~~------------------------------~~ ··-~~~-------------------------------.. ~··· 1 ~ SANAT, TARi Hi ARAŞTIRMALARI DERGiSi

ARKEOLOJi-PREHiSTORY A-ÖNASY A EPiGRAFi·ANTROPOLOJi-MÜZiK-TiYATRO

.TEOLOJi- FOLKLOR

Dört Ayda Bir Çıkar

Cilt: 2 Sayı: 4 Nisan 1989

Sahibi: Enis KARAKA VA Genel Yayın Yönetmeni ve Yazı Işleri Müdürü:

.Özkan ERTUGRUL

Teknik Müdür: Tolunay TiMUÇIN Genel Koordinatör: Ahmet Vefa ÇOBANOGLU

Genel Sekreter: Halenur KA TIPOGLU Teknik Sekreterler: Yavuz TiRVAKi- Sadettin ZAVIM Sanat Yönetmeni: Ziya Nur SEZEN

Halkla ilişkiler Koordinatörü: GülgQn KALK!NOGLU

Yayın Sekreterleri: Gülçin EROL - Gülay SURGAZ

Haber Servisi Sorumluları: Hülya KOÇ - Arzu iYiANLAR . Arzu YILMAZ - Rabia EMEKLiGiL

Mali Müşavir: Selim Sabit SALMAN

Yayın Kurulu: Özkan ERTUGRUL- Enis KARAKAYA Selda KALFAZADE-Şebnem AKALIN

Ahmet Vefa ÇOB~NOGLU

DANIŞMANLAA: Prof. Dr. Semavi EYiCE.. . Doç. Dr. AraAlTUN Doç. Dr. Selçuk MULAVI~ Doç. Dr. Ebru PARMAN - Vard. Doç. Dr. Zeki SONMEZ Dr. Hüsamettin AKSU- Dr. Engin BEKSAÇ Sargon ERDEM - Erof ÖZKAN .

Film: Cem Has Grafik 511 85 85

iç Baskı: Örünç Matbaası 528 42 68

Kapak Baskı: Dantel Ofset 522 65 41 Kapak baskısında SEÇIN GÜR'e yardımlanndan dolayı teşekkür ederiz.

Dizgi: ÇAGDAŞ DiZGi 526 90 88

REKLAMLAR Arka dış sayfa: ..................................... 1.000.000.- TL. Arka iç sayfa: ......................................... 500.000.- TL. iç tam sayfa: ........................................... 400.000.- TL. i_ç yarım sayfa: .................................. ...... 250.000.- TL. On iç sayfa: ............................................ 600.000.- TL.

• '(ıllık Abone: 20.000 TL.dir. Banka hesap numarasına çı­karılan paranın makbuz veya dekontunun fotokopisi ya da aslı gönderildiği an, dergi Adresinize postalanacaktır. (lstan bul Bayezıt Vakıflar Bankası 21-10248-8 nolu hesap)

Yurtdışı Abone ücreti : 20 $

iRTiBAT ADRESi: Tolunay Tımuçin 527 29 58 Mollafenari Sok. Birol iş Hanı Kat: 3 Cağaloğlu/istanbul

Hizmetlerinden dolayı Mustafa Sellm~lu'na teşekkOr ederiz.

iÇiNDEKiLER------------ '

• Güneş· şehrin.de 3. Selçuklu Sempozyumu (Tolunay TIMUÇIN) ................................................... 2

(P~~-r~~aJıe~a~~a~~~N1 ~~~. ~~~ .. ~~~~ -~~~~ :~ ........... t0 '• ilkel Toplumda SanatkAr · 1 -

(Doç. Dr. Hakkı ÖNKAL) ............ ............................. 7-8 ) . '­

• Resim Gösterge Billm'inin Bazı Sorunları (Uşun TÜKEL) .................. .................................... 9-15

• inegöl ishak Paşa Camii ve Külllyesi (Prof. Dr. Oktay ASLANAPA) ................................... 16

• Dumbarton Oaks'dakl Bizans Eserleri Koleksiyonu (Yard. Doç. Dr. Mehmet i. TUNAY) ·················:··· 17-22 o Belge Değerindeki Bir Sebil Teknesi (Rkret ÖZTUANA) ................................................... 22

• Osmanlı Mimarlığı'nda Devşirme Malzeme Kullanımı (16-18. yüzyıl) . . (Dr. Uğur TANVELI - Gülsün TANYELI) ............... 23-31

• Türkiye'de Eski Eser Kaçakçılığı Tahribatı ve Korunması (Doç. Dr. Ara ALTUN) ...................... 32-33

• Gaziantep Kalesi'nden Notlar . · (GülgünKALKINOGLU/M.A) ...................... ............... 33

o Türk Folklorunda Çocuk Okşamaları . (Doç. Dr. L. Sami AKALIN) ................ : ................ 34-36 '

• Doğu Karadeniz Bölgesin~e Bazı Ahşap Camiler (Doç. Dr. Haşim KARPUZ) ............................... ... 37-45

• Bakırköy'de Tarihi Bir Çöplük (Enis KARAKAY A/M.A) .. . . .. .. .... .. . . .. .. ................... ... .. 45

· Niksarda iki kümbet (Şebnem AKALIN/M.A) ........... 46

• " Hasankeyf" bir başlangıç mı? (Nur NiRVEN) .. .. . . . . . .. .. .. ... . .. .. .. .. .. .. ... . .. ............. .. . 46-47

