arthur schopenhauer in yeter sebep ilkesi ve kant elestirisi

7/29/2019 Arthur Schopenhauer in Yeter Sebep Ilkesi Ve Kant Elestirisi

1/129

MULA NVERSTES

SOSYAL BLMLER ENSTTS

FELSEFE ANABLM DALI

ARTHUR SCHOPENHAUERN YETER SEBEP LKES VE KANT ELETRS

YKSEK LSANS TEZ

KUBLAY HOGR

DANIMAN

PROF. DR. DOAN ZLEM

TEMMUZ, 2007

MULA


2/129

2

MULA NVERSTES

SOSYAL BLMLER ENSTTS

FELSEFE ANABLM DALI

ARTHUR SCHOPENHAUERN YETER SEBEP LKES VE KANT ELETRS

KUBLAY HOGR

Sosyal Bilimler Enstitsnce

Yksek Lisans

Diplomas Verilmesi in Kabul Edilen Tezdir.

Tezin Enstitye Verildii Tarih : 17 Temmuz 2007

Tezin Szl Savunma Tarihi : 18 Haziran 2007

Tez Danman : Prof. Dr. Doan ZLEM

Jri yesi : Prof. Dr. oanna KUURAD

Jri yesi : Yrd. Do. Dr. Nebil REYHAN

Enstit Mdr : Prof. Dr. mer GRKAN

Temmuz, 2007

MULA


3/129

3

TUTANAK

Mula niversitesi Sosyal Bilimler Enstitsnn ....../...../......... tarih ve............ sayl toplantsnda oluturulan jri, Lisansst Eitim-retimYnetmeliinin ....... maddesine gre, Felsefe Anabilim Dal Yksek Lisansrencisi Kubilay HOGRn Arthur Schopenhauerin Yeter Sebep lkesi ve KantEletirisi adl tezini incelemi ve aday 18/06/2007 tarihinde saat 14:00da jrinnde tez savunmasna alnmtr.

Adayn kiisel almaya dayanan tezini savunmasndan sonra altmbedakikalk sre iinde gerek tez konusu, gerekse tezin dayana olan anabilimdallarndan sorulan sorulana verdii cevaplar deerlendirilerek tezin baarl

olduuna oybirlii ile karar verilmitir.

Tez Danman

Prof. Dr. Doan ZLEM

ye ye ye


4/129

4

YEMN

Ykseklisans tezi olarak sunduum Arthur Schopenhauerin Yeter Sebeplkesi ve Kant Eletirisi adl almann, tarafmdan bilimsel ahlak ve geleneklereaykr decek bir yardma bavurulmakszn yazldn ve yararlandm eserlerinKaynakada gsterilenlerden olutuunu, bunlara atf yaplarak yararlanmolduumu belirtir ve bunu onurumla dorularm.

17 / 06 / 2006

KUBLAY HOGR


5/129

5

YKSEKRETM KURULU DOKMANTASYON MERKEZ

TEZ VER GR FORMU

YAZARIN MERKEZMZCE DOLDURULACAKTIR.

Soyad :

Ad : Kayt No:

TEZN ADI

Trke :

Y. Dil :

TEZN TR: Yksek Lisans Doktora Sanatta Yeterlilik

O O O

TEZN KABUL EDLD

niversite :

Faklte :

Enstit :

Dier Kurulular :

Tarih :

TEZ YAYINLANMISA

Yaynlayan :

Basm Yeri :

Basm Tarihi :

ISBN :

TEZ YNETCSNN

Soyad, Ad :

nvan :


6/129

6

TEZN YAZILDII DL : TRKE TEZN SAYFA SAYISI: 120

TEZN KONUSU (KONULARI ) :

1. IMMANUEL KANTIN TRANSENDENTAL DEALZM

2. SCHOPENHAUERN BLG TEORSNDE YETER SEBEP LKES

3. SCHOPENHAUERN TRANSENDENTAL DEALZM ZMLEMES

TRKE ANAHTAR KELMELER :

1. Yeter sebep ilkesi

2. Nedensellik

3. Grn ve kendinde-ey ayrm

4. steme ve beden

5. Kant eletirisi - nc antinomi

Baka vereceiniz anahtar kelimeler varsa ltfen yaznz.

NGLZCE ANAHTAR KELMER: Konunuzla ilgili yabanc indeks, abstrakt ve thesauruslarkullannz.

1. The principle of sufficient reason

2. Causality

3. The distinction of appearance and thing-in-itself

4. Will and body

5. Critical of Kant Third antinomy

Baka vereceiniz anahtar kelimeler varsa ltfen yaznz.

1- Tezimden fotokopi yaplmasna izin vermiyorum O

2- Tezimden dipnot gsterilmek artyla bir blmnn fotokopisi alnabilir O

3- Kaynak gsterilmek artyla tezimin tamamnn fotokopisi alnabilir O

Yazarn mzas : Tarih : 18/07/2007


7/129

7

Ksaltmalar

Schopenhauer

WWR : The World as Will and Representation

WWV : Die Welt als Wille und Vorstellung

FR : On the Fourfold Root of the Principle of Sufficient Reason

FW : Prize Essay on the Freedom of the Will

PuP : Parerga und Paralipomena

KantCPR : Critique of Pure Reason

KdrV : Kritik der reinen Vernunft

CJ : Critique of Judgement

Leibniz

LC : Letters to Clarke

NE : New Essays on Human Understanding

Dier Ksaltmalar

Med. : Meditasyon

Vol. : Volume

Bl. : Blm

mkt. : Mektup

e.d. : e deyile

ev. : eviren

tr. : translation

ed. : editor


8/129

i

i

indekiler

ZET ...................................................................................................................................................

ABSTRACT........................................................................................................................................

GR .................................................................................................................................................... 1

I. BLM IMMANUEL KANTIN TRANSENDENTAL DEALZMNE TARHSEL BRBAKI ................................................................................................................................................... 7

I.1.KITA RASYONALZM:DESCARTES LEBNZ .............................................................................. 8I.2.NGLZ EMPRZM:LOCKE HUME .......................................................................................... 12I.3.KANTIN ELETRSZERNE ................................................................................................... 15I.4.KANTTA DENEY (ERFAHRUNG)KAVRAMI ............................................................................ 21I.5.DUYARLIINA PRORFORMLARI .............................................................................................. 24

I.5.a. Uzam (Raum)........ .............. ............ .............. ............ ............. ............ .............. ............ ...... 26I.5.b. Zaman (Zeit) ............ ............ .............. ............ ............. ............. ............. ............ .............. ... 28

II. BLM SCHOPENHAUERN BLG TEORSNDE YETER SEBEP LKESNN ELEALINII VE ONUN DRTL KK ZERNE......................................................................... 32

II.1.YETER SEBEP LKESNN DAHA NCEKKAVRANIBMLER ................................................ 32II.1.a. Descartes............ ............ ............ .............. ............. ............. ............. ............ .............. ....... 34II.1.b. Spinoza.............. ............. ............ .............. ............ .............. ............. ............ ............ ......... 37II.1.c. Leibniz-Wolff ........... .............. ............ .............. ............ ............. ............ .............. ............ .. 41

II.2.SCHOPENHAUERN BLGTEORSNDE YETER SEBEP LKESNN KKLER ............................... 43II.2.a. znenin Tasarmlama Yetisinin rn Olarak Nesneler Snfnn Birincisi ............. ...... 45II.2.b. Nesneleme Basamaklar ................................................................................................. 51II.2.c. znenin Tasarmlama Yetisinin rn Olarak Nesneler Snfnnkincisi...................... 55II.2.d. znenin Tasarmlama Yetisinin rn Olarak Nesneler Snfnn ncs ............ ..... 59II.2.e. znenin Tasarmlama Yetisinin rn Olarak Nesneler Snfnn Drdncs............. . 60II.2.f. Genel Bak ....................................................................................................................... 63

II.3.KANT VE SCHOPENHAUER ........................................................................................................ 64

III. BLM SCHOPENHAUERN KANTI TRANSENDENTAL DEALZMZMLEMES VE ONA YNELTT ELETRLER ........................................................ 67

III.1.TRANSENDENTAL METAFZK.................................................................................................. 70III.2.SAFAKLINELETRSNDEKBAZI TEMEL KAVRAM VE IKARIMLARIN ELETRS ................ 75

III.2.a. Nedensellik Olarak Karlkl Etki Kategorisi ................................................................ 91III.2.b. Tzn Srekliliilkesi ................................................................................................... 95III.2.c. Birka Karlatrma..................................................................................................... 103

DEERLENDRME VE SONU.................................................................................................. 107

KRONOLOJ ................................................................................................................................... 111

KAYNAKA .................................................................................................................................... 114


9/129

ii

ii

ZET

Schopenhauer, Descartesn cogitosunun beden araclyla aklanabileceini

ileri srer. Bedensel gdlenimimiz ve buna bal olarak ortaya kan arzu ve

isteklerimiz varln ve bilginin temelini atmaktadr. Bu gdlenimler yalnzca

biyolojik deil, zihinsel edimlerimizin de, e deyile bir akl varl olarak insann

zsel ieriinin de kaynanda yer almaktadr. te yandan yalnzca insan deil

organik ve inorganik tm varlklar istemenin unsurlar olarak nesnellik kazanrlar.

steme btnyle gerekliin kendisinde ve tek tek nesnelerinde kendini gsteren

kendinde-eydir.

Schopenhauer kendinde-eyi Kanttan miras alarak kullanrsa da, kavramn

ieriinin bilinemezliini Kantta brakmtr. Ksacas o, kendinde-eyin bilinebilirbir nitelie sahip olduunu ve onun isteme olduunu syleyecektir. Dier yandan

Kantn agnostisizmini sakncal bulmaktadr. Kant, ilk nedenin bilinemezliini, akln

nedenleri sonsuzca arama eilimine balamtr. nc antinomi olarak bilinen bu

durum, Kantn nedensellik ilkesini, bir ilk nedenin varlnn olanakszlna tar.

Schopenhauerin nl Kant eletirileri bu noktadan beslenir ve onu kendi nedensellik

ve uzam-zaman teorisini kurmaya iter. Schopenhauer bunu yeter sebep ilkesi

erevesinde yapmaktadr.

Bu inceleme temelde yeter sebep ilkesinin aklanndan yola karak

Schopenhauerin Kant eletirisine ynelmekte ve bu eletiriyi mteakip ortaya kan

isteme ve beden metafiziini aklamaya almaktadr.


10/129

iii

iii

ABSTRACT

Schopenhauer assumes that the Cartesian cogito can be explained through the

body. Our physical drives on which depend our desires and wants, set the ground of

knowledge. These drives are in the very source of our biological as well as our

intellectual acts, i.e. at the essential content of man as a rational being. On the other

hand, not only men, but all beings, organic and inorganic, get objectivity as a product

of will. Will is the thing-in-itself which shows itself in the reality as a whole and in

the individual objects.

Even though Schopenhauer uses the Kantian thing-in-itself, he left the

ungraspable content of this concept back in Kant. In short, he will say that the thing-

in-itself has an intelligible quality and that it is will. On the other hand, he foundsKants agnosticism objectionable. Kant associates the unknown character of the first

cause with the inconclusive research of causes. This case, known as third

antinomy, takes the principle of causality to the impossibility of the existence of the

first cause. Schopenhauers famous criticism against Kant relies on this point. Thus

he goes on to construct his own theory of causality and of space-time. Schopenhauer

does this in the context of sufficient reason principle.

This study aims at explaining the will and body metaphysics on the groundsof sufficient reason principle and Schopenhauers criticism to Kantian philosophy.


11/129

1

1

GR

Almanyada Schopenhauerin eserlerinin ilk toplu basm 1873te Julius

Frauenstdt tarafndan yaplmtr. 1891de Ernst Grisebach, 1911de Paul Deussen,

1946-50 ve son olarak 1988de Arthur Hbscher daha sonraki toplu basmlar

gerekletirmilerdir.

