fahreddin razi nin maturidilerle olan tartismalari ve elestirisi fakhr al din a 105 sh

7/31/2019 Fahreddin Razi Nin Maturidilerle Olan Tartismalari Ve Elestirisi Fakhr Al Din a 105 Sh

1/105

T.C.ULUDA NVERSTES

SOSYAL BLMLER ENSTTSTEMEL SLAM BLMLER ANABLM DALI

KELM BLM DALI

FAHREDDN RZNN MTURDLERLE OLAN

TARTIMALARI VE ELETRS

(YKSEK LSANS TEZ)

Veysel KAYA

BURSA 2007


2/105

T.C.ULUDA NVERSTES

SOSYAL BLMLER ENSTTSTEMEL SLAM BLMLER ANABLM DALI

KELM BLM DALI

FAHREDDN RZN

N MTURDLERLE OLAN

TARTIMALARI VE ELETRS

(YKSEK LSANS TEZ)

Veysel KAYA

Danman

Do. Dr. Tevfik YCEDORU

BURSA 2007


3/105

T. C.

ULUDA NVERSTESSOSYAL BLMLER ENSTTS MDRLNE

Temel slam Bilimleri Anabilim Dal, Kelam Bilim Dalnda U2004655

numaral Veysel KAYAnn hazrlad Fahreddin Rznin Mturdlerle Olan

Tartmalar ve Eletirisi konulu Yksek Lisans ile ilgili tez savunma snav,

20/08/2007 gn 10:30-11:30 saatleri arasnda yaplm, sorulan sorulara alnan

cevaplar sonunda adayn tezinin baarl olduuna oybirlii ile karar verilmitir.

Snav Komisyonu BakanAkademik Unvan, Ad Soyad

niversitesi

ye (Tez Danman)Akademik Unvan, Ad Soyad

niversitesi

yeAkademik Unvan, Ad Soyad

niversitesi


niversitesi


niversitesi

Ana Bilim Dal BakanAkademik Unvan, Ad Soyad

Enstit MdrAkademik Unvan, Ad Soyad


4/105

iii

ZETYazar : Veysel KAYAniversite : Uluda niversitesiAnabilim Dal : Temel slam BilimleriBilim Dal : KelamTezin Nitelii : Yksek Lisans TeziSayfa Says : VIII + 96Mezuniyet Tarihi : 29 / 08 / 2007Tez Danman(lar) : Do. Dr. Tevfik YCEDORU

FAHREDDN RZNN MTURDLERLE OLAN TARTIMALARI VEELETRS

Fahreddin Rznin Mturdlerle Olan Tartmalar ve Eletirisi adl bualma, VI./XII. yzyl Ear kelm alimlerinden olan Fahreddin Rz (v.606/1209)nin Mvernnehir blgesindeki Mturd alimleriyle yapt kelmtartmalar incelemektedir. Fahreddin Rznin bu tartmalar ele ald Mnzartadl eseri, Mturd ve Ear kelmclar arasnda fiilen gerekleen tartmalarnnakledildii ender eserlerden biridir.

Bu almada taraflar arasnda gerekleen kelm tartmalar be ana balkaltnda incelenmitir. Bu ana balklar bek, Allahn kelmnn iitilebilirlii, tekvnsfat, teklfu m l yutk ve ryetullahta varlk delili konularndan olumaktadr. Herbir tartmada ilk nce tartmann ak aktarlmtr. Daha sonra o konuda mezhepleringenel grleri incelenmitir. Ardndan Fahreddin Rznin konu hakkndaki grleridier eserleriyle karlatrlmak suretiyle ayrntl bir ekilde aktarlmtr. En sonolarak da Mturdlerin mesele hakkndaki konumlar tespit edilmeye allm veFahreddin Rznin eletirilerinin doruluu aratrlmtr.

almada, ilenen konularla ilgili Trke, ngilizce, Arapa ve Farsa eserlereulalmaya ve onlardan faydalanlmaya allmtr.

Sonu olarak, bu alma, slam dnce tarihindeki nemli bir ismin kendi trierisinde kayda deer bir neme sahip olan bir eserini incelemi olmas ve eletiriyetabi tutmas bakmndan nemlidir.

Anahtar Szckler

Fahreddin Rz Mturdlik Cedel BekKelm Tekvn Teklfu M L Yutk Ryetullah


5/105

iv

ABSTRACT

Yazar : Veysel KAYAniversite : Uluda niversitesi

Anabilim Dal : Temel slam Bilimleri

Bilim Dal : Kelam

Tezin Nitelii : Yksek Lisans Tezi

Sayfa Says : VIII + 96

Mezuniyet Tarihi : 29 / 08 / 2007

Tez Danman(lar) : Do. Dr. Tevfik YCEDORU

FAKHR AL-DIN AL-RAZIS CONTROVERSIES WITH MATURIDITES ANDITS CRITIQUE

This work named Fakhr al-Din al-Razis Controversies with Maturidites and ItsCritique studies one of the Asharite scholars of VI./XII. century, Fakhr al-Din al-Razi(v. 606/1209)s theological controversies with Maturidite scholars in Transoxania.Fakhr al-Din al-Razis Munazarat in which he deals with these controversies is one ofthe rare texts relating controversies that actually occured between Maturidite andAsharite theologians.

In this work, theological controversies between the sides were analysed underfive main titles. These titles consist of the subjects of endurance, hearing of Gods

speech, attribute oftakwin, imposing unattainable duties and the argument of existencein the vision of God. For each one of the controversies, firstly the process of thecontroversy was quoted. Then, general opinions of the theological sects concerning theissue were analysed. Following this, Fakhr al-Din al-Razis views on the matter wereelaborated by comparison with the authors other works. Finally, it is tried to determineMaturidites attitude to the issue and questioned the validity of Fakhr al-Din al-Raziscritics.

In the work, it is tried to profit from Turkish, English, Arabic and Persiansources regarding above mentioned topics.

Consequently, the work is valuable, because of investigating a work that has a

noteworthy importance in Islamic theological literature, and written by a remarkableMuslim scholar in Islamic thought with different dimensions.

Key Words

Fakhr al-Din al-Razi Maturidites Controversy Endurance

Gods Speech Creation Imposition of theImpossible Task

Vision of God


6/105

NSZ

Kelm ilmi, slm dininin inan esaslarnn dier din ve felsef dncelerin

karsnda akl kantlarla desteklenmesi ve savunulmasna olan ihtiya sebebiyle, Hz.

Peygamberin vefatndan bir asr kadar sonra ortaya km olan bir disiplindir. Bu

savunmac karakteri itibaryla kelm, slm dnyasndaki dier ilim ve disiplinlerden

farkl olarak, fikr tartma ortamlarn devaml bnyesinde barndrmtr. Bu adan,

gerek Ehl-i Snnet ile dier itikad mezhepler arasnda, gerekse de Ehl-i Snnetin

kendi ierisinde Mturdiyye ve Eariyye mezhepleri arasnda daima ihtilaflar ve

bunun sonucu olarak tartmalar vukua gelmitir. te yandan Mturdiyye ile Eariyye

arasndaki ihtilaflar sebebiyle bir literatr olumusa da, bu iki mezhebe mensup limler

arasndaki tartmalara kaynaklarda ok az rastlanmaktadr.

VI./XII. asrn Ear limelerinden Fahruddin Rznin bu tez ierisinde konu

edinilen tartmalar da, sz konusu nadir tartmalar arasnda nemli bir yere sahiptir.

Ancak kelm tarihi ve literatr asndan byle bir neme sahip olan bu tartmalarda,

Fahruddin Rznin sert slubunun zaman zaman insafl ve objektif yaklamdan

uzaklat ve eletirilerin itham derecesine vard grlmektedir. Bu tezin amac, tek

ynl aktarlan bu tartmalar derinlemesine incelemek olduu kadar, Rz tarafndan

ne srlen ithamlarn deerini de Mturd kelm asndan ele almak ve doruluunu

tespit etmeye almaktr.

Bu almann meydana gelmesinde, bata deerli zamanlarn bana ayrarak

desteini esirgemeyen danman hocam Do. Dr. Tevfik YCEDORU Beye, hertrl katklar iin Prof. Dr. A. Saim KILAVUZ ve Do. Dr. Cafer Karada Beylere

ve msveddeleri okuyarak byk yardmda bulunan mesai arkadalarm Ulvi Murat

KILAVUZ ve Kadir GMBEYAZa burada teekkrlerimi sunmay bor biliyorum.

Veysel KAYA

Bursa - 2007


7/105

vi

NDEKLER

NSZ ............................................................................................................................ iii

NDEKLER ................................................................................................................ vi

KISALTMALAR ........................................................................................................... viii

GR ................................................................................................................................ 1

A- Cedel .................................................................................................................... 3

B- Cedelin Ksmlar ve Bu Ksmlara Ait Literatr................................................. 5

C- Cedel lminin Temel Kavramlar ......................................................................... 8

D- Kelm Mezhepleri Arasnda Vuku Bulan Tartmalar ...................................... 11

I- BEK .......................................................................................................................... 18

A- Tartmann Ak .............................................................................................. 18

B- Kelmda Bek Tartmas................................................................................. 19

C- Rznin Bek Konusundaki Grleri .............................................................. 23

D- Mturdlerin Bek Hakkndaki Grleri........................................................ 24

II- ALLAHIN KELMININ TLEBLMES .......................................................... 27

A- Tartmann Ak .............................................................................................. 27

B- Mezheplerin Allahn Kelmnn itilebilmesi Hakkndaki Grleri ............. 28

C- Rznin Allahn Kelmnn itilebilmesi Hakkndaki Grleri .................... 31

D- Mturdlere Gre Allahn Kelmnn itilebilmesi ....................................... 32

III- TEKVN SIFATI ...................................................................................................... 35

A- Tartmann Ak .............................................................................................. 35

B- Kelm Mezheplerinin Tekvn Sfat Hakkndaki Grleri ............................... 42

C- Rzye Gre Tekvn Sfat ................................................................................ 45


8/105

vii

D- Mturdlerin Tekvn Sfat Hakkndaki Grleri ........................................... 47

IV- TEKLFU M L YUTK .................................................................................... 53

A- Tartmann Ak .............................................................................................. 53

B- Mezheplere Gre Teklfu M L Yutk ............................................................ 55

C- Rzye Gre Teklf-i M L Yutk .................................................................. 57

D- Mturdlere Gre Teklfu M L Yutk .......................................................... 60

V- RYETULLAHTA VARLIK DELL.................................................................... 64

A- Tartmann Ak .............................................................................................. 64

B- Mezheplere Gre Ryetullah ve Varlk Delili.................................................. 67

C- Fahrddin Rzye Gre Ryetullah ve Varlk Delili....................................... 71

D- Mturdlerin Ryetullah ve Varlk Deliline Baklar ................................... 76

SONU ........................................................................................................................... 87

BBLYOGRAFYA ........................................................................................................ 90


9/105

viii

KISALTMALAR

a.g.e. Ad geen eser

a.g.m. Ad geen makale

a. mlf. Ayn mellif

a. yer Ayn yer

b. bin, ibn (Arapada oul, olu)bkz. Baknz

ev. eviren

D.E...F. Dokuz Eyll niversitesi lahiyat Fakltesi

DA Trkiye Diyanet Vakf slm Ansiklopedisi

kr. Karlatrnz

nr. Nereden

nu. Numara

s. Sayfa

sy. Say

trc. Tercme eden

ts. Basm tarihi yok

U...F. Uluda niversitesi lahiyat Fakltesi

v. Vefat

vb. Ve benzeri

vd. Ve devamy.y. Yayn yeri yok


10/105

1

GR

slm dnyasnn ilm ve fikr ortamn derinden sarsan Mool stilasndan

nce, Mslman corafyann birok ilim merkezinde olduka canl bir fikir ve dnce

hayat mevcuttu. Sokaklara kadar taan bu ilm havann neticesinde, Badat, Basra,

Harezm, Isfahan, Buhara, Semerkant gibi merkezler farkl mezhepler arasnda fikir

alveriini temin eden tartma ve mzakerelere ortam salyordu. VI./XII. yzyln

tamamn ve VII./XIII. yzyln balarn iine alan bu dnemde, eitli mezheplere

mensup birok limin, gerek ilim tahsil etmek, gerekse de ilm mzkere ve mnzara

meclislerinde hazr bulunmak iin seyahatlere ktklar bilinmektedir.

Ear mezhebi ierisinde nemli bir konumu bulunan kelm limi Fahruddin

Rz (v. 606/1209), ilk tahsilini Rey, Harezm, Buhara gibi ehirlerde yaptktan sonra,

muhtemelen hicr 570li yllarda, Mvernnehir blgesine bir dizi seyahatte

bulunmutur. Bu seyahatlerin akabinde Mvernnehirde yapt kelm ve fkh

tartmalar bir kitapta toplamtr.1 Rz, Buhr, Semerkand, Hocend ve Benkit

ehirlerinde bulunduunu bu kitapta aktarmaktadr.

