artropodlar 1. ders

ARTROPODLARPhlebotomus, Sivrisinekler,

Bitler ve Pireler

Prof. Dr. Salih KUK

Phlebotomus, Sivrisinek, Bit ve Pireler 2

AMAÇ ve ÖĞRENİM HEDEFLERİ

• Phlebotomus, Sivrisinekler,

Bitler ve Pireler

• Genel özellikleri,

• Vektörlükleri

• Hastalıklar

• Korunma ve Kontrol


PARAZİTLER

PROTOZONLAR HELMİNTLER ARTROPODLAR

Nematodlar Sestodlar Trematodlar


PHLEBOTOMUS (TATARCIKLAR-KUM SİNEKLERİ)

• Phlebotomodae familyasının sağlık önemi olan tek cinsidir

• Küçük vücutlu, vücutları ve kanatları kıllı, soluk yada parlak sarı renkli zooantrofil sineklerdir

• İnsana;Visceral leishmaniosis (Kala azar), Kutanöz leishmaniosis (Şark çibanı), Amerikan leishmaniosisi, Bartonellosis ve Tatarcık hummasını bulaştırırlar.

• Soktukları yerde harara denen allerjik reaksiyon meydana gelir.


Phlebotomus• Morfoloji:

Erişkin 1.5-3.5 mm boyunda, Baş küçük ve öne eğik, Gözler büyük ve birleşiktir. Hortum delici-emici tarzda

• Anten kısa ve 16 parçalıdır, tespih tanesi şeklinde ince ve uzun yapıda

• Palpler 5 segmentli ve segment büyüklükleri farklı (Tür ayırımında önemli)

• Erkeğin ağız yapısında maxilla ve mandibula yoktur.


PhlebotomusMorfoloji:• Bacaklar göğüsten çıkar, üç çifttir, ince

uzundur,

• Kanatlar kıllı ve lanset şeklindedir. Dinlenme veya konma halinde kanatlar V şeklindedir.

• Karın bölgesi, 10 parçadan oluşur, son iki parçadan genital organlar bulunur

• Sindirim sistemleri:Hortum, farinks, özafagus, mide, bağırsak, rektum, anüs.

• 400 türü olmakla beraber: • P. papatasi, P. sergenti, P. perniciosus

vektörlükte önemli türlerdir.


Phlebotomus

• Yaşayış ve üreme: – Hayvan yuvaları (Kemirgen, kaplumbağa, kertenkele ve kuş

yuvaları),– Hayvan inleri, – Ağaç kovukları, – Ev ve ahırlardaki duvar çatlaklarında yaşarlar – Nemli, loş, rüzgarsız yerlerden hoşlanırlar. – Uçma güçleri az, kısa aralıklarla uçarlar

• Geceleri aktifdirler, gündüzleri barınaklarda bulunurlar. – 25-28oC’de en aktif oldukları ısı.


Phlebotomus• Hayat döngüleri: Yumurta - larva - pupa - erişkin şeklindedir

• Ömürleri kısadırErkekler 4 gün,Dişiler 12-30 gün yaşarlar

Dişileri kan emerek Emdikleri kanı 2-3 günde sindirirler. Erkekleri ise bitki öz sularıyla beslenirler


Ömürleri 2-3 haftadır.

Dişiler döllendikten 8-10 gün sonra çürümüş bitkisel artıkların bulunduğu nemli yerlere 50-60 adet yumurtayı tek tek bırakırlar.

Yumurtalar suda ve kuru yerlerde gelişmezler.


SİVRİSİNEKLER

• Sivrisinekler Diptera takımında yer alan 130 familyadan birisi olan Culicidae familyasındandır.

• 3600 sivrisinek türü bulunan Culicidae familyası üç alt familyaya ayrılır:

• Anophelinae

• Toxorhychitinae

• Culicinae

Hayat döngüleri:

Yumurta - larva - pupa - erişkin şeklindedir.


Sivrisinekler• Morfoloji: 1.5-12.5 mm boyunda, başları küçük, gözleri

büyük, antenleri ve hortumu ince-uzun, karınları silindirik yapıda olan dipterlerdir.

• Tropikal-subtropikal-ılıman iklimlerde yaşarlar. Türkiye'de 66 tür vardır.

• Yumurta: Anophel cinsinde kayık şeklinde, Culex cinsinde ise oval yapıdadır.

• Anophel yumurtalarında yüzgeçler olduğundan suda yüzerler. Culex yumurtalarında ise yüzgeç olmadığından suda yüzemezler ve yumurtlanmadan birbirine yapıştırılarak suya bırakılırlar.


Sivrisinekler• Larva: Bacaksız ve kurt şeklindedir. Hepsi gelişimlerini

suda tamamlarlar.