• Yeşil Camii Minaresi ve Unutulmuş bir Çini Tek~i_ği _ (Faruk ŞAHiN) . . . . . .. .. ...... .. . . . . .. . ........... .............. ... 48-54

o istanbul'a Yeni Bir Müze (Selda KALFAZADEJM.A) ......................................... 54

• Gitarın Biçim Evrimi (Doç. Dr. Yıldız ELMASI) 55-61

lidya Bölgesinde bir Başpiskoposluk Kilisesi Kalintısı Sardes Katedrall (Enis KARAKAYA/M.A) ............ 63-6! • Önem Verilmez ise Kaybolabilecek değerlerimizden (Halenur KATiPOGLU) .................. ........................... 67

• Merdivenköy Bektaşi Tekkesi 'ndeki Dünya Ağacı (Dr. Günkut AKIN) .............................................. 68-74

• Mimar Sinan 'ın Osmanlı Dönemi Türk Mimarisi'nin Gelişmesindeki Yeri (Prof. Dr. Semayi EYiCE) .... 75-80

-t< Kapak : istanbul Türk ve islam Eserleri Müzesinde bulunan hatıda Crivelli yıldızı

• Dergide yayınlanan Makalelerin sorumluluklan yazanna ait­tir. Kaynak gösterilmek kaydı ve izin alınarak yarar1anabilinir.

1 1 ~~------------------------------~--~ .• ~&a~----------------------------------~m.9

~--S_A_N_A~T--TA_R_i_H_i _A_R_A_Ş_T_IR_M_A_L_A_R_I _D_E_R_G_is_i _____________________ a7

DOGU KARADENİZ BÖLGESİNDE

BAZI AHŞAP. CAMİLER*

Türkiye'nin kuzeyinde yer alan Karadeniz Bölgesi kendi­ne has coğrafi ve kültürel özellikleriyle diğer bölgelerden fark­lılıklar gösterir. Doğu Karadeniz Bölgesi ise Samsun ilc Art· vin ilieri arasında kalmakta ve iç kısımdan Doğu Karadeniz Dağları ile ayrılmaktadır. Bu bölgenin dört mevsim yağışlı ve ılıman bir iklimi vardır. Bu yüzden çok zengin bir orman varlığına da sahiptir.

Türk mimarisinin tarihi gelişimi içerisinde ahşabın her dö­nemde sevilere k kullanıldı ğı bilinmektedir. Orta Asya'da en eski yapılar Hun dönemine ait kurgan yapılardır (1). Gök­türk ve Uygur dönemlerinde de ahşap gerek sivil mimaride ve gerekse dini mimaride yaygın olarak kullanılmıştır. Ah­şap camiierin bugün bilinen ilk örneklerini yine Orta Asya'­da Gazneli, Karahanit dönemlerinde Semerkant, Buhara, Hi­ve gibi eski Türkistan şehirlerinde görmekteyiz. En erken ör­nekler Zerefşan vadisindeki Oburdan ve Kurut camileri ile aynı bölgedeki lşkodar Köyü Camii ve Hive Mescidi Cuma­sıdır. (2) Orta Asya'da daha sonraki dönemlerde de böyle ah­şap direkli camiler yapılmıştır.

Orta Asya'daki bu ahşap cami geleneği Anadolu'da da de­vam etmiştir. 13-14. yüzyıllara tarihleneo Afyon, Sivrihisar Ulu canıileri ilc Ankara Aslanhane, Beyşehir F.şrcfoğlu ca­mileri bugün ayakta olan örneklerdir (3). Bunların yanısıra Anadolu'da ağacı bol bölgelerde daha sonraki devirlerde ah­şap camiler yapılmıştır. (4) Bu bildiride Doğu Karadeniz Böl­gesinin Rize ve Trabzon illerine bağlı bazı köyleride değişik özellikler gösteren bazı ahşap camileri tanıtmaya çalışacağız.

Bu yapılar tar:ı fımdanhazırlanan ve Selçuk Üniversitesin­ce desteldenen "Doğu Karadeniz'de Türk Devri Yapıları" ko­nulu bir proje dahilinde.incelenmektedir. Burada bir köyün, mahal!<!nin ibadet ihtiyacını karşılamak için inşa edilen bu camiierin ana özellikleri belirtilmeye çalışılmış ve bu amaç­la seçilen bazı örnekler üzerinde durulmuştur. (5).

1) Trabzon, Çaykara, Çambaşı Köyü Düz Mahalle Camii

* Selçuk Üni.Fen-Ed. Fak. Sanat Tarihi Böl. Öğretim Üyesi

Doç.Dr. H:ışim KARPUZ ,.

Doğu Karadeniz bölgesindeki ahşap camiierin genel özel­liklerini şöyle özetleyebiliriz: (Res: 1-6)

Camiler, çoğunlukla meyilli arazide kurulmak zorunda kal­mıştır. Yapı malzemesi olarak taş subasman kısımlarında, ze­min kat veya toprağa dayalı üst kat duvarlarında düzgün ve yonu olarak kullanılmıştır. Bazı tek katlı camilerde taş du­varlar mahfi! hizasına kadar yükselmektedir. İki veya üç katlı olanlarında alt kat taş diğerleri ahşap yığına olarak yapıl­mıştır. Bazı camiierin duvarlarının mahallinde dolma göz de­nen bir teknikle yapıldığını görüyoruz.(6) Bu tekniği Güney Kondu Caminin yanısıra Of, Böltirnlü Orta Mahalle Mithat Paşa Camii ve Çaykara Taşçılar Camii'nde görmekteyiz.