Fahruddin Rznin ad geen kitapta zikrettii mnzaralarda tartt kimseler

genelde Mavernnehirde meskun olan Mturd ulemas olmakla birlikte, bunlarn

iinde afi mezhebine mensup olanlar ve filozoflar da bulunmaktadr. Mehur Mturd

kelmc Nruddin Sbn (v. 580/1184), kaynaklarda cedel ve mnzara ilminde

kendisine gre bir usul benimsedii zikredilen, fakat hayat hakknda bilgi bulunmayan

Rziyyuddin Nsbr (v. yaklak VI./XII. asr), Mturd bir evrede bulunmasna ve

Nisbrnin sk bir rencisi olmasna ramen amelde afilii tercih eden Rknddin

Kazvn (v. yaklak VI./XII. asr) ve felsefeci kiilikleriyle tannan erefuddin Mesd

(v. yaklak VI./XII. asr) ile Feriduddin Geyln (v. yaklak VI./XII. asr)2, Rznin

isimlerini kitapta zikrettii kiilerdir.

1 Rz, Fahruddin, Mnzartu Fahriddn er-Rz f Bildi Mverinnehr (thk. Fethullah Huleyf),Beyrut 1967 (Huleyf, Fethullah, A Study on Fakhr al-Din al-Razi and His Controversies in

Ttansoxiana ile beraber)2 Bu kiiler hakknda elimizdeki kaynaklarda hemen hemen hi bilgiye rastlanmamaktadr.


11/105

2

Rznin kitabna dercettii tartmalar, sadece kelmi konulara ayrlm

deildir. Bunlarn ierisinde neredeyse kitabn yarsn usl ve fur-i fkh konusundaki

tartmalar oluturmakla birlikte felsefe, frak ve astronomi ile ilgili bahisler de

mevcuttur. Bu tez ierisinde incelenen be kelm tartma konusununun dndakiler,

Rznin sralamasna gre unlardr:

1. Mesele: Rziyyuddin Nisbr ile yapt bu tartmann konusu gabn-i fhi

ile vekletin caiz olup olmaddr.3

6. Mesele: Bu tartma, maslahat ve mefsedetlerle talilin caiz olup olmad

hususunda Rknddin Kazvn ile yaplmtr.4

7. Mesele: Hanef limleriyle, kyas zerine yaplan bir tartmadr.5

8. Mesele: Yine kyas zerine olan bir tartmadr.6

9. Mesele: Tartmann gerekletii 582/1186 ylnda, mneccimler o sene

ierisinde bir byk tufann gerekleeceini sylerler. Bu nedenle halk byk bir

korku kaplamtr. Rz, filozof erefddin Mesdi ve Raziyyuddin Nsbrnin

bulunduklar bir meclise girince onlarn da bu kehanet zerine hararetle konutuklarngrr. Rz, oradaki ulemann bu durumunu knar ve aralarnda astrolojinin (ilmul-

ahkm) geerli bir ilim olup olmadna dair bir tartma balar. Bu arada Gazlnin de

bir takm szlerinin gndeme getirilmesi zerine Rz, Gazlnin kanaatlerini

reddeder.7

10. Mesele: Rz ile Mesd arasnda geen, mezhepler tarihi kitaplarnn

mevsukiyyeti ve Gazlnin Hasan Sabbh zerine syledii bir takm szler hakkndaki

bir tartmadr.8

11. Mesele: Yine Rznin Mesdi ile beraber, Gazl hakknda yapt ve onun

baz grlerini eletirdii bir tartmadr.9

3 Rz,Mnzart, s. 7.4 Rz, a.g.e., s. 24.5 Rz, a.g.e., s. 26.6 Rz, a.g.e., s. 29.7 Rz,Mnzart, s. 32.8

Rz, a.g.e., s. 39.9 Rz, a.g.e., s. 43.


12/105

3

12. Mesele: Kardein mlkiyeti balamnda kyas zerine yaplan bir

tartmadr.10

15. Mesele: Raziyyuddin Nsbr ile fur- fkhn konularndan olan hyr-

meclis hakkndaki bir tartmadr.11

16. Mesele: Semerkantta Feriduddin Geyln ile ncesi olmayan hdis olaylar

(el-havdis l evvele leh) problemi zerine yaplan bir tartmadr. Rz, bu tartmada

lemin ezel olduunu savunan biri gibi grnerek muarznn fikirlerini rtmeye

alr.12

Rznin, Mturd limlerle yapt, tezin konusunu tekil eden tartmalarn,

slmda ilm mnzara tarihi ierisindeki yeri ve durumunu tespit etmek asndan,

cedel literatr hakknda zet bir bilgi sunmak, o dneme kadar kelm mezhepleri

arasnda vuku bulan tartmalara genel olarak deinmek ve belli bal eserlere iaret

etmek doru olacaktr:

A- Cedel

Arapada bilimsel tartma anlamn ifade eden temel terim olan cedel, kkitibariyle ce-de-le fiilinden treyen bir kelimedir ve birisini sert bir yere drmek,

ipi salamca bkmek, bir fikri ar lde ve kavga yaparcasna savunmak gibi

anlamlara gelmektedir.13 Cedelin szlk anlam bununla snrl iken, terim anlam sz

konusu olunca, mantk, kelm ve usl-i fkh bilimleri ierisinde eitli tarifleri

yaplmtr.14

10 Rz, a.g.e., s. 48.11

Rz, a.g.e., s. 54.12 Rz, a.g.e., s. 59.13 bn Manzr, Lisnul-Arab, Dru Sdr, Beyrut ts., ce-de-le md.; Tnev, Muhammed b. Ali,

Kefu Istlhtil-Funn, Dru Sdr, Beyrut ts., I, 241; Yavuz, Yusuf evki, Kurn- KermdeTefekkr ve Tartma Metodu, stanbul 1983, s. 3; Emirolu, brahim, Cedel Nedir?,D.E...F.D.,sy. 12, zmir 1999, s. 17.

14 lm tartmay ifade etmek iin genel olarak kullanlan cedel kelimesinin yannda, bahs, mnzara,hilf, nakz ve mnkaza gibi terimler de kullanlagelmitir. Fakat cedelin mans itibariyle tarihierisinde kullanm asndan bir btnlk gzlenmemektedir. lk dnem kelmclarnn nazarla eanlaml olarak cedele olumlu bir anlam yklemelerinin aksine, cedel hakknda ilk eserlerden biriniyazan Kudme b. Cafer (v. 337/948)e gre cedel ve bahs ayr anlam ifade eden kelimeler olupcedelde ama kar tarafa galip gelmek iken, bahste salam kyaslar temel alnmaktadr (Kudme b.Cafer, Nakdun-Nesr (nr. Taha Hseyn), Kahire 1938, s. 119). Ayrca Kudme b. Cafer

kelmclarn o dnemde hilf ve mnkaza tabirlerini de kullandklarn aktarmaktadr (Kudme b.Cafer, a.g.e., s. 124).


13/105

4

Mantkta cedel, Aristotelesin Organon kitabna dayanan ve be sanat (es-

sntul-hams) olarak bilinen burhan, cedel, mulata, hitbe ve iir blmlerinin

ierisinde mertebe asndan burhandan sonra ikinci srada yer alan kyas trdr.15

Buna gre burhan, kesin (yakn) ncllerden oluan kyas demek iken, cedel ise bilinen

(mehr) ncllerden rl kyasa verilen addr.16 Nitekim slm filozoflar, bir sanat

olarak cedeli bir dnceyi mehr veya genellikle herkes tarafndan kabul edilmi

ncllerle ispat etme ve cevap verme esnasnda iddia edilen fikre zt olan dnceye

dmeme eklinde tanmlamlardr.17

slm filozoflarnn aksine kelmclara gre cedel doruya ulamann geerli biryoludur.18 Tanm itibariyle, o, Kurnda Yahudilere kar Allah tarafndan kullanlan

ve Allahn peygamberine rettii metottur. Bu manda cedel, nazarile eanlamldr

ve bu adan da her mslmana vcip olan bir husustur.19 Bir mctehidin dinin furuna

ait hususlarda fetva verirken cedel ve nazara mracaat etmesi farz- kifye olarak

grld halde, lemin yaratlm oluu ve Allahn varlnn delilleri gibi dinin

itikad esaslarndan olan hususlarda nazar ve cedel herkese farzdr.20 bn Frekin

aktardna gre, Ebul-Hasen Ear cedel ve nazar ayn anlamda kullanmaktadr.

Buna gre mcdil, ayn zamanda mnzrve mfekkirkimse demektir.21

Hakikati bulma aray anlamnda nazar ile eanlaml olarak kullanlmas

itibariyle cedelin drt temel hususu kapsad sylenebilir:

1. Grn ne olduu (mhiyyetul-mezheb)

2. Delil

3. llet

15 Frb, Eb Nasr, hsul-Ulm (thk. Osman Emin), Kahire 1949, s. 71; Emirolu, brahim, AnaHatlaryla Klasik Mantk, stanbul 1999, s. 229.

16 Ebher, Esruddin,sgc -Manta Giri- (thk. Hseyin Sarolu), stanbul 1998 , s. 87.17 Frab, Cedelden naklen Yavuz, a.g.e., s. 4; bn Sn, Kitbul-Cedelden naklen Yavuz, a.g.e., s. 4.18 Miller, Larry Benjamin,Islamic Desputation Theory (Baslmam Doktora Tezi), Princeton University

1984, s. 9.19 bn Frek, Eb Bekir,Mcerredu Mkltil-Ear(nr. Daniel Gimaret), Beyrut 1987, s. 292.20

bn Frek, a.g.e., s. 292 vd.; Miller, a.g.e., s. 9 vd.21 bn Frek, a.g.e., s. 294.


14/105

5

4. lletin dorulanmas (tashhul-ille). Bunlar diyalektik dnmenin (nazar) ve

ortaya konulan tezin doruluunu savunmann temel ilke ve yntemlerini

oluturmaktadr. 22

Kelmclar cedeli nazar kavramna mukabil olarak bu ekilde ele almlarsa da,

vlen ve yerilen cedel eklinde iki ksma ayrmalar, cedelin esas mans olan hasma

stn gelmeyi gz ard etmediklerini gstermektedir.23

B- Cedelin Ksmlar ve Bu Ksmlara Ait Literatr

1- Genel Olarak Cedel

lm literatrde genel anlamda cedel hakknda yaplan almalar bnr-Rvend

(v. 250/864)ye dayandrlmaktadr. Kaynaklarn verdii bilgilere gre bnr-Rvend

Kitbu Edebil-Cedel24 isminde bir eser telif etmitir. Ondan sonra Mutezil kelmc ve

maklt yazar Ebul-Ksm Kab (v. 319/931), bnr-Rvendnin sz konusu

eserinde dt hatalar belirtmek ve bunlar tenkit etmek iin Kitbil-Cedel ve dbi

Ehlih ve Tashhi lelih25

adl eserini kaleme almtr. Ebul-Hasen Ear (v. 324/936)ve Eb Mansr Mturd (v. 333/944)nin de bnr-Rvendnin eserini savunmak

zere eserlerinde ele aldklar bilinmektedir.26

Yukarda ad geen eserlerin hibirinin gnmze ulamamasna ramen, o

devre yakn elde bulunan bir takm kaynaklar, sz konusu eserlerin ierii hakknda

bilgi salamaktadr. Bunlardan Yahudi bir lim olan Kirkisnnin (v. 325/937den

sonra) Kitbul-Envr vel-Merkibi muhtemelen bnur-Rvendnin eserini

incelemektedir. Yine Mutezil tarihi Muhammed b. Thir Makdisnin (v. 355/965tensonra) tarihinin ba tarafndaki f Tesbtin-Nazar ve Tehzbil-Cedel27 isimli giri

ksm, i lim Kudme b. Cafer (v. 337/948)in Nakdun-Nesrinde bulunan Bb

22 Makdis, Mutahhar b. Thir, el-Bed vet-Tarh, Mektebetul-Msenn, Badat 1962, I, 50-51; Miller,a.g.e., s. 16.

23 Kudme b. Cafer, Nakdun-Nesr, s. 117, Rz, Fahruddin, Mefthul-ayb, Khire 1308, II, 176;Miller, a.g.e., s. 2.

24 bnn-Nedm, el-Fihrist(thk. Nhid Abbas Osman), Doha 1995, s. 360.25 bnn-Nedm, a.g.e., s. 364.26

Miller, a.g.e., s. 5.27 Makdis, el-Bed vet-Tarh, I, 18-55.