Schopenhauerin ngilizce evirileri Almanca ilk toplu basmn hemen

ardndan yaplr. ngilizce iki evirisi bulunan Die Welt als Wille und Vorstellung1

nce 1883te The World as Will and dea olarak R.B. Haldane ve J. Kemp

tarafndan, yllar yllar sonra 1958de The World as Will and Representation adyla

E.F.J. Payne tarafindan evrilmitir. Bu evirilerin ardndan filozofun dier eserleri

de srayla ngilizceye kazandrlmtr; ber die vierfache Wurzel des Satzes vom

zureichenden Grunde, On the Fourfold Root of the Principle of Sufficient Reason

olarak ve ber den Willen in der Natur, On the Will in Nature adyla 1889da Mme

Hillebrand tarafndan, ber die Grundlage der Moral, nce On the Foundation of

Morality olarak 1903te Bullock evirisiyle, sonra On the Basis of Morality adyla

Payne tarafndan 1995de yaymlanmtr. ber die Freiheit des Willens, 1960ta

Kolendann ngilizce evirisiyle Essay On the Freedom of the Will olarak km,

1999da Payne tarafndan evrilerek yeniden baslmtr. Son olarak filozofun nl

eseri Parerga und Paralipomena,daha nce baz blmleri evrilmise de tamamyla

ilk kez 2000 ylnda yine Payne evirisiyle yaymlanmtr.

ngilizcede Schopenhauer hakkndaki almalaryla tannm belli bal

kiiler arasnda, C. Janaway (Schopenhauer: A Very Short Introduction, Self and

World in Schopenhauers Philosophy), P. Gardiner (Schopenhauer), D.W. Hamlyn

(Schopenhauer), J.E. Atwell (Schopenhauer: The Human Character, Schopenhauer

on the Character of the World: The Metaphysics of Will), B. Magee (The Philosophy

of Schopenhauer), D. Jaquette (The Philosophy of Schopenhauer), D. Cartwright(Philosophy of Schopenhauer), M. Tanner (Schopenhauer) ve M. Beer

Schopenhauerin eserlerinin evirileriyle ilgili olarak P. Gardinern Schopenhauer(1963)kitabnnnsznde verdii bilgiler ve P. Lewisin Schopenhauer (2002) adl bibliyografik almaskarlatrmal olarak dikkate alnmtr.1 Schopenhauerin tm eserlerinin balklar metin iindeki ikinci kullanmlarndan itibaren Trkeadlaryla sunulacaktr k.h.


12/129

2

2

(Schopenhauer) gibi isimler yer almaktadr. Ayrca F. Coplestonun Arthur

Schopenhauer: Philosopher of Pessimismi, W. Caldwellin Schopenhauers System

in its Philosophical Significance ve J. Youngn Willing and Unwilling: A Study in

the Philosophy of Arthur Schopenhaueri nemli bavuru kaynaklar durumundadr.

Bunlar dnda M. Foxun Schopenhauer: His Philosophical Achievement, C.

Janawayin Willing and Nothingness: Schopenhauer as Nietzsches Educatorve The

Cambridge Companion to Schopenhaueri, D. Jacquettein Schopenhauer,

Philosophy and the Arts ve filozofun 200. doum yldnmnde E. Von der

Luftun hazrlad Schopenhauer: New Essays in Honor of His 200th Birthdayi

derleme olarak oluturulmu almalardr.

Schopenhauer zerine hazrlanm biyografiler de belirli saydadr. lki

1890da W. Wallace (Life of Arthur Schopenhauer), ikincisi 1932de H. Zimmern

(Arthur Schopenhauer) tarafndan kaleme alnmtr. Fakat filozofun biyografileri

iinde en bilineni Rdiger Safranskinin Schopenhauer und die wilden Jahre der

Philosophie (Schopenhauer and The Wild Years of Philosophy) balkl eseridir.

Ayrca Almanca literatrde yerini alm en bilinen biyografiler arasnda Kuno

Fischerin Schopenhauers Leben, Werk und Lehresi ile Wilhelm von Gwinnerin

Schopenhauers Leben ve Arthur Schopenhauer aus persnlichem Umgang

Dargestellt adl eserleri; Walter Abendrothun Schopenhauer; Karl Pisann

Schopenhauer: Geist und Sinnlichkeit ve Schopenhauer: Kronzeuge einer unheilen

Welt adl almalar ile son olarak Arthur Hbscherin Denker gegen den Strom:

Arthur Schopenhauer gestern, heute, morgen ve Arthur Schopenhauer: Biographie

eines Weltbildes balkl eserleri anlmadan geilemez. Bunlarn dnda J.

Frauenstdtin Briefe ber die Schopenhauersche Philosophiesi de eklenmelidir.

Son olarak Thomas Mannn, Georg Simmelin, Johannes Volkeltin, Alfred

Schmidtin ve Paul Deussenin eserleri profesyonel bir incelemenin gzden

karmamas gereken trdendir. Ayrca Mainzda Johannes Gutenberg niversitesibnyesinde faaliyet gsteren Schopenhauer Gesellschaftn filozofla ilgili almalar

da dzenli olarak srmektedir; bunlar arasnda en nemlisi dzenli olarak

yaymlanan Schopenhauer Jahrbuchtur. Jahrbuch, 1912de Paul Deussenin ilk

sayy yaymndan beri aralksz yaymlanmaktadr.


13/129

3

3

Ne var ki Trkede felsefenin geneline yerlemi yoksulluk Schopenhauer

ile ilgili olarak daha arpc durumdadr. lerleyen yayla birlikte nezaket ve

tevazudan uzaklaan bu huysuz ama nemli filozof hakknda yaplan incelemelerin

deeri tartmal olmakla beraber nitelikli birka eserin dilimizde yer aldn

belirtmek gerekir. Bu erevede zellikle onun antropolojisini inceleyen oanna

Kuuradinin Schopenhauer ve nsan adl incelemesi ve Veysel Ataymann

Schopenhaueri tematik olarak ele ald Varolmann Acs adl kitaplarn anmak

yeterli olur. Bugne dek Schopenhauerin eserlerinden yaplan eviriler arasnda

sonuncusu olan filozofun opus magnumu, steme ve Tasarm Olarak Dnya

balyla dilimize evrilmitir. Fakat bu evirinin olduka eksik ve keyfi biimde

yapldn sylemek yanl olmaz. Bununla birlikte filozofun eserinin ayrlmaz bir

paras, hem girii hem de sonucu niteliinde olan ek ksm Kritik der KantischenPhilosophienin evirisi sz konusu kitapta yer almamaktadr.

Dilimizdeki dier orijinal Schopenhauer evirilerinin filozofun kimi

yazlarnn derlemesi olduklar izlenimi olumakta, eserlerinin iinden baz yazlarn

seilerek kitap formunda basldna tank olunmaktadr. uras aktr ki onun

felsefesinin pratik yanyla (soruna getirdii zm yollar da denebilir) ilgilenen

almalarn, yaplan aratrmalarn hemen hemen tamamn oluturduu, buna karn

teorik yanna (sorunu ortaya koyu biimi) eilen incelemelerin belki de hi

bulunmad sylenebilir. Nitekim onun felsefesinin, birbirinden ayrmann doru

olmad iki yn olduu reddedilemez ve o otuzlu yalarnn bana dek tm teorik

sistemini kurmutur bile. Her ne kadar bu ayrm yapmak sakncal grlebilirse de,

onun etik ve estetik kavrayna doru biimde ancak bu teorik aratrmayla

girilebilir. te onun teorik felsefi incelemenin konusunu oluturacak eserlerinin

bunlar Vierfache Grunde, Die Welt als Wille und Vorstellung ve Kritik der

Kantischen Philosophiedir ele alnd bir aratrmadan henz yoksun

bulunmaktayz. Bu tezin snrlar iinde, bir lde bu boluun yaratt bir konuilenmektedir.

Schopenhaueri, opus magnumunu henz yirmili yalarnda yazm bir filozof

olarak deerlendirirken yaamnn geri kalanndaki dnsel geliimiyle eserine

balln koruduunu grmek gerekmektedir. Byle bakldnda geirdii


14/129

4

4

ocukluk, onun dnce dnyasn erken olgunlatrm, onu yaama ve evrene dair,

temelleri sk kurulmu bir etik ve estetik perspektife sahip klmtr. Dier yandan

pratik yaamnda ilerleyen yayla birlikte, srekli bocalamaktan kendini alabildiini

sylemek de zordur. Altmna geldiinde, genlik dnemini dndke bir karakter

ve miza kartl grdn itiraf etmektedir. rnein 1847de Drtl Kke

yazd nszde bu kartl u szlerle betimlemektedir:

Genliin kibar, alakgnll tavr ile -...- argmanlarn gven ve sabrla ilerisren bu yal adamn zaman zaman olduka kaba olabilen sesi arasndakikartlk gerekten dikkat ekiyor, ki onun iine srklendii, ann soylukar birliinin gerek amalar ve esas karakteri zamann aknda zorunluolarak kefedilir (FR, 1877: xviii).

Onun yalandka rahatsz edici olabilen mizacnn ikili yn, kimi yorumcular

tarafndan ho ve ilgi ekici karlanmken, kimilerinin fkesini stne ekmitir.

Ne var ki, tarzna karn Schopenhauer ciddi ve nemli bir filozof olmutur.

Buraya dek dile getirdiklerimizin ardndan, almamzn ieriine dair

birka sz syleme gerei douyor; ncelikle Schopenhauerin felsefesini kabataslak

zetleyerek balayacaz: Felsefede Descartes ile balayan byk dnmn

ardndan bir baka nemli dnm de ondokuzuncu yzylda yaanr. Descartes

nesneyi, dnme yoluyla kavramay retmi ve nesneyi birbirine kart biimde

dncenin karsna koymutur. Schopenhauer ise Descartestan beri d dnyaya vebireyin kendisine dair bilgisine kaynaklk eden aracn dnme etkinlii olduu

biimindeki bu hkim gr ile arasna mesafe koyar. Ona gre dncede yer alan

formlar retisi doru olamaz; onun iddias kavrama yetimizin, kaynan fiziksel

varoluumuzda, yani bedenimizde bulduu ynndedir. Demek ki, Descartesn

cogitosunun yerini beden almaktadr. steme (Wille) bedenin a posteriori bilgisidir; o

halde onun asl nemi istemenin grnr hale gelmesinden doar. steme dorudan

bedenin eylemiyle aa kar. Bedenin her eylemi dolayszca istemenin

davurumudur; beden, istemeyi taklit eder. Aslnda bunlar bir ve ayn eydir.

Her varlk iin dnya onun kendi tasarmdr. Gereklik ise kendini

tasarm olarak dnyada gstermez. Gereklik, grnlerin bilinebilir dzeni olan

sradan dnyada deildir. D dnya zihnin basit bir kurgusudur, zihinse (i)

gerekliin yardmyla ortaya kan basit bir arac konumundadr. Buna karn herkes


15/129

5

5

gereklii, kendi fiziksel eilimlerinde, bilind gdlerinde, ama, istek ve

arzularnda deneyler. stemeyi, yani gereklii, doada2 gr yoluyla bilir ve tanrz.

Yerekiminde, mknatsn kuzey kutbuna doru dnme eiliminde, yldzlarn

hareketinde ve insann bilinli iradi davrannn temelinde bu kr itki, isteme yer

almaktadr (Edman, 1928: ix-x).

Schopenhauere gre istemenin yol at arzu ve isteklerin dizginlenmemesi

insanda ihtirasa neden olur, ihtiras ise acya neden olmaktadr.3 Bu nedenle onun

yadsnmas, yaama iradesinin krlmas gerekmektedir. Schopenhauer bunun iin iki

farkl seenek, zm sunmaktadr: Birincisi estetik seyrediin dnyasna snma,

dieri ise yaamdan el etek ekme olarak anlalabilecek bir tr etik ka. Bu kan

kendisi bir kurtuluu vaat etmez.4 Kurtuluun romantik ironisi dnyaya hi gelmemi

olmak arzusunda bulunabilir. Schopenhauer romantik gelenein bir unsurudur;

Weimerda, romantik bir kltrel evre iinde de bulunmutur.

ncelememiz temelde Schopenhauerin Kant eletirisi zerine kurulmutur.

Bunun iin Schopenhauerin yeter sebep ilkesi zerine incelemesinden yola

kmaktadr (ilk blm ise bu incelemeye bir hazrlk olarak anlalabilir). Bunun

nedeni yle aklanabilir: leriki sayfalarda birka kez dile getirildii gibi,

Schopenhauer iin Kantn en deerli yn, grn ve kendinde-ey ayrmn

yapmasdr. Ama bu ayrm kendinde-eyin bilinmezlie terk edilmesi nedeniyle bir

sorunu da beraberinde getirmitir. Buna karn Kantn kendinde-eyin

bilinemeyecei iddiasnn ortaya kard sorun, yeter sebep ilkesinin kalplarndan

biri olan nedensellik yasasyla balantl olarak zlebilir. yle ki, eylerin

nedenlerini, nedensellik yasasnn kabulne bal olarak sorarz; peki nedenselliin

nedenini sormaz myz? nk insan aklnn doas gerei bu sorularn hibir

2 Schopenhauerin doa dedii ey, yaratc niteliiyle evren, yani Mayadr.3 ounlukla Schopenhauerin yaam ve karakteri ile dnceleri arasndaki uyumsuzluktan sz

edilirse de, kimi yerlerde aksi ynde bir uyumdan sz etmek de mmkn; rnein onun hakkndakibiyografik bilgimize dayanarak istemenin acya neden olduu fikriyle bir filozof olarak hret arzusuve bunun yannda Fichte ve Hegelin yaygn tannmlklarna kar nefreti arasnda bir ilgibulunduunu rahatlkla syleyebiliriz.4 Schopenhauerin pesimizmi, onun felsefesi zerinde ikincil bir belirleyicilik tamaktadr. Pekokkaynakta pesimizmin filozofu olarak tanmlanmasna karn, onun kiliii zerinde birktmserliin etkili olduu kabul edilebilirse de, dncesi ve felsefesinin bu ktmserlik temelindebelirlendiini sylemek doru deildir. Bir ilke olarak ifade edildiinde, bireyler ktmser birkarakterde olabilirler, ancak dnceleri, karakterlerinin dolayl olarak belirleniminde yer almaktadr.Schopenhauerin felsefesinin pesimist olduu bu bakmdan sylenemez.


