az rbaycan respublkasi parlament seÇkl r 6 ...• qadınların seçki prosesind itirak etmsi mhdud...

31
Demokratik Tsisatlar v nsan Hüquqları Bürosu AZRBAYCAN RESPUBLKASI PARLAMENT SEÇKLR 6 NOYABR 2005 ATT/DTHB Seçkilri Müahid Missiyası Yekun Hesabat Varava 1 fevral 2006

Upload: others

Post on 20-Jan-2021

1 views

Category:

Documents


0 download

TRANSCRIPT

Page 1: AZ RBAYCAN RESPUBLKASI PARLAMENT SEÇKL R 6 ...• Qadınların seçki prosesind itirak etmsi mhdud olaraq qalmıdı. Müahidlr aparlımı seçki mntqlrinin 13 faizind müahidçilr

Demokratik T�sisatlar v� �nsan Hüquqları Bürosu

AZ�RBAYCAN RESPUBL�KASI

PARLAMENT SEÇK�L�R� 6 NOYABR 2005

AT�T/DT�HB Seçkil�ri Mü�ahid� Missiyası Yekun Hesabat

Var�ava 1 fevral 2006

Page 2: AZ RBAYCAN RESPUBLKASI PARLAMENT SEÇKL R 6 ...• Qadınların seçki prosesind itirak etmsi mhdud olaraq qalmıdı. Müahidlr aparlımı seçki mntqlrinin 13 faizind müahidçilr

MÜND�R�CAT I. �CRAÇI XÜLAS� ............................................................................................................................................................... 1

II. G�R�� V� T���KKÜRL�R............................................................................................................................................. 3

III. S�YAS� V�Z�YY�T HAQQINDA ÜMUM� M�LUMAT.............................................................................................. 4

IV. QANUNVER�C�L�K BAZASI........................................................................................................................................... 4

V. SEÇK�L�R�N �DAR� OLUNMASI................................................................................................................................. 6

VI. NAM�Z�DL�R�N QEYD�YYATI.................................................................................................................................... 8

VII. T�V�QAT .......................................................................................................................................................................... 10 A. T��V�QAT MÜH�T� ................................................................................................................................................... 10 B. HAK�M�YY�T ORQANLARININ MÜDAX�L�S� ................................................................................................. 10 C. S�RB�ST TOPLA�MAQ AZADLI�I ...................................................................................................................... 11

VIII. MEDIYA ............................................................................................................................................................................ 13 A. ÜMUM� M�L�MAT .................................................................................................................................................... 13 B. MED�YA ÜÇÜN HÜQUQI BAZA .............................................................................................................................. 13 C. MEDIYA MONITORINQ ........................................................................................................................................... 14 D. MEDIYA AZADLI�I................................................................................................................................................... 15

IX. SEÇK� GÜNÜN� Q�D�R OLAN ��KAY�T V� MÜRAC��TL�R ....................................................................... 16

X. QADINLARIN ��T�RAKI ............................................................................................................................................... 17

XI. AZLIQLARIN ��T�RAKI................................................................................................................................................ 17

XII. PART�YA M�NSUB�YY�T� OLMAYAN YERL� M�AH�D��L�R................................................................... 18

XIII. SEÇK� GÜNÜ.................................................................................................................................................................... 18 A. S�SVERM�.................................................................................................................................................................. 18 B. S�SL�R�N SAYILMASI............................................................................................................................................. 20 C. N�T�C�L�R�N C�DV�LL��D�R�LM�S� ............................................................................................................ 20

XIV. SEÇK�L�R�N N�T�C�L�R�N�N ELAN ED�LM�S� V� SEÇK�D�N SONRAKI HAD�S�L�R .................... 21

XV. SEÇK� GÜNÜND�N SONRA ��KAY�TL�R V� MÜRAC��TL�R ....................................................................... 22 A. ��KAY�TL�R ÜZR� MSK T�R�F�ND�N ÇIXARILAN Q�RARLAR ............................................................ 22 B. APPELYAS�YA M�HK�M�S� V� AL� M�HK�M� T�R�F�ND�N MÜRAC��TL�R� BAXILMASI ..... 23

XVI. TÖVS�YY�L�R ............................................................................................................................................................... 24 A. �CRA HAK�M�YY�T� ................................................................................................................................................ 24 B. HÜQUQ� BAZA............................................................................................................................................................ 24 C. SEÇK�N�N �DAR� OLUNMASI ................................................................................................................................ 25 D. T��V�QAT ................................................................................................................................................................... 26 E. MEDIYA ....................................................................................................................................................................... 26 F. QADINLARIN ��T�RAKI ........................................................................................................................................... 27

�LAV� 1: R�SM� N�T�C�L�R�N XÜLAS�S�................................................................................................................... 28

AT�T/DT�HB HAQQINDA ...................................................................................................................................................... 29

Page 3: AZ RBAYCAN RESPUBLKASI PARLAMENT SEÇKL R 6 ...• Qadınların seçki prosesind itirak etmsi mhdud olaraq qalmıdı. Müahidlr aparlımı seçki mntqlrinin 13 faizind müahidçilr

AZ�RBAYCAN RESPUBL�KASI

PARLAMENT SEÇK�L�R� 6 NOYABR 2005

AT�T/DT�HB Seçkil�ri Mü�ahid� Missiyası

Yekun Hesabat1 I. �CRAÇI XÜLAS� Az�rbaycan Hökum�tinin d�v�tin� cavab olaraq AT�T-in Demokratik T�sisatlar v� �nsan Hüquqları Bürosu (AT�T/DT�HB) Az�rbaycanın Parlamenti - Milli M�clis� 6 noyabr 2005-ci il tarixd� keçiril�c�k seçkil�ri mü�ahid� etm�k üçün özünün Seçkil�ri Mü�ahid� Missiyasını 5 sentyabr tarixd� qurmu�dur. Parlament seçkil�ri ölk�nin qanunvericiliyin�, 1990-cı il AT�T-in Kopenhagen S�n�din� v� demokratik seçkil�r üçün dig�r beyn�lxalq standartlara uy�unlu�una gör� qiym�tl�ndilimi�dir. Seçkiqaba�ı müdd�t �rzind� xüsus�n namiz�dl�rin ayrıseçkilik olmadan qeydiyyata alınması v� bununla da bir çox dair�l�rd� r�qab�tli seçkil�rin keçirilm�sin� v� seçicil�rin geni� seçim etm�sin� imkan yaradılmasının t�min edilm�si il� ba�lı b�zi t�kmill��dirm�l�r olsa da, yerli icra hakimiyy�tl�rinin seçkil�r� müdaxil�si, kütl�vi informasiya vasit�l�rinin hazırkı mill�t v�kill�rinin xeyrin� t�bli�at aparması bütün namiz�dl�r� b�rab�r ��raitin yaradılmasının t�min edilm�m�si il� n�tic�l�ndi. S�sverm� ümumilikd� sakit keçdi; lakin, seçki günü olan proses s�sl�rin sayılması v� xüsusil� s�sl�rin c�dv�ll��dirilim�si zamanı getdikc� pisl��m�y� ba�ladı. Prezidentin iki s�r�ncamı il� seçki prosesinin t�kmill��dirilm�si üçün konkret t�dbirl�r mü�yy�n edildi; lakin, siyasi irad�nin bu cür ifad� olunması dövl�t icra hakimiyy�ti orqanlarının onları ciddi t�dbirl�r kimi h�yata keçir� bilm�m�si v� ya keçirm�k ist�m�m�si il� heç� endirildi. Sonda, yerli icra hakimiyy�tl�ri kifay�t q�d�r m�suliyy�t da�ımamı� v� Prezidentin f�rmanları v� �sas qanunvericiliy� tam �m�l etm�mi�l�r. Onlar s�rb�st topla�maq azadlı�ını m�hdudla�dırma�a, el�c� d� b�zi namiz�dl�r v� onların t�r�fdarlarına h�d�-qorxu g�lm�k v� h�bs etm�y� davam etmi�l�r. Seçki orqanlarının seçki prosesinin yax�ıla�dırılması üzr� t�dbirl�r görm�sin� baxmayaraq, seçici siyahılarının t�kmill��dirilm�si v� h�rbi hiss�l�rd� s�sverm� qaydalarının qanuna uy�un ��kild� t�tbiq olunması üçün �lav� s�yl�r t�l�b olunur. �ikay�t v� müraci�tl�r� baxılması prosesi çatı�mazlıqların müvafiq ��kild� aradan qaldırılmasını n� seçki gününd�n �vv�l, n� d� seçki gününd�n sonra t�min etm�di. M�s�l�n, qanuna zidd olaraq seçki prosesin� müdaxil� etmi� yerli icra orqanlarına qar�ı çox az effektiv t�dbirl�r görülmü�dü. Seçkiqaba�ı müdd�t �rzind� a�a�ıdakı müsb�t ir�lil�yi�l�r qeyd olunmu�dur: • namiz�dl�rin ayrıseçkilik olmadan qeydiyyata alınması v� bunula da bir çox dair�l�rd� r�qab�tli

seçkil�rin keçirilm�sin� v� seçicil�rin geni� seçim etm�sin� imkan yaradıldı; • M�rk�zi Seçki Komissiyası (MSK) texniki hazırlıqlar üçün mü�yy�n edilmi� son müdd�tl�r� q�d�r �sas�n bu i�l�ri ba�a çatdırmı�, münt�z�m v� açıq iclaslar keçirdi;

• MSK K�V vasit�sil� geni� seçici maarifl�ndirilm�si kampaniyası h�yata keçirdi; • Uzun sür�n tövsiy�l�rd�n sonra MSK ictimaiyy�tin etimadını yaradan bir t�dbir kimi barmaqlara

göz� görünm�y�n mür�kk�b vurulmasını t�tbiq etdi, h�mçinin bu q�rar çox gec q�bul edildi;

1 Bu Hesabatın Az�rbaycan versiyası vardır, lakin ingilis versiyası yegan� r�smi versiya olaraq qalır

Page 4: AZ RBAYCAN RESPUBLKASI PARLAMENT SEÇKL R 6 ...• Qadınların seçki prosesind itirak etmsi mhdud olaraq qalmıdı. Müahidlr aparlımı seçki mntqlrinin 13 faizind müahidçilr

Parlament seçkil�ri, 6 noyabr 2005-ci il S�h: 2 Az�rbaycan Respublikası AT�T/DT�HB Yekun Hesabat

• Bir sıra seçki komissiyalari ��ffaf v� kollegial sur�td� f�aliyy�t göst�rdil�r v� qanun pozuntularına gör� az sayda namiz�dl�r� v� r�smi ��xsl�r� x�b�rdarlıq edildi;

• Seçici v�siq�l�ri il� qarı�dırılmamaq ��rtil�, seçicil�rin çoxuna yeni milli ��xsiyy�t v�siq�l�rinin verilm�si alqı�lanan ir�lil�yi� olması il� yana�ı g�l�c�k seçkil�rd� seçicil�rin qeydiyyata alınmasına müsb�t t�sir göst�r� bil�r;

• Namiz�dl�r seçicil�rl� bir sıra mitinql�r v� görü�l�r keçirm�y� müv�ff�q oldular, baxmayaraq ki, müxalif�tin bir çox nümayi� v� görü�l�rin� hakimiyy�t t�r�find�n m�hdudiyy�tl�r qoyuldu v� ya onların qar�ısı alındı;

• Dövl�t kütl�vi informasiya vasit�l�rind� pulsuz efir vaxtının verilm�si v� televiziya debatlarının keçirilm�si il� ba�lı qanunun müdd�alarına hörm�t edilm�si ümumiyy�tl� namiz�dl�r� öz fikirl�rini seçicil�r� çatdırma�a imkan verdi;

• Seçkil�r�d�k ictimai televiziya yaradıldı, lakin bu informasiya vasit�si seçkiqaba�ı kampaniyanın i�ıqlandırılmasında q�r�zli mövqe nümayi� etdirdi;

• Maliyy�l��dirilm�sinin 30 faizind�n çoxu xarici m�nb�l�rd�n olan QHT-l�rin seçkil�ri mü�ahid� etm�sin� icaz� verm�y�n müdd�anın uzun sür�n tövsiy�l�rd�n sonra l��v edilm�si alqı�lanan bir addım olmasına baxmayaraq, bu addım bu seçkil�rd� t�tbiq edilm�k üçün çox gec atılmı�dı.

Lakin, seçki prosesi a�a�ıdakı bir sıra ciddi çatı�mazlıqları üz� çıxardı: • Yerli icra orqanları tez-tez seçkiqaba�ı t��viqata müdaxil� edirdil�r, t�r�fsiz f�aliyy�t göst�r�

bilmirdil�r v� onlar bir çoxları t�r�find�n yalnız iqtidaryönlü namiz�dl�r� xidm�t ed�n t�r�f kimi qiym�tl�ndirilmi� v� bununla da qanunun aliliyin� etimadın azalmasına s�b�b olmu�dular;

• Yerli icra orqanları müxalif�t partiyalarının mitinql�r keçirm�sin� qeyri-müvafiq m�hdudiyy�tl�r qoymu� v� bir neç� hallarda polis icaz�siz mitinql�rin da�ıdılması üçün h�dd�n artıq güc t�tbiq etmi�di;

• Seçki komissiyalarının t�rkibi iqtidar namiz�dl�rinin xeyrin� idi v� bu, seçki orqanlarının bit�r�f f�aliyy�tin� olan etimadı azaldırdı;

• T��viqat kampaniyası il� ba�lı müdd�aların m�hdudla�dırıcı s�pkid� t�fsir edilm�si v� müst�qil televiziya kanalına olan t�zyiql�r seçicil�rin müxt�lif m�lumatlar almaq imkanını m�hdudla�dırırdı;

• Dair�l�rin 30 faizind�n çoxunda h�r dair�y� dü��n seçicil�rin maksimum sayı il� ba�lı hüquq normalarından k�nara çıxmalar ba� vermi�di;

• Qadınların seçki prosesind� i�tirak etm�si m�hdud olaraq qalmı�dı. Mü�ahid�l�r aparlımı� seçki m�nt�q�l�rinin 13 faizind� mü�ahid�çil�r s�sverm�ni m�nfi ��kild� qiym�tl�ndirmi�dil�r v� sistematik probleml�r v�/v� ya pozuntular qeyd� almı�dılar. Seçicil�rin seçimin� t�sir etm�k, proses� icaz�siz ��xsl�rin müdaxil�si v� qutuya bülletenl�rin topa halında atılması halları mü�ahid� edilmi�di. Namiz�dl�rin çoxlu sayda nümay�nd�l�rinin v� heç bir partiya üzvü olmayan yerli mü�ahid�çil�rin m�nt�q�l�rd� olması il� yana�ı, namiz�dl�rin nümay�nd�l�rinin v� m�nt�q� seçki komissiyalarının (MnSK) üzvl�rinin m�nt�q�l�rd�n �sassız olaraq k�narla�dırılması halları var idi. Seçki m�nt�q�l�rind� s�sl�rin sayılması zamanı (s�sl�rin sayılmasının mü�ahıd� edildiyi m�nt�q�l�rin 41 faizind�) v� n�tic�l�rin dair� seçki komissiyalarında (DSK) c�dv�ll��dirilm�si zamanı (mü�ahid�l�r aparlımı� DSK-ların 34 faizind�) geni� çe�idd� ciddi pozuntular mü�ahıd� olunmu�du. B�zi MnSK-larda yekun protokollarda saxtakarlıqlar edilmi� v� ya onlar mür�kk�bli q�l�ml�r �v�zin� karanda�la doldurulmu� v� b�zi DSK-lar n�tic�l�ri saxtala�dırılmı� protokolları q�bul etmi�dil�r. B�zi hallarda, icaz�siz ��xsl�r s�sl�rin sayılması v� c�dv�ll��dirilm�sin� müdaxil� etmi� v� mü�ahıd�çil�r� h�d�-qorxu g�lmi�dil�r. M�nt�q�l�rd� doldurulmu� yekun protokolların müvafiq yerl�rd�n asılmaması hallarına tez-tez t�sadüf edilmi�di v� MSK seçki gec�si m�nt�q�l�rin n�tic�l�rini özünün internet s�hif�sind� ictimai n�zar�t üçün yerl��dirm�di. MSK seçki günü v� seçkid�n sonra daxil olmu� 1,000-d�n çox �ikay�t� ��ffaf v� çevik ��kild� baxmadı. 23 noyabr tarixd�, MSK bütün baxılmamı� �ikay�tl�r üzr� q�rar q�bul etm�d�n özünün yekun protokolunu hazırladı. Seçki sonrası

Page 5: AZ RBAYCAN RESPUBLKASI PARLAMENT SEÇKL R 6 ...• Qadınların seçki prosesind itirak etmsi mhdud olaraq qalmıdı. Müahidlr aparlımı seçki mntqlrinin 13 faizind müahidçilr

Parlament seçkil�ri, 6 noyabr 2005-ci il S�h: 3 Az�rbaycan Respublikası AT�T/DT�HB Yekun Hesabat

müraciat v� �ikay�tl�r üzr� m�hk�m� dinl�m�l�rinin mü�ahid�si göst�rdi ki, prosessual v� a�kar d�lill�r� �saslanmı� qaydalara geni� miqyasda �m�l edilm�mi�di. 125 dair�d�n 10-da seçkil�rin n�tic�l�ri MSK t�r�find�n l��v edildi v� Konstitusiya M�hk�m�si h�min dair�l�rd� T�krar Seçkil�rin keçirilm�sini 13 may 2006-cı il tarix� t�yin etdi. Ümumiyy�tl�, Az�rbaycanda 6 noyabr parlament seçkil�ri AT�T-in bir sıra öhd�likl�rin� v� demokratik seçkil�r üzr� dig�r beyn�lxalq standartlara cavab verm�di. Az�rbaycan hakimiyy�ti özünün 1990 Kopenhagen S�n�di il� ba�lı götürdüyü öhd�likl�ri, xüsus�n seçki il� ba�lı 7.3, 7.4, 7.5, 7.6 v� 7.8 öhd�likl�rini, v� 7.7 öhd�liyini tam yerin� yetirm�di. Bundan �lav�, buna aid olan v� dövl�t r�smil�rinin qanuna uy�un ��kild� h�r�k�t etm�sini ehtiva ed�n 5.3 öhd�liyin� v� �ikay�t v� müraci�tl�r prosesi il� ba�lı 5.10 v� 5.11 öhd�likl�r� tam �m�l olunmadı.2

Bu hesabatda Az�rbaycan Respublikasında seçkil�rin keçirilm�sind� t�kmill��dirm�l�r il� ba�lı bir sıra tövsiy�l�r verilir. AT�T/DT�HB Az�rbaycan hakimiyy�tin� v� v�t�nda� c�miyy�tin� AT�T-in Öhd�likl�rin� uy�un olaraq seçki keçirilm�si yolunda göst�rdikl�ri s�yl�r� g�l�c�kd� d� d�st�k verm�y� hazırdır. II. G�R�� V� T���KKÜRL�R AT�T/DT�HB-in Az�rbaycandakı Seçkil�ri Mü�ahid� Missiyası 5 sentyabr 2005-ci il tarixd� qurulmu�du. Missiyaya s�fir Geert-Hinrix Ahrens ba�çılıq edirdi v� o, Bakıda yerl���n v� 18 üzvlük �sas komandadan, el�c� d� ölk� üzr� 13 nöqt�d� yerl��mi� 30 uzunmüdd�tli mü�ahid�çil�rd�n ibar�t idi. SMM-in qurulmasından �vv�l, AT�T/DT�HB Ehtiyacların Qiym�tl�ndirilm�si Missiyasını qurdu v� bundan sonra h�min missiyanın g�ldiyi q�na�tl�r �sasında hesabat d�rc etdi. Mü�ahid� müdd�tind� SMM üç ilkin hesabat d�rc etdi v� müvafiq orqanlarla ilkin hesabatda qaldırılmı� m�s�l�l�ri müzakir� etm�k imkanı �ld� etdi.3

6 noyabr tarixd� seçki günü prosedurlarını mü�ahid� etm�k üçün AT�T/DT�HB SMM-na 617 qısamüdd�tli mü�ahid�çi, o cüml�d�n AT�T-in Parlament Assambleyasının 62 nümay�nd�si qo�uldu. Bundan �lav�, Avropa �urası Parlament Assambleyasından (A�PA) 51 nümay�nd�, Avropa Parlamentind�n 12 nümay�nd� v� NATO Parlament Assambleyasından (NATO PA) 11 nümay�nd� var idi. Butun bu nümay�nd�l�r Az�rbaycan hakimiyy�tind�n müvafiq d�v�t almı�dılar v� Seçkil�ri Beyn�lxalq Mü�ahıd� Missiyası (SBMM) ç�rçiv�sind� birg� s�yl�r göst�rirdil�r. Ümumilikd�, AT�T i�tirakçı dövl�tl�rind�n 42 mü�ahid�çi var idi. SBMM ölk� üzr� ümumi sayı 5,053 olan m�nt�q�l�rin 2,600-dan çoxu bar�d� hesabatlar verdi v� bir dair�d�n ba�qa bütün dair�l�ri �hat� ed� bildi. SBMM özünün Q�na�t v� N�tic�l�ri �sasında �lkin B�yanatını 7 noyabr 2005-ci il tarixd� verdi. C�nab Alsi Hastinqz, AT�T PA-nın nümay�nd� hey�tinin ba�çısı, AT�T-in Hazırkı S�dri t�r�find�n t�yin olunmu� Xüsusi Koordinator v�zif�sini yerin� yetirir v� qısamüdd�tli mü�ahid�çil�r� ba�çılıq edirdi. C�nab Leo Platvoet A�PA nümay�nd� hey�tin�, c�nab Maykl Kl�ph�m NATO PA nümay�nd� hey�tin� v� xanım Mari Anna Isler-Beguin Avropa Parlamentinin nümay�nd� hey�tin� ba�çılıq edirdi. Seçkid�n sonrakı dövrd� SMM seçki n�tic�l�rinin d�rc edilm�sini v� seçki günü v� seçki gününd�n sonra MSK v� m�hk�m�l�r� t�qdim edilmi� �ikay�tl�r� v� müraci�tl�r� baxılmasını mü�ahid� etm�k üçün Az�rbaycanda az saylı ekspert qrupu ��klind� qaldı. 2 AT�T-in �nsan Ölçüsü Öhd�likl�ri, Cild 2, S�h. 67, AT�M-in �nsan Ölçüsü üzr� Konfransının Kopenhagen

