1

‹Y‹ TARIM UYGULAMALARI

“DOMATES”Son y›llarda dünyada piyasaya sürülen ürünlere karfl› tü-

ketici bilinci artmakta olup, tüketici art›k sat›n alaca¤› ürününsa¤l›kl› ve güvenilir oldu¤undan emin olmak istemektedir.

Bu nedenle; çevre, insan ve hayvan sa¤l›¤›na zarar ver-meden tar›msal üretimin kontrollü olarak yap›ld›¤› ve buüretimin sonucunda da elde edilen ürünün sertifikaland›r›l-mas› olarak tan›mlayabilece¤imiz ‹yi Tar›m Uygulamalar›nageçilmelidir.

Kontrol ve sertifikaland›rma ifllemleri, Tar›m ve KöyiflleriBakanl›¤›nca çal›flma yetkisi verilen Kontrol ve Sertifikasyonkurulufllar› taraf›ndan yap›l›r.

Yetkili kurulufllar, üretimin ilk aflamas›ndan bafllayarakhasat ve pazara arz edilmesine kadar olan süreçte uygulananifllemlerin, iyi tar›m uygulamalar› kriterlerine uygun olarak ya-p›l›p yap›lmad›¤›n› denetler.

Kontrol; tar›msal faaliyetlerin iyi tar›m uygulamalar› kriter-lerine uygun olarak yap›l›p yap›lmad›¤›n› belirlemek, üretimsürecini gözlem alt›na alarak düzenli kay›tlar tutmak ve gerekgörülmesi halinde ürünün niteli¤inin laboratuvar analizleri iletest etmektir.

Kontrol ve sertifikaland›rma ifllemleri, Tar›m ve Köyiflleri Ba-kanl›¤›nca çal›flma yetkisi verilen Kontrol ve Sertifikasyon kuru-lufllar› taraf›ndan yap›l›r.

2

Sertifikasyon ise yap›lan bu kontroller sonucunda iyi ta-r›m uygulamalar› kriterlerine göre üretildi¤i anlafl›lan ürününbelgelendirilmesidir.

Bu flekilde elde edilen ürüne “‹yi Tar›m Uygulamalar› Ser-tifikas› ” verilir.

‹yi Tar›m Uygulamalar›na Nas›l Bafllayal›m?

‹yi Tar›m Uygulamalar›kapsam›nda üretim yapmakisteyen çiftçiler, yetkilendiril-mifl kurulufllar ile anlaflmayapmak ve tar›msal faaliyet-lerinin tüm aflamalar›ndaafla¤›daki flartlar› yerine ge-tirmek suretiyle iyi tar›m uy-gulamalar›na bafllar.

1) ‹ZLENEB‹L‹RL‹K VEKAYIT TUTMA

‹yi Tar›m Uygulamalar›sistemi, ürünün çiftliktensofraya kadar izlenebilir ol-mas›na dayal›d›r. Bu ne-denle üreticiler yapm›fl oldu-¤u tüm uygulamalar› kay›t alt›na almal› ve ürünün tüketilince-ye kadar izlenebilmesi sa¤lanmal›d›r.

‹yi tar›m uygulamalar›nda her y›l iç denetim yap›laca¤›n-dan çiftçilerin, üretimin her aflamas›nda yapt›klar› iflleri kay›talt›na alarak 2 y›l bu kay›tlar› saklamalar› gerekmektedir. Ye-ni müracaatlarda ise, inceleme tarihinden en az 3 ay öncesi-ne ait tüm bilgiler kay›tl› olmal›d›r.

3

Yetifltirme dönemindeki uygulamalar eksiksiz ve zama-n›nda, ekte örne¤i gösterilen (Form-1) tablolar›na ifllenmeli,kolayca görülebilen bir yere as›lmal›d›r. Ayr›ca, kay›tlar› tutu-lan ürün hasat aflamas›nda da ‹l/‹lçe Tar›m Müdürlüklerineonaylat›lmal›d›r. Bir örne¤i muhafaza edilmelidir.

2) ÜRET‹M YAPILACAK ALAN

a) Üretim alan›n›n tarihçesi: Arazi veya serada daha ön-ce yetifltirdi¤imiz ürünler veya tar›msal faaliyetler bilinmeli, in-san sa¤l›¤› ve çevreye olan etkileri de¤erlendirilmelidir.

Bu de¤erlendirmeler neticesinde, uygun bulunan alanlar-da üretim yap›lmal›d›r. Kontrol alt›na al›namayacak riskler söz

4

konusu ise bu alanlar iyi tar›m uygulamalar›nda kullan›lma-mal›d›r.

b) Her arazi özel kodlar ile belirlenmeli: Herhangi bir kar›-fl›kl›k olmamas› için ‹yi Tar›m Uygulamalar› yapmak istedi¤i-miz arazilerimize ve seralar›m›za farkl› numaralar vererekkodlamal›y›z.

c) Yeni ekilecek alanlarda risk de¤erlendirmesi: Üreticilerüretim karar›n› vermeden önce çevreye, insan ve hayvan sa¤-l›¤›na karfl› olabilecek tehlikeler ve zararlar için bir risk de¤er-lendirmesi yapmal›d›r. Bu risk de¤erlendirmesi; toprak tipi,erozyon, taban suyu seviyesi ve kalitesi, sürdürülebilir su kay-naklar›n›n varl›¤›, arazinin ilk kullan›m›, nematodla bulafl›k ol-mas› ve bitiflik alanlara etkisi göz önünde tutularak yap›lmal›-d›r. Kay›tlar, analizler ve yaz›l› gereçler ulafl›labilir olmal›d›r.

Üretim yap›lan alandaki yerüstü ve yeralt› sular›n›n ana-lizleri yap›lmal›d›r.

d) Ürün rotasyonu: Toprak sa¤l›¤›n›n korunmas›, tar›milaçlar›na ba¤›ml›l›¤›n azalt›lmas› ve bitki sa¤l›¤›n›n maksi-mum düzeyde sa¤lanabilmesi için üreticiler dönüflümlü üretimyapmal›d›r.

Ayn› arazi veya serada her y›l ayn› ürün yetifltirilmemelidir.

