanması bloku;

- quyunun smanmasında trap məşəl qurğusu.

Neftqazçıxarmada əsas çirklənmə mənbələrinə həmçinin:

ölçü qurğuları, neft rezuvarlan yeraltı tutumlar, yan tutumları, neft

qızdıncıları, nasoslar, neftin uçot düyünləri, speratorlar, mühəndis

şəbəkəsi və boru kəmərləri, öz hermetikliyini itirmiş avadanlıqların

kip oturmamış kipkəclər.

Neftqazçıxarmada quyuların cari və əsaslı təmiri prosesində

də ətraf mühitin qorunması vacibdir.

494

15.6. Neftqazçıxarmada yerin təkinin mühafizəsi

Yerin təki təbii mühit olmaqla daim insanın mühəndis-

təsərrüfat fəaliyyətinin təsirinə məruz qalır. Odur !d, yerin təkinin

mühafizəsi faydalı qazıntı istehsalının yüksək səmərəliliyini əldə

etməyi və bu zaman qəzasız istehsalat yaratmağı təmin etməlidir.

Sənaye obyektinin istehsalı prosesində əsas məsələ neft məhsullan və

axıntı sularının ətraf mühit elementlərinə daxil olmasının qarşısının

alınmasıdır.

Quyu tikintisi zamanı yerin təkinin mühafizəsi tullantıların,

açıq fontanların, qrifon əmələ gəlmənin, quyu lüləsinin uçmasımn,

quyu məhlulunun udulmasınm, yeraltı suların çirklənməsinin və

başqa mürəkkəbləşmələrin qarşısının alınmasına yönəlmiş kompleks

tədbirlərin yerinə yetirilməsini nəzərdə tutur. Quyuda neft, qaz və

sulu intervallann keyfiyyəti i təcrid edilməsi üçün qoruyucu

kəmərlərin hemıentliyinin yüksək olması və onlann

sementlənməsinin keyfiyyətli olması vacibdir. Burada əsas diqqət

sement məhlulunun tamponlaşma xüsusiyyətlərinin düzgün

seçilməsinə verilməlidir, çünki bu məhlulun lay məhlul ilə təmasında

hissələrə ayrılmasına yol vermək olmaz. Quyunun konstruksiyası,

her- metikliyi, qoruyucu kəmərlərin möhkəmliyi, həmçinin onlann

bərkidilməsinə daha böyük tələblər qo>oılur. Bu işlər qaz və qaz

kondensat quyulan, qazın yeraltı saxlanması üçün istifadə edilən

quyularda daha böyük əhəmiyyətə malikdir.

Quyuların qazılmasına başlamazdan əvvəl buxar boruları,

dövretmə sistemləri, qazma məhlulunun hazırlanması bloku, kimyəvi

reagentlərin saxlanması amban, şlam ambarlanmn hidro-təcrid

edilməsi, qazma vışkasmın ətrafı, yanacaq-sürtkü materiallan

tutumları və başqa sənaye qurğulan saz hala gətirilməlidir, çünki,

yuxarıda sadaladıqlarımız tərkibində ziyanlı maddələr olan maye

axması mənbələridir və bu da ətraf mühit və yerin təkinə sağalmayan

təsirlər edirlər.

Yerin təkinin mühafizəsi üçün aşağıdakı texniki və texnoloji

tədbirlərin həyata keçirilməsi vacibdir:

- layihə təkliflərinə uyğun olaraq quyu konstruksiyasının

seçilməsi;

49?

- “Neft və qaz sənayesində təhlükəsizlik qaydalan” nın

tələblərinə əməl etmək;

- “Quyularm hermetikliyə sınanması üzrə sənədə” müvafiq

olaraq istismar və istiqamətləndirici, qoruyucu kəmərin

hermetikliyinin təmin edilməsi;

- məhsuldar layların kollektor xüsusiyyətlərinin pisləşməsinin

qarşısının alınması, layın açılması, bərkidilməsi və mənimsənilməsi

zamanı onlann təbii vəziyyətinin saxlanması üçün işlərin həyata

keçirilməsi;

- təzyiq altında quyuların yuyulması sisteminin klapan- larını

tənzimləyən;

- açıq fontanın, laylar arasında axınların, quyu divarının

uçmasının, nəzarət edilə bilməyən tullantılann qarşısının alınması

məqsədilə quyu ağzında tullantıya qarşı avadanlıqlar komplektinin

tətbiqi;

- yüksək keyfiyyətli gilli məhlulun istifadə edilməsi. Belə

məhlul quyu divarında formalaşır, kiçik keçiricilərdən ibarət olmaqla

quyu qazmasında məhlulun kiçik suverimini təmin etmək üçündür;

- neft hasilatında quyu lüləsinin bütövlüyündəki pozğun-

tuluqları aradan qaldırmaq üçün sürtüklərin yüksək hermetikli və

yüksək möhkəmlikli qoruyucu boruların istifadə edilməsi;

- dağ süxurlarında hidravliki yarılmanın qarşısının alınması

üçün qoruyucu kəmər və qazma alətlərinin buraxılma sürətlərinə (1,4

m/san-dən çox olmamaqla) məhdudiyyət;

- “Neft və qaz quyularının bərkidilməsi üzrə sənədə” uyğun

olaraq quyunun möhkəmliyini təmin etmək məqsədilə kəmərin

yüksək keyfiyyətli sementlər və bu prosesə nəzarət üzrə kompleks

üsulların tətbiqi;

- Qazma vaxtı yeraltı suların qorunması üsullarından istifadə

(bu işlər həmin suların çirklənməsinə və müxtəlif hori- zontların

sularının qarışmasının qarşısının alınmasına xidmət edir);

Neftqazçıxarmada yerin təkinin qorunması məsələləri neft, qaz

və kondensatın itirilməsinin qarşısını alan tabirlər sisteminin həyata

keçirilməsi, neft və qaz laylarının işlənməsinin

496

və quyulann istismarının qeyri-düzgün həyata keçirilməsinin

qarşısının alınması ilə əlaqədardır. Bütün bunlar isə layların

vaxtından əvvəl sulaşması və qazsızlaşdırılmasının qarşısının

alınması, məhsuldar horizontdan qeyri-məksuldar borizonta maye

axınına yol verilməməsi (və bununla əlaqədar kəmər arxası və

möhkəmliyin azalması) və s. işləri ö;zündə əks etdirir.

Yerin təkinin qorunması üzərində nəzarət, xüsusən də

mürəkkəb şəraitdə, çox dərin və məqsədyönlü olaraq planlaşdırılmalı,

onun həyata keçirilməsi isə sistemli xarakter almalıdır. Bu zaman

nəzarət obyekti kimi nəinki yatağın məhsuldar qatı, həmçinin quyu

lüləsinin yuxan zonaian da götürülməlidir. Yerüstü texnoloji

avadanlıqlar nəinki əsas faydalı qazıntıların yığılması və nəql üçün

hazırlanmasını, həmçinin onlarla bərabər hasil edilən kondisiyalı

səmt məhsullarının (kondensat, kükürd, mikroeleraentlər və s.) da

yığılması və nəqlini təmin etməlidir.

İstismar və vurucu quyuların işi hər bir qu>oı üınrə optimal

neft, qaz və su hasilatı, quyu ağzındakı təzyiq, istismar edilən laydakı

depressiya, istismar dövrü ilə müəyyən edilən texnoloji rejimlərə

uyğun həyata keçirilir.

Yerin təkinin qorunması üçün aşağıdakı tədbirlərin həyata

keçirilməsi vacibdir:

- neftmədən avadanlığı və quyunun vəziyyəti üzərində

fasiləsiz nəzarətin təşkili;

- texnoloji proseslərin ətraf mühitə zərərli təsirini aradan

qaldıran və ya azaldan, bütün təbii resurslardan kompleks səmərəli

istifadə olunmasını təmin edən texnologiyanın seçilməsi;

- ətraf mühitin geoloji və ekoloji monitorinqin təşkili; onların

cari vəziyyətinin qiymətləndirilməsi;

- neft və qazın tullantıları və açıq fontanın qarşısının alınması;

- istismar kəməri və onun arxasındakı sement üzlüyünün

qorunmasının təmin edilməsi;

- mühəndis qurğularının bərk örtüklü meydançalarda

yerləşdirilməsi;

497

- texnoloji proseslər üzərində avtomatik nəzarətin həyata

keçirilməsi, qəza situasiyalannın qarşısının alınması;

- istehsal və məişət tullantılannın utilləşdirilməsi və

basdınimasınm təşkili;

- avadanlıq və mədən kommunikasiyalannm korroziyadan

qorunmasının təmin edilməsi; korroziya inhibitorunun tətbiqi.

Yerin təkinin qorunması nöqteyi-nəzərindən quyunun

konservasiyası və ləğv edilməsi işlərinin düzgün həyata

keçirilməsinin mühüm əhəmiyyəti vardır.

Konservasiya və ya ləğv olunması gözlənilən quyularda

təcrid-ləğv işlərinin vaxtında və keyfiyyətli həyata keçirilməsi, təbii

resurslardan səmərəli istifadə və onların qorunmasına mənfi təsirlərin

qarşısını almağa kömək edir.

Quyularm bütün kateqoriyaları (dayaq, parametrik, kəşfiyyat,

istismar, vurucu, nəzarətedici, xüsusi və s) konservasiya (ləğvedilmə)

edilə bilər. Bu iş növləri yatağın ümumi vəziyyətini saxlamalı,

əhalinin təhlükəsizliyini qorumalı və ətraf mühitin mühafizəsini

təmin etməlidir. Quyulann müvəqqəti konservasiya quyu tikintisi

prosesində, onun qurtarmasından sonra və istismar prosesində həyata

keçirilir.

Tikinti prosesində quyunun konservasiyası aşağıdakı hallarda

yerinə yetirilir:

- qoruyucu kəmərlə mühafizə olunan quyu lüləsinin bir

hissəsinin konservasiyası (sezon xarakterli işlərdə-tikintinin davam

etməsi müddətinə qədər);

- təbii fəlakət nəticəsində giriş yollarının dağılması- onlann

bərpası üçün vacib vaxta qədər;

- faktiki geoloji-texniki şəraitin layihəyə uyğun olmaması

halında - layihə göstəricilərinin dəqiqləşdirilməsi müddətinə qədər

(quyu tikintisinin yeni texniki layihəsinin tərtib edilməsi).

Buraxılmış kəmərlə (perforasiya edilməmiş) quyunun

konservasiyası üçün vacibdir:

- süni dibə qədər dərinlikdə nasos-kompressor borularının və

ya qazma alətinin quyuya salınması;

498

“ korroziya inhibitonı əlavə etməklə qazma məhlulunu quyu

tikintisi layihəsinə müvafiq parametrlərə uyğun gətirib çıxarma;

-- qazma avadanlığının konservasiyasının həyata keçirilməsi;

~ quyunun ağzında yerin təkini istifadə edən müəssisənin,

yatağın adı, quyunun nömrəsi, konservasiya vaxtı və s. məsələləri əks

etdirən lövhənin vurulması.

İstismar prosesində konservasiyaya aiddir:

- lay təzyiqinin doyma təzyiqinə bərabər halından sonra neft

və qaz yataqlarında istismar quyularının konservasiyası (lay

təzyiqinin bərpa edilməsinə qədər, bu isə istismarın davam etməsini

şərtləndirir);

- qaz, qaz papağının quyu dibinə girməsi halında hasilat

quyularının konservasiyası (qaz-neft kontaktının bərabərləşməsi

vaxtına qədər);

- lay və ya vurulan suyun girməsi halında istismar və vurueu

quyuların konservasiyası (təcrid işlərinin həyata keçirilməsi

müddətində, su-neft kontaktının hərəkəti vaxtı və s.).

Quyunun konservasiyası işlərinin həyata keçirilməsi zamanı

vacibdir:

- yeraltı avadanlıqların quyudan qaldırılması;

- nasos-kompressor borularının endirilməsi, quyu lüləsinin

yuyulması, perforasiya intervalının təmizlənməsi;

- quyu lüləsinin neytral maye ilə doldurulması, bu da boru

kəmərlərinə korroziya təsirlərini yox edir və kollektorun məhsuldarlıq

əlamətini saxlayır.

Bütün ləğv olunan quj/oılar ləğv etmə səbəblərindən asılı

olaraq dörd kateqoriyaya bölünür:

- öz vəzifəsini yerinə yetirmiş qu)mlar;

- geoloji səbəblərdən ləğv edilən quyular;

- texniki səbəblərdən ləğv edilən quyular;

- texnoloji, ekoloji və başqa səbəblərdən ləğv edilən quyular.

Birinci kateqoriyaya aiddir:

- tikinti layihəsi ilə nəzərdə tutulmuş vəzifələri yerinə yetinniş

quyular;

499

- hasilat quyusu kimi qazılmış, sulaşmasmdan sonra

nəzarətedici, vurucıı və başqa quyulara keçirilmiş quyular.

İkinci kateqoriyaya aiddir:

- layihə dərinliyinə çatdırılmış, lakin qeyri münbit geoloji

şəraitdə, kollektorlann olmadığı, kontur xarici neftli sahə və s. olan

quyulai”

- layihə kəsilişinin faktiki geoloji kəsilişə uyğun gəlmədiyinə

görə layihə dərinliyini və layihə horizontunu açmamış quyular;

- axın verməyən, “quru” olan quyular.

Üçüncü kateqoriyaya aiddir:

- açıq fontan, yanğın əmələ gəlmiş quyular, bu zaman quyu

lüləsi itirilir;

- mənimsəmə zamanı lay sularının axını baş vermiş quyular.

Uzun müddət aqressiv mühitdə istismarı zamanı korroziya

nəticəsində istismar kəmərində hermetikliyin pozulması aşkar

olunmuş quyular.

Dördüncü kateqoriyaya aiddir:

- istismar kəmərinin möhkəmlik və korroziya-dayanıqlıq

xaraktenstikalannın uyğunsuzluğundan tikintisi qurtarmış və

istismara yararlı olmayan quyular;

- laylarda istilik və qaz üsullarının apanlması şəraitində

istismara yararlı olmayan quyular;

- raüvafiq orqanların tələbləri ilə əsaslandırılmış, yaşayış

məntəqələrinin sanitar-qoruma zonasında, çaylann suqorunma

zonalannda,;

- sututumlannda və s. yerləşən quyular.

Bütün yuxarıda sadalanan işlərin həyata keçirilməsi yerin

təkinin mühafizəsi baxımından ətraf mühitin qorunmasına

yönəlmişdir.

500

15.7. Boru kəmərləri nəqliyyatında təbii mühiiün

çirklənməsi

Boru kəmərləri ən qənaətcil və təmiz nəqliyyat növüdür.

Müasir neft qaz boru kəmərləri mürəkkəb mühəndisi qurğulardır,

uzunluğu yüz və bəzən min kilometrlərə çatır. Boru kəmərləri

mürəkkəb iqlim zonalarından keçir, onların yollarında çay və göllər,

düzənliklər, avtomobil və dəmir yolları, dənizlərə rast gəlinir. Boru

kəmərlərinin bəzi hissələri suyun altından, yerin üzərindən keçir.

Boru kəmərləri- təkcə bir-birinə qaynaq edilmiş aynca borular

deyildir. Boru kəmərlərinin tərkibinə birləşdirici detallar (üçlük,

boğucu), dayaq armaturu (kran birləşmələri, siyirtmələr) və s.

daxildir. Müəyyən intervallardan bir boru kəmərində vurucu nasos

stansiyaları, kompressor stansiyaları quraşdırılır.

Neft və qazın qapalı sistemlə nəqli zamanı yüksək təzyiq

mövcuddur və bu zaman boru kəmərinin partlamasında (cırılması)

böyük təhlükə yaranır. Belə ki, boru kəmərində yaranan nasazlıqlar

ətraf mühitə (su, hava, yerin təki və s.) təhlükə yaradır, bəzənsə insan

tələfatı ilə nəticələnir.

Ölkə nəqliyyat sistemində magistral boru kəmərləri böyük rola

malikdir. Boru kəmərlərinin fəaliyyəti ilə ölkə iqtisadiyyatına külli

miqdarda valyuta daxil olmaları baş verir, bu zaman respublikadan

neft, qaz, neft məhsullarının nəqli həyata keçirilir.