16/129

6

6

zaman sonu gelmez (CPR, 1998: Aviii). Ayn akl yine ayn gerekeye dayanarak

gerekliin nkoulsuz en st nedenini de aratrr, nk deneyin bildii

gerekliin gerekesi bu ilk koulsuz nkoula, nedensiz ilk nedene

dayanmaktadr. Akl bu ilk neden olmadan evrenin grnlerini aklayamaz.

imdi akl tarafndan zorunlulua balanan bu ilk nedenin, nkoulun deneyle

kavranp kavranamayaca ya da onu aan, onun zerinde yer alan bir gereklik

alanna ait olup olmad bir tarafa koyulmaldr. Sonu gelmeyecek bir aratrma ve

soru sorma tarz iinde sonu gelmeyecek bir sorunun yant alnamaz. Akas,

hereyin nkoulu olan ilk nedeni nedir? sorusunun yant akln yine kendi doal

nitelii olan nedenleri sonsuzca arama eilimine bal olarak bilinemez. Kantn

Saf Akln Antinomilerinde ortaya koyduu nc antinomi bununla ilgilidir.

nk bir ilk nedenin varolduunu varsaymak, her nedenin kendisinin bir nedeniolmas gerektii yolundaki dnme ilkesiyle elimektedir. Dier adan, snrsz

bir genellik iinde kullanlan nedensellik ilkesi bir ilk nedenin varolmasnn

olanakszl anlamna gelir.5 ncelememiz Kantn bu ilkeyi zgrle imkan

tanyacak ekilde ele alndan hareketle6 Schopenhauerin onu nasl kullandn

aratrmakta ve bir tr karlatrma sunmaktadr. Burada, nedensellik, uzam ve

zaman formlar, Schopenhauerin saptad ekilde, yeter sebep ilkesinin kalplar

olarak ele alnmtr. Biz ikinci blmde onun yeter sebep ilkesi zerine

aratrmasnn snrlarn oluturan tm bilme yetisi kuramnn Drtl Kktekigrnmn aktaracaz.

5 Baum, Manfred, Kant ve Saf Akln Eletirisi, Cogito (31-54), say 41-42, K 2005: 34.6 Bkz. KdrV, B 472 / A 444-B 474 / A 446.


17/129

7

7

I. BlmIMMANUEL KANTIN TRANSENDENTAL DEALZMNE

TARHSEL BR BAKI

Bu blmde Kantn bilgi teorisini genel olarak incelememizin nedeni,sonradan Schopenhauerin merkezi olarak ele ald nedensellik sorununun, Kantn

gsterdii bilginin snrlarnn iine yerlemesiyle ilgilidir. Kantn asl byk

baars, bu snrlar izmi olmasnda grlr. Kanta gre bilgi fenomenin

bilgisidir; demek oluyor ki biz, kendinde-eyi (Ding an sich, thing in itself)

bilemeyiz, salt bize grnenler (Erscheinung, appearance) hakknda konuabiliriz.

Grnenlerin dnyas, yani fenomenal dnya, uzam ve zaman tarafndan

koullanmtr, yani uzam ve zamandan bamsz olarak eylerin grne kmas

mmkn deildir. Uzam ve zamandaki okluk ise oniki kategori7

, rnein neden-etkiba araclyla bilinebilir. yleyse fenomenal dnyadan ancak uzam, zaman ve

nedensellik kavrammzn da iinde bulunduu bu oniki kategori erevesinde sz

edilebilir; bu erevenin dna kmak fenomenal dnyay terk etmektir. ok genel

olarak ifade ettiimiz bu epistemolojik akl yrtme zincirini devralan

Schopenhauer, ayn anda ondan yana ve ona kar, Kantn miras zerinde

yrmektedir. Bu nedenle incelememizin ilk blmnde Kant ile balamak bir

gereklilik olarak ortaya kyor.

Kant, Saf Akln Eletirisinin birinci basmnn nsznde eserinin,

metafiziin tm temelsiz iddialarn bertaraf ederken hakl savlarnda ona gvence

verecek bir mahkeme rol stlendiini belirtmektedir (CPR, 1998: Axi). Bylece

Saf Akln Eletirisi akln, deneyin olanaklarndan tamamen bamsz biimde, bilgi

ortaya koyma meruiyetinin bir eletirisidir; yle ki o, metafiziin imknnn

sorguland bir platform olmaktadr. Burada Kant akln, kendi kendisiyle elimeye

gtren yanlglarn ortadan kaldrm olmakla vnr. Kant saf akln eletirisiyle

bir bilim olarak metafiziin imknn yadsr (bu noktada onu Hume ile bir tutmakdoru olmayacaktr). Ona gre metafizik sorunlar, zeminini akln snrlar iinde

7 Bu kategoriler anlama yetisinin a priori olarak kapsad, sentezin tm kkensel (ursprnglich)olarak saf kavramlarnn listesidir ve anlama yetisi yalnzca bunlar sayesinde saf olabilir; nkgrnn okluu iindeki bireyi yalnzca bunlar sayesinde anlayabilir, e deyile bir nesneyidnebilmesi ancak bu sayede mmkndr der Kant (KdrV, 1995: B 106 / A 80).


18/129

8

8

bulmakta, baka deyile akln doasndan (yani bilinebilir olann en u snrlarna

dayanma arzusundan) kaynaklanmaktadr. Ancak bu doal arzuya ramen akln

metafizik aratrmalardan elde ettii sonu, hayal krkldr. Metafizik sorular ne

deneyin imknlaryla ne de deneyden bamsz olarak yantlanamadklar gibi, kendi

doasndan kaynakland iin akln bilme arzusundan da yaltlamazlar. te Saf

Akln Eletirisi byle bir gerilim iindeki akln, snrlarn gsterebilmeyi

amalamaktadr.

Dier yandan Kant, felsefesini transendental olarak nitelendirmekle

felsefenin tm alanlarna bilgi sorunu temelinde yaklaacan ortaya koymu

olmaktadr. nk transendental idealizm, nesnelere ilikin bilgimizin olanann

koullarndan hareket eden bir ynteme iaret eder. Daha ak bir deyile Kant,

temelde neyi bilebiliriz? sorusu olmak zere, onun olanann koullaryla ilgili

epistemolojik sorular sormakta ve onlarn yantlarn aramaktadr. O halde bilgi

teorisi, Kant felsefesinin tayc aratrma alandr. Kanttan nceki felsefi

aratrmalara bakldnda ise bilgi teorisine, etkilerini en ok Kantta gsterecek

nemi veren kiinin Locke olduu grlmektedir. Bundan dolay, bu blmn

balang aamasnda Kantn soruturduu meselelerin Kta Avrupas rasyonalizmi

iinde Leibniz (Wolff) ve Descartes felsefesi tarafndan, ngiliz empirizmi iindeyse

Locke ve Hume tarafndan belirlenen kaynaklarna dnerek ksa bir betimlemesini

sunmaya alacaz.

I.1. Kta Rasyonalizmi: Descartes Leibniz

DescartesMetot zerine Konumada dncesinin yntemli ileyii iin yol

gsterici olacak nl kurallarn dile getirir. Bunlar drt tanedir; ilki, doru

olduundan emin olmadka bir bilgiden phe etmeyi salk verir. kincisi, aratrma

nesnesinin analizi iin onu, olabildiince ok paralamay nerir. Bir dieri,

dnceyi basitten karmaa doru ynetmektir. Sonuncusu ise dnme yolunu,

onu salamlatracak bir gzden geirmeye tbi tutmaktr (Descartes, 1994: Bl. II;

7-8-9-10). Descartes, bu drt aamal dnce yntemiyle artk insan bilgisinin

eriebilecei hereyde kesinliin mmkn olduu sonucuna varmaktadr. Bylece

Descaretesn metodikphecilii ilevini sonlandrr ve metafizik bilgiye yer alm


19/129

9

9

olur. Bilindii gibi, daha nce Platonun da daha aklsal olduu iin gven duyduu

matematiksel dnce ve geometrik zmleme Descartes iin de gerek kesinlii

salayacak olan aralardr. Bilginin ortaya kabilmesi iin kantlanabilirlik temel

lttr ve kantlanabilir olan ne varsa cebirde, aritmetikte ve geometridedir. Artk

metafizik de bu kantlama yollaryla kesin bilgi verebilecektir. Bu anlay tarz, d

gerekliin de cebirin kavrayabilecei bir mekanizme tbi olduu kabuln rtk

olarak ieriyordur.

Descartesa gre gerekliinin duyusal yoldan kavranyor olmas, bedenin

varlndan dahi kuku duymaya yol amaktadr. Buna karlk bedenden bamsz

olarak kendi varln kukusuz klan ey, malm dnyor olma niteliidir.

Descartes dnd hereyin dlerindekilerden farksz birer yanlsama olduunu

varsaymaya hazrland anda dnen ben olarak kendi varlnn inkr

edilemezliinin farkna varmaktadr (Descartes, 1994: Bl. IV, 1). Descartesn,

kendisinde varlnn gvencesini bulduu cogito, bedeninin ve bununla birlikte tm

d dnyann mevcut olmadnn dnlebileceini ona gsterirken, kendi varln

kabulnn kanlmazln da kantlamaktadr; nk tm bunlar dnen bir ben

zorunlu olmaktadr. Dnme yetisi, benin bir ilinei deildir; o bundan daha fazla

birey olarak benle zdetir. Daha ak deyile ben ancak dndm srece, res

cogitans8 ruh olarak ve ayn anda onun tam kar ynnde uzam ve zamanda9 yer

alan birey olarak varolurum; dnme etkinlii devam ettii srece kendi varl

konusunda bir kuku ortaya kmayacak, dnme kesintiye uradnda ise kuku

duyan bir zne sz konusu olmayacaktr. Descartesn dncesinin belki de en

salam yan burada ortaya kmaktadr; zne ile nesne ya da zihin ile beden arasnda

alan uurumun sonradan yaratt sorunlar inkr edilemezse de, benin varlnn

dncenin devamll ile mmkn olduu fikri, Descartes sonras dnemde ou

filozof iin felsefenin sarslmaz temeli olarak grlmtr.10 Bu temel, sz konusu

filozoflar iin, zihinle bedeni ayrmay kanlmaz klar.

8 Maddi bir yan olmayan, uzamda ve zamanda bulunmayan.9 Uzam ve zaman maddi tzn gerek nitelikleridir.10 rnein Kantn, tasarmlarmzn bu temelden hareketle mmkn hale geldiini syledii, nlSaf Anlama yetisi Kavramlarnn Dedksiyonubalkl blmde grlebilir:

Dnyorum, tm tasarmlarma elik edebilmek zorundadr; nk aksi halde bendehibir ekilde dnlemeyecek bir ey tasarmlanyor olacaktr, ki bu tasarmn benim


20/129

10

10

Argmantasyonunun mantksal tutarll bakmndan Descartesn zihin-

beden ayrmndan ok rasyonalizminin katlna yklenilebilir;11 nk herkesin

saduyudan eit lde pay aldn syleyen filozof iin akln tm iddialar herkes

iin geerlidir. Descartesn akla ilikin iddialar kabul edildiinde onun nl ayrm

da zorunlu olarak koullanm olur. te yandan Descartes dnceye dardan

bakldnda, bu ayrm, akla duyulan dogmatik gvenin salt bir sonucudur.

Yine de Descartes, saf bir solipsizme dmek yerine (Dnyorum, yleyse

varm karmna onu gtren ilkinin ardndan) ikinci admn atarak, kavraynn

snrlar iine giren tm evrenin ya da tek tek eylerin gerekliini kabul edebilecei

sonucuna varmaktadr.

Dier yandan Leibnize gre uzam ve zaman greli eylerdir ama sadece bukadar deil. Zaman hakknda dorudan konumasa da, onun uzamla ilgili olarak

sylediklerini, zamana dair pek az aklamalarna genellemek mmkndr. Leibniz,

uzam ve zaman nesneler arasndaki dzenlilik ilikisinin ortaya kma zemini

eklinde deerlendirmektedir. Ksacas onlar, nesnelerin birlikte varolu dzenidir.