Yı�ınca�ının S�n�di, Kopenhagen 1990 3 �stinad edilmi� bütün s�n�dl�ri www.osce.org/odihr-elections/15649.html internet ünvanında tapa bil�rsiniz

Page 6: AZ RBAYCAN RESPUBLKASI PARLAMENT SEÇKL R 6 ...• Qadınların seçki prosesind itirak etmsi mhdud olaraq qalmıdı. Müahidlr aparlımı seçki mntqlrinin 13 faizind müahidçilr

Parlament seçkil�ri, 6 noyabr 2005-ci il S�h: 4 Az�rbaycan Respublikası AT�T/DT�HB Yekun Hesabat

AT�T/DT�HB Xarici ��l�r Nazirliyi v� M�rk�zi Seçki Komissiyası, el�c� d� dig�r dövl�t orqanlarına, AT�T-in Bakı ofisin�, v�t�nda� c�miyy�ti t��kilatlarına, beyn�lxalq t��kilatlara v� AT�T-in i�tirakçı dövl�tl�rinin ölk�d�ki s�firlikl�rin� missiyanın f�aliyy�ti dövründ� göst�rdikl�ri �m�kda�lı�a gör� öz minn�tdarlı�ını bildirm�k ist�rdi. III. S�YAS� V�Z�YY�T HAQQINDA ÜMUM� M�LUMAT Az�rbaycan güclü Prezident sistemin� malik olan bir respublikadır. Geni� icraedici hakimiyy�t Prezidentin �lind�dir. O, nazirl�ri, m�rk�zi v� yerli icra hakimiyy�tl�rini t�yin edir v� bu r�smil�rin hamısı onun qar�ısında m�suliyy�t da�ıyır. Az�rbaycanın Milli M�clisi (Parlament) hökum�tin f�aliyy�tin� n�zar�t h�yata keçirmir. Konstitusiyaya gör� Parlament h�r be� ild�n bir noyabr ayının birinci bazar günü seçilir. 6 noyabr 2005-ci il Az�rbaycanın Milli M�clisin� seçkil�r Az�rbaycanın 1991-ci ild� müst�qillik �ld� etdiyind�n sonra keçiril�n üçüncü, lakin Parlament seçkil�rinin proporsional siyahılar üzr� keçirilm�si komponentini l��v etmi� 2002-ci il Konstitusiya d�yi�iklikl�rd�n sonra keçiril�n birinci parlament seçkil�ri idi. Hal-hazırda Parlamentd� 125 deputat yerinin hamısı bir-mandatlı dair�l�rd�n v� bir roundda keçiril�n s�sverm� il� seçilir. MSK 6 Noyabr seçkil�rind� 48 siyasi partiya v� blok qeydiyyata aldı. Hal-hazırda Prezident �lham �liyevin s�drlik etdiyi Yeni Az�rbaycan Partiyası (YAP) 1993-cü ild�n hökum�td� dominant mövqe tutmaqdadır. Müxalif�t t�r�fd�n iki �sas blok var idi: Milli Birlik H�r�katı, Az�rbaycan Milli �stiqlal Partiyası, Az�rbaycan Namin� V�t�nda� Forumu, Az�rbaycan Sosial-Demokrat Partiyası, el�c� d� dig�r siyasi partiyalar v� QHT-l�r t�r�find�n yaradılmı� “Yeni Siyas�t” (YeS) bloku v� Müsavat, Az�rbaycan Xalq C�bh�si Partiyası (AXCP) v� Az�rbaycan Demokrat Partiyası (ADP) t�r�find�n yaradılmı� “Azadlıq” bloku. 60 dair�d�n çoxunda namiz�dl�rini ir�li sürmü� dig�r siyasi partiya Az�rbaycan Liberal Partiyası idi.4

Seçkil�r Erm�nistanla h�l� d� davam ed�n münaqi�� v� Az�rbaycan torpaqlarının t�qrib�n 20 faizinin i��al olundu�u bir ��raitd� keçirildi. Bu v�ziyy�t böyük sayda m�cburi köçkünün – Az�rbaycan hakimiyy�t orqanlarının dediyin� gör� t�qrib�n 800,000 n�f�r – olmasına v� seçkil�rin idar� olunması üçün �lav� ç�tinlikl�r� g�tirib çıxardı. AT�T/DT�HB BMT il� birg� mü�ahid� etdiyi 1995-ci il Parlament seçkil�rind�n v� referendumdan ba�layaraq Az�rbaycanda bir neç� müxt�lif seçkil�ri mü�ahid� etmi�dir. 2000-ci ild�, AT�T/DT�HB AT�T-in Parlament Assambleyası v� A�PA il� birg� Parlament seçkil�rini mü�ahid� etdi. AT�T/DT�HB dig�r beyn�lxalq t�sisatlarla �m�kda�lıqda h�mçinin 1998 v� 2003 prezident seçkil�rini mü�ahid� etmi�di. Mü�ahid�çil�r �vv�lki seçkil�rd� m�hdud sayda t�kmill��dirm�l�rin olmasını qeyd etdikl�ri üçün onlar Az�rbaycandakı seçkil�rin AT�T-in Öhd�likl�ri v� demokratik seçkil�r üzr� dig�r beyn�lxalq standartlara �sas�n keçirildiyini söyl�m�k mövqeyind� olmamı�dılar. IV. QANUNVER�C�L�K BAZASI Qanunvericilik bazasına 1995-ci ild� q�bul edilmi� v� 2002-ci ild� d�yi�iklik edilmi� Konstitusiya, vahid Seçki M�c�ll�si, S�rb�st Topla�maq Azadlı�ı haqqında Qanun, Televiziya v� Radio Yayımı haqqında Qanun v� dig�r qanunvericilik s�n�dl�ri daxildir. Vahid Seçki M�c�ll�si 27 may 2003-cü il tarixd� q�bul edilmi�dir. O zaman bu qanun AT�T/DT�HB v� Avropa �urasının Venesiya Komissiyası t�r�find�n beyn�lxalq standartlara bir çox hallarda cavab ver�n, lakin �h�miyy�tli 4 Seçki M�c�ll�sin� gör�, 60 dair�d�n çoxunda namiz�dl�ri qeyd� alınmı� siyasi partiyalar v� siyasi partiyalar

bloku dövl�t K�V-l�rind� pulsuz efir vaxtı v� n��rl�rd� pulsuz yer almaq hüququna malikdirl�r

Page 7: AZ RBAYCAN RESPUBLKASI PARLAMENT SEÇKL R 6 ...• Qadınların seçki prosesind itirak etmsi mhdud olaraq qalmıdı. Müahidlr aparlımı seçki mntqlrinin 13 faizind müahidçilr

Parlament seçkil�ri, 6 noyabr 2005-ci il S�h: 5 Az�rbaycan Respublikası AT�T/DT�HB Yekun Hesabat

çatı�mazlıqların aradan qaldırılması üçün �lav� d�yi�iklikl�r� ehtiyacı olan bir qanun kimi qiym�tl�ndirilmi�di.5

2004-cü ilin iyun ayında 2003-cü il Prezident seçkil�rinin n�tic�l�ri üzr� AT�T/DT�HB-in Yekun Hesabatı v� Seçki M�c�ll�sin� d�yi�iklikl�r layih�sinin �vv�lki qiym�tl�ndirilm�si �sasında seçki prosesinin t�kmill��dirilm�si üçün yeni Birg� Tövsiy�l�r toplusu ir�li sürüldü.6 26 iyun 2005-ci il tarixd� Seçki M�c�ll�sin� d�yi�iklikl�r edildi, lakin �sas etibaril� d�yi�iklikl�r texniki xarakter da�ıyırdı v� ümumilikd� AT�T/DT�HB v� Venesiya Komissiyasının �vv�lki Birg� Tövsiy�l�ri n�z�r� alınmamı�dı.7

Seçki M�c�ll�sinin müsb�t c�h�tl�ri a�a�ıdakılardır: • Namiz�dl�rin qeyd� alınması üçün t�kmill��dirilmi� müdd�alar; • Bütün s�viyy�d� olan seçki komissiyalarının müst�qil olması bar�d� t�l�bl�r; • V�zif�li ��xsl�rin v� prosesin dig�r i�tirakçılarının t�fsilatlı hüquq v� m�suliyy�tl�ri; • Artırılmı� ��ffaflıq, xüsus�n proses zamanı mü�ahid�çil�rin seçki komissiyalarının i�ini mü�ahıd�

etm� imkanları il� ba�lı. Lakin, �vv�lki tövsiy�l�rd� mü�yy�n edildiyi kimi qanunvericilik bazasında bir sıra çatı�mazlıqlar vardır ki, onlar 6 noyabr seçkil�rinin keçirilm�sin� m�nfi t�sir göst�rdi: • Seçki komissiyalarının keçid t�rkibi problematik m�s�l� olaraq qalmı�dır, bel� ki, bu t�rkib

hakimiyy�td� olan iqtidarın xeyrin�dir v� seçki orqanlarının müst�qilliyin� olan etimada z�rb� vurur;

• Bir neç� d�f� s�sverm�nin qar�ısının alınması üçün Seçki M�c�ll�sinin seçici v�siq�l�rind�n istifad� edilm�si il� ba�lı müdd�ası o zaman effektiv ola bil�rdi ki, onların paylanmasında ciddi n�zar�t v� cavabdehlik t�min olunsun, lakin bu t�dbirl�r görülm�mi�di (Seçkil�rin �dar� Olunması bölm�sin� bax, Bölm� V).

• Seçki M�c�ll�sinin �ikay�tl�rl� ba�lı müdd�aları birm�nalı deyildir, onlar prosessual müxt�liflikl�r� imkan yaradır, bel� ki, namiz�dl�r v� siyasi partiyaların �ikay�tl�rinin ilkin olaraq hara t�qdim edilm�si d�qiq göst�rilm�mi�dir.

• �S�rb�st Topla�maq Azadlı�ı haqqında Qanun praktikada icra orqanlarına seçki il� ba�lı mitinql�r v� t��viqat t�dbirl�rini öz ixtiyarı il� m�hdudla�dırmaq v� qada�an etm�k üçün geni� imkan yaratdı. B�rab�r ��raitin yaradılması il� ba�lı qanuni icbari t�l�bl�rin olmasına baxmayaraq, müst�qil v� müxalif�td�n olan namiz�dl�r seçkiqaba�ı t��viqat kampaniyası zamanı kifay�t q�d�r �lveri�siz v�ziyy�td� idil�r.

Seçki il� ba�lı qanunvericiliy� �lav� olaraq, Prezident seçki praktikası il� ba�lı iki f�rman verdi.8 11 may 2005-ci il tarixd�, Prezident Seçki Praktikasının T�kmill��dirilm�si haqqında f�rman verdi. Bu f�rmanda o, “seçki sah�sind� s�hvl�r v� çatı�mazlıqları” etiraf etdi v� qeyri-pe��kar r�smi ��xsl�ri v� seçki komissiya üzvl�rini v� ümumiyy�tl� “post-sovet mentalitetini” t�nqid etdi. Bu s�n�dd�, Prezident h�mçinin demokratik seçkil�rin keçirilm�si prinsipl�rini on bir b�ndd� yenid�n ifad� etdi v� bu prinsipl�r� bütün aidiyy�ti olan ��xsl�rin �m�l etm�sin� göst�ri� verdi.

5 Az�rbaycan Respublikasının Seçki M�c�ll�sinin Birg� Yekun Qiym�tl�ndirilm�si , CDL 2003(54), sentyabr

2003, AT�T/DT�HB v� Venesiya Komissiyası, www.osce.org/odihr-elections/13447.html 6 Az�rbaycan Respublikası Seçki Qanunu v� Seçkil�rin �dar�olunması üzr� Birg� Tövsiyy�l�r� bax

(CDL-AD(2004)016rev), 1 iyun 2004-cü il, Venesiya Komissiyası v� AT�T/DT�HB t�r�find�n, www.osce.org/odihr-elections/13447.html

7 Az�rbaycan Respublikası Seçki M�c�ll�sin� d�yi�iklikl�r bar�d� Yekun R�y� bax, CDL-AD (2005) 029, 25 oktyabr 2005-ci il, Venesiya Komissiyası v� AT�T/DT�HB t�r�find�n, www.osce.org/odihr-elections/13447.html

8 Prezidentin F�rmanları Konstitusiyaya gör� normativ aktlardır v� bütün v�t�nda�lar üçün icbarıdır

Page 8: AZ RBAYCAN RESPUBLKASI PARLAMENT SEÇKL R 6 ...• Qadınların seçki prosesind itirak etmsi mhdud olaraq qalmıdı. Müahidlr aparlımı seçki mntqlrinin 13 faizind müahidçilr

Parlament seçkil�ri, 6 noyabr 2005-ci il S�h: 6 Az�rbaycan Respublikası AT�T/DT�HB Yekun Hesabat

25 oktyabr 2005-ci il tarixd� Prezidentin Seçkil�rin Hazırlanması v� Keçirilm�si üçün T�xir�salınmaz T�dbirl�r haqqında daha bir f�rmanı m�c�ll�nin pozulması hallarını, seçici v�siq�l�rinin paylanmasında v� s�rb�st topla�maq azadlı�ının t�min edilm�sind� olan probleml�ri, icra orqanlarının seçki prosesin� qeyri-qanuni müdaxil�sini v� inzibati resurslardan qeyri-müvafiq istifad� olunmasını etiraf etdi. 25 oktyabr tarixli f�rmanda h�m d� maliyy�l��dirilm�sinin 30 faizind�n çoxunun xarici m�nb�l�rd�n olan QHT-l�rin seçkil�ri mü�ahid� etm�sin� icaz� verm�y�n müdd�anın aradan qaldırılması; bir neç� d�f� s�s verm�nin qar�ısını almaq üçün MSK-nın barmaqlara göz� görünm�y�n mür�kk�b vurulmasını t�min etm�si; MSK-nın �ikay�tl�r� baxılması prosedurları il� ba�lı qaydalar hazırlaması v� qanun pozuntusuna yol vermi� namiz�dl�rl� ba�lı daha müvafiq q�rarlar q�bul etm�si, o cüml�d�n Ba� Prokurorluq il� �m�kda�lıqda inzibati v� cinay�t sanksiyaları t�tbiq etm�si; v� m�rk�zi v� yerli icra orqanlarının s�rb�st topla�maq azadlı�ı üçün b�rab�r ��rait yaratması t�l�bl�ri �ks olundu. Ümumilikd�, 25 oktyabr f�rmanındakı b�zi t�dbirl�rin icrası, xüsus�n bel� gec m�rh�l�d�, seçkiqaba�ı proses� v� seçki günü s�sverm�y� v� s�sl�rin c�dv�ll��dirilm�sin� çox m�hdud t�sir göst�rdi. 28 oktyabr tarixd� Parlament �ctimai Birlikl�r v� Fondlar haqqında Qanuna d�yi�iklikl�ri q�bul etdi v� yerli mü�ahid�çilikl� ba�lı m�hdudiyy�tl�ri aradan qaldırdı. Baxmayaraq ki, bu seçkil�r üçün a�labatan t�sir göst�rm�k baxımından d�yi�iklikl�r çox gec q�bul edilmi�di, çünki patiya m�nsubiyy�ti olmayan mü�ahid�çil�rin qeydiyyata alınma müdd�ti artıq ba�a çatmı�dı v� yerli mü�ahid�çil�r artıq f�rdi qaydada qeydiyyatdan keçmi�dil�r, g�l�c�k seçkil�rin ��ffaflı�ını artıra bil�c�k tövsiy�l�rin uzun sür�n danı�ıqlardan sonra n�hay�t q�bul edilm�si alqı�lanmalı bir addımdır. Seçki M�c�ll�si hal-hazırda Az�rbaycandan k�narda ya�ayan v�t�nda�ların parlament seçkil�rind� i�tirak imkanını t�min etmir. V. SEÇK�L�R�N �DAR� OLUNMASI Seçkil�r 3 s�viyy�li seçki komissiyaları systemi il� 15 üzvü olan M�rk�zi Seçki Komissiyası t�r�find�n idar� olunurdu. 125 dair� seçki komissiyası v� 5137 m�nt�q� seçki komissiyaları var idi. Bütün seçki komissiyalarında kvorum v� q�rarların q�bul edilm�si üçün 2/3 çoxluq t�l�bi vardır. Seçki komissiyalarının keçid t�rkibi problematik m�s�l� olaraq qalmı�dır, bel� ki, bu t�rkib hakimiyy�td� olan iqtidarın xeyrin�dir v� seçki orqanlarının müst�qilliyin� olan etimada z�rb� vurur. Seçki komissiyaları mür�kk�b formula �sasında formala�dırılmı�lar v� �slind� iqtidaryönlü partiyalar bütün q�rarları q�bul etm�k üçün bütün seçki komissiyalarında kifay�t q�d�r çoxlu�a malikdirl�r. Bundan �lav�, bütün komissiyaların s�drl�ri Parlamentd� çoxluq t��kil ed�n partiya t�r�find�n t�yin edilir. MSK mediya v� mü�ahid�çil�r� açıq olan münt�z�m görü�l�r keçirdi v� q�rarların çoxu d�rc edildi v� internet s�hif�sin� yerl��dirildi. MSK seçkil�r� texniki hazırlıqlar üçün Seçki M�c�ll�sinin mü�yy�n etdiyi son müdd�tl�rin çoxuna �m�l etdi. K�V vasit�sil� geni� seçici maarifl�ndirm�si i�i aparıldı. Lakin MSK-nın f�aliyy�tinin bir sıra t�r�fl�ri problematik idi, o cüml�d�n �ikay�t v� müraci�tl�r� baxılması, DSK-lar v� MnSK-lar t�r�find�n Seçki M�c�ll�sinin ardıcıl ��kild� t�tbiq edilm�si v� h�rbi hiss�l�rd� s�sverm�nin t��kil edilm�si. Mü�ahid�çil�r b�zi hüquqi v� prosessual m�s�l�l�rin DSK-lar v� MnSK-lar t�r�find�n t�fsir olunması v� t�tbiqi zamanı qeyri-mü�yy�nlik v� ça�qınlıq haqqında m�lumatlar verirdil�r. Bir sıra seçki komissiyalari ��ffaf v� kollegial sur�td� f�aliyy�t göst�rdil�r v� onlardan bir neç�si qanun pozuntularına gör� namiz�dl�r� v� r�smi ��xsl�r� x�b�rdarlıq etdi. Lakin, seçkiqaba�ı müdd�t

Page 9: AZ RBAYCAN RESPUBLKASI PARLAMENT SEÇKL R 6 ...• Qadınların seçki prosesind itirak etmsi mhdud olaraq qalmıdı. Müahidlr aparlımı seçki mntqlrinin 13 faizind müahidçilr

Parlament seçkil�ri, 6 noyabr 2005-ci il S�h: 7 Az�rbaycan Respublikası AT�T/DT�HB Yekun Hesabat

�rzind� b�zi dair�l�rd� müxalif�ti t�msil ed�n komissiya üzvl�ri iddia edirdil�r ki, b�zi hallarda onlar DSK iclaslarının keçirilm�si haqqında m�lumatlandırılmamı�dılar, onlara �sas s�n�dl�ri verm�kd�n imtina edilmi�di v� onların q�rar q�bul etm� prosesin� çox az t�sir göst�rm�k imkanları olmu�dur.9

AT�T/DT�HB SMM bu iddiaların b�zil�rinin t�sdiqini mü�yy�nl��dirm�y� müv�ff�q olmu�dur.10

Seçici siyahıları yerli icra orqanları t�r�find�n hazırlanmı�dı. Seçicil�r 30 sentyabr tarix� q�d�r MnSK-larda öz qeydiyyatlarını yoxlaya v� düz�li�l�r ed� bil�rdil�r, lakin onlardan çox azı bunu etdi. Siyasi partiyalar seçici siyahılarında olan qeyri-d�qiqlikl�rl� ba�lı MSK-ya bir sıra �ikay�tl�r verdil�r. Seçicil�r seçici siyahılarına m�hk�m� q�rarları il� seçki günü d� daxil edil� bil�rdil�r. Baxmayaraq ki, seçki günü seçici siyahılarına daxil edilmi� seçicil�rin ümumi sayı haqqında r�smi m�lumat yox idi, AT�T/DT�HB SMM yerli m�hk�m�l�r� xeyli sayda �riz�l�rin daxil olması haqqında m�lumatlar almı�dı, bu da onu göst�rir ki, seçici siyahılarının d�qiqliyi seçicil�rin seçkil�rd� i�tirakına �ng�l tör�d�n amil kimi qalmaqdadır.11

Seçki M�c�ll�sind� n�z�rd� tutulur ki, seçici v�siq�si seçicinin mü�yy�n m�nt�q�d� seçici siyahısına daxil olundu�unu t�sdiql�y�n bir s�n�d kimi istifad� edilir. Seçici v�siq�l�ri h�m d� seçki orqanları t�r�find�n bir neç� d�f� s�s verm�nin qar�ısını alan bir t�dbir kimi hesab edilirdi. Bir çox MnSK-ların bu v�siq�l�ri seçicil�r� paylamaq üçün konkret s�yl�r göst�rm�sin� baxmayaraq, AT�T/DT�HB SMM seçici v�siq�l�rinin verilm�sind� cavabdehlik v� ardıcıllı�ın olmadı�ını mü�ahid� etmi�dir. Onların tez-tez üçüncü ��xsl�r� verilm�si v� ya ya�ayı� yerl�rind� f�rdi poçt qutularına atılması qeyd� alınmı�dı. V�fat etmi� ��xsl�rin adına seçici v�siq�l�rinin verilm�si halları da ba� vermi�di, bu da onu göst�rir ki, ��xsiyy�tin mü�yy�nl��dirilm�si v� yoxlanması üzr� t�l�b olunan i� bu hallarda aparılmamı�dı. Lakin seçici v�siq�l�ri seçici siyahılarının d�qiqliyinin artırılmasına mü�yy�n d�r�c�d� xidm�t etmi�dir. Prezidentin 25 oktyabr f�rmanından sonra, MSK seçkil�r� iki h�ft�d�n az bir vaxt qalanda bir neç� d�f� s�s verm�nin qar�ısını almaq m�qs�dil� seçicil�rin barma�ına gözl� görünm�y�n mür�kk�b vurmaq q�rarı verdi. Mür�kk�bd�n istifad� AT�T/DT�HB v� Avropa �urasının Venesiya Komissiyasının çoxdan verdiyi tövsiy�l�rd�n biri idi v� bu prosedurun erk�n q�bul edilm�si onun daha rahat t�tbiq edilm�sin� köm�k ed� bil�rdi.12

Lakin, mür�kk�bin gec, y�ni m�nt�q� komissiya üzvl�rinin t�liml�ndirilm�sinin ba�lanmasından sonra t�tbiqi treyninq, seçici maarifl�ndirilm�si v� prosedurun t�tbiqind� seçki orqanları üçün ç�tinlik yaratdı. Barmaqların mür�kk�bl�nm�sinin t�tbiqi bar�d� q�rar q�bul etdikd�n sonra, MSK seçicil�rin s�s verm�k üçün icbari olaraq seçici v�siq�sini t�qdim etm�si bar�d� qanunun t�l�bini qüvv�d� saxlamama�a qeyri-r�smi razılıq verdi. Bu, seçki günü qeyri-mü�yy�nliy� s�b�b oldu, b�zi MnSK-lar seçici v�siq�sini t�l�b edir, dig�rl�ri is� etmirdil�r. Daxili ��l�r Nazirliyinin yeni ��xsiyy�t v�siq�l�rini bütün v�t�nda�lara f�al ��kild� paylamasına baxmayaraq, proses açıq-a�kar seçki günün� kimi ba�a çatdırılmadı. Buna cavab olaraq, MSK seçicil�ri seçki günü s�sverm� hüququndan m�hrum etm�m�k üçün etibarsız sayılan sovet pasportlarını v� “9 nömr�li formanı”13 yenid�n etibarlı s�n�dl�r kimi qüvv�y� mindirdi.