Domates, biber ve patl›can ayn› familyaya ba¤l› olduklar›n-dan hastal›k, zararl›lar›n o topra¤a yerleflmesi ve hep ayn› be-sin maddelerinin tüketilmesi topra¤›n bu yönde zay›f kalmas›naneden olmaktad›r. Ayn› sebze türleri arka arkaya ayn› tarladayetifltirilmemelidir. Bu nedenle 4–5 y›ll›k bir münavebe gerekir.

Ayn› arazi veya serada her y›l ayn› ürün yetifltirilmemelidir.

5

Dönüflümlü üretimin yap›lmad›¤› durumlarda, yetifltiricilergeçerli bir neden gösterebilmelidirler.

Domates için en iyi münavebe bitkileri ›spanak, marul, ha-vuç, fasulye, bezelye ve kerevizdir. Münavebe plan›n›n uygu-lanmas› zararl› ve hastal›k problemlerini azaltmada etkili biryoldur.

3) TOPRAK VE YET‹fiT‹RME YÖNET‹M‹

a) Toprak haritas› ç›kar›lmas›: Dönüflümlü yetifltiricili¤inplanlanmas›nda, ürün ekim ve yetifltiricilik programlar›nda kul-lan›lmak üzere üretim yap›lacak arazinin toprak haritalar› ha-z›rlanmal›d›r.

b) Toprak ifllemenin mekanik olarak yap›lmas›: Topra¤›ns›k›flmas›n› önlemek ve toprak yap›s›n› korumak veya iyilefltir-mek için toprak, yap›s›na uygun aletlerle mekanik olarak ifllen-melidir.

c) Erozyon tedbirleri al›nmas›: Toprak erozyonunu azalt›c›arazi iflleme teknikleri kullan›lmal›d›r.

d) Toprak sterilizasyonu: Öncelikle buhar veya güneflenerjisi ile sterilizasyon yap›lmal›d›r. Kimyasal uygulamalar›n-dan kaç›n›lmal›d›r.

Domates, kumlu topraklardan hafif killi topraklara kadarher tip toprakta yetifltirilebilir.

Domates yetifltirilecek topraklar›n drenaj›n›n iyi olmas› ge-rekir. Domates toprak asitli¤ine oldukça dayan›kl›d›r. Domatesyetifltiricili¤inde PH : 6-6,5 olmas› tavsiye edilir.

Seralarda yetifltiricilik yap›lacak ise;

Sera, mevcut ürünün art›klar›ndan temizlenmelidir.

6

Özellikle yafll› ve tuz problemi olan seralar 3-5 defa göl-lendirilerek sulanmal›d›r.

Bir önceki dönemde topraktan kaynaklanan hastal›k görül-müfl ise, yaz mevsiminde toprak solarizasyonu yap›lmal›d›r.

Harç Nas›l Haz›rlan›r?

Hibrit domates tohumlar› oldukça pahal›d›r. Bu nedenle fi-de yetifltirirken tohum kayb›n› en aza indirmek, güçlü ve sa¤-l›kl› fide elde edebilmek için afla¤›daki önlemleri almak gerekir.

Fideler, ya dezenfeksiyonu yap›lm›fl, bitki besin maddele-rince zenginlefltirilmifl haz›r torflarda ya da özel olarak haz›r-lanan harç topra¤›nda yetifltirilmelidir. Harç tohum ekiminden2-3 ay önce haz›rlanmaya bafllanmal›d›r.

En yayg›n olarak afla¤›daki kar›fl›mlar kullan›lmaktad›r:

Birinci örnek;

6 k›s›m çiftlik gübresi, 3 k›s›m bahçe topra¤›, 1 k›s›m difl-li dere kumu.

‹kinci örnek;

4 k›s›m çiftlik gübresi, 2 k›s›m bahçe topra¤›, 1 k›s›m difl-li dere kumu.

Harçta kullan›lan ah›r gübresi en az üç ay önceden teminedilmeli, mutlaka iyi yanm›fl olmal›, bitkiye zararl› tuz, asit vb.maddeleri ihtiva etmemeli ve içinde bitki art›klar› bulunmama-l›d›r. Bu nedenle harca girecek malzemeler 1cm. delikli elek-le elenmelidir. Elendikten sonra yukar›da belirtilen oranlardabirbirleriyle iyice kar›flt›r›lmal› ve sulanarak nemlendirilmelidir.Zaman içinde birkaç defa aktar›larak ve nemlendirilerek har-c›n istenilen vasf› kazanmas› sa¤lanmal›d›r.

7

Kullan›lan harc›n mutlak suretle sterilize edilmesi gerekir.Yap›lan sterilizasyon sayesinde topraktaki zararl› mantarlar,bakteriler ve hatta yabanc› ot tohumlar› ile böceklerde yokedilir. Sterilizasyon da; solarizasyon veya buharlama tercihedilmelidir.

4) ÇEfi‹T VEYA ANAÇ SEÇ‹M‹

a) Çeflit veya anaç seçimi: Gübre ve pestisit uygulamala-r›n› asgari düzeye indirecek iflleme teknikleri ile üretilen to-hum ve fideler tercih edilmelidir.

b) Tohum kalitesi: Sertifikal› tohum kullan›lmal› ve busertifika saklanmal›d›r.

c) Hastal›k ve zararl›lara dayan›kl›l›k: Çeflitlerin hastal›kve zararl›lara karfl› belirli dayan›mlar›/tolerans› olmal›d›r.

d) Tohum ilaçlamas›: Tohum veya di¤er üretim materyaliilaçland›¤›nda, kullan›lan ilaçlar, hedef al›nan hastal›k veyazararl›lar›n isimleri kay›t alt›na al›nmal›d›r.

e) Fide: Üretim amac›na uygun seçilen fidelerin kaliteözelli¤i ve hastal›klardan ari oldu¤unu kan›tlayacak sertifika-lar›n›n olmas› gereklidir. Ayr›ca fide üretim aflamas›nda yap›-lan tüm tar›msal uygulamalara (gübreleme, ilaçlama v.b.) aitbilgiler istenerek kay›t alt›na al›nmal›d›r.