15/105

6

fhil-Cedel vel-Mcdele28 blm ve bn Frek (v. 406/1015)in Earnin

grlerini kaleme ald Mcerredu Makltil-Eardeki f bneti Mezhibih f

Bbil-Cedel ve Ahkmih ve dbih29 blm ilk dnem cedel literatrnn u an

elde bulunan temel kaynaklarn oluturmaktadr.30

2- Fkh Cedel (lmul-Hilf)

Hilf ilmi usl-i fkhta, er delileri ortaya koyma ve buna ait pheleri ortadan

kaldrmaya vesile olan ilim eklinde tanmlanmtr ve cedel ilmi bu anlamda hilf

ilmiyle e anlaml olarak kullanlmtr.31 lk dnemden bu yana bu disiplin hakknda

telif edilen kitaplarn cedel ismini tamalar sz konusu anlamdal teyitetmektedir. te yandan bn Haldn, fkh mezhepleri mntesiplerinin birbirleri arasnda

cereyan eden fkh tartmalarn dbn bildiren ilme cedel demekte ve bu adan

hilf ilminin aksine cedel ilminde taraflar arasnda tartma hususunun n plana

ktnn altn izmektedir.32

ESERLER

1. Kaynaklar bu konuda fukahdan ilk eser verenin Ebu Bekr Muhammed bin

Ali bin smail el-Kaffl e-fii (v. 336/947) olduunu belirtmelerine ramen eserin

ismini vermezler.33

2. Mesilul-Hilf f Uslil-Fkh, Eb Abdillah el-Hseyn ibn Al Saymer (v.

436/1044)34

3. et-Takrb li-Haddil-Mantk vel-Medhal ileyh, bn Hazm (v. 456/1063)35

4. el-Minhc f Tertbil-Hicc, Ebul-Veld Bc (v. 474/1081)36

5. el-Mene fil-Cedel, Eb shk rz (v. 476/1083)37

28 Kudme b. Cafer,Nakdu-Nesr, s. 117-137.29 bn Frek, a.g.e., s. 292-310.30 Bu eserler hakknda ayrntl bilgi iin bk. Miller, a.g.e., s. 1-15.31 Kannevc, Muhammed Sddk Han Ebcedul-Ulm, Beyrut 1978, s. 208.32 bn Haldun,Mukaddime (trc. S. Uluda), stanbul 1982, II, 1071.33 Ktib elebi, Kefuz-Zunn, stanbul 1971, I,580.34 thk. Rid b. Al el-Hy, Baslmam Yksek Lisans Tezi, mam Muhammed b. Sud niversitesi,

Riyad 1405.35

thk. . Abbs, Beyrut 1959.36 thk. A. Turki, Paris 1978.


16/105

7

6. et-Telhs fil-Cedel f Uslil-Fkh, Eb shk irz38

7. el-Kfiye fil-Cedel, Ebul-Mal Cveyn (v. 478/1085)39

8. Kitbul-Mntehal fil-Cedel, Eb Hmid Gazl (v. 505/1111)40

9. el-Cedel al Tarkatil-Fukah, Ebul-Vef bn Akl (v. 513/1119)41

10. el-rd flmil-Hilf vel-Cedel, Rknddin Eb Hamid Muhammed b.

Muhammed Amd Semerkand Hanefi (v. 515/1121). Bu eserin bir ok erhi

bulunmaktadr.42

11. et-Tarka, Esad bin Muhammed el-Meyhen (v. 527/1132)43

13. Cedelu-erf, ihbuddn Mer (v. 543/1148)44

14. el-Mukterah fil-Mustalah fil-Cedel, Eb Mansr Berev (v. 567/1171)45

15. Kitbul-Cedel, Fahruddin Rz (v. 606/1209)46

16. el-Kif an Uslid-Delil ve Fuslil-lel, Fahruddn Rz47

17. et-Tarka, Seyfddin mid (v. 631/1233)48

18. Cedelul-mid, Seyfuddin mid49

19. el-zh li Kavnnil-Istlh, Ysuf Cevz (v. 656/1258)50

20. el-Kavdihul-Cedeliyye, Esruddn Ebher (v. 663/1264)51

21. el-Hlsa fil-Cedel, Mahmud bin Ubeydullah e-fii el-Mer (v.

681/1282)52

37

thk. Abdulmecid Trk, Beyrut 1988.38 Umeyrn, Ali b. Abdilaziz b. Ali, Giri, Gazl, el-Mntehal fil-Cedel iinde, Riyad 2004, s. 94.39 thk. Fevkiyye Hseyn Mahmud, Kahire 1979.40 thk. Ali b. Abdilaziz b. Ali Umeyrn, Riyad 2004.41 thk. George Makdisi, Dmak 1967.42 Ktib elebi, a.g.e., I, 69.43 Ktip elebi, a.g.e., II, 1113.44 Umeyrn, Giri, s. 104.45 Umeyrn, Giri, s. 99. Bu eser hakknda ayrntl bilgi iin bk. Miller, a.g.e., s. 163-169.46 Umeyrn, Giri, s. 101.47 thk. Ahmed Hicz Sekk, Beyrut 1992.48 Ktib elebi, a.g.e., II, 1113.49 Umeyrn, Giri, s. 108.50

Umeyrn, Giri, s. 110.51 thk. erife b. Ali b. Sleyman Havn, Riyad 2004.


17/105

8

22. Mukaddimetun fil-Cedel vel-Hilf ven-Nazar, Burhnuddin Muhammed

bin Muhammed en-Nesef (v. 684/1285). es-Sahiful-lahiyye sahibi Semerkand bu

esere bir erh yazmtr.53

23. el-Fsl flmil-Cedel, Burhnuddn en-Nesef54

24.Aynu'n-Nazar filmi'l-Cedel, emsddin es-Semerkand (v. 690/1291 ?)

25. Alemul-Cezel flmil-Cedel, Necmuddin Tf (v. 716/1316)55

3- lmul-Mnzara / dbul-Bahs

Kendisiyle tartlan kimseyi nakz ve ilzm etme yollarn aratran ilim56

eklinde tarif edilen mnzara ya da dier adyla dbul-bahs ilmi yedinci/on nc

yzylda ortaya km bir ilimdir. Bu ilim iersinde tartan taraflarn sfat, konum ve

grevleri ayrntl bir ekilde ele alnr ve aklanr.

ESERLER

Bu ilme dair kalem alnm bir ok eser mevcuttur. Balcalar unlardr:

1. Kitabu dbi'l-Bahs, emsddin es-Semerkand (v. 690/1291 ?)

2.dbul-Bahs, Adududdin c (v. 756/1355)

3.dbul-Bahs, Seyyid erif Crcn (v. 816/1413)

4.dbul-Bahs, Ahmed bin Sleyman Kemalpaazde (v. 940/1534)

5.dbu Takprzde, Takprzde Ahmed Efendi (v. 968/1561)

C- Cedel lminin Temel Kavramlar

Bir tartmada savunduu tezi delillerle desteklemeye alan kimse (mdde)

mnzara ilminde eitli konumlara gre illet gsterici (muallil), cevap veren (mcb),

tanmlayan (muarrif), taksim eden (mukassim), aktaran (nkil) gibi sfatlarla

52 Ktip elebi, a.g.e., I,720.53 a.g.e., II, 1803.54 a.g.e., II, 1272.55

thk. Wolfhart Heinrich, Beyrut 1987.56 Ktip elebi, a.g.e., I, 579; Kannevc, Ebcedul-Ulm, II, 34.


18/105

9

adlandrlrken, onun karsnda olup itiraz eden kimse (muteriz) yine tartmadaki

eitli durumlara gre soru soran (sil), engelleyen (mni), nakz eden (mnkz) ve

kar kan (murz) gibi isimler alr. Bir tez ortaya koyan (mdde, muallil) ve itiraz

edenin (muteriz, sil) iinde bulunduklar sz konusu durumlar, klasik dbul-bahs

kitaplarnda 3 ana balk altnda toplanmaktadr:

a) Men: ne srlen iddiaya delil isteyerek veya iddiay ispatlamak iin

getirilen delilin ncllerine itiraz ederek muarz reddetmektir.

b) Nakz: Getirilen delilin ncllerine dokunmayp bir delil ile muarzn delilini

rtmektir.

c) Muraza: ne srlen iddiann zttn ispatlayarak dorudan doruya

muallilin iddiasn rtmektir.

1. Engellemede Taraflarn Grevleri

a) Silin grevleri:

1. Gerekesiz reddetme (Men Mcerred): Bu ncln ispata ihtiyac vardr,

byle olduunu kabul etmem; neden yledir, aklaman gerekir eklinde, silin iddiasahibinden delil istemesidir.

2. Gereke ile reddetme (Men maas-Sened): Silin bir gerekeye dayanarak

muallilden iddiasna ait delilin nclne delil istemesidir.

3. Aklama (Hall): Aslnda birbirine zt olan fakat ilk bakta birbirine

benzeyen iki hususu muallilin ayrt edememesinden kaynaklanan ve birini dierinin

yerinde kullanmak sureti ile yanl bir tarzda kurulan delilin nclne itiraz etmektir.

4. ddiaya yaklamn olmadn belirtme (Menut-Takrb): Silin, muallilin

getirdii delilin iddiasn ispatlayc nitelikte olmadn ve iddiaya yaklamn

salanmadn belitmesidir.

5. Kyasnekline itiraz etme

6. Deiik ihtimallere gre men: ayet kastnz bu ise, falan ncl yanltr,

eer kastnz u ise falan ncl doru deildir eklinde, bir ihtimale gre kyasn

ncllerinden birini, baka bir ihtimale gre de dierini engellemektir.


19/105

10

b) Muallilin Grevleri:

1. Reddedilen ncl bir delil ile ispatlama

2. Mene eit olan senedi rtme: Muallil, ayet gerekeli (senetli) engelleme

ile itiraza uramsa, yaplan engellemenin gerekesini rtmekle itiraz ortadan

kaldrabilir.

3. Maksad aklamakla cevap verme (tahrrul-murd): Muallilin nclden ne

kastettiini aklayarak silin men etmesine cevap vermesidir.

4. Kapal delilden daha ak bir delile geme

2. Nakzda Taraflarn Grevleri

a) Silin Grevleri

1. Delilin gerektirdii hkmn baka delilde iddiaya zt sonu verdiini

gsterme

2. Delilin akl imknszla vardn belirtme: Bunlar arasnda kelm

tartmalarda en ok karlalan devr, teselsl ve iki zttn bir araya gelmesi (ictimuz-

zddeyn)dir.

b) Muallilin Grevi:

Silin delil bozma (nakz) ile akl yrtmeye bavurmas ve muallil makamna

gemesinden sonra sil durumuna den muallil, delilin geerlilii hakknda bir takm

itirazlara bavurabilir.

3. Muarazada Taraflarn Grevleri

Murazada sil, muallilin iddiasn engelleme ve delil bozma ile

reddedebilecei gibi iddiasnn zttn ispatlayarak kar koymaya geebilir. Silin

iddiaya kar koymasndan sonra da onun yerine geen muallil, silin yapt gibi

davranp, men ve nakzdan birisiyle karlk verebilir.57

57 Tartmann blmleri ve taraflarn grevleriyle ilgili ayrntl bilgi iin bk. Ardahn, Ali,Miyrul-

Mnzara, stanbul 1307, s. 12-180;Yavuz, Yusuf evki, Kurn- Kermde Tefekkr ve TartmaMetodu, s. 17-31.


20/105

11

D- Kelm Mezhepleri Arasnda Vuku Bulan Tartmalar

1- Selef ile Kelmclar Arasndaki Tartmalar

Kelm ilmi, Mutezile mezhebinin elinde, slmn temel inan esaslarn akl

delillere bavurarak dier dinlere kar savunmak zere ortaya kmtr. Bu ynyle bir

savunma mekanizmas olarak deerlendirilebilecek olan kelmn, ta bandan beri z

itibariyle tartma ve cedeli iinde barndrmas doaldr. Nitekim kelmn kelm

eklinde isimlendirilmesinin sebeplerinden birisinin de, bu ilmin ancak zt tezleri

savunan iki tarafn karlkl olarak birbirlerine deliller ileri srmeleri neticesinde anlam

kazanmas olduu belirtilmitir.

58

Kelm eserlerinden birounun da fe in kle-kuln (denilirse-deriz) tarznda diyalektik bir uslp ierisinde ilenmesi bu

durumu en iyi bir ekilde gstermektedir.

Mutezile mezhebinin Vsl b. At (v. 131/748) ve Amr b. Ubeyd (v. 144/761

gibi ahslarn elinde ilk olarak filizlenmeye balamasndan itibaren, kendilerini Hz.

Peygamberin Snnetini, yeni dine girmi kesimlere aktarmaya adam olan ve

Peygamberin Snnetine sk skya bal kalan Selef ulems, akl delillendirme ve

cedeli esas alan kelma kar bir reaksiyon ierisinde olmulardr.

Bu durumu teyit eder ekilde Selef limlerinden, Mutezile ile beraber teekkl

eden kelm ktleyen bir ok gr rivayet edilmektedir. lk bata Vsl b. At ve Amr

b. Ubeydin de hocas olan Hasan Basr (v. 110/728), Ehlul-ehv ile bir araya

gelmeyiniz; onlarla tartmaynz ve onlar dinlemeyiniz demitir.59 Ayn ekilde

kaynaklar, Ahmed b. Hanbel, Mlik b. Enes, fi ve birok hadis ve fkh limlerinden

de kelm ktleyici (zemmul-kelm) saysz rivayetler aktarmaktadrlar.60 Selefin

kelm ve kelmclara bak bu ekilde olduu iin, ok az rnek mstesna, o dnemdeher iki taraf arasnda nazar ve akl yrtmeye dayal tartmalar tespit etmek mmkn

olmamaktadr.

phesiz 218-232/833-846 tarihleri arasnda gerekleen mihne olayyla

beraber Selef ile Mutezile arasndaki tartmalar doruk noktasna ulam ve

58 Teftzn, Saduddin erhul-Akid(Kestel Hiyasi ile beraber),stanbul 1973,s. 15.59 bn Abdilberr, Cmiu Beynil-lm, Msr ts., II, 95.60

Geni bilgi iin bk. Koyiit, Talat, Hadisilerle Kelmclar Arasndaki Mnakaalar, Ankara 1989,s. 253 vd.; Uluda, Sleyman,slm Dncesinin Yaps,stanbul 1979, s. 52 vd.