Magistral boru kəmərləri şəbəkəsinin inkişafı boru

kəmərlərinin texniki təchizatı səviyyəsinin daimi yüksəlməsi ilə

müşayiət olunur. Belə ki, məsələn, “nasosdan nasosa” vurulma

texnoloji prosesi mənimsənilmiş, bu isə rezervuar tutumlarına olan

tələbatı azaltmışdır. Neft kəmərlərinin dövrü təmizlənməsi və neftin

rezervuarsız qəbulu və təhvili metodlan geniş tətbiq edilir. Böyük

diametrli neft kəmərlərində yeni texnika və mənimsənilmə üzrə

böyük işlər yerinə yetirilməlidir. Magistral neft kəmərlərində

möhkəmliyi artırmaq məqsədilə avtomatlaşdırma və

telemexanikləşdirmə geniş vüsət almışdır.

501

Magistral nefl-qaz boru kəmərləri neftin və qazın nəqli üçün

əsas nəqliyyat növü kimi qalmaqdadır. Boru kəmərləri nəqliyyatının

yüksək inkişaf tempi ətraf mühitin qorunması üzrə kompleks

tədbirlərin yerinə yetirilməsi ilə sıx bağlıdır. Bu iş magistral neft-qaz

boru kəmərlərinin layihələndirilməsi, tikintisi və istismar

proseslərinin prinsipcə yeni elmi-texniki əsasında qurulmasını

nəzərdə tutur.

Boru kəmərlərinin düzülməsi zamanı ətraf mühitə əsas ekoloji

ziyan trasın təmizlənməsi vo planlaşdıniması işi zamanı, həmçinin

trasa borulann və digər materialların daşınması zamanı vurulur. Boru

kəmərlərinin tikintisi zamanı yer səthinin müxtəlif formalı pozulması

(boru kəmərinin konstruksiyasından asılı olaraq) baş verir: qruntun

eroziya prosesinin aktivləşməsi, çaylardan keçərkən axının

deformasiyası, düzənlik və çökəklik yerlərdə relyef əmələ gəhnə və s.

Magistral boru kəmərlərinin tikintisi zamanı hər 100 km trasda orta

hesabla 500 hektar, yol tikintisində - 250 hektar, karyerə görə isə 100

hektar, torpaq pozuntusu baş verir. Belə tikintilərin həyata

keçirilməsində meşə zolağı qınlır, quşlar və vəhşi heyvanlar

qorxudulur və məhv edilirlər ki, ümumilikdə bu da ətraf mühitdə

balansın pozulması ilə nəticələnir.

Tikintinin bütün mərhələlərində aşağıdakılara yol verməyən

tədbirlər həyata keçirilməlidir:

- qeyri-düzgün relyef əmələ gətirən proseslərin inkişafı;

- tikinti sahəsində təbii yerüstü axınların dəyişilməsi;

- yanğın əmələ gətirə bilən nasaz texnikanm təbii bitki

örtüyünün yanmasına şərait yaratması; tikinti sahəsində maşın

təkərlərinin, kamerlərin və digər şeylərin yandırılması;

- atmosfer havasının çirkləndirici şeylərlə, daxili yanma

mühərriklərinin atılmış qazlan və s. ilə çirkləndirilməsi;

- tikinti tullantılan ilə sahənin zibillənməsi;

- yanacaq-sürtkü materiallannın tökülməsi, işlənmiş yağların

atılması, avtomobillərin və xüsusi texnikanın müəyyən edilməmiş

yerdə yuyulması;

~ obyektin tikintisindən sonra yerin rekultivasiya qayda-

lannın pozulması;

502

- reqlamentləşdirilməmiş ov, balıq tutulması.

Boruların anbarlaşdırılması və qaynaq işlərinin həyata

keçirilməsi üçün az məhsuldarlıqlı, çay və göldən, otlaq və

heyvanların miqrasiya yerindən uzaq sahənin seçilməsi vacibdir.

Qeyd etmək lazımdır ki, neftqazçıxarmada ətraf mühitin

çirklənməsi və ekoloji problemin yaranmasının əsas səbəbi ətraf

mühitə neft və neft məhsullarının birdən atılmasıdır. Neftin ən böyük

atılması boru kəmərlərində cırılma nəticəsində neftin dağılmasıdır.

Hesablanmışdır ki, orta hesabla neft borularının bir dəfə

cırılmasında 1000 m3 torpağı yararsız vəziyyətə salan 2 ton neft

tullanır.

Boru kəmərlərinin həyatı tsiklinin davam etmə müddəti illər və

on illər sayılır. Bu vaxt dövründə borular qocalır və metalda müxtəlif

defektlər əmələ gəlir. Bu, bir tərəfdən boruları hazırlayan zavodun

günahı, digər tərəfdən istismar prosesində korroziya, boruların yük

götürmə qabiliyyətinin olmaması və keyfiyyətsiz montaj nəticəsində

ola bilər. Neft kəmərinin düz hissəsində həm boruda, həm də qaynaq

birləşmələrindəki defektə görə neft və qazın sızması baş verir.

Çirklənmə mənbəyi kimi həmçinin dayaq armaturları da ola bilər.

Odurki, magistral boru kəmərlərinin texniki vəziyyətinin müəyyən

edilməsində əsas rolu boru daxili diaqnostika oynayır ki, bu da boru

kəmərində bütöv tədqiqatın aparılmasına, qəza və imtinalarına səbəb

olan defektlərin aşkar edilməsinə imkan verir.

Qəza imtinalarının dünya təcrübəsi göstərir ki, quru

ərazilərində neft kəmərlərində müxtəlif qrup risk amilləri mövcuddur.

Belə ki, qəza yaranması əsasən boru kəmərlərinin hazırlanması və

montajı (30%), neftin kimyəvi xüsusiyyətlərindən asılı olaraq

korroziya prosesləri (20%), xarici (24%) və təbii (10%) təsirlərlə

əlaqədardır.

Su altında boru kəmərlərində yaranan qəza situasiyaları da

maraq doğurur. Belə ki, su altından keçən boru kəmərlərində də

yaranan qəza imtinaları boru kəmərlərinin

503

hazırlanması və montajı (30%), korroziya (22%) və mümkün

zədələnmə (20%) ilə bağlıdır.

Neftin qəza nəticəsində tökülməsinin ətraf mühitə fiziki

təsirinin aşağıdakı növləri vardır:

- böyük ərazidə yerin təkinin çirklənməsi;

- su hövzəsinin çirklənməsi;

- qaz hava mühitinin partlaması zamanı hava zərbə dalğası;

- boru kəmərindən neftin sızmasının alovlanması zamanı

yanğının tenniki təsiri;

- ərazinin qazlaşması.

Magistral neft kəmərlərində, xüsusən də böyük diametrli

kəmərlərdə qəza zamanı ətraf mühitin ən təhlükəli çirklənməsi baş

verir. Texnogen qəzalar əsasən texnoloji avadanlıq və neft kəmərinin

aşınmasına görə baş verir. Sualtı kəmərlərinin tikintisi və istismarı

suyun çirklənməsi, sahilin mexaniki uçulması, boru kəməri keçən

yerdə axının dəyişməsi ilə nəticələnir. Bunun nəticəsində suyun

keyfiyyəti pisləşir və suda qidalanan orqani;zmlərin qidalanma şəraiti

dəyişir.

Tökülmə dedikdə neftin qrunta istənilən atılması başa düşülür

ki, bu da neftin yer səthinə dağılması ilə əlaqədardır. Neftin qəza

dağılması bu zaman xeyli ərazini əhatə edir.

Dağılmış neft həcmi və dağılma yerindən asılı olaraq daxili

içməli su hövzəsində aşağıdakı kateqoriyalı fövqəladə situasiya

fərqləndirilir:

- lokal - 100 tona qədər tökülmüş neft, tökülmə sahəsi

obyektin ərazisini əhatə edir;

- yerli - neftin tökülməsi 100-500 tona qədər və tökülmə

ərazisi bələdiyyə ərazisi sərhədində və ya 100 tona qədər neft və

obyektin ərazisindən kənar,;

- ərazi-neftin tökülmə miqdan 500-1000 tona qədər, tökülmə

ərasizi bələdiyyə ərazisi sərhəddində.

Neftin dağılması zamanı pozulmuş torpağın lokallaş- dırılması

çirklənmənin təmiz hissəyə keçməsinin qarşısının alınmasını nəzərdə

tutur. Təcrübə göstərir ki, ən yaxşı və möhkəm, texniki cəhətdən

yüksək səviyyəli neft kəmərlərindən, onların birləşmələrindən

istifadə edilməsinə baxmayaraq

504

onun imtinasız işi mümkün deyildir. Bununla əlaqədar olaraq

komponiya neftin dağılması nəticələrinin ləğv edilməsi yö-

nümündən imkanlanndan maksimum istifadə etməlidir. Qəzanın

xarakterindən və yerli şəraitdən asılı olaraq müdafiə qurğularından,

relyefin təbii quruluşundan, paralel neft kəməri çirklənməsindən

istifadə edilə bilər.

Bu məqsədlə boru kəmərləri idarəsi borcludur:

- neftin dağılmasının aradan qaldırılması üçün öz bölmələrinin

yaradılması, bu bölmələrin attestasiyasının keçirilməsi, onlann xüsusi

texniki-avadanlıqlarla təmin edilməsi, uyğun lazımi lisenziyanın

verilməsi;

- neftin dağılması haqqmda müvafiq dövlət qurumlanna təcili

olaraq xəbər verilməsi, onun lokallaşdıniması və aradan qaldmiması

işinin təşkili;

- neftin dağılması və aradan qaldırılması üçün ehtiyat maliyyə

vasitələri və maddi-texniki resurslara malik olmaq;

- fövqəladə hallarda müdafiə üsulları və fəaliyyəti imkanlarını

işçilərə öyrətmək, bu məqsədlə daimi olaraq təlimlərin keçirilməsi;

- texnoloji avadanlıqlan saz vəziyyətdə saxlamaq, vaxtında

mühəndis-texniki tədbirlərin həyata keçirilməsi;

- neftin dağılması halında işçilərin həyat və sağlamlığının

qorunması üzrə tədbirlərin həyata keçirilməsi;

- təhlükəli istehsalat obyektlərində sənayenin təhlükəsizliyi

tələblərinə əməl edilməsinə istehsal nəzarətinin təşkili və həyata

keçirilməsi.

Ətraf mühitin obyektlərində neftlə çirklənmənin aradan

qaldırılması üçün müxtəlif metod və texniki vəsaitlər mövcuddur.

Onların seçilməsi hər bir konkret situasiyadan asılı olaraq fərdidir və

bu zaman yerin relyefi, iqlim şəraiti, dağılan neftin həcmi, sənaye

obyektinin xarakteri və s. nəzərə alınmalıdır.

505

15.8. Neftemalı sənayesində ətraf mühitin mühafizəsi

Neftemalı sənayesi təbii mühitin ümumi çirklənməsinə böyük

təsir edən istehsal sahələrinə aid edilir. Neft emalı və qaz emalı

zavodları mürəkkəb texnoloji prosesləri əhatə edən metaltuturnlu

tikililərdir.

Magistral bom kəmərlərində əmtəə nefti zavodun xammal

parkına daxil olur, burada sonrakı emalın mərhələləri hiəyata

keçirilir.

1. Neftin emala hazırlanması

Neft emalı üzrə qurğuların yüksək göstəricili işinin təmin

edilməsi üçün ora tərkibində duzu 6 qr/litrdən, suyu isə 0,2%- dən

çox olmayan neft vermək vacibdir. Odur ki, neft emalı zavodlarına

daxil olan neft, burada ELOU qurğusunda əlavə olaraq susuzlaşdınlır

və duzsuzlaşdınlır.

2. Neftin ilkin emalı. Rektifikasiya kolonunda 300-350°C

qızdırmaq yolu ilə neftin qovulması zamanı benzin, kerosin, dizel

fraksiyaları və mazut alınır. Neftin daha dərin emalı üçün AVT

qurğularından istifadə olunur, əlavə olaraq mazutdan yağ fraksiyaları

(distilyatlar), vakuum qazoylu aynlır, qalıqda isə qudron smələ gəlir.

3. Neftin ikinci emalı. Bu termiki (termiki krekinq, koks-

laşma və piroliz) və katalitik (katalitik krekinq və riforminq)

metodlanrıdan istifadə ilə əldə edilir.

Texniki krekinq-bu, yüksək molekullu karbohidrogenlərin

parçalanması prosesidir. Bu, 470-540°C temperaturda və 4-6 MPa

təzyiqdə daha yüngül, benzin və kerosin fraksi- yalannı və qazaoxşar

karbohidrogenlərin formalaşdıran karbohidrogenlərin əmələ

gəlməsidir.

Teımiki krekinq üçün xammal mazut və başqa ağır neft

qalıqlandır.

Kokslaşma - bu, termiki krekinqin formasıdır, 450- 550°C

temperatur və 0,1-0,6 MPa təzyiqlə həyata keçirilir. Bu zaman qaz,

benzin, kerosin-qazoyl fraksiyası, həmçinin koks alınır. Piroliz-bu,

termiki krekinqdir, 750-900°C temperatur və atmosfer təzyiqinə

yaxın təzyiqdə aparılır ki, bunun da

506

məqsədi neflkimya sənayesi üçün xammal alınmasıdır. Piroliz üçün

xammal qazın tərkibindəki yüngül karbohidrogenlər, ilkin emal

benzinləri, termiki krekinq kerosinbri, kerosin-qazoyl fraksiyalarıdır.

Pirolizin nəticəsində qazlar: etilen, propilen, butadien, atsetilen,

həmçinin maye məhsullar - benzol, toluol, ksilol, naftalin və digər

aromatik karbohidrogenlər alınır.

Katalitik krekinq - bu, yüksək molekullu karbohidrogenlərin

450-500°C və 0,2 MPa təzyiqində ayniması prosesidir.

Katalizatorlar-bu, krekinq reaksiyasını sürətləndirən və onu termiki

krekinqdən fərqli olaraq daha aşağı təzyiqdə apanlmasma imkan

verən maddədir. Katalitik krekinq üçün xammal vakuum qazoylu,

termiki krekinqin məhsulları, mazut və qudronun kokslaşdınlmasıdır.

Alman məhsullar qaz, benzin, koks, yüngül və ağır qazoyllardır.

Riforminq - bu, katalitik krekinqin müxtəlifliyidir, 500°C

temperatura yaxın və 2-4 MPa təzyiqdə həyata keçirilir, platin və

digər katalizatorlardan istifadə edilməklə həyata keçirilir. Kiçik

oktanlı benzinin birbaşa qovulması ilə jöiksək oktanlı benzinin

alınması riforminqin imkanlanna daxildir. Bundan başqa, riforminqdə

armatik karbohidrogenlər-benzol və toluol almaq olar.

1. Neft məhsullannm təmizlənməsi. Neftin ilk və ikinci

emalında alınan fraksiyalar (distilyatlar) özündə müxtəlif qarışıqlan

birləşdirir.

Distilyatlarda olan (kükürd birləşmələri, naften turşuları,

qətran, bərk parafinləri və s.) qanşiğın tərkibi və kon- sentrasiyası

istifadə olunan xammalın növündən, onun tətbiq edilən emal

prosesindən, qurğunun texnoloji rejimindən asılıdır. Zərərli

qanşilıqlar neft məhsullarından çıxanlır, belə ki, məsələn, mühərrik

yağlarından kükürdlü birləşmələrin və naften turşularının olması,

mühərrikin detallannı korroziyaya uğradır.

NEZ-da alınan neft məhsullarının emalı və təmizlənməsinin

bütün mərhələlərində tullantı və qalıqlar əmələ gəlir ki, bu da emal

edilən neftin ke)diyyətindən, zavodun gücündən, texnoloji proseslərlə

təminatından, istifadə olunan

507

avadanlıq və tənzimləyici qurğunun xarakter və vəziyyətindən, alman

məhsulun assoitimentindən, istifadə olunan yanacağın növündən,

istifadə edilən enerjidən, həmçinin zavodun coğrafi yerləşməsindən

asılıdır. Zavodun ətrafında çirklənmənin səviyyəsi temperaturdan

asılıdır: ən çox isti və soyuq günlərdə (soyuqda-yanacağm sərfinin

artması hesabına, nəfəs klapanından açıq məhsullar rezervuarının

hermetikliyinin azalması; istidə-ətraf mühitin temperaturunun

yüksəlməsi hesabına, soyuducu suyun sərfinin artması və bununla

əlaqədar təmizləyici qurğuların işinin pisləşməsi).