Dzense ilikiler tarafndan oluturulur; biz duyusal olarak uzam (ya da zaman)

alglamayz; duyusal olarak bize verilenler nesnelerdir. Uzamsa nesneler arasndaki

ilikiler btndr, onlar nesneleri bir arada grmemizi salayan dzenlilik eklinde

somutlamaktadr (Leibniz, 1989, LC: 3. mkt.). Uzam ve zaman ilikiler dzenine

imkn salayan zemin eklinde kavray Leibnizin, onlarn ideal eyler olduklar

dncesine varmasna yol amaktadr. Bylece onun ikili bir uzam (ve zaman)

kuram gelitirdiini gryoruz. Uzam, onu bir ilikiler dzeni olma halinden

soyutlayarak dndmzde, geriye nesnel varolua sahip bir ey yerine, salt

dnce kalmaktadr. Soyut uzam yleyse olgusal birey deildir: yalnzca olanakl

bir iliki dzeninin dncesidir (Copleston, 1991: 209). Onlar salt soyut

dnceler olmaktan kurtaran evrendeki ilikiselliin temeli, e deyile bu ilikiler

dzeninin zemini olarak kendilerini ortaya koymalardr. Bu sayede uzam ve zaman

iin ya olanaksz ya da en azndan bir hi olacan sylemeye kadar gider. Tmdnmeden nce verilebilen bu tasarm gr olarak adlandrlr (CPR, 1998: B 132).

11 Zihin-beden ayrm rasyonalizmin zorunlu sonucu olduu iin, nesnel bir eletirinin hedefitemeldeki rasyonalizm olmaldr.


21/129

11

11

dncesi belirli bir nesnel temele sahip olmaktadrlar. Leibnizin onlarn

greliliklerine yapt vurgu, bir bakma hem dncede varolan hem de olgusal

eyler olduklarn anlatmay salamaktadr. Bylece ne salt olgusal eylere, ne de

dnsel soyutlamalara indirgenmektedirler. Leibniz, uzam-zamann ideal olduu

iddiasyla Newtonun olgusal aklamasndan (onun fizii mutlak uzam zaman

koordinatlarna dayanr) uzaklamak istemitir; nk o uzamn fiziksel varln

gerek nitelikleri eklindeki salt olgusal aklann, Baconn kelimeyi kulland

anlamda (kabile putu, maara putu), kimi modern ngilizlerin putu sayyordu

(Leibniz, 1989: 324).

Uzamn insanlar tarafndan kavrann Leibniz, onun dzen veya uzaklk

zelliklerini ne kararak anlatmaktadr. Buna gre, bir yerde bulunan herhangi bir

nesnenin yerini yani dier nesnelerle ilikilerini deitirdiini varsayalm; bu

nesnenin eski yerine gelen bir baka nesne ilk nesnenin (dierleriyle) ilikilerini

devralr. Ksacas yeni nesnemiz ncekinin yerini almaktadr. Ve genel olarak

birarada-varolanlarn yerleri ilikilerin terimlerinde belirlenebilir (Copleston,

1991: 210). rnein bir kentin nemli bir bulvarndaki herhangi bir pasajdan sz

ediyor olalm; bu pasajn kente zg yeniliklerin sunulduu bir yer olduunu

dnelim. Pasajn kent ile ilikisinden bahsedilen byle bir temada dolayl yoldan

iliki, yer, mesafe bildiren kavramlar yoluyla uzamsal (ve zamansal) belirlenimde

bulunmaktayzdr. Nesnenin, bulunduu yerde girdii ilikiler (yan yana bulunduu

baka nesnelere gre konumu) gerekse de, yeri ifade eden uzam bir zihinsel

soyutlamadr. Sonu olarak uzam ve zamann bata ifade ettiimiz zelliine geri

dndmzde, onlarn grelilikleri idealliklerinin bir sonucudur; baka bir deyile

fenomenal olduklarndan grelidirler, bunun tesinde bir olgusallklar bulunmaz.

Ancak bu tamamen znel olduklar anlamna gelmemelidir. Daha nce de sylendii

gibi nesnel temelleri olan (ilikiler dzeni) znelliklerdir.

Leibnizde hem olgusal, hem ideal yn olan uzam ve zamann olgusall

(Kanttaki anlamyla bunlarn kendinde-eyin gerek nitelikleri olduu) Kantta

bsbtn yadsnacaktr. zetlemek gerekirse, Leibniz, Newtonun uzam-zamann

olgusallklar fikrine kardr, bu nedenle bunlarn ayn anda hem olgusal hem ideal

olduklarn ileri srer. Kant ise bu anlamdaki (idealin kart olarak) olgusallk fikrine


22/129

12

12

temelden kardr. Bununla birlikte Newtonun kuramnn dayand nesnel uzam-

zaman tasarm, Kant tarafndan, aada greceimiz gibi, garanti altna alnm

olur. Ne var ki Kantta tasarmsal, (Leibnizdeki anlamyla) ideal yan ar basyorsa

da, bu Newtonun sonsuz noktadan oluan uzam ve sonsuz andan ibaret zaman

fikrinden hi de uzak deildir.

I.2. ngiliz Empirizmi: Locke Hume

Locke, nsann Anlama Yetisi zerine Bir Deneme12 adl temel eserinde,

kendisi de belirttii gibi, insan bilgisinin kapsam ve snrlarn aratrmaktadr.

Bilgimizin snrlarn inancn izmekte olduunu gstermekte, onun salt inantan

nasl ayrdedileceini belirlemeye almaktadr. nsann bilgisinin doruluu,

nermelerinin kesinlii gibi kavramsal sorunlara Descartestan sonra ilk zgn

yaklam ortaya koymaktadr. Lockeun temel iddias tm bilgimizin deneyde

temellendii biiminde zetlenebilir. ddiasn gerekelendirebilmek iin bilgi

teorisini Descartesn doutan ideler kuramna kart bir referansla kurmaktadr.

imdi bu nedenle, ncelikle Descartesn, bilgimizin kaynan doutan getirdiimiz

idelerde bulduu savnn rtlmesi zorunludur; nk Denemeye yazd uzun

giri yazsnda Woozleyin syledii gibi (Lockea gre) zorunluluu us (akl) iin

ak olmayan ya da deneysel olarak dorulanabilir olmayan bir nermenin

doruluunu kabul etmemiz istenmemelidir (Locke, 2004: 18). Burada onun,

Descartesn savn rtme giriiminin ayrntlarna girmeden, bu (olumsuzlayc)

talebini aktarmak, temel aratrmamz asndan yeterlidir. Ancak eklemek gerekir ki,

Lockea gre idelerimizin doutan olduu kabul edildiinde, onlarn sonradan

deneyle oluan ieriklerinin rnein renklere ve seslere ilikin bilgimizle anlam

kazanan bir nerme nermelerimizle elimeksizin bir arada bulunabilmeleri

aklanamaz. O, bu elikiden ekindii iin Humedan daha lml bir empirist

olarak, tz, tanr, g gibi metafizik idelerimizi tmyle reddetmemi, tersine onlaradeney iinde imkn aramtr.

Leibniz-Wolff rasyonalizmiyle kyaslandnda ngiliz empirizminin Kant

zerindeki etkisinin daha baskn olduu sylenebilir. Ama ngiliz empirizminin,

12ng.An Essay Concerning Human Understanding.


23/129

13

13

temsilcilerinden hangisi temelinde ele alnd burada olduka nemlidir; nk her

birinin (Locke, Berkeley ve Hume) empirizmleri katlklar bakmndan farkllklar

gstermektedir. rnein, bu gelenei Lockeun bilgi teorisinden hareketle

akladmzda Humeun konumu, Humeun temel tezlerinden yola kldnda ise

zellikle Lockeun konumu belirsizlemektedir (Copleston, 2004: 269). Ancak

burada Kantn bilgi teorisi zerindeki etkisi bakmndan, Humeun empirizmine

odaklanmak daha doru grnmektedir. Onun deney kavram, saf anlamda d

dnyay gzlemin salad verilerle kavramay ierir, o yaln ve duru bir anlam

tamaktadr.

Hume ilk olarak eliki ieren durumlar dnda dnce gcnn snrlarnn

bulunmadn saptar. Bununla beraber ona gre dncemiz bu snrsz zgrle

sahip grnse de, daha yakndan incelersek, gerekte onun ok dar snrlar iinde

kaldn ve zihnin tm bu yaratclk yeteneinin, duyularn ve deney yoluyla oluan

malzemeleri birletirmek, yerlerini deitirmek, azaltmak ya da onlara ilave yapmak

yetisinden daha fazla birey olmadn buluruz (Hume, 1988: 64). Bundan tr d

dnyaya ilikin bilgimiz deneyin imknlaryla snrldr, imgelem ve bellek duyularn

alglarn taklit ve kopya edebilir; onlarda daha tede duyumun dorudan gc

bulunmaz, nesnelerin yalnzca temsilcisidirler. Hume iir rneini vermektedir; iir

doann nesnelerini, onun renklerini benzersiz tarzda tasvir ederse de hibir zaman

doann gerek ekiciliini bize sunamaz: en canl dnce en donuk duyumdan yine

de daha baya kalr (Hume, 1988: 63). Deneyin nemini kabul ettikten sonra

yaplmas gereken ey, onun imknn aklayacak arm ilkeleri gibi genel

ilkeler bulmaktr ki bunlar Hume tarafndan Benzerlik, zamanda ya da mekanda

Yaknlk ve Neden ya da Etki olarak belirlenmitir (Hume, 1988: 69-70). Hume,

metafizii deneyin snrlarnn tesine getii iin reddeder, nermelerin bu snrlar

ap amadklarnn aratrlmas bakmndan onun dnce tarz analitiktir. Senteze

dayal yorumlar olduka snrldr ve karmaktan basite doru ilerlemesibakmndan indirgemecidir (burada indirgeme, bir olumsuzlama deil, yntemdir).

Humea gre, insann tm alglarn iki snfa ayrabiliriz;Dncelerya dadealar

ki deer bakmndan ikincildirler, zlenimler ise daha gl olan alg trn


24/129

14

14

oluturmaktadr. zlenimler, anlam ieriindeki kk deiiklikle13 Humeun

empirizmini glendirmekte ve ayn zamanda onu, Lockeun deneyin katksnn

dorudanlna yapt vurgudan ayrmaktadr. Hume dnmenin tm gerelerini i

ve d dedii duygulara (sentiment) balar, yani tm dncelerimiz ya da alglarmz

izlenimlerimizden, e deyile canl alglarmzdan kaynaklanmaktadr. u halde

izlenimler iten ve dtan gelen duygularla oluur; bunlar ou zaman iittiimiz,

grdmz, hissettiimiz d duyumlar ve sevgi, nefret, arzu, istek gibi i

duyumlardr. te onun psikolojizminin ieriini bu i ve d duygularn birliktelii

meydana getirir, duyusal ve psiik kkenli veriler oluturur.

nsan aklnn inceleme nesnelerini Hume iki gruba ayrmtr, dea likileri

ve Olgu Sorunlar. Birinci tr iindeki nermeler dnce-ii ilikilerle oluur.

Onlarn doruluklar doaya duyusal olarak ynelerek deil, tersine akln i

ileyiiyle gsterilebilir ve bu nermeler mantksal olarak kantlanabilir trdendir;

geometri, cebir veya aritmetik, idea ilikilerinin kurulduu bilgi alanlarna rnek

verilebilir. Akln ikinci tr nesneleri, yani olgu sorunlar, ilkinden olduka farkldr;

burada artk mantksal iliki yoluyla kantlanabilecek veriler sz konusu deildir,

aksine daha ok moral ve varolusal bir akl yrtmeden sz edilebilir. Hume olgu

sorunlaryla ilgili akl yrtmelerin neden ve etki ilikisine dayandn ileri

srmektedir (Hume, 1988: 72). Onun sorduu asl nemli soru neden ve etkinin

bilgisine nasl ulatmz eklindedir. imdi ksaca Humeun bu soruya verdii

cevab anlamaya alalm:

Neden ve etkinin bilgisinin temelinde salt deney yer almaktadr (Kant ise

nedenselliin kendisini a priori form olarak grecektir). Humea gre biz olaylarn

nedensellik ilikisi iinde olup bitme ekillerinin bilgisine a priori sahip olduumuzu

varsayma eilimindeyizdir, buna karn doadaki etkilerin nedeni izlendiinde

grlecektir ki deneyle elde ettiimiz birikim olmakszn neden ve etki ba

zlemez, tecrbe ve alkanlklarmz olmakszn pekok fiziksel olayn nedenini

dnemeyiz. Nedenselliin ne olduunu anlamada deneyin ve doutan itibaren

edindiimiz alkanlklarmzn rol bizce neden ve etki arasndaki ban bir

13 Hume izlenimleri genel kullanmdan daha farkl bir anlamda, hatta ona kart bir anlamdakullandn ifade etmektedir; u halde onlar, Humeun deyimiyle daha canl olan alglara gndermeyaparlar.