Tüm tohumlarda oldu¤u gibi, domates tohumunda daçimlenme ve fide oluflumu için dört faktör gereklidir:

Bir bitkiden elde edilen tohumun çimlenme olgunlu¤unaeriflmifl ve belirli bir dinlenme ihtiyac›n› tamamlam›fl olmas›gereklidir.

Tohumun çimlenebilmesi, hayati olaylara bafllayabilmesi

8

ve bu olaylar› tamamlayabilmesi için, ikinci faktör su(nem)’dur.

Tohumun çimlenebilmesi için toprak s›cakl›¤›n›n en az 10°C olmas› gerekir. 25 °C’ de en iyi çimlenme gerçekleflir. Tümbunlarla birlikte ortamda yeterli oksijenin bulunmas› gerekir.

Tohumlar›n ekim derinli¤i tohum büyüklü¤ünün (genifllik)2-3 kat›n› geçmemelidir.

Seraya Dikim

Taban gübrelemesi yap›lan seralarda, taban t›rm›klanma-l› ve toprak tesviye edilerek fideler 4-5 yaprakl› oldu¤u dö-nemde fazla bekletilmeden dikimi yap›lmal›d›r. Dikimde çukurderin aç›lmamal› ve fidenin kök bo¤az›na kesinlikle toprakgelmemelidir.

Tarlaya Dikim

Domates yetifltiricili¤inde tarla sonbaharda sürülür. ‹lkba-harda dikimden önce toprak tav›nda iken, toprak 20 cm derin-likte pullukla tekrar sürülür. Diskaro geçirilir, gerekirse rotava-törle de ifllenerek toprak dikime haz›rlan›r.

Tarlaya dikilecek fide say›s› afla¤›daki formül yard›m›ylahesaplan›r.

Fide say›s› = Alan / S›ra aras› mesafe x S›ra üzeri mesafe

Öncelikle toprakl› ve saks›l› fidelerin dikimi tercih edilmeli-dir. Toprakl› fidelerin tarla flartlar›na uyumu kolay olup, sars›n-t› geçirmediklerinden ürüne erken yatarlar. Topraks›z fidelertercih edilecekse dikim için dikkatlice yerlerinden sökülerek uy-gun bir kap içerisine yerlefltirilmeli ve dikilene kadar gölge biryerde korunmal›d›r. Fide dikimi dikkatli yap›lmal›, kökler k›vr›l-

9

mamal› ve köklerin toprakla iyice temas› sa¤lanmal›d›r. Dikims›ras›nda fidenin kök bo¤az›n›n ezilmemesine özen gösterme-lidir. Fide dikildikten sonra mutlaka can suyu verilmelidir.

Bak›m ‹flleri

a) Çapalama:

Dikimden 10- 20 gün sonra ilk çapa yap›larak, kök bo¤az-lar› toprak ile doldurulur. Birinci çapadan 2- 3 hafta sonra ikin-ci çapa yap›l›r. ‹kinci çapayla beraber fideler ipe al›nmal›d›r.Gerekli görüldü¤ünde çapalama birkaç kez daha yap›labilir.

b) Malçlama:

Bitkilerin daha iyi geliflme gösterebilmeleri için topra¤›n fi-ziksel özelliklerini (s›cakl›k, nem vb.) art›rmak, kaliteli, erken-ci ve bol ürün almak amac›yla toprak yüzeyinin ince bir taba-kayla kaplanmas›na malçlama denir.

Malç materyali olarak çam pürü, bitki saplar›, saman bal-yalar›, torf gibi maddeler kullan›labilece¤i gibi, daha kullan›fll›olarak de¤iflik renk ve kal›nl›ktaki plastikler malç materyaliolarak kullan›labilir.

c) Budama:

Domateste budama koltuk alma, yaprak alma ve tepe ke-simi fleklindedir.

S›r›k domateste tek gövde oluflturmak için yaprak sap› ilegövde aras›ndaki sürgünler 2-3 cm. boyundayken daha fazlabüyütülmeden elle kopar›lmal›d›r.

Fide dikimi dikkatli yap›lmal›, kökler k›vr›lmamal› ve köklerintoprakla iyice temas› sa¤lanmal›d›r.

10

Bu arada yafll›, hastal›kl› ve fizyolojik olarak hayatiyetini

kaybetmifl yapraklar›n al›nmas› gerekir.

Meyvelerin daha çabuk olgunlaflmalar› ve daha iri olma-

lar› için tepe alma ifllemi yap›lmal›d›r.

5) GÜBRELEME

a) Topra¤›n verimini art›rmak: Mineral veya organik olarak

yap›lacak gübreleme uygulamas›, ürünün gereksinimini karfl›-

lama yan›nda ayn› zamanda toprak verimlili¤ini de korumal›-

d›r. Bu amaçla mutlaka toprak analizi yap›lmal› ve sonuçlar›

kay›t alt›na al›nmal›d›r. Ayr›ca, bu analizlere göre ürün yetiflti-

ricili¤i veya toprak bak›m ve koruma planlar› gelifltirilmelidir.

b) Uygulama s›kl›¤› ve zaman›: Uygun zamanda ve mik-

tarda gübre kullan›m› için toprak analizleri y›lda 1 defa, yap-

rak analizleri ihtiyaç duyuldu¤unda yapt›r›lmal›d›r. Gübreleme

toprak yap›s›na göre hangi gübrenin uygun oldu¤unu belirle-

dikten sonra, bitkinin ihtiyaç duydu¤u miktarda ve zaman›n-

da yap›lmal›d›r. Uygulanan gübre miktar›n›n belirlenen limitle-

rin üstüne ç›kmas› engellenmelidir.

c) Uygulaman›n kaydedilmesi: Topraktan veya yapraktan

yap›lan bütün gübreleme uygulamalar› ürün kay›tlar›nda yer

almal›d›r. Kay›tlarda, ürünün yetifltirildi¤i arazinin yeri, uygula-

man›n tarihi, uygulanan gübrenin cinsi ve miktar›, uygulama

yöntemi ve uygulamay› yapan kiflinin ismi yer almal›d›r.

d) Uygulamada kullan›lan makineler: Gübreleme ekipma-

n› söz konusu arazi için uygun olmal› ve istenen miktarda

gübreyi araziye verebilmelidir. Bunun için ekipman›n y›ll›k ka-

librasyonu (ayar›) ve bak›m› yap›larak, kay›t alt›na al›nmal›d›r.