9 SMM mü�ahid�çil�rin� b�zi iddialar çatdırılmı�dı ki, 3, 5, 16, 41, 46, 59, 63, 64, 66, 76, 77, 78, 82, 89, 99, 107 v�

108 saylı DSK-ların müxalif�t üzvl�rin� dair� seçki kommissiyalarında keçiril�n iclaslar bar�d� vaxtında m�lumat verilm�mi�di. SMM mü�ahid�çil�rin� b�zi iddialar çatdırılmı�dı ki, 8, 9, 12, 16, 21, 45, 63, 66, 67, 76, 82, 88, 89, 98, 101, 107 v� 108 saylı DSK-ların müxalif�t üzvl�rin� dair� seçki kommissiyalarında s�n�dl�rd�n istifad�y� icaz� verilm�mi�di

10 M�s�l�n, 8, 9, 41, 45 saylı DSK-lar 11 Amerika Hüquq�ünaslar Assosiasiyasının M�rk�zi v� ��rqi Avropa T���bbüsu (ABA CEELI) seçki günü 84

rayon v� ��h�r m�hk�m�l�rinin 45-d� monitorinq aparmı� v� m�lumat vermi�dir ki, ümumilikd� 14,341 seçici hazırda ya�adı�ı yerd� seçici siyahısına daxil edilm�k üçün müracit etmi�dir

12 Az�rbaycan Respublikasının Seçki M�c�ll�sinin Birg� Yekun Qiym�tl�ndirilm�si , CDL 2003(54), sentyabr 2003 13 Daxili pasportu müv�qq�ti �v�z etm�k üçün bu s�n�d �vv�ll�r istifad� edilirdi

Page 10: AZ RBAYCAN RESPUBLKASI PARLAMENT SEÇKL R 6 ...• Qadınların seçki prosesind itirak etmsi mhdud olaraq qalmıdı. Müahidlr aparlımı seçki mntqlrinin 13 faizind müahidçilr

Parlament seçkil�ri, 6 noyabr 2005-ci il S�h: 8 Az�rbaycan Respublikası AT�T/DT�HB Yekun Hesabat

Seçki M�c�ll�sind� seçicil�rin sayının dair�l�r üzr� t�qrib�n b�rab�r olması n�z�rd� tutulur – seçicil�rin sıx oldu�u yerl�rd� orta t�msilçilik normasından 5 faizd�n, �halinin sıxlı�ı az olan yerl�rd� is� 10 faizd�n çox (az) olmasına icaz� verilir.14

Seçicil�r haqqında m�lumatların illik yenil��dirilm�sind�n sonra seçki dair�l�rinin hüdudlarında bu yaxınlarda edilmi� bir sıra d�yi�iklikl�r� baxmayaraq, bu d�yi�iklikl�r b�rab�r s�sverm� hüququnun t�min olunmasına xidm�t etm�di. MSK-nın 4 noyabr tarixin� olan m�lumatlarına gör�, 38 dair�d� seçicil�rin 10 faiz çox/az olması h�ddi keçilmi�di v� 14 dair�d� bu f�rq 15 faizd�n çox idi. Seçki M�c�ll�sind� h�rbiçil�rin adi m�nt�q�l�rd� s�s verm�si n�z�rd� tutulur v� yalnız istisna hallarda s�sverm� seçkil�r� 5 gün qalmı� yaradılan xüsusi h�rbi s�sverm� m�nt�q�l�rind� keçirilm�lidir.15

Lakin, istisna hal kimi n�z�rd� tutulması �v�zin�, xüsusi h�rbi s�sverm� m�nt�q�l�rinin yaradılması praktikaya çevrildi.16

MSK h�rbiçil�rin s�s verm�sinin t��kili v� keçirilm�sini Müdafi� Nazirliyin� h�val� etdi v� bu, prosesin qeyri-��ffaf olmasına g�tirib çıxardı. H�rbiçil�rin s�s verdiyi m�nt�q�l�rd�ki m�nz�r� h�m s�s ver�nl�rin sayı, h�m d� s�sverm�nin n�tic�l�ri baxımından adi m�nt�q�l�rd�n xeyli d�r�c�d� f�rql�nirdi.17

Doqquz Parlament üzvü i��al olunmu� �razil�rd� yerl���n “mühacir” dair�l�rd�n seçilm�li idil�r. MSK 1991-ci il h�rbi �m�liyyatlardan sonra h�min �razil�rd�n olan m�cburi köçkünl�rin s�s verm�si üçün bu doqquz dair�nin �razisind� olan v� onlara aid olan 487 MnSK yaratdı. Dig�r rayonların v� ya bir hiss�si i��al olunmu� rayonların �razisind� olan “mühacir” m�nt�q�l�rd� t�qrib�n 283,000 seçici seçici siyahılarına daxil edilmi�di. Seçicil�rin qeydiyyata alınması v� m�cburi köçkünl�rin s�s verm�si seçki orqanları üçün ç�tinlik yaratmı�dı. MSK bütün ölk�y� s�p�l�nmi� bu seçici qrupunun m�s�l�sini h�ll etm�k üçün s�yl�r göst�rdi. T��viqat müdd�ti �rzind�, AT�T/DT�HB SMM h�m ölk� daxilind� ya�ayan m�cburi köçkünl�r, h�m d� onların arasında seçki hüququna malik olan ��xsl�rin sayı il� ba�lı r�smi orqanlardan müxt�lif m�lumatlar alırdı. M�cburi köçkünl�rin seçici siyahılarının köhn� olması m�s�l�si qism�n bu qrupun xeyli d�r�c�d� yüks�k daxili yerd�yi�m�si v� qeyri-çevik qeydiyyat v� qeydiyyatdan çıxarma sisteml�ri il� izah olunurdu. VI. NAM�Z�DL�R�N QEYD�YYATI Namiz�dl�rin qeydiyyatı 7 sentyabr tarixd� ba�a çatdı. Proses müsb�t idi v� �vv�lki Parlament seçkil�ri il� müqayis�d� xeyli ir�lil�yi� qeyd olundu. 2148 �riz�çid�n 2063 namiz�d qeydiyyata alındı. �qtidar partiyası olan YAP, müxalif�t partiyası ALP, el�c� d� müxalif Azadlıq v� YeS bloklarının 60-dan çox dair�l�rd� namiz�dl�ri qeydiyyata alındı, bununla onlar dövl�t t�r�find�n maliyy�l��diril�n K�V-l�rd� pulsuz efir vaxti v� n��rl�rd� pulsuz yer almaq hüququ �ld� etdil�r.18

Namiz�dl�rin yarısından çoxunun namiz�dliyi onların özl�ri t�r�find�n ir�li sürülmü�dü v� onlar özl�rini “müst�qil” v� ya “bit�r�f” kimi élan ediridl�r, baxmayaraq ki, öz t���bbüsü il� ir�li sürülmü� namiz�dl�r faktiki olaraq hansısa bir siyasi partiyaya aid idil�r. Qeyd etm�k lazımdır ki, YAP-ın 332

14 Seçki M�c�ll�si, Madd� 29.3.1 15 Seçki M�c�ll�si, Madd� 35.5 16 MSK t�r�find�n seçki gününd�n sonra veril�n m�limatlara gör�, h�rbiçil�rin s�s verm�si üçün 115 m�nt�q� var

idi, baxmayaraq ki bu, MSK t�r�find�n mü�yy�nl��dirilm�mi�di 17 SMM-in h�rbiçil�r s�s verdiyi m�nt�q�l�r kimi mü�yy�nl��dirdiyi 110 m�nt�q�d� 71,000-d�n artıq seçici s�s

vermi�di. Burada s�s ver�nl�rin orta f�allı�ı 88 faiz t��kil etmi�dir, müqayis� üçün ümumi s�sverm� f�allı�ı 42 faiz olmu�dur. 34 h�rbi s�sverm� m�nt�q�sind� qalib g�lmi� namiz�d s�sl�rin 80 faizind�n çoxunu qazanmı�dır. 23 h�rbi s�sverm� m�nt�q�sind�, i�tirak 95 faizd�n artıq, qalib g�lmi� namiz�d� veril�n s�sl�r is� 80 faizd�n artıq olmu�dur

18 YAP-ın 101 dair�d�, ALP-in 70 dair�d�, YeS blokunun 71 dair�d� v� Azadlıq blokunun 61 dair�d� namiz�dl�ri qeydiyyata alınmı�dı

Page 11: AZ RBAYCAN RESPUBLKASI PARLAMENT SEÇKL R 6 ...• Qadınların seçki prosesind itirak etmsi mhdud olaraq qalmıdı. Müahidlr aparlımı seçki mntqlrinin 13 faizind müahidçilr

Parlament seçkil�ri, 6 noyabr 2005-ci il S�h: 9 Az�rbaycan Respublikası AT�T/DT�HB Yekun Hesabat

üzvü özü t�r�find�n ir�li sürül�r�k qeydiyyata alınmı�dı v� bundan �lav� 101 n�f�r r�smi olaraq partiya t�r�find�n ir�li sürülmü� v� qeydiyyata alınmı�dı. Namiz�dlikl�rin qeydiyyata alınmasından imtina edilm�si bir çox hallarda �saslı idi, lakin b�zi hallar vicdan azadlı�ının qorunması baxımından narahatlıqlar do�urdu. Seçki M�c�ll�si pe��kar dini f�aliyy�tl� m���ul olan din xadiml�rinin Konstitusiyaya uy�un olaraq namiz�d kimi qeydiyyata alınmasını qada�an edir. Bu kontekstd�, Bakının Avropa Y�hudil�ri M�rk�zinin ba�çısı c�nab Zalmanoviç “pe��kar din xadimi” oldu�u üçün 22 saylı dair� seçki komissiyası v� MSK t�r�find�n qeydiyyata alınmamı�dı. C�nab Zalmanoviç ravin deyildir v� q�rarda izah olnmurdu ki, n� üçün o, “pe��kar dini f�aliyy�t” il� m���ul olur. Müsb�t addım kimi Konstitusiya M�hk�m�si Az�rbaycan Namin� seçki blokunun namiz�di v� blokun t�qdim etdiyi s�n�dl�rd� qeyd� alınmamı� Az�rbaycan �slam Partiyasının nümay�nd�si kimi göst�rilmi� c�nab Nurinin namiz�dliyinin qeydiyyata alınmaması bar�d� MSK-nın q�rarını v� Apellyasiya M�hk�m�sinin q�tnam�sini l��v etdi. M�hk�m� q�rara aldı ki, namiz�din hüquqları pozulub v� seçkil�rd� i�tirak etm�k üçün c�nab Nurinin qeydiyyatı b�rpa edildi. Milli M�clisin sabiq spikeri, mühacir�td� olan c�nab R�sul Quliyev namiz�d kimi qeydiyyata alındı. Onun qeydiyyatından d�rhal sonra Ba� Prokuror onun haqqında 2000-ci ild� çıxarılmı� h�bs q�ti imkan t�dbirinin icrası bar�d� polis� göst�ri� verdi. Ba� Prokuror qeydiyyatından d�rhal sonra mühacir�td� olan eks-prezident Ayaz Müt�llibov bar�sind� d� eyni s�r�ncamı verdi. C�nab Quliyev dövl�t �mlakının m�nims�nilm�si üzr� t�qsirl�ndirilir. 2003-cü ild� sonradan prezidentliy� namiz�dlikl�rini ir�li sürmü� c�nab Quliyev v� c�nab Müt�llibovun i�l�rin� istinad ed�rk�n Avropa �urasının Parlament Assambleyasının Hüquq v� �nsan Haqları Komit�si qeyd etmi�di ki, “siyasi mühacir�td�” olanları a�ır cinay�tl�rd� günahlandıraraq h�bsl� h�d�l�m�k h�r hansı ��xsin demokratik seçkil�rd� i�tirakının qar�ısını almaq üçün istifad�si q�buledilm�z bir üsuldur. Qeydiyyata alınmı� namiz�dl�rin dem�k olar ki, dördd� biri seçkil�r� q�d�r prosesd�n k�narla�mı�dılar. MSK-nın 5 noyabr tarixin� olan m�lumatına gör� 476 namiz�d öz namiz�dliyini geri götürmü�, 39 ��xsin namiz�dliyi Apellyasiya M�hk�m�si t�r�find�n l��v edilmi�, 2 n�f�rin namiz�dliyi MSK t�r�find�n l��v edilmi� v� iki namiz�d v�fat etmi�di. Namiz�dliyin geri götürülm�si üçün qanunda n�z�rd� tutulmu� son müdd�t� yaxınla�dıqca, SMM-� namiz�dlikl�rini geri götürm�y� m�cbur edilm�k halları v� onlara t�zyiql�rin göst�rilm�si bar�d� m�lumatlar daxil olmu�du.19

Bu t�zyiql�r� cinay�t i�inin açılması il� ba�lı h�d�l�r, vergi yoxlamaları, namiz�dl�r v� onların ail� üzvl�rinin malik oldu�u biznesl�rin f�aliyy�tinin dayandırılması h�d�l�ri daxil idi. H�min müdd�td�, guya namiz�dl�rin s�lahiyy�tli nümay�nd�l�rinin seçicil�r� pul t�klif etm�si s�b�bi �sasında t�qrib�n 45 DSK-dan Appellyasiya M�hk�m�sin� 60 namiz�din qeydiyyatının l��v olunması xahi�i il� müraci�tl�r daxil olmu�du. Bel� aydın oldu ki, müst�qil v� patiya m�nsubiyy�ti olmayan v� namiz�dlikl�rini geri götürm�y� müqavim�t göst�r�n namiz�dl�r bu cür müraci�tl�rin h�d�fi idi. S�sverm� günün� bir neç� gün qalmı� m�hk�m�l�r 40-dan çox namiz�din qeydiyyatını l��v etdi. Bir sıra hallarda milli prosessual v� hüquqi normalar v� �n yax�ı beyn�lxalq praktikalar proses zamanı pozulmu�du. Qeydiyyatı l��v edilmi� namiz�dl�rin bir çoxu iddia edirdil�r ki, bu cür müraci�tl�rin siyasi motivl�ri var idi v� i�l�rin �n son m�qamda ba� verm�si üzünd�n müdafi� h�r�k�tl�ri üçün dem�k olar ki zaman qalmırdı. B�zi hallarda DSK-lar günahlandırılan namiz�dl�ri bu haqda

19 SMM mü�ahid�çil�ri 18, 20, 25, 37, 53, 54, 58, 66, 72, 77, 99, 103, 104 v� 107 saylı dair�l�rd�n olan namiz�dl�r�

bu cür t�zyiql�rin olması bar�d� m�lumat vermi�l�r

Page 12: AZ RBAYCAN RESPUBLKASI PARLAMENT SEÇKL R 6 ...• Qadınların seçki prosesind itirak etmsi mhdud olaraq qalmıdı. Müahidlr aparlımı seçki mntqlrinin 13 faizind müahidçilr

Parlament seçkil�ri, 6 noyabr 2005-ci il S�h: 10 Az�rbaycan Respublikası AT�T/DT�HB Yekun Hesabat

m�lumatlandırmırdılar ki, onlar komissiya s�viyy�sind� �ikay�tl�r ver� bilm�sinl�r.20 T�sdiql�nm�mi�

d�lil kimi ad�t�n seçicil�rd�n g�lmi� teleqramlar v� ya qısa m�ktublar çıxı� edirdi.. B�zi hallarda, seçicil�r bu d�lill�rd�n imtina edir v� ya namiz�d haqqında �ikay�t gönd�rdikl�rini inkar edirdil�r.21

Appelyasiya M�hk�m�sind� namiz�dl�r� b�zi hallarda bu müraci�tl�r bar�d� c�misi bir neç� saat �vv�l m�lumat verilirdi. Sübut etm� yükünün t�l�bin� baxmayaraq, m�hk�m�l�r b�zi hallarda ya �ikay�t etmi� seçicil�rin �ifahi ifad�l�ri olmadan, ya da �sassız v� ya qeyri-d�qiq d�lill�r �sasında namiz�dl�rin qeydiyyatını l��v edirdil�r.22

Bir halda, namiz�din v�kilin� s�drlik ed�n hakim� müraci�t etm� imkanı verm�mi�dil�r.23

Ba�qa bir halda, DSK s�dri bildirmi�di ki, o, i�i geri götürm�k ist�yir, çünki d�lil ara�dırılmamı�dır. Lakin m�hk�m� buna baxmayaraq namiz�dliyi l��v etmi�di.24

V� ba�qa bir halda, m�hk�m� namiz�din bir neç� �ahidini dinl�m�kd�n imtina etmi� v� bunu onunla izah etmi�dir ki, h�r iki t�r�fd�n olan �ahidl�rin sayı b�rab�r olmalıdır.25

Ali M�hk�m� qeydiyyatın l��v olunması bar�d� yalnız bir i�l� ba�lı müraci�ti q�bul etmi�di. VII. T�V�QAT A. T��V�QAT MÜH�T� Seçki t��viqatı 7 sentyabr tarixd� ba�ladı. Onun �vv�lind�n, bütün �sas siyasi qüvv�l�r v� bir sıra müst�qil namiz�dl�r plakatlar, �hali il� günd�liyi yerli icma m�s�l�l�rin� h�sr olunan görü�l�r v� seçicil�rl� kiçik yı�ıncaqlar vasit�sil� f�al t��viqata ba�ladılar. T��viqat zamanı aparılan söhb�tl�r b�z�n qız�ın v� m�nfi xarakter da�ıyır, qütbl��mi� siyasi atmosferi �ks etdirirdi. Ümumi t��viqat mühiti o faktla s�ciyy�l�nirdi ki, iqtidar partiyası olan YAP-ın nümay�nd�l�ri hökum�td� v� bir çox rayon administrasiyasında, o cüml�d�n seçki komissiyalarında üstünlük t��kil edirdil�r. B. HAK�M�YY�T ORQANLARININ MÜDAX�L�S� T��viqata yerli icra orqanlarının seçki prosesin� müdaxil�si il� z�rb� vuruldu v� bu cür müdaxil�l�rin ya v�zif�li ��xsl�rin xeyrin�, ya da müxalif�t namiz�dl�rinin �leyhin� yön�lm�si bar�d� çoxlu sayda d�lill�r var.26

AT�T/DT�HB SMM müxalif�td�n olan namiz�dl�rin27, onların qohumlarının28 v� partiya f�allarının29 saxlanılması hallarını mü�ahıd� etmi� v� bu haqda hesabatlar almı�dır.