25/129

15

15

zorunluluk gibi alglanmasna yol amtr, nk etkinin nedenin iinde zorunlu

olarak ierildii sanlmaktadr; fakat Humea gre bu ba raslantyla oluur. yle

durumlar vardr ki, nedenden etki domaz, nk etki nedenden tamamen farkldr,

ve sonu olarak asla nedenin iinde kefedilmi olamaz... Her etki onun nedeninden

ayr bir olaydr. Bundan dolay nedende bulunamaz (Hume, 1988: 75). Hume

etkinin a priori olarak kurulmasnn tamamen raslantsal olmak zorunda olduunun

altn izer. Bundan dolay, gzlemin ya da deneyin yardm olmakszn herhangi bir

tekil olay belirlemeye ya da herhangi bir neden ya da etki karsamaya almamz

bounadr (Hume, 1988: 75).

Hume buraya kadar olgu sorunlaryla ilgili akl yrtmelerin dayand

temeli, yani nedensellii, ve ardndan nedensellik ilikisinin temelini, e deyile

deneyi ele alr ve inceler; yine de ona gre bir sorun daha vardr: deneyin kayna.

Humea gre, nedenselliin a priori bir kayna bulunmad gibi, deneyin

kaynaklar da a priori olamaz. Onun kelimelerini kullanrsak, deneyin kayna

zihnin i yapsyla ilgili bir ey deildir. Daha ak bir ifadeyle, belli koullar

altnda olup biten olaylara bakarak benzer koullarda yine ayn ekilde gerekleecek

benzer olaylarn grlecei sonucuna varldn biliyoruz. Hume bu karmn a

priori bir akl yrtmeye dayanarak yapld iddiasna kar kmaktadr. Sonu

olarak olgu sorunlarnn dayand birincil temel a priori deildir, e deyile

mantksal kantlamayla salanmaz. Gemite ortaya km durumlarn, bugn

yeniden ne ekilde olup biteceklerine dair bizde oluan beklentiyi belirleyen

alkanlktr (bkz. Hume, 1988: 86-90). O halde deneyin temelinde alkanln

etkileri yer almaktadr. Humeu bu aamada izlemeyi brakarak onun dncesinin

ayrntlarna inmekten kendimizi almalyz, nk erevemiz gerei onun

nedensellik ilkesini incelememiz ve Kantla ilgili aratrmamz srasnda bize gerekli

olacak hususlar dikkate almamz yeterli olacaktr.

I.3. KantnEletirisi zerine

Akln kullanmnn, teorik ve pratik olmak zere iki biimi vardr. Bilme

yetisine karlk gelen akln teorik yn ile eylemlerin arkasnda yatan pratik yn iki

ayr ileyii ifade ediyorsa da akl, (Schopenhauerin istemesi gibi) bir ve btndr.


26/129

16

16

Dolaysyla insan bir btn olarak akla sahip olma niteliiyle hem bilen hem

eylemde bulunan varlktr. Kant, akl sorununu ele alna dek empirizmin veya

materyalizmin iddialar ile rasyonalizmin (ve hatta idealizmin) iddialar arasndaki

paralanmay adeta bir baboluk ya da savrulma olarak grdn im

etmektedir (CPR, 1998: Bviii-x).14 Bylece soruna getirecei zm bu

savrulmann nlenmesi olarak grmekte ve onun onanma zeminini hazrlamaktadr.

Ona gre akl, metafizik alana kayma eilimi nedeniyle iine dt elikilerle

yzlemekten kaamaz. Onu iine dt elikilerden kurtaracak olan, eletiridir;

bir tr propedeutiktir. Metafizik alanda akl kr bir inanca yol aan tanrnn

kantlanmasna veya aksi ynde kr bir inkra gtren ateist tutuma ynelebilir. O

halde burada kolaylkla (ama salksz biimde) materyalizm de, idealizm de

temellendirilebilir. Kanta gre bu, akln saf kullanmnda, deneyden tamamenbamsz olarak karmlara varma eiliminin sonucudur. Metafizik alanda yryen

akl, eletiri yoluyla denetlemek ve bylelikle onun dogmatizme saplanmasn, hatta

(ahlk alannn imknn grmezden gelerek) pratik ilevini (pratik akl) unutmasn

nlemek zorunludur.

Metafizik, bir bilimin gvenli rotasna girebilmek iin bugne dek yazgsnndesteini yeterince alamamtr; buna ramen tm dier bilimlerden dahaeskidir ve dierleri hereyi tketen bir barbarlk tarafndan yutulacak olsalardahi o kalacaktr. nk yaygn deney yoluyla dorulanan yasalar (kendi

iddiasna gre) a priori kavrama talebinde bulunduunda bile akl, onda srekliolarak taklp kalr (CPR, 1998: Bxiv).

14 Bu arada akln kesin sonulara ulat bilgi alanlar yok deildir; mantk ve matematik saf akladayal bilimler olarak byledir. Bu alanlarda deneye gereksinim duyulmaz. Matematik ve metafizik,Kanta gre, saf akla dayal olmalar yoluyla zgl kesinliklere sahip olmalar bakmndan kesiirler.Bu nedenle Saf Akln Eletirisinde bu iki bilgi alan arka arkaya ele alnmtr.

O, Descartes, Leibniz, Spinoza ve Wolffun inand gibi felsefenin geometri yntemiile (more geometrico), Mathesis universalis olarak kurulabileceine artkinanmyordu. Kant, metafizikte kantlar arayan akln, karlat glkleri, genliinde

metafizikle urarken yakndan grp yaamt. imdi Kant bu her iki alan arasndagze arpan kesin kartln nedenini, akln bu alanlarda ortaya koyduu baarlardaaramak istiyordu (Heimsoeth, 1986: 70).

Kant, insan aklnn snrlarn tayin etmek, metafizik sorunlarda boulan saf akln yapsal zelliklerinigstermek olan asl amacnn ardnda byle ikincil ve buna bal bir ama tamaktadr: Bilgininsnrlarn metafizik ve matematiksel bilgi ayrmna dayanarak gstermek, akln bu alanlardaki ileviniortaya koymak. Bylece ileride bir bilim olarak ortaya konabilecek her trden metafizie bir hazrlk,bir Propedeutik yaplmaktadr (Heimsoeth, 1986: 70).


27/129

17

17

Kant yukardaki alntnn yapld ikinci basmn nszndeki grlerinin

devamnda, metafiziin gerek gcne bir bilim stats iinde kavuabileceini

belirtmektedir. Oysa, mevcut metafizik ii anlamazlklar ona gre ylesine ileri

dzeydedir ki, onu bu atmalarn tesinde bir bilim olarak ele almak neredeyse

imkansz grnmektedir; ite Kantn giritii i byle bir imkansz baarmaktan

daha aa kalr deildir. Kendini matematik ve doa bilimleri modeline gre

kuracak metafizik biliminin planlarn en banda Copernicusun gk cisimlerinin

hareketine ilikin devrim niteliindeki baars izecektir:

Bugne dek, tm bilgimizin kendini nesnelere uydurmas gerektiivarsaylmtr; ama a priori kavramlar yoluyla onlarla ilgili bireyi anlamaya vebilgimizi geniletmeye ynelik tm giriimler bu varsaym altnda sonusuzkalmtr. Bundan byle derhal nesnelerin kendini bilgimize uydurmalar

gerektii varsaym yoluyla metafizik sorunlardan uzaklapuzaklaamayacamz grebiliriz... Bu, gkcisimlerinin hareketlerini, tmylegzlemcinin evresinde dndkleri varsaymyla aklayarak ilerlemesalayamayan Copernicusun ilk grne benzemektedir. Copernicus yldzlarhareketsiz klp gzlemciyi dndrdnde daha baarl olup olamayacangrmeyi denedi. imdi nesnelerin grs ile ilgili benzer bir yolu metafiziktedeneyebiliriz (CPR, 1998: Bxvi).

Kanta gre duyu nesnesi kendini grmzn (Anschauung15) yapsna

uydurmaldr; yoksa nceden kabul edildii gibi grmz nesnenin yapsna uymaz.

Ancak nesnenin bilgisini gr bize tek bana veremez, gryle elde ettiklerimi

anlama yetisinin saf (a priori) ilkeleri araclyla tasarma dntrmem (yanikavramsal ereveye oturtmam) ve nihayet nesnelerin, kavramlarna (tasarma)

uygunluuna (deney) bakmam gerekir. te Copernicusu devrim bilgiye doru

attm admda aslnda bana ne yaptm gstermektedir.16 Bilginin kendisi

nesnelerin kendilerinden nce bende a priori olarak bulunan anlama yetimin bu

ilkeleri varsaylmadan mmkn deildir. Anlama yetimizin a priori kurallar

araclyla elde ettiimiz nesnelerin kavramsal bilgisi bize, metafizik bilgiye giden

yolda bir sonraki varsaym iin kantlar salamaktadr; bu ikincisi deney

nesnelerinin toplam olarak doann a priori yasalar varsaymdr (CPR, 1998:Bxix).

15ng.Intuition.16 Copernicus devrimi ile Kantn geleneksel metafizie kar yapt devrim arasndaki benzerliiCassirerin gl yorumuyla okumak iin bkz. Cassirer, 2007: 199-203.


28/129

18

18

Kant ikinci basmn nsznde, Eletirinin Transendental Dialektik

blmnde tartaca metafiziin kendinde-ey alanna ait bilgimizin durumuna da

deinmektedir. Bir bilim olarak metafiziin snrlarn geniletmeye ynelik akln

doal eilimi ayn anda bilme yetisinin snrlarn da ama tehlikesiyle kar karya

gelir. Anlama yetisinin a priori kavramlarnn fenomen alannn dnda kullanm

(metafizik) yoktur; bundan tr a priori bilginin nfuz edemedii kendinde-ey

alan bilim olarak metafiziin snrlarnn tesinde, karanlkta kalr. nk Kanta

gre deneyin snrlarnn iinde karmza kabilecek olan herey koullu

fenomenlerden ibarettir. Akln tm kavrama ilemi bu anlamda koullu olan

fenomenler iin geerlidir; oysa kendinde-ey, koulsuz olann kapsamna girer. Bu

nedenle akln kavrama gcn aar. Ama akl tarafndan teorik olarak kavranmas

olanaksz grlen kendinde-eyler alannn pratik adan bir ileve sahip olupolamayaca sorunu Kantn kendi aratrmasna koyduu bir grev olarak nnde

durmaktadr:

Speklatif akln duyularst alandaki tm ilerlemesi yadsndktan sonra, aklnpratik bilgisinde, mutlak olann transendent rasyonel kavramnn belirlenimiiin bir veri olup olmadn ve bu durumda yalnzca pratik adan mmkn apriori bilmenin, metafiziin isteine uygun olarak tm mmkn deneyinsnrlarnn tesine uzanp uzanamayacan snamak hl bizim elimizdedir(CPR, 1998: Bxxi).

Eletirinin negatif katks, speklatif akln, deneyin snrlarnn tesinegemeye zorlanmamas gerektii konusundaki uyarsdr. nk snrlarnn tesine

zorlanan speklatif akln kullanm genilemekten ok daralr. Speklatif akln

snrlarn zorlayan ilkeler, pratik akln kullanmn engeller. Bu ayn zamanda pozitif

bir katkdr, nk akln speklatif kullanmnn daraltlm snrlar iinde pratik

kullanm imkan genilemektedir. Dolaysyla speklatif akl snrlayan Eletiri,

pratik akln kullanmnn nndeki engeli ortadan kaldrmaya yarad iin nemlidir

(CPR, 1998: Bxxiv-xxvi). Bundan tr dikkatler duyarln snrlarnn tesindeki,

saf akln pratik (ahlk alanna ait) kullanmna ekilmektedir.


29/129

19

19

Kendinde-eyler olarak nesneleri bilemiyor olmamz, Kanta gre onlar

dnebilmemize engel deildir.17 Kant izlersek, deney nesneleri ile kendinde-ey

olarak nesne ayrmnn yaplmas doa nedenselliinin geerlilik alann tayin

etmesi bakmndan da nemlidir. Bu bizi, insann -tinsel bir varlk olarak- hem zgr

bir varlk olduunu, hem de doann belirlenimine tbi klnd iin zgr

olamayaca elikisine kaplmaktan alkoyar. nk Kantn ayrm olmakszn

nesnemiz -insan- tek bir anlam barndrr. Ama bu ayrm sayesinde nedensellik

ilkesinin insann sadece deney nesnesi ynn belirlenime sokabileceini ve insann

doa yasasna bal bir fenomen olarak eylemlerinde zgr olmadn, ancak bir

kendinde-ey varl olmak bakmndan yasann belirleniminden muaf, e deyile

zgr olabileceini syleyebilmekteyiz (CPR, 1998: Bxxvi-xxix). te yandan yeni

bir problem de domaktadr:

Ruhumu bir speklatif akl araclyla bilemem (ama empirik gzlemle hibilemem) ve bundan tr kendisine duyu dnyasnda eylemlilik atfettiim birvarln zellii olarak zgrl de bilemem. nk o zaman belirlenmi amazamanda belirlenmemi bir varoluu bilmem gerekecektir ki, kavramm birgryle desteklenemedii srece imknszdr (CPR, 1998: Bxxviii).