• Anophellerde hava sifonu olmadığından su yüzeyine paralel dururken,

Culex cinsinde hava sifonu vardır ve su yüzeyine 45 0C açıyla dururlar.

Anophel larvalarının sırtında yüzmeye yarayan Palme tüyleri vardır. Culex’de yok.

Phlebotomus, Sivrisinek,Bit ve Pireler

14


SivrisineklerPupa: hareketli, vücudu iki kısımdan oluşur. (Cephalotorax

ve abdomen) Besin almazlar.

• Anopheles’de: ilk karın parçası gövdeye dayalı, hava borusu kısa ve geniş

• Culex: ilk karın parçası gövdeye dayalı değil, hava borusu dar ve uzun


Sivrisinekler

Erişkin: Vücut 3 parçadan meydana gelir: (Baş -torax-abdomen)

• Başta 2 göz, 1 hortum, 1 çift anten ve 1 çift palp vardır. Erkeklerde mandibula kısa olduğundan konağın derisini delemez ve kan ememezler, bitki yapraklarından öz su emerler.

• Dişide antenler üzerindeki kıllar kısa ve seyrekken erkekte uzun ve sıktır.

• Gövdeden 3 çift bacak, 1 çift kanat çıkar.


Sivrisinekler• Sivrisinekler göller, akarsular ve bataklıklar civarında

gölgelik, rüzgarsız ve kuytu yerlerde yaşarlar.

• Pupadan çıkan dişi 2-24 saat içinde çiftleşir. • Bir dişi bir defada 50-500 yumurta yumurtlar. • Hayat boyu 1-4 kez yumurtlar. • Her yumurtlamadan önce kan emer. • Bir çok türde yumurtalıktaki yumurtanın döllenip gelişmesi

için dişinin kan emmesi gerekir.

• Suyun dışına bırakılan yumurtalar gelişmezler. • Hayat süresi tropikal bölgelerde 6 aya kadar uzayabilir.

Ülkemizde yazın 1-2 ay yaşarlar.


Sivrisineklerin Parazitolojik Açıdan Önemi

1- Ektoparazit olarak sivrisinekler

İnsan ve diğer omurgalı hayvanlardan kan emeler.

Aşırı rahatsızlığa ve allerjik reaksiyonlara yol açarlar

2-Vektör olarak sivrisinekler

Parazitolojik açıdan asıl önemi ise bazen epidemilere bile neden olan hastalık etkenlerini insan ve omurgalılar arasında yaymalarından yani vektörlüklerinden ileri

gelmektedir.


Sivrisineklerle Bulaşan Viral Hastalıklar

• Arbovirus; Artropod vücudunda çoğalan ve artropodlar tarafında diğer canlılara bulaştırılan virüslere denmektedir.

• 500’ün üzerinde Arbovirus tanımlanmış• Bunlardan 100 kadarı insanları • 40 kadarı da evcil hayvanları enfekte etmektedir.


Sivrisineklerle bulaşan viral hastalıklar

• Sivrisinekler virüsleri hem mekanik hem de biyolojik yolla bulaştırırlar

• Doğu at ensefaliti, Venezüella at ensefaliti, Japon ensefaliti, Batı Nil humması virüslerini Anophel cinsi sivrisinekler

• Diğer arbovirusları ise Culicinae türleri bulaştırmaktadır.


Sivrisinekler

• Sivrisineklerle bulaşan Lenfatik Filariosis: -Wuchereria bancrofti, -Diroflaria türleri, -Onchocerca volvulus, -Loa loa, -Mansonella ve -Brugia türlerine ara konaklık ederler.

• Sıtma: Anopheles cinsi dişi sivrisinekler sıtma için kesin konaktır. Dünyada 500 Anopheles türü tanımlanmasına rağmen bunlardan sadece 20 kadarı insan sağlığı açısından çok önemlidir.


Sivrisineklerin KontrolüVektör kontrolünün genel amaç:

– Vektörün, insan ve hayvan barınaklarına girmesini önlemek ve vektör popülasyonunu sayıca küçültmektir

– Kontrolde değişik yöntemler kullanılmakta olup kullanılan yöntemlerin hepsinin hedefi vektörün üreme alanlarını kurutmak,

– Larva ve erişkinle ayrı ayrı mücadele etmektir. Bu amaçla;

a) Çevre düzenlemesi ve korunma b) Biyolojik kontrol c) Genetik kontrol d) Kimyasal kontrol uygulanabilir


1- Çevre Düzenlemesi ve Korunma

• Çevre düzenlemesinin amacı vektör ve insan popülasyounun beraber bulunduğu ortamların vektörün üremesini engelleyecek şekilde değiştirilmesidir.