Neftin emalı prosesində çoxlu çeşiddə əmtəə və köməkçi

məhsullar, həmçinin yanmfabrikatlar və komponentləri alınır ki, bu da

neftkimya və kimya istehsalı üçün xammaldır. Neftin emalı

prosesində yanacaq, neft yağı, vazelin, həlledicilər, kerosinlər, saja,

neft koksu, bitumlar və başqa məhsullar alınır. Nəticədə zavod kütləvi

tullantıların mənbəyi olur və çirk- ləndirmə obyektinə çevrilir.

NEZ-da aşağıdakı zərərli maddələrin tullantısı mövcuddur:

- atmosferə atılmalar: neft məhsullannın buxarı, qazlar, azot,

kükürd dioksid, ammiak, fenol;

- axan su və su tutumuna atılmalar: neft və neft məhsulları,

mineral duzlar, ammiak, fenol;

- yerin təkinə atılmalar: işlənmiş şlam, lil, neft zibili, dağılma

və sızmadan neft məhsulları.

Ayrı-ayrı zavodlar üçün, istehsalm xüsusiyyətindən asılı

olaraq, kimyəvi çirkləndiriciləri kimi yağlı turşular və spirtlər, turş

qudron, üzvi və qeyri-üzvi həlledicilər, kükürdün üzvi birləşmələri,

tozşəkilli kükürd, aromatik karbohidrogenlər, katalizator tozu və s. aid

edilir.

Güclü NEZ-i üçün atmosfer havasında çirkləndirici maddələrin

nisbətən sabit konsentransiyası xarakterikdir. Belə ki, kükürdlü

neftləri emal edən zavodlarda onun fəaliyyət göstərdiyi rayonda

atmosferin özünü təmizləmə qabiliyyəti kiçik olduğundan çirklənmə

çox böyük məsafəyə paylanır.

NEZ-i atmosfer havasının çirklənməsinin çox ciddi

508

mənbəyidir. Hətta ən müasir iri müəssisələrdə il ərzində atmosferə on

minlərlə ton karbohidrogenlər, kükürd dioksidi, kükürd, kükürdlü qaz

və başqa çirkləndiricilər tullanır.

Tullantının xarakterinə görə onlar müntəzəm və qeyri

müntəzəmə bölünür. Müntəzəm tullantılar atmosferə, su tutumlanna

və yerin təkinə xüsusi qurğuların köməyi ilə atılır: bu, təmizləyici

qurğular, tüstü boruları-qazmotor kompressorlarının boruları, zavod

məşəlləri, şlam və başqa tullantıların yandırıldığı sobalar,

havalandırma sistemi, şlam meydançaları və lil toplanması üçün yer

və s. ibarətdir.

Qeyri müntəzəmə isə o tullantılar aiddir ki, onlan bir yerdə

toplamaq bu və ya digər mühitə aparmaq mümkün deyildir. Məsələn,

aparat və annaturdakı kipliyin olmaması, təmir işlərindən əvvəl

kanalizasiyaya neft məhsullarının buraxılması və s.

Atmosfer havasını çox çirkləndirən mənbələrdən biri neft və

neft məhsullarının saxlanması üçün zavod rezervuarlandır.

Karbohidrogenlərin atılmaları nəfəsalma klapanlannda neft

məhsulları buxarının artıq təzyiqində baş verir. Belə hadisə həmçinin

rezervuarların neft və neft məhsulları ilə doldurulması zamanı daha

çox baş verir.

Neftin tərkibindəki kükürdün miqdarına görə onları az

kükürdlü (0,5%-ə qədər), kükürdlü (2%-ə qədər), yüksək kükürdlü

(2%-dən çox) kimi təsnifləşdirirlər. Emala kükürdlü və yüksək

kükürdlü neftlər daxil olduqda alınan neft məhsullarının

texniki-iqtisadi göstəriciləri pisləşir. Bunlar avadanlıqları korroziyaya

uğradır, avadanlıqlann vaxtından qabaq aşınmasına səbəb olur,

zavodda ekoloji şəraiti pisləşdirir.

NEZ-da atılan qaz, karbohidrogen buxarları atılmaları, pis

iylənən maddələr, kükürd və s. yandırılır. Yanma zamanı bir

çirkləndiricinin əvəzinə digərləri yaranır, ola bilər ki, onlar daha çox

toksikdirlər. Məsələn, karbohidrogenlərin yandırılması zamanı azot

oksidi, kükürd dioksidi, kükürd və s. ayrılır. Təbiidir ki, tullantılan o

halda yandırmaq lazımdır ki, bu zaman yaranan yeni maddələr daha

az toksikdir və havanı əvvəlcədən az çirkləndirir.

509

NEZ-i o sənaye müəssisələrinə aid edilir ki, burada həm təzə,

həm də dövretmədən alman yüksək səviyyədə su istifadə olunur.

Bütün bunlar sututumları və su hövzələrinin çirklənmə mənbələri ola

bilər. Neftin emal dərinliyinin artması ilə suyun sərfi çoxalır. Neftin

susuzlaşdırılması və duzsuzlaşdırılması prosesinə hazırlıq zamanı

daha çox su istifadə olunur. Bütün bunlar isə çirkləndiimə

mənbələridir.

Neft emalı zavodlarında texnoloji proseslərin xüsusiyyətləri

ondan ibarətdir ki, kolonlarda, qurğularda, avadanlıqlarda,

tutumlarda, boru kəmərlərində daimi olaraq neft qalıqlarının qalın

parafin və qatran çökmələri olur. Bütün bun- lann aradan qaldırılması

üçün xüsusi yuyucu maddələr istifadə olunur.

NEZ-da ətraf mühitin qorunması istiqamətində yerinə

yetirilən tədbirlər bütövlükdə region üçün vacibdir və bu tədbirlər

müvafiq sənədlərin tələbləri çərçivəsində həyata keçirilməlidir.

510

FƏSIL XVI. NEFTQAZÇIXARMA SƏNAYESİNDƏ İSTEHSAL

SƏMƏRƏLİLİYİNİN YÜKSƏLDİLMƏSİ

EHTİYATLARI

16.1. istehsalın iqtisadi səmərəliliyinin mahiyyəti və

göstəriciləri

İstehsalın səmərəliliyi dövlətin iqtisadi siyasətinin mühüm

tərkib hissəsi, son məqsədə nail olmaq vasitəsidir. İstehsalın

səmərəliliyi alınan səmərənin istehsal proscsirdəki xərclərə və ya

təsərrüfat təcrübəsində istifadə olunan resuıslara, istehsalın maya

dəyərinə və istehsal fondlarına nisbəti kimi hesablanır.

Qeyd olunmalıdır ki, “səmərəlilik” termini iqtisadi nəzəriyyə

və təcrübədə geniş istifadə edilir. İqtisadi ədəbiyyatda əsas fondların,

kapital qoyuluşunun və s. səmərəliliyindən söhbət açılır ki, bu da çox

mühümdir, lakin bu, istehsalın bır tərəfli səmərəliliyi ilə səciyyələnir.

Bəzi müəlliflər hesab edirlər ki, “istehsal səmərəliliyi ’

kateqoriyası yeni iqtisadi kateqoriyadır, iqtisadiyyatm indiki inkişafı

mərhələsində onun yetişmiş tələbat və maraqlarının təsiri ilə əmələ

gəlmişdir. Başqa müəlliflər “istehsal səmərəliliyi” və “ictimai

əməyin məhsuldarlığı” məfhumlan arasında müxtəliflik axtarır, ən

yaxşı halda ictimai əmək məhsuldarlığını ictimai istehsalın

səmərəliliyxnın artım göstəricilərindən birinə aid edirlər.

Bu problemin ciddiliyi çoxlu sayda tədqiqat işlərinin meydana

gəlməsinə səbəb olmuşdur. “İctimai istehsalın iqtisadi səmərəliliyi”

məfhumu bir tərəfdən cəmiyyət və onun ayrıca fərdləri, digər

tərəfdən təsərrüfat fəaliyyətinin xərc və nəticələri arasında iqtisadi

münasibətləri ifadə edir. İctimai istehsalın səmərəliliyi iqtisadi

kateqoriya kimi onun məfhumu, meyarı və səmərəliliyi göstəriciləri

ilə səciyyələnir keyfiyyət və kəmiyyət təyin etməsinə malikdir.

511

Qeyd olunmalıdır ki, istehsalin iqtisadi səmərəliliyinin bütün

tərəfləri bir-biri ilə üzvi əlaqəlidir və bir-birini tamamlayır.

Əgər məfhum dedikdə iqtisadi səmərəliliyin məzmunu, tərkibi,

quruluşu başa düşülürsə, meyar dedikdə əlamət başa düşülür ki,

bunun da əsasında istehsalda nəticə və xərclərin optimal nisbətinin

təmininə yönəlmiş məzmunun təyininin qiymətləndirilməsi həyata

keçirilir.

Bəzi ədəbiyyatda qeyd olunur ki, ictimai istehsalda bütün növ

resurslardan istifadənin məcmu səmərəliliyini səciyyələndirən iki

ümumiləşdirici göstərici müəyyən etmək lazımdır ki, bu da ümumi

iqtisadiyyatda istifadə edilən istehsal resursları ilə iqtisadiyyatın

fəaliyyətinin nəticəsi ilə, yəni səmərə ilə müqayisəsini nəzərdə tutur.

Bu mənada iqtisadiyyatda istifadə edilən ictimai əmək məhsuldarlığı

göstəricisi mühümdür ki, bunun köməyi ilə ümumi halda canlı və

maddiləşmiş əməkdən istifadəyə qiymət vermək olur. Bu göstərici

cəmiyyətin milli gəlirinin fiziki həcminin maddi istehsalda sərf edilən

canlı əməyin kəmij^ətinə nisbəti kimi təyin edilir.

Resurs məhsulu milli gəlirdən bir qədər fərqlənir və milli

gəlirlə istehsal vasitələrinin amortizasiyasının cəminə bərabərdir. Bu

göstərici ona görə belə adlandırılmışdır ki, müəyyən dövr ərzində

cəmiyyət bu resurslan əldə edir və öz məqsədləri üçün sərf edir.

Səmərəlilik göstəricilərinə aid prinsiplər bir sıra iqtisadi

ədəbi)^atlarda şərh edilmiş və ümumi halda aşağıdakılar başa

düşülür:

- səmərəlilik elementləri sayılan nəticə və xərclər qarşılıqlı

səbəb-nəticə əlaqəsində olmalıdırlar;

- nəticə, səmərənin bütün elementləri, o cümlədən əmtəə və

xidmətin keyfiyyəti, vaxt amilini nəzərə almalıdır;

- xərclər səmərənin bütün istehsal isiklini əhatə etməklə tam

olmalıdır, həmçinin məzmun etibarilə nəticəni təmsil edən elementi

daxil etməlidir;

- səmərəlilik göstəricisində xərc və nəticələrin əlaqə

512

formaları onların məzmununa uyğun olmalıdır və eyni zamanda

onların müxtəlif ölçülərini nəzərə almalıdır

Son zamanlar iqtisadi ədəbiyyatda balanslaşdırmanı in-

tensivləşdirmə probleminin mühüm bir hissəsi kimi təqdim edirlər.

Göstərilir ki, neftqazçıxarmanın intensivləşdirilməsi ilə əlaqədar

iqtisadi problemlərə baxarkən, aşağıdakı nəzəri müddəalardan çıxış

edilməsi tövsiyə olunur:

- iqtisadi səmərəlilik dedikdə əldə olunan nəticələrlə (ictimai

tələbata uyğun) xərclərin və ya istifadə olunan resursların müqayisəsi

başa düşülür,;

- intensivləşdirmə-səmərəliliyin yüksəldilməsi prosesidir,

daha doğrusu, səmərəlilik intensivləşdirmə ilə alınan nəticədir.

Bir sıra iqtisadçılar təsdiq edirlər ki, ölkə səviyyəsində ümumi

iqtisadiyyatda, sahədə, birlikdə, müəssisədə istehsal səmərəliliyini

səciyyələndirən bir göstərici olmalıdır. Bəzi iqtisadçı alimlər qeyd

edirlər ki, belə göstərici ictimai tələbatı mümkün olaraq maksimum

ödəməlidir, digərləri isə hesab edirlər ki, bu göstərici milli gəlirin

(sırf məhsulun) xərclərə nisbəti kimi təyin edilməlidir. İstehsal

səmərəliliyinə belə yanaşma çox mübahisəlidir.

Belə ki, bu halda müəssisə və dövlət müəssisəsi ilə ayrıca

işçilər arasında mühüm ziddiyyətlər yaranır.

Planlaşdırma səviyyəsindən asılı olaraq iqtisadi səmərə

müxtəlif göstəricilər ilə ifadə oluna bilər. Onlara aiddir: məcmu

ictimai məhsulun həcmi, milli gəlir, mənfəət, məhsul istehsalı və

reallaşdırılması həcmi, məhsulun maya dəyərinin aşağı

salınmasından qənaət.

İstehsalın iqtisadi səmərəliliyinin qiymətləndirilməsi istifadə

edilən bütün resurs növlərinin uçotunu nəzərdə tutur. İstehsal

resursları dedikdə istehsal vasitələri, material resurslan ehtiyatlan

başa düşülür.

Bir sıra iqtisadçılar “ictimai istehsalın səmərəliliyinin

yüksəldilməsi” ilə “ictimai əmək məhsuldarlığının yüksəldilməsi”

məfhumunu eyniləşdirir. Ancaq qeyd olunmalıdır ki, əmək

məhsuldarlığı təkcə resursların istifadəsinin yaxşılaşdırılması zamanı

deyil, həmçinin resurslardan istifadənin

513

pisləşməsində onun fondla silahlandırılmasının artıniması ilə də

yüksələ bilər. Bəzi alimlərin qeyd etdiyi kimi “istehsalın

səmərəliliyi” və “əmək məhsuldarlığı” məfhumlan öz məz- munlanna

görə keçən əsrin əvvəllərində sovet ittifaqının mövcudluğunun ilk

illərində yaxın idilər, o zamanlar isə istehsalatda əl əməyinin xüsusi

çəkisi böyük idi. O dövrdə səmərəlilik haqqında mübahisə yürüdərək,

onda canlı əməyə qənaət (əmək məhsuldarlığının artması) kimi

məntəqədən çıxış edirdilər. İstehsal səmərəliliyi - obyektiv iqtisadi

qanunlar məcmusunun mütləq şərtlərinin yerinə yetirilməsinin

nəticəsidir. Odur ki, bir qanunun və ya belə qanunun bir hissəsinin

tələblərini əks etdirən məfhum və göstəricilərdən fərqli olaraq,

istehsal səmərəliliyi haqqında əsaslı şəkildə qeyd etmək olar ki, bu

obyektiv iqtisadi qanunların özünü göstərməsinin kəmiyyət

xarakteristikasıdır, cəmiyyətin məhsuldar qüvvələri və istehsal

münasibətlərinin qarşılıqlı əlaqəsinin daha çox hiss olunan

nəticəsidir.

İstehsal səmərəliliyi probleminin həlli zamanı sənaye

istehsalının səmərəliliyinin ümumiləşdirilmiş göstəricisinin təyin

edilməsi mühüm əhəmiyyət kəsb edir. Yuxanda qeyd olunduğu kimi

bəzi iqtisadçı alimlər istehsal səmərəliliyi üçün bir göstəricidən

istifadə olunmasını tövsiyə edirlər. Belə yanaşma ona görə əsassızdır

ki, planlaşdırma və idarəetmənin hər bir səviyyəsi üçün istehsal

səmərəliliyinin yüksəldilməsinin spesifik amilləri səciyyəvidir. Bu

onunla əlaqədardır ki, planlaşdırmanın müxtəlif səciyyəsinə spesifik

iqtisadi maraqlar səciyyəvidir. Bundan başqa, ictimai istehsalın

səmərəliliyi ayrı- ayrı müəssisələrin işinin səmərəliliyindən

bütövlükdə asılıdır. Odur ki, istehsalın səmərəliliyinin yüksəldilməsi

yollannı məhz ayrı-ayrı müəssisələr səviyyəsində axtarmaq lazımdır.

Doğrudan da müəssisənin fəaliyyəti, istehsal vasitələri və əmək

resurslanndan istifadənin səmərəliliyi, məlumdur ki, geniş

göstəricilər sistemi ilə səciyyələnir.