21/105

12

Mslmanlar arasnda bir fitne halini almtr. Abbs halifesi Vsk (227-232/842-

847)tan sonra onun yerine geen Mtevekkil (232-247/847-861), hilfetinin ikinci

senesinde Kurnn mahlk olduu grn aklamay yasaklad gibi, Kurn

hakkndaki mnzara ve mnkaalar da men etmitir.61

Daha nce de akland gibi Selef ulems, kelmclarla cedel bir platform

ierisinde uzun sreli tartmaya yanamamlarsa da bu durumun istisnalar da

bulunmaktadr. Bunlardan nemli ve mehur olup, gnmze ulaan ndir rneklerden

bir tanesi de Abdlaziz b. Yahy Kinn (v. 240/854)nin Mutezil Bir b. Gys Mers

(v. 218/833) ile Halife Memnun huzurunda Kurnn yaratlmas konusunda yaptuzun tartmadr.62

2. Ehl-i Snnet ile Mutezile Arasndaki Tartmalar

Mutezile kelmnn ortaya kndan bir buuk asr kadar sonra, Ehl-i Snnet

limlerinden bazlar itikd hkmleri akl delillerle destekleme ihtiyacn hissederler.63

Bu ekilde dnen Abdullah b. Kllb Basr (v. 240/854ten sonra) ve Hris Muhsib

(v. 243/857) gibi kimseler, Ear ve Mturd kelmnn teekklnden nce, Snn

kelmn o dnemdeki bayraktarlar olmulardr. Bunlardan zellikle bn Kllbn

Halife Memnun huzurunda Mutezile ile tartmalara girdii bilinmektedir.64

Eariyye mezhebinin kurucusu olarak Ebul-Hasen Earnin Mutezileden

ayrlmasnda Eb Ali Cbb ile yapt bir tartmann etkisi olduu kaynaklarda

aktarlmaktadr. Kullar hakknda hayrl olan yaratmann Allah hakknda vacip olduu

(aslah alellah) problemi erevesinde gerekleen ve karde (el-ihvetus-selse)

meselesi olarak bilinen mehur tartmada Ear, hocasna sorduu birtakm sorulara

doyurucu cevaplar alamam ve onu cevap veremez durumda brakmtr.65 Bunun

yannda, Mutezil olduu zamanlarda cedel konusunda yetkin bir konuma sahib bir

kimse olarak Earnin, hocas Cbbyi temsilen tartmalara katld

61 Koyiit, a.g.e., s. 213.62 Kinn, Abdulaziz, el-Hayde vel-tizr fir-Reddial Men Kle bi Halkil-Kurn (nr. Ali b.

Muhammed b. Nsr Fakh), Riyad 1412.63 Topalolu, Bekir, Kelmlmi Giri,stanbul ts.,s. 2364

Ycedoru, Tevfik, Ehl-i Snnete Giden Yoldabn Kllb ve Kllbiyye Mezhebi, Bursa 2006, s. 35.65 Topalolu, Bekir, a.g.e., s. 23 vd.


22/105

13

bilinmektedir.66 Earnin, gr deitirdikten sonra Mutezile ile yapt birtakm

tartmalarn da olduu bilinmektedir. Ebu Al Cbb ile Allahn isimlerinin tevkf

olup olmad meselesi67 ve ryetullah68 zerine yapt tartmalar bu meyanda

nakledilmektedir.

Ehl-i Snnet ile Mutezile arasndaki tartmalar sz konusu olduunda Eb

shk sferyn de nemli bir konuma sahiptir. Kaynaklar onun Bveyh veziri Shib b.

Abbdn huzurunda Mutezile mensuplaryla ve zellikle o dnemde Mutezilenin en

nemli simas olan Kd Abdulcebbr (415/1025)la eitli tartmalara girdiini

belirtmektedir.

69

VI./XII. asrda, Harzemahlarn hkm srd Harezm, Mutezile mezhebinin

V./XI. asrdaki inkirazn mteakiben son kalesi olmasnn yannda, slm dnyasnn

nemli ilim ve fikir merkezlerinden birisi olmutur. Harzemah hkmdarlarnn

tand fikr serbestlik neticesinde, blge eitli mezhepler arasnda olduka seviyeli

ilm tartma ortamlarna ev sahiplii yapmtr. Farkl mezhepler arasndaki bu

mzakere ve tartmalarn tarih kitaplarnn aktardna gre, emirlerin konaklarnda,

medreselerde, mescitlerde ve hatta sokaklarda gereklemesi, Harezmin o dnemdekiilm ve kltrel ortamnn ne denli yksek olduunu gstermektedir.70 Fahruddin Rz,

Sultan Alauddin Teki (568-596/1172-1199)in hkmranlna rastlayan bir dnemde

577-580/1181-1184 yllar arasnda burada bulunmu ve Mutezil limlerle eitli

tartmalar yapmtr. Fakat yle grnyor ki, Rznin keskin uslbu ve sert tavryla

hasmlarna galip gelmesi, buradaki hr ortama ramen Rz aleyhinde bir takm

66 bn Askir, Tebynu Kezibil-Mfter(nr. Muhammed Zhid Kevser), Beyrut 1884,s. 91.67 Sekn, Ebu Ali mer, Uynul-Mnzart (nr. Sad Gurb), Tunus, 1976, s. 228; Eb Zehra,

Muhammed, Trhul-Cedel, Kahire 1970,s. 289.68 Sekn, a.g.e., s. 229.69 Sekn, a.g.e., s. 225, 266. sferyn bizzat Shib b. Abbd ile kesb konusunda tartmtr. Bk.

Sekn, Uynul-Mnzart, s. 255. zellikle Abbs hilafetindeki Bveyhler dnemi (322-447/934-1055) siyasi alkantlarn yannda fikr tartma ve atmalarn da en fazla yaand bir dnemdir.Bveyhlerin nemli devlet adamlarndan Adududdevle, bnl-Amd ve Shib b. Abbd gibikimseler her mezhep ve grten limleri desteklemiler ve fikr tartma ortamlarnn olumasnabyk lde hizmet etmilerdir. O dnemde Badat, Basra, Kfe gibi yerler ilm hareketliliinnemli mekanlar olmu, fakat zellikle vezir Shib b. Abbdn ynetim merkezi Rey ve sfehanlimlerin karlama yerleri olmutur. Bk. Eb Zehra, Trhul-Cedel, s. 234-241; Gne, Kmil,

slm Dncesinin ekilleniinde Akl ve Nass,stanbul 2003,s. 88 vd.70 Ddbe, Asgar, Fahr- Rz, Tahran 1995,s. 24-25.


23/105

14

serzenilerin vuku bulmas sonucunu dourmu ve sonunda Sultan, Rzyi Harezmden

karmak zorunda kalmtr.71

3. Eariyye ile Mturdiyye Arasndaki Tartmalar

Gerek Earler, gerekse de Mturdlere ait tarih ve tabakat kitaplar, bu iki

mezhep arasnda vuku bulan tartmalardan hemen hi bahsetmemektedirler. Bu

durumun olumasnda, her iki tarafn birbirine ilgisiz kalmasnn pay byktr.

zellikle Earlerin Mturdleri bir kelm ekol olmalar asndan pek itibara

almadklar eitli aratrmalarda tespit edilmitir.72 eitli mezheplere mensup limler

arasndaki tartmalar aktaran Uynul-Mnzarttr eserler de, Mturd evredenhaberdar olmalarna ramen Mturd limlerin yaptklar tartmalar nakletmezler.

te yandan Hanef tabakat kitaplar, Hseyn b. Muhammed (v. 390/999)73,

Saymer (v. 436/1044)74, Halef b. Ahmed ilh (v. 515/1121)75 ve Lmi (v.

522/1128)76 gibi baz Hanef limlerden bahsederken onlarn mnzara ilminde kuvvetli

olduklarnn altn izmektedirler. Bu, onlarn yaadklar blgelerde tartma

ortamlarndan uzak durmadklarnn bir gstergesi olmaldr. Ayrca Semerkanttaki

Mturd limlerden Eb Ali Nesef (v. 533/1138) hakknda kaynaklarda tartmada

olduka maharet sahibi eklinde bir ibareye de rastlanlmas77 ve VI./XIII. yzyln

balarnda burada cedel konusunda nemli eserlerin ortaya konmu olmas78, bu blgede

tartma meclislerinin her zaman diri kaldn gstermektedir. eitli dnemlerde,

Hanef ve afi limler arasnda saraylarda fkh tartmalarn yapld da burada ifade

edilmelidir.79

Fiil tartmalarn hemen hi tespit edilememesi karsnda, elde, iki mezhep

arsndaki nazar ihtilaflar konu edinen Earlerle Mturdler arasndaki farklar ortaya

71 Ddbe, Asgar, a.g.e., s. 25.72 Medkr, brahim, el-Felsefetul-slmiyye Menhec ve Tatbkuhu, Kahire ts., II, 56 vd., Uluda,

Sleyman, Giri, erhul-Akid, stanbul 1999, s. 21 vd.73 Kure, Ebul-Vef, el-Cevhirul-Mudiyye f Tabaktil-Hanefiyye (nr. Abdulfettah Muhammed

Huluvv), Riyad 1993, II, 129.74 Kure, a.g.e., II, 117.75 Kure, a.g.e., II, 168.76 Kure, a.g.e., II, 120.77 Kure, a.g.e., II, 110.78

Ktip elebi, Kefuz-Znn, I, 69.79 Kure, a.g.e., I, 285-286.


24/105

15

koyan eserler kalmaktadr. eyhzde (v. 944/1537)nin Nazmul-Ferid ve Cemul-

Fevid f beynil-Mesil Ellet Vekaa fhel-htilf beynel-Mturdiyye vel-Eariyye

fil-Akid80i, Hasen b. Abdilmuhsin Eb Uzbe (v. 1172/1759)nin er-Ravzatul-

Behiyye fm beynel-Eariyye vel-Mturdiyye81si, Tcuddin Subknin Kasde fil-

Hilf beynel-Eariyye vel-Mturdiyye82si, eitli kelm konularda Mturd ve

Ear limlerin gr ayrlna dtkleri konular izah eden belli bal eserlerdir.83

IV./IX. asrdan gnmze, tartma ilminin prensiplerini ortaya koyan bir ok

eser yazlm olmasna ramen, ne yazk ki mezhepler arasndaki bu geni tartma

ortamlarn nakletmeye tahsis edilen eserler son derece azdr. Bu bir elin parmaklarsaysn gemeyen birka rnek ierisinde, Kinnnin el-Hayde vel-tizr, Abdullah

Sveydnin el-Hucecul-Katiyyesi gibi almalar, belirli konulara hasredilmi ve

daha ok otobiyografik zellik arzeden eserlerdir. Bu meyanda mnzaray, ilim tarihi

ierisindeki seyri asndan elen alan yegne eser olarak Ebu Ali mer Seknnin

Uynul-Mnzart elde kalmaktadr. Eser, peygamberlerden balayarak itikad

hususlarda tarih boyunca vuku bulan, yazarn tespit edebildii 415 kadar tartmay

iermektedir. Konular arasnda herhangi bir sistematik tasnifin bulunmad eser,

zellikle Ear kelmnn iki byk simas olan Ebu shak sferyn (v. 418/1027) ve

Ebu Bekir Bklln (v. 403/1013)den yapt nakillerle de farkl bir nem

arzetmektedir. Ayrca, cedel tarihi hakknda derli toplu bilgi vermek zere telif edilen

amz yazarlarndan Muhammed Ebu Zehranin Trhul-Cedeli, tarihi seyir

ierisinde fkh ve kelm mezhepleri arasndaki tartma ve ihtilaflara ok genel olarak

deinen, mtevazi bir eserdir.

Bu tezin konusunu oluturan, Fahruddn Rznin kaleme ald Mnzart,

tespit edilebildii kadaryla, Eariyyeye mensup bir lim ile Mturdiler arasnda fiilen

gerekleen eitli kelm tartmalarn konu edildii, elimize ulaan ilk ve tek eser

olma konumundadr. Eseri nereden Fethullah Huleyf,A Study on Fakhr al-Dn ar-Rz

and His Controversies in Transoxiana adyla, kitabn tercmesini ve geni bir

80 Msr 1317.81 thk. Abdurrahman Umeyre, Beyrut 1989.82

Subk, Tcuddin, Tabaktu-fiiyyetil-Kbr, Msr 1964,III, 377-389.83 Geni bilgi iin bk. Uluda, Sleyman, Giri, erhul-Akid, s. 40 vd.


25/105

16

aklamasn ihtiva eden ngilizce bir blm, tahkik ettii Arapa asl metin ile beraber

neretmitir.84 Bu ngilizce ksm blmden olumaktadr: lk blm, Rznin hayat

ve eserleri hakknda olup, ikinci blm Arapa metnin ngilizce tercmesini, nc

blm ise tartmalardaki konularn her biriyle alakal aklamalar ihtiva etmektedir.