• Larva üreme alanlarına drenaj kanallarının yapılması

• Çukurların doldurulması

• Arazinin tesviyesi (çevrenin modifikasyonu)

• Su birikinti ve bataklıkların kurutulması (çevrenin manipülasyonu)

• Konutların sivrisinek üreme alanlarına uzak yerlerde yapılması

• Atık suların açıktan akmasının ve birikmesinin önlenmesi gibi önlemlerin alınması gerekmektedir.


1-Çevre Düzenlemesi ve Korunma

• Korunma için; • Kapı ve pencerelere sineklik takılması,• Uyurken cibinlik giyilmesi,• Evsel kullanım amaçlı insektisitlerden

yararlanılması,• Uzaklaştırıcı (Repellent) krem veya solüsyonların

kullanılması, • Elektrik ile ısınan fumigant tabletlerin

kullanılması gibi yöntemlerden yararlanılabilir.


2-Biyolojik Kontrol• Zararlı artropoda karşı onun avcısı, patojeni, paraziti veya

kendisi ile yarışa giren başka bir organizma veya başka bir organizmadan elde edilmiş toksinlerin silah olarak kullanılmasıdır.

• Sadece hedef organizmaya zarar vermesi başka canlılara zarar vermemesi ve bir uygulamadan sonra kendi kendine üreyerek kalıcılık sağlaması diğer kontrol yöntemlerine olan üstünlüğüdür.

• Bu amaçla, Sivrisinek larvalarını enfekte edip öldüren protozoon, nematod, mantar ve bakterilerden

• Sivrisinek larvaları ile beslenen Gambusia cinsi balıklardan yararlanılmaktadır


3-Genetik kontrol 4-Kimyasal kontrol

3-Genetik Kontrol: Laboratuvarda istenilen şekilde elde edilen genotipin doğadakilerle değiştirilmesi fikrine dayanmaktadır.

4-Kimyasal Kontrol: Uzun yıllardan beri vektör ve zararlı kontrolünde kullanılmış fakat insektisitlerin hedef organizma dışındakileri de etkilemesi,

• Çevrede birikmesi,

• Organizmalarda direnç gelişmesi,

• Maliyetinin yüksek olması nedeniyle

• Sosyal ve çevreci baskılar artmıştır.

Bitler


Bitler

• Küçük, vücutları dorso-ventral basık, yavaş hareketli

• Kuşlar ve memelilerin paraziti

• İnsanın en eski parazitlerinden. • 5000 yıllık mumyalarda bitler ve yumurtaları

• Zorunlu, kan emen, sürekli ektoparazitler

• Gelişen teknolojiye rağmen eradike edilememiş


Bitler

Hayat döngüsü:

Yumurta - nimf - erişkin

40 günlük ömür.


Bitler

İnsanda parazitlenen üç bit türü;

1- Pediculus (humanus) capitis (Baş biti)

2- Pediculus humanus (corporis) (Vücut biti)

3- Phthrius pubis (Kasık biti)


Pediculus capitis (Baş biti)

• 1,5- 3 mm., boz renklidir.

• Başta: bir çift anten ve hortum

• Gözler iyi gelişmemiş

• Vücut: dorso-ventral basık, üç çift ayak

• Kanatsız

• Saçlı deride saçlar ve kıllar üzerinde

• Bakımsız kişilerde kaşlar, sakallar arasında da bulunup çoğalırlar.

• Toplu yaşanılan yerlerde ve kış aylarında daha çok


37


Pediculus capitis (Baş biti) Bulaşma:

– İnsandan insana direkt temas

– Enfekte insanın tarak, şapka, bere gibi eşyalarının kullanımı

– Tarama esnasındaki statik elektrikle 1 metre uzağa sıçrar

• Uzun saçlılarda daha çok• Amerika’da baş biti ile infeste 6 milyon kişi


Pediculus humanus (Vücut biti) • Genellikle giysiler üzerinde yerleşir

• Yumurtalar giysilere yapıştırıcı bir madde ile yapıştırılır

• Toplu yaşam yerlerinde (otel, hamam, hastane), ortak kullanılan; örtü, kanepe, mobilyalar, ev eşyalarında kısa süre yaşar

• Toplu taşıma araçlarının döşemelerinde 2-10 gün canlı kalırlar

• Giysilerin sık değiştirilmesi, yıkanması, ütülenmesi ve banyo yapılması yayılmayı önler


43

Pediculus humanus (Vücut biti)

• Açken gece-gündüz kan emerler, geceleri daha aktif

• Kişisel duyarlılığa bağlı belirtiler

• Geceleri kaşıntı artar, sürekli kaşıma ile deride kalınlaşma ve esmerleşme (Pediculosis)

• Vektörlük: lekeli tifüs, siper humması, bit dönek humması.