Ahşap yığına duvarların iskeletini yatay ve dikey taşıyıcı ağaçlar meydana getirmektedir. Bunların arasındaki ahşap yığına duvarlar ise genellikle 4-5 cm. kalınlığında kestane veya sarıçam tahtasından yapılmaktadır. Üst üste koyulan tahta: lar iki şekilde birbirine bitiştirilmektedir. Birincisi "fitilli" denen teknikte iki tahtanın içine açılan oyuğa bir çıta(fitil) geçirilmektedir. Ikincisi ise alt ve üst tahtalar hafif oyularak ters (V) şeklinde birleşmektedir. Köşelerde bu tahtalar "kurt boğazı" tekniğinde kesişmektedirler (7). Çatılar ise genellikle dört omuz olarak yaniara eğimlidir ve alaturka kiremiıle ör­tülmüştür.

"Bölgeden incelediğimiz ahşap cami örnekleri küçük ;ebatlı bir son cemaat mahalli ve bir ha ri m kısmından meydana gel­mektedir. iki katlı olanların alt katları medrese-mektep ola­rak tasarlanmıştır. Bazı camilerde harim katında hocanın ika­metine mahsus odalarada yer verilmiştir. Ocaklan olan bu kışlık odaların Bilenköy'de olduğu gibi yazlık olanlarıda vardır.

Camiierin son cemaat mahalleri ahşap sütunlarla bir ga­leri şeklinde düzenlenmiştir. Dernekpazarı Yukarı Kondu Ca­mii nde ve Çambaşı Düz Mahalle Camiinde ise son cemaat mahallinde ahşap bir mahfi! bulunmaktadır. Son cemaat ·ma­hallinde yer alan oturmak için yapılmış sedirler burada soh­bet edildiğini veya ders yapıldığını göstermektedir.

Camiierin harim kısımları uzunlamasına dikdörtgen plan­lıdır. Yan duvarlar ya bütünüyle ahşap ya da bazıları mahfi! yüksekliğine kadar taştır. H arimin giriş kısmı üzerindeki mahfi! ahşap sütunlara oturur. Ahşap bir merdivenle çıkı­lan U planlı mahfi! bu katta duvar malzemesinin ahşap ola­rak değişmesi yüzünden genişler, kıble duvarı boyunca da de­vam eder. Düz olarak tasarlanan tavan ortada kubbeyi sem­bolize eden sekizgen veya kare göbek kısımlarından ibaret­tir. incelediğimiz camiierin milıraplan taş veya ahşap olarak yapılmışlardır. Ahşap ve genellikle cevizden yapılmış min­herler yapıl arın en çok önem verilen unsurlarıdır. Milırabın sol yanında köşelerde yer alan ahşap kürsüler ya sabit veya

.. . ·- - · seyyar olarak düzenlenmişlerdir.

8 SANAT TARiHi ARAŞTIRMALARI DERGiSi 38

4) Çaykara, Dernekpazarı yukarı Kondu Camii, Kürsü

2) Çambaşı Köyü Düz Mahalle Camii 3) Çaykara, Taşören Köyü Camii Cümle Kapısı

Camiierin aydınlatılması arazinin durumuna göre harim duvarlarının alt ve üst kısımlarına yerleştirilen düzenli pen­cerelerle sağlanmıştır. Pencerelerin taş duvar içinde olanları demir parmaklıklı olup içe doğru açılan kanatları vardır. Ah­şap duvarlar içinde olanlar ahşap kafesli ve içten sürgü ka­paklıdır.

Bölgedeki ahşap camiierin en dikkate değer yanlarından biriside süsleme özellikleridir.

Taş süslemeciliği, oyma ve kabartma olarak kapılarda sö­ğe ve kemerlerde ve mihraplarda görüyoruz. Madeni süsle­me yine kapıların sıcak demir işlerinde menteşe ve tokmak­larında görülür. Ahşap üzerine çivi çakmak suretiyle "çivili" süsleme de yapılmıştır. Ahşap süsleme, camiierin iÇ kıstmları başta olmak üzere

geniş bir kullanım alanına sahiptir. Kaba rtma, oyma ve ajur teknikleriyle yapılmış süslemeler şu yüzeyler üzerine yoğun­laştırılmıştır: Camiierin cümle kapıları, minberle,ı;, mihrap­lar, mahfi! çıkması, mahfillerin alt kısımları ve kürsülerdir. Mahfi! korkulukları ve pencere kafesleri de ahşap süsleme sanatı bakımından önemlidir. Ahşap süslemede ahşap tabii rengiyle kullanılmıştır.

5) Rize Güneyce Kurtuluş Mah. Camii, sütun başlığından detay

Nakış ve kalem işi süslemelerde camiierin süsleme prog­ramlarında yer alır. Camiierin son cemaat mahallerinde ve harim kısımlannda nakışlar görülür. Mahfi! korkulukları, tavanlar:veıyanyüzeyler, sütunlar, mihrap ve minber gibi un­surlarda nakışlar yer alır.

Bu kad.ar zengin süsleme programı içerisinde çok çeşitli motifler kullanılmıştır:

Geometrik motifler taş, ahşap ve nakışta bordür ve silmeler üzerinde yaygın olarak yer almaktadır. Rozetler, mührü Sü­leyman, çarkıfelek, mukarnas ve püskül motifleri birbirine paralel; düz ve eğri çizgiler zigzag ve şevranlar geometrik mo­tif programı içinde ençok kullanılan unsurlardır.