11

e) Gübrelerin depolanmas›: Gübreler ürün, üretim mater-yalleri ve pestisitler ile birlikte depolanmamal›d›r.

Gübreler, yerden en az 15 cm yüksek ›zgaralar üzerindeuygun koflularda depolanmal›d›r.

Toz, granül ve s›v› v.b. inorganik gübreleri günefl ›fl›¤›,don ve ya¤mur gibi iklimsel olaylardan korumak için kapal›alanlarda depolanmal›d›r. Bu depolar›n havaland›r›lmas› iyiolmal› ve ayr›ca, ya¤mur suyunun girmesine ve nem oluflma-s›na imkan vermemelidir.

f) Organik hayvan gübresi: Toprakta organik madde vebesin maddesi miktar› ile su tutma kapasitesini art›rmak, bu-na karfl›n erozyonu azaltmak ve böylece toprak verimlili¤iniart›rmak için organik gübre veya kompost kullan›lmal›d›r.

Organik çiftlik gübresi çevrenin kirletilmemesi için uygunbir flekilde depolanmal›d›r. Çiftlik gübresinin aç›k arazilerde

‹nsan d›flk›s› ve bunu içeren kanalizasyon suyunun herhan-gi bir flekilde kullan›lmamal›d›r.

12

kullan›m›, gübreleme planlar›n›n bir parças› olarak yap›lmal›-d›r. Uygulamalar kay›t alt›na al›nmal›d›r.

‹nsan d›flk›s› ve bunu içeren kanalizasyon suyunun her-hangi bir flekilde kullan›m› yasakt›r.

DOMATESE NE KADAR GÜBRE VEREL‹M?

Domatesin ihtiyac› olan gübre, toprak veya yaprak tahlilisonucuna göre belirlenir.

Domatesin ihtiyaç duydu¤u bitki besin maddeleri mikta-r›ndan, toprakta mevcut bitkinin yararlanabilece¤i besin mad-deleri ç›kar›ld›ktan sonra ihtiyaç duyulan miktarda gübrelemeyap›lmal›d›r.

Domateste 1 ton ürün elde etmek için kay›plar ve bitki ta-raf›ndan al›namayan miktarlar dahil olmak üzere aktif maddebaz›nda uygulanmas› gerekli N-P-K miktarlar› tablo1’de belir-tilmifltir.

Tablo 1: Domateste 1 Ton Ürün Elde Etmek ‹çin Uygulanmas›Gereken Saf N-P-K Miktarlar› (kg).

Kaynak: Kayg›s›z, H.,1996. Domates Yetifltiricili¤i El Kitab›, ‹stanbul.

Yetifltirme mevsimi, sera tipi, seran›n ›s›t›l›p ›s›t›lmad›¤›,üreticinin deneyimi, tohum çeflidi vs. göz önüne al›narak, eldeedilmesi mümkün olan ürün miktar› hedef olarak seçilmelidir.

Uygulanacak gübre miktarlar›n›n taban ve üst gübrele-medeki yüzde paylar›n›n tespit edilmesi gerekir. Domatesteuygulanacak gübrelerin taban ve üst gübrelemedeki paylar›Tablo 2’de gösterilmifltir.

Azot (N) Fosfor (P) Potasyum (K)

3,0 1,6 4,5

13

Tablo 2: Kullan›lacak N-P-K’n›n Taban ve Üst Gübrele-medeki Paylar› (%)

Kaynak: Kayg›s›z, H., 1993. Sera Üreticisinin El Kitab›, ‹stanbul.

6) SULAMA

a) Sulama ihtiyaçlar›n›n tespit edilmesi: Sulama aral›¤› vemiktar›; ya¤mur, bitki su gereksinimi ve buharlaflmaya gözönüne al›narak hesaplanmal›d›r.

b) Sulama metotlar›: Su kaynaklar›n› en iyi flekilde de-¤erlendirebilecek ve bitkinin ihtiyaç duyaca¤› suyu teminedebilecek damlama sulama yöntemi gibi sulama sistemlerikurulmal›d›r.

Sulama suyu kullan›m› ile ilgili kay›tlar tutulmal›d›r.

c) Sulama kalitesi: Sulama için asla at›k su (kanalizasyonsuyu) kullan›lmamal›d›r. Risk de¤erlendirme esaslar›na bak›-larak, sulama suyu kayna¤› y›lda en az bir kez mikrobiyal,kimyasal ve mineral kirleticiler bak›m›ndan analiz ettirilmelidir.Analiz sonuçlar› kabul edilebilir standartlar ile karfl›laflt›r›lmal›ve aksi sonuçlar için önlemler al›nmal›d›r.

d) Suyun kayna¤›: Çevreyi korumak için sulama suyu ye-tersiz kaynaklardan sa¤lanmamal›d›r.

Domates yetifltiricili¤inde, sulama aral›¤› ve sulama mik-tar› önemlidir. Fazla miktarda azotlu gübreleme ile fazla sula-

DönemAzot

(N)

Fosfor

(P)

Potasyum

(K)

Dikimden önce tabana 10-30 90-100 50-60

Dikimden sonra üste 70-90 0-10 40-50

14

ma verimin düflmesine ve ürünün gecikmesine neden olur.Domates yetifltiricili¤inde ilk meyveler görülünceye kadar su-lamadan kaç›n›lmal›d›r.

Damlama sulama sisteminde su ile birlikte gübrelemeninde yap›lmas› mümkündür. Damla sulama sisteminin bafll›caavantajlar› flunlard›r:

• Afl›r› suyun sebep oldu¤u bitki besin maddelerinin top-raktan y›kanarak uzaklaflmas› bu sistemle asgariye iner.

• Verilen sudan bitki tam olarak istifade eder.

• Afl›r› suyun sebep oldu¤u afl›r› nemden dolay› ço¤alanhastal›klar bu sistem ile azalt›l›r.

• ‹stenildi¤i anda istenildi¤i kadar su verme imkan› sa¤lar.

• Su ve iflçilikten tasarruf imkân› verir.

