antonin artaud - tiyatro ve İkizi

5/14/2018 Antonin Artaud - Tiyatro ve kizi

1/71

-,ali -.:~ ,'"

. .1rltYATRO"E l[R (l[ZJ[Ccvircn: Bahud i r Giilmcz

K ;X ZI:\ [ T:\ ~ KEN T K L :\ S t K YAP I T L A R l) Z IS I\..


2/71

. .

7 Cevirenin Notu11 Onsoz :T iyatro ve Kultur

17 Tiyatro ve Veba31 Sahneye Koyma ve Metafizik

43 Simya Tiyatrosu47 Bali Tiyatrosu Ozerine

61 Dogu T'iyatrosu ve Bat! Tiyatrosu67 Basyapitlardan Kurtulmak

75 Tiyatro ve Vahset79 Vahset Tiyatrosu-Birinci Bildirge

89 Vahset Uzerine Mektuplar93 Oil Uzerine Mektuplar

107 Vahset Tiyatrosu-Ikinci Bildirge113 Ouygusal Bir Atletizm

121 Iki Not127 Seraphin Tiyatrosu

133 Notlar

fII, III

C 6 l \ l \' < j \ ~1 \ \) ,

( ( ' , " ' : ~ p , r;, . ..__ {Kazim TaskentK1asikYaprtlar Dizisi - 4ISBN 975-363-073-5

Tiyatro Vclkizi / Antonin ArtaudOzgiin adi; Le Theatre etson Double


3/71

7

. . . . CEVKRENllN NOTUAntonin Artaud 'nun ya lruzca bir ozan d egil, ayru zam anda bir tiya trokurarncrsi vc yonetrneni oldugunu, yasarmrun bir donemini cok kotUkosu lla r u lnnd a psikiyatri tcd avisi gorerek gecird ig ini biliyoru z. 1 1 kk ez 1 93 8'd e yaymlananTiYf/lro ue lkizi bu zor d one rn le ri n u ru nu du r,Yapit, Antonin Artaud'nun t iy at ro yl a i lg il i yazilanndan, verdigi konfe-r an s me ti nl cr in d en , yazismalanndan, bildirgclerden olusur. Yaprnnbiiti inli igi i icindc, bi r bolumden oburune geciste rastlarulan bicern vescs d egi~ ikligi d e bundan kaynaklarur. Kitabm sonundaki notlar bukonuda okurlara g er ck li b il gi le ri v cr mc kt ed ir

T iy a rr o oe Ikizi, A rta ud 'n un d ii~ le dig i ozgtir, gizcm li ve ycni h iru yga rltg ln O rU nU olacak tiya tronu n ku ram sa l tcm ellcrini olu stu ran biry up un r. Y ap in n d i na r ni kl ig i, r n an tr k i lkclcrinin srrurlannda d ola sa n birtiyatro dusiincesine sah ip olm asind an kaynaklam r. B u dusunce, buyu-yii, gizil gu du lcri one cika ru ra k, insan tistti ge rce kle ri ka vra ma g erckli-ligini vu rgu lay an vc a kh n d ene tim inin yitir ilrn esi gcrektigini sa vu nanb ir d u sil ncc di r. A rta ud , v ah se ti, te di rg in li gi, basnnlrrus ist ek le ri , t ut-ku lan, h eyeca nla ri orta ya crkara cak ve insa ru g ercek sa gh gm a ka vu stu -ra ca k b ir tiy utro d iislcr. B u ba gla rnd a, Tiyarro ue Ikizi y al ru zc a t iy at roku ra rm ve u ygu la rnasryla ilg ili bir yapu d cgild ir , ayru zam and a bir siirsanandir. Z atcn, Jacqu es D crrid a'ru n d a bclirttig i gibi, bugtin tiyatrodilnyasinda, llftflllr/'flllII arzusuna yaml oeren bir tiyatro liinloll/imam/j-tir. G crccktcn d e. Tiyarro oe Ikizi oyna ru lmaz bir tiyatro ya d a bir si irsanaudrr .