Bitkisel süslemede tasvirler stilize ve naturalİst olarak kar­şımıza çıkmaktadır. Çoğunlukla kapı kanatları ve söğeleri üzerine stilize ağaçlar yerleştirilmiştir. Ağaçların dalları yi­ne stilize lalelerle son bulmaktadır. Minberierin kapı ve yan yüzleri üzerindeki pano larda, mihrap nişle~ini çevreleyen sil­melerde, mahfi! altındaki bordürlerde yine stilize uzayıp gi­den hayat ağaçlan yer alır. Bazı mihraplar ve minherler üze­rinde (S) ve (C) kıvrımlarının hakim olduğu barak kıvrım dallı bordürler, ortadan bağlı buket şeklinde kompozisyon-

6) Trabzon, Of, Ağaçlı Köyü Camii, Kalemişi süsleme

B SANAT TARiHi ARAŞTIRMALARI DERGiSi 39

lar görülmektedir. Naturalisı ıasvirlcre daha çok kalem işi süslemelerde rastlanır. Çiçekli, yapraklı kıvrımdallar, rozet­ler, bazı ağaçlar, vazoda çiçek panoları (Ağaçlı Camii) re­vaçtadır.

Süslemeler arasında değişik eşya ve sembollere de yer ve­rilmiştir. Stilize hayat ağaçları veya selvi ler, terazi ibrik ve köşk tasvirleri (Ak köse Camii) görülür. Yazı kitabe olarak kapı ve mihraplarda kullanılmıştır. Ahşap oyma ve nakış olarak Allah'ın ve çihar-ı yar-ı güzin ve bazı ayetler tavan ve yan yüzeylere yazılmıştır.

Bildiri konusunu teşkil eden ahşap camilerden birkaç ör­neği ayrıca tanıtmak yerinde olacaktır.

I. Rize. lkizdere, Güneyce Kurtuluş Mahallesi Camii (Plan.!, Res.?-12)

Meyilli bir arazi üzerinde kurulmuştur. Cümle kapısının sağında birkaç mezardan oluşan bir hazi re vardır. Camii taş duvarlı bir alı kata sahiptir. Evvelce bu kat medrese olarak kullanılmıştır. Esas cami katı ahşap olarak inşa edilmiştir. Sadece batı cephesi taş duvarlıdır.

Ana plan bir son cemaat mahalli ve bir harim kısmından meydana gelmektedir. Örtüsü dört omuz( u olup kiremit kap­lıdır. Son cemaat mahalli değiştirilmiştir. Sağdaki oda gibi sol tarafa da bir oda yerleştiri lmiştir. H arimin girişi üzerin­deki mahfi! U şeklindedir ve kıble duvarına kadar u·zanır. Düz tavanın orta kısmında birkaç kademeden. meydana ge­len dıştan kare, içten sekizgen planlı ahşap oyma bezemeli bir göbek kısmı bulunmaktadır.

Camide çok zengin ve kaliteli bir ahşap süsleme ile karşı­laşırız. Kapı söğelerinde, minberde hurma zincir-zencerek ve örgü motifi yer alır. Minberi n yan yüzlerinde ıaksimatlandı­rılmış panolar üzerinde stilize ağaçlar, barok (S) ve (C) kıv­rımları değişik kartuşlar bulunmaktadır. Ayrıca burada altı

········ ············ ' .

--iS-- --·

-~

K Q~--i~~i--~i--~1--~§m

1) Riz~. Güneyce Kurtuluş Mahallesi Camii Plan Krokisi

köşeli yıldızlar ve rozetlerde bulunmaktadır. Ahşap mihrap nişinin çevresi bir çeşit hayat ağacı moıifi ilc süslenmiştir.

Caminin giriş kapısı üzerindeki kitabe kazınmıştır. Motif­lerine bakarak bu caminin 19.yüzyılın onalarında inşa. edil-diğini söyleyebiliriz. ·

2. Rize, Pazar Bilenköy Camii (Pian.2, Res.IJ-18): Köyün merkezinde iki katlı olarak yapılmıştır. Alt kat taş

ve k ısmen ahşap duvarh olarak inşa edilmiştir. Bu katta iki bölümlü bir dershane ve bir hoca odası bulunmaktadı r. Ders­hanede taş ocaklar, eski sıra ve kürsü parçaları mevcuttur. Güney batıda ocağı bulunan oda hocaya aitt ir.

Alt kat üzerine oturan ahşap caminin son cemaat mahalli yoktur. Bunun yerine kuzey ve batı cephesini dolaşan bir ha­yat kısmı mevcuttur. Bu kısma çıkan merdivenler betonar­me olarak yenilenmiştir. Yaklaşık Şm x 6,5 m. ebadındaki harim kısmının batısında bir oda bulunmaktadır. Bu odaya hayattan girilmektedir.

Caminin harim kısmına ahşap oymalı bir kapı ile girilir. Giriş bölümünün üzerinde yer alan mahfil U planlı olup yan­lardan kıble duvarına kadar uzanır. Doğu taraftaki ahşap ayakların farklılığı, mahfi! uzantısının gen iş olması bu kıs­mın sonradan ilave edildiğini göstermektedir. Gerçekten de yaşlı köylüler caminin H .l312 de genişletildiğini söylemek­tedir\er.