Yine de Kant, duyularst (kendinde-ey) alannn dnlmesine (onu

dnmek, onunla ilgili herhangi bir belirlenimi salamaz, sadece bir olanakllktr;

e deyile dnmek de olanakldr) engel grmediinden, ona gre zgrl de

dnebilmemiz mmkndr. Pratik akl kavramlar olarak ahlk sorunlar deneyin

snrlarnn dnda bir yerde konumlanrlar. nk zgrlk ve dier pratik

meseleler, kendilerini gryle kavramama olanak tanmadklar iin duyusal bilginin

(rnein psikolojinin) alanna giremezler.18 Tam bu noktada Kantn nl inanca yer

aabilmek iin bilmeyi ortadan kaldrmak zorunda (KdrV, 1995: Bxxx) kald

ifadesi anlamn belirgin klmaktadr: Burada Kant, sisteminin yetiye karlk

gelen farkl kesimi iindeki ayrmlarn nedenlerine gndermede bulunur; bu

yeti bilindii gibi, teorik akl yetisi, pratik akl yetisi ve yarg yetisidir. Daha nce de

belirttiimiz gibi saf akl, duyularst alana girmeye zorlandnda pratik akln

snrlarn daraltmaktadr. Kant, grn (Erscheinung) ve kendinde-ey ayrmnn

17 Yeter ki kavramm olanakl bir dnce olsun diyorsa da, Kantn olanakllk snrlarn naslbelirlediine dikkat edilmelidir.18 Szgelimi psikolojinin zgrln olup olmad, varsa nasl olduu konusunda gr ileri srmesibeklenemez. Psikoloji bilim olarak kald srece salt doa yasas arayacak ve onu bulacaktr.


30/129

20

20

bu engellemeyi ortadan kaldrdn syler. Deyim yerindeyse Kant duyularst,

kendinde-ey alanna ait bilgiyi pratik akla devrederek insann tinsel yann en

azndan dnlebilir yapmaya almaktadr.

Kant bu noktada dogmac metafizikilere, tanr ve ahlk alanna ait bilgimizin

doutan (Descartes) olduunu iddia eden kolayc rasyonalistlere ve metafizii

temelden yok sayp inkr ettikleri iin kr empiristlere ayn mesafede durmakta,

metafizii her iki kutbun ykc etkilerinden arndrmaya gayret gstermektedir. Bu

erevede materyalizm, fatalizm, ateizm, idealizm ve phecilik dogmalarla i

grdkleri iin Kantn eletirisinde temellerinden edilmeye allmaktadr.

Kant nsznde, kar kt dogmaclk trne ilikin olarak da bizi

uyarmaktadr. Ona gre akl, a priori gvenilir ilkelerden kesin kantlara ulamayadnk bir ileyie sahip olmaldr ve byle olduu srece bilim dogmacdr (CPR,

1998: Bxxxv). E deyile dogmaclk, skolastik anlamyla, yntem olarak

istenmektedir; yoksa bir felsefe tr olarak ya da felsefi dn tarz olarak deil.

Kantn Eletirisi, akln uzun sredir kulland, yalnzca ilkelere dayal (felsefi)

kavramlardan treyen saf bilgiyle ilerlenebilecei ve onlar, nce hangi hakla ve

hangi yolla elde ettiini aratrmakszn kullanabilecei karinesine kardr. yleyse

dogmatizm saf akln, kendi kapasitesinin bir n eletirisi olmakszn ileyiidir

(CPR, 1998: Bxxxv). Tam da bu ikinci anlamyla dogmacl ortadan kaldrmaya

ynelen Eletiri, ilk anlamyla dogmacl Wolffta bulur. Kanta gre Wolff,

metafizii bir bilim konumuna getirmek iin gerekli yeteneklere sahipti, nk o

ilkeleri dzenli biimde saptamak, kavramlar ak olarak belirlemek, kesin

kantlamalara girimek ve sonulara ynelik cretkr atlmlar nlemek yoluyla bir

bilimin gvenilir yoluna girmenin ilk rneini vermitir ki bu rnek yoluyla

Almanyada henz snmeyen gl temellere dayal aratrma ruhunun yaratcs

olmutur (CPR, 1998: Bxxxvi). Ne var ki ondaki eksiklik, saf akln ele tirisini

yaparak metafizii fazlalklarndan arndrp bir bilim eklinde kuracak yolu

grememi olmasdr. Ancak Wolffun bu eksiklii Kanta gre zamannn tininin

sorumluluunda anlalmal ve onun ynteminin (skolastik) deerinden

kaybettirmemelidir.


31/129

21

21

I.4. Kantta Deney (Erfahrung)Kavram

Kant a priori ve a posteriori bilgi arasnda temel bir ayrm yapmaktadr. Bu

ayrm saf bilgi ile empirik bilgi arasndaki ayrma dayanr. Saf bilgi, zorunlu ve

geneldir. Kavramlar ve yasalar kuran akln ilevidir. Kanta gre saf bilgi, Leibniz ve

Descartesta olduu gibi, esas olan bilgi trdr. Ancak Kantn empirizme doru

adm att nokta burada ortaya kmaktadr: yle ki, saf bilgiye tedricen, zamanla

sahip olmak iin onun, deneyin verileriyle harekete geirilmesi gerekir. te yandan

saf bilgi daha fazlasna ihtiya duymaz; deney yoluyla kantlama gerekli deildir

(CPR, 1998: B 1). Sadece aklmzn deney19 yoluyla itilerek saf bilgiyi ilemesi

gerekmektedir.

Buna karn empirik bilgi, saf bilgi gibi genel ve zorunlu deildir. Duyusal

bilgi olumsaldr; olumsallk zellii duyusal bilgiye olduundan daha farkl olma

olasl anlamn verir. Dier deyile bir dahaki seferde duyusal veriler bilginin

baka bir ekilde olumasna neden olabilir. Oysa saf bilgi zorunlu olmas

19 Yukardaki balk altnda anlatlanlar daha ak hale getirebilmek iin Kantn deneyden neanlad burada aktarlmaldr. Kant deneye ilikin ayrntl bilgiyi Saf Anlama Yetisi Kavramlarnn

karsamas 22de verir:

Bilgiye ait iki etmen vardr; ilki kavram, ki onun araclyla genel olarak bir nesnednlr (kategori), ve ikincisi gr, ki bu nesne onunla verilir; nk kavramakarlk den bir gr verilmeseydi, kavram biim asndan bir dnce olur amahibir nesnesi olmaz ve onunla herhangi bir eye ilikin hibir bilgi olanakl olmazd;nk, bildiim kadaryla verilmeseydi, henz verili de olmazd, zerine dnceminuygulanabilecei hibirey olmazd. imdi bizim iin olanakl tm gr duyusaldr(Estetik), bylece genelde bir nesnenin dncesi saf anlama yetisi kavram yoluylabizde ancak bu kavram duyularn nesneleriyle bantl olduu srece bir bilgi olabilir.Duyusal gr ya saf grdr (uzam ve zaman) ya da duyum yoluyla uzam ve zamandadolayszca edimsel olarak tasarmlanann empirik grsdr. Saf grnn belirlenmesiyoluyla nesnelere ilikin a priori bilgiler elde ederiz (matematikte), ama sadecebiimlerine gre, grnler olarak; bu form iinde grlenmesi gereken eylerin olup

olamadklar henz belirsiz kalr. Buna gre, tm matematiksel kavramlar kendibalarna bilgiler deildirler... Uzay ve zamandaki eyler ise ancak alglar(Wahrnehmungen)(duyumun elik ettii tasarmlar) olduklar srece, ve dolaysylayalnzca empirik tasarm yoluyla verilirler. Buna gre saf anlama yetisi kavramlar,stelik a priori grler zerine uygulandklarnda bile (matematikte olduu gibi), ancakbu grler, ve yleyse onlar araclyla ayrca anlama yetisi kavramlar empirik grlerzerine uygulanabildikleri srece bilgi salarlar. Bu yzden kategoriler saf graraclyla bile eylerin hibir bilgisini salamazlar; bunu ancak empirik gr zerineolanakl uygulanlar yoluyla yapabilirler, e.d. ancak empirik bilginin olanana hizmetederler. Ama bu deney denen eydir (KdrV, 1995: B 146-147).


32/129

22

22

bakmndan her zaman ayndr. Burada deneyin, a priori zorunlulukla

kartrlmamas gereken, zorunluluk nitelii kendini gstermektedir. Deneyin

doasnda, nceki benzer durumlarda her zaman olup bitenlere dayal bir

beklentililik durumu mevcuttur. Artk tek tek olaylar aan, genellie, dzen ve

yasaya gtren...bir zorunluluk sakldr (Heimsoeth, 1986: 72). Deneyin zgl

zorunluluk ve yasall yargy mmkn klan nkoullar olan formlar tarafndan

oluturulur. Bunlar a priori trnden bilgilerdir ve Kantn nemli uyars, bu

formlarla soyut bilimlerde olduu kadar empirik aratrmada da karlalmasdr

rnein nedensellik ilkesi byledir (Heimsoeth, 1986: 74). Kant, duyarln a priori

formlarnn bilinen nesnenin kendisinden sklp atlamayan, zorunlu ve evrensel

niteliklerine yle vurgu yapmaktadr:

Bir nesnenin bizdeki empirik kavramndan, ondaki tm empirik ierii renk,sertlik ya da yumuaklk, arlk, hatt nfuz edilmezlik aama aamasoyutladmzda yine de geriye, cismin (ki artk tamamen yok olmutur)kaplad ve gz ard edilemeyecek olan uzam kalr. Benzer biimde, cisimselya da deil her nesnenin bizdeki empirik kavramndan, deneyin bize rettiitm zellikleri soyutlarsak, yine de onu bir tz ya da tze bal dnmemisalayan nedeni ondan alamam her ne kadar tz kavram bir nesneninkindendaha fazla belirlenim ieriyorsa da. O halde, bu kavramn kendini bize baskyladayatmas yoluyla zorunluluk tarafndan oluan kanyla a priori bilgi yetimizdebir yere sahip olduunu kabul etmeliyiz (CPR, 1998: B 5).

Kant, Leibnizin bilgiyi kavram analizine indirgeyen vizyonundan syrlmak

iin analitik ve sentetik yarglar arasnda ayrm yapar. O, analitik yarglar yklemin

[zne ile] balantsnn zdelik yoluyla dnld yarglar olarak tanmlarken,

bu balantnn zdelik olmakszn dnld yarglar da sentetik olarak

adlandrmaktadr (CPR, 1998: B 10). Leibniz ise analitik yarglarn mantksal

elimezlik ilkesi dorultusunda bilginin zmlenmesi anlamna geldiini

savunur. Oysa sentetik yarglar analitik yarglar gibi aklayc olmaktan ok

geniletici yarglardr. Sentetik yarglar bilgimizin snrlarn aar, onu geniletir.

Nesneler arasndaki ilikiler analitik yarglarla kavranr. Analitik yarglar

duyularmzn saf verileriyle elde edebiliriz; sentetik yarglarsa akl yoluyla kavranr.

rnein tekil doa olaylar analitik yoldan bilinir, buna karn bu doa olaylarnn

tbi olduklar doa yasas soyut, teorik akl yoluyla sentetik olarak bilinebilir.

Bununla birlikte salt deney - a priori ayrmna tbi olmayan analitik - sentetik

yarglar ayrm, tz kavramnda da grlebilir: Tzn biricik ve tekliine yaplan


33/129

23

23

vurgu (hatta teolojik aklamalar) bu tr metafizik yarglarn da analitik olmalarna

neden olmaktadr. Oysa tanr, doa gibi sentetik kavramlar tz, substanz, idea gibi

analitik (biricik) kavramlar yoluyla soruturulamazlar. Kanta gre bu haksz bir

giriimdir ve varln doasna uygun deildir (CPR, 1998: B 11-18). Doa ve

evrene ilikin ilke ya da yasalar deneyden gelir; e deyile duyu verilerinin aralarnda

balant kurularak oluturulurlar. Bu bakmdan sentetiktirler. Analitik yarglarsa

Leibnizin tanmlad gibi, d gereklii aklayan kavram zmlemeleridir.

imdi yleyse Kantn Eletirisi en temelde sentetik a priori yarglarla

ilgilidir; bu nedenle metafizik yarglar zorunlu olarak sentetik a priori olmak

durumundadr. Metafizik Kant iin a priori bir bilim olduundan subjektif20 hale

gelir (Cassirer, 2007: 195-203). Speklatif, teorik bilgimiz, szgelimi ruh,

lmszlk veya tanr hakkndaki bilgimiz, bizde olmayan bir yargnn bize

kazandrlmasn salayacaksa eer, yani bize yeni bir bilgi verecekse, sentetik a

priori bir yarg olmaldr. Metafizik gerek tinsel alanda gerekse doa alannda bu tr

yarglar ortaya koyabildii iddiasndadr. Bu noktada asl byk glk urada ortaya

kmaktadr: Buna gre hem sentetik hem a priori yarglar nasl mmkn olacaktr.

rnein Kanta gre matematikte mevcut olduklar kuku gtrmez. Kantn, saf

doa bilimleri incelemesi bu ilkelerin oluturduu sistemi ele alr (CPR, 1998: B

17).