20 DSK 20, namiz�d �hm�dov; DSK 31, namiz�d Nuriyev; DSK 55, namiz�d ��r�fov; v� DSK 68, namiz�d �liyev 21 DSK 118, namiz�d M�mm�dov; v� DSK 58, namiz�d �liyev 22 M�s�l�n, DSK 20, namiz�d Nuriyev 23 DSK 109, namiz�d Gündüz 24 DSK 124, namiz�d Quliyev 25 DSK 119, namiz�d Bax��liyeva 26 AT�T/DT�HB SMM A�stafa, A�su, Naxçıvan, Bakı, Bil�suvar, Da�k�s�n, G�d�b�y, Qax, Qazax, Quba,

Hacıqabul, X�tai, Xudat, Kürd�mir, L�nk�ran, Lerik, Masallı, S�lyan, �amaxı, Sumqayıt, T�rt�r, Tovuz v� Zaqataladan olan namiz�dl�r� yerli icra orqanlarının d�st�k verm�si haqda m�lumatlar almı�dır v� dig�r bölg�l�rd�n d� buna ox�ar iddialar daxil olmu�dur

27 M�s�l�n, namiz�d Abdullayev, 119 saylı dair�, ��kid� radio stansiyanın ba�lanmasına qar�ı etiraz aksiyası t��kil etm�k ist�rk�n saxlanılmı�dır; v� namiz�d Allahverdiyev, 33 saylı dair�, 16 oktyabr tarixd� saxlanılmı�dır. Namiz�dl�r Seçki M�c�ll�sinin 151-ci Madd�sin� �sas�n toxunulmazlı�a malikdirl�r v� yalnız cinay�t ba�ında yaxalandıqda saxlanıla v� ya h�bs edil� bil�rl�r (Madd� 70.4)

28 M�s�l�n, 36, 37 v� 40 saylı dair�l�rd�n ir�li sürülmü� namiz�dl�rin qohumları saxlanılmı� v� b�zi hallarda t�zyiql�r� m�ruz qalmı�dılar ki, h�min namiz�dl�ri namiz�dlikl�rini geri götürm�k üçün yola g�tirsinl�r

29 Dörd ADP v� AXCP t�msilçisi 10 sentyabr tarixd� Bakıda keçirilmi� müxalif�t mitinqind� i�tirak etdikl�rin� gör� G�nc�d� saxlanılmı�dılar. Müxalif�tin t��viqat i�çil�rinin v� ya namiz�dl�rin v�kil edilmi� ��xsl�rinin Bakı, Sumqayıt, G�nc� v� �smayıllıda plakatlar asark�n saxlanılmaları ba� vermi�di (dair�l�r 10, 21, 24, 40 v� 86)

Page 13: AZ RBAYCAN RESPUBLKASI PARLAMENT SEÇKL R 6 ...• Qadınların seçki prosesind itirak etmsi mhdud olaraq qalmıdı. Müahidlr aparlımı seçki mntqlrinin 13 faizind müahidçilr

Parlament seçkil�ri, 6 noyabr 2005-ci il S�h: 11 Az�rbaycan Respublikası AT�T/DT�HB Yekun Hesabat

Bundan �lav�, bir çox namiz�dl�r v� t��viqat i�çil�ri t��viqat f�aliyy�tl�ri zamanı, m�s�l�n, seçicil�rl� görü�l�r zamanı, plakatlar asark�n v� ya v�r�q�l�r yayark�n h�d�l�r� m�ruz qalmı�dılar.30

S�rb�st h�r�k�t etm� azadlı�ının m�hdudla�dırılması t��viqat müdd�ti �rzind� tez-tez ba� verirdi.31

Seçicil�r� h�diyy�l�r verm�k v� ya xidm�tl�r göst�rm�k müdd�aları qada�andır.32 Lakin, namiz�dl�r

t�r�find�n bu cür qada�an olunmu� vasit�l�rd�n çox geni� istifad� olunurdu v� çox vaxt qanuni t��viqat f�aliyy�ti kimi hesab edilirdi. 3 oktyabr tarixd�, Lider TV YAP-ın �craçı S�drinin (h�m d� 19 saylı dair�d�n olan namiz�din) 20 �d�d televizoru ahıllar evin� t�qdim etm�si m�rasimini nümayi� etdirmi�di. Ba�qa dair�l�rd� namiz�dl�r yolların v� ya ya�ayı� binalarının t�mirini maliyy�l��dirmi�dil�r. Onların r�qibl�ri çox vaxt bu cür f�aliyy�tl�rd�n hakimiyy�t orqanlarına r�smi �ikay�tl�r verirdil�r, bu orqanlar is� heç d� h�mi�� qanuna �m�l olunmasını t�min etm�k üçün t�dbirl�r görmürdül�r.33

AT�T/DT�HB SMM inzibati resurslardan sui istifad� hallarını, m�s�l�n ofisl�rd�n, ma�ınlardan v� i�çil�rd�n t��viqat m�qs�dl�ri üçün istifad� kimi halları mü�ahid� etmi�di.34

SMM xüsusil� rayonlardan olan v�t�nda�lardan bir sıra m�lumatlar almı�dı ki, m�kt�b direktorları, x�st�xana v� dövl�t mü�ssis�l�ri müdirl�ri i�çil�r� mü�yy�n namiz�dl�r� s�s verm�k öhd�liyi n�z�rd� tutan s�n�dl�ri imzaladırdılar. AT�T/DT�HB SMM h�mçinin m�kt�b i�çil�rinin, t�l�b�l�rin v� onların valideynl�rinin �sas�n YAP namiz�dl�rinin d�st�kl�nm�sin� yön�lmi� t��viqat t�dbirl�rind� i�tirak etm�y� h�d�-qorxu vasit�sil� v� zorla m�cbur edilm�si bar�d� m�lumatlar alırdı.35

11 may v� 25 oktyabr tarixli Prezident f�rmanları bir çox bu cür halları etiraf etdi v� Parlament seçkil�rinin Seçki M�c�ll�sin� tam uy�un ��kild� keçirilm�sinin t�min edilm�si üçün dövl�t v� yerli icra orqanlarına göst�ri�l�r verdi. F�rmanlar AT�T/DT�HB SMM-in mü�ahid� etdiyi b�zi çatı�mazlıqları qeyd etm�sin� baxmayaraq, ümumilikd� bu göst�ri�l�rin lazımi ��kild� icra olunmaması onların m�qs�dl�rin� z�rb� vurdu. C. S�RB�ST TOPLA�MAQ AZADLI�I Prezidentin 11 may f�rmanında yerli icra orqanlarına “s�rb�st topla�maq azadlı�ını t�min etm�k üçün z�ruri t�dbirl�rin görülm�si” göst�ri�i verilm�sin� baxmayaraq, Bakının v� rayon m�rk�zl�rinin m�rk�zi hiss�l�rind� mitinq keçirm�k c�hdl�ri ed�n müxalif�t tez-tez hakimiyy�tin qeyri-adekvat m�hdudiyy�tl�ril� üzl��irdi.36

S�rb�st Topla�maq Azadlı�ı haqqında Qanuna gör�, mitinql�rin

30 Namiz�d Mustafayev, 21 saylı dair�, t��viqat apardı�ı zaman saxlanılmı�dı; namiz�d M�mm�dov, 25 saylı dair�,

Bakıda 17 oktyabr tarixd� keçirilmi� icaz�siz mitinqd� saxlanılmı�dı; v� namiz�d Babalı, 87 saylı dair�, 26 oktyabr tarixd� A�suda keçirilmi� mitinqd� saxlanılmı�dı

31 Balak�n, B�rd�, G�d�b�y, G�nc�, Quba, L�nk�ran, Naxçıvan, S�lyan, �amaxı, Siy�z�n v� Sumqayıtda müxalif�t t�r�fdarlarının v� namiz�dl�rinin mitinq keçiril�n yer� ged�rk�n polis t�r�find�n t�zyiql�r� m�ruz qalmaları haqda m�lumatlar verilmi�di

32 Madd� 88.4.1, Seçki M�c�ll�si 33 M�s�l�n, 24 saylı dair�d�, bir namiz�dl� �laq�si olan �irk�t ya�ayı� binasını t�mir etmi�dir. H�min namiz�din

r�qibl�rind�n g�l�n bir çox �ikay�tl�rd�n sonra DSK h�min namiz�d� x�b�rdarlıq etdi. Bundan ba�qa heç bir t�dbir görülm�di, baxmayaraq ki, t�mir i�l�ri davam etdirildi

34 2, 6, 13, 16, 32, 105 v� 113 saylı dair�l�rd� namiz�dl�rin t��viqat m�qs�dl�ri üçün inzibati resurslardan sui istifad� etm�si halları mü�ahid� olunmu�dur. Bu namiz�dl�rin hamısı YAP-ın r�smi namiz�dl�ri v� ya YAP üzvü olan müst�qil namiz�dl�r idi

35 M�s�l�n, 28 oktyabr tarixd�, L�nk�ran zonasında bir neç� m�kt�b direktoru mü�lliml�r� d�rsl�ri dayandırmaq v� �agirdl�ri YAP-ın mitinq-kosertin� aparmaq �mri vermi�di. Avtobuslar t��kil edilmi�di. 2, 4, 34, 56, 61, 75, 85, 86, 108 v� 112 saylı dair�l�rd� d� buna b�nz�r hallar haqqında m�lumatlar verilmi�di. Burada da m�kt�b direktorları d�rsl�ri dayandırıb, mü�lliml�rd�n dair�l�rin �razisind�ki t��viqat t�dbirl�rind� i�tirak etm�yi xahi� etmi�dil�r

36 Daxili ��l�r Nazirliyinin 3 noyabr tarixd� yaydı�ı m�lumata gör�, namiz�dl�r ümumilikd� seçicil�rl� 22,704 kiçik görü�l�r keçirmi�dil�r, hakimiyy�t orqanları t��viqat müdd�tind� icaz� ist�n�n 74 “kütl�vi aksiya”v� ya mitinqd�n 38-nin keçiril�m�sin� icaz� vermi�diril�r. Bu m�lumata gör�, müraci�tl�rin 16-sı “iqtidaryönlü” partiyalardan olan namiz�dl�rd�n, 47-si “müxalif�t” partiyalarından olan namiz�dl�rd�n v� 11-i “müst�qil” namiz�dl�rd�n g�lmi�di

Page 14: AZ RBAYCAN RESPUBLKASI PARLAMENT SEÇKL R 6 ...• Qadınların seçki prosesind itirak etmsi mhdud olaraq qalmıdı. Müahidlr aparlımı seçki mntqlrinin 13 faizind müahidçilr

Parlament seçkil�ri, 6 noyabr 2005-ci il S�h: 12 Az�rbaycan Respublikası AT�T/DT�HB Yekun Hesabat

m�hdudla�dırılması v� qada�an olunması üçün “çox böyük ehtiyac olmalı” v� “bunlar son t�dbir vasit�l�ri” olmalıdırlar. Müxalif�tin mitinql�r� qoyulan m�hdudiyy�tl�r bar�d� �ikay�t etm�sin� baxmayaraq, bu m�hdudiyy�tl�r bar�sind� müxalif�t m�hk�m�l�r� �ikay�t ünvanlamadı. Müxalif�tin mitinql�r keçirm�si üçün müvafiq yerin mü�yy�nl��dirilm�si il� ba�lı müxalif�t-iqtidar dialoqu t��viqatın ilkin m�rh�l�sind� dalana dir�ndi. Azadlıq blokunun Bakının m�rk�zind� mitinq t��kil etm�k üçün icaz� il� ba�lı müraci�tl�ri meriya t�r�find�n imtina il� qar�ılandı. Bunun s�b�bi kimi, hüquq-mühafiz� orqanlarının qeyri-qanuni mitinql�rin da�ıdılaca�ı bar�d� d�f�l�rl� etdiyi x�b�rdarlı�a baxmayaraq, Azadlıq bloku sanksiyasız mitinql�r t��kil etdi. 25 sentyabr, 1 oktyabr, 9 oktyabr v� 23 oktyabr tarixl�rind� Bakıda mitinql�r t��kil etm�k c�hdl�rinin polis t�r�find�n zor i�l�tm�kl� qar�ısı alındı v� polis i�çil�ri olması guman edil�n v� mülki geyimd� olan çoxlu sayda ��xs bu i�d� onlara yardım etdi. 9 oktyabr tarixd�, AT�T/DT�HB SMM bir neç� hallarda qeyri-adekvat v� t�hriksiz zorakılıq hallarını, o cüml�d�n polisin bir kafey� daxil olaraq oradakı insanları d�y�n�kl�rl� döyüb qovmasını mü�ahid� etmi�di. Bir sıra yaralanma halları qeyd� alınmı� v� namiz�dl�r v� mitinq i�tirakçıları bir neç� saat saxlanılmı� v� ya h�bs edilmi�dil�r. 23 oktyabr tarixd�, Azadlıq bloku Bakının m�rk�zind� kiçik mitinql�r keçirm�y� c�hd göst�rdi. Polis Azadlıq blokunun t�r�fdarları olduqları “�übh�” olunanan v� alı�-veri� m�rk�zinin yanında yoldan öt�n bir neç� ��xsi h�bs etdi. AT�T/DT�HB SMM 60-dan 80-d�k insanın avtobuslarda müv�qq�ti saxlanıldı�ını mü�ahid� etdi. Hadis� yerind� olan polis zabitl�ri SMM mü�ahid�çil�rin� bildirdil�r ki, h�min insanlar sonradan polis m�nt�q�sin� aparılacaq v� ya ��h�rin k�narına aparılıb orada buraxılacaqlar. Lakin, Bakı Polis Idar�si sonradan SMM-� r�smi ��kild� m�lumat verdi ki, yalnız 15 n�f�r h�bs edilib v� dig�r h�bsl�rin olması faktı danıldı. Rayonlarda Azadlıq blokunun t�r�fdarları seçicil�rl� görü�l�r keçirirdil�r, lakin çox vaxt bu görü�l�r polisin ciddi n�zar�ti altında olurdu. AT�T/DT�HB SMM t�sdiq etdi ki, h�tta Azadlıq blokunun icaz�li mitinql�ri v� seçicil�rl� görü�l�rin� bir neç� halda mane�l�r tör�dilmi� (Qazax, A�stafa) v� ya onlar da�ıdılmı�dı (G�nc�). Bir halda, Azadlıq blokunun mitinqinin keçirilm�sin� imkan verilm�mi�di (A�cab�di). SMM Tovuz v� G�d�b�y rayonları arasında v� Balak�n rayonunda yolların beton konstruksiyalarla ba�lanmasını mü�ahid� etmi�di. Yerli polis t�r�find�n qoyulan bu mane�l�r çox guman ki, Azadlıq blokunun mitinqind� insanların i�tirakına n�zar�t v� bunun qar�ısının alınması m�qs�dini güdürdü. Prezidentin 25 oktyabr f�rmanı bu cür hadıs�l�rin olmasını bildirdi v� Daxili ��l�r Nazirliyin� qanun �sasında seçkiqaba�ı t��viqatın aparılması üçün bütün lazımi ��raitin yaradılması göst�ri�ini verdi. Özünün mühacir�td� olan lideri v� qeydiyyata alınmı� namiz�di c�nab R�sul Quliyevin elan olunmu� geri dönm�si il� ba�lı ADP öz t�r�fdarlarına onu aeroportda qar�ılamaq üçün ça�ırı� etdi. Hakimiyy�t bütün Az�rbaycan üzr� t�hlük�sizlik �m�liyyatına ba�ladı v� élan etdi ki, R�sul Quliyev qayıdan kimi h�bs edil�c�k. Ölk� üzr� bir neç� n�f�r saxlanıldı v� ya h�bs edildi, v� ya onların Bakıya g�li�inin qar�ısı m�cburi ��kild� alındı. C�nab Quliyevin t�yyar�si Az�rbaycanda deyil, Ukraynada yer� endi. Bu hadis�d�n sonra iki nazir v� dig�r yüks�k rütb�li ��xsl�r v�zif�l�rind�n azad edildi v� dövl�t çevrili�in� c�hdd� günahlandırılaraq h�bs edildi. Müxalif�tin c�nab Quliyevin Bakıya dönü�ünü gedib qar�ılamaq ça�ırı�ına hay vermi� insanların h�d�l�r� m�ruz qalması hadis�d�n sonra da davam etdi. 4 noyabr tarixd�, polis AXCP-nin lideri v� namiz�di c�nab �li K�rimlinin seçki q�raragahında axtari� apardı v� qısa müdd�t� onun t��viqat menecerini saxladı. 5 noyabr tarixd� eyni cür axtarı� c�nab R�sul Quliyevin seçki q�rargahında aparıldı v� iki t��viqat i�çisi saxlanıldı.

Page 15: AZ RBAYCAN RESPUBLKASI PARLAMENT SEÇKL R 6 ...• Qadınların seçki prosesind itirak etmsi mhdud olaraq qalmıdı. Müahidlr aparlımı seçki mntqlrinin 13 faizind müahidçilr

Parlament seçkil�ri, 6 noyabr 2005-ci il S�h: 13 Az�rbaycan Respublikası AT�T/DT�HB Yekun Hesabat

VIII. MEDIYA A. ÜMUM� M�L�MAT Hal-hazırda Az�rbaycanda 700-d�n artıq kütl�vi-informasiya vasit�si vardır. Bunlardan çoxu qeydiyyatdan keçmi� çap n��rl�ri, 27-i is� elektron mediyasıdır (o cüml�d�n 9 radio, 18 milli v� regional televiziya �irk�tl�ri). Lakin, �halinin �ks�r hiss�si üçün televiziya �sas informasiya m�nb�yidir. Yalnız dövl�t televiziya ��b�k�si olan AzTV ölk�nin dem�k olar ki, bütün �razisini �hat� edir (95 faiz). Avropa �urası v� AT�T-in Mediya Azadlı�ı Nümay�nd�sinin birg� tövsiy�l�rind�n sonra ictimai yayım xidm�ti (�ctimai Televiziya v� ya �TV) yaradıldı. O öz yayımına 29 avqust 2005-ci il tarixd� ba�ladı, amma onun �hat� dair�si AzTV-nin �hat� dair�sind�n azdır. Öz�l televiziya kanalları Lider TV v� Space TV, ölk� �razisinin 60 faizind�n çoxunu �hat� edir. Dig�r öz�l kanallar ANS v� ATV kanallarıdır. Q�zetl�r �sas�n ��h�r yerl�rind� yayımlanır v� q�zetl�rin �ks�riyy�tinin tirajı azdır. Çap mediyasında plüralizm mövcuddur, obyektiv v� balansla�dırılmı� olmasa da müxt�lif fikirl�r d�rc olunur. B�zi q�zetl�r siyasi fikirl�ri nisb�t�n balansla�dırılmı� ��kild� t�qdim edir. Bir sıra yerli müsahibl�r v� beyn�lxalq mediya t��kilatları seçkil�rd�n �vv�l Az�rbaycanda mediya azadlı�ı bar�d� narahatlıqlar ifad� edirdil�r. Onların r�yin� gör�, �sas televiziya kanallarının hamısı hökum�tin siyasi kursunu d�st�kl�yir v� çox vaxt yalnız m�hdud n�z�r nöqt�sin� efir vaxtı ayırırlar. 2005-ci ilin mart ayında m��hur jurnalistin q�tli açılmamı� qalmı�dır v� h�l� d� mediya ictimaiyy�tin� m�nfi t�sir göst�rir.37

B. MED�YA ÜÇÜN HÜQUQI BAZA Konstitusiyanın 27-ci Madd�si fikir v� söz azadlı�ına t�minat verir v� Madd� 50, el�c�d� mediya haqqında qanunlar K�V vasit�sil� m�lumat axtarmaq, almaq v� yaymaq azadlı�ını t�min edir. Seçki M�c�ll�si seçkiqaba�ı müdd�td� elektron v� çap mediyası haqqında t�fsilatlı qaydalar n�z�rd� tutur. Burada 60 dair�d�n çoxunda namiz�dl�ri qeyd� alınmı� siyasi partiyalar v� siyasi partiyalar bloklarının dövl�t K�V-l�rind� pulsuz efir vaxtı v� n��rl�rd� pulsuz yer almaq hüququ bar�d� norma, öd�ni�li siyasi reklam bar�d� qaydalar, dövl�t t�r�find�n maliyy�l��diril�n K�V-nin heç bir namiz�din lehin� v� ya �leyhin� t��viqat apara bilm�m�si bar�d� norma v� namiz�dl�r, siyasi partiyalar v� siyasi partiya bloklarının mediyadan b�rab�r istifad� hüququnu ehtiva ed�n müdd�alar n�z�rd� tutulmu�dur. Seçki M�c�ll�sind�ki müdd�alara �lav� olaraq, MSK 7 sentyabr tarixd� mediyada t��viqat m�s�l�l�rini daha da t�nziml�y�n q�rar q�bul etdi. Bu q�rarın bir hiss�si kimi, MSK mediya il� ba�lı xüsusi i�çi qrupu yaratdı. Qrupun üzvl�ri MSK üzvl�ri v� müxt�lif mediya vasit�l�rind�n olan jurmalistl�rd�n ibar�t idi v� qrupun v�zif�si Seçki N�c�ll�sind� mediyaya aid müdd�alara �m�l olunmasına n�zar�t edilm�sind�n ibar�t idi. AT�T/DT�HB SMM bu i�çi qrupunun seçki t��viqatı zamanı dörd d�f� görü� keçirdiyi bar�d� m�lumat verdi v� son görü� 2005-ci ilin sentyabr ayının sonlarında, seçki günün� bir aydan da artıq vaxt qalanda keçirildi. MSK h�mçinin SMM-� m�lumat verdi ki, komissiya özü mediyanın monitorinqini aparır, lakin n� metodologiya, n� d� monitorinqin n�tic�l�ri d�rc edilm�di. T��viqatın x�b�rl�rd� i�ıqlandırılmasına hüquqi müdd�aların m�hdudla�dırıcı v� qeyri-ardıcıl t�fsiri m�nfi tsir göst�rirdi. MSK-nın t��viqat müdd�alarını t�fsiri namiz�dl�r haqqında m�lumatlar verilm�si il� onların adından t��viqat aparmaq m�s�l�sind� mediyanın rolu il� ba�lı b�zi ça�qınlı�a s�b�b oldu. MSK o mövqeyind� qalırdı ki, �g�r h�r hansı bir namiz�dd�n günd�lik x�b�rl�r proqramında müsahib� alınırsa, bu zaman K�V-d�n istifad�d� b�rab�r hüquqların t�min edilm�si üçün

37 2005-ci ilin mart ayında jurnalist Elmar Hüseynovun q�tli, AT�T-in Mediya Azadlı�ı üzr� nümay�nd�sinin

Az�rbaycana qiym�tl�ndirm� s�f�ri �sasında hazırladı�ı hesabata bax, 14 iyul 2005-ci il, www.osce.org/documents/rfm/2005/07/15783_en.pdf internet s�hif�sind� yerl��dirilib

Page 16: AZ RBAYCAN RESPUBLKASI PARLAMENT SEÇKL R 6 ...• Qadınların seçki prosesind itirak etmsi mhdud olaraq qalmıdı. Müahidlr aparlımı seçki mntqlrinin 13 faizind müahidçilr

Parlament seçkil�ri, 6 noyabr 2005-ci il S�h: 14 Az�rbaycan Respublikası AT�T/DT�HB Yekun Hesabat

bütün dig�r namiz�dl�r� d� efir vaxtı verilm�lidir. Bu, dövl�t r�smil�ri, xüsus�n Prezidentin f�aliyy�tinin mediyada intensive olaraq i�ıqlandırılmasını m�hdudla�dırmadı. Elektron K�V-l�rinin f�aliyy�tin� n�zar�ti h�yata keçir�n t�nziml�yici orqan Prezident t�r�find�n t�yin edil�n 9 üzvd�n ibar�t Milli TeleRadio �urasıdır. C. MEDIYA MONITORINQ AT�T/DT�HB SMM k�miyy�t v� keyfiyy�t baxımından yax�ı t��kil olunmu� t�hlil metodologiyasından istifad� ed�r�k 6 televiziya kanalı v� 5 günd�lik q�zetin monitorinqini apardı .38

Monitorinq f�aliyy�ti 7 sentyabr tarixd�n 5 noyabr tarix� kimi, y�ni bütün t��viqat müdd�ti �rzind� h�yata keçirildi. SMM siyasi r�qibl�r v� t��viqat m�s�l�l�rinin mediyada t�r�fsiz v� balansla�dırılmı� ��kild� i�ıqlandırılıb-i�ıqlandırılmamasını qiym�tl�ndirm�yi n�z�rd� tuturdu. AT�T/DT�HB SMM-in mediya monitorinqinin n�tic�l�ri göst�rdi ki, dövl�t televiziya kanallarının x�b�rl�r xidm�ti �sas siyasi partiyalar v� partiyalar blokları bar�d� b�rab�r v� ya q�r�zsiz m�lumatlar vermirdi39, bel�likl� mediyadan b�rab�r istifad�nin t�min edilm�si il� ba�lı Seçki M�c�ll�sind�ki öhd�likl�rini yerin� yetirmirdil�r.40

MSK x�b�rl�ri balansla�dırılmamı� ��kild� t�qdim ed�n dövl�t elektron K�V-l�rin� qar�ı heç bir effektiv t�dbir görm�di v� bununla namiz�dl�r v� siyası partiyalar üçün b�rab�r ��rait yarada bilm�di. AT�T/DT�HB SMM t�r�find�n monitorinqi aparılmı� dövl�t K�V-l�ri qanunun t�l�bl�rin� uy�un olaraq pulsuz efir vaxti v� n��rl�rd� yer ayırmı�dılar ki, bu da 4 siyasi partiya v� bloklara öz mesajlarını çatdırmaq imkanı yaratmı�dı. B�z�n m�hdudla�dırılmı� formatda olmalarına baxmayaraq, münt�z�m televiziya debatları seçicil�ri öz fikirl�ri bar�d� m�lumatlandırmaq üçün partiyalara �lav� imkanlar verdi. Lakin pulsuz efir vaxtından k�narda x�b�rl�rin �n çox baxılan efir vaxtında bütün monitorinq aparılmı� K�V-l�r hakimiyy�ti v� iqtidaryönlü namiz�dl�rin xeyrin� t��viqat aparmı�lar.