• Verim ve kalitede art›fl sa¤lan›r.

Bitkinin mikro element ihtiyac›n› karfl›lamak için mikroelement a¤›rl›kl› yaprak gübreleri kullan›lmal›d›r.

Damla sulama sistemi ile uygulanacak gübreler afla¤›da-ki özellikleri tafl›mal›d›r:

1. Sulama sisteminde afl›nmaya sebep olmamal›d›r.

2. Suda % 100 çözünmeli, memelerin t›kanmas›na se-bep olacak art›k b›rakmamal›d›r.

3. Bitki taraf›ndan kolay al›nmas› için flelatlanm›fl olmal›ve bünyesinde iz elementleri ihtiva etmelidir.

4. Bitkilere zararl› ve toprak bünyesini bozan kimyasalmaddeleri (Cl, Fl, Na, HCO3 ve afl›r› SO4) içermemelidir.

15

7) B‹TK‹ KORUMA

Ülkemizde zirai mücadele uygulamalar›, Bakanl›¤›m›z Zi-rai Mücadele Teknik Talimatlar› ve ürün baz›nda haz›rlananEntegre Mücadele Teknik Talimatlar› do¤rultusunda yap›l-maktad›r.

Bitki sa¤l›¤› söz konusu oldu¤unda öncelikle kültürel ted-birler, mekanik mücadele, biyolojik mücadele, biyoteknik yön-temler uygulanmal›, son çare olarak kimyasal mücadele düflü-nülmelidir.

a) Entegre mücadele (EM): Kültür bitkilerinde zarar olufl-turan etmenlerin popülasyon dinamiklerini ve çevre ile iliflkile-rini dikkate alarak, uygun olan tüm mücadele metotlar›n› vetekniklerini uyumlu bir flekilde kullanarak, bunlar›n popülas-yonlar›n› ekonomik zarar efli¤inin alt›nda tutmaya yarayan birhastal›k-zararl› yönetim sistemidir. K›saca Entegre Zararl› Yö-netimi veya Entegre Zararl› Kontrolü de denilebilir.

b) Kimyasallar›n seçimi: Kimyasal mücadelede Bakanl›¤›-m›zdan ruhsat alm›fl zirai mücadele ilaçlar› ile mücadele yap›l-mal›, bu ilaçlar ruhsat ald›¤› üründe ve ruhsat ald›¤› zararl› or-ganizmaya karfl›, belirtilen dozda ve zamanda kullan›lmal›d›r.

Zirai mücadele uygulamalar›nda; insan, hayvan, çevresa¤l›¤› ve ekolojik dengenin korunmas›, bitki ve bitkisel ürün-lerde kal›nt› sorunu olmamas› için yukar›daki kurallar›n yan›

Z‹RA‹ ‹LAÇ ALMADAN ÖNCE HANG‹ ‹LACI, HANG‹ DOZDA,NE ZAMAN KULLANMANIZ GEREKT‹⁄‹N‹ Ö⁄RENMEK ‹Ç‹N ENYAKIN TARIM ‹L/‹LÇE TEfiK‹LATINA VEYA TARIM DANIfiMANI-NIZA BAfiVURUN!

16

s›ra son ilaçlama ile hasat aras›nda geçmesi gereken sürele-re de mutlaka uyulmas› gerekmektedir.

Zirai mücadelede ilaçlara karfl› dayan›kl›l›k oluflumunuengellemek için ayn› pestisit sürekli kullan›lmamal›d›r.

Kullan›lacak olan ilaçlar ülkemizde ruhsatl› olmas›n›n ya-n›nda, ayn› zamanda al›c› ülkede de o üründe ve zararl› orga-nizmalar için ruhsatl› olmal› ve müflterileri ile ba¤lant› kurula-rak baflka ticari k›s›tlamalar›n olup olmad›¤› ö¤renilmelidir.

c) Pestisit uygulama kay›tlar›: Bütün pestisit uygulamala-r› ile ilgili kay›tlar tutulmal›d›r. Kay›tlar; ürün çeflidi, ürünün bu-lundu¤u co¤rafik bölge, uygulama zaman›, uygulama nedeni,teknik izin, kullan›lan kimyasal›n ticari ismi ve miktar›, uygula-ma aleti, operatörün ismi ve uygulama zaman›ndan kaç günsonra hasat yap›lmas› gerekti¤i gibi bilgileri içermelidir.

d) Koruyucu giysiler ve ekipmanlar: ‹flçiler güvenlik tehli-kesi ve sa¤l›k problemlerine karfl› etiketteki kurallar gere¤inceuygun koruyucu giysiler giymelidirler. Koruyucu giysi ve ekip-manlar kullan›mdan sonra mutlaka temizlenmeli ve pestisitler-den ayr› bir yerde muhafaza edilmelidir.

e) Son ilaçlama ile hasat aras› geçmesi gereken süre:Hasat öncesi bekleme süresine mutlaka uyulmal› ve ilaç uy-gulamas› yap›ld›ktan sonra önerilen bekleme zaman›ndanönce ürün hasat› kesinlikle yap›lmamal›d›r.

Bu amaçla hasat yap›labilecek bitkiler di¤er bitkilerdenkolayca görülebilecek iflaretler veya levhalar ile ayr›lmal›d›r.

‹laç ambalaj› üzerinde bulunan etiketteki talimatlar ve uyar›-lara dikkat edilmeli, günü geçmifl ilaçlar kullan›lmamal›d›r.

17

f) ‹laçlama alet ve ekipman›: ‹laçlama ekipman›, söz ko-nusu arazi ve pestisit için uygun, iyi ve bak›ml› olmal› ayr›ca,do¤ru miktarda ilaç at›labilmesi için y›ll›k ayar ve bak›m› yap›l-m›fl olmal›d›r. ‹laçlama alet ve ekipman›, d›fl ortamlardan ge-lebilecek ya¤mur, dolu, don, toz, afl›r› s›cak, kufl pislikleri vb.zararlardan korumak için üstü kapal› uygun ortamlarda muha-faza edilmelidir.