Kanta gre Humeun konumunun tm bu tartmalar iinde zel bir yeri

vardr; o, metafizii ayakta tutacak olan a priori sentetik yarglarn olana

sorununu zmeye en ok yaklaan filozof olmasna karn, metafizik yarglar

evrensellik zemininde dnmekten uzakt ve bu yzden onlar akln kuruntular

olarak grd (CPR, 1998: B 19-20).

20 Kant subjektiflik transendentaldir, o, k yolunun objede deil, tersine belirli bir objektiflikformuna (...) dayanmas gereken bir zel bilgi yasallnda (akl dzeninde) aranmas gerekeceinigsterir. Bu bir kez kavrand m, bireysellik ve keyfilik anlamlarna tutuklanm olan sbjektiflikkavramnn tm bu gibi yan anlamlar ortadan kalkar. ...sbjektiflik kavram, tam da bilginin aklnbir zorunlu yntemi ve bir genel yasas iinde temellendirilebilirliini ifade etmektedir. rneinKantn uzam retisine soktuu sbjektiflik, uzamn znn bir uzam tasarm analizi ile veyabireysel psikolojik gelerin gsterilmesiyle belirlenmesi anlamnda bir sbjektiflik deildir; tersine,burada sbjektiflikten kastedilen ey, bizim uzam kavraymzn geometri bilgimizin doasnabal olmasdr (Cassirer, 2007: 204-5).


34/129

24

24

Bu koullar altnda metafizik, insan aklnn i gereksinimiyle oluan bir

doal eilim olarak (metaphysica naturalis) inkr edilemez. Bu yzden Kant ilk

nce metafizik, bir doal eilim olarak nasl olanakldr? sorusunu sormakla

balar. Ancak bu doal eilimin kendisiyle yetinemeyeceimizi, akln snrlarnn

izilmesi iin metafiziin bir bilim olarak mmkn olup olmadn aratrmamz

gerektiini belirterek asl soruyu sormaktadr: Metafizik bir bilim olarak nasl

olanakldr? Saf akln bilimi bu soruya verilecek yantlar erevesinde, ileride

kurulmasnn olanaklarn bir lde Saf Akln Eletirisi ile bulacaktr. Saf akln

snrlarn tayin eden bilim saf akl sisteminin bir parasdr. Kant saf akl bilimini,

ileride ortaya kabilecek kuatc bir sistemin n-retisi eklinde dnmektedir

(CPR, 1998: Bix). Bu bilim nesnelerde olmaktan ok a priori olanakl olduu

lde nesnelere ilikin bilgi tr olarak adlandrd transendental bilgi tarafndanoluturulur ama salt idea olarak. Bu bilgiyi oluturan kavramlar sistemine Kant,

Transendental Felsefe adn verir. Transendental felsefe saf akln eletirisini

yapmaktadr ve saf akln biliminin kendisi deil, onun ideasdr. nk terimin

tanmnda da ierildii gibi, transendental felsefeyi oluturan herey, nesnelerin

kendilerinden ok onlarn a priori bilgilerinden ibarettir21 (CPR, 1998: B 25).

I.5. Duyarln A priori Formlar

Geldiimiz noktada Kantn, Schopenhauerin zerinde durduu, kimi

kavramlarn sunmann, bir sonraki blmn problematiinin zeminini hazrlamak

iin salt ilevsel ve betimleyici bir giriim olduu gz ard edilmemelidir. kinci

blmde Schopenhauerin yeter sebep ilkesi zerine aratrmasnda ierili olan

tm bilme yetisi kuramnn Drtl Kkteki grnm sunulmaya allacaktr.

Bunun iin onun, kuramn zerine ina etmeye alt Kantla ilgili kimi unsurlarn

burada verilmesi gereklidir. zellikle uzam ve zaman formlar Schopenhauerin

empirik gerekliin transendental analizi iin zorunludur. nk onlar yeter sebepilkesinin formlardr. Bu formlarn Schopenhauer tarafndan ele alnnn

betimlenmesi bir sonraki blmn snrlar iinde yer almaktadr. Burada yalnzca

21 Transendental kavramyla Kant, nesnelerin deil, onlarn (a priori) bilgisini edinme tarzmznbilgisini vurgulamaktadr. Daha ayrntl bilgi iin bkz. Cassirer, 2007: 203-12. Duyusallk, Sinnlichkeit.


35/129

25

25

Kantn Transendental Estetik blmnde duyularn, duyu verilerini alma

eiliminin nihai unsurlar olarak uzam ve zaman retisi incelenecektir.

Saf Akln Eletirisinin ilk blmnde Kant, duyusal bilginin a priori

kaynaklarn aramay amalamaktadr. Duyarln a priori formlar, uzam ve

zamandr. E deyile uzam ve zaman her trden duyusal grnn, iinde edinildii

formlardr. Kantn grsz kavramlar bo, kavramsz grler krdr nermesi,

Leibnizin rasyonalist bilgi anlay ile Lockeun empirist epistemolojisinin verimli

bir sentezi olarak ortaya kmaktadr. Burada bilgimizin, duyusal grmz ile anlama

yetimizden treyen kavramlarn birlikte almas sonucu olutuu ifade

edilmektedir. Duyusal yoldan edindiim veriler, onlarn bendeki kavramlar ile

karlanarak dncemde bir araya getirilmektedir. Anlama-yetimizin etkinliinin

rn olan bu ilem ile anlama, kavrama denen ey gereklemektedir. Duyularmn

verileri anlama-yetim tarafndan ilenmektedir. yleyse bilgi iki kk zerinde

edinilir: duyular ve anlama yetisi. Kant, Eletiride zmleme gerei, duyusal gr

ile anlama yetisini ayr ayr ele alrsa da, bilgi edinme srecinde bu ikisinin ayrl

sz konusu olamaz; ayrm salt teorik dzeydedir.

Gr, nesnenin ruhsal yapmz (Gemt) belirli bir ekilde etkilemesiyle

oluur. Nesnelerin bizi etkilemesi yoluyla tasarmlar alma yetisine (die Fhigkeit

[Rezeptivitt]) duyarlk (tasarmlama kapasitesi) denir. Nesneler o halde bize

duyarlk araclyla verilirler ve yalnzca o bize gry salar (CPR, 1998: B 33).

Bu nesneler anlama-yetimiz tarafndan dnlr ve kavramlarmz (nesnelerin

bizdeki karlklar) oluur. Dolaysyla bilgimizin kayna duyarlk ve anlama

yetisidir. Nesneler ilki yoluyla verilir ve dieriyle dnlr (CPR, 1998: B 29).

Nesnenin, tasarmlama yetisi (Vorstellungsfhigkeit22) ya da duyarlk zerine

etkisi duyum olarak adlandrlr. Nesneyle, duyum araclyla ilikiye geen grye

empirik denir. Empirik grnn belirlenmemi nesnesi de grntr(Erscheinung23) (CPR, 1998: B 34). Kant madde ve form ikilisini ise yle tanmlar:

Grnte duyuma karlk geleni, onun maddesi (materie24), grn oklusunun

22ng. capacity for representation, receptivity.23ng. appearance.24ng. matter.


36/129

26

26

(Manigfaltigkeit der Erscheinung25) belli ilikiler iinde dzenlenmesini mmkn

klan da grnn formu olarak adlandryorum (CPR, 1998: B 34). Kant tm

grnn maddesine sadece a posteriori olarak sahip olduumuz halde, formun

bizde a priori olarak bulunduunu belirtir (yaylm [Ausdehnung26] ve biim

[Gestalt] gibi). Bir nesnenin, onu anlamama ait tm niteliklerini tz, kuvvet,

blnebilirlik ve onlarn empirik olanlarn sertlik, renklilik, nfuz edilemezlik

kendisinden yalttmzda geriye kalan yaylm (Ausdehnung) ve biimdir (Gestalt).

Bunlar duyarln a priori formlardr. te Kant, duyarln bu a priori formlarnn

bilimini Transendental Estetik olarak adlandrmaktadr (CPR, 1998: B 35).

Transendental estetik bilginin iki saf grs, uzam ve zaman aada

incelenmektedir.

I.5.a. Uzam (Raum)

Zihnimiz i duyu (inner sense) ve d duyu (outer sense) eklinde

ayrmlam zelliklere sahiptir. Uzam, d duyunun nitelii, onun araclyla

farknda olduumuz bir form; zamansa zihnin, kendisi hakknda bilgi edinmesini

salayan i duyuya ilikin bir formdur. Uzama ilikin zgl olarak unlar

sylenebilir:

Uzam zorunlu bir tasarmdr (Vorstellung); demek deney yoluyla banagelmez. Aksine deneyin verilerini kendisi yoluyla bilgi olarak mmkn kldm a

priori bir tasarmdr. D duyunun formu olduu iin d duyu yoluyla grlediim

her nesnenin zerinde durduu a priori zemindir. Kant, a priori olmann ne demek

olduunu bize yle anlatr: Uzamda hibir nesnenin bulunmad dnlebilirse

de uzamn bulunmad asla tasarlanamaz (CPR, 1998: B 38). Demek oluyor ki,

bombo bir uzam gayet tab dnebilirim, fakat nesneleri tasarmlyor olmam,

onlarn zorunlulukla bir uzamda bulunduklar gereini rtk olarak gizler. Uzam,

bylece nesnelerin nkoulu olur. Onun zorunlu tasarm formu olmas ancak

grlenebilmesinin (e deyile gr yoluyla bilinmesinin) aklamasn sunar. Onun

a priori olmas, grlenmesini, grnn nesnesi klnmasn aklar. Uzam bir btn

25ng. manifold of appearances.26ng. extension.


37/129

27

27

olarak tasarmlanr. Her bir empirik nesneye ait ayr ayr uzamlar (mekn da

denebilir) varm gibi ifadeler kullansak da (x nesnesinin bulunduu yergibi) a

priori tasarmlanan uzam bir tektir, bir btndr. Ayn zamanda snrszdr. Her ne

kadar snrszl, birlii/teklii ile eliiyormu gibi grnse de, bu salt mantksal bir

elikidir. Uzam gr formu yapan ey, geometri gibi sentetik a priori bilgi

alanlarndaki uzam kavramnn durumuyla aklanabilir: Burada, geometri

nesnelerini bir uzamda tasarmlyor olmam (yani bir geni dnmem), onlarn

kavramlarnn tesine geerek yapabildiim bir ilemdir ve bu ancak a priori gr ile

mmkndr. Dier deyile, gen nesnesinin algsna deney yoluyla deil, ama onun

kavramnn tesinde, empirik olmayan bir nesne olarak dnlmesini salayan gr

yoluyla ularm. te geometrik akl yrtmeler bu trdendir. Kant bu ilemin

tamamn mmkn klan saf grnn zihinsel imknn, onun duyarln formeldoas olma zelliine balamaktadr (CPR, 1998: B 41). Ne var ki bu aklama,

Kantn, bir mekanizmann incelikle tasarlanm kompleks yapsnn tutarlln

andran akl sisteminde, (formel) doa kavramnn ieriinden gelen bir belirsizlik

barndrmaktadr.

yleyse kan sonuca gre uzam, nesnenin (duyusal fenomenin) biimidir.

Bir nesneyi kendi ekli iinde snrlandrr. Gitgide beliren u soruya Kantn yant

olduka kark ve zordur: Bir nesnenin biimi bende a priori olarak nceden nasl

verili olmaktadr?