Caminin mahfil bölümüne dıştan bir merdivenle çı kılmak­tadı r. Bu katı da esas kat gibi L planlı bir hayat dolaşır. Bu katta mahfi! seviyesinde alt hoca odasının üzerine bir oda daha inşa edilmiştir. Çinko kaplı ahşap minare sonradan

giriş kısmının üzerine yerleştirilmiştir. Kapatılmış, boyatılmış ve kısmen bozulmuş olmasına rağ­

men camide çok iyi bir ahşap oyma işçiliği göze çarpar. Cü m-

8) Kurtuluş Mahallesi Camii gi riş cephesi

- SANAT TARiHi ARAŞTIRMALARI DERGiSi 40

: ... ..... .. ........ : a:ıaı._ ___ EI • a a

ı~ "J IL-~~ ı-- J a ___ a ~·----~D~L------- K

Q~--~t--~?~_}L-~4--~?m

2) Rize, Hemşin Bilen Köy Camii plan krokisi

Ic kapısının karıatlarının yüzeyi oyma olarak birbirini kesen sekizgenler ve onların ortasında oluşan kare rozetlerle süs­lenıniştir. Kapının söğelcri üzerinde çizgisel bezeli ve yılan­kavi şerit arasında rozetlerdeiı oluşan silmeler vardır. Kapı kemerinin köşelerinde çarkıfelek ve altı kollu yı ldız yer alır. kapıya benzer bir süsleme minberin yan yüzeylerinde görü­lür. Bu süslemcler ilk yapıya ait olmalıdır.

Mahfilin alt kısmını içten dolaşan silmeler ve mahfi! çık­masının süsleıneleri daha acemice yapılmış olup kapı ve min­beri taklit etmişlerdir. Burada çizgisel olarak ahşap oyma, zigzag, yılankavi uzayan şerit arasında rozetler dikkati çe­ker. Sütun başlıklarında yer alan stilize hayat ağaçları önem­lidir. Düz tavanın ortasında birkaç silmeli sade bir göbek yer alır.

Ahşap oyma süslemeye yapının dış yüzündede rastlanır. Özellikle hayat korkuluklarındaki barok kıvrımlar, sütun baş­lıkları dikkati çeker.

Yapının ilk inşası 18.yüzyıla kadar iıımektedir. Camii bugn­k ü ~d .. line H .13 ı 2 (;\ 1.1 89-t) yılındaki onarım i lt: ka\· uşınuş·

tur. Bu tarih canıinin batı kapısı üzerine kazııımıştır. Bu ta­dilat sırasında, canıinin genişletildiği hayatların ve odaların hatta zemin kat medresesinin inşa edildiğini söyleyebiliriz. Bazı yaşlı köylüler canıinin buraya yakın bir yerden nakledi­lerek yeni şekliyle yerleştirildiğini duyduklarını da söylemiş­lerdir.

3.Trabzon.Of. Ağaçlı Köyü Camii (Plan:], Res.19-23): Dış ölçüleri 13.20 x 9.10 nı. olan camii, ahşap revaklı bir

son cemaat maEıalli ve kareyt.'yakııı bir harinı kısmından mey­da na gelmektedir. Camiinin batısındaki yıkık sekizgen tür­be, çevredeki mezar taşları burasının bir hazire olduğunu gös­termektedir.

Caminin duvarları her yönde mahfi! hizasına kadar 60 cm. ka linlığında taş duvar, bundan üst kısmı ise ahşap yığına ola­rak inşa edilmiştir. Dört oınuzlu alaturka kiremitlerle kaplı çatı 1 metreyi aşan taşkm saçaklara sahiptir. Caıniin doğu­sunda, 3-4 m. uzağındaki minare ve medrese yakın zaman­larda yapılmışt.ır. Son cemaat mahalli her iki yanda zemin­den yükseltilmiş olup, ahşap döşeınelidir. Yanlarında yer alan sedirler burasının oturmak için kullanıldığını göstermektedir.

Harinı kısmına süslenıe bakımından çok zengin kemerli bir kapı ile girilir. Harim örtüsünü dört büyük ahşap direk taşır. Mahfi! bu ayakların ikisine oturur. Yanlarda ise duvarlar ve kirişler tarafından taşınır. Düz ahşap tavan, mihrap önünde 2,55 m. genişliğinde iç içe geçmiş üç kadeıneli sekizgen bir kubbeye sahiptir.

Başlıbaşına !bir sanat eseri olan ahşap minber son yıllarda camiinin sağ köşesine kaydırılmıştır. Mihrap taştır ve stilize ibrik ve hayat ağacı motiOeri ile oldukça bozulmuş ki tabele­re sahiptir.

Ağaçlı Camiinde bugüne kadar bölgede incelediğimiz ca­milerin aksine birinci sınıf bir süsleıne göze çarpar. Kapının ve milırabın motini silmeleri ile ibrik, hayat ağacı ınotiOeri taş süslemelere örnek gösterilebilir. Kapının maden aksarnı da özenle yapılmıştır. Esas önemli olan ahşap oyma ve ka­lem isi süslemelerdir

9) Kurtuluş Mahallesi Camii pencere katesi 10) Kurtuluş Mahallesi Camii mınoerı

~~S_A_N_A_r_r_A_R_i_H_iA_R_A_ş_r_I_RM~A-LA_R_I~D-E_R_G_is_i _____________________ 41

12) Kurtuluş Mahallesi Camii minberdan detay

11) Kurtuluş Mahallesi Camii mihrabı

Ahşap oyma son cemaat mahallinde, dışardaki kapı ka­natları üzerinde, sütun başlıkları nda, içerde de ınahfil, min­her ve tavanda görülür. Geometrik kompozisyonlar çizgi be­zemeler ağırhktadır. Camiin kapısı üzerinde kare içinde eş­kenar dörtgen panolar nakışla süslenmiştir. Son cemaat ma­hallin in ahşap duvar yüzeyleri ve tavanı bütünüyle kalem işi süslenmiştir. Burada göz hizasında taş duvar üzerinde oluş­turulan panolara dini şiirler yazılmıştır.