Dövl�t resursları il� f�aliyy�t göst�r�n mü�ssis�l�r kimi dövl�t K�V-l�rinin namiz�dl�r haqqında �dal�tli v� balansla�dırılmı� m�lumatlar verm�k baxımından daha geni� v�zif�l�ri vardır. Lakin �sas x�b�rl�rin verildiyi efir vaxtında v� cari m�s�l�l�rl� ba�lı proqramlarda dövl�t televiziyası olan AzTV açıq-a�kar q�r�zlilik nümayi� etdirirdi. T��viqat zamanı, AzTV �sas x�b�rl�rinin siyasi v� seçki m�s�l�l�rin� aid hiss�sinin 97 faizini Prezidentin, onun administrasiyasının, hökum�tin v� YAP-ın f�aliyy�tin� h�sr etmi�di.. �ctimai TV (ITV) h�mçinin özünün �sas x�b�rl�rin verildiyi efir vaxtının çox hiss�sini hazırkı Prezidentin, onun administrasiyasının, hökum�tin v� YAP-ın f�aliyy�tin� h�sr etmi�di.. Bu i�ıqlandırma dem�k olar ki, tamamil� müsb�t v� ya neytral s�pkid� idi. Müxalif Azadlıq blokuna �sas x�b�rl�rin verildiyi efir vaxtının 20 faizi h�sr olunmu�du ki, bu vaxtın 47 faizi m�nfi s�pkid�, 3 faizi is� müsb�t s�pkid� idi. Qalan 50 faiz is� neytral xarakter da�ıyırdı. �ctimai TV özünün siyasi v� analitik proqramları vasit�sil� AzTV-d�n daha çox m�lumat yayımlamı�dı. Müsb�rt c�h�d ondan ibar�t idi ki, h�m �ctimai TV, h�m d� AzTV seçici maarifl�ndirilm�sin� t�yin olundu�undan daha çox efir vaxtı ayırmı�dılar. Öz�l kanallar olan Lider TV, Space TV v� ATV �ctimai TV-y� çox yaxın bir yana�ma nümayi� etdirdil�r. AT�T/DT�HB SMM-in monitorinqi göst�rdi ki, Lider TV özünün �sas x�b�rl�rin verildiyi efir vaxtının siyasi v� seçki m�s�l�l�rin� h�sr olunmu� hiss�sinin 78 faizini Prezidentin, onun administrasiyasının, hökum�tin v� YAP-ın f�aliyy�tin� v� h�dd�n artıq müsb�t s�pkid� h�sr etmi�di.

38 Televiziya: dövl�t t�r�find�n maliyy�l��diril�n AzTV v� �ctimai TV (ITV), öz�l Lider TV, Space, ATV v� ANS.

Q�zetl�r: (Dövl�t) Az�rbaycan, Respublika, Xalq Q�zeti; (Öz�l) Yeni Müsavat, Zerkalo. 39 Mediyanın monitorinqi qrafikl�ri www.AT�T.org/odihr-elections/15649.html ünvanında yerl��dirilib 40 Madd� 69.1 v� 77.1 Seçki M�c�ll�si

Page 17: AZ RBAYCAN RESPUBLKASI PARLAMENT SEÇKL R 6 ...• Qadınların seçki prosesind itirak etmsi mhdud olaraq qalmıdı. Müahidlr aparlımı seçki mntqlrinin 13 faizind müahidçilr

Parlament seçkil�ri, 6 noyabr 2005-ci il S�h: 15 Az�rbaycan Respublikası AT�T/DT�HB Yekun Hesabat

Lider TV h�mçinin müxalif�t namiz�dl�rini t�svir ed�n bir sıra x�b�r ba�lıqları v� proqramlar hazırlamı�dı. Öz�l teleradio �irk�ti olan ANS ümumilikd� t��viqatı daha balansla�dırılmı� t�rzd� i�ıqlandırırdı; lakin, bu kanalın potensial tama�açı kütl�si dig�r ��b�k�l�r� nisb�t�n xeyli azdır. Çap mediyası fikirl�rin plüralizmini t�min etmi�di, lakin çox vaxt mü�yy�n siyasi partiyaları v� blokları d�st�kl�yirdi. �slind�, seçicil�r yalnız bir neç� n��r oxuduqda müxt�lif fikirl�r haqqında m�lumat �ld� ed� bil�rdil�r. Dövl�t t�r�find�n maliyy�l��diril�n q�zetl�r namiz�dl�r� b�rab�r ��kild� pulsuz v� öd�ni�li reklam yeri ayırmı�dılar, lakin onlar siyasi v� seçki m�s�l�l�rinin i�ıqlandırılmasında çox açıq ��kild� iqtidarda olan siyasi qüvv�l�rin xeyrin� birt�r�fli mövqe tutmu�dular. M�s�l�n, “Az�rbaycan” q�zeti siyasi v� seçki m�s�l�l�rinin i�ıqlandırılmasında öz çap sah�sinin 97 faizini Prezidentin, onun administrasiyasının, hökum�tin v� YAP-ın f�aliyy�tin� v� h�dd�n artıq müsb�t s�pkid� h�sr etmi�di. Monitorinqi aparılmı� daha iki dövl�t q�zetind� d� ox�ar v�ziyy�t idi. Tam �ksin� olaraq, müxalif�tin mövqeyini �ks etdir�n q�zetl�r müxalif�td�n olan namiz�dl�r üçün geni� imkan açaraq iqtidar qüvv�l�rini t�nqid edirdil�r. Yeni Müsavat yazılarının 83 faizini çox müsb�t s�pkid� Azadlıq blokuna h�sr etmi�di. Bunun �ksin�, YAP-a c�misi 3 faiz m�lumatlar h�sr olunmu�du v� onların xarakteri k�skin ��kild� m�nfi idi. D. MEDIYA AZADLI�I Probleml�rin qalmasına baxmayaraq, jurnalistl�r� hücumlar �vv�lki seçkil�r� nisb�t�n az idi. Seçki il� ba�lı hadis�l�ri i�ıqlandıran jurnalistl�r� hücum v� ya onların saxlanılması kimi bir neç� hadis� ba� vermi�di. M�s�l�n, 9 oktyabr tarixd� müxalif�tin keçirdiyi mitinqd�, nam�lum ��xsl�r m�tbuat üçün n�z�rd� tutulan mavi göd�kç� geyinm�sin� baxmayaraq, Zerkalo q�zetinin jurnalistin� hücum etmi�dil�r. Özl�rinin mediya t��viqatını aparmaq üçün müxalif�td�n olan namiz�dl�rin imkanları pulsuz v� öd�ni�li reklamla m�hdudla�ırdı. Siyasi reklam �vv�lki seçkil�r� nisb�t�n az bahalı idi, bu da namiz�dl�rin öz seçicil�rin� mesajlarını çatdırmaq üçün daha geni� imkanlar yaratmi� oldu. Lakin, 17 oktyabr tarixd� AzTV Azadlıq blokundan olan namiz�dl�rin canlı efir müraci�tini dayandırdı. Buna s�b�b kimi iddia edilirdi ki, b�zi çıxı�larda hakimiyy�tin zorla devrilm�sin� ça�ırı�lar var idi v� bütün teleradio �irk�tl�rind�n t�l�b olunurdu ki, efirl�rin hamısı onların m�zmununu yoxlamaq üçün qabaqcadan lent� alınsın. Azadlıq MSK-ya �ikay�t ünvanladı ki, bu, hamı üçün b�rab�r t��viqat ��raitinin yaradılması t�l�bini pozur, çünki dig�r namiz�dl�rin canlı çıxı�ları heç bir m�hdudiyy�t qoyulmadan göst�rilir. MSK bu �ikay�ti n�z�rd�n keçrm�di, n� d� onunla ba�lı q�rar q�bul etdi. Bu �ikay�ti o, özünün mediya i�çi qrupuna ünvanladı.41

AzTV 3 günd�n sonra Azadlıq blokunun canlı t��viqat verili�ini canlı translyasiya ed�r�k bu qada�anı aradan qaldırdı. 30 sentyabr tarixd�, Milli Televiziya v� Radio �urası ANS-� onun ��kid�ki yerli stansiyasını ba�lamaq �mri verdi. Buna s�b�b ��kid� günd�lik olaraq yayımlanan 30 d�qiq�lik verili�l�rin efir� buraxılması üçün ayrıca lisenziya t�l�b olunması idi.42

Rabit� Nazirinin ANS-in proqramlarının qanuna uy�un olaraq yayımlandı�ını bildirm�sin� baxmayaraq, ANS �uranın onun milli lisenziyasının l��v oluna bil�c�yi il� h�d�l�nm�sind�n sonra bu �mr� tabe oldu. Seçki t��viqatı zamanı K�V-in m�hk�m� q�rarı olmadan m�cbur�n ba�lanması narahatlıq do�uran bir haldır. �ura h�mçinin ANS-� 25 oktyabr tarixd� x�b�rdarlıq gönd�rdi. Burada t�l�b olunurdu ki, h�ft� �rzind� öd�ni�li efir vaxtının h�cmi 6 saatdan artıq olmamalıdır. Bunu etm�kl�, �ura öz s�lahiyy�tl�rini a�mı� oldu, bel� ki, Seçki M�c�ll�si öd�ni�li efir vaxtını yalnız dövl�t elektron K�V-

41 MSK-nın mediya i�çi qrupu bu m�sl�y� baxmaq üçün toplanmadı 42 Proqram yerli x�b�rl�r v� namiz�dl�r arasında keçiril�n debatları yayımlayırdı

Page 18: AZ RBAYCAN RESPUBLKASI PARLAMENT SEÇKL R 6 ...• Qadınların seçki prosesind itirak etmsi mhdud olaraq qalmıdı. Müahidlr aparlımı seçki mntqlrinin 13 faizind müahidçilr

Parlament seçkil�ri, 6 noyabr 2005-ci il S�h: 16 Az�rbaycan Respublikası AT�T/DT�HB Yekun Hesabat

l�ri üçün m�hdudla�dırır.43 Bundan �lav�, Radio v� Televiziya Yayımı haqqında Qanuna gör� MSK

pulsuz v� öd�ni�li efir vaxtının verilm�sin� n�zar�t edilm�sin� gör� m�suliyy�t da�ıyır. IX. SEÇK� GÜNÜN� Q�D�R OLAN ��KAY�T V� MÜRAC��TL�R Özünün 2003-cü il Yekun Hesabatında, AT�T/DT�HB MSK-ya �ikay�t v� müraci�tl�rin baxılmasını t�nziml�y�n aydın t�limat q�bul etm�sini tövsiy� etmi�di. Eynil� tövsiy� olunurdu ki, yerli icra orqanlarının seçki prosesin� müdaxil� etm�si v� ya seçki komissiyalarının i�ini idar� etm�sinin qar�ısını alan t�dbirl�r q�bul edilsin. Bu tövsiy�l�r yerin� yetirilm�dil�r v� bu, seçki �ikay�tl�rin� baxılması prosesin� ciddi v� m�nfi t�sir göst�rdi. Seçki M�c�ll�si �ikay�tl�rin �ks�riyy�tinin seçki komissiyalarına verilm�sini n�z�rd� tutur, lakin qanun �ikay�tl�rin h�mçinin yuxarı seçki komissiyalarına da unvanlanmasını v� bütün hallarda q�rarların 3 gün �rzind� çıxarılmasını ehtiva edir. Bir çox hallarda, DSK-lar müvafiq �ikay�tl�r üzr� q�rar çıxarmamı� bel� namiz�dl�r �ikay�tl�rini birba�a MSK-ya gönd�rmi�l�r. Bu, seçki komissiyalarının neytrallı�ına etibarın olmamasının göst�ricisi idi. MSK formal olaraq bu �ikay�tl�rin hamısını qeydiyyatdan keçirirdi, lakin halların böyük �ks�riyy�tind� müvafiq DSK-lar bu �ikay�tl�r üzr� artıq q�rar çıxarmı� olsa bel�, h�min �ikay�tl�ri yenid�n müvafiq dair� seçki komissiyalarına gönd�rirdi. Seçki M�c�ll�sind� n�z�rd� tutulur ki, DSK-lar �iky�tl�r� ��ffaf ��kild� baxmalıdırlar, lakin MSK a�a�ı seçki komissiyalarına ciddi �ikay�tl�ri nec� ara�dırmaq v� h�ll etm�k bar�d� göst�ri�l�r verm�mi�di. MSK �ikay�tl�r� baxılması il� ba�lı t�limatı Venesiya Komissiyasının üzün müdd�td�n b�ri t�klif etdiyi yardımı q�bul etdikd�n sonra yalnız 1 noyabr tarixd� q�bul etdi. Bir çox hallarda, DSK-lar �ikay�tl�r üzr� q�rarları 3 günlük müdd�t �rzind� çıxarmır v� ya ilkin q�rar q�bul etmirdil�r. B�zi DSK-lar �ikay�tl�r� ��ffaf ��kild� baxma�a çalı�salar da, bir sıra DSK-lar �ikay�tl�r� gec v� s�thi baxırdılar.44

B�zi hallarda DSK-lar �ikay�tl�ri aldıqları aydın ��kild� bilin�nd� bel�, onları almadıqlarını iddia edirdil�r,45

namiz�dl�r� qar�ı ayrıseçkiliy� yol vermi� MnSK üzvl�rin� qar�ı t�dbirl�r görmürdül�r,46

namiz�dl�ri v� mü�ahid�çil�ri �ikay�tl�rin� baxılması bar�d� m�lumatlandırmırdılar v� ya sad�c� olaraq �ikay�tl�r� baxmırdılar.47

H�r hansı DSK-nın inzibati x�ta haqqında protokol hazırlaması v� ya dig�r c�za t�dbiri görm�si bar�d� AT�T/DT�HB SMM-d� heç bir m�lumat yoxdur.48

Bir sıra hallarda, komissiya s�drl�ri YAP v� ya iqtidaryönlü namiz�dl�rin xeyrin� olaraq açıq-a�kar t�r�fli mövqe tuturdular v� bu dair�l�rd�ki müxalif�td�n olan v� müst�qil namiz�dl�rin �ikay�tl�ri üzr� �dal�tli q�rarlar çıxarılmırdı.49

Ümumiyy�tl�, seçki komissiyalarının v� b�zi hallarda prokurorların yerli icra orqanları v� namiz�dl�r t�r�find�n edilmi� ciddi qanun pozuntuları il� m���ul olmaması v� ya onları aradan qaldırmaması seçki prosesin� n�z�r� çarpacaq d�r�c�d� m�nfi t�sir göst�rdi. DSK-ların namiz�dl�r� v� yerli icra orqanları r�smil�rin� yazılı x�b�rdarlıq etm�l�rin� baxmayaraq, t��viqat zamanı �ks�r pozuntuların ba� verm�sin� imkan yaradılırdı v� onlara qar�ı effektiv sanksiyalar t�tbiq olunmurdu. Bu, namiz�dl�rin prosesin �dal�tli olmasına inamını bir q�d�r d� azaltmı� oldu. Yüks�k v�zif�li hökum�t r�smil�ri AT�T/DT�HB SMM-� t�sdiq etdil�r ki, yerli icra orqanları seçki prosesin� müdaxil�ni davam edirirl�r v� bu, Prezidentin 25 oktyabr tarixli f�rmanı il� etiraf edildi. MSK t�r�find�n seçki günün�d�k qeydiyyata alınmı� 550-d�n çox �ikay�tin dördd� biri namiz�dl�r v� seçki komissiyalarının 43 Bax Madd� 78, Seçki M�c�ll�si 44 M�s�l�n, 11, 21, 33, 43, 45, 52, 54, 55, 58, 56, 62 saylı DSK-lar 45 M�s�l�n, 29, 63, 71, 73, 76, 77 saylı DSK-lar 46 M�s�l�n, 4 saylı DSK 47 M�s�l�n, 3, 43, 55, 20, 66, 63 saylı DSK-lar 48 Madd� 116, Seçki M�c�ll�si 49 M�s�l�n, 1, 4, 21, 33, 66, 90 saylı DSK-lar

Page 19: AZ RBAYCAN RESPUBLKASI PARLAMENT SEÇKL R 6 ...• Qadınların seçki prosesind itirak etmsi mhdud olaraq qalmıdı. Müahidlr aparlımı seçki mntqlrinin 13 faizind müahidçilr

Parlament seçkil�ri, 6 noyabr 2005-ci il S�h: 17 Az�rbaycan Respublikası AT�T/DT�HB Yekun Hesabat

i�in� yerli icra orqanlarının müdaxil�si v� pozuntuları il� ba�lı idi.50 SMM mü�ahid� etdi ki, DSK-

ların çoxu bu t�zyiq� v� ya h�dd�n artıq t�sir� davam g�tirm�k iqtidarında deyildi. Seçki günün�d�k, MSK yerli icra orqanlarının müdaxil�si iddia edil�n yeddi i�i Ba� Prokurorlu�a gönd�rdi. Lakin, Ba� Prokurorluq bildirdi ki, bu i�l�ri birinci MSK özü ara�dırmalı v� onlarla ba�lı q�rar q�bul etm�lidir. Bu iki oqrandan heç birinin bu i�l�r� baxmaq arzusunun olmaması, seçkid�n �vv�l qanuna zidd h�r�k�tl�r etmi� yeri icra orqanlarının c�zasızlı�ını qabarıq ��kild� üz� çıxardı.

X. QADINLARIN ��T�RAKI Qadınlar ümumiyy�tl� Az�rbaycanın siyasi h�yatında az t�msil olunurlar. Konstitusiyaya gör� qadınlar b�rab�r hüquqlara malikdirl�r, lakin qadınların seçkil�rd� i�tirakını artırmaq üçün heç bir xüsusi t�dbirl�r görülmür. Parlamentin �vv�lki t�rkibind� 14 qadın deputat var idi. Nazirl�r Kabinetind� olan 18 nazir arasında qadın yoxdur. Seçki sistemind�n siyasi partiya siyahıları komponentinin çıxarılması v� majoritar seçki sistemin� keçid qadın namiz�dl�rin seçilm� �anslarını azalda bil�rdi. �lkin olaraq qeydiyyata alınmı� 2063 namiz�dd�n yalniz 214-ü qadın idi. �ddia olunan t�zyiql�r üzünd�n seçkiy� q�d�r namiz�dliyini geri götürm�l�ri s�b�bil� onların sayı 167-d�n 45-� endi. Müxalif�t partiyaları t�r�find�n az sayda qadının namiz�dliyi ir�li sürülmü�dü. Yuxarı seçki orqanlarınında qadınların i�tirak s�viyy�si a�a�ıdır. MSK-nın 15 üzvünd�n 2-si qadındır. DSK üzvl�rinin 13 fazizini qadınlar t��kil edir v� 125 DSK s�drl�rind�n yalnız üçü qadındır. Qadınlar MnSK s�viyy�sind� daha yax�ı t�msil olunmu�lar. Onlar m�nt�q� üzvl�rinin 25 faizini, m�nt�q� s�drl�rinin is� 26 faizini t��kil edir. Qadın m�s�l�l�ri seçkiqaba�ı t��viqat zamanı nadir hallarda s�sl�nirdi v� qadın seçicil�rin t��viqat t�dbirl�rind� i�tirakı h�dd�n artıq a�a�ı idi (t�qrib�n orta hesabla be� faiz). Mediya bir çox qadın namiz�dl�r� özl�rini v� öz platformalarını t�qdim etm�k imkanı yaratmadı, bel� ki, ümumilikd� verili�l�rin yalnız 3 faizi onlara h�sr edilmi�di (AzTV qadınlara verili�l�rinin altı faizini h�sr etmi�di). SBMM-in s�f�r etdiyi seçki m�nt�q�l�rinin 19 faizind� ail� üzvl�rinin yerin� s�s verm� hallarını mü�ahid� etm�si faktı qadınların gizli s�sverm� hüququnun pozuldu�unu göst�rir. Seçkil�rin ilkin n�tic�l�rin� gör�, yeni Parlamentd� 15 qadın deputat olcaq v� bu, �vv�lki Parlamentin t�rkibi il� müqayis�d� çox cüzi müsb�t d�yi�ikliyin oldu�unu göst�rir. XI. AZLIQLARIN ��T�RAKI Az�rbaycanda bir neçı azlıq qrupu vardır, bunlar l�zgil�r, ruslar, erm�nil�r, talı�lar, avarlar v� dig�rl�ridir. Azlıqların m�s�sl�si seçki zamanı vacib amil olmadı. Bir neç� namiz�d t��viqat materiallarını azlıq dill�rind�, xüsus�n rus v� talı� dill�rind� n��r etdi. B�zi az sayda namiz�dl�r azlıqların c�ml��diyi icmalarda olan dair�l�rin seçicil�rinin onlara s�s verm�si üçün bu cür materiallar n��r etdi. Yeni Parlament� bir rus, bir talı� v� Qubadakı y�hudi icmasından bir nümay�nd� deputat seçildi.