Müəssisənin işinin səmərəliliyini onların' fəaliyyətinin hər

hansı göstəriciləri ilə ölçmək olmaz. Bu, aşağıdakı bir sıra

göstəricilərlə müəyyən olunur: fond verimi, əmək

514

məhsuldarlığı (baxmayaraq ki, neft sənayesində bu göstərici nəinki

insanın məhsuldar əməyindən asılıdır, daha çox təbii şəraitdən

asılıdır), məhsulun maya dəyəri, mənfəət, rentabellik və məhsulun

keyfiyyəti. Lakin qeyd olunmalıdır ki, göstəricilər sistemi istehsalın

gedişinin obyektiv qiymətləndirilməsini həmişə təmin etmir, belə ki,

bu göstəricilər müxtəlif istiqamətlərdə fəaliyyət göstərirlər və onları

bir-biri ilə əlaqələndirmək çətinlik törədir. Bununla belə müəssisənin

konkret iş şəraitində istehsal səmərəliliyinin yüksəldilməsi üçün hər

şeydən əvvəl çoxsaylı göstəricilərdən eləsinin seçilməsi vacibdir ki,

bu, istehsal səmərəliliyini səciyyələndirir və onu müəyyən edir.

Ancaq bu halda minimal material, əmək və maliyyə resursları sərfində

yüksək keyfiyyətli ən çox məhsul istehsalı üçün tədbirlər işlənilə bilər

və bütün qüvvələr səfərbər olunar.

İstehsal səmərəliliyini səciyyələndirərək bəzi iqtisadçılar qeyd

edir ki, neftqazçıxarmada səmərəlilik müxtəlif forma və göstəricilər

sistemində öz əksini tapır. Burada iki qrup göstəricilər seçilir. Birinci

qrup göstəricilər canlı və mad- diləşmiş əməyin azalması prosesini

səciyyələndirir. Bu nöqteyi nəzərdən istehsal səmərəliliyi özünü beş

qrup göstəricidə ifadə edir: canlı əmək məhsuldarlığının artımı;

fondveriminin yüksəldilməsi; material resurslarına qənaət; təbiətdən

istifadənin səmərələşdirilməsi, layların neftveriminin yüksəldilməsi;

kapital qoyuluşu səmərəliliyinin yüksəldilməsi. Səmərəlilik

probleminin başqa tərəfi-istehsal nəticələrinin

maksimallaşdırılmasıdır, bu isə özünü müəyyən keyfiyyətdə ümumi,

əmtəəlik və reallaşdırılan məhsul istehsalının həcmi və artım

tempində, həmçinin sırf mədaxil və mənfəət, rentabellik və gəlirinik

fomnasında ifadə edir.

Belə qənaətə gəlinmişdir ki, mənfəət və rentabellik, digər

iqtisadi göstəricilərlə müqayisədə istehsalın səmərəliliyini və

müəssisənin maliyyə-təsərrüfat fəaliyyətinin nəticələrini daha dolğun

ifadə edir. Bu göstəricidə son nəticədə müəssisənin fəaliyyətinin

keyfiyyət və kəmiyyət tərəfləri öz əksini tapır, yəni məhsulun

reallaşdırılmasının artımı, onun keyfiyyətinin

515

yüksəlməsi, elmi-texniki tərəqqinin tempinin sürətləndirilməsi,

istehsal fondlarından istifadənin səmərəliliyi, istehsal və əməyin

təşkilinin yaxşılaşdırılması, əmək məhsuldarlığının yüksəlməsi,

həmçinin buraxılan məhsulun maya dəyərinin aşağı salınması.

Lakin mənfəətin mütləq ölçüsü göstəricisi istehsal

səmərəliliyini qiymətləndirmək üçün kifayət deyildir. İri müəssisələr

öz miqyasına görə kiçik müəssisələrdən pis işləyə bilər, lakin çox

mənfəət əldə edə bilərlər. (Buna “miqyas effekti” deyilir). Mənfəətin

artım tempi aşağıdakı amillər hesabına çox vaxt istehsal fondlarının

artımından geri qalır - yeni güclərin zəif mənimsənilməsi, işlənməyə

kiçik yataqlann cəlb edilməsi, tildntinin smeta dəyərinin artması və s.

Məhz buna görə də istehsalın mənfəətlilik dərəcəsini səciyyələndirən

nisbi göstərici lazımdır. Belə göstərici istehsalın rentabelliyidir və ya

başqa cür desək onun gəlirliyi, mənfəət səviyyəsi və s. Rentabellik,

təbiidir ki, alınan sırf gəlirin, mənfəətin nisbi ifadəsidir.

Rentabellik kateqoriyası istehsal münasibətləri sistemi ilə

şərtlənir, onların yeni sosial məzmununu əks etdirir, statistika və

dinamikada hər bir konkret dövrdə ictimai istehsalın necə səmərəli

olduğunu müəyyən edir.

Demək lazımdır ki, rentabelliyin iqtisadi məzmununa, onun

məğzinə, istehsal səmərəliliyi göstəricilər sistemində yeri və roluna,

onun planlaşdırılmasının metodologiyası və s. baxaraq bir sıra

iqtisadçı-alimlər hesab edirlər ki, rentabellik istehsalın iqtisadi

səmərəliliyinin vacib göstəricisi və hər bir müəssisənin

istehsal-təsərrüfat fəaliyyətinin nəticələrinin qiymətləndirilməsi

meyandır.

Müəyyən illər ərzində qəbul olunmuşdur ki, rentabellik

mənfəətin reallaşdmlmış məhsulun tam maya dəyərinə nisbəti kimi

təyin edilir. Bu göstərici tmiversal xarakterli idi ki, bu da onun üstün

cəhətlərindəndir. Lakin bu göstəricinin də çatışmayan cəhətləri

vardır, belə ki, bu üsulla hesablanan rentabellik, məhsulun maya

dəyərinin dəyişməsini əks etdirsə də, bu, fəaliyyətdə olan istehsal

fondlarının dəyərini və onlann istifadə dərəcəsini nəzərə almır.

516

Müasir dövrdə rentabellik faizlə mənfəətin istehsal prosesində

olan istehsal fondlarının dəyərinə olan nisbət kimi təyin edilir. Bu

göstərici iqtisadi səmərəliliyi digər göstəricilərdən daha yaxşı

səciyyələndirir, istismar və kapital xərclərini nəzərə alır.

Beləliklə, konkret situasiyadan asılı olaraq səmərəlilik, meyar

və göstəricilər sistemi ilə ifadə oluna bilər və istənilən halda bu

istehsal-təsərrüfat potensialından maksimal istifadəni nəzərdə tutur.

16.2. Neft və qaz yataqlarının istismarının

səmərəliliyinin qiymətləndirilməsi

Azərbaycanda istismar edilən neft yataqlarının əksəriyyəti

işlənmənin son mərhələsində olduğundan bu yataqlar üçün məhsulun

sulaşma faizi və təmirlərin sayının çox olması səciyyəvidir. Belə

yataqlarda istismar edilən quyular kiçik debitə malik olduğuna görə

bəzən bu quyulardan hasil edilən neft və qazın istehsal xərcləri onun

satış qiymətindən böyük ola bilər.

Bazar münasibətlərinə keçid şəraitində müəssisənin rəqabət

qabiliyyətini saxlamaq üçün istehsal xərclərinin düzgün təyin

edilməsi vacib məsələlərdən biridir.

Məlumdur ki, çıxarılan qaz - maye qarışığında suyun miqdan

daha böyükdür. Mövcud texnologiyalann imkanlannm

məhdudluğundan çıxarılan su gəlir gətirmək mənasında realizə

olunmur. Lakin suyun çıxaniması külli miqdarda xərc tələb edir.

Məsələnin qoyuluşu: Tutaq ki, bir ildə (kvartalda, ayda)

neft və qaz yatağından ZQ„ ton neft, ZQr m3 qaz; ZQcy ton su

çıxarılıb və ümumi istehsal xərcləri M manat təşkil edib və bu

istismar obyektinin iqtisadi səmərəliliyini təyin etmək tələb olunur.

Qəbul edək ki, 1 t qaz - maye - su qarışığını çıxarmaq üçün q manat

vəsait sərf olunur. Bu halda aşağıdakı bərabərlik doğrudur:

517

miqdar su ilə çıxarılan neftin miqdarının çoxaldılması; qazın səmərəli

yığılmasına xüsusi diqqət verilməlidir.

Qeyd edək ki, yuxarıdakı hesabatı məsələnin qoyuluşundan

asılı olaraq ayrı-ayn horizontlar (quyular) üzrə də yerinə yetirmək

olar. Aşağıda xərclərin bölüşdürülməsi üsulu verilmişdir.

Neftqazçıxarma müəssisəsinin ümumi neft hasilatına çəkdiyi

xərclərin bir hissəsi quyu fondundan, digər hissəsi çıxanlan mayenin

miqdarından asılıdır. Ümumi halda çıxarılan maye həcmi əsasən,

başqa şərtlər eyni olduqda, mayenin qalxma hündürlüyündən

quyulann təmirarası müddətindən asılıdır. Belə ki, çıxarılan mayenin

miqdarı və mayenin qalxma hündürlüyü artdıqca xərclər artır,

quyuların orta təmirarası müddəti çoxaldıqca bu xərclər azalır, yəni;

Q H M =

T

(16.12)

Burada Qm - horizontlardan və ya ayrı - ayrı quyulardan

çıxarılan mayenin miqdarı;

//or - horizontun orta dərinliyi (və ya quyulann dərinliyi);

T - hər hansı horizontda işləyən quyuların və ya bir quyunun

təmirarası müddəti;

A - mütənasiblik əmsalıdır.

Qeyd etmək lazımdır ki, mütənasiblik əmsalını (A) tapmaq

üçün aşağıdakı üsuldan istifadə etmək olar. Hesabat apanlan NQÇİ-i

üçün neft və qaz hasilatı xərclərinin kalkulyasiyası (bir neçə illik)

əsasında maye həcmindən asılı olmayan ümumi xərclərdəki hissəsini

tapmaq və bu diapazonun maksimum qiymətini hesabat üçün əsas

qəbul etmək olar.

(16.12) ifadəsini ümumi yataq və hər bir horizont üçün tərtib

edək, onda

O H (16.13)

521

Nj - quyulann dərinliyi; Tj - quyuların təmirarası müddətidir.

Horizontlar və quyular üzrə 1 ton maye çıxamıaq üçün lazım

olan xərcləri hesablayaq:

Horizontlar: =

M i

Q ^

mi

(16.19)

9j = ^

(16.20)

Quyular:

Horizontlar və quyular üzrə 1 ton mayeni qaldırmaq üçün

lazım olan xərcləri bilməklə (16.19)'5-(16.20) ifadələrinə görə

horizont və quyulann gəlir və ziyanla işlənməsini təyin edə bilərik.

Yuxarıdakı metodoloji yanaşmanı bir misalla izah edək. Hər

hansı ildə 1 və 2 yataqlann fəaliyyətini araşdıraq (cədvələ bax).

Göstəricilər I yataq Su-neft anıiii Sulaşma %

Neft, t 39060

Su, t 217607 5,571 85,0

Göstəricilər II yataq Su-neft anıiii Sulaşma %

Neft,t 19360

Su, t 9498 0,491 33,0

İl ərzində ümumi xərclər 1 yataq üzrə 9,48302* 10? manat, II

yataq üzrə 3,127379* 109 manat olmuşdur.

1 ton mayeni qaldırmaq üçün xərclər uyğun olaraq I yataq üzrə

36947 manat və II yataq üzrə 108401 manat olmuşdur. Yataqlar üzrə

gəliri hesablayaraq:

523

I yataq üzrə:

- 9) - q'EQsu = 39060(187000 - 36947) - 36947 • 217607 =

= -2.17886 ■ 10^ man.

Alınan nəticənin təhlili göstərir ki, I yataqda gəlir əldə

etmək üçün çıxarılan suyun miqdarı azaldılmalıdır.

II yataq üzrə:

K2 = 360(187000 -108401) -108401 ■ 9498 = +0.492084 ■ /O” man. Deməli, I yataq ziyanla II yataq isə gəlirlə istismar

olunur. Çıxarılan qazın miqdarı nəzərə alınarsa, bu ziyan

müəyyən qədər azalar.

Yuxanda qeyd edilənləri nəzərə alaraq gəlir əldə etmək

üçün neftin satış qiymətinin həddini müəyyən edək:

I yataq üzrə (qaz nəzərə alınmadıqda):

/ + Sö.

və ya 36947 (1+5,57) = 242778 manat, indiki kursla 54,60$

olar.

II yataq üzrə:

Sö„ C« > ^ 1 +

Sö„

və ya 108401(1+0,49) = 161626 manat, indiki kursla 36,50$ olar.

Tutaq ki, 1 yatağının 22 quyusundan gündə 16 ton neft və 326

ton su çıxarılır və deməli, bu ildə həmin quyulardan 2432 ton neft və

72426 ton su çıxanlıb.

Bu quyular həmin müddətdə dayandırılsaydı və ya suyu

məhdudlaşdırmaq üçün təcili tədbirlər görülsəydi I yataq da gəlirlə

istismar olunardı. Bunları nəzərə alsaq, onda I yatağın istismarında

gəlir

524

Kı = 36628150053 - 36947-144611

olardı.

+ 0,153-10^ man.

Beləliklə, qeyd edilənləri yekunlaşdıraraq aşağıdakı qənaətə

gəlmək olar:

- quyulardan çıxarılan suyun miqdarını məhdudlaşdırmaq

məqsədilə tədbirlər görməli,

- rentabelli olmayan quyular üzərində müəyyən tədbirlər

həyata keçirib onlann hasilatını artırmaq və bununla da istismar

xərclərini azaltmaqla “gəlir - xərc” fərqinin artmasına şərait

yaratmalı,

- işlək quyularm neftə görə debitlərini geoloji - texniki

tədbirlər hesabına artıımalı,

- enerji sərfini azaltmaq məqsədilə tədbirlər görməli,

- laya vurulan suyun miqdarını tənzimləməli.

16.3. Hasilatın intensivləşdirilməsi üsullarının

səmərəlilik göstəricilərinə təsiri

Hazırda Azərbaycanın dəniz və quru sahələrində istismarda

olan neft-qaz yataqlarının böyük əksəriyyəti son işlənmə

mərhələsindədir. Bu sahələrdə xeyli miqdar çıxarıla bilən qalıq neft

ehtiyatı mövcuddur. Lakin başqa şərtlərlə bərabər quyu fondunda boş

dayanan quyular böyük xüsusi çəkiyə malikdir, belə ki, quru sahələri

yataqlardan boş dayanan quyu fondu ümumi quyu fondunun 33%-ni

təşkil edir. Belə sahələrdə neft-qaz hasilatının sabitləşdirilməsi və ya

artırılması yeni quyuların qazılması, ikinci və üçüncü neft- çıxarma

üsullarının tətbiqi məqsədilə əlavə kapital qoyuluşu tələb edir. Neft

yataqlarının işlənməsinin vəziyyətini yaxşılaşdırmaq və nəticə

etibarıilə illik neftçıxarmanın səviyyəsini qaldırmaq üçün müxtəlif

tədbirlər, məsələn, ilkin quyu şəbəkəsinin bərpası, su vurulması işləri,

işlənmə metodlarının təkmilləşdirilməsi və s. tətbiq edilir. Dünyanın müxtəlif ölkələrinin sosial-iqtisadi inkişafmm

525

müasir mərhələsi iqtisadi artımın intensiv amillərdən istifadəni ön

plana çəkir. Məlumdur ki, istehsalın intensiv növü dedikdə daha

səmərəli istehsal vasitələrindən istifadə, ekstensiv növü dedikdə isə

istehsalın genişləndirilməsi imkanları (istehsal vasitələrinin

kəmiyyətcə artırılması) başa düşülür. Məhz iqtisadiyyatın inkişafının

intensiv yolu dünya ictimai məhsulunun daha yeni keyfiyyət

səviyyəsinə qaldırılmasına imkan verir. İstehsalın

intensivləşdirilməsi dərin iqtisadi və sosial mə:onuna malikdir və

iqtisadi qanunların ən mühüm reallaşdırma forması kimi fəaliyyət

göstərir.

Qeyd etmək lazımdır ki, dünyanın heç bir ölkəsində təkrar

istehsalın intensiv və ekstensiv növü aynhqda fəaliyyət göstərməmiş

və göstərmir. İqtisadi inkişafın müəyyən mərhələsində müxtəlif sahə

və bölməsində konkret şəraitdən asılı olaraq gah bu, gah da digər növ

üstün ola bilər.