Zirai mücadele teknik talimatlar›nda tavsiye edilen doz veetikette yaz›l› talimatlar do¤rultusunda ilaç kar›fl›mlar› haz›r-lanmal›d›r.

g) Artan ilaç kar›fl›mlar›n›n yok edilmesi: Kimyasal müca-dele için haz›rlanan, ilaçl› kar›fl›m›n artmas› veya tank›n y›-kanmas› s›ras›nda ilaçl› su kar›fl›m› meydana gelirse, bu ka-r›fl›m, ürünün daha önce ilaçlanmam›fl bir k›sm›na veya nada-sa b›rak›lan bir araziye at›lmal› ve ileriye dönük ›fl›k tutmas›için mutlaka kay›tlara geçirilmelidir.

18

h) Pestisit kal›nt› analizleri: Pestisit kal›nt› analizlerinins›kl›¤› risk de¤erlendirmelerine göre yap›lmal›d›r. Hasat önce-si örnek alma ve analiz en etkin yöntemdir. Kal›nt› analizleriraporlar›nda üretici ismi ve ürünün üretildi¤i bölgenin ad› bu-lunmal›d›r. Yetifltirici ve /veya sat›c›lar kal›nt› analizlerinin ya-p›ld›¤› laboratuvarlar›n yetkili ulusal makamlar taraf›ndanonaylanm›fl oldu¤unu kan›tlayabilmelidirler. Maksimum kal›n-t› limitlerinin afl›lmas› durumunda ise bir acil eylem plan› mev-cut olmal›d›r.

›) Pestisitlerin depolamas›: Pestisitler; gübrelerden ve di-¤er materyallerden uzak, sa¤lam, güvenli, dona ve yang›nadayan›kl›, iyi havaland›r›lan ve yeterli ›fl›kland›r›lm›fl bir yerdedepolanmal›d›r.

Pestisitlerin konuldu¤u raflar emici olmayan maddedenyap›lmal›d›r.

19

Pestisitlerin depoland›¤› yerlerde dökülen ilaçlar d›flar›yas›zmamal›d›r (Örne¤in: su kaynaklar›n›n kirletilmemesi içinönlem al›nmal›d›r.).

‹laçl› kar›fl›m›n haz›rlanmas›nda kullan›lacak ölçü kaplar›olmal›d›r.

Kaza ile dökülmeve operatöre ilaç bulafl-mas› durumunda kulla-n›lacak ilk yard›m mal-zemesi (Örne¤in: gözy›kama düzene¤i, bolmiktarda temiz su, birkova kum) mutlaka bu-lunmal›d›r.

Bütün pestisitler orijinal ambalajlar›nda muhafaza edil-melidir.

Anahtar bulundurma ve depoya girebilme yetkisi pestisitkullan›m› konusunda yeterli e¤itim alm›fl olan iflçilerle s›n›rl›olmal›d›r.

Deponun en merkezi yerinde en yak›n telefonun konumu-nu gösteren aç›k iflaretler olmal›d›r. Ayr›ca, en yak›n telefo-nun yan›nda ilk kaza durumunda izlenecek yol ile ilgili yaz›l›kurallar ve acil baflvurulacak telefon numaralar› bulunmal›d›r.

Depoda saklanan kimyasallar›n envanterine ait kay›tlartutulmal›d›r.

Gere¤inden fazla ilaç al›n›p depoda muhafaza edilme-melidir.

S›v› ilaçlar alt raflarda, di¤erleri üstte saklanmal›d›r.

20

Girifl kap›lar›nda olas› tehlikelere karfl› uyar› iflaretleri bu-lunmal›d›r.

i) Boflalan pestisit kutular›: Boflalan pestisit kutular› her-hangi bir amaçla tekrar kullan›lmamal› ve bu kutular›n çevre-yi kirletmesi ve insanlar›n bu kutulara dokunmamas› için ge-rekli önlemler al›nmal›d›r.

Boflalan pestisit kutular›, pülverizatöre ba¤l› bir bas›nçl›y›kama ekipman› ile veya suyla en az 3 kez y›kanmal› ve y›-kamada kullan›lan su ilaçlama aletinin deposuna geri konul-mal›d›r.

Pestisit kutular› y›kand›ktan sonra tekrar kullanmay› en-gellemek için delinmeli veya ezilmeli veya toplama sistemin-de belirtilen kurallara uygun olarak etiketlenmelidir.

Bofl kutular imha edilene kadar güvenli bir flekilde saklan-mal›d›r.

Bofl kutular›n yok edilmesi konusunda bütün yerel kural-lara uyulmal›d›r.

j) Son kullanma tarihi geçmifl pestisitler: Son kullanma ta-rihi geçmifl pestisitler yetkili kimyasal at›k yok edici firmalar

21

veya sat›c› firma taraf›ndan çevreye zarar vermeyecek flekil-de imha edilmelidir.

8) HASAT

a) Hijyen (sa¤l›k ve te-mizlik): Hasatta çal›flacak ifl-çiler için üretim yeri yak›n›ndatuvalet ve ba¤›ms›z el y›kamayerleri olmal›d›r. Ürünlerle te-mas› olacak iflçilerin bulafl›c›hastal›klar›n› yönetime bildir-meleri gerekmektedir.

‹flçilerin rutin sa¤l›k kon-trolleri yap›lmal› ve mümkün-se bir belge ile kay›t alt›naal›nmal›d›r.

b)Hijyen konusunda e¤itim: ‹flçiler taze ürün ifllemesinegeçmeden önce hijyen konusunda temel bir e¤itim almal›d›r.‹flçilerin rahatl›kla görüp okuyabilece¤i bir alana hijyen kuralla-r› yaz›larak as›lmal› ve ayr›ca, iflletme içerisinde e¤itim veril-melidir. Bu e¤itimlerin iflçilere verildi¤i imza alt›na al›nmal›d›r.

Hasat zaman›n›n tespiti çok önemlidir. Hasat erken yap›-l›rsa kalite düflük olur ve nakliye ve depolama da güçleflir. Ha-sad›n gecikmesi halinde ise kalite kay›plar›n›n yan›nda verim-de düfler. Domatesler olgunluk döneminde ve ya¤›fls›z hava-larda hasat edilmelidir.

Hasat bir defada yap›lmad›¤›ndan üründe kal›nt› olma-mas› için mutlaka uygun bir ilaçlama program›n›n yap›lmas›ve bununda kay›tlara geçirilmesi gerekir.