Fethullah Huleyf, kelm tartmalar inceledii konular ierisinde gerek Ear,

gerek Mturd kelm eserlerinin mevzu ile alakadar olan ana kaynaklarna bavurmu

ve yeri geldiinde dikkate deer tespitlerde bulunmutur. Bununla beraber, yazarn

aklamalar, bazen tartlan hususa gre olduka genel kalmaktadr. Mturd

kaynaklar sz konusu olduunda, Tebsratul- Edille gibi temel eserler zikredilmi;fakat etkin bir biimde ve derinlemesine kullanlmamtr. Rznin bizzat tartt

Mturd lim Nruddin Sbnnin iki nemli kelm eseri olan Bidye ve Kifyeye

hemen hi atfta bulunulmamas da, Mturd kelm asndan ciddi bir eksiklik olarak

kalmtr. Ayrca Fahruddin Rznin en byk kelm eseri olan el-Metlibul-

liyenin de o dnemde henz baslmam olmas, Rzin hayatnn sonlarndaki fikir

deiikliklerinin Huleyfin almasna yansmamasna neden olmutur.

Bu tezde, Huleyfin ad geen deerli almasndaki sz konusu noksanlklargz nne alnarak, kendi sahasnda mevcut tek eser olan Mnzart, elden geldiince

objektif bir ekilde tahlil edilmeye allmtr. Bu meyanda, sadece tek taraf kanalyla

aktarlan bu tartmalar hususunda, her iki tarafn grleri birincil kaynaklar

incelenerek deerlendirilmeye gayret edilmitir. Tezin ismi ierinde mevcut olan

eletiri mefhumunu gerekletirmek asndan, zellikle Mturdiyyenin yukarda ad

geen temel kaynaklarna bavurulmu ve Rznin eletirilerinin ne derece doru

olduu dikkatle aratrlmtr.

Mnzartta dier konular arasndan, direkt olarak kelm ile ilgisi bulunan be

konu tespit edilmitir. Bu konularn ileniinde, ilk nce tartmann ak aktarlm,

84 Rznin Mvernnehirdeki tartmalarn konu edinen dier aratrmalar unlardr: Kraus, Paul,Les Controverses de Fakhr al-Din al-Razi, Bulletin de l-Institute dEgypte 19, (1937): 187-214;Uluda, Sleyman, Fahrettin Rz, Ankara 1991, s. 5-7; Masumi, Saghir Hasan, Introduction, mam

Razis lm al-Ahlak, New Delhi 1992, s. 9-10; Dadbe, Asgar, Fahr- Rz, s. 25-28; Street, Tony,Concerning the Life and Works of Fakhr al-Din al-Razi, s. 141-146;Jaffer, Tariq, Fahr al-Din al-

Razi: Philosopher and Theologian as Exegete (Baslmam Doktora Tezi), Yale University 2005, s.72-76.


26/105

17

sonra srasyla mezheplerin konu hakkndaki genel grlerine yer verilmi; akabinde

zel olarak Fahruddn Rznin kendi gr tespit edilmeye allm; son olarak da

Mturdiyye mezhebinin tutumu incelemitir.85

85 RzninMnzartta konularn diziliinde takip ettii sra 1. Ryetullahta varlk delili, 2. Tekvnsfat, 3. Bek, 4. Teklfu m l yutk ve 5. Allahn kelmnn i itilebilmesi eklindedir. Fakat butezde, konulardaki ncelik gz nne alnarak bir sralamaya gidilmitir. Bu nedenle her konunun

giriinde bulunan aklamalar, Rznin kitabnda yapt sralama dikkate alnarakdeerlendirilmelidir.


27/105

18

I- BEK

A- Tartmann Ak

Buharada, Rz ile Sbn arasnda tekvn hususunda geen sert tartma, her

zaman olduu gibi Rznin galibiyetiyle sonulanmt. Rznin aktardna gre

tartmadan hemen sonra Sbnnin kardei Rzyi evlerine davet eder ve icabet

etmesini zellikle istirham eder. Rzyi evinde gn arlayacak olan Sbn ailesi,

konuuna zel bir misafirhane tahsis eder. Bir gece Sbnnin de aralarnda bulunduu

bir takm sekin kimseler Rznin misafirhanesinde toplanrlar.86

Sbn yine ryetullah ve tekvn konularnda geen tartmalar telafi etmek

maksadyla bu sefer bek konusunu aar ve beknn zttan ayr bir sfat olduunu

savunur.87 Rz bunun zerine daha nceki kitaplarnda da beky nefyederken

kulland bir delili ne srer ve buna cevap vermesini Sbnden ister:

Beknn cevherin varlnn ikinci zamannda o cevherle kim olmas, cevherinikinci zamanda gereklemesi artna baldr (mert). Merut ise rtbe olarak arttan

sonra gelir (mteahhir). Dolaysyla ayn ekilde, beknn ikinci zamanda cevherle kim

olmas, ikinci zamandaki cevherin gereklemesinden rtbe olarak sonra gelir.

Eer cevherin ikinci zamanda gereklemesi, beknn cevherle kim olmas

sebebiyledir dersen, bu sylediinden, cevherin ikinci zamanda gereklemesinin, bu

bekdan rtbe olarak geri kalmas sonucu doar; nk malul, illetten sonra gelir.

te bu da, bek ve cevherin gereklemesi (husl) ikilisinden her birinin,

birbirlerinden rtbe olarak sonra gelmesini gerektirir ki, sz konusu durum batl olan

devre yol aar. Bu nedenle beky (ayr bir sfat olarak) ispat etmek sz konusu yanla

gtrdne gre, bu grte olmak da yanltr.88

86 Rz,Mnzart, s. 22-23.87 Earlerin sadece bazlar beknn zttan ayr olduunu savunmulardr. Mezhebin imam Earye

gre ise bek zta zid bir sfattr. Buradan anlaldna gre, Sbn ya Rznin bu gre sahip

olduunu nceden bilmekteydi; ya da aralarnda geen bir mzakere sonucunda renmiti.88 Rz,Mnzart, s. 23.


28/105

19

Aslnda Rznin uzun bir ekilde ne srd bu delillendirmeyi u ekilde

ksaltmak da mmkndr: Beknn cevherde hasl olmasnn art, cevherin ikinci

zamanda hasl olmasdr. yet cevherin ikinci zamanda hasl olmas da bekya ihtiya

gsterirse, bu iki ey birbirinin art olmu olur, yani felsef terminolojideki devr ortaya

km olur ki, bu da batldr.89 te bu da beknn zttan ayr bir man olarak kabul

edilmesinden kaynaklanmaktadr.

Rznin bu spesifik deliliyle kar karya kalan Sbn, delilin muhtevasn

anlamakta glk eker. Rz, muarzna bunu aklamak iin aba sarfeder. En

sonunda da Sbnu itiraflarda bulunur:Ey adam! Ben Ebul-Mun en-Nesefnin Tabsiratul-Edille isimli kitabn

okumu ve tahkik ve tedkikde bu kitabn stnde bir eser bulunmadn sanmtm.

Fakat imdi seni grp, sylediklerini dinleyince, yet bu ilimde derinlemek

istiyorsam, en baa dnmem gerektiini ve yeni balayan bir renci gibi bu ilmi

renmem gerektiini anladm. Fakatimdi ben ihtiyar bir insanm ve bunu yapmaya

kudretim yoktur. Senden de bu ilimdeki kusur ve eksikliimi aa vurmaya

almaman istirham ediyorum!90

Sbnnin bu kabullenii karsnda Rz ona hrmet gsterir ve szn yerine

getireceini vurgular. Bu tartma Rz ile Sbn arasnda geen nc ve son

tartma olacaktr.

B- Kelmda Bek Tartmas

Kelm literatrnde bek ile ilgili tartmalar Allahn kadm olmas meselesi

balamnda ortaya kmtr. Makltul-slmiyynde Ear, Bknin ne manya

geldii hususunda kelmclar arasnda gr ayrl olduunu zikretmektedir. yle ki

bn Kllba gre bknin mans, bk olan eyin bir bek sfatnn olmas iken, dier

89

Rz,Muhassal, s. 130; a. mlf., Erban, s. 179.90 Rz,Mnzart, s. 24.


29/105

20

baz limlere gre de kadm olan Allah binefsih bkdir; yoksa onun bek diye ztndan

ayr bir sfat yoktur.91

Kelm terminolojisinde ise bek, u ekilde aklanmaktadr: Bir ey, yokluktan

varla ktnda, o eyin birinci zamandaki varlna huds, bundan sonraki varlna

(yani varln idame ettiriine) bek denmektedir.92 Ayrca varla yokluun arz

olmamas eklinde de tanmlanmtr.93

Kelm limlerinin birou, hudsun hdis olan zttan ayr bir sfat olmad

grnde birleirlerken, bek sfatnda ihtilaf edilmitir. Tartma yine beknn bknin

ztndan ayr bir sfat olup olmadndadr. Bu konuda, Earyye, Mturdyye veMutezile mezheplerinin kendi ilerinde bir btnlk olmam, farkl mezhebe sahip

limler ayn grleri benimseyebilmilerdir. Earyye mezhebinin imam Ebul-Hasen

Ear (v.324/935), ona tabi olan Earyyenin bir ou ve Badat Mutezilesi beknn

zttan ayr bir sfat olduu grne sahiplerken, yine Eariyyeden Ebu Bekir

Bkllan (v. 403/1013) ve mamul-Harameyn Cveyn (v. 478/1085), Basra

Mutezilesi ile beraber bknin bk olmasnn ztndan ayr bir sfat olmad

kanaatinde olmulardr.94

Beknn zttan ayr bir sfat olduunu savunanlar delillerini bek zttan ayr

bir mefhumdur. nk zt, birinci zamanda hasl olmutur, fakat henz ztn dim

oluu (istimrruz-zt) hasl olmu deildir. Zt, ikinci zamanda hasl olduunda ise

hem zt, hem de ztn devm ortaya kar. Bu durum ise beknn ztn kendisinden ayr

birey olduunu gstermektedir eklinde kurgulamlardr.

Buna karn, beky nefyedenler ademin (yokluk) de devamllk ile mevsuf

olduunu, yet devamllk sabit olan bir vasf ise nefyin (yokluun) sabit bir vasfla

nitelenmesinin lazm geleceini, bunun da muhal olduunu ifade etmilerdir.95 Rz,

Allahn bek diye bir sfat olduunu reddedenlerin drt ana gerekesi olduunu

belirtmektedir:

91 Ear, Ebul-Hasen,Makltul-slmiyyn (nr. Muhyiddin Abdulhamid), Kahire 1979,II, 55.92 Rz, Erban, s. 178.93 Sens, Muhammed b. Yusuf, erhu mmil-Berhn (thk. Slim emsddin), Beyrut 2005, s. 120.94 Badd, Abdulkhir, Uslud-Dn, stanbul 1928, s. 108-109. Ayrca bk. Rz, Erban, s. 178;

Crcn, erhul-Mevkf, VIII, 106.95 Rz, Erban, s. 178, 179.


30/105

21

1- Cevherin ikinci zamandaki varl, birinci zamandaki varlndan bakadr.

Fakat birinci zamandaki varlnn bu araza (bek) ihtiyac yoktur. yleyse ikinci

zamandaki varlnn da ona ihtiya duymamas gerekir.

2- Cevherin ikinci zamandaki varl bu arazla muallel ise, bu arazn mevcdun

var olmasnda messir olmas gerekir ki bu da imknszdr.

3- Araz, tahakkuk ve sbtunda bir cevhere ihtiya duyarsa, cevherin var

oluunda bir araza ihtiya duymas imkansz olur. Aksi takdirde devrlazm gelecektir.

4- Beknn cevherde hasl olmasnn art, cevherin ikinci zamanda hasl

olmasdr. yet cevherin ikinci zamanda hasl olmas da bekya ihtiya gsterirse bu

iki ey birbirinin art olmu olur, ki bu da yanltr.96

Kendinden nce gelen Earlerin, beknn ilim gibi zttan ayr bir sfat olduu

grne sahip olduklarn ilk bata belirten Cveyn, beknn aslnda varln devam

etmesinden ibaret olduunu, sfatlarn bk olmasnn bir mannn dier bir man ile

kim olmasn gerektireceini, ki bunun da imkansz olduunu ifade etmektedir.97

Beknn zttan ayr olup olmad Ear kelmnda bylesine ayr balklaraltnda incelenirken, Mturd kelmclar bek konusunu tek bana ele almamlar ve

onu dier ana meseleler balamnda tartarak onun kelmn bir maksad deil

mebdei olduunun altn izmek istemilerdir. Bek konusu aslnda Mturd

kelmnda istitaat bahsinin bir yapta olarak ele alnmtr. stitaatin fiille beraber olup

ondan nce olmadn savunmak maksadyla Mturdler, beknn zttan ayr bir sfat

olduunu dolayl olarak temel almaktadrlar. yle ki istiaat fiilden ncedir, nk

kulun hadis kudreti arazdr. Arazn ise bk olmas imkanszdr. Eer kudret fiilden nce

olsayd, fiilin gereklemesi annda bk olamayp, yok olaca iin fiilin kudretsiz

gereklemesi gerekirdi ki, bu da mmkn deildir. Arazlarn beksnn imknszlnn

delili ise, beknn bknin ztndan ayr bir man olmasdr. nk araz bkdir

demek, bek eer ayr bir man ise, arazn arazla kim olmasn gerektireceinden

mmkn olmayacaktr.98

96 Rz, Erban, s. 179.97

Cveyni,rd, s. 133.98 Sbn,Bidye, s. 63. Ayrca bk. Nesef, Tebsra, I, 122 vd.


31/105

22

yle grnyor ki Mturdler, arazlarn iki an ierisinde bk olmadklarn

temellendirmek maksadyla, beky zttan ayr bir man olarak kabul etmilerdir.