50 30 sentyabr tarixd�, 86 saylı DSK-nın s�dri v�zif�sind�n istefa verdi v� bunu onunla izah etdi ki, ona yerli icra orqanları

t�r�find�n t�zyiql�r göst�rilir. Bundan sonra, komissiyanın dig�r üzvl�ri SMM m�lumat verdil�r ki, yeni s�dr� s�s verm�k üçün onlar h�d�l�nibl�r v� ya onlara rü�v�t t�klif edilib. 20 oktyabr tarixd�, dair�l�rin birinin bir neç� MnSK s�dri SMM-� müraci�t ed�r�k bildirdil�r ki, onlara seçkil�rd� mü�yy�n n�tic�l�ri t�min etm�k üçün DSK s�dri v� rayon icra ba�çısının müavini t�r�find�n t�zyiql�r göst�rilir. 1 noyabr tarixd�, ba�qa bir DSK-nın s�dri SMM-� m�lumat verdi ki, namiz�dl�rd�n birinin qeydiyyatının l��v edilm�si m�qs�dil� yerli icra orqanları ona ciddi t�zyiql�r göst�rmi�l�r

Page 20: AZ RBAYCAN RESPUBLKASI PARLAMENT SEÇKL R 6 ...• Qadınların seçki prosesind itirak etmsi mhdud olaraq qalmıdı. Müahidlr aparlımı seçki mntqlrinin 13 faizind müahidçilr

Parlament seçkil�ri, 6 noyabr 2005-ci il S�h: 18 Az�rbaycan Respublikası AT�T/DT�HB Yekun Hesabat

XII. PART�YA M�NSUB�YY�T� OLMAYAN YERL� MÜ�AH�D�Ç�L�R 28 oktyabr tarixd� maliyy�l��dirm�sinin 30 faizi xarici m�nb�l�rd�n olan QHT-l�rin seçkil�ri mü�ahid� etm�sin� qoyulan qada�anı l��v etm�k üçün �ctimai Birlikl�r v� Fondlar haqqında qanuna d�yi�iklikl�r edildi. Bu, Avropa �urasının Venesiya Komissiyası v� AT�T/DT�HB-in çoxdan verdiyi tövsiy�nin arzuolunan t�tbiqi idi. 28 oktyabr tarix�d�k, bu m�hdudiyy�t� uy�un g�l�n QHT-l�r mü�hid�ni yalnız f�rdi qeydiyyat kimi yorucu prosesd�n istifad� ed�r�k h�yata keçir� bilirdil�r. Baxmayaraq ki, �ks�r QHT-l�r bu d�yi�iklik edil�n�d�k mü�ahid� üçün qeydiyyatdan keçmi�dil�r v� bel�likl� bu d�yi�iklikl�rin sözü ged�n seçkil�r üçün praktiki �h�miyy�ti az idi, d�yi�iklikl�r seçki prosesin� inamın artırılması üçün ir�liy� atılmı� addım idi v� onlar g�l�c�kd� yerli seçki mü�ahıd�çilik s�yl�rin� yardım ed�c�k. Yerli bit�r�f seçki mü�ahid�si h�yata keçir�n 10 QHT konfederasiyası olan Seçki Monitorinq M�rk�zi, uzunmüdd�tli yerli mü�ahid� apardı. Bir neç� QHT, o cüml�d�n Seçki Monitorinq M�rk�zi, V�t�nda� C�miyy�ti U�runda v� Azad v� �dal�tli Seçkil�r u�runda �laq�l�ndirici M�sl�h�t �urası seçki günü çoxsaylı yerli bit�r�f mü�ahid�çil�ri m�nt�q�l�r� yerl��dirdi. Müsb�t hal kimi SBMM mü�ahid�çil�ri mü�yy�n etdil�r ki, yerli bit�r�f mü�ahid�çil�r mü�ahid� aparılan m�nt�q�l�rin 97 faizind� olmu�dular. Lakin, s�sl�rin c�dv�ll��dirilm�si zamanı onlar mü�ahid�l�r aparlımı� m�nt�q�l�rin yalnız 40 faizind� olmu�dular. Ümumiyy�tl�, yerli mü�ahid�çil�rin qeydiyyatı m�s�sl�si böyük narahatlıq do�urmadı. Lakin, Seçki Monitorinq M�rk�zi onların üzvl�rinin üç d�f� polis m�nt�q�sin� ça�ırılması, onların n� il� m���ul olması v� ya t�limçil�rin siyahısının polis� t�qdim etm�l�rinin xahi� edilm�si hallarının olması bar�d� m�lumat verdi. Seçki Monitorinq M�rk�zinin m�rk�zi ofisin� 26 oktyabr tarixd� polis g�lmi� v� ert�si gün t��kilatın Bakı üzr� koordinatoru saxlanılmı� v� sual-cavab edildikd�n sonra azad edilmi�di. XIII. SEÇK� GÜNÜ A. S�SVERM� 6 noyabr seçkil�rind�, Az�rbaycan üzr� seçicil�r� xidm�t göst�rm�k üçün 5,053 m�nt�q� yaradılmı�dı. SBMM mü�ahid�çil�ri ölk� üzr� 2,600-dan artıq seçki m�nt�q�sin� s�f�r etdil�r. MSK-nın verdiyi m�lumata �sas�n seçicil�rin 42.2 faizi seçkil�rd� i�tirak etmi�dil�r,51

bu is� �vv�lki ümumi seçkil�rd�n xeyli d�r�c�d� a�a�ı idi.52

SBMM mü�ahid� komandalarının çoxu m�lumat verdil�r ki, seçki m�nt�q�l�ri vaxtında açıldı. Lakin, bir sıra m�nt�q�l�rd� düzgün açılı� prosedurlarından ciddi k�nara çıxmalar, o cüml�d�n bülletenl�rin ümumi sayının müyy�nl��dirilm�m�si v� elan edilm�m�si v� qeydiyyatdançıxma v�siq�l�rinin l��v edilm�m�si halları ba� vermi�di. Mü�ahid�l�r aparlımı� seçki m�nt�q�l�rinin 14 faizind� açılı� m�rasiml�ri “pis” v� ya “çox pis” kimi qiym�tl�ndirilmi�di. Ümumiyy�tl�, SBMM mü�ahid�çil�ri s�f�rl�r etdikl�ri seçki m�nt�q�l�rin 87 faizind� s�sverm�ni müsb�t, 13 faizind� is� xeyli d�r�c�d� m�nfi qiym�tl�ndirmi�dil�r. Bu m�nt�q�l�rd� sistematik probleml�r v�/v� ya pozuntular qeyd� alınmı�dı. S�sverm� ümumiyy�tl� sakit keçmi�di, lakin mü�ahid�l�r aparlımı� seçki m�nt�q�l�rinin 14 faizind� g�rginliyin olması bar�d� m�lumatlar verilmi�di. Mü�ahid�l�r aparlımı� m�nt�q�l�rin 9 faizind� ciddi prosedur pozuntularına icaz�si olmayan ��xsl�rin, �sas�n yerli icra orqanlarının nümay�nd�l�rinin olması daxil idi. Bu ��xsl�rd�n

51 MSK v� DSK-ların n�tic�l�ri l��v etm�sin� q�d�r seçici fa�llı�ı 46.6 faiz idi 52 MSK-nın internet saytına �sas�n, 2003 Prezident seçkil�rind�n seçicil�rin 71.23 faizi, 2000-ci il parlament

seçkil�rind� 71.33 faizi v� 1998-ci il Prezident seçkil�rind� 79.18 faizi i�tirak etmi�di

Page 21: AZ RBAYCAN RESPUBLKASI PARLAMENT SEÇKL R 6 ...• Qadınların seçki prosesind itirak etmsi mhdud olaraq qalmıdı. Müahidlr aparlımı seçki mntqlrinin 13 faizind müahidçilr

Parlament seçkil�ri, 6 noyabr 2005-ci il S�h: 19 Az�rbaycan Respublikası AT�T/DT�HB Yekun Hesabat

b�zil�rinin seçki komissiyalarının i�in� müdaxil� etm�si v� ya seçicil�rin seçimin� t�sir etm�k c�hdl�ri mü�ahid� edilmi�di. SBMM mü�ahid�l�r apardı�ı m�nt�q�l�rin 6 faizind� h�d�-qorxular v� seçicil�rin seçimin� t�sir göst�rm�k c�hdl�rini mü�ahid� etmi�di. Dig�r ciddi pozuntular bülletenl�rin qutuya topa halında atılması53

v� seçici v�siq�si qaydasının qeyri-ardıcıl t�tbiqi idi ki, bunlar da mü�ahid�l�r aparlımı� m�nt�q�l�rin üçd� birind� mü�ahıd� olunmu�du. Qrup halında v� ail� üzvl�rinin yerin� s�s verm� hallarına h�l� d� rast g�linirdi, bel� ki, bu hallar mü�ahid�l�r aparılmı� m�nt�q�l�rin 19 faizind� mü�ahid� olunmu�du. Nisb�t�n az sayda seçicinin s�yyar s�sverm� yolu il� s�s verm�sin� baxmayaraq, SBMM mü�ahid�çil�ri bu cür s�sverm� üçün verilmi� �riz�l�rin sayından çox seçicil�rin s�s verm�sini qeyd� almı�dılar. Barmaqların mür�kk�bl�nm�si prosedurları, xüsusil� seçicil�rin barmaqlarının mür�kk�bl�nm�si mü�ahid�l�r aparlımı� m�nt�q�l�rin 11 faizind� müvafiq ��kild� h�yata keçirilm�mi�di. Bu zaman bir neç� MnSK-da mür�kk�bl�nm� prosedurlarına ümumiyy�tl� �m�l olunmamı�dı. Bu onu göst�rdi ki, mür�kk�bl�nm�nin gec t�tbiq olunması t�liml�ndirm�, seçicil�rin maarifl�ndirilm�si v� icra edilm� baxımından böyük ç�tinlikl�r� g�tirib çıxardı. Namiz�dl�rin nümay�nd�l�ri v� bit�r�f yerli mü�ahid�çil�r mü�ahid�l�r aparlımı� m�nt�q�l�rin dem�k olar ki, hamısında (97 faiz) var idil�r. Lakin, b�zi hallarda namiz�dl�rin nümay�nd�l�rinin MnSK üzvl�rinin seçki m�nt�q�l�rind�n çıxarılması v� ya k�narla�dırılması halları ba� vermi�di.54

SBMM yerli icra orqanlarının nümay�nd�l�rinin v� YAP mü�ahid�çil�rinin seçki prosesin� müdaxil�sini v� ya birba�a idar� etm�sini v� ya seçicil�r� ba�qa cür t�sir göst�rm�sini mü�ahid� etmi�dil�r.55

Video kameralarla m�nt�q�l�rd�ki seçki prosesinin lent� alınması56 v� b�zi hallarda

f�rdl�rin, o cüml�d�n eksit pol i�çil�rinin seçicil�rin seçimin� t�sir göst�rm�k v� ya seçicil�rin kim� s�s verm�sini mü�yy�n etm�k c�hdl�ri57

seçicil�r� qar�ı h�d�-qorxu kimi qiym�tl�ndirilmi�di.

Qeyri-müvafiq s�sverm� yerl�ri (15 faiz) tez-tez m�nt�q�l�rd� sıxlı�ın olması il� n�tic�l�nirdi. Qeyri-müvafiq s�sverm� yerl�ri il� ba�lı probleml�r adi seçki m�nt�q�l�rin� nisb�t�n m�cburi köçkünl�r üçün t��kil edilmi� seçki m�nt�q�l�rind� üstünlük t��kil edirdi. Seçki m�nt�q�l�rinin t�qrib�n 43 faizi �lil ��xsl�rin daxil olması üçün qeyri-mümkün yerl�r kimi qiym�tl�ndirilmi�di.

53 Bülletenl�rin qutuya topa halında atılması v� dig�r seçki saxtakarlıqları SBMM t�r�find�n bilavasit� DSK 5,

m�nt�q� 15; DSK 11, m�nt�q� 3; DSK 14, m�nt�q�l�r 5, 12, 22; DSK 46, m�nt�q� 16; DSK 60, m�nt�q� 17; DSK 62, m�nt�q� 5; DSK 75, m�nt�q� 26; DSK 88, m�nt�q� 18; v� DSK 123, m�nt�q� 45-d� mü�ahid� olunmu�du. SBMM mü�ahid�çil�ri s�f�r etdikl�ri m�nt�q�l�rin 28 faizind� oraya g�lm�mi�d�n �vv�l bülletenl�rin qutuya topa halında salınmasını göst�r�n ni�an�l�rin oldu�u haqda m�lumat vermi�dil�r

54 Namiz�dl�rin mü�ahid�çil�ri bu m�nt�q�l�rd�n çıxarılmı�dılar - DSK 19, m�nt�q� 5; DSK 33, m�nt�q� 19; DSK 39, m�nt�q� 2 (Azadlıq blokunun mü�ahid�çisi); v� DSK 75, m�nt�q� 32 (dörd namiz�d mü�ahid�çisi yerli icra nümay�nd�si v� polis t�r�find�n m�nt�q�d�n çıxarılmı�dı). MnSK üzvl�rini bu MnSK-lardan k�narla�dırmı�dılar: DSK 39, MnSK 6 (AXCP t�r�find�n t�yin olunmu� MnSK üzvü); v� DSK 77, MnSK 19 (Müsavat t�r�find�n t�yin olunmu� MnSK üzvü)

55 SBMM mü�ahid�çil�ri YAP namiz�dinin nümay�nd�l�ri t�r�find�n bu m�nt�q�l�rd� seçicil�rin seçimin� t�sir göst�rilm�sini mü�ahid� etmi�dil�r: DSK 8, m�nt�q� 30; DSK 10, m�nt�q� 16; DSK 13, m�nt�q� 5; DSK 34, m�nt�q� 13; DSK 42, m�nt�q�l�r 30 v� 46; DSK 57, m�nt�q� 3; DSK 62, m�nt�q� 7; DSK 65, m�nt�q� 19; DSK 75, m�nt�q� 2; DSK 87, m�nt�q�l�r 6, 9, 31, 48 v� 49; DSK 88, m�nt�q�l�r 4, 5, 6 v� 26; DSK 100, m�nt�q� 40; DSK 108, m�nt�q� 19; DSK 113, m�nt�q� 16; v� DSK 116, m�nt�q� 1; icaz�siz yerli icra nümay�nd�si t�r�find�n - DSK 55, m�nt�q� 24; DSK 74, m�nt�q�l�r 4 v� 10; DSK 75, m�nt�q� 14; DSK 86, m�nt�q� 55; DSK 100, m�nt�q� 29; DSK 107, m�nt�q� 29; v� DSK 123, m�nt�q�l�r 31, 33 v� 36; MnSK üzvl�ri v� ya s�drl�ri t�r�find�n: DSK15, m�nt�q� 15; DSK 24, m�nt�q� 25; DSK 47, m�nt�q� 29; DSK 55, m�nt�q� 9, DSK 65, m�nt�q� 15; DSK 76, m�nt�q� 14; DSK 77, m�nt�q� 3; DSK 99, m�nt�q� 29; v� DSK 105, m�nt�q� 26.

56 Yerli icra orqanlarının nümay�nd�l�ri t�r�find�n b�zi hallarda h�tta s�sverm� kabin�sind� bel� seçicil�rin lent� alınma vasit�sil� h�d�l�nm�si bu m�nt�q�l�rd� mü�ahid� olunmu�du: DSK 30, m�nt�q� 103; DSK 33, m�nt�q� 29; DSK 39, m�nt�q�l�r 2 v� 3, DSK 46, m�nt�q� 29; DSK 68, m�nt�q� 5; DSK 70, m�nt�q� 6; DSK 75, m�nt�q�l�r 13 v� 14; DSK 76, m�nt�q� 22; DSK 105, m�nt�q� 4; DSK 106, m�nt�q� 16; DSK 108, m�nt�q� 2; DSK 113, m�nt�q� 16; v� DSK 125, m�nt�q� 26

57 DSK 77, m�nt�q� 5-d� v� 34 saylı dair�nin bir neç� seçki m�nt�q�sind� SBMM t�r�find�n mü�ahid� olunmu�du

Page 22: AZ RBAYCAN RESPUBLKASI PARLAMENT SEÇKL R 6 ...• Qadınların seçki prosesind itirak etmsi mhdud olaraq qalmıdı. Müahidlr aparlımı seçki mntqlrinin 13 faizind müahidçilr

Parlament seçkil�ri, 6 noyabr 2005-ci il S�h: 20 Az�rbaycan Respublikası AT�T/DT�HB Yekun Hesabat

B. S�SL�R�N SAYILMASI SBMM-in mü�ahid� komandaları 231 m�nt�q�d� s�sl�rin sayılmasını izl�mi�dil�r. Seçki günü olan proses s�sl�rin sayılması zamanı k�skin ��kild� pisl��mi�di. SBMM mü�ahid�çil�ri s�sl�rin sayılması prosesini mü�ahıd� apardıqları m�nt�q�l�rin 41 faizind� pis v� ya çox pis kimi qiym�tl�ndirmi�dil�r. SBMM mü�ahid�çil�ri s�sl�rin sayılması zamanı geni� çe�idd� ciddi pozuntular, o cüml�d�n n�tic� protokollarının saxtala�dırılmasını (12 faiz), n�tic� protokollarının mür�kk�bli q�l�ml�rl� doldurulmamasını (14 faiz), mü�ahid�çil�rin h�d�l�nm�sini (16 faiz), icaz�siz ��xsl�rin prosesi idar� etm�sini (14 faiz) qeyd� almı�dılar. MnSk-ların üçd� birind�n çoxunda �sas prosedurlara �m�l olunmamı�dı.58

B�zi seçki m�nt�q�l�rind� SBMM bülletenl�rin bir topadan dig�r topaya qoyulması yolu il� MnSK üzvl�rinin mü�yy�n namiz�din xeyrin� s�sl�rin artırılması c�hdl�rini mü�ahid� etmi�di.59

Namiz�dl�rin nümay�nd�l�ri v� ya m�nt�q� komissiyalarının müxalif�td�n olan üzvl�ri bir sıra hallarda m�nt�q�l�rd�n çıxarılmı�dılar.60

B�zi hallarda, s�sl�rin sayılması dayandırılmı� v� proses qanuna zidd olaraq xeyli d�r�c�d� gecikdirilmi�di.61

Bir neç� halda, protokollar mü�ahid�çil�rin gözü qar�ısında doldurulmamı�dı, bo� saxlanılmı�dı,62

v� ya birba�a DSK-ya aparılmamı�dı.63 Yekun

protokollar mü�ahid� aparılmı� m�nt�q�l�rin 55 faizind� qanunun t�l�bl�rin� zidd olaraq divardan vurulmamı�dı. Mü�ahid�çil�r m�lumat vermi�dil�r ki, mü�ahid� aparılmı� m�nt�q�l�rin yalnız 83 faizind� buna hüququ olan ��xl�r protokolların imzalanmı� v� möhürl�nmi� nüsx�l�rini ala bilmi�dil�r. C. N�T�C�L�R�N C�DV�LL��D�R�LM�S� Ümumilikd�, dair� s�viyy�sind� n�tic�l�rin c�dv�ll��dirilm�si mü�ahid�l�r aparlımı� 90 DSK-nın 34 faizind� pis v� ya çox pis kimi qiym�tl�ndirilmi�di. C�dv�ll��dirm� prosedurlarına ardıcıl olaraq �m�l edilm�mi�di v� mü�ahid� edilmi� halların 21 faizind� t��kilat i�i z�if v� ya çox z�if kimi qiym�tl�ndirilmi�di. Bir neç� DSK doldurulmamı� v� ya bir hiss�si doldurulmu� protokollar q�bul etmi�di (o cüml�d�n karanda�la doldurulmu� protokollar) v� DSK-da protokolları dolduran v� ya onlara d�yi�iklikl�r ed�n MnSK s�drl�ri v� ya üzvl�rin� qar�ı heç bir t�dbir görülm�mi�di. 85 saylı DSK-da, SBMM mü�ahid�çil�ri m�lumat vermi�dil�r ki, h�min DSK-nın s�dri v� katibi MnSK s�drl�ri il� birlikd� m�nt�q� protokollarının saxtala�daırılmasında f�al i�tirak etmi�dil�r. 58 Mü�ahid� aparılmı� h�r dörd MnSK-dan birind� seçici siyahılarındakı imzalar sayılmamı�dı; h�r be� m�nt�q�d�n

birind� istifad� edilm�mi� bülletenl�r sayılıb l��v edilm�mi�di; h�r üç m�nt�q�d�n birind� etibarlı bülletenl�rin arxa t�r�fin� möhür vurulmamı�dı; MnSK-ların 29 faizind� bülletenl�r ardıcıl sur�td� müzakir� edilm�mi�dil�r; MnSK-ların 66 faizind� arxasına möhür vurmaqla etibarsız sayılmı� bülletenl�rin etibarsız olması s�b�bl�ri göst�rilm�mi�di

59 DSK 22, MnSK 18; DSK 30, MnSK 1; DSK 33, MnSK 18; DSK 85, MnSK 12; v� DSK 107, MnSK 5-d� mü�ahid� edilmi�di. Pozuntular �ks�r hallarda YAP namiz�dl�rinin xeyrin� olmu�du.