Ancaq bütün bunlara baxmayaraq geniş təkrar istehsalda

intensiv növə üstıinlük verilməli, rəqabətqabiliyyətli məhsul istehsalı

ilə müəssisə bazar seqmentində öz yerini tapmalıdır.

Rəqabətqabiliyyətli məhsul istehsalının mühüm istiqamətlərindən

biri başqa şərtlər eyni olduqda istehsal xərclərinin azaldılmasıdır ki,

intensivləşdirmənin həyata keçirilməsi bu yolda ilk addım sayıla

bilər.

Qumda istismarda olan yataqların son işlənmə mərhələsində

olduğunu bilərək bu yataqlarda hasilatın sabitləş- dirilməsi və

artırılması üçün ikinci və üçüncü istismar üsullarından istifadə

olunur. Yataqların vəziyyətinin təhlili göstərir ki, quyu şəbəkəsinin

çox kəsilməsi; qazıma həcmi və tempinin kiçik olması; dağ - mədən

şəraitinin pisləşməsi və s. edilən bütün kompleks tədbirlərə

baxmayaraq neft hasilatı həcminin sabitləşdirilməsi və artırılmasına

lazımi səviyyədə imkan verməmişdir. Neftvermənin

intensivləşdirilməsinə yönəldilmiş üçüncü istismar üsullarmın

tətbiqinin texnoloji nəticələri bu üsullar əsasında alınmış neftvermə

artımının xüsusi texnoloji səmərəsi ilə səciyyələnir.

Məlumdur ki, neft yataqlarının işlənməsinin

təkmilləşdirilməsi, lay təzyiqinin saxlanması, laylara müxtəlif

526

təsir üsullannm tətbiqini nəzərdə tutur. Belə təsir üsulları laym

geoloji, geofiziki, fiziki-kimyəvi şəraitindən asılı olaraq tətbiq olunur.

Azərbaycanın quru sahələrində laylann neflveriminirı artırılması

bilavasitə ikinci (suvurma) və üçüncü istismar üsullarının (laydaxili

yanma, polimer qələvi məhlulu ilə təsir, termo - kimyəvi təsir, buxar -

istilik təsiri, köpük - hava sistemi, maye fazalı oksidləşdirici,

kompozit sistemi, neftin sıxışdınlma xəttinin düzləndirilməsi,

mikıobioloji təsir) və digər istiqamətlərin tətbiqi ilə əlaqədardır.

Laylara su ilə təsirin məqsədi yeni yataqlarda lay təzyiqinin

saxlanılması, köhnə, uzun müddətdə istismarda olan yataqlarda isə

lay təzyiqinin bərpası və sabitləşdirilməsidiı. Qeyd etmək lazımdır ki,

Azərbaycanın quru sahələrində istismarda olan neft yataqlarında

suvurma prosesi ilk dəfə 1947-ci ildə Balaxanı-Sabunçu-Ramana

yatağında tətbiq edilmişdir. Sonralar isə bu üsul qurunun müxtəlif

neft yataqlannda istifadə edilmiş və ümumilikdə obyektlərin 30%-dən

çoxu bu təsir üsulu ilə əhatə olunmuşdur. Suvurma prosesinin təhlili

və mütəxəssis rəyləri onu göstərir ki, bu üsulun tətbiqi Abşeron

yanmadasmda və Aşağı-Kür çökəkliyi neft yataqlaııııda daha

səmərəli olmuşdur. Qeyd etmək lazımdır ki, suvurma prosesi

Mişovdağ və Kirovdağ neft yataqlannda işləıunənin ilk

mərhələsindən həyata keçirilmiş və bu da öz müsbət nəticəsini

vermişdir. Elmi ədəbiyyatda yataqların işlənməsinin ilk

mərhələsindən suvurma prosesinin apaniması tövsiyə edilir.

Laylann son neftvermə əmsalının arlırılması, neft hasilatının

sabitləşdirilməsi və artırılması üçün həmçinin üçüncü istismar

üsulları da tətbiq edilir. Ədəbiyyatın təhlili göstərir ki, neftvermənin

intensivləşdirilməsinə yönəldilmiş üçüncü istismar üsullarının

tətbiqinin texnoloji nəticələri bu üsullar əsasında alınmış neftvermə

artımı, xüsusi texnoloji səmərə ilə səciyyələnir ki, bu haqda yuxarıda

qeyd etmişdik. Bu göstəricilər əsasında ikinci və üçüncü istismar

üsullarının nəticələrinin təhlilini aparmaq və bu təhlil nəticəsində isə

müxtəlif geofiziki şəraitdə olan yataqlarda konkret hansı üsulun tətbiq

edilməsi haqqında qərar qəbul edilməsi mümkündür.

Azərbaycanın quru sahələrində istismarda olan neft- qaz

yataqları mürəkkəb geoloji quruluşları, təbii amilləri, sənaye

işlənməsinə daxil olma tarixi, bu yataqlarda tətbiq edilən texnoloji

tədbirlərin və üsulların çoxcəhətliliyi ilə fəqrlənirlər. Uzun illər

işlənmədə olan bu yataqlarda elmi - təcrübi əhəmiyyət kəsb edən

müxtəlif səpkili kifayət qədər informasiyalar toplanmış,

sistemləşdirilmiş və istifadə edilmişdir. Neft yataqlarının

işlənməsinin son mərhələsində ən vacib məsələlərdən biri neftvermə

əmsalını artırmaq üçün üsulların düzgün seçilməsidir. Bu məqsədlə

mövcud quyu fondundan səmərəli istifadə etməklə yanaşı, istismar

üsullarının təkmilləşdirilməsi, yeni quyuların qazılması və nəhayət

laylara geniş miqyasda süni təsir üsullarının tətbiqi labüddür. Bəzi

hallarda layların geoloji yatımından və fiziki-kimyəvi

xüsusiyyətlərindən asılı olaraq istifadə edilən üsullar səmərəsiz olur.

Azərbaycanın quru sahələrindəki neft yataqlarının işlənməsinin cari

vəziyyəti neft hasilatmm çox kiçik tempi ilə səciyyələnir ki, bu da

yataqların geoloji - energetik xüsusiyyətlərinin mürəkkəbliyi və

bununla əlaqədar istifadə edilən intensivləşdirmə üsullarının

məhdudluğu ilə izah olunur. Hal - hazırda laylann neftveriminin

artırılması məqsədi ilə tətbiq edilən müxtəlif üsullar kifayət qədər

səmərə vermir və ya onların tətbiqi bir çox problemlərlə qarşılaşır.

Neftvermənin artırılmasının əsas yollarından biri də ona aid

ədəbiyyatın təhlili, üçüncü istismar üsullarının tətbiqi, laya təsir etmə

əhatəsinin artınlması və sıxışdırma əmsalının yüksəldilməsinə

yönəldilir. Bu üsulların tətbiqi bazar münasibətləri prinsipləri nöqteyi

- nəzərindən məhdud resurslardan səmərəli istifadə etməklə ən az

xərclə ən böyük nəticə əldə etməyə yönəldilmişdir.

Üçüncü istismar üsullarının tətbiqi bilavasitə aşağıdakı üç

səbəbdən irəli gəlir:

1. neft ehtiyatlarının məhdudluğu;

2. neftə olan tələbatın yüksək olması;

3. ehtiyatlann yerin təkindən çıxarılma tempinin aşağı olması.

528

Bütün bunlar Azərbaycanın quru sahələrindəki neft

yataqlarında tətbiq edilən üçüncü istismar üsullarının, onların

tətbiqindən alınan nəticələrin müxtəlifliyinə gətirib çıxarır.

“Balaxanmeft” NQÇİ-də istismar edilən Balaxanı-Sa-

bunçu-Ramana yatağının sənaye istismarı 130 ildən artıqdır. Abşeron

yarımadasının mərkəzində yerləşən bu yataq qonşu yataqlardan nadir

geoloji - struktur əlamətləri ilə səcr/>'ələnir. Həmçinin bu NQÇİ-ə

olan maraq həm də onunla izah edilir ki, qurudakı müəssisələrdə hasil

edilən neftin 14-15%-i məhz “Balaxanmeft” NQÇİ-nin payına düşür.

Bu NQÇİ-də aşağıdakı üsullar tətbiq edilib:

- laydaxiliyanma;

- su-hava qarışığı;

- polimer - qələvi məhlulu;

- qələvi tullantısı vurulması;

- termokimyəvi təsir;

- mikrobioloji təsir.

16.4. Neftveriminin artırılmasının iqtisadi

səmərəliliyinin təyini metodikası

Neft sənayesi ölkənin əsas yanacaq sahəsidir və onun

inkişafından maddi istehsalın digər sahələrinin (neft-maşınqayırma,

neft-kimya, energetika, nəqliyyat və s.) fəaliyyəti bilavasitə asılıdır.

İstehsal səmərəliliyinin artırılması sənaye sahələrinin inkişafının

əsasını təşkil edir və bu fondtutumlu (kapitaltutumlu) sahələr

(xüsusilə neft-qaz sənayesi) üçün daha vacibdir. Belə ki, yeni texnika,

texnologiyanın istehsalatda tətbiqi üç cür səmərə verir: texniki,

iqtisadi və sosial.

Neft sənayesi üçün ən vacib istehsal amili yerin təkində olan

neft və qaz ehtiyatlarıdır. Bu ehtiyatların məhdudluğu, yenidən

yaranmaması və s. məsələlər neft sənayesinin xüsusiyyətlərini

səciyyələndirir. Ona görə də mövcud ehtiyatlardan səmərəli istifadə

edilməsi onlann çıxanimasının artırılmasına xüsusi fikir verilməsi,

istehsalın təşkilinin

529

təkmilləşdirilməsi, idarəetmənin iqtisadi mexanizminə əsaslanan

tədbirlərin həyata keçirilməsini şərtləndirir.

Neftçıxarmanm inkişafında neft yataqlarının işlənməsi

səmərəliliyinin artırılması probleminin həlli, ehtiyatların

mənimsənilməsini artırmaq üçün yeni, daha mütərəqqi

texnologiyaların yaradılması, neft hasilatının inten- sivləşdirilməsi

üçün digər tədbirlərin həyata keçirilməsilə hasilatın aşağı düşməsinin

qarşısını almaq və onu sabitləşdirmək mühüm məsələlərdəndir. Bu

məsələlərin həllində vacib istiqamətlərdən biri layların neftvcrimini

artıran yeni üsullardan geniş istifadə olunmasıdır. Hazırda layların

neftverimini artıran onlarla üsul mövcuddur ki, Azərbaycan

şəraitində onları aşağıdakı kimi qruplaşdırmaq olar:

- istilik (daxilə hərəkət edən yanma ocağı, buxar - istilik təsiri,

istilik ötürücüləri ilə neftin sıxışdırılması);

- fiziki-kimyəvi (polimer qələvilərlə neftin sıxışdıniması,

səthi aktiv maddələr, köpük və köpük - hava qarışığından istifadə);

- mikrobioloji təsir (süd zərdabı və lildən istifadə);

- kombinələşdirilmiş (su-qaz təsiri, termokimyəvi və s.).

Layların neftverimini artırmaq üsullannın tətbiq həcmi,

onların həyata keçirilməsinə sərf olunan xərclərin artması və ayrı-ayrı

neftqazçıxarma idarələri üzrə dəyişməsi bu sahədə səmərəli iqtisadi

işin apanimasını çətinləşdirir.

İstənilən elmi-texniki tədbirin iqtisadi səmərəliliyinin düz və

obyektiv təyin edilməsindən onun tətbiq həcmi və digər

neftqazçıxarma müəssisələrindən istifadə səviyyəsi asılıdır. Bütün

bunlar layların neftverimini artıran üsullara da aiddir. Onlann tətbiqi

neft hasilatının intensivləşdirilməsi prosesinin yerinə yetirilməsinə

yönəldilir.

Qeyd etmək lazımdır ki, layların neftverimini artıran

tədbirlərin iqtisadi səmərəliliyini təyin etmək məqsədilə aşağıdakı

düsturlar təklif olunur:

E — 3ıA ] + HDA — 32A2 (16.21)

və ya

530

E = CıAı + HDA - CıAı-EhK (16.22)

Burada 3\, 32- yeni texnikanın tətbiqindən əvvəl və sonra 1 t

neftə gətirilmiş xərclər, man/t; C/, C2 - tədbirdən əvvəl və sonra 1 t

məhsulun maya dəyəri, man/t; Aj^A2 - tədbirdən əwəl və sonra illik

neft hasilatı, t; DA - yeni texnikanın tətbiqi hesabına illik əlavə neft

hasilatı, t; // - 1 t neft hasilatının artımına gətirilmiş xərclərin xüsusi

normativi, man/t; K - əlavə kapital qoyuluşu, man. En - iqtisadi

səmərənin normativ əmsalı, vahidin hissəsi.

Göstərilmiş düsturdan istifadə edilməməsinin bir sıra səbəbləri

vardır. Bununla əlaqədar aşağıdakıları qeyd etmək olar:

1. Diskont əmsalı (16.21), (16.22) düsturlarında nəzərdə

tutulmamışdır. Belə ki, neftçıxarmada layların neftverimini artıran

üsulların tətbiqi uzun müddətə hesablanır və ona görə də iqtisadi

ədəbiyyatda mövcud olan “pulun müvəqqəti dəyərə” malik olması

prinsipi nəzərə alınmalıdır. Həmçinin neft sənayesi risklə bağlı

sahələrdəndir və vaxt amilinin hesablamalarda nəzərə alınması bu

riskin “yumşaldılmasına” xidmət edir.

2. Düstur (16.22)-də 1 t neft hasilatı artımı xərclərinin xüsusi

normativi nəzərdə tutulmuşdur. Qeyd edək ki, keçmiş ittifaq dövründə

bu normativin iki əmsalı mövcud idi: neft- vermə artımı üçün cari -

25; son - 55 rubl/t. Hazırda belə normativlər təyin edilmir, qeyd

olunanlardan istifadə isə qeyri - mümkündür.

Bütün bunları nəzərə alaraq, layların neftveriminin

artırılmasına yönəldilmiş tədbirlərin tətbiqinin iqtisadi səmərəliliyinə

yanaşma təklif olunur:

aşağıdakı düsturun köməyi ilə hesablamaq olar.

DXM = [AMQ - TTX- ŞJэy - V,„] at (16.23)

Burada DXM - diskontlaşdırılmış xalis məhsul, man.; AM-

tədbirin tətbiqindən sonra məhsul artımı, t; Q - \ t neftin satış

qiyməti/t; 'FTX - texnologiyanın tətbiqi xərcləri, man.; Şd;>y - neft

hasilatında şərti dəyişən xərclər, man.; V,„ - mədən

531

vergisi, man.; a/ - t ilində diskont əmsalı, vahidin hissəsi.

Qeyd etmək lazımdır ki, şərti dəyişən xərclərə neftin

çıxaniması üçün enerji, laylara süni təsir, neft və qazın yığılması və

nəqli, neftin texnoloji hazırlanması, xammal - mineral bazanm təkrar

istehsalı xərcləri aiddir.

Şərti dəyişən xərcləri təyin etmək üçün neft hasilatı maya

dəyəri kalkulyasiyasında yuxarıda adları çəkilən xərclərin 1 t neltə

görə normativi (N) hesablanır. Daha sonra isə şərti - dəyişən xərc

aşağıdakı düsturla təyin edilir:

Şdэy = MN (16.24)

Bu hesablamalarda neft hasilatı həcmi ilə bilavasitə əlaqədar

olan mədən vergisi aynca təyin edilir. Belə ki, həmin vergi dərəcəsi

vergi qanunvericiliyinə əsasən təyin edildiyindən, onun bir hissəsi

neftin qiymətində öz əksini tapır. Odur ki, hesablamalarda mədən

vergisinin qalan hissəsi aşağıdakı kimi təyin edilir:

= 0,20635M^Q (16.25)

Burada 0,20635 vergi dərəcəsinin qalıq hissəsidir.