Ksacas, beknn zttan ayr bir man olmas, arazn arazla kim olmas mmkn

olmayaca prensibinden hareketle, arazlarn bk olmamalarn, arazlarn bk

olmamalar ise hdis kudretin fiile bitiik (mukrin) olmasn gerektirmektedir.

Fakat Mturdler ierinde aksi grte olanlar da mevcuttur. Nazmul-Ferid

mellifi eyhzdenin belirttiine gre, Haneflerden bazlar, aynen Bakllan ve

Cveyn gibi beknn varln devamndan ibaret olduu, yoksa ayr bir sfat olmad

grnde olmulardr. eyhzde bunlara Tadilul-Ulum

99

un ve Umde

100

nin eskierhinin melliflerini rnek verir.101 Ayrca Mturd limler ierisinde kdem ve bek

sfatlarnn selb sfatlardan olduunu syleyenler olmutur.102 Dikkat edilirse bunun

gnmzdeki Mturd kelm kitaplarnda da kabul edilen gr olduu gzden

kamayacaktr.103

Beknn zttan ayr bir man olduu prensibi Mturdler tarafndan ilahiyyat

bahislerinde de kullanlmaya allmtr. Ebul-Berekt Nesef Allahn bir araz

olmadn ispat ederken arazlarn beksnn imkansz olduunu, nk beknn zattanayr olmas hasebiyle arazn bir arazla kim olmasnn imkansz olduunu ifade

etmitir.104

Grlyor ki beknn zttan ayr olup olmamas Eariyye ve Mturdiyye

mezheplerinin ierisinde temel ve deimez olarak kabul edilen bir prensip olmamtr.

Her iki mezhep iinde bek konusunda iki tavr da yanstan ahslar olduu gz nne

alnacak olursa beknn zttan ayr bir sfat olup olmamasnn asl bir problem olmad

grlmektedir. Mesela Mturdlerin hepsi fiil-istitaat konusunda ayn fikirdeolmalarna ramen, bek sfatn nefyetmeleri veya kabul etmeleri bu durumu

99 Sadru-era (v. 747/1346)nn eseri.100 Ebul-Berekt Nesef (v. 710/1310)nin eseri.101 eyhzde,Nazmul-Feraid, s. 7.102 Sens, erhu mmil-Berhnden naklen, eyhzde, a.g.e., s. 8.103 Bk. zmirli smail Hakk, Yeni lm-i Kelm, stanbul, 1339-1341, II, 89; Klavuz, A. Saim, Ana

Hatlarylaslam Akaidi ve Kelma Giri, s. 120; Glck, erafettin-Toprak, Sleyman, Kelm, Konya

1998, s. 205.104 Nesef, Ebul-Berekt, el-Umde fil-Akid, s. 7-8.


32/105

23

deitirmemitir. Her ahs beky kendi fikr nclleri erevesinde ele alm ve ona

gre yorumlamtr.

C- Rznin Bek Konusundaki Grleri

Yukarda Earlerin grleri aklanrken selefleri olan Bakllan ve

Cveynnin fikirlerini benimsedii ifade edilen Rz, Erban ve Muhassal gibi

kitaplarnda beky nefyedenlerin delilleri olarak ortaya koyduu delilleri kendisi de

kullanmaktadr. Son eserlerinden olan el-Metalibul-liyede de nceki eserlerindeki

delilleri benzer bir ekilde gndeme getiren Rz, beky nefyetmek iin iki kant ne

srer:

1- Eer bek Allahn ztyla kim bir sfat olsa, ztn bu sfata muhta olmas

lazm gelir ki o takdirde vacibul-vcd lizatih olan bir varln vacibul-vcd

ligayrih olmas durumu ortaya kar.

2- Devam ve istimrr bir sfat olsayd bu sfatn da ayn ekilde dim ve

mstemirr olmas gerekirdi. Dolaysyla onun devam da ona (yani devama) zid olur,bu ekilde bir teselsl ortaya kard.105

Rz bu delilleri ne srmekle birlikte birinci deliline kar kendisi bir ikl

ortaya koymakta, ztn bizzat kendisi hasebiyle bu devam ve istimrr

gerektirebileceini, yoksa ztn dnda bir eyin bu devam salad sylenilirse o

zaman muhal olma durumunun ortaya kacan ifade etmektedir.106 Bu da Rznin

beky zttan ayr bir sfat kabul edenlerin, bir tevcih ile sz konusu elikilere

dmemelerinin mmkn olduunun farknda olduunu gstermektedir. te yandanRznin dier kelmclarn aksine arazlarn bk olabileceklerini savunmas107 da bek

konusundaki grnn net olmadn ortaya koymaktadr.

105 Rz,Metlib, III, 212; a. mlf., Erban s. 181, 182.106

Rz, Erban, a.g.e., a. yer.107 Rz,Melim, s. 29.


33/105

24

D- Mturdlerin Bek Hakkndaki Grleri

Mturdler daha nce de belirtildii gibi bek konusunu tek bana bir mesele

eklinde incelememiler, Allahn ztnn kadm oluu ve istiaat gibi ana konular

etrafnda ona deinmilerdir. Ebul-Mun Nesef, mam Mturdnin beknn zttan

ayr olduu kanaatinde olduunu belirtir.108 Fahruddin Rznin etkisini eserlerinde

aka tayan sonraki Mturdlerden emsddin Semerkand, Badat Mutezilesiyle

birlikte Ebul-Hasan Ear ve takipilerinin beknn Allahn ztndan ayr bir sfat

olduu grnde olduklarn, Basra Mutezilesiyle birlikte Bakllan, Cveyn vemamn109 onlara muhalefet ettiklerini aktardktan sonra, doru grn birinci gruba

(Earye) ait olduunu syler. nk ona gre bek varln devaml olmas (istimrr)

demekse istimrrul-vcdAllah iin vcud [yani sbt] bir eydir ve ztndan ayrdr.

nk bek bir arazdr ve mmknlerde de hasl olmaktadr. Bek hasl olmadka da

bir zat bk olmaz.110

Semerkand bundan sonra, Rznin beky kabul edenlere kar zikrettii ve el-

Metlibul-liye ve el-Erbaninden nakledilen yukardaki itirazlarna hususen veksaca cevap vermektedir. Buna gre, Rznin Allahn bk olmas ztndan ayr bir

ey sebebiyle olsayd, bizatih vacib olann bigayrih vacibe dnmesi gerekirdi

eklindeki itirazna, bir sfatn zttan neet eden dier bir sfata ihtiya duymasnn

imkansz olmadn; yet bek bir sfat olsa onun da bk olmas gerekir ki bu

durumda da teselsl ortaya kar ynndeki itirazna da beknn beksnn aslnda

beknn ztnn ayn olduunu (aynen vcdun vcdunda olduu gibi), dolaysyla

teselsle mahal olmadn ifade ederek cevaplamaktadr.

111

Daha sonra gelen Mturdlerden Kemalddin Beyaz (v. 1098/1687) ise

beknn zttan ayr bir sfat olmad grn benimsemi ve Bakllan, Cveyn ve

Rz lsne katlarak beknn ikinci zamanda var olmaktan baka bir man ifade

etmediini kantlamaya almtr. O, Ear ve takipileri tarafndan hudsun bek gibi

108 Nesef, Tebsra, II, 122.109 Semerkand, es-Sahaiful-lhiyyesinde mam kelimesiyle Rzyi kasteder.110 Semerkand, Sahif, s. 346.111

Semerkand, Sahif, s. 346, 347. Crcn de benzer cevaplar vermektedir. Bk. erhul-Mevkf, III,108, 109.


34/105

25

mtalaa edilmemesine kar kmakta, onun da aynen bu hususta hudsun hkmlerine

tabi olduunu ifade etmektedir.112

Fakat Beyz, rtn daha nceki sayfalarnda konuya daha ideal ve kuatc

bir alm getirmektedir: Ona gre bek Allahn iki zamandaki varl demek deildir.

Aksi takdirde Allahn zamana bal (zemn) olmas gerekecektir. Aslnda bek,

Allahn yokluunun imknsz oluundan ve bu durumun da zamana mukrenet

ediinden ibarettir. Ayn ekilde kdem de her zamann ncesinde olmak deildir.113

Allahn varl zamana mukrin ve zamann huslyle devam edici olmasna ramen

zemn veyahut ndeildir.

114

Bu ekilde Beyz ve onun gibi dnenlerin, bek sfat hakkndaki soyut

tartma ortamn bir yana brakarak, Rz ve dierlerinin zikrettii problemlerden

kurtulmalar mmkn ve makul grlebilir. Bu meyanda problemler bek sfat iin

yaplan tanmn bir cevherin iki zamanda devam etmesi eklinde belirlenip, bunun

ilhiyt sahasna tatbik edilmesinden kaynaklanmaktadr. yle grnyor ki Allahn

bek sfatna sahip olup olmad, hidde yaplan bir takm mantk kyas ve

genellemelerin gibe aktarlmasyla beraber tartlmtr. Gibi hide kyas metoduna(kyasul-gib ale-hid) hi scak bakmayan Rznin115 bek konusunda bu ekilde

bir fikri amaza girmesi karsnda, bu noktadaki fikri tekmln henz

tamamlamad, ancak kendinden sonra gelen c (v. 756/1355), Crcn (v. 816/1413)

ve Devvn (v. 908/1502) gibi kelmclara n ayak olduunun altn izmek

gerekmektedir. lah zt ve fiilleri zamandan ayr olarak mtalaa edebilen sz konusu

bak asnn slam kelmna getirdii yeni ufka baz Rz sonras kelm kitaplarnda

iaret edilmektedir. Adududdin c, Allahn bir zamanda olmad bahsinde bu

hususun altn izmekte ve Crcn de bu perspektifle ilm-i kelmn, kelmullah,

ilmullah gibi bir ok girift meselesine zm bulunabileceini belirtmektedir.116

112 Beyz,rtul-Merm, s. 123.113 Yukardaki satrlarda Sensnin ifadeleriyle karlatrnz. Ayrca Beyznin de belirttii gibi

ibareler aslnda cye aittir: erhul-Mevkf, III, 28.114 Beyaz, a.g.e., s. 111.115 Bk. Rz, el-Metlibul-liye, II, 38, 53.116

Crcn, erhul-Mevakf, VIII, 27, 28. Bu konu iin ayrca bk. Klavuz, A. Sim, Ana Hatlarylaslm Akidi ve Kelma Giri, s. 177 vd.


35/105

26

Bek sfatnn ztla ilikisi ayn mezhepler ierisinde farkl baklarla

deerlendirilmitir. Ebul-Hasen Ear, beknn zttan ayr bir sfat olduunu sylerken

Earyye mezhebinin byk simas Bkllan, Cveyn ve Rz mezhep imamlarna

bu konuda katlmamlardr. Earlerde olduu gibi Mturdler de bu konuda bir

btnlk arz etmezler. Ebul-Mun Nesef ile onun sk bir takipisi olan Sbn ve

Rznin tilmizi saylabilecek emsddin Semerkand, beknn zttan ayr bir sfat

olduunda srar ederlerken Mturdyyenin nce gelenleri ve zellikle son dnem

Mturdleri (Beyaz gibi) beknn varln devamndan ibaret olduunu benimserler.

Rz, ayn son dnem Mturdlerinde olduu gibi beknn varln devam etmesi

demek olduunu sylemekle birlikte, bu gre kar getirdii ikallerle aslnda kar

kanaate de yeil k yaklabileceini ima etmektedir. Buna mukabil Mturdlerin de

son asrlarda bek sfatn selb sfatlardan (slb) saymalar ve Earlerin bu byk

limine katlmalar manidardr. Bu durum da gstermektedir ki, bek sfat kelm

mezheplerinin belirledikleri ana mesil (meksd) ierisinde mtalaa edilmemi, bizzat

bu maksadlar erevesinde tevil ve tevcih edilmitir.


36/105

27

II- ALLAHIN KELMININ TLEBLMES

A- Tartmann Ak

Bu tartmada da muhataplarnn kim olduunu zel olarak belirtmeyen Rz, ilk

nce Mavernnehir ulemasnn grlerine gre117 Allahn kadm, ztyla kim, harf

ve sesten mnezzeh bir kelm ile mtekellim olduunu, Earnin grnn de byle

olduunu ifade etmektedir. Fakat Rzye gre bu iki mezhep arasndaki fark udur:

Earye gre Allahn ztyla kim olan kelmn [el-kelmun-nefs] iitilmesi

mmkn iken, Ebu Mansr Mturd ve tabilerine gre bu imknszdr.118

Rz iki mezhep arasndaki fark bylece belirttikten sonra, Mturd

muarzlarna kar yle bir deerlendirme yapar:

Mutezile ryetin imknsz olduuna yle delil getirmitir: Delil ile sabit

olmutur ki: Allah Tel cisim deildir. Bir yn ve mekanda deildir. ekli ve rengi de

yoktur. Byle olan her varln ise grlmesi imknszdr.

Siz de Mutezilenin bu szlerine cevap verirken yle sylyorsunuz: Bu

sfatlarla mevsuf olan bir varln grlmesinin imknsz olduunu niin sylediniz?

Hangi delille bunun imknsz olduunu bildiniz?