Phthirus pubis (Kasık biti)

• Morfoloji: diğer bitlerden farklı; daha kısa ve geniş

• Pubiste kıl folikülü ve kıl diplerine başını sokarak tutunur

• Genellikle cinsel temas sırasında bulaşır

• 15-40 yaşları arasında daha çok

• Alafranga WC, iç çamaşırları, ortak yatakla da bulaşır

• Karın ve kasık bölgesinde kaşıntılar

• Hastalık etkeni taşımaz.


Bitlerin Zararlı etkileri

1. Kan emmeleri: Bir insanda 16.000 bit sayılmış. 4 mg kan emerse, günde 64 gr.

2. Toksik etkileri: Toksinleri ile melanodermiye sebep olurlar.

3. Vektörlük : P.humanus; Ricketsia provazeki, R. quintana


Bitler

• Tanı: Saç, elbise veya pubis bölgesindeki kıllar üzerinde daha çok yumurtaların görülmesiyle tanı konur. Başta kepek ile karıştırmamak gerekir.

• Korunma: Ortak eşya kullanmama, toplu yaşanılan yerlerde sık

sık kontrol ve infeste kişilerin tedavisi.

Pireler

Phlebotomus, Sivrisinek, Bit ve Pireler

Pireler

•Uzunluklarının yaklaşık 150 katı kadar bir mesafeyi sıçrayarak geçebilirler. •Bir insanın 305 metre atlaması demektir. •Uzay mekiğinden 50 kat fazla bir sürat kazanırlar.

Phlebotomus, Sivrisinek, Bit ve Pireler


SIPHONAPTERA (Pireler)

• Siphonaptera: kan emici (siphoning) ve kanatsız (Aptera). • Siphonaptera takımı içerisinde yer alan pireler dünyanın her

tarafında 2000 den fazla tür.

• Vücut: lateral basık, erişkinleri 1-4 mm boyunda • Vücut: baş, toraks ve abdomen

• Ağız yapısı: sokucu ve emici.


54



• Torakstan: 3 çift bacak çıkar,

• Üçüncü çift bacaklar çok uzun ve zıplamaya elverişlidir.

• İleriye doğru 33 cm, dik olarak 20 cm zıplarlar.



• Hayat siklusları: yumurta-larva-pupa-erişkin.

• Üremeleri için kana ihtiyaç vardır.

• Sindirim sistemleri kanla dolu olsa bile sık sık kan emerler ve dışkıları ile sindirilmemiş kan çıkarırlar ki bu da yavrulara besin kaynağı olur.

• Gebe dişi yumurtalarını toprak veya enfeste yuvalara bırakır.

• Yumurtadan çıkan larva, pupa dönemine kadar 3 gelişme dönemi geçirir ve bunlar organik artıklarla beslenirler.


Pirelerin zararlı etkileri

1. Isırarak veya cilt içerisine girerek oluşan kaşıntı

2. Vektörlük: Pulex irritans (insan piresi), Xenopsilla cheopis (rat piresi) Yersinia pestis, Rickettsia mooseri, Hymenolepis diminuta’yı bulaştırırlar.

Ctenocephalides canis ve C. felis Diphylidium caninum’u taşır.

3. Bazı helmintlere ara konaklık yaparak.



• Tıbbi önemi olan pireler: taraksız ve taraklı pireler. Taraklar sınıflamada kullanılır

• Yanak tarağı ve göğüs tarağı diye iki çeşit tarakları vardır.

• Pulex irritans (İnsan piresi), taraksız.


Pire ve veba vektörlüğü:

Pirelerin vebayı taşıyabilme yeteneği proventrikül (ön mide) ün yapısına bağlıdır.

Kanın depo edildiği divertiküller bulunmaz



Kontrol• Temizlik ve güneş pirelerin düşmanıdır. • Evlerin ve eşyaların temizlenmesi ve

güneşlendirilmesi gerekir.• Evcil ve yabani hayvanlardaki pirelere ve bu

hayvanlara karşı savaş.


SIPHONAPTERA (Pireler) TEDAVİ


ÖZET

• Phelebotomus genel özellikleri ve vektörlüğü

• Sivrisinekler genel özellikleri ve vektörlüğü

• İnsanda parazitlenen bitler ve zararlı etkileri

• Pireler, genel özellikleri ve zararlı etkileri


KAYNAKLAR

• DERS NOTLARI• http://parazitoloji.erciyes.edu.tr/?page_id=1631

• Parazitoloji’de Artropod hastalıkları ve Vektörler. Özcel MA, Daldal N.

• Özcel’in Tıbbi Parazit Hastalıkları. Özcel MA.• Temel Tıbbi Parazitoloji. Saygı G.

• Diagnostic Medical Parasitology. Garcia LS.• Human Parasitology -Bogitsh BJ.


65 Teşekkürler

artropodlar 1. ders

Documents