Elütün bunlan nəzərə alaraq, diskontlaşdırılmış xalis məhsul

aşağıdakı kimi təyin edilir:

DXM = [^MO - TTX- AMN-0,20635 AMQ] ar (16.26) və ya

DXM =-- [(1 ~ 0.20635) AMQ - TTX- AMN] a,- (16.27)

Qeyd etmək lazımdır ki, əgər yeni texnika və texnologiyanın

tətbiqi zamanı mənfəət vergisinin nəzərə alınması məsələsi ortaya

çıxdığı qəbul edilərsə

[d - 0,20635) AMQ - T T X - A M N] =A, onda DXM

=(1-0,20) A at (16.28)

Eleləliklə, layların neftveriminin artırılması və digər in-

tensivləşdirmə üsullanmn tətbiqinin iqtisadi səmərəliliyinin

qiymətləndirilməsi aiqoritmini aşağıdakı kimi formalaşdırmaq olar:

532

- layların neft\'erimini artıran üsulların həyata

keçirilməsindən əvvəl gözlənilən texnoloji effektə neft hasilatı

artımı, su vurulması, hasil edilən məhsulun sulaşmasmm azalması,

qeyri - məhsuldar vurulma həcmi və s. aiddir. Yuxanda qeyd

olunduğu kimi, başqa şərtlər eyni olduqda texnoloji səmərə iqtisadi

səmərənin əsasını təşkil edir və onun düzgün təyin edilməsi layların

neftveriminin artırılmasının iqtisadi səmərəliliyinin obyektiv

qiymətləndirilməsində mühüm rol oynayır;

- yerinə yetirilən və ya planlaşdırılan üsulların quyuda (quyu

qrupu) tətbiqi ilə neft hasilatının texniki-iqtisadi göstəriciləri

hesablanır;

- üsulun tətbiqindən sonra texnoloji informasiyalann daxil

olması ilə iqtisadi səmərəlilik, xərclərin ödəmə müddəti,

texniki-iqtisadi səmərəliliyin xüsusi göstəriciləri, tədbirin tətbiqinin

neftqazçıxarma idarəsinin əsas texniki-iqtisadi göstəricilərinə təsiri

müəyyən edilir;

- layların neftverimini artıran üsulların həyata keçirilməsinin

texniki-iqtisadi təhlili aparılır, onlardan ən səmərəlisi seçilir və

bütövlükdə neft sənayesində sonrakı dövrdə tətbiqi üzrə tövsiyələr

hazırlanır.

Bütün bunlar rəqabətqabiliyyətli məhsul istehsalı və

səmərəliliyin artırılması baxımından sahədə düzgün idarəetmə

qərarlarının qəbulu məsələsinin həllində çox böyük əhəmiyyət kəsb

edir və hesablamaların dünya təcrübəsində qəbul olunmuş metodlara

uyğunlaşmasına kömək edir.

16.5. Büdcələşdirmə sisteminin iqtisadi səmərəliyi

Müəssisənin səmərəli idarə edilməsi onun uzunmüddətli

strategiyasının müəyyənləşdirilməsindən başlanır. Müəssisə özünün

missiyasını və strateji məramlarını müəyyənləşdirərək, fəaliyyətini

bu məramlara çatmaq üçün istiqamətləndirir. Strateji məramlara

çatmaq üçün növbəti bir ildə məramlar büdcə və planlaşdırma

prosesində müəyyənləşdirilir (şəkil 8.30).

533

Büdcə nədir? Büdcə məramlarına çatmaq müəssisəyə nə verir?

E. Dobrovolskinin fikrincə, büdcə - müəssisənin proqnozlaşdırılan

gəliri əldə etmək üçün zənıri olan resurslara tələbatını müəyyən edən,

natural və ya dəyər ifadəsində tərtib olunan plandır,

Nidlz B.E. büdcəni bu cür təsvir etmişdir, “büdcə” maliyyə və

ya qeyri - malyyə göstəricilərində gələcək iqtisadi əməliyyatları,

təsərrüfat fəaliyyətini və nəticələri proqnozlaşdıran fəaliyyət

planıdır”.

E.S. Stoyanovanın fikrincə isə, “büdcələşdirmə prosesi

maliyyə planlaşdırmasınm tərkib hissəsidir, yəni maliyyə

resurslarının formalaşması və istifadəsi üzrə gələcək fəaliyyətin təyin edilməsi prosesidir”.

Şakil 16.1. Strateji və büdcə planlaşdırılması arasında əlaqə

Büdcə prosesinin qurulması zərurəti nədən irəli gəlmişdir? Qeyd etmək lazımdır ki, planlaşdırmanın əvvəlki sisteminin

müasir şəraitə uyğunlaşmaması idarəetmə prosesinə yeni yanaşmanı və səmərəliliyi artıran yeni sistemin işlənməsi zərurətini yaratdı. Büdcə sisteminin yaradılması məhz aşağıdakı amillərlə şərtlənmişdir:

- məhsul istehsalı və satışına çəkilən xərclərin aşağı salınması üçün daxili ehtiyatların aşkar edilməsinin zəruriliyi,

534

maliyyə vəsaitlərindən istifadənin optimal həddinin əsaslandırılması, vergi siyasətinin optimallaşdırılması və müəssisənin idarəetmə sisteminin təkmilləşdirilməsi və s.;

- müəssisələrarası rəqabətin gücləndirilməsi və nəticədə əlavə rəqabət üstünlüklərinin əldə edilməsi zəruriliyi, məsələn, maliyyənin idarə edilməsinin daha səmərəli sistemi hesabına;

- məhz büdcə sisteminin yaradılması zamanı müasir idarəetmə və informasiya texnologiyalarının üzvi inteqrasiyası imkanı yaranır ki, bu da idarəetmənin səmərəliliyini keyfiyyətcə artırır;

- müəssisənin investisiya cəlbediciliyinin artırılması tələbatı, çünki investorlar yüksək səviyyədə təşkil olunmuş menecmenti olan müəssisələrə maliyyə resurslarını yatırmaqda maraqlıdırlar.

Büdcə prosesi əvvəlki planlaşdırma sistemindən nə ilə fərqlənir? Bu suala eavab vermək üçün əvvəlki planlaşdırma sisteminin çatışmazlıqlarını açıqlayaq. Əvvəlki planlaşdırma prosesi əməktutumlu olub, hazırlanmasına çox vaxt tələb etmiş, planlaşdırmanın satış prosesindən deyil, ənənəvi olaraq istehsal prosesindən başlanması səbəbindən plan göstəricilərdən əhəmiyyətli dərəcədə fərqlənmiş, qiymətqoyma xərc mexanizminə əsaslanmış, bu zaman bazar konyukturası nəzərə alınmamış, məhsulun satış prosesinə diqqət az olmuş, planlaşdırma və təhlil zamanı marjinal təhlilin əsas anlayışlarından, yəni maliyyə dayanıqlığı ehtiyatı, zərərsizlik nöqtəsi və s. göstəricilərdən istifadə edilməmişdir.

Əvvəlki planlaşdırmadan fərqli olaraq büdcə sistemi aşağıdakı üstünlüklərə malikdir:

- kollektivin motivasiyasına və əhvalına müsbət təsir göstərir; - ümumiyyətlə, müəssisə fəalij^ətini koordinasiya etmək

imkanı verir; - büdcələrin təhlil edilməsi nəticəsində onlara vaxtlı - vaxtında

düzəliş edilməsi mümkün olur; - keçmiş dövrlərin büdcələrinin tərtib olunması zamanı

qazanılmış təcrübədən faydalanmaq imkanı verir; - ehtiyatların paylanması prosesini təkmilləşdirməyə kömək

edir;

535

-- kommunikasiya proseslərinin genişlənməsinə təkan

verir; - ar2nıolunan və əldə edilən nəticələrin müqayisəsi üçün alət

rolunu oynayır. Müəssisədə büdcə prosesinin hazırlanması bir neçə mərhələdə

həyata keçirilir: - müəssisənin maliyyə strukturu müəyyən edilir; - zəruri büdcə növü seçilir; - büdcənin formatı və tərtib olunma texnologiyası müəyyən

edilir; -- büdcənin yerinə yetirilməsinin qiymətləndirilməsi, təhlili və

nəzarət proseduru aydınlaşdırılır; -- büdcə prosesi iştirakçıları arasında funksiya, vəzifə,

məsuliyyət sferası və qarşılıqlı əlaqə formalan müəyyənləşdirilir.

Şəkil 16.2. İdarəetmə balansı

Büdcələşdiımə prosesi iki əsas büdcənin: operativ və maliyyə büdcəsinin hazırlanmasına yönəldilir. Operativ büdcə

536

əsas fəaliyyət üzrə məlumatları - gəlir, xalis mənfəət, satış üzrə

xərclər, inzibati və s. xərclərin proqnozunu, maliyyə büdcəsi isə

müəssisənin maliyyə qərarlarının nəticələrini əks etdirir (şəkil 16.2).

Büdcə sisteminin yaradılması idarəetmə və informasiya

texnologiyalarının inteqrasiyasını tələb edir. Bu isə öz növbəsində

idarəetmənin səmərəliliyinin artırılmasına gətirib çıxarır. Müəssisə

büdcə sisteminin qurulması üçün müxtəlif proqram təminatlarından

istifadə edə bilər. Məsələn, ORACLE, BPC (Business planning and

consolidating) və s. sistemlər mövcuddur ki, bunlardan istifadə vahid

verilənlər bazasının yaradılmasına, büdcə prosesi iştirakçılan arasında

informasiya mübadiləsi və qarşılıqlı əlaqələrin yaxşılaşmasına imkan

verir.

İndi isə Azərbaycan Respublikası Dövlət Neft Şirkəti

(ARDNŞ) müəssisələrində büdcə və planlaşdınnanm tətbiqinin

təcrübi aspektlərini nəzərdən keçirək.

ARDNŞ hazırda kəşfiyyat, qazma, neft və qaz hasilatı, neftin

emalı və nəqli, neft, neft məhsulları və təbii qazın daxili və xarici

bazarda satışını həyata keçirir. ARDNŞ Öz fəaliyyətini beynəlxalq

səviyyəli müəssisə statusunun əldə edilməsi istiqamətində qurur. Bu

məqsədlə ARDNŞ 2008-ci ildən maliyyə hesabatlarım Beynəlxalq

Maliyyə Hesabatlan standartlarının tələblərinə uyğun qurmağa

başlamış və bu sahədə səmərəli işlər görülmüşdür. Həyata

keçirilməsinə başlanılan layihələrdən biri də ARDNŞ müəssisələrində

idarəetmə uçotunun təşkilidir. Bu layihənin bir hissəsi olan

büdcələşdirmə və planlaşdırmanın əsas məqsədlərindən biri ARDNŞ

üzrə təsdiq olunmuş strateji məqsədlər və səmərəlik göstəriciləri

əsasında fəaliyyətinin planlaşdıniması və büdcə modelinin qurulması,

büdcə göstəricilərinin hesablanması üçün zəruri olan məlumatlara

tələbatın formalaşdırılması, planlaşdırma və büdcə prosesi

iştirakçılanmn rolu və məsuliyyətlərinin bölüşdürülməsi yolu ilə

prosesin qurulması, büdcə hesabatlan paketi və həmçinin bu

formalann hazırlanması üzrə təlimatlann işlənməsi, işlənilən

metodologiyanın avtomatlaşdırılması üçün BPC sisteminə olan

tələblərin forma- laşdırılmasıdır. Layihənin işlənməsi məqsədilə ARDNŞ strukturuna

537

daxil olan bütün müəssisələrin planlaşdırılan göstəricilər toplusu, planlaşdırma proseslərinin ardıcıllığı, məsuliyyət və qarşılıqlı münasibətlər müəyyənləşdirilmiş, ilkin təhlil aparılmış, göstəricilərin seçimi, əsaslandıniması, hesablanma metodikası, BPC sistemində tətbiq aiqoritmi və məlumatlar bazası formalaşdınimışdır.

ARDNŞ üzrə işlənilən büdcələrdən biri olan satış büdcəsinin hazırlanması üçün bir neçə proqnozlaşdırma metodu araşdınimışdır.

Məhsul satışından əldə olunacaq gəlirlərin proqnozlaş- dınlmasmın üç metodu müəyyənləşdirilmişdir:

1. Funksional metod. Burada infonnasiya “aşağıdan yuxarı” ötürülür. Bu zaman məlumatların gecikdirilməsi, müəssisənin strateji məramlarının nəzərə alınmaması baş verə bilər.

2. Qrup tərəfindən qərar qəbul edilməsi metodu. Bu zaman komissiya tərəfindən gəlirlərin proqnozu üzrə qərar qəbul edilir. Bu metodun çatışmayan cəhəti, qəbul edilən qərarın yerinə yetirilməsinə cavabdeh qurumun olmamasıdır.

3. İqtisadi riyazi üsullardan istifadə. Bu metodun çatışmayan cəhəti ondan ibarətdir ki, iqtisadi - riyazi üsullar keçmişdə müşahidə olunan şəraitin gələcəkdə də qorunacağını fərz edir. Bu isə müasir iqtisadiyyatda qeyri - mümkündür, liluna görə də alınmış riyazi - statistik nəticə menecerlər tərəfindən yoxlanılmalı, korrektə olunmalı və əlavələr edilməlidir. Bu çatışmazlığa baxmayaraq riyazi üsullar vasitəsilə alınan nəticələr proqnoz qurulması və qərar qəbul edilməsi üçün əlverişli baıza ola bilər.

ARDNŞ üzrə məhsul istehsalı, iş və xidmətlərin göstərilməsinə çəkilən xərclərin Beynəlxalq Maliyyə Hesabatları Standartlannın tələblərinə uyğun olaraq proqnozlaşdırılması üçün yeni yanaşma təklif edilmişdir. Burada əsas məqsəd xərclərin təyinatının dəqiq, müfəssəl müəyyənləşdirilməsi \^ə istehsal olunan məhsul və ya xidmətlərin maya dəyərinə düzgün aid edilməsindən ibarətdir. Bu yanaşmaya əsasən xərclərin təyinatı üzrə məhsulun istehsal maya dəyərinə, inzibati idarəetmə xərclərinə, sosial xərclərə aid edilərək proqnozlaşdırılması nəzərdə tutulmuşdur.

Məhsul istehsalı, iş və xidmətlərin göstərilməsinə çəkilən

538

xərclərin müəyyənləşdirilməsi zamanı birbaşa və dolayı xərclər

nəzərə alınır. Birbaşa xərclərə məhsul istehsalı, iş və xidmətlərin

göstərilməsinə bilavasitə sərf edilən material və əmək xərcləri aid

edilir. Digər istehsal xərcləri dolayı xərclərə aid edilir. Digər istehsal

xərcləri dolayı xərclərə aid edilərək məhsul, iş və xidmətlərə bölgü

əsasında paylanılır. Digər xərclər üzrə bölgünün

müəyyənləşdirilməsi istehsal proseslərinin öyrənilməsindən

başlanılır. Məsələn, elektrik təchizatı xidməti, əsas vəsaitlərin təmiri

və xidməti, qaz təchizatı xidməti, xüsusi texnika üzrə xidmətlər,

nəqliyyat xidməti və s. dolayı xidmətlərdəndir.

Bölgü əsası kimi istifadə edilmiş elektrik enerjisinin miqdarı,

təmir saatlan, nəqliyyat xidməti saatı və s. seçilə bilər. Bu yanaşma

ilə məhsul istehsalı, iş və xidmətlərin göstərilməsinə çəkilən

xərclərin hesablanması, daha dəqiq və düzgün nəticələrin əldə

edilməsi mümkündür.

Beləliklə qeyd edilənləri ümumiləşdirərək aşağıdakı nəticələri

əldə etmək olar.

- büdcə və planlaşdırma sisteminin tətbiqi müəssisə rəhbərinə

müəyyən maliyyə nəticələrini əldə etməyə yönəldilmiş maliyyə -

təsərrüfat fəaliyyətini planlaşdırmaq imkanı yaradır. Bundan başqa

büdcə və planlaşdırma sistemi bütün bölmələrin fəaliyyətini

məqsədli maliyyə nəticələrinin əldə edilməsinə yönəltmək, bölmə

rəhbərləri arasında məsuliyyət sferalannı müəyyən etmək və maliyyə

idarəetməsi funksiyalanm birləşdirmək imkanı verir,

- büdcə və planlaşdırma sisteminin tətbiqi nəticəsində

maliyyə axınlarını optimallaşdırmaq müəssisə fəaliyyətində kritik

dövrləri qabaqcadan müə)^ən etmək və beləliklə, xarici

maliyyələşmənin zəruriliyini təyin etmək mümkündür. Bu isə

müəssisənin səmərəli idarə edilməsini şərtləndirir.

Beləliklə, yeni yanaşma əsasında hesablanmış gəlir və xərclər

büdcəsi müəssisənin maliyyə resurslarının mövcudluğu haqqında

tam və dolğun proqnoz məlumatın əldə olunmasına imkan verir.

539

1 .

2.

3.

4.

5.

6.

7.

8.

9.

JO.

и.

12 .

13.

14.

15.

16.

17.