Ben de diyorum ki: Ne harf, ne de ses olan kelmn iitilebilmesi uzak

grlyor ise, ayn ekilde cisim olmayan, belirli bir ynde bulunmayan bir varln da

grlmesi mmkn saylmamaldr. nk sizin Allahn kelmnn iitilebilirlii

konusunda ortaya koyduunuz ekincenin, ryetullah hususunda da geerli olmas

gerekir. Bu takdirde de, (Mutezile gibi) Allahn grlmesinin imknsz olmasna

hkmetmenizle sizi sorumlu tutarz. Eer bu husus her iki durumda da batl ise, o zaman

da ne harf, ne de ses olan bir kelmn iitilmesinin mmkn olmasna hkmetmenizle

sizi sorumlu tutarz.119

117 Rz,Mnzart, s. 54.118

Rz, a.g.e., a. yer.119 Rz, a.g.e.,a. yer.


37/105

28

Rznin bu kuvvetli saylabilecek itirazna kar yine orada bulunanlar herhangi

bir cevap veremezler.120

Tartmada Rznin mantk rgsn kurarken Mturdlerin ryetullah

konusundaki grlerini, kelmullah konusunda da iletmeleri gerektii noktasndan

hareket ettii tespit edilebilir. Buna gre, Earlerle birlikte Mturdler de

Mutezileye kar ryetin imknn savunurlarken, bir yn, ekil ve renkte olmayan

Allahn ztnn grlmesinin mmkn olabileceini, bunun imknsz grlmemesini

ifade etmektedirler. yet ayn dnceyle hareket edilecek olursa, Rznin kanaatine

gre, harf ve seslerden mteekkil olmayan Allahn kelmnn duyulmasnda da birbeis grlmemesi gerekmektedir. Yani ryetullahn caiz olduunu savunan birinin,

kelmullahn duyulmasnn da caiz olduunu savunmas gerekir. Rznin anlatmndan

karlan sonuca gre, Earler bu fikir btnl iinde hareket ediyor ve Allahn

nefs kelmnn iitilebileceine cevaz veriyorlarken, Mturdler bu tutarll

sergileyememekte ve kelmullahn duyulmasnn imknsz olduunu ifade

etmektedirler.

B- Mezheplerin Allahn Kelmnn itilebilmesi HakkndakiGrleri

Allahn ezel sfatlarndan olan kelm sfat Allahn harf ve sese ihtiyatan

mnezzeh olarak sylemesi demektir.121 Allahn kelm (kelmullah) ise Allahla kim

olan kadm ve ezel man (nefs kelm) ile yet ve srelerden oluan hdis lafzn (lafz

kelm) her ikisi iin de kullanlan bir kavramdr.122 Lafz kelmn iitilebilmesi

konusunda herhangi bir gr ayrl sz konusu deil iken; Allahn ztyla kim olanmannn iitilebilirlii konusunda eitli fikirler ne srlmtr.123

120 Rz, a.g.e., a. yer.121 Bilmen, mer Nasuhi,Muvazzahlm-i Kelm,stanbul 1955,s. 160.122 Teftzn, erhul-Akid(trc. S. Uluda), s. 173; Eb Uzbe, er-Ravzatul-Behiyye, s. 73.123 Mturd ve Earlerin bu konudaki fikirlerini zetlemeden nce Kurn- Kerimde kelmn iitilmesi

ile alakal grlen yetleri sralamak doru olacaktr:1- O peygamberlerin bir ksmn dierlerinden stn kldk. Allah onlardan bir ksm ile konumu

(minhum men kellemallahu), bazlarn da derece derece ykseltmitir. (Bakara 2/253)

2- Bir ksm peygamberleri sana daha nce anlattk, bir ksmn ise sana anlatmadk. Ve Allah Musa ilegerekten konutu. (kellemellahu Musa teklmen) (Nis 4/164)


38/105

29

Allahn kelmnn iitilebilmesi meselesi, Mturdlerle birlikte ortaya km

bir tartma konusu deildir. Ebul-Hasen Earden rendiimiz kadaryla, bu konuda

eitli grler eskiden beri dile getirilmi, kimi Allahn kelmnn iitilmesinden

kastn anlalmak olduunu124, kimisi Allahn kelm bir yana, bizim aslnda beerin

kelmn da iitmediimizi, kelmn zt itibariyle ve hakik olarak kendisini deil de

konuan konuur iken iitmekte olduumuzu, nk kendi nefsiyle kim olmayan bir

eyin iitilmesinin imknsz oduunu125, Mutezileden Nazzm (v. 220/835) gibi kimisi

de ancak ses olan bir eyin iitilebileceini, dolaysyla Allahn kelmnn ses olmas

nedeniyle onun kelmnn da iitilebileceini iddia etmilerdir. Bunun yannda,

Earnin aktardklarna baklacak olursa daha nceden de Mturdler gibi nefs

kelmn iitilemeyeceini aka tasrih edenler bulunmutur.126

Daha sonra gelen Earlerden Ebul-Mel Cveyn ise mslmanlarn genel

kanaatine gre kelmullahn iitilebileceini belirtmektir ve buna delil olarak hatt

yesmea kelmellah yetini gsterir. itmenin (sem) idrk ve anlamak manlarna da

geldiini, iitilen eyin aslnda seslerden ibaret olduunu, Allahn kelm mesmdur

dediimizde bunun anlamnn Allahn kelm iitilen ve idrk edilen sesler ile

mefhm ve malumdur demek olduunu beyan etmektedir. Bundan sonra da Cveyn,

Hz. Musann Allah ile konumakla ayrcalkl klnmasnn dier insanlar gibi

kelmullah sesler vastasyla deil de bizzat vastasz olarak duymasndan

kaynaklandn ifade etmektedir.127 Rz de, Ear ve takipilerine gre

peygamberlerden bahseden ve minhum men kellemallah gibi yetlerde, iitilmesi

mevzu bahis olan eyin harf ve sesten mteekkil olmayan Allahn ezel kelm

olduunu aktarmtr.128

3- Ve eer mriklerden biri senden aman dilerse, Allahn kelmn itinceye kadar (hatta yesmeakelmellah) ona aman ver. (Tevbe 9/6)

4. Oraya vardnda kendisine Ey Musa! diye seslenildi (ndiye y Ms). (Taha 20/11)124 Ear,Maklt, II, 259.125 Ear, a.g.e., II, 260.126 Ear, a.g.e., a. yer.127

Cveyn, el-rd, s. 129-130.128 Rz,Mefatihul-ayb, II, 318.


39/105

30

Mturdyye mezhebinin ncs Eb Mansr Mturd, Rznin de belirttii

gibi Allahn ztyla kim olan kelmn iitilemeyecei grndedir.129 O, Tevltnda

Nis suresinin 164. yetini aklarken Allahn daha nceden olmayan bir ses yarattn

ve bu sesi Musaya diledii gibi iittirdiini, Allahn ezeldeki kelmnn harf ve sesten

mteekkil olmadn, harf ve ses ile iittiimiz kelma mecz olarak kelm

denildiini, Musann Allahn ezelde mevsuf olduu kelm iitmesine imkn

olmadn ifade etmitir.130 Tevbe suresi 6. yeti aklarken, yine nefs kelmn

iitilmesinin imknsz olduunu, ancak harf ve seslerden mteekkil kelmn

duyulabileceini teyid eder.131 Th sresi 11. yet-i kerimesinde ise Earler ile Ehl-i

Snnet olan Mvernnehir Ehli arasndaki fark ortaya koyarak, Earye gre

Allahn Musaya kelm- kadimini iittirdiini, Mutezile ve Mvernnehir limlerine

gre de Allahn sz konusu niday bir aata yarattn ve bunun neticesinde Musann

bu kelm duyduunu ifade eder. Mutezile ile Mturdyye arasnda burada tam bir

mutabakat olmadn belirtmek iin de Mavernnehirlilerin Mutezilenin aksine

kadm kelm kabul ettiklerini ayrca belirtir.132 Maturiden sonra gelen tabileri ise bu

konuda eyhlerinin izinden yrmlerdir.133 Bunun yannda, sonra gelen Mturdler,

Ebu shk sferyn (v. 418/1027)nin de aynen Mturd gibi dndnn ve

Allahn ezel kelmnn iitilemeyecei grnde olduunun altn izmilerdir.134

te yandan Earlerin nefs kelmn iitilebileceine dair olan bu kabullerinin

altnda daha temel bir kaide yatmaktadr: Var olan her ey grlebilecei gibi var olan

her ey iitilebilir135. Yine Earnin kendisine nisbet edilen bu gre baklrsa,

grlebilmenin illetinin var olmak olduu kabul edildii gibi, iitilebilmenin mutlak

illetinin de var olmak olarak kabul edildii anlalmaktadr. Varlk delini kabul

etmediini ryetullah konusunda aklayan Rzye gre, ortak bir illet kabul etmekle

129 Bk. eyhzde,Nazmul-Ferid, s. 15.130 Mturd, Tevltu Ehlis-Snne, I, 528.131 Mturd, a.g.e., II, s. 384.132 Mturd, a.g.e., VI, s. 12.133 Bk. Nesef, Tebsra, 396 vd.134

Nesef, a.g.e., I, 398; Sbn,Bidye, s. 34.135 Nesef, Tebsra, I, 396.


40/105

31

her mevcdun grlebilmesi caiz grlse bile iitme konusunda ayn mantk ve talilin

yrtlmesi doru olmayacaktr.136

C- Rznin Allahn Kelmnn itilebilmesi HakkndakiGrleri

Fahruddin Rz, eserleri ierisinde, kelmullahn iitilip iitilemeyecei

konusuna pek deinmez. ou zaman, sadece yeri geldiinde baz ahslara ait grleri

belirterek yetinmektedir. Bunlar ierisinde zellikle mam Mturdnin ismini ve hangi

grte olduunu aka belirtir.137

Haneflerle arasnda geen tartmadan da hatrlanaca gibi, Rzye gre

herhangi bir yerde bulunmayan ve cisim olmayan Allahn ztnn grlmesini caiz

gren bir kimsenin, ayn bak asndan hareketle, harf ve seslerden olumayan kadim

kelmn da iitilmesinin mmkn olduunu kabul etmesi gerekir. Aksi taktirde,

Mturdler gibi mantk bir tutarszla dm olacaktr.138 Buradan her ne kadar

Rznin aka nefs kelmn iitilmesini caiz grd anlalsa bile, dier eserlerinde

bu kadar net bir karara varmaz. Muhassalinde Rz, daha nce kendi benimsedii

kaidelere de ters dmemesi gerektiini fark ederek, ayn ryetullah konusunda

dnd tarzda, ezel kelmn iitilip iitilemeyeceine dair herhangi bir delilin

bulunmadn sylemektedir. Ryetullah konusunda her varolan grlebilir

kaidesinin yanl olup, varlk delilinin geersiz olduunu, dolaysyla da ryetullah

bahsinde akl delil getirmenin doru olmayacan syleyen Rz, Earlerin Allahn

kelmnn iitilmesi konusunda da ayn varlk delilini kullanmalar zerine bu konuda

da varlk delilinin geersiz olduunu tasrih etmek zorunda kalmtr.139

Fakat Rzilgin bir ekilde bu karmn imdiki an ile takyid etmektedir. Yani ona gre zarur

olarak bilinmektedir ki kadm kelm imdi iitilir deildir.140 Grld gibi Rznin

bu kaytlandrmasnn amac aslnda mulak kalmtr ve zihinlerde daha nce

136 Rz,Muhassal, s. 139. Ayrca bk. Eb Uzbe, er-Ravzatul-Behiyye, s. 72.137 Bk. Rz,Mnzart, s. 53,Mefatihul-ayb, II, 318.138 Bkz, Rz,Mnzart, s. 53.139

Rz,Muhassal, s. 139.140 Rz,Muhassal, s. 139.


41/105

32

Mturdlere kar zddn savunduu fikir ile elikiye dmemek iin bir yol bulmaya

alt intibas uyanmaktadr.

Rz, Hanbellerin kelmullah harf ve seslerden ibaret olup, bunlar da

kadmdirler ve haliyle iitilebilirler eklindeki grlerine cevap verirken iitilir olan

eylerin birbiri ardna gelen harflerden oluan (el-hurf el-mtekibe), lafz kelm

olduunu belirtmektedir. Bu kapal ifadesine ramen, nefs kelmn iitilemeyeceine

dair bir aklamada bulunmamaktadr.141 Bunun yannda Rznin bir yerde de

kelmullahn ne harf ve seslerin ayn, ne de ondan baka bir ey olduunu sylemesi142

bu husustaki kesin grnn kestirilmesi asndan zorluk kartmaktadr. Fakatsonuta, Rznin Mturdlere kar savunduu anlay -varlk delilini her ne kadar

geersiz saysa bile- braktn sylemek doru olmayacaktr. Rznin yukarda

nakledilen ibarelerinden her iki taraf da destekler mhiyette fikirlerin karlmas

mmkn grnmektedir. te yandan, zellikle dikkat edilmesi gereken bir husus da

Rznin tartmada kendi grn aktarmadan da muarzlarn farkl konulardaki

grlerinden faydalanarak kendi ilerinde elikiye drme amacn gttdr. Yani

bu perspektiften bakldnda, cedelci Rznin Mturdlerin aksi kanaatine sahip

olduunu sylemek pek doru olmaz. nk nihyetinde, Rznin yapt muarzn

kendi deliliyle reddetmekten ibarettir.