22

Hasat yapan kifliler ellerini iyice sabunlamal› ve bol su iley›kamal›d›r. Ürün hasat› eldiven giyilerek ürüne zarar verme-den yap›lmal›d›r.

c) Ambalajlama: Ambalaj malzemeleri hastal›k ve zararl›-lar›n bulaflmas›n› engellemek için depolarda saklanmal›d›r.

Aç›k alanlarda paketleme yap›ld›¤›nda, bulaflma tehlike-sini ortadan kald›rmak amac›yla ambalaj malzemeleri gecele-ri tekrar depolara tafl›nmal›, arazide b›rak›lmamal›d›r.

Tekrar kullan›labilir plastik kasalar ve hasatta kullan›-lan di¤er malzemeler temiz olmal› veya ürün ve tüketici sa¤l›-¤›n› tehdit edebilecek yabanc› maddelerden ar›nd›rmak ama-c›yla gerekti¤inde temizlenmelidir.

Ambalaj Kaplar›n›n Özellikleri:

• ‹çindeki ürünü ezilmeye karfl› korumal›d›r.

Hasat yapan kifliler ellerini iyice sabunlamal› ve bol su iley›kamal›d›r. Ürün hasat› eldiven giyilerek ürüne zarar vermedenyap›lmal›d›r.

23

• Sallanma ve üzerindeki istif bas›nc›ndan koruyacak de-recede sa¤lam ve sert olmal›d›r.

• Temiz, kokusuz, gösteriflli ve hafif olmal›d›r.

• Havalanmaya ve so¤utulmaya uygun olmal›d›r.

• Boflken kolay tafl›nmal›d›r.

• Az yer kaplamal›d›r.

• ‹stifleme ve tafl›ma gibi ifllemlere uygun olmal›d›r.

• Genellikle bir defa kullan›lacak ambalaj kaplar› tercihedilir. Ancak, gidifl-dönüfl mesafesi ve süresi k›sa ise çok ke-re kullan›lacak tipler seçilebilir.

d) Depolama: Ürün depolar›; gübre, ilaç ile alet ve maki-nelerin depoland›¤› k›s›mlardan ba¤›ms›z olmal›d›r. Depo içe-risinde ürüne temas edecek, kar›flacak ve ürünün hijyenini et-kileyecek unsurlara yönelik tedbirler al›nmal›d›r. Ayr›ca, budepolar zararl›lar›n ço¤al›p yay›lmas›n› en az düzeye indire-cek kontrol tedbirlerini almaya imkan verecek flekilde inflaedilmelidir.

Sebze depolanmas›nda bozulmalar›n kontrolü için enönemli faktör s›cakl›kt›r. Depo s›cakl›¤› mümkün oldu¤uncadüflük tutulmal›d›r. Ancak, domates donma noktas›n›n üzerin-deki s›cakl›klarda bile zarar görebilir. Bu nedenle depo s›cak-l›¤› 7-14°C aras›nda olmal›d›r. Depolamada ikinci faktör oran-sal nem olup bu oran domateste % 90-95 dir.

Depo içindeki havan›n hareketi s›cakl›k, nem ve uçucumaddelerin depo içinde homojen da¤›l›m›n› sa¤lar. Deponunhavaland›r›lmas› ise depo içindeki pis havan›n d›flar› at›laraktemiz havan›n depoya al›nmas› için gereklidir.

24

9) ATIK VE K‹RL‹L‹K YÖNET‹M‹, YEN‹DEN ‹fiLEME VEKULLANMA

a) At›k ve kirlilik oluflturan maddeler: Tar›m iflletmesinde-ki bütün olas› at›k ürünler belirtilmelidir. (Örne¤in; ka¤›t, kar-ton, plastik, ürün kal›nt›s›, ya¤, kaya yünü ve di¤er yetifltirmeortamlar›).

Kirlilik kaynaklar› olmas› durumunda belirtilmelidir. (Örne-¤in; kimyasallar, ya¤, yak›t, ses, ›fl›k kal›nt›, paketleme evin-den ç›kan ak›nt›lar)

b) At›klar›n geriye dönüflüm plan› yap›lmal›: At›k ürünlerve kirlilik ayr›ca kaynaklar› tan›mlad›ktan sonra kirlili¤i ve at›k-lar› en aza indirecek veya önleyecek, at›k yakmay› veya ara-ziye gömmeyi mümkün oldu¤unca önleyecek, bir geriye dö-nüflüm plan› yap›lmal›d›r. Organik ürünlerin kal›nt›lar› çiftlik-lerde kompost yap›labilir veya hastal›k tafl›ma riski olmayandurumlarda topra¤›n iyilefltirilmesi için kullan›labilir.

10) ‹fiC‹ SA⁄LI⁄I, GÜVENL‹⁄‹ VE HAKLARI

a) ‹flçilerin e¤itimi: Tar›msal kimyasallar› kullanan, tafl›-yan ve uygulayan iflçiler ile alet ve ekipman kullanan bütün ifl-çilere bu konuda e¤itim verilmelidir. Bu tür e¤itimler belgelen-dirilmelidir.

b) ‹lk yard›m çantas› ve tehlike iflaretleri bulunmal›: Hemarazide hem de paketleme evinde ilk yard›m e¤itimi alan kifli-ler bulunmal›d›r. Kaza ve acil durumlarda uyulacak kurallarherkesin görebilece¤i yerlere as›lmal› ve bu durumlarda yap›-lacak ifllemler bütün iflçilere çok iyi anlat›lmal›d›r. Kaza ve acildurumlarda temasa geçilecek kifliler, polis, ambulans, hasta-ne ve itfaiye gibi yerlerin telefon numaralar› güncel olarak lis-telenmelidir

25

c) Pestisit kullanan iflçilerin y›ll›k sa¤l›k kontrolü: Çiftliktepestisit uygulamas› yapan iflçiler, ilgili mevzuata uygun flekil-de y›ll›k sa¤l›k kontrollerinden geçirilmelidir.

d) Koruyucu elbise ve ekipman: ‹flçiler iflin durumuna gö-re koruyucu elbise (lastik çizme, su geçirmez elbise, lastik el-divenler, yüz maskeleri v.b.) kullanmak zorundad›r. Ayr›cakullan›mdan sonra elbiseler ve ekipmanlar temizlenerek ilaç-lardan ve gübrelerden ayr› uygun bir ortamda depolamak zo-rundad›r.