··························· ······ . . . .

............... ~ .............

E':3 ___ ..,m ___ m 1

5m ~ o ı 2 3 4 K

3) Trabzon. Of, Ağaçlı Köyü Camii plan krokisi

Kalemişi süslemeler içte bütün yüzeylerikaplar. Ahşap sü­tunlar, mahfil altı ve yan yüzleri, tavanlar, minher ve kürsü bütünüyle nakışlanmıştır. Burada yapının zengin süsleme programını ayrıntılı olarak açıklamak imkanı yoktur. bunu bir başka araştırma konusu yapmak istiyorum. Fakat bazı önemli noktaları vurgulamak isterim. Kalemişi süslemeler­de geometrik ve bitkiSel tasvirler dengeli bir şekilde bütün yüzeylere dağıtılmıştır. Kenar bordürleri, daha çok uzayıp gi­den kıvrık dallar arasında çiçeklerden oluşuyor. Mahfi! alt­larında, minberde direkierin yüzlerinde bu bordürleri görü­yoruz. Bütün renkler (özellikle sıcak renkler) kullanılmıştır. Bitkisel süsleme de stilizasyon yapılırken natüralist (hatayi) tasvirlere de yer verilmiştir.

Kalemişi süslemelerde ençok dikkati çeken iç mahfilin yan yüzlerinde yer alan yaklaşık 40 x 80 cm.Jik panolar halinde düzenlenmiş vazoda çiçek kompozisyonlarıdır. Bu kompo­zisyonlar bize Topkapı Sarayı lll. Ahmet'in yemiş odası süs­lemelirni hatırlatmaktadır.

Camiinin 1181(1767) yılında yaptırılmış olduğu kapı üze­rindeki tarihten anlaşılmaktadır. Camiin süslemesi bölgenin diğer camiilerini etkilemiştir. Bunu birçok örnekte görmek mümkündür.

4.Trabzon.Çaykara, Akköse Köyü Camii (Res:24-26): Son cemaat mahalli olmayan bu camiin 7.55 x 11.10 m eba­

dındaki harimi dikdörtgen plaı:l)ıg_ır •. O.uv~rlar mahfi! sevi-

13) Rize, Pazar. Bilenköy Camii genel görünüş

- SANAT TARiHi ARAŞTIRMALARI DERGiSi

14) Rize, Pazar, Bilenköy Camii batı cephesi

17) Rize. Pazar, Bilenköy Camii mahfil çıkması süslemesi

i~ı Rize, Pazar, Bilenköy Camii cümle kapısı

16) Rize, Pazar, Bilenköy Camii minbarden detay

. j

1 18) Rize. Pazar, Bilenköy Camii sütun başlığı

42

.~ __ s_A_N_A_T __ T_A_R_iH_i_A_R_A_Ş_T_;_R_M_A~L-A_R_ı_o_E_R_G_is_i _____________________ 43

19) Trabzon, Of, Ağaçlı Köyü Camii genel görünüş ·

yesine kadar taş, bunun üzerine ahşaptır. Örtüsü dört omuz tarzında olup kiremit kaplıdır. Camiin kuzeydoğu bitişiğin­dcki medrese 1979 yılında yıkılarak yerine bugünkü abdest çcşmeleri ve hocaevi yapılmıştır.

Camiin barimine ceviz oyma, iki kanatlı kemerli bir kapı ile girilmektedir. Ahşap mahfil harimin büyük bir kısmını kaplar. Camiin gcnişletildiği batı duvarındaki dilatasyon ve mahfil ayaklarından anlaşılmaktadır. Mahfil her iki yanda kıble duvarına kadar uzanır. Mihrap taş olup nişi yatay hat­larla bölümlenmiştir. H.l282 (M.I865) tarihli kürsü ahşap oymadır. Caminin ahşap tavanı mihrap önünde iç içe dön­dürtilerek yerleştirilmiş üç kareden oluşan göbek kısmına sa­hiptir.

L i ı ! ~ ..

20) Trabzon, Of, Ağaçlı Köyü Camii kapısı

22) Trabzon, Of, Ağaçlı Köyü Camii minberi

Camiin ıçerisinde çok zengin ahşap, taş ve kalem işi süs­lcmelcr göze çarpar. Ahşap süsleme, cephedeki ana kapı ve Üst mahfil kapılarında, mahfilin alt kısımlarında ve korku­luklarında görülür. Bordürlerde kıvrılan hatlar arasında ha­yat ağacı, Jale, üzüm gibi bitki ve çiçek ayyıldız, köşk, mi­nare, kılıç, ibrik gibi sembolik tasvirler ve kitabeler yer al­maktadır. Tavan ve mahfilin yan duvarları nakışlarla bezen­miştir. Kivrımdallı bordürler içerisinde, dikdörtgen ponalar elde edilmiştir. Bu panolar içerisinde demet halinde değişik meyve, çiçek ve ağaç kompozisyonları yer alır. Yer yer yazı da bu sUslerneye katılır. Tek kulplu vazolar ve anforalar içinde çiçekler çok fazla tekrarlanmıştır.