18.

19.

20.

İSTİFADƏ OLUNMUŞ ƏDƏBİYYAT SİYAHISI

Azərbaycan dilində

Azərbaycan Respublikasının Milli Məclisinin qanun və qərarlar

toplusu. Bakı. 1991-1998.

Azərbaycan SSR ensiklopediyası. Vll-cild. Bakı. 1983.

Azərbaycan tarixi 3-cü cild. Bakı. Elm. 1973.

Azərbaycan SSR Atlası. Bakı-Moskva. 1963.

Azərbaycan XXI əsrin astanasında. I və II cild. Bakı 1998. Atakişiyev

M.A. Qazımada istehsal potensialından səmərəli istifadə problemləri.

Bakı. 1998.

Axundov M.Ə. Strateji idarəetmə. Bakı, 2001

Abdullayev Z.S., Abbasov A.B. Neft sənayesinin iqtisadiyyatı və

idarə edilməsi. Dərs vəsaiti. Bakı, 2000, 490 s.

Atakişiyev M.C.. Süleymanov Q.S. İnnovasiya menecmenti. B., 2004,

120 s.

Əliyev H. Ə. «Azərbaycan nefti dünya siyasətində». Bakı. 1997. Əliyev

H.Ə. Müstəqilliyimiz əbədidir. 1 və II cild. Bakı. 1997. Əliyev H.Ə.

Qayıdış. Bakı. 1997. M.; Институт Экономики 1993. Əliyev Ə.M.

Azərbaycan neft sənayesinin Biblioqrafiyası. Bakı. Elm. 1977. 170 s.

Əliyev H.B. Azərbaycan SSR-in iqtisadi coğrafiyası. Bakı. Elm. 1967.

Hacızadə E. M. Azərbaycanda quruda neftqazçıxaıma sənayesinin

inkişaf mərhələləri. Bakı. AzETETİİ. 1995.

Hacızadə E.M. Neftqazçıxarma sənayesində xarici investisiyaların cəlb

edilməsi və milli sahibkarlığın inkişafı problemləri. Bakı. AzETETİİ.

1996.

Hacızadə E.M. Azərbaycanda quruda neftqazçıxarma sənayesinin

inkişaf mərhələləri. Bakı. AzETETİİ. 1995.

Hacızadə E.M. «Energetik kompleks yeni islahatlar ərəfəsində». Bakı.

Elm. 2000.

Xıdırov N. Azərbaycan SSR yanacaq sənayesində əmək məhsuldarlığı

və onun yüksəldilməsinin bəzi məsələləri adlı namizədlik

dissertasiyasının avtoreferatı. Bakı. Elm. 1974.

İqtisadi islahatlar şəraitində Azərbaycan Energetikası: Respublika

540

21,

22.

23.

24.

25.

26.

27. 28.

29. 30.

31.

32.

33.

34.

35.

36.

37. 38.

39.

Elmi-texniki konfransının tezisləri. Bakı. AZETEİ. 1995.

İqtisadi suverenlik və bazar. Gənc alimlərin respublika konfran-

sının tezisləri. Azərbaycan Dövlət İqtisad İnstitutu. Bakı. 1991.

“İnvestisiya fəaliyyəti haqqında” Azərbaycan Respublikasının

Qanunu, Bakı, 1995.

İsayev A.S., Vəziwv S.Ə. Neft və qaz sənayesi müəssisələrinin

bazar münasibətlərində fəaliyyətinin texniki-iqtisadi təhlili. Dərs

vəsaiti. Bakı; «Elm», 2000, 292 s.

İsayev A.S. Neft və qaz sənayesində istehsalın təşkili, planlaş-

dırılması və idarə edilməsi. B., Azərnəşr, 2005-ci il, 195 s.

Quliyev S.M., Nəzərova R.H. «Azərbaycanda neft quyulan

qazılması tarixindən». Bakı. 1962.

Qa.sımov F.H., Nəcəfov Z.M., Hüseynova A.D. Elmi-tədqiqat

işlərinin qiymətləndirilməsinin və idarə olunmasının informasiya

təminatı sistemi. Bakı: Elm, 2005, 118 s.

Quliyev T.Ə. Menecmentin əsasları. Bakı.

Mirzəcanzadd A.X. Neft və qaz yataqlarının işlənməsi və istis-

marının nəzəri əsasları. Bakı. 1960.

Mir Yaqub. Beynəxalq siyasətdə Petrol Bakı. 1994.

Mədətov Q. Azərbaycan Böyük Vətən Müharibəsi illərində. Bakı.

1976.

Nabiyev N. «İqtisadiyyat, cəmiyyət və ekoloji mühit». Bakı. 2000.

Nəcəfov Z.M. Milli innovasiya sistemlərinin əsasları. Bakı: Elm,

2006.

Səfərov Q.Ə. “Azərbaycan iqtisadiyyatının formalaşmasında neft

amili”. B: ANT 2007, №1, s. 8-17.

Səmədzadə Z.Ə. Azərbaycan SSR-də əmək məhsuldarlığı və

əhalinin məşğuliyyətinin sahə quruluşu-Bakı, 1973.

Süleymanov. Q.S. İnnovasiya prosesinin təşkili və idarə edilməsi.

Dərs vəsaiti., B., 2007, 105 s.

Şahbazov K.L. Müasir meneement. Bakı, 2001

Şahbazov K.A. Anti böhranlı idarəetmə. Bakı, 2003

Yahııdov X.M. Müəssisənin iqtisadiyyatı. Dərslik. Bakı: Çıraq,

2007. 505 s.

Topçubaşev. Ə.M. Azərbaycan təşəkkülü. Bakı. 1994.

541

Rus dilində

40. Андреев А.Ф., Дутаев В.Ф. Основы проектного анализа в нефтяной

н газовой промышленности. М: АОЗТ«ОЛИТА» 1997.

41. Аныиии В.М. Инвестиционный анализ: Учебно-практическое

пособие. 2-е изд., испр. - М.; Дело, 2002. 280 с.

42. «Азербайджанская нефтяная промышленность за 10 лет 1920-

1930». Баку. 1933.

43. Абалкин Л,И. На перепутье Российской Академии Наук.

44. Агаева А.А. Экономическая эффективность геолого-разведочных

работ на нефть и газ в 11. Азербайджане. Баку. Элм. 1972.

45. Атакишиев М.А. Экономическая эффективность рационального

использования производственных мощностей в бурении. М.:

«Нефть и газ». 1997.

46. Алияров С.С. Нефтяные монополии в Азербайджане в период

первой мировой войны. Баку. 1974.

47. Алиев Т.Н., Наджафов З.М., Бабаев М.Т. Организация управления

потенциалом. Б., 2006.

48. Адамов В.Е. “Факторный индексный анализ”. М.: “Статистика”,

1971 г.

49. Андреев А.Ф. и др. Организация и управление предприятиями

нефтяной и газовой промышленности: Учебное пособие / Под

ред. В. С. Сыромятникова. - М.: Нефть и газ, 1997 -Ч. 1. - 144 с.,

М.: Нефть и газ, 1999 - Ч. 2. - 139 с.

50. Андреев А. Ф. и др. Основы менеджмента: Учебное пособие / Под

общей редакцией С. Г. Лопатиной. - М.: Юрайт, 1999. 295 с.

51. Ансофф И. Стратегическое управление. М., 2006

52. Алиев Н.А., Разул-заде ГГ. и др. Показатели экономической

эффективности проектных решений. Баку, Элм. 1998, 129 с.

53. Балабанов И. Т. Основы финансового менеджмента. М., 2007.

54. Барышева, А.В. Инновационный менеджмент / А.В. Барышева -

М.: ЮНИТИ, 2007. 470 с.

5.5ч Бизнес-план инвестиционного проекта: практическое пособие

/под ред. И. А. Иванниковой. - М.: Экспертное бюро, 2007. 112 с.

56. Барыкин С.Е., Косматое Э.М., Ногин В.Д. Инвестиционный

менеджмент. Формирование оптимального портфеля реальных

проектов: Учебное пособие. - С-Пб.: Изд-во СПбГТУ, 2001.71 с.

542

57.

58. 59.

60.

61.

62.

63.

64.

65.

66.

67.

68.

69.

70.

71.

72.

73.

74.

75.

Блохина В.Г. Инвестиционный анализ. Инвестицнонния

стратегия. - Ростов-на-Дону: Феникс, 2006. 316 с.

Бочаров В.В. Инвестиции. - С-Пб.: Питер, 2002. 288 с.

Бочаров В.В. Методы финансирования инвестищ[онной дея-

тельности предприятий. - М.: Финансы и статистика, 1998.

160 с.

Бройде И.М. Финансы нефтяной и газовой промышленности.

М.: Недра. 1990.

Вахрин П.И. Организация и финансирование 1швестиций.

Сборник практических задач и контрольных ситуаций: Учеб-

ное пособие. - 2-е изд., испр. и доп. - М.; ИВЦ «Маркетинг»,

2000. 161 с.

Виленский П.Л., Лившиц В.Н., Смоляк С.А. Оценка эф-

фективности инвестиционных проектов: Теория и практика:

Учебное пособие. - 2-е изд., перераб. и доп. - М.; Дело, 2002.

888 с.

Вороицовский А.в. Управление рисками: Учебное пособие. -

С-Пб.: Изд-во СбГУ, 2000. 206 с. 173

Вертакова Ю.В. Управление инновациями: теория и прак-

тика: учебное пособие. М.: Эксмо, 2008. 432 с.

Водачек Л., Водачкова О. “Стратегия управления инновации

на предприятии”. М. ’’Экономика”, 1989.

Гурбанов Г.Г., Гаджизаде Н.А., Керимов К.С.

Голуба А., Струкова Е. Экономика природных ресзфсов. М.:

Аспект-Пресс. 1998.

Гужновский Л.П., Казаков С.Е. Планирование добычинсфти и

подготовки запасов. М.: Недра. 1984.

Губкин И.М. Учение о нефти. М.: СССР. 1937.

Губкин И.М. Учение о нефти. М: ОНТИ. 1937.

Гулиев И.П. Нефть Азербайджана. Баку. 1980.

Гужновский Л.П., Казаков С.Е. Планирование добыча нефти и

подготовки запасов. М.: Недра. 1984.

Гончаров В.В. “В поисках совершенства управления; ру-

ководство для высшего управленческого персонала”, М. МП

“Сувенир”, 2003.

Глазьев С.Ю. “Теория долгосрочного технико-экономического

развития”, М. “Влад-Дар”, 1993.

Герчикова И.Н. Менеджмент: Учебник для вузов. - 4-е изд.,

перераб. и доп. - М.: ЮНИТИ, 2006. 511 с.

543

76.

77.

78.

79.

80.

81.

82.

83.

84.

85.

86.

87.

88.

89.

90.

91.

92.

Джонстон Д. Анализ экономики геологоразведки, рисков и

соглашений в международной нефтегазовой отрасли: пер. с англ.

- М.: Олимп-Бизнес, 2005. 464 с.

Дашков. И.К. Эконоьточеская теория: полит, экономия. М.: 2006.

637 с.

Дэниел Ергин. «Добыча» Всемирная история борьбы за нефть,

деньги и власть. М.: Издательство «Денево». 1999.

Друкер П.А. Эффективное управление. М., 2006.

Ермилов О.М., Миловидов К.Н. и др. «Стратегия развития

нефтегазовых компаний». М.: Наука. 1998.

Зайнутдииов Р.А. Экономические рычаги взаимоотношения

предприятий нефтегазового комплекса. - М.: Альта-Пресс, 2001.

192 с.

Завсркин И.М. Фонды экономического стимулирования. М.: 1976.

Зубков Я.И. Стратегическое управление. М., 2007.

Кемпбелл Р. Маконнел, Стенли Л. Брю. Экономикс. М.: 1993.

Кондраков Н.П. Бухгалтерский учет. М.: Инфра. 1997.

Кудинов Э.С. Экономические проблемы развития

топливоэнергетического комплекса Российской Федерации. М.:

Недра. 1996.

Курбанов Р.А., Шахбазов Э.К. О путях стабилизации

нефтегазодобычи на морских месторождениях за 1994-1995 годы

и прогноз добычи нефти и газа на 1997 год. Баку, 1997. Курбанов

Р.А., Шахбазов Э.К. Организация ремонта и технического

обслуживания нефтегазопромысловой техники нефтяного

комплекса Азербайджанской Республики. Баку. 1996.

Курбанов Р.А., Алиев А.А., Шахбазов Э.К. О стратегии управления

нефтегазодобывающей промышленности ГНАРК. Баку. 1996.

Ковалев В.В. Методы оценки инвестиционных проектов. - М.:

Финансы и статистика, 2001. 144 с.

Крылов Э.И., Журавкова И.В. Анализ эффективности

инвестиционной и инновационной деятельности предприятия:

Учебное пособие. - М.: Финансы и статистика, 2001. 384 с.

Кучарина Е.А. Инвестиционный анализ. - С-Пб.: Питер, 2006. 160

с.

544

Pi. Крылов Э.И. и др. Анализ эффективности инвестиционный

деятельности предприятия (dərs vəsaiti). Финансы и

статистика, М.: 2003.

94. ‘'Комплексная оценка эффективности мероприятий,

направленных на ускорение научно-технического

прогресса. Методические рекомендации и комментарии по

их применению”, М. “Информэлектро”, 2009.

95. Кирина Л.В., Кузне1{ова С.А. ‘‘Стратегия инновационной

деятельности предприятия” Сб. научных трудов.

“Формирование механизма управления предприятием в

условиях становления рынка”. Под ред. д.э.н. Титова В.В.

и Марковой В.Д. Новосибирск, 2005.

96. Кабушкин Н.И. Основы менеджмента: Учебное пособие для

вузов - 8-е изд. - М.: Новое знание, 2005. - 336 с.

97. Котлер Ф. Маркетинг менеджмент: пер. с англ. - 11 изд. -

СПб.: Питер, 2005. 798 с.

98. Кувыкин В.С. Компьютерные технологии подготовки

персонала нефтегазовой отрасли: методическое пособие. -

М.: Нефть и газ, 2002. 44 с.

99. Майкл Альберт, Франклин Хедойли. Основы менеджмента. М.:

Дело. 1995. Мирзаджанзаде А.Х., Султанов Ч.А.

Диакоптика процессов нефтеотдачи пластов. Баку. 1995.

100. Мирзаджанзаде А.X., Шахвердиев А. Динамические процессы

нефтегазодобычи. М.: Наука. 1997.

101. Мирзаджанзаде А . Х , Юсифзаде Х.Б. и др. Современное

еостояние, прогнозная оценка уровней добычи 1995-1997 г.

Баку. 1995. 171 с.

102. Мирзаджанзаде А . Х , Алиев Н.А., Юсиф-заде Х.Б., Салаватов Т.Ш.,

Шейдаев А.Ч. Фрагменты разработки морских

нефтегазовых месторождений. Баку. Элм. 1997.

103. Майкл Альберт, Франклин Хедойли. Основы менеджмента. М.:

Дело. 1995.

104. Мирзаджанзаде А.Х., Султанов Ч.А. Этюды нефтяной

лонцепции Азербайджана. Баку. 1994.

105. “Методические указания по оценке эффективности

инвестиционных проектов и их для финансирования”, М.

“Информэлектро”, 2000.

106. Морозов Ю.П. “Управление технологическими

нововведениями в условиях рыночных отношений”, Н.

Новгород, 1995. 545

107. «Некоторые аспекты управления нефтяной

промышленности в современных условиях». Баку. Элм.

2000.

108. «Нефтяная промышленность СССР - 1960-1970 гг.» М.:

ВНИИОЭНГ. 1971.

109. «Нефтяная промышленность СССР-1975 г.» М.:

ВНИИОЭНГ, 1976.

110. «Нефтяная про.мышленность Азербайджана за 50 лет

Советской власти». Баку. АзНТОНГП. 1970.

111. Наджафов З.М. Инновационная политика независимых.

Баку: Элм. 2006.

112. Наджафов З.М. Некоторые аспекты государственной

инновационной политики в промышленно развитых

странах // EKOHOMİCT, Киев, 2006.

113. “Новая технология и организационные структуры”. Под

ред. Пнннигса, А. Бьютандяма. Пер. с англ., М.

“Экономика”, 1990.

114. “Основы управления персоналом”. Под ред. проф. Б. М.

Генкина, М. “Высшая школа”. 2006.

115. Оруджев С.А. Газовая промышленность по пути прогресса.

Баку. 1996.