Kant, nce uzamn znenin bir tasarm olduunu unutmamak gereini

vurgular. eyler, bize grndkleri srece, yani duyarlmza geldikleri srece

uzamda varolurlar. Duyarlk da bylece nesneleri bizim dmzda fenomenal

varlklar olarak kendilerinde-eyler olarak deil mmkn hale getiren koul

eklinde grlmektedir. Nesneleri dmzda bulunduklar yerden soyutlarsak geriye

kalan ey uzamdr ve grnn nesnesidir. Uzam, Kant srarla belirtmekte bir beis

grmez, kendinde-eyleri kapsamaz; daha doru bir ifadeyle kendinde-eylerin bir

yerde olduklar dnlemez. Bir yargnn snrlann znenin kavramna

ykleyecek olursak, yarg koulsuz olarak geerli olur eklinde dile getirdii znel

ilkeden hareketle Kant, uzamn bu zelliini onun realitesine ve idealitesine bizi

gtren ikili ynyle aktarr:


38/129

28

28

Tm eyler uzamda yanyanadr, nermesi bu eylerin duyusal grmznnesneleri olarak kabul edilmeleri snrlamas altnda geerlidir. Eer buradakoulu kavrama ekler ve Tm eyler, d grler olarak, uzamda yanyanadrdersem, bu kural snrlanmakszn ve evrensel olarak geerli olur.Amlamamz, bizden nce gelen dsal bir nesne olarak uzamn hereyasndan gerekliini (e.d. nesnel geerliini), ama ayn zamanda onlar aklyoluyla kendilerinde olarak, e.d. duyarlmzn yaps hesaba katlmakszndnldklerinde onun eyler asndan idealliini retmektedir (CPR, 1998:B 43-45).

Buna gre, uzamdaki nesneleri, Newtonun uzam ve zaman fikrine uygun

ekilde olgusal (sonsuz nokta ve sonsuz an) ve ideal (znel tasarmn rn) olma

nitelikleriyle dnebiliriz. Aksi halde deneyin olanann dnda tanmlanan uzam

hibireydir. D nesneler, yani eyler duyarln, biimi uzam olan tasarmlardr

(CPR, 1998: B 45) ve bu tasarmlar kendinde-eyi kapsamaz. Kant burada Leibnizin

aksine, olgusallktan idealin kart olarak deil, her trden duyusal nesne iin geerliolmak anlamnda sz etmektedir.

I.5.b. Zaman (Zeit)

Kant zamann a priori niteliine kant olarak ncelikle ezamanllk ve

ardklk kavramlar zerinde durur. Tpk uzam iin geerli olduu gibi, zamandaki

nesneler olmadan zaman tek bana dnebiliriz, ancak nesnelerin tasarm ve

edimsellii iin zaman a priori nkouldur. Yine de zaman da uzam gibi tektir ve

onun iindeki zaman kesitlerinden elimeksizin sz edebiliriz. Bu zaman paralar

uzamn farkl paralarnn ezamanl olma niteliine karn salt ardk olabilirler

(CPR, 1998: B 46). Ardk zaman paralar tek bir zamann geleridir, ama

aralarnda boluk olamaz. Zaten biz yalnzca kavramsal dzeyde bir ardklktan

(ilevsel gerekelerle) sz edebiliriz. Herhangi bir zaman gesinin belirlenmi

snrlar iinde bulunduu bir deney mmkn deildir. Zaman da duyusal grnn

saf biimidir. Biz snrsz, sonsuz zamann tek tek paralarn ya da ardk

zamanlar gr yoluyla tasarmlarz.

Zaman a priori bir form olarak tm duyusal nesnelerin zeminidir. Nesneler

tasarmdan soyutlandklarnda geriye kalan saf zamandr. Zaman edimsel bir

gereklik tamaz. Nesnelerin grsel tasarmnn balladr ya da deneyin a

priori formu olmas bakmndan empirik bir gereklii olamaz. Bunun anlam,


39/129

29

29

varolmak iin nesnelerin belirlenimine gereksinim duymamasdr; eer byle olsayd,

a priori gr olma nitelii ile eliirdi. Kesinlikle zaman nkouldur, belirlenim

altnda olamaz (CPR, 1998: B 49).

Zamann bir dier zellii, i duyu formu olmasdr; o, uzam nasl ki yalnzca

tm d grnlerin a priori nkoulu ise, zaman ister i, ister d grnler olsun

tm nesnelerin a priori temelinde bulunur. nk Kanta gre tm tasarmlar zihinsel

belirlenimler olduklarndan isel koul altnda oluurlar. Bu nedenle tm grnler

i durum altnda zamana aittir: grnlerin (ruhlarmzn [unserer Seelen])

dolaysz koulu, ...d grnlerin dolayl kouludur (CPR, 1998: B 50). Uzam gibi

zaman da kendinde-eyin zellii olarak grlemez. Gr yetimizi kendimizden

soyutlarsak, zamann farkna varmamz mmkn olmaz. nk nesnelerin bizim

grmze gelme biimi olan duyusal yol iptal edildiinde zaman diye birey, bize

dsal olarak kalmaz. Zamann nesnel varl salt eylere, grnlere gredir; bize

gre deil. O halde zaman salt grmzn znel bir kouludur (CPR, 1998: B 51).

Demek ki zaman zneldir diyeceimiz iin onu bilme biimimiz grsel olmak

zorundadr: Tm eyler zamandadrlar diyemeyiz nk ancak gr duyusal yoldan

mmkndr. Ben ancak grnlerin tasarmna ait olan eyleri (zaman gibi)

grleyebilirim. Bunun iin ilke, tm eylerin grnler (duyusal grnn

nesneleri) olarak zamanda olduunu sylediinde kusursuz bir nesnel dorulua ve a

priorigeerlilie sahip olur (CPR, 1998: B 52).

Bu durumda zamandaki nesneler, ayn uzamdakiler gibi, empirik (olarak

bilinen) geerlilik tar. Bundan tr zamandaki her nesne deneyle bilinebilir. Dier

yandan onlarn zamandaki varolular grnn znel olmasndan gelir. Zaman

zneldir ve bu nitelii onu ideal (znel tasarmn rn) klmaktadr. Zamann

transendental ideallii ile kastedilen budur. Kant, hem zaman hem de uzam iin

geerli olmak zere ortaya koyduu hem empirik olgusall hem de transendental

ideallii iinde barndran uzam ve zaman teorisinin Alm (Erluterung)

blmnde nceden ortaya konmu uzam-zaman teorileriyle beliren iki nemli

gl nasl atn gstermektedir. Bu nedenle bu pasajn tamamn buraya

alntlyoruz:


40/129

30

30

Bu a priori bilgi kaynaklar (yalnzca duyarln koullar olduklar) gereiyoluyla kendi snrlarn belirlemektedir, e deyile onlar, yalnzca grnlerolarak dikkate alndklar lde nesnelere uygulanabilirler, ama kendinde-eyleri sunamazlar. Bu onlarn geerliinin biricik alandr, bunun tesindeonlarn nesnel kullanm alan bulunmaz. Uzam ve zamann bu gereklii, ayrcaempirik bilginin kesinliine el srmez. nk bu formlar zorunlu olarak isterkendilerinde-eylere ya da sadece bunlara ilikin grmze bal olsunlar, biz(empirik bilginin kesinliinden) eminizdir. Bununla birlikte uzam ve zamannmutlak gerekliini ileri srenler, onlarn ister tzsel ya da yalnzca ilinekselolduklar varsaylsn, deneyin ilkeleriyle zorunlu olarak atmaya gireceklerdir.nk eer onlar (genelde matematiksel doa aratrmaclarnn gr olan)ilkinden yana karar verirlerse, (kendileri gerek birey olmakszn) gerek olanhereyi yalnzca kendilerinde kapsamak iin varolan iki sonsuz ve snrsz kendibalarna varolmayan (self-subsisting non-entities) -uzam ve zaman- kabuletmek zorundadrlar. Eer (baz doa metafizikilerinin yapt gibi) ikinciseenei kabul edecek ve uzam ve zaman grnlerin, deneyden yaltlan amabu yaltlmlk iinde kark ekilde tasarmlanan ilikileri olarak (yanyanalkya da ardklk) varsayacak olurlarsa, a priori matematiksel retilerin (rnein

uzamdaki) gerekeyler asndan geerli

ini ya da en azndan apodiktikkesinliini tartmak zorunda kalacaklardr, nk bu kesinlik a posteriori

gereklemez ve bu gre gre a priori uzam ve zaman kavramlar yalnzcahayalgcnn yaratlardr. Onlarn kayna gerekten deneyde aranmaldr,nk hayalgc, oradan soyutlanan ilikileri, onlarda genel olan ieren amadoann onlarla ilgili olan snrlamalar olmakszn gerekleemeyen bireyyapmtr. lkinin baars, matematiksel iddialar iin grnler alannamasndadr. Bununla birlikte onlar, anlama yetisi bu alann tesine gemeyiistediinde, tamamen bu koullarn kendileri yoluyla yanltlm olurlar.kincinin baars nesneleri, grnler olarak deil, ama yalnzca anlama yetisiile ilikileri iinde yarglamak istediklerinde uzam ve zaman tasarmlarnnyollarna kmamasdr; ama onlar (gerek ve nesnel olarak geerli a priorigrden yoksun olduklarndan) ne a priori matematiksel bilgilerin olana iin

bir zemin gsterebilir, ne de empirik nermeleri o (matematiksel) iddialarlazorunlu bir uyuma sokabilirler. Duyarln bu iki asl formunun gerek yapsnailikin bizim kurammzda her iki glk de zlmektedir (CPR, 1998: B 56-59).

Kant yukarda uzam ve zamann mutlak gereklii ile empirik gerekliini

birbirinden ayrmann zorunluluunu gstermektedir. A priori duyarln bilimi

transendental estetik, en banda da sylendii gibi a priori iki bilgi formu olarak

uzam ve zamandan olumaktadr. Uzam ve zaman, nkoulu olduklar grnler

(appearances) ile birlikte duyularn znel doas tarafndan koullanmtr.

Nesneler ve uzam-zaman, hem grnler hem de formlar olarak yalnz bizdevarolurlar. Uzam ve zaman nesnelerin nasl formuysa, duyum da maddesidir (CPR,

1998: B 59-60). Uzam ve zaman saf gr ile a priori olarak biliriz, ikincisini ise

empirik gr ile a posteriori bilebiliriz. Nesnelerin bizden bamsz olarak kendi

varlklarn daha ok bilmeye doru yaklatmz sandmz her durumda,


41/129

31

31

yaklatmz ey kendi gr kipimizdir (CPR, 1998: B 60). Demek ki, hibir

durumda nesnelerin kendi balarna varolular hakknda bilgi edinemeyiz.

Kanta gre duyu (duyarlk) ile intelekt arasndaki ayrmn nitelii

transendental, yani nesnelere ilikin bilgi trmzle ilgilidir Leibniz-Wolff

felsefesinde ileri srld gibi mantksal deil. Leibniz-Wolff felsefesinde duyusal

yoldan edindiimiz kendinde-eylere ilikin bilgi bulank kalrken, bu filozoflara

gre intelektimiz ile onu daha duru biimde kavramamz salanr. Oysa Kant,

kendinde-eyi hibir ekilde bilemeyeceimizi syler.


42/129

32

32

II. BlmSCHOPENHAUERN BLG TEORSNDE YETER SEBEP

LKESNN ELE ALINII VE ONUN DRTL KK ZERNE

Burada incelenen meselenin Schopenhauerin btn felsefesi iinde nedenmerkezi bir neme sahip olduunu onun kendi kelimeleriyle sunmak en dorusu gibi

grnyor. O Drtl Kkte tm bilme yetisinin zeti(nin) dzgnce gml

olduunu syler ve ardndan szlerini yle tamamlar: bu kuram kendini yeter

sebep ilkesinin aratrlmasyla kuatarak konuyu yeni ve zgn bir ynden gsterir;

ama sonra onun bulgular steme ve Tasarm Olarak Dnyann27 ilk kitabnda ve

onunla birlikte II. ciltte ve ayrca Kant Felsefesinin Eletirisinde28 tamamlanr.

Biz epistemolojik aratrmamz bu uyary dikkate alarak srdreceiz.

II.1. Yeter Sebep lkesinin Daha nceki Kavran Biimleri

Btn bilimin temelini yeter sebep ilkesinin oluturduu sylenebilir.

Schopenhauer, bilimi bir totalitenin sistemli olarak bir araya getirilmesi biiminde

anlamaktadr ve bu sistemin unsurlarnn nasl birbirine baland sorusunun yant

yeter sebep ilkesidir. Bu ilke her bilimin kant oluturabilmek iin, daha dorusu

kesinlikten sz edebilmek iin gereksindii zemindir. Hemen hemen her bilim, bir

etki ile bantl neden kavramn kullanr. Nedenlerden sonularn zorunlu olarakkt iddias ayn zamanda bilimin esasdr. Aristotelesin Metafizikin I. kitabnda

syledii gibi, tm bilgi nedenler ve ilkelerle ilgilidir (Metaphysica, Book A-1:

982a).

Erken alardan itibaren tm bilginin temel bir ilkesi olduu soyut olarak

ortaya konmutur. Platon ve Aristoteles yeter sebep ilkesi trnden bir ilkeyi belirtik

olarak ortaya koymam olmalarna karn, ikisi de aka bir hakikatten sk sk sz

etmilerdir. rnein Platon Philebosta tm eylerin bi

arthur schopenhauer in yeter sebep ilkesi ve kant elestirisi

Documents