21) Trabzon, Of, Ağaçlı Köyü Camii taş süsleme

~~-SA_N_A_T __ T_A_R_iH_i_A_R_A_ş_rı_R_M_A_L_A_R_ı_oe_R_G_i_s_i ____________________ 44

·,

. ı',. 23) Trabzon, Of, Ağaçlı Köyü Camii kalemişi ~üsleme

Camii H.l282, (M.l865) tarihinde inşa edilmiş ve ahşap oymaları Keşaplıoğlu Mahmud adlı bir sanatçı tarafından ge,r­çekleştirilmiştir. Yaşlı köylüler, yapının birkaç defa onarıldı­ğını hatta 1949 yılında bir tadilatla giriş cephesinin öne alın­dığını söylemişlerdir.

Bölgede, bildiride ele almadığımız daha başka ahşap ca­mi örnekleri de bulunmaktadır. Çaykara ve Of ilçelerinde gü­nümüze ulaşan bazı örnekler şunlardır:

Dernekpazarı'nda Yukarı Kondu Mahallesi Camii (ilk ya­pılışı 18.yüzyıl, bugünkü yapı (1809) ile Güney Kondu Ca­mii (1819), Uzungöl Filak Mahallesi Camii (1813), Taşören (1844), Uzuntarla Camii, Çambaşı Düz Mahalle Camii, Bö­lümlü, tvlithat Paşa Camii, Orta i'vlahalle Camii gibi. Bölge­de ahşap camiierin uzak bir örneği de Artvin, Borçka ilçesi Muratlı Köyü Camiidir (1845) (8). Görüldüğü gibi köy ve mahalle yerleşmelerinde yer alan

camiler küçük ebatlıdırlar. Ahşap yığına olduklarından za­man zaman taşınmışlardır. Türk mimarisindeki ahşap camii geleneğinin bölgesel uygulamasına iyi birer örnek teşkil et­mektedirler. Camiler; mahfi!, minber, mihrap, kürsü gibi ana unsurların dışında bölge evlerinin yapı ve süsleme özellikle­rini yansıtırlar. Bazı camiler de meyilli arazi sebebiyle son cemaat mahalli yerine, sedirieri ihtiva eden evlerdeki gibi "ha­yat "lar yapılmışıır. Ahşap duvar işçiliği ve örtü sistemleri evlerle aynıdır. Süs­

leme programlarında, özellikle ahşap oyma matiner mesken­lerle yak)n benzeriikiere sahiptir. Bu konu da yapılan bir araş­tırma da aynı yerleşmede ev ve camiierin aynı ustalar tara­fından inşa edildiğini ve bezendiğini göstermektedir.(9)

incelediğimiz camiierin süslemeleri arasındaki metinerin çoğu Klasik Osmanlı Mimarisinden alınmış ve mahalli sa­natçılar tarafından yeniden yorumlanmıştır.

24) Trabzon, Çaykara, Akköse Camii genel görünüş

25) Trabzon, Çaykara: Akköse Camii tavan göbeği

26) Trabzon, Çaykara, Akköse Camii taş mihrab

e SANAT TARiHi ARAŞTIRMALARI DERGiSi 45

B.:llgedeki bazı şehir camileri ile de motif bakımından ben­zeriiider görmekteyiz. Trabzon Senıerciler Camii ile 1987 de yıkılan Pazarkapı Camii bu bakımdan dikkati çeker.

Şüphesi7 bu motiflerinarasında komşu Kafkas bölgesinin ona çağ hıristiyan yapılarıııc.lan kaynaklananları da var­dır.(IO) Bu canıileri mimari \'C süsleme özellikleriyle ek­lektik bir karaktere sahip olarak tanımlayabiliriz.

Bölgedeki ahşap canıileri inşa eden ustaların pek azının adını bilebi !iyoruz. Ustaların, özellikle ahşap süslenıcyi ger­çekleştiren sanaıçıların daha doğudan Art\'in-Hopa'dan gel­dikleri bilinmektedir. Bazı camiler de yerli ustalar tarafın­dan gerçekleştirilmiştir.

BiBLiYOGRAFYA

Aslanapa, 0 .. Türk Sanatı ll, istanbul, 1973 Diyarbekirli, N. Hun Sanatı, istanbul, 1972 Kink, K.-Tompos, e. Georgian, Hanau, Main, 197p iren, M. Trabzon Çaykara Dernekpazarı Güney Kondu Mahal­

lesi Camii", Rolöve ve Restorasyon Dergisi Sayı: S (Ankara, 1983), $.165-174 .

iskender,S. Doğu Karadeniz Konut Mimarisinde Süsleme Üze­rine Bir inceleme, Trabzon, 1987, Yayınlanmamış Master tezi.

Başta da belirtildiği gibi, yapılar burada çok sathi olarak belli özellikleri ile ıanııı l mıştır. Üzerinde çalışıığım proje doğ­rultusunda gelecek yıllarda yapıların ıarihçeU!ri, vakıf kayıt­ları, süsleme özellikleri üzerinde ayrınt ı lı olarak durmak ar­zusundayım.

Onarılmalarının zorluğu, korunmaları için köklü tedbir­lerin alınmayışı, yüzünden yıkılıp yerlerine beton büyük ca­miler yapılmaktadır. Bu bakımdan camiierin sistemli şekil­de araşıırılması, özelliklerinin ortaya konması ve belgelen­meleri gerekmektedir.