116. Пиндаук Р., Рубинферт Д. Микроэкономика. М.: Экономика.

1992.

777. Пугачев В.П. Тесты, деловые игры, тренинги в управлении

персоналом. -М.: Аспект-Пресс, 2001.

118. Пиндаук Р, Рубинферт Д. Микроэкономика. М.: Экономика.

1992.

119. «Промышленность Азербайджанской ССР» Баку. 1970.

120. Пидоймо Л.П., Бутурлакина Е.В. Сущность категорий

«информационное общество», «информационная

экономика» // Современная экономика: проблемы и

решения, 2010.

121. Рэдхед К. и др. Управление финансовыми рисками. М:

ИНФРА. 1991.

122. Сафаров Г Экономические проблемы эффективности

производства в нефтегазодобыче и методы их решения.

Баку. Элм. 1997.

123. Сафаров Г. и др. Алгоритм расчета капитальных вложений

при проектировании разработки нефтяных

месторождений. «Azərbaycan пеП təsərrüfatı». 1996. №

10-11.

124. Самедзаде З.А. Структура и эффективность общественного

производства. Баку. Элм. 1980.

546

125. Сыромятников Е.С., Победоносцева Н.Н., Зубарева В.Д.. Шпаков В.А.

Организация, планирование и 172 управление

нефтегазодобывающем предприятиями. М.: Недра. 1987.

126. Соколов В.А. Нефть. М.: 1970.

127. «Совершенствование механизма хозяйствования на

предприятиях нефтегазового профиля в условиях

коренной перестройки управления экономикой».

(Сборник научных трудов Академии Нефти и Газа им.

И.М. Губкина) М.: 1993.

128. «Страны мира. Справочник» М.; Политиздат. 1989.

129. Ставцева Т.Н. Место и роль информационных ресурсов в

современной экономике / Ученые записки Орловского

государственного университета. Серия: Гуманитарные и

социальные науки, 2010, № 3-1, с. 37-44.

130. Санто Б. «Инновация как средство экономического

развития». Пер. с венг. М.: «Прогресс», 1990.

131. “Статистика науки и инноваций”. Краткий

терминологический словарь. Центр исследований и

статистики науки. М. 1996.

132. Стуков С.А. “Функционально-стоимостной анализ”, К. 2002.

133. Тейп Г. Экономические прогнозы и принятие решений. М.:

Статистика. 1991.

134. Твисс Б. “Управление научно-техническими

нововведениями”, М. “Экономика”, 2009г

135. Трахтенгерц Э.А. Компьютерные методы поддержки

принятия управленческих решений в нефтегазовой

промышленности. - М.: СИНТЕГ, 2005. 580 с.

136. Уотерман Р. “Фактор обновления”. Пер. с англ. Академия

народного хозяйства при правительстве РФ, М.: “Дело”,

ЛТД, 1995.

137. Управление персоналом организации. М., 2006

138. Фоломьев А.Н. Инновационное инвестирование. СПб: Наука,

2005.380 с.

139. Харитонова Е.В. Инновация как элемент инвестиционной

политики предприятий в трансформационной экономике.

Санкт-Петербург, 2007.

140. Хучек М. “Инновации на предприятиях и их внедрение”, М.

“Луч”, 2002.

141. Чаркан В.Е. Государственное управление. М., 2007.

142. «Экономика нефтяной и газовой промышленности». М.:

1983. 547

143. Юзбашева Г.З. Структурная перестройка экономики

Азербайджана на современном этапе. Баку. 1997.

144. Юзбашева Г.З. Структурная перестройка экономики.

145. Юсупов Р.М. Информатизация как фактор инновационного

роста экономики // Экономика и управление, 2009, № 10,

ст. 5-10.

146. Шумпетер И. “Теория экономического развития”, М.

“Прогресс”, 2002.

548

MUNDƏRICAT

GİRİŞ ................................................................................................. 3

FƏSİL I. AZƏRBAYCANDA NEFT SƏNAYESİNİN İNKİŞAF

TARİXİ VƏ ONUN ÖLKƏ İQTİSADİYYATINDA ROLU .......... 9

1.1. Neftqazçıxarma sənaye.sinin inkişaf tarixi ............................ 9

1.2. Azərbaycanda neft emalı sənayesinin inkişaf mərhələləri.. 18

1.3. Neft-qaz sənayesinin ölkənin iqtisadiyyatında rolu

və əhəmiyyəti ........................................................................... 25

1.4. Neftqazçıxarma sənayesində aparılan iqtisadi islahatlar ....32

1.5. Azərbaycan Respublikasının Dövlət Neft Fondunun

məqsədi, vəzifələri və onun idarə edilməsi ................................. 37

1.6. Azərbaycan neftinin dünya bazarlarına çıxarılması

məsələləri ................................................................................. 43

1.7. Azərbaycanın neft strategiyasının mahiyyəti, məqsədi və

formalaşdırılması amilləri ...................................................... 49

FƏSİL II. KARBOHİDROGEN EHTİYATLARININ

METODOLOJİ TƏSNİFATI NEFT YATAQLARININ

İŞLƏNMƏSİ ..................................................................................... 58

2.1. Neft və qazın əmələ gəlməsi ................................................... 58

2.2. Neftin fiziki-kimyəvi xassələri ............................................... 61

2.3. Azərbaycanın neft-qaz ehtiyatlan ......................................... 67

2.4. Dünya ölkələrinin neft ehtiyatlan .......................................... 75

2.5. Neft yataqlarının işlənməsi haqqında əsas anlayışlar ........ 80

2.6. Neft yataqlarının işlənməsi layihəsinin mahiyyəti və

onun mərhələləri ..................................................................... 85

2.7. Azərbaycanın neft-qaz yataqlarının işlənməsinin müasir

vəziyyəti .................................................................................. 91

2.8. Neftin çıxarılmasında tətbiq olunan istismar üsulları ...... 105

FƏSİL III. MÜƏSSİSƏDƏ İSTEHSAL PROSESİNİN TƏŞKİLİ

.......................................................................................................... 110

3.1. istehsal proseslərinin mahiyyət və səciyyəvi xüsusiyyətləri 110

3.2. Müəssisənin istehsal quruluşu ............................................. 113

549

3.3. istehsal təşkilinin prinsipləri və tipləri .............................. 116 3.4. .......................................................................................... İstehsala hazırlığın təşkili ............................................................. 119

FƏSİL IV.NEFT-QAZ SƏNAYESİNİN İDARƏ OLUNMASI

.................................................................................................... 125

4.1. İstehsalın idarə edilməsinin nəzəri əsasları ....................... 125

4.2. ..........................................................................................

İstehsalın idarə edilməsinin prinsipləri ....................................... 129

4.3. İdarəetmə metodları və onların tətbiqi sahələri .............. 135

4.4. İstehsalın idarə edilməsi prosesi ......................................... 143

4.5. İdarəetmə funksiyalan və onların mahiyyəti ..................... 149

4.6. İdarəetmə qərarlarının mahiyyəti və işlənib hazırlanması. 155

4.7. Neft-qaz sektorunun struktur və infrastruktur kompleksi..

163

FƏSİL V.NEFTQAZÇIXARMA MÜƏSSİSƏNİN ƏSAS

İSTEHSAL FONDLARI .......................................................... 170

5.1. Əsas istehsal fondlarının mahiyyəti və təsnifatı................. 170

5.2. Əsas fondların qiymətləndirilməsi ...................................... 173

5.3. Əsas fondların köhnəlməsi, xidmət müddəti və

amortizasiyası ........................................................................ 175

5.4. Əsas fondlardan istifadə göstəriciləri və onların

hesablanması metodikası ............................................................... 180

FƏSİL VI. MÜƏSSİSƏNİN DÖVRİYTƏ VƏSAİTLƏRİ .187

6.1. Dövriyyə vəsaitlərinin mahiyyəti, tərkibi və quruluşu ..... 187

6.2. Dövriyyə vəsaitlərinin normallaşdırılması ......................... 191

6.3. Dövriyyə vəsaitlərindən istifadə göstəriciləri .................... 199

6.4. Dövriyyə vəsaitlərinin dövr etməsinin sürətləndirilməsi...202

FƏSİL VII. NEFTQAZÇIXARMA SƏNAYESİ

MÜƏSSİSƏLƏRİNDƏ İSTEHSAL XƏRCLƏRİNİN

FORMALAŞMASI .................................................................. 206

7.1. İstehsala çəkilən xərclərin tərkibi, quruluşu və təsnifatı....206

7.2. Quyu inşaasının maya dəyəri .............................................. 212

7.3. Neft və qaz hasilatının maya dəyəri .................................... 218

7.4. Neft, qaz və neft məhsullannın saxlanması və nəqli

müəssisələrində istehsal xərcləri və maya dəyəri ............... 226 550

7.5. Neft emalı və neft-kimya müəssisələrində məhsulun maya

dəyəri .................................................................................... 230

7.6. İstehsal xərclərinin əlamətlərə görə təsnif.əşdirilməsi ..... 236

7.7. Neft yataqlarının istismarı zamanı məhsulun sulaşriE.-

sınm eneıji xərclərinin səviyyəsinə təsirinin müəyyən edilməsi

...................................................................................... 244

7.8. İstehsal xərclərinin idarə edilməsi və zərərsizlik həddinin

hesablanması ......................................................................... 249

FƏSİL VIII. MÜƏSSİSƏNİN KADRLARI, ƏMƏK

MƏHSULDARLIĞI VƏ ƏMƏK HAQQI ................................... 255

8.1. Müəssisədə kadrlar, onlann təsnifatı və mahiyyəti ........... 255

8.2. Kadrlara olan tələbatın hesablanması .............................. 260

8.3. Əmək məhsuldarlığı və onun hesablanması metodikası....264

8.4. Əmək haqqının mahiyyəti, prinsipləri və onun hesablanması

metodikası .................................................................... 273

FƏSİL IX. MÜƏSSİSƏLƏRİN (FİRMANIN) MALİYYƏSİ ... 286

9.1. Maliyyənin mahiyyəti və funksiyalan................................. 286

9.2. Müəssisənin maliyyəsinin təşkili ........................................ 292

9.3. Müəssisənin maliyyə resuslarının formalaşması və

bölüşdürülməsi .................................................................... 295

9.4. Müəssisələrin pul fondlan ................................................... 300

9.5. Pul vəsaitlərinin axmınm təşkili ......................................... 305

9.6. Qiymətli kağızlar bazan ...................................................... 309

9.7. Müəssisənin maliyyə fəaliyyətinin qiymətləndirilməsi .... 313

FƏSİL X. MÜƏSSİSƏLƏRDƏ MALİYYƏ MENECMENTİNİN

TƏŞKİLİ ........................................................................................ 318

10.1. Maliyyə menecmentinin mahiyyəti, ftmk;siyalan və

metodları ............................................................................. 318

10.2. Müəssisənin dövriyyə aktivləri və kreditor borclarının

idarə edilməsi ..................................................................... 325

10.3. Maliyyə riski və onun idarə edilməsi ................................ 331

10.4. Maliyyə əməliyyatlannm səmərəliliyinin idarə edilməsi 342

10.5. Maliyyə əməliyyatlarının apanimasında inflyasiyanın

nəzərə alınması .................................................................. 35^

551

10.6. Qi>-mətli kaği2;larla aparılan əməliyyatların idarə

edilməsi ................................................................................ 356

10.7. Malr/yə menecmentinin informasiya təminatı ................ 362

FƏSİL XI. NEFT-QAZ SƏNAYESİNDƏ İNVESTİSİYA . 371

11.1. investisiyanın nəzəri aspektləri ......................................... 371

11.2. Neftqazçıxarma müəssisələrində investisiyanın tətbiqi

istiqamətləri və maliyyələşdirmə mənbələri ..................... 375

11.3. İnvestisiya portfeli və onun formalaşması mexanizmi ....388

11.4. İnvestisiya layihələrinin iqtisadi səmərəliliyinin

qiymətləndirilməsi .............................................................. 392

11.5. İnvestisiya layihəsinin işlənməsinə aid qərarın qəbul

olunması .............................................................................. 398

11.6. İnvestisiya qojaıluşunun reallaşdırılmasının normativ-

hüquqi təminatı və dövlət tənzimlənməsi ......................... 405

FƏSİL XII. İNNOVASİYA PROSESİ VƏ ONUN

QİYMƏTLƏNDİRİLMƏSİ .................................................... 412

12.1. İnnəvasiya fəaliyyətinin nəzəri əsasları ............................ 412

] 2.2. Milli innovasiya sisteminin innovasİya layihələrində

tətbiqi aspektləri ................................................................. 418

12.3. Azərbaycanda innovasiya fəaliyyəti sahəsində dövlət

siyasəti ................................................................................ 423

FƏSİL XIII. NEFT-QAZ HASİLATININ İ

NTENSİVLƏNDİRİLMƏSİNDƏ YENİ TEXNİKA VƏ

TEXNOLOGİYANIN TƏTBİQİNİN İQTİSADİ

ƏSASLANDIRILMASI ........................................................... 429

13.1. Yeni texnika və texnologiya anlayışı ................................. 429

13.2. Yeni texnika və texnologiyaların yaradılması və tətbiqinin

texniki-iqtisadi əsaslandırması .......................................... 431

13.3. Neft hasilatının artırılmasında NANO texnika

və texnologiyanın rolu ........................................................ 435

FƏSİL XIV. NEFTQAZÇIXARMA MÜƏSSİSƏLƏRİNDƏ

KÖMƏFCÇİ TƏSƏRRÜFATIN TƏŞKİLİ ........................... 440

14.1. Neftqazçıxarma müəssisələrində əsas istehsala texniki

hazırlığın təşkili .................................................................. 440

552

14.2. Neftqazçıxarma müəssisələrində təmir təsərrüfatının təşkili

və onun rolunun qiymətləndirilməsi ................................. 444

14.3. Neft quyularında təmir-izolyasiya işlərinin

iqtisadi səmərəliliyinin qiymətləndirilməsi ..................... 44S

14.4. Neftqazçıxarma müəssisələrində təmir işlərinin apaniması

zamanı şəbəkə qrafiklərinin tətbiqi xüsusiyyətləri .......... 451

14.5. Energetik təsərrüfatın təşkili ............................................ 460

14.6. Nəqliyyat təsərrüfatının təşkili ......................................... 464

14.7. Alət təsərrüfatının təşkili ................................................... 467

FƏSİL XV. NEFT-QAZ KOMPLEKSİNDƏ EKOLOJİ

PROBLEMLƏR VƏ MÜHƏNDİS QƏRARLARI ..................... 471

1.1. Neft-qaz kompleksinin ekoloji xüsusiyyətləri .................... 471

15.2. Neft qaz istehsalatında çirkləndiricilər ............................ 476

15.3. Neft qaz müəssisələrində təbiəti qoruma təşkilatlannm

quruluşu .............................................................................. 479

15.4. Quyu tikintisi zamanı təbii mühitin çirklənməsi ............. 483

15.5. Neftqazçıxarmada ətraf mühitin çirklənməsi ....... .......... 489

15.6. Neftqazçıxarmada yerin təkinin mühafizəsi ......... .......... 495

15.7. Boru kəmərləri nəqliyyatında təbii mühitin çirklənməsi .501

15.8. Neftemalı sənayesində ətraf mühitin mühafizəsi ............ 50(:

FƏSİL XVI. NEFTQAZÇIXARMA SƏNAYESİNDƏ İSTEHSAL

SƏMƏRƏLİLİYİNİN YÜKSƏLDİLMƏSİ EHTİYATLARI ... 511

16.1. istehsalın iqtisadi səmərəliliyinin mahiyyəti

və göstəriciləri .......................................... ............... .......... 51 i

16.2. Neft və qaz yataqlarınm istismannm

səmərəliliyinin qiymətləndirilməsi ................................... 517

16.3. Hasilatm intensivləşdirilməsi üsullanmn

səmərəlilik göstəricilərinə təsiri ....................................... 525

16.4. Neftveriminin artırılmasının iqtisadi

səmərəliliyinin təyini metodikası ....................................... 529

16.5. Büdcələşdirmə sisteminin iqtisadi səmərəliyi .................. 533

553

Əliyev Mahir Əlişah oğlu

Hüseynov Arif Güləhməd oğlu

Kərimov Kərim Seyid rza oğlu

Hüseynova Ülviyyə Yasin qızı

NEFT-QAZ SƏNAYESİNİN İQTİSADİYYATI VƏ

İDARƏ EDİLMƏSİ

(Dərslik)

Bakı-2016