60 DSK 4, MnSK 24 (MnSK s�drinin istifad� edilm�mi� bülletenl�ri sayıb l��v etm�d�n imtina etm�sin� etirazını bildirdikd�n sonra MnSK katibi s�drin xahi�i il� polis t�r�find�n m�nt�q�d�n çıxarılmı�dı)

61 DSK 18, MnSK 10; DSK 30, MnSK 1; DSK 36, MnSK 12; DSK 40, MnSK 7; DSK 85, MnSK 12 (qabaqcadan imzalanmı� protokol MnSK üzvl�rinin çoxunun m�nt�q�ni t�rk etm�sind�n sonra doldurulmu�du), DSK 107, MnSK 24

62 DSK 8, MnSK 3 (s�dr m�nt�q�ni t�rk etmi�di, protokol imzalanmamı�dı); DSK 9, MnSK 20 (protokol doldurulmamı�dı); DSK 11, MnSK 30 (MnSK s�dri bo� protokolu götür�r�k DSK-ya getmi�di); DSK 13, MnSK 23 (MnSK s�dri qon�u ota�a keç�r�k qapını ba�lamı� v� mü�ahid�çil�r� protokolun doldurulmasını mü�ahid� etm�y� icaz� verm�mi�di); DSK 22, MnSK 2 (MnSK s�dri bo� protokolu götür�r�k m�nt�q�ni t�rk etmi�di); DSK 22, MnSK 4 (S�dr bo�, lakin imzalanmı� protokolu götür�r�k m�nt�q�ni t�rk etm�k ist�y�rk�n yerli mü�ahid�çil�r t�r�find�n dayandırılmı�dı); DSK 25, MnSK 11 (s�sl�rin yekun sayılması prosedurları v� protokolun doldurulması ba�lı qapı arxasında ba� vermi�di); DSK 27, MnSK 14 (MnSK-nın s�dri v� üç üzvü seçki qutusunu götür�r�k ba�qa ota�a keçib qapını ba�lamı�dılar); DSK 38, MnSK 4 (MnSK s�dri m�nt�q�ni t�rk etmi�di). Bundan ba�qa, bo� protokollar bu m�nt�q�l�rd� mü�ahid� olunmu�dular: DSK 2, MnSK 7; DSK 33, MnSK-lar 17, 19, 26, 27 v� 29; DSK 65, MnSK 14; DSK 94, MnSK 3; DSK 100, MnSK 11, DSK 112, MnSK 30

63 DSK 14, MnSK 12 (MnSK s�dri protokolu v� bülletenl�ri yerli icra hakimiyy�tinin binasına aparmı�dı); DSK 94, MnSK 3 (MnSK s�dri DSK-ya ged�n zaman gözd�n itmi�di); DSK 99, MnSK 36 (protokollar yerli icra hakimiyy�tinin binasına aparılmı�dı). 100 saylı DSK-da, bütün MnSK-lar ilkin olaraq yerli icra hakimiyy�tin� müraci�t etmi�dil�r, burada protokollar yoxlanılmı�, düz�li�l�r edilmi� v� sonra DSK-ya aparılmı�dı

Page 23: AZ RBAYCAN RESPUBLKASI PARLAMENT SEÇKL R 6 ...• Qadınların seçki prosesind itirak etmsi mhdud olaraq qalmıdı. Müahidlr aparlımı seçki mntqlrinin 13 faizind müahidçilr

Parlament seçkil�ri, 6 noyabr 2005-ci il S�h: 21 Az�rbaycan Respublikası AT�T/DT�HB Yekun Hesabat

Yerli bit�r�f mü�ahid�çil�r mü�ahid� aparılmı� DSK-ların yalnız 40 faizind� v� namiz�dl�rin nümay�nd�l�ri is� mü�ahid� aparılmı� DSK-ların üçd� ikisind� var idi. �caz�siz ��xsl�r mü�ahid� aparılmı� h�r altı DSK-dan birind� var idi. XIV. SEÇK�L�R�N N�T�C�L�R�N�N ELAN ED�LM�S� V� SEÇK�D�N SONRAKI

HAD�S�L�R Dair�l�r üzr� ümumi n�tic�l�rin qanunla n�z�rd� tutulmu� müdd�t �rzind� açıqlanmasına baxmayaraq, m�nt�q�l�r üzr� t�fsilatlı n�tic�l�r DSK-ların MSK il� komputer ��b�k�si vasit�sil� �laq�si olmasına r��m�n yalnız seçkid�n dörd gün sonra 10 noyabr tarixd� elan edildi. Bu, namiz�dl�r v� mü�ahid�çil�rin n�tic�l�rin düzgün élan edilib-edilm�m�sini yoxlamasına ç�tinlik tör�tdi. �ki dair�nin, 9 v� 42 saylı dair�l�rin, protokolları heç vaxt ictimaiyy�t üçün açıqlanmadı. Seçki M�c�ll�sin� gör�, n�tic�l�r üzr� protokolları n�z�rd�n keçirm�k v� n�tic�l�rin yekun t�sdiqi m�qs�dil� Konstitusiya M�h�m�sin� gönd�rilm�si üçün MSK-ya 20 gün vaxt verilir.64

MSK n�tic�l�r üzr� protokolları özünün 7 noyabr iclasında n�z�rd�n keçirm�y� ba�ladı v� 23 noyabr tarixd� seçkil�rin n�tic�l�ri üzr� yekun protokolu q�bul ed�n� kimi 7 iclas keçirdi. Bu protokol komissiya üzvl�rinin 11-in lehin� v� 4-ün �leyhin� s�s verm�si il� q�bul edildi, lakin imza atmaqdan imtina etmi� bu dörd üzvd�n ikisi sonradan protokolu imzaladı. MSK h�l� baxılmamı� �ikay�t v� müraci�tl�ri n�z�rd�n keçirm�mi� yekun protokolu q�bul etdi. MSK Seçki M�c�ll�sinin 170.2-ci Madd�sin� �sas�n dörd dair�nin n�tic�l�rini l��v etdi65. Bu madd�y� gör�, DSK v� ya MSK seçki dair�sind� olan seçki m�nt�q�l�rinin ümumi sayının 2/5 hiss�sind�n çoxunu l��v ed�rs� v� h�min seçki m�nt�q�l�rind� qeyd� alınmı� seçicil�rin sayı seçki dair�si üzr� qeyd� alınmı� seçicil�rin ümumi sayının 1/4-d�n çoxunu t��kil ed�rs�, bu zaman bütün dair� üzr� seçkinin n�tic�l�ri l��v edilir. MSK �lav� 77 dair�d� 292 MnSK-nın n�tic�l�rini l��v etdi, lakin bu, h�min dair�l�rd�ki ümumi n�tic�l�rin l��vin� g�tirib çıxarmadı. Seçki gec�si DSK-lar t�r�find�n n�tic�l�ri l��v edilmi� 37 MnSK daxil olmaqla ümumilikd� 461 MnSK-nın n�tic�l�ri 23 noyabr tarix�d�k l��v edildi. MSK seçki n�tic�l�rinin saxtala�dırılmasına gör� altı DSK-nın66 v� 14 dair�d� 108 MnSK-nın bütün üzvl�rini v�zif�l�rind�n azad etdi. 1 dekabr tarixd�, Konstitusiya M�hk�m�si daha 164 MnSK-nın n�tic�l�rini l��v etdi ki, bu da 170.2-ci Madd�nin t�l�bl�rin� gör� daha altı dair�d� seçkil�rin n�tic�l�rinin l��v edilm�sin� s�b�b oldu.67

Ümumilikd�, seçki komissiyaları v� m�hk�m�l�r t�r�find�n 625 MnSK-da seçkinin n�tic�l�ri l��v edildi. Bu, MnSK-ların ümumi sayının 12.2 faizini t��kil edir v� bu m�nt�q�l�r 88 dair�ni �hat� edir. N�tic�l�ri l��v edilmi� bu 10 dair�d� t�krar seçkil�r 13 may 2006-cı il tarix� t�yin edilmi�dir. �n azı 3 icra hakimiyy�ti ba�çısı68 v� iki DSK s�dri69 s�sverm� günü seçki pozuntularına yol verdikl�rin� gör� v�zif�l�rind�n azad edilmi�dil�r. Seçki s�n�dl�rini saxtala�dırdıqlarına gör� iki DSK s�dri h�bs edilmi� v� m�hkum edilmi�l�r. Dig�r 6 DSK-nın v� 108 MnSK-nın üzvl�ri tam ��kild� v�zif�l�rind�n azad edilmi�l�r. MSK 29 MnSK üzr� materialları mümkün cinay�t t�rkibinin olması s�b�bil� Ba� Prokurorlu�a g�nd�rmi�dir. Bu, hakimiyy�tin seçki pozuntularına gör� c�zalandırmaya ehtiyac oldu�unu q�bul etm�sinin göst�ricisi olsa da, bu m�s�l�ni daha geni� ��kild� h�yata keçirm�k üçün �lav� addımlar z�ruridir.

64 Madd� 171.1, Seçki M�c�ll�si 65 9, 38, 42 v� 110 saylı dair�l�r 66 9, 38, 42, 110, 119, v� 125 saylı DSK-lar 67 Konstitusiya M�hk�m�si 31, 44, 69, 103, 106 v� 119 saylı dair�l�rin n�tic�l�rini l��v etdi 68 Zaqatala, Suraxanı v� Sabirabad rayonları 69 9 v� 42 saylı DSK-lar

Page 24: AZ RBAYCAN RESPUBLKASI PARLAMENT SEÇKL R 6 ...• Qadınların seçki prosesind itirak etmsi mhdud olaraq qalmıdı. Müahidlr aparlımı seçki mntqlrinin 13 faizind müahidçilr

Parlament seçkil�ri, 6 noyabr 2005-ci il S�h: 22 Az�rbaycan Respublikası AT�T/DT�HB Yekun Hesabat

9, 13 v� 19 noyabr tarixl�rind� Azadlıq bloku seçki pozuntularına qar�ı etirazını bildirm�k üçün Q�l�b� meydanında mitinq keçirm�k üçün icaz� �ld� etdi v� onları keçirdi. Ciddi insidentl�r haqqında m�lumat verilm�mi�di. Lakin, SMM bel� m�lumatlar almı�dı ki, blokun dig�r regionlardan olan t�r�fdarlarının bu mintinqd� i�tirak etm�k üçün Bakıya s�f�rl�rinin qar�ısı alınıb. 10 noyabr tarixd�, YAP Q�l�b� meydanında öz q�l�b�sini qeyd etm�k üçün mitinq t��kil etdi. Azadlıq bloku v� dig�r müxalif�t partiyaları 26 noyabr tarixd� Q�l�b� meydanında daha bir etiraz mitinqi t��kil edil�r. Bu mitinq SMM-in Az�rbaycanı t�rk etm�sind�n sonra ba� verdi. Mitinq üçün ayrılan vaxtın bitm�sind�n d�rhal sonra polis böyük güc t�tbiq ed�r�k i�tirakçıları da�ıtdı. XV. SEÇK� GÜNÜND�N SONRA ��KAY�TL�R V� MÜRAC��TL�R A. ��KAY�TL�R ÜZR� MSK T�R�F�ND�N ÇIXARILAN Q�RARLAR Seçki günü v� ondan sonra MSK 1,000-d�n artıq �ikay�t almı� v� qeydiyyatdan keçirmi�di, lakin bu �ikay�tl�rin çoxuna baxılmadı.70

N�z�rd�n keçirilmi� �ikay�tl�r� ��ffaf ��kild� v� qanuna uy�un olaraq baxılmamı�dı. MSK-nın bütün �ikay�tl�r üzr� q�rar çıxarması qanunun t�l�bi olsa da71, MSK qanunun bu t�l�bini tam yerin� yetir� bilm�di. Qanunun t�l�bi yerin� yetirildiyi hallarda is� bu cavablar MSK-nın r�smi q�rarı ��klind� deyildi, çünki MSK iclaslarında �ikay�tl�r üzr� s�sverm� olmurdu. MSK çox vaxt �ikay�tçil�r� h�r hansı MSK üzvünün v� ya �m�kda�ının adından yazılmı� m�ktublar ��klind� cavab verirdi. MSK-nın �ikay�tl�r� cavabı onun r�smi q�rarları il� birg� internet s�hif�sind� d�rc edilmirdi v� bu onu göst�rirdi ki, MSK özü bu cür cavabların q�rar statusuna malik oldu�unu hesab etmirdi. MSK özünün iclaslarında çıxardı�ı q�rarlar haqqında �ikay�tçil�r� m�lumat vermirdi v� �ikay�tçil�r� izahat verm�k v� ya yeni d�lill�r t�qdim etm�k hüququ verilmirdi. Bundan �lav�, MSK r�smi ara�dırmalar aparmır v� ya öz iclaslarında �ikay�tl�ri n�z�rd�n keçirmirdi. Bunun �v�zin� komissiyanın bir üzvü, bir qayda olaraq s�sverm� zamanı çoxlu�u t�msil ed�n komissiya üzvü, �ikay�ti ara�dırır v� öz g�ldiyi q�na�tl�ri haqqında m�ruz� edirdi. Bu m�ruz�l�r MSK üzvl�rin� �ikay�t bar�d� tam m�lumat vermirdi. �ikay�tl�rin sayının çox olmasına baxmayaraq, MSK az-az iclaslar ça�ırırdı v� bütün qalmı� �ikay�tl�r� baxmadan yekun protokolu hazırladı. MSK t�r�find�n dörd dair�d� ümumi n�tic�l�rin l��vi prosesinin kifay�t q�d�r �sası v� ya d�lil bazası yox idi v� proses ��ffaf deyildi. Bu dörd dair�d� n�tic�l�rin etibarsız sayılması üzr� MSK q�rarlarının n�tic�sin� gör� “protokollarda q�buledilm�z d�yi�iklikl�r edilmi�di v� qanun pozuntularına yol verilmi�di ki, bunun n�tic�sind� seçicil�rin irad�sini mü�yy�n etm�k mümkün deyildi”. Lakin bu n�tic�nin fakta söyk�n�n heç bir �sası göst�rilm�mi�di. �ctimaiyy�t� veril�n açıqlamalarda v� AT�T/DT�HB SMM-la görü�l�ri zamanı, MSK-nın s�dri bildirmi�dir ki, DSK/MSK-ya t�qdim edilmi� MnSK protokolu il� namiz�d� verilmi� protokol arasında h�r hansı uy�unsuzlu�un olması h�min m�nt�q�d� s�sverm� n�tic�l�rinin d�rhal etibarsız hesab edilm�sin� s�b�b olacaq. Lakin, n�tic�l�rin etibarsız élan edilm�si üçün istifad� edil�n bu �sas MSK t�r�find�n ardıcıl olaraq t�tbiq edilm�mi�di v� bu, Seçki M�c�ll�sind� d� etibarsızlı�a g�tirib çıxaracaq bir �sas kimi ehtiva edilm�mi�di. Bundan ba�qa, MSK n�tic�l�ri etibarsız élan ed�rk�n, ilkin faktlarla ba�lı sor�u gönd�rm�di72 v� Seçki M�c�ll�sinin 108.4-cü Madd�sin� �m�l etm�di. Madd�y� �sas�n DSK t�r�find�n t�qdim

70 MSK seçki günü �ikay�tl�ri üçün n�z�rd� tutulan üç gün �rzind� seçki günü ba� vermi� pozuntular üzr� 538

�ikay�t qeyd� almı�dı ki, onlardan 65-i 6 noyabr tarixd� daxil olm�du. 9-17 noyabr tarixl�ri arasında MSK �lav� 459 �ikay�t qeyd� almı�dı

71 Madd�l�r 25.2.2 v� 112.4, Seçki M�c�ll�si 72 Madd� 170.2, Seçki M�c�ll�si

Page 25: AZ RBAYCAN RESPUBLKASI PARLAMENT SEÇKL R 6 ...• Qadınların seçki prosesind itirak etmsi mhdud olaraq qalmıdı. Müahidlr aparlımı seçki mntqlrinin 13 faizind müahidçilr

Parlament seçkil�ri, 6 noyabr 2005-ci il S�h: 23 Az�rbaycan Respublikası AT�T/DT�HB Yekun Hesabat

olunmu� protokollarda “s�hvl�r, yolverilm�z düz�li�l�r v� uy�unsuzluqlar” a�kar edil�rs�, MSK-nın h�min DSK –da s�sl�rin yenid�n sayılması bar�d� q�rar q�bul etm� hüququ vardır. DSK v� MnSK-ların protokolları MSK-nın iclaslarında ara�dırılmamı� v� ya n�z�rd�n keçirilm�mi�dil�r. S�sverm� m�nt�q�l�rind� n�tic�l�rin l��v edilm�si v� el�c� d� protokolun etibarsız sayılması sad�c� h�r hansı MSK üzvünün çıxardı�ı n�tic� �sasında ba� verirdi. Bir MSK üzvünün protokolda çatı�maqzlıq olması bar�d� yürütdüyü mühakim� iddia edil�n çatı�mazlıq bar�d� izahat verilm�d�n v� ya verilmi� s�sl�rin identifikasiya edilm�si h�yata keçirilm�d�n mü�yy�n edilmi� fakt kimi q�bul edilirdi. Bel�likl�, dörd dair�nin heç birind� n�tic�l�rin l��vi üçün açıq ��kild� t�qdim edilmi� faktiki �sas yox idi. Bu is� xüsusil� narahatlıq do�urur, bel� ki, MSK bu dair�d� iddia edil�n pozuntular haqqında az sayda �ik�yat qeyd� almı�dı.73

B. APPELYAS�YA M�HK�M�S� V� AL� M�HK�M� T�R�F�ND�N MÜRAC��TL�R� BAXILMASI

Seçkid�n sonrakı mübahis�l�r� m�hk�m�l�rd� baxılması zamanı hüquqi bazaya geni� ��kild� etinasızlıq göst�rilmi�di v� proses beyn�lxalq al�md� q�bul edilmi� normalara cavab vermirdi. Ümumilikd�, Appelyasiya M�hk�m�si seçkid�n sonrakı dövrd� 71 müraci�t v� �ikay�t q�bul etmi�di. Ali M�hk�m� seçkid�n sonrakı dövrd� 23 noyabr tarix� q�d�r doqquz müraci�t v� �ikay�t q�bul etmi�di. AT�T/DT�HB SMM Appelyasiya M�hk�m�sind� s�kkiz, Ali M�hk�m� d� is� yeddi dinl�m�ni mü�ahid� etmi�di. �ks�r hallarda, �ikay�t v� müraci�tl�r h�m Appelyasiya M�hk�m�si, h�m d� Ali M�hk�m� t�r�find�n ya d�lill�r n�z�rd�n keçirilm�d�n t�min edilm�mi�, ya da �sassız sayılaraq r�dd edilmi�di. Müxalif�t MSK-nın 9, 42 v� 110 saylı dair�l�rd�ki n�tic�l�rin l��vind�n �ikay�t vermi�di. Appelyasiya M�hk�m�si heç bir ara�dırma aparmadan v� ya MnSK protokolları kimi �sas s�n�dl�ri v� d�lill�ri n�z�rd�n keçirm�d�n MSK-nın bu üç q�rarını qüvv�d� saxladı.74

9 saylı dair�d�, �ikay�tçi MSK t�r�find�n Ba� Prokurorlu�a gönd�rilmi� protokolların yoxlanılması il� ba�lı Appelyasiya M�hk�m�sin� müraci�t etdi. Bu müraci�t t�min edilm�di. 42 saylı dair�d�, eynil� bu cür müraci�t edildi v� m�hk�m� yenid�n müraci�ti t�min etm�di v� q�rar çıxardı ki, qanunla mü�yy�n edilmi� müdd�t �rzind� protokolları Ba� Prokuorluqdan almaq mümkün deyil. MSK etibarsız hesab edilmi� protokollardakı spesifik s�hvl�r bar�d� v� ya protokollardakı hansı s�hvl�rin onların etibarsız hesab edilm�si üçün kifay�t etm�si bar�d� heç bir izahat v� ya h�r-hansı m�lumat ver� bilm�di. 11 saylı dair�nin i�in� baxan zaman Appelyasiya M�hk�m�sind� v�ziyy�t bir q�d�r yax�ıla�dı. Burada da �ikay�tçi müxalif�td�n olan namiz�d idi. Bu halda, m�hk�m� protokolları diqq�tl� yoxladı v� ekspert d�lilini n�z�rd�n keçirdi. Lakin, l��vetm� haqqında q�rarın qüvv�d� saxlanması üçün sübut etm� yükünün MSK üz�rind� olmasına baxmayaraq, bu h�r�k�t v� q�rarın q�bul edilm�sini m�hk�m� dinl�m�sind� sübut etm�k üçün MSK t�minedici v� ya s�n�d d�lill�rini n� özü t�qdim etdi, n� d� ondan bu d�lill�rin t�qdim olunması xahi� edildi.75

Bel�likl�, m�hk�m� i�i hüquqi bazanın t�l�bl�rin� tam cavab verm�di. Ali M�hk�m�d� baxılan i�l�r zamanı yuxarıda qeyd edilmi� çatı�mazlıqlar aradan qaldırılmadı. Ali M�hk�m� MSK-nın h�r bir q�rarını qüvv�d� saxladı.

73 SMM-in 6-9 noyabr tarixl�ri arasında qeyd� alınmı� v� 9 saylı dair�d�ki pozuntular bar�d� x�b�r ver�n altı

�ikay�t bar�d� m�lumatı vardır. Lakin, l��v edilm� tarixin� kimi (7 noyabr), yalnız iki �ikay�t var idi v� bu iki �ikay�t� MSK t�r�find�n h�tta heç baxılmamı�dı. 38 saylı dair�d�, 6-9 noyabr tarixl�ri arasında be� �ikay�t qeyd� alınmı�dı, lakin onlara MSK iclaslarında çox az diqq�t yetirilmi�di. 42 saylı dair�d� üç, 110 saylı dair�d� is� iki �ikay�t var idi

74 Mülki Prosessual M�c�ll�nin 217.4-cü Madd�sin� gör�, m�hk�m� öz q�rarlarını yalnız m�hk�m� iclasında yoxlanılmı� d�lill�r �sasında çıxarmalıdır

75 Mülki Prosessual M�c�ll�nin 287-ci Madd�sin� gör�, “sübut etm�k v�zif�si … aktı v� ya q�rarı q�bul ed�n orqanın üz�rin� dü�ür.”

Page 26: AZ RBAYCAN RESPUBLKASI PARLAMENT SEÇKL R 6 ...• Qadınların seçki prosesind itirak etmsi mhdud olaraq qalmıdı. Müahidlr aparlımı seçki mntqlrinin 13 faizind müahidçilr

Parlament seçkil�ri, 6 noyabr 2005-ci il S�h: 24 Az�rbaycan Respublikası AT�T/DT�HB Yekun Hesabat

XVI. TÖVS�YY�L�R AT�T/DT�HB Az�rbaycan hakimiyy�ti t�r�find�n n�z�rd�n keçirilm�k üçün a�a�ıdakı tövsiy�l�ri verir. Bu tövsiy�l�r AT�T/DT�HB-in �vv�lki Yekin Hesabatlarındakı v� AT�T/DT�HB v� Venesiya Komissiyası t�r�find�n hazırlnmı� Birg� Qiym�tl�ndirm�l�r v� R�yl�rd�ki bütün tövsiy�l�ri t�krarlamır. Bir sıra �vv�lki tövsiy�l�r h�l� d� yerin� yetirilm�mi�dir v� quvv�d� qalmaqdadır. A. �CRA HAK�M�YY�T�

1. Qanunvericiliy� v� Prezidentin verdiyi iki f�rmana zidd olaraq yerli icra orqanlarının seçki komissiyalarının i�in� v� seçki t��viqatına geni� v� davamlı müdaxil�sini n�z�r� alaraq v� seçki komissiyalarının, m�hk�m�l�rin v� yuxarı icra orqanlarının buna m�hdud reaksiya verm�sini n�z�r� alaraq, seçkil�rin AT�T öhd�likl�rin� v� dig�r beyn�lxalq standartlara uy�un keçirilm�sini t�min etm�k üçün ��rt kimi dövl�t orqanlarının bu cür müdaxil�nin qar�ısını almaq m�qs�dil� �lav� siyasi irad� göst�rm�si z�ruridir.