Kuran, A. "Anadolu'da Ahşap Sütunlu Selçuklu Mimari si", Ma­tazr;irt Armağanı (Ankara, 1972), s.179·186

Önge,Y., "13-14. Yüzyıl Nakışlı Ahşap Camilerinden Bir Örnek Beyşehir Köşk Köyü Mescidi, "Vakıllar Dergisi C.IX(1971), 5.291-296

Özgüner, O.Köyde Mimari Doğu Karadeniz, Ankara, 1970 Türkiyede Vakıf Abide/er ve Eski Eser/er, Ankara, 1984

• Kahirede 26 Eylül · 1 Ekim 1987 tarihinde yapılan 8.Milletlerarası Türk Sanatı Kongresine sunulan bildiri.

DIPNOTLAR -------------------------------------------------------------------------------1) N.Diyarbekirli, Hun Sanatt, i~tanbul, 1972,s.216-231. 2) O.Aslanapa, Türk Sanalt ll, Istanbul, 1973, s.72 3) A.Kuran, "Anadolu'da Ahşap Sütunlu Selçuklu

Mimarişi" Malazgirt Armağanı(Ankara, 1972), s.179-186 4) Y.O.rıge, "13 ve 14. Yüzyıl Nakışlı Ahşap Camilerin­

den Bir Ornek: Beyşehir Köşk Köyü Mescidi". Vaktflar Der­gisi c.1x (1971) s.291-296.

5) Bildirinin h~.zırlanışı arasındaki yardımları için Sayın Doç.Dr. Yılmaz Onge'ye teşekkür ediyorum.

6) Bu teknikle, belirli kalınlıkta ahşap dikmeler arasın­da kare, dikdörtgen ve üçgen boşluklar oluşturulmakla ve bu boşluklar taş veya harçla doldurulmaktadır. Bu tip ca­milere en iyi örnek Çaykara, Dernekpa7.arı Güney Kondu

camiidir. Bu yapı için bkz. M. Iren, "Trabzon Çaykara Der­nekpazarı Güney Kondu Mahallesi Camii", Röleve ve Res­torasyofJ Dergisi sayı : 5 (Ankera, 1983), s.165-174

7) O.Ozguner Köyde Mimari Doğu Karadeniz, Ankara, 1970, s.32.

8) Türkiye'de Vakif Abide/er ve Eski Eser/er, C.I.Anka­ra, 1984, s.766-767

9) Suat .!skender, Dçığu Karadeniz Konut Mimarisinde Süs/eme Uzerine Bir Inceleme, T~?bzon, 1987. Yayınlar:­mamış Master tezi, Ayrıca bkz. O. Ozgüner, Köyde Mimari Doğu Karadeniz,Ankara, 1970.

10) K.Gink-E.Tompos, Georgien, Hanau-Main, 1975. Res.3,32,39,49.

BAKlRKÖY'DE TARIH i BIR ÇÖPLÜK

13ınüin istanbul'un en l!iizde semtlerinden biri olan Bak ı r· kiiy,' l3izans döneminde de aynı iizclliğe sahipti. Hehdcnıon mlıyla anılan bu bölge sarayın iizel sayliye yeri. yabancı devlet ac.lıımlarının karşılanır uğurlandıkları büyük bir liman. impara­torluk oruularının talimalanı olarak önem taşıyordu-)chri pek­ço!, anıt süslüyordu ki. biz bunlar içinc.lc gözden uzak. kaybol­maya yüz tutmuş bir tanesini haber yazımıza konu edeceğiz.

Siiz konusu yapıl3akırkiiy Ruh ve Sinir Hastıılıkları Hııstane­si ic.lare binasının hemen ıırkasında ver almaktadır. Bu!!Ün bir çöplükten farksız durumdaki bu aııı'ı aslındıı büyük ölÇülerde yapılın ı~. zengin mimari iizelliklere sahip bir hipojc idi. Mezar

, ~J 4·yrlı içindeTh: Makridi başkanlığında istanbul Arkeoloji ·,i ' Müzesi elemanlan tanırından incdenmeye başlanmış. bu titiz

çıılışnıa llJ21'de Fransa Güzd Sanatlar Akcdemisi müdürü M. Ch. Picart'ın katılması ilc sürc.lürülmüştü. Sonraları Fransız ııraştı rm acı J .B. Thibaut sansasyon yaratıcı h ir açıklanıada bu­lunarak bu yapının ünlü Bizans imparatoru 13ulgarkıran ll. Ba­~ih:ios·un mezarı olduğunu ileri ~Ürnıüştü. İşte. kendi plan tipi ve yııpı şekli bakımından hir haşka iirnekıc görülmeyen bu çok orijinal yapı hastanenin her ıiirlü pislik ve yakıt anığının dökül­düğü hirçi1plük olmuştur.l3u i çler acısı durumda iken. yapı ya­kın bir zamanda tahrip olma ol;ısılıi!ı !!Özönüne alınarak koru· ma altına alındı. istanbul Üniversitesi Edebiyııı Fakültesi Sanat Tarihi ve ~rkeoloji Bölümü iiğ.rctim üy~lerinden Yrd. Doç. Dr. Mehmet I. T unay'ın israr ve gayreti ile Istanbul Arkeolnji Mü-

Enis KARAKAYA

zekrini n ~onuya gösterdikleri duyarlılığın payı hayli fazla ol­muştur. Nıhayet 26 Aralık 1986 tarihinde anıtın tesdilenmesi ve inşai bir müdahaleye uğrarnaması hususu Taşınamaz Kültür ve Tahiaı Yarlıklan istanbul Bölge Kurulu tarafından kabul edilmiş. mezar yapısı Bakırköy'deki birkaç anıt ile heraber ko­ruma altına alınmıştır. Darısı bugün çöplük niyetine kullanılan diğer anıtların başına ...