Üreticiler koruyucu elbise ve aletler ile ilgili kullan›m tali-matlar›na uymal›d›r.

e) Hijyen (sa¤l›k ve temizlik): Bütün paketleme ve depo-lama alanlar›nda, özellikle g›da, ambalaj malzemeleri, pestisitve gübre depolar›nda, zararl›lara (fare dahil) karfl› gerekli ön-lemler al›nmal›d›r.

‹flçiler yafl meyve-sebze ürün ifllemede uyulmas› gerekentemel hijyen kurallar› ile ilgili e¤itimi alm›fl olmal›d›rlar. Bu e¤i-tim, el y›kama, deri kesiklerinin örtülmesi ve sadece izin veri-len mekanlarda sigara içme ve yeme-içme gibi ana hijyen ku-rallar›n› içermelidir.

Zararl› ve hastal›klar›n ço¤almas›na engel olmak için,tüm çal›flma alanlar› at›k ve çöplerden ar›nd›r›lmal› ve yeterliçöp kutusuna sahip olmal›d›r.

Ürün Orijin Belgesi

Hasat edilen ürün, örne¤i ekte gösterilen (Ek–2) formauygun ürün orijin belgesine sahip olmal›d›r. Ürün orijin belge-si üretici taraf›ndan doldurularak ‹l/‹lçe Tar›m Müdürlüklerineonaylat›ld›ktan sonra taraf›ndan ürünü alan kifli, kurum, kuru-

26

lufl veya firmaya verilmelidir. Ayr›ca ürününü perakende sat-mak isteyenler tüketicinin talebi halinde, ürün orijin belgesiniibraz etmekle yükümlüdür.

‹yi Tar›m Uygulamalar› Sertifikas›

‹yi Tar›m Uygulamalar› Kriterlerine göre üretimleri yap›lanve Bakanl›k taraf›ndan yetkilendirilmifl kurulufllarca kontrollerigerçeklefltirilen ürünler, uygun görülmesi durumunda yine Ba-kanl›k taraf›ndan yetkilendirilmifl kurulufllarca ‹yi Tar›m ÜrünüSertifikas› ile belgelendirilir.

Önemli Domates Hastal›k ve Zararl›lar›

Domates Hastal›klar›:

Erken yaprak yan›kl›¤›, mildiyö, yaprak küfü, bakteriyelbenek , bakteriyel solgunluk ve kanser hastal›¤›, külleme, do-mates mozayik virüsü

Hastal›k ve zararl›lar›n mücadelesi ile ilgili detayl› bilgi almakiçin il/ ilçe Tar›m Müdürlüklerine veya tar›m dan›flmanlar›n›zabaflvurunuz.

27

Domates Zararl›lar›:

Beyaz sinek, yaprak galeri sinekleri, yaprak bitleri, k›rm›z›örümcekler, thripsler, yeflil kurt, yaprak pireleri, domates pasakar›, bozkurt, danaburnu,tel kurtlar›, kök-ur nematotlar›d›r.

Hastal›k ve zararl›lar›n mücadelesi ile ilgili detayl› bilgi al-mak için il/ ilçe Tar›m Müdürlüklerine veya tar›m dan›flmanla-r›n›za baflvurunuz.

‹yi Tar›m Uygulamalar›n›n Faydalar›

• Çevreye zarar vermeden, topra¤›m›z› kirletmeden gele-cek nesillerimize emaneti teslim edebilece¤iz. Unutmamal›y›zki! Bu topraklar bize miras de¤il gelecek nesillerimizin ema-nettir.

• Çevreye ve insan sa¤l›¤›na zarar vermeden yapt›¤›n›züretimle; hem kendi sa¤l›¤›m›z› ve çal›flanlar›n›z›n sa¤l›¤›n›koruyaca¤›z, hem de tüketicilere güvenilir tar›m ürünü suna-bilece¤iz.

• Üretti¤imiz ürünlerin güvenli oldu¤unu belgelendirece¤iz.

• ‹yi tar›m ürünlerine karfl› tüketici talebi artacak, bununsonucu pazarda rekabet gücümüz geliflecek,

• Ürünlerimizi d›fl pazarlara daha kolay ihraç edebilece-¤iz,

• Böylece iflletmemizde daha verimli ve daha karl› üretimyapabilece¤iz.

28

KAYNAKLAR

1. Anonim, 2003. Eurepgap General Regulations. Fruit and Vege-tables, Version 2.1, Jan.04, FoodPlus GmbH, Köln, Germany.

2. Anonim, 2003. Eurepgap Control Points and Compliance Crite-ria. Fruit and Vegetables, Version 2.1-Jan.04, FoodPlus GmbH, Köln,Germany.

3. Anonim, 2003. Eurepgap Checlist. Fruit and Vegetables, Versi-on 2.1-Jan.04, FoodPlusGmbH, Köln, Germany.

4. Anonim, 2006. Serada Domates Yetifltiricili¤i TKB Ankara ‹l Mü-dürlü¤ü, Ankara. htpp://www.ankara-tarim.gov.tr

5. Anonim, 2006. Domates Tar›m› htpp://www.gap. gov.tr.

6. Kayg›s›z, H., 1993. Sera Üreticisinin El Kitab›, ‹stanbul.

7. Kayg›s›z, H., 1996. Domates Yetifltiricili¤i El Kitab›, ‹stanbul.

8. Sebzecilik 2 YAYÇEP TKB yay›nlar›

9. Anonim 2006.Sebze Yetifltiricili¤i. http://www.bahçe.biz/sebze-cilik.htm

10. Sönmez,‹., 2002. T.K.B. Atatürk Bahçe Kültürleri Merkez Arafl-t›rma Enstitüsü, Yalova.

11.fiencan, M., 1976. Sebzecilikte Münavebe, Atatürk Bahçe Kül-türleri, Merkez Araflt›rma Enstitüsü, Yalova.