�cra orqanlarının h�r�k�tl�rinin qanunla mü�yy�n edilmi� hüdudlarda olmasını t�min

etm�k üçün onlarda hansı s�pkid� v� miqyasda islahatların aparılmasını mü�yy�n etm�k m�s�l�sini Prezidentin Administrasiyası v� Parlament n�z�rd�n keçirm�lidir.

B. HÜQUQ� BAZA

2. M�rk�zi Seçki Komissiyası v� a�a�ı seçki komissiyalarının t�rkibini, o cüml�d�n s�drl�r, s�dr müavinl�ri v� katibl�rin t�yin edilm�si prosedurunu d�yi�dirm�k m�qs�dil� Seçki M�c�ll�sin� el� d�yi�iklikl�r edilm�lidir ki, seçki komissiyalarına, xüsusil� d� h�min v�zif�l�ri tutan ��xsl�r� qar�ı ictimai etimad yaransın.

3. Siyasi toplantılara m�hdudiyy�tl�r qoymaqla ba�lı yerli icra orqanlarına verilmi�

m�hdudiyy�tsiz s�lahiyy�tl�rin azaldılması v� seçki müdd�ti �rzind� ümumi s�rb�st topla�maq azadlı�ına hörm�t edilm�sini t�min etm�k üçün S�rb�st Topla�maq Azadlı�ı haqqında Qanuna v� Seçki M�c�ll�sin� d�yi�iklikl�r edilm�lidir.

4. Seçicil�rin barmaqlarının göz� görünm�y�n mür�kk�bl� i�ar�l�nm�sini t�min etm�k v�

seçici v�siq�l�rinin t�qdim edilm�si müdd�asını l��v etm�k üçün Seçki M�c�ll�sin� d�yi�iklikl�r edilm�lidir.

5. Seçki M�c�ll�sinin �ikay�t v� müraci�tl�rin verilm�si prosedurlarından b�hs ed�n 112-ci

Madd�si MSK-nın �ikay�tl�r bar�d� t�limatı il� birlikd� d�yi�dirilm�lidir. Seçki M�c�ll�sind� seçki komissiyaları t�r�find�n hansı d�lill�rin n�z�rd�n keçirilm�si bar�d� daha t�fsilatlı müdd�alar olmalıdır v� MSK v� dair� seçki komissiyaları t�r�find�n �m�l olunmaq üçün ayrıca prosedurlar mü�yy�n edilm�lidir.

6. Seçki M�c�ll�sind� ilk instansiya olaraq �ikay�tl�rin hara t�qdim olunması m�s�l�si

mü�yy�n olunmalıdır v� hansı hallarda �ikay�tin birba�a yuxarı seçki komissiyasına verilm�si göst�rilm�lidir.

7. Seçki komissiyaları t�r�find�n �ikay�tl�r� baxılmasını, h�r bir �ikay�t üzr� s�sverm�nin

keçirilm�sini v� �ikay�tl�r üzr� seçki komissiyalarının q�rarlarının s�n�dl��dirilm�sini t�min etm�k m�qs�dil� Seçki M�c�ll�sin� d�yi�iklikl�r edilm�lidir. MSK-ya verilmi� �ikay�tl�r ayrı-ayrılıqda h�r-hansı MSK üzvü v� ya �m�kda�ı t�r�find�n deyil, MSK t�r�find�n ara�dırılmalıdır.

Page 27: AZ RBAYCAN RESPUBLKASI PARLAMENT SEÇKL R 6 ...• Qadınların seçki prosesind itirak etmsi mhdud olaraq qalmıdı. Müahidlr aparlımı seçki mntqlrinin 13 faizind müahidçilr

Parlament seçkil�ri, 6 noyabr 2005-ci il S�h: 25 Az�rbaycan Respublikası AT�T/DT�HB Yekun Hesabat

8. Seçki M�c�ll�si bütün seçki komissiyalar qar�ısında a�a�ıdakı v�zif�l�r qoymalıdır: (i) h�r bir �ikay�t üzr� d�qiq faktlar �ld� etm�k; (ii) �ikay�tin ara�dırılması üçün hansı addım v� h�r�k�tl�r edildiyini qısaca bildirm�k; v� (iii) �ikay�tin (tamamil� v� ya bir hiss�sinin) q�bul edilm�si v� ya t�min edilm�m�si üzr� q�rarın çıxarılmasının v� dig�r q�na�t v� tövsiy�l�rin verilm�sinin s�b�bl�rini bildirm�k.

9. Seçki n�tic�l�rinin l��v edilm�si üzr� �dal�tli olan v� ardıcıl v� obyektiv ��kild� t�tbiq

oluna bil�c�k prosedurlar mü�yy�n etm�k üçün Seçki M�c�ll�sinin 108.4, 170.2.1, v� 170.6-cı Madd�l�rin� d�yi�iklikl�r edilm�lidir. �lk önc� s�sl�rin tam ��ffaf ��kild� yenid�n sayılması t�l�b olunmalıdır v� hansı hallarda s�sl�rin yenid�n sayılması üçün q�rar verilm�si d�qiql��dirilm�lidir. N�tic�l�rin l��v edilm�si �n son t�dbir olmalıdır.

10. �ahidin m�hk�m� dinl�m�l�rind� yalnız �ifahi ifad� verdiyi halda bir norma kimi onun �ahidliyinin m�qbul sayılması bar�d� beyn�lxalq al�md� q�bul edilmi� prinsipin daxil edilm�si üçün Mülki Prosessual M�c�ll� v� �nzibati X�talar M�c�ll�sin� d�yi�iklikl�r edilm�lidir.

11. Namiz�dl�rin qeydiyyatının l��v edilm�si il� ba�lı Seçki M�c�ll�sinin 113-cü

Madd�sind�ki müdd�alar d�yi�dirilm�lidir. Namiz�din qeydiyyatının l��v edilm�si yalnız onun namiz�dlikl� ba�lı qanunun t�l�bl�rin� cavab verm�diyi hallarla m�hdudla�malıdır. Namiz�dliyinin l��v edilm�sin� qar�ı müdafi� olunmaq üçün namiz�din müvafiq imkanlarının olmasını t�min etm�k m�qs�dil� Mülki Prosessual M�c�ll� gücl�ndirilm�lidir.

C. SEÇK�N�N �DAR� OLUNMASI

12. Seçici siyahılarının d�qiqliyinin daha da artırılması üçün yeni ��xsiyy�t v�siq�l�rind� olan m�lumatlar seçici siyahılarında n�z�r� alınmalıdır.

13. Hakimiyy�t orqanları h�rbi hiss�l�rd� s�sverm� il� ba�lı hüquqi müdd�alara hörm�t

etm�lidirl�r. Yalnız istisna hallarda v� h�rbi hiss� �hali ya�ayan �razil�rd�n çox uzaqda yerl���rs�, MSK h�rbi hiss�d� seçki m�nt�q�sinin yaradılmasına icaz� verm�lidir. Seçki orqanları h�rbi hiss�l�rd� s�sverm�nin t��kili v� keçirilm�si üçün m�sulliyy�ti özl�rind� saxlamalıdırlar.

14. �stisna hallrda h�rbi hiss�l�rd� m�nt�q� seçki komissiyaları yaradıldı�ı halda, komissiya

üzvl�ri h�rbiçil�r, �sg�rl�r v� ya onların ail� üzvl�ri olmamalıdır. MnSK üzvl�ri dig�r komissiyalarda üzvl�rin t�yin edildiyi qaydada t�yin edilm�lidirl�r.

15. Parlament seçkil�rind�n bilavasit� �vv�l dair�l�rin hüdudlarının d�yi�dirilm�sin� yol

verilm�m�lidir. Dair�l�rin hüdudlarının d�yi�dirilm�sinin Parlament seçkil�rin� on iki aydan az vaxt qaldıqda d�yi�dirilm�si m�sl�h�t görülmür.

16. Çap edildikd�n sonra bülletenl�r� d�yi�iklikl�r edilm�sin� yol verilm�sin dey�,

namiz�dlikl�rin geri götürülm�si üçün son müdd�t seçki bülletenl�rinin çap edilm�sind�n �vv�l olmalıdır.

17. Seçki t�limatlarının v� prosedurlarının eyni cür t�tbiq edilm�sini t�min etm�k üçün MSK

a�a�ı seçki komissiyalarına davamlı ��kild� z�ruri treyninql�ri keçm�lidir. Treyninql�r xüsusil� SBMM-in v� yerli mü�ahid�çil�rin problemli sah�l�r kimi mü�yy�n etdiyi sah�l�r�, m�s�l�n s�sl�rin sayılması v� c�dv�ll��dirilm�sin� diqq�t yetirm�lidir.

Page 28: AZ RBAYCAN RESPUBLKASI PARLAMENT SEÇKL R 6 ...• Qadınların seçki prosesind itirak etmsi mhdud olaraq qalmıdı. Müahidlr aparlımı seçki mntqlrinin 13 faizind müahidçilr

Parlament seçkil�ri, 6 noyabr 2005-ci il S�h: 26 Az�rbaycan Respublikası AT�T/DT�HB Yekun Hesabat

18. MSK özünün daxili f�aliyy�t qaydalarına, o cüml�d�n katiblikd� i� bölgüsü m�s�l�sin� yenid�n baxmalıdır.

19. MSK-ın iclaslarının günd�liyind� müzakir�y� çıxarılacaq h�r bir b�ndl� ba�lı t�fsilatlı

m�lumat, o cüml�d�n �ikay�tl�r v� �lav� edilmi� müvafiq s�n�dl�rin nüsx�l�ri olmalıdır. Günd�likl�r v� q�rar layih�l�ri vaxtlı-vaxtında v� komissiyanın iclasından �vv�l seçki komissiyasının üzvl�rin� v� partiyanın/namiz�din nümay�nd�l�rin� verilm�lidir. Mü�ahid�çil�rin v� mediya nümay�nd�l�rinin günd�liyin nüsx�sini �ld� etm�l�ri üçün müvafiq t�dbirl�r görülm�lidir. Q�rar layih�l�rinin s�s� qoyulmamı�dan önc� ucadan s�sl�ndirilm�si komissiyanin iclaslarının ��ffaflı�ını daha da artıra bil�rdi.

20. MnSK-ların n�tic� protokolları bütün mü�ahid�çil�r� v� partiya nümay�nd�l�rin� verilm�li

v� açıq ��kild� asılmalıdır. MSK s�sverm� m�nt�q�l�ri üzr� protokolların n�tic�l�rini onlar �ld� edil�n kimi seçki gec�si özünün internet s�hif�sind� d�rc etm�lidir.

21. MSK MnSK protokollarının tamlı�ının t�min olunması üzr� t�dbirl�ri t�kmill��dirm�lidir.

DSK t�r�find�n q�bil edilm�zd�n �vv�l protokollar olan z�rfin möhürünün z�d�l�nm�si faktı s�sl�rin avtomatik olaraq yenid�n sayılmasına s�b�b olmalıdır.

D. T��V�QAT

22. Hüquq-mühafiz� orqanlarının dinc nümayi�l�rl� r�ftar etm�si qaydaları t�kmill��dirilm�lidir. Hüquq-mühafiz� orqanlarından t��viqata müdaxil� etm�k üçün istifad� edilm�m�lidir.

23. T��viqat f�allarının v� ya t�r�fdarların t��viqat mitinql�rind�n �vv�l v� onların keçirildiyi

müdd�td� profilaktik saxlanmaları, el�c� d� h�r�k�t etm� azadlı�ının m�hdudla�dırılması dayandırılmalıdır.

E. MEDIYA

24. �ctimai TV-nin gücl�ndirilm�si, o cüml�d�n seçki zamanı siyası r�yl�rin balansla�dırılmı� t�qdim olunmasını t�min etm�k üçün bit�r�f redaksiya praktikasının yaradılması davam etm�lidir. AzTV-nin müst�qil ictimai K�V-� çevrilm�si m�s�l�sin� baxılmalıdır.

25. MSK, Milli Televiziya v� Radio �urası il� mümkün �m�kda�lıq ç�rçiv�sind�, t��viqat

dövründ� Seçki M�c�ll�sinin mediya il� ba�lı müdd�alarına hörm�t edilm�sini, o cüml�d�n siyasi partiyalar v� namiz�dl�r bar�d� b�rab�r s�viyy�d� x�b�rl�rin verilm�sini t�min etm�lidir v� pozuntulara qar�ı çevik v� effektiv t�dbirl�r görm�lidir. Seçki t��viqatı dövründ� mediyanın sistematik monitorinqi MSK-ya bu i�d� yardım ed� bil�r.

26. Yayımın t�nziml�nm�sind� q�r�zsizliyi t�min etm�y� köm�k etm�k üçün Milli Televiziya

v� Radio �urasının üzvl�rinin hamısı Prezident t�r�find�n t�yin edilm�m�lidirl�r. �ürada üzvluk müxt�lif olmalıdır, onun t�rkibi pe��kar mediya nümay�nd�l�ri, v�t�nda� c�miyy�ti, m�hk�m� orqanları, hökum�t v� siyasi partiyaların geni� inamını qazanmalıdır. Mediya vasit�l�rind� mülkiyy�t müxt�lifliyini artırmaq m�qs�dil� �uranın öz�l televiziya stansiyalarına yeni lisenziyaların verilm�si üçün bit�r�f v� ��ffaf mexanizml�ri olmalıdır.

27. Mediya orqanlarının redaksiya x�tti hakimiyy�tin müdaxil�si v� ya t�zyiqind�n azad

olmalıdır. �cra orqanları jurnalistl�r� qar�ı bütün zorakılıq hallarını t�hqiq etm�li v� bunu tör�d�nl�ri m�suliyy�t� c�lb etm�lidir.

Page 29: AZ RBAYCAN RESPUBLKASI PARLAMENT SEÇKL R 6 ...• Qadınların seçki prosesind itirak etmsi mhdud olaraq qalmıdı. Müahidlr aparlımı seçki mntqlrinin 13 faizind müahidçilr

Parlament seçkil�ri, 6 noyabr 2005-ci il S�h: 27 Az�rbaycan Respublikası AT�T/DT�HB Yekun Hesabat

F. QADINLARIN ��T�RAKI

28. �cra hakimiyy�ti qadınların seçki prosesind� i�tirakının artırılması üsulları bar�d� v�t�nda� c�miyy�ti v� siyasi partiyalar il� müzakir�l�r� qatılmalıdır.

29. Bütün s�viyy�l�rd� seçki komissiyalarına, o cüml�d�n s�dr v�zif�l�rin� t�yin olunan

qadınların sayı artırılmalıdır. 30. Ail� üzvl�rinin yerin� s�s verilm�si hallarının m�hdudla�dırılması üçün seçki

komissiyalarının t�liml�ndirilm�si v� m�qs�dyönlü seçici m�lumatlandırılması aparılmalıdır.

Page 30: AZ RBAYCAN RESPUBLKASI PARLAMENT SEÇKL R 6 ...• Qadınların seçki prosesind itirak etmsi mhdud olaraq qalmıdı. Müahidlr aparlımı seçki mntqlrinin 13 faizind müahidçilr

Parlament seçkil�ri, 6 noyabr 2005-ci il S�h: 28 Az�rbaycan Respublikası AT�T/DT�HB Yekun Hesabat

�LAV� 1: R�SM� N�T�C�L�R�N XÜLAS�S� D�rc olunmu� MSK protokoluna �sas�n seçicil�rin f�allı�ı il� ba�lı r�q�m 42,2 faiz idi.76

MSK 115 dair�d� qalibl�ri elan etdi v� bu dair�l�rin protokollarını öz internet s�hif�sind� d�rc etdi. MSK-nın r�smi m�lumatına �sas�n seçilmi� namiz�dl�rin siyasi m�nsubiyy�ti a�a�ıda verilmi�dir.

M�nsubiyy�t77 Seçilmi� namiz�dl�rin sayı YAP 56 Müst�qil 40 Müsavat 5 Siyasi m�nsubiyy�ti olmayan 3 Ana V�t�n 2 V�t�nda� H�mr�yliyi Partiyası 2 Ümid Partiyası 1 Sosial Rifah Partiyası 1 Az�rbaycan Xalq C�bh�si Partiyası (AXCP) 1 Az�rbaycan Demokratik �slahatlar Partiyası 1 Bütöv Az�rbaycan Xalq C�bh�si 1 Böyük Qurulu� Partiyası 1 V�t�nda� Birliyi Partiyası 1 C�mi 115

76 MSK-nın protokoluna www.cec.gov.az/en/4millimajlis2005/protocol/CEC_protocol.doc ünvanında bax. MSK-

nın d�rc edilmi� protokolu “layih�” sözü il� i�ar�l�nmi�dir v� orada imzalar v� imzalama tarixi yoxdur 77 MSK-nın verdiyi m�lumata gör� namiz�dl�rin siyasi m�nsubiyy�ti

Page 31: AZ RBAYCAN RESPUBLKASI PARLAMENT SEÇKL R 6 ...• Qadınların seçki prosesind itirak etmsi mhdud olaraq qalmıdı. Müahidlr aparlımı seçki mntqlrinin 13 faizind müahidçilr

AT�T/DT�HB HAQQINDA

Dem�krtik T�sistlr v� Insn Hüquqlrı Bür�su T�T-in �ss t�sistı �lrq �n üzv �ln ölk�l�r� «insn hüquqlrın v� �ss zdlıqlr tm hörm�t b�sl�nm�sini t�min etm�k, qnunun liliyin� riy�t etm�k, dem�krtiynın prinsipl�rini t�bli� etm�k v� dem�krtik t�sistlrı qurmq, gücl�ndirm�k, el�c� d� c�miyy�td� tolerantlı�ı t��viq etm�y�» yrdım etm�k m�qs�di d�ıyır (1992 Helsinki S�n�di). P�l�nın pyt�tı Vr�vd yerl���n DTIHB 1990-cı il Pris Smmitind� zd Seçkil�r Bür�su kimi yrdılmı�dı v� i�in� 1991-ci ilin myınd b�ldı. Bir ild�n s�nr, insn hüquqlrı v� dem�krtikl��m� istiqm�tind� geni�l�ndirilmi� mndtını �ks etdirm�k üçün Bür�nun dı d�yi�dirildi. Hl-hzırd �nun 100-d�n ç�� �m�kd�ı vrdır. DTIHB seçkil�ri mü��hid� sh�sind� vr�pd prıcı bir t��kiltdır. Bu t��kilt T�T-� d�il �ln ölk�l�rd� keçiril�n seçkil�rin yerli qnunvericiliy� v� beyn�l�lq stndrtlr uy�un �lmsını qiym�tl�ndirm�k üçün h�r il özünün minl�rl� mü�hid�çisini bir neç� missiy ç�rçiv�sind� bu ölk�l�r� gönd�rm�k üçün t��kil edir v� �lq�l�ndirir. �nun unikl met�d�l�giysı seçki pr�sesinin bütün elementl�rin� d�ild�n n�z�r slm� imkn verir. Yrdımçı lyih�l�r vsit�sil� DTIHB üzv ölk�l�r� seçki sisteml�rini t�kmill��dirm�y� yrdım edir. Bür�nun dem�kr�tikl��m� f�liyy�tinin �ss istiqm�tl�ri ��ıdkı temtik sh�l�rd�n ibr�tdir: qnunun liliyi, v�t�nd� c�miyy�ti, s�rb�st h�r�k�tetm� zdlı�ı v� gender b�rb�rliyi. DTIHB h�r il bir sıra h�d�f yrdım pr�qrmlrı h�yt keçirir. Bu zmn üzv ölk�l�rin T�T qr�ısınd götürdükl�ri öhd�likl�rin yerin� yetirilm�sin� yrdım v� dem�krtik strukturlrın yrdılmsı n�z�rd� tutulur. DTIHB i�tirakçı ölk�l�rin insn ölçüsü il� ba�lı öhd�likl�rin� uy�unlu�unu izl�yir v� ins�n hüquql�rının müdfi�sinin yax�ıla�dırılmasına yardım edir. Bür�, h�mçinin, üzv ölk�l�r t�r�find�n insn ölçüsü üzr� T�T qr�ısınd q�bul etdikl�ri öhd�likl�rin yerin� yetirilm�sini y��lmq üçün h�r il bir neç� görü� t��kil edir. Tolerantlıq v� qeyri-ayrıseçkilik sah�sind� DT�HB i�tirakçı dövl�tl�r� AT�T qar�ısında götürdükl�ri öhd�likl�rini yerin� yetirm�k i�ind� v� nifr�tl� ba�lı cinay�tl�r, irqçilik halları, ksenofobiya, anti-semitizm v� qeyri-tolerantlı�ın dig�r formaları il� mübariz�sini gücl�ndirm�kd� yardım göst�rir. DT�HB-in tolerantlıq v� qeyri-ayrıseçkilikl� ba�lı f�aliyy�tl�ri a�a�ıdakı sah�l�r� diqq�t yetirir: qanunvericilik; qanunun icrası sah�sind� treyninq; nifr�tl� ba�lı cinay�tl�r v� hadis�l�rin monitorinqi, onlarla ba�lı m�lumatların verilm�si v� onlara cavab olaraq sonrakı t�dbirl�r; el�c� d� tolerantlıq, hörm�t v� qar�ılıqlı anla�manı t�bli� ed�n t�hsil f�aliyy�tl�ri. DTIHB üzv ölk�l�r� Q�r�çıl�r (R�m�) v� Sintil�rl� b�lı siys�tl�rinin qurulmsınd m�sl�h�t verir. Bür� Qrçı v� Sinti icmlrı rsınd ��b�k� v� mddi-te�niki bznın yrdılmsın yrdım göst�rir, v� Qrçı v� Sinti nümy�nd�l�rinin dövl�t �rqnlrınd i�tirkını t��viq edir. Bür� h�mçinin milli v� beyn�l�lq strukturlr rsınd Qrçı v� Sinti m�s�l�l�rind� m�lumt mübdil�sind� t��kiltçı r�lunu �ynyır. DT�HB-in bütün f�aliyy�tl�ri AT�T-in i�tirakçı dövl�tl�ri, t�sisatları v� ölk� ofisl�ri, el�c� d� dig�r beyn�lxalq t��kilatlarla sıx �laq�l�ndirm� v� �m�kda�lıq ç�rçiv�sind� h�yata keçirilir. �lv� m�lumtı DTIHB-in internet sytındn �ld� ed� bil�rsiniz (www.osce.org/odihr).