D- Mturdlere Gre Allahn Kelmnn itilebilmesi

Eb Mansr Mturdnin Allahn kelmnn iitilemeyecei grn

savunduu, gerek tefsirinden gerekse takipilerinin kendisinden yapt nakillerden

karlsa da, Mturdnin aksi grte olduu eklinde rivyetler de mevcuttur. Ebul-

Mun Nesefnin aktardna gre o, Kitbut-Tevhdinde sesin tesinde olan

(mverus-savt) bir eyin de iitilebileceini ifade etmitir.143 Buna ramen Nesefnin

de belirttii zere tefsirinde mteaddit defalar ses olmayan bir eyin iitilmesini

sylemenin akln dna kmak olduunu vurgulamas, bu husustaki kesin kanaatini

141 Rz,Melim, s. 50.142

Rz,Mefatihul-ayb, IV, 413.143 Nesef, Tebsra, I, 397.


42/105

33

deitirmediini gstermektedir. Nitekim Nesef, Mturdnin seslerin ne man ifade

ettiini ve kalplerde olan bilmeyi iitme (sem) diye isimlendirdiini, dolaysyla bu

anlamda ses olmayan bir eyin iitilmesinin mmkn olduunu, fakat bir kr tarafndan

okunan Kurnn dinlenilmesi esnasnda, Allahn kelmnn duyulmu olamayacan

ifade ettiini aktarmaktadr.144

Rznin muasr Nruddin Sbn, hatt yesmea kelmellah yeti

balamnda Allahn kelmnn itilebilmesinin mansnn, kelma delalet eden bir

eyin iitilmesi olduunu sylemektedir. Bu durum Allahn kudretine benzemektedir

ki, Allahn kudretine bak! denildii zaman, Allahn kudretine delalet eden eyebak denilmek istenmektedir.145 Hz. Musann ise, Mturdnin dedii gibi Allahn

nefs kelmn iitmediini, fakat lafz kelmn her hangi bir vasta olmakszn iittiini,

bu durumun da onun kelmullah sfatna haiz olmasna yetip, bu sfata bir halel

getirmediini ifade etmektedir.146

Rzden sonra gelen Mturdler iinde, Earlerle oluan bu ihtilaf telif ve

tevfik etmeye alanlar da olmutur. rnein el-Msmere mellifi Kemal ibn

Hmm, Nesefnin de Tabsirasnda iaret ettii gibi, mam Mturdnin Kitabu-Tevhidinde ses olmayan eylerin de iitilebileceine cevaz verdiini, aslnda

Mturdlerle Earler arasndaki tartmann Hz. Musa ile ilgili yet zelinde

olabileceini sylemektedir.147

Kelm ilmi literatrnde, Mturdlerle Earler arasndaki ihtilaflar bahsinde

yerini alm bulunan bu tartmada, aslnda Earlerin Mturdler gibi, mam Mturd

ve ona tabi olanlarn da Earler gibi dnmelerinin mmkn olduu mlahaza

edilmektedir. Fahruddin Rz tartma ierisinde Ear kanad temsil ettiini ihsasettirse bile varlk deliline kar olan tavr nedeniyle daha farkl bir mecrda

yrmektedir. Yine yukardaki satrlarda grld gibi, ilk dnem Mturdlerinde bu

konuda bir netlik sezilse bile, zellikle Nesefden sonra mamn iki kavlinin

bulunduu gndeme getirilerek, Mturdler tarafndan ortak bir platform hazrlanmaya

144 Nesef, a.g.e., a. yer.145 Sbn,Bidye, s. 34.146

Sbn, el-Kifyeden naklen eyhzde,Nazmul-Ferid, s. 16.147 bn Hmm, Kitbul-Msmere, s. 76.


43/105

34

allmtr. Ayrca tartma teamlleri uyarnca, bu konudaki fikri mphem olan

Rznin, sadece muarz red ve elikiye drme sadedinde delil getirdii gz nnde

bulundurulacak olursa, sadece tartmaya dayanarak Rznin mutlak fikrinin ortaya

konmas mmkn grnmemektedir. Bu tartma sadedinde, her iki ahs da daha ok

ilzm yolunu tuttuu iin iki taraf arasnda geen bir tartmaya bakarak onlarn

grlerini karmann pek de mmkn olmayaca gerei ak bir ekilde

grlmektedir.


44/105

35

III- TEKVN SIFATI

A- Tartmann Ak

Rznin, Sbnyle ryetullah konusunda yapt tatsz tartmadan sonra

bazlar Rzye Sbnnin gnln almas gerektiini sylerler. Bunun zerine Rz de

kalkp Sbnyi ziyarete gider. Rznin zr ziyareti gereince sessiz olmam olacak

ki yine yanlarnda byk bir kalabalk toplanr. Sbn, birinci tartmann intikamn

almak iin tekvn mkevvenin ayn mdr, gayr mdr? tartmasna giriir ve kuvvetli

olduunu zannettii bir takm deliller zikreder.148 Rz, yine Sbnnin delillerini izaha

girimemekte, szkonusu delillerin ne olduunu sylememektedir.

Rz, Sbnye cevaben ilk bata tekvn ve mkevven lafzlarndan ne

anlalmas gerktiini, bunlarn arasndaki eer varsa- farkn nasl tesbit edileceini

aklar:

Rznin aklamasna gre eer maksat, lafz ve ibare ynyle tekvn vemkevven arasndaki fark ortaya koymaksa, o zaman Kevvene, ykevvinu, tekvnen;

fehuve mkevvinun ve zke mukevvenun denir ki, buradan anlald gibi tekvn

mastar, mkevven de mefldur. Dilbilimde mastar ile mefl arasndaki fark da

bilinmektedir. Fakat dilde ortaya kan fark, hakikat ve manlarda bir fark olmasn

gerektirmez. Mesela ademe, yadimu, ademen; fehuve madmun denir ve burada

adem masdar, madum da mefl olduu halde, bu onlarn hakikatte farkl olduklarn

gstermemektedir.149

Fakat eer maksat, tekvn ile mkevven arasnda hakik ve akl bir farkn

olduunu ortaya koymaksa Rz bunu kabul etmemekte ve buna kar yle cevap

vermektedir:

Delil, lemin hdis olduunu gsterince lem hdistir, her hdisin bir muhdisi

ve messiri vardr denilir. te bu messir, ya leme tab (al sebilit-tab) bir ekilde

148

Rz,Mnzart, s. 17.149 Nesefnin bu konu hakkndaki geni mtalaalar iin bk. Tebsra, I, 417, 418.


45/105

36

tesir etmitir; ya da ihtiyr bir ekilde (al seblil-ihtiyr) tesir etmitir. Bunlardan

birincisi yanltr; aksi takdirde lemin hdis olmasndan dolay Allah Telnn da

hdis olmas veya Allahn kadm olmasndan dolay lemin de kadm olmas lazm

gelecektir. nk zt gerei gerektirici (el-illetul-mcibetu biz-zt) mallunden

asla ayrlmaz. Dolaysyla da ikinci k doru olmu olur ki buna gre, Allah Tel

lemin varlna imkn150 ve ihtiyr yoluyla (al sebilis-shha vel-ihtiyr) tesir

etmitir. te Allahn mevsuf olduu bu sfata da, Rzye gre [tekvn deil] kudret

denilmektedir.151

Rz bylece yaratmada etkin olan sfatn tekvn deil, kudret olduunu ifadeettikten sonra, kendi fikir sistemi ierisinde Allahn sbt sfatlarn nasl anladn ve

sistematize ettiini muarzna daha geni bir ekilde izah etme ihtiyac hissetmi olacak

ki u ekilde bir ilavede bulunmutur:

Sonra, bu lemde bir ihkm ve itknn var olduu grlmektedir. Kdirin bu

muhkem ve mtkan fiilleri ihds etmesini mmkn klan bir hl ile mevsf olmasna da

ilim denilir. Yine her hdisin, nce veya sonra olabilecekken, belirli bir vakitte

gerekletii grlmektedir. Her hdisin kendi vaktine zel olmasn gerektiren sfatairde denir. Selim akl, kdir, lim ve mrdin, hayy ve hakm olmas gerektiine

hkmettii iin, biz de Allah Telnn hayy olduuna hkmederiz. Biliyoruz ki sem,

basar ve kelmn ztlar kusurdur. Allah Telnn kusurlu olmas da imkanszdr. Bu

nedenle de Allahn sem , basar ve kelm sfatlar olduunu syleriz.152

Rz, tekvn denilen sfatn aslnda yukarda zikrettii sfatlardan biri ise

tartmann lafz bir tartma olduunu ve o takdirde tekvn sfatnn kabul

edilebileceini, fakat tekvn sfatndan kastn baka bir man olmas halinde bununaklanmas gerektiini syler.

150 Daha nce de belirtildii gibi, burada imkn eklinde tercme edilen shhat, kelmdazorunluluun (vcb) kart olarak kullanlmaktadr. Bu anlamda o, imknn e anlamls olarakalnabilir. Fakat bu konudaki tartmalarda imkn yerine srarla shhat kelimesinin kullanlmas dadikkat ekicidir. (bk. Rz, Metlib, III, 80) Buna gre Felsife lemin vcben var olduunusavunurlarken, Kelmclar da shhaten (yani Allah Telnn irdesiyle) yaratldnsylemektedirler.

151

Rz,Mnzart, s. 18.152 Rz, a.g.e., a. yer.


46/105

37

Grld gibi tartma tekvn-mkevven ayrm konusundan uzaklamakta ve

Allahn tekvn diye bir sfatnn var olup olmad meselesine gelmektedir. Daha doru

bir ifade ile belirtilecek olursa, mesele eserin var oluuna tesir eden sfatn hangisi

olduu meselesine dnmtr. Belki de Rz, bunu sz konusu tekvn-mkevven

ayrm tartmasndan daha ncelikli grm ve bu konuyu eserin varlna taalluk eden

sfatn ne olduunu belirlemeden nce tartmann yanl olacan hakl olarak

dnmtr.

Rznin Sbnden tekvn sfatnn mhiyetini belirlemesine ve kudretten

farkn ortaya koymasna ilikin isteini Sbnyle cevaplandrr:Tekvnden maksat, o syleyip akladn sfatlardan baka bir sfattr. nk

kudret, mahlkun imknna (shhatul-mahlk) tesir eden sfat iken, tekvn ise

mahlkun meydana gelmesine (vukul-mahlk) tesir eden sfattr. Bu yolla, kudret ile

tekvn arasndaki fark aa km olur153

Sbnnin Mturdlerin grlerini bu ekilde veciz ve ak bir ekilde

dillendirmesini, Rz Ne gzel syledin! diye takdir etmekten kendini alamaz. Fakat

Rz, Sbnnin Kudret fiilin imknna (shhat) tesir eden sfattr fikrinde bir

demagoji (mulata) olduunu iddia etmektedir. Rznin bu durumu izah etmesine

baklrsa mahlkun varln iin iki eit imkn (shhat) sz konusudur:

Birincisi, nefsinde ve mhiyetinde, varlnn veya yokluunun

dnlmesinden herhangi bir muhl durum ortaya kmayacak ekilde olmasdr. Bu,

mhiyeti ve bizzat hakikati itibariyle kendisine ait olan imkndr. Bu ynyle

mmknn, mmkn olmas bir yaratcnn yaratmas veya bir messirin tesir etmesi

sebebiyle deildir. nk kendinden baka bir eyle muallel olan her ey iin, illetin

bulunmay halinde eser ortadan kalkar. Mmknn bu ynyle mmkn olmas bir

messir veya yaratc sebebiyle olsa, sz konusu messirin ortadan kalkmasyla bu

imknn devam etmemesi gerekir. Bu imkan devam etmeyince de (mahlkun varl) ya

zt gerei (liztih) vcib olur, ya da zt gerei mmteni olur. Bu ise muhldir.

Dolaysyla bu kesin delille u husus kesinlemi olur ki, mahlkun bu ynyle

mmkinul-vcdve sahhul-vcdolmas Allahn kudretinin bir eseri olamaz.

153 Rz, a.g.e., s. 19.


47/105

38

kinci tr shhat ise, kdire ait olan shhattir. Mans da kdirin sz konusu

shhat sebebiyle, o eserin kendinden sadr olmasnn imknsz olmayaca bir sfatla

mevsuf olmasdr. te bu sfat da kudrettir. Bu itibarla, sen [Sbn] kudretin eserin

huslnde messir olmasnn geerli olduunu kabul ettin. Fakat, bundan sonra Eserin

kudretten sadr olmas muhldir. Aksine eseri ortaya kartan, halk ve tekvn dediimiz

sfattr dedin ki bu iki ztt bir araya getirmek (cem beynen-nakzeyn) olur. nk

birincisi kudretin makdra tesir etmesinin imknn (shhat) gerektirir. kincisi ise

bunun imknszln gerektirir. Bu ise bizi, muhl olan iki ztt bir araya getirmeye

gtrr.154

Rz meramn, mnzarann olduu tarihten sonra yazdn dndmz

Muhassalinde daha veciz ve anlalr bir ekilde ifade eder. Tekvn ezel, mkevven

ise muhdestir diye at bahsin altnda Rz, aslnda tartmann ksa bir zetini

yapmaktadr. Yukarda ortaya koyduu problemi de yle zetlemektedir

fahreddin razi nin maturidilerle olan tartismalari ve elestirisi fakhr al din a 105 sh

Documents