4/71

lcindc yaadlgl Ban uygarhgmm gelcnekciligi, Artaud'yu Aztckve Dogu killturlcrine yoncltir. Ona gore tiyatro gostcrisi, bir ayin nitc-ligi tasrmah vc tiyatro yenidcn ilkcl bOyO torcnlcrindcki c tk i gucunekavustur ulrnahdir, Onun dii~lcdigi tiyatro , an tik~ag, or tacag , Uzakdo-gu tiyatr olanndan, ilk cl b ily il torcnlcrindcn esinlencn mctafiziksel birtiyatrodur, Seyireileri irkiltme, ycni bir duyarhliga yoncltrne ilkcsinedayah Vahsct tiyatrosu isc, oziinde yeni bir tiyatro dili arama istenci-nin sonucu olarak dogmustu r. Vahsct tiyatro su , tiy atr oda ah silagelrn isruhbilim vc eklcmli dil aglrhkh dramatik dilc, rasyoncl kurgulara da-yah, gcrcckci (rcalist) Bun tiyatrosunun hcnimscdijh ilkclcrc kar~1 ~I-kar. Siir, rcsim, rniizik, dckor, mimari gibi unlanrnlan onlcndirir. Bun-lar yeni bir tiy atro cylcmin in yaranlmasi icin dcv reye soku lrnasi gcrc-ken anlanr n araclandir . Aynca, h epsinin htl1rtletleli, ik iz le ri vc gucul lu-gil vard ir. Oyuncular pekala kendi ik izlerin i yar atab ilir ler , jestleriyle,~Ighklanyla, devinimleriyle sahne uzarrunda bir yt/zi olusturabilirlcr,Bu yazt modeli (;in idcogrif yazisl ya da Misir hiycroglif yazisrdrr. Ar-nk oyuncu, yerine gore bir hiycroglif, kendisinin resmi ya da yontusu,bir hayalct, bir larva ya da bir kclebek olacaktir. Canh bir hiyeroglif,canh bir geometri.T iy a tr o v e l ki zi 'n d c, Artaud, ycni bir sahnc dilinin arayl1 icindc-dir. lnsan govdesinin gizemli anlanrnlanm, varolrnarun kozmik yasala-n ru, ayinlerin gorker nlilig ini, k arabasanlan, sannlan , vahscti, sahnen inf izik scl d ili olarak adlandrrdrgi bir ccrcevcde tasarlar, Bir eylcm diliolan bu dile, korporel anlanmlu, yani hem fiziksel hem de plastik birdille ulasilabilir. Jest, ~Ighk, soluk, 1lk, ses gibi ogclcr bu dili suhneuzarninda maddelcstirir. Anlasrlacag: gibi, t iyar ronun ikizini o lusturanogcler, drama mctninin dismdaki ogclcrdir. 0 halde tiyatro, olanaksizolaru olasr kil rnali , sahne kcndi ii rsc ll ig in i yaratrnahdrr, Dogal olarak,boylesi ote v'e uzak uzamlan yakalamaya cahsan bir anlanrn, dilin ola-naklanru zorlayacak ve bizi ahsik olrnadrgrrmz bir soylcmin icine sil-riikleyecektir. Gercckten de Artaud, yazdrklanrun scyrcdilcn bir dil-ilncc olrnasim ister. Bu da, kullandigirmz ortak dildcn farkh bir iir-ti-yatro dili yaranr. Philippe Sollers'in dedigi gibi, yazann dusunccsi or-gani} derisinin ifinderlir ve dili organii: bir bifimrle }Ollllpna 0lantli1dlr.Arnk d il iinen kafasi dcg il, b edenid ir.

Boyle bir dil yaadlglmlz dunyada kullarulmarnaktadrr. Ancak,biiyilleyici, kisiyi afsunlayacak glicte bir dildir bu. Maurice Blanc-hot 'nun dcyis iyle, T iv ar ra o e l J: iz i , d i i , fI" inceler imiz il l C1I g iz il bO lg e si ll e y e r -l ej mi ,r b ir a n ad . i Ii s t/ hl le le r. Gcrccktcn, bu dil, tarurnlanrnasr, adlandml-

9mast olanaksiz bir uzarn getirir tiyatroya. Yaz111111issrzhgmda, amamaddcscl vc sornut bir bicirnde.

Artuud, dii~iincclcrinin hizma kapilarak yazar. Virgilllcrlc, ayra~-larla, uzun uzun akhn sirurlannda gezinir. Kendisiyle konusurcasinave sayiklarcasina. Ccviri ~ahmamlzda, anlambilimscl duzlerndcn bi-cembilirnscl duzlernc dek, degisik asamalarda, bu dilin yap ISina, anla-nrmna bagli kalmaya titiz bir ozen gosrerdik. Artaud'nun sozcuklereyUkledigi ozcl anlarnlan yakalamaya calisnk. Eger okur, yer yer cevirimctnin okunmasinda zorluklarla karsilasirsa, ayru zorlugun ozgun me-tin ic in de gcr,crli oldugunu arurnsatrnak istcriz, Bu, clbcttc mctninozgiinlL ig iinc gii lgc diii lren bir scy degil, te rsine , yakin okuma ger ek-tiren bir ozelligidir. Ccviri cahsmarmzda, her cevirmenin yaprnasi ge-rektigi gibi, ozgiin metni dinlerne ve ahrnlarna estctigiyle yola ciknk.Artaud'nun soylernine ve anlansina hoztrdurduk. Dtlstmcesinin hizr-na, g ezin tisinc yakm du rmaya yah tlk .

Ccvi ri rn i Turk okurlarrna sunarken, Artaud'nun en oncrnli yapu-lanndan birini ilk kez dilimize kazandirrna mutlulugunu veren Yap.Kredi Y ayi nla n K fiz rm Taskent Klasik Yapitlar Dizisi'n e, uyanlan icinTahsin Yuccl'c ve aynca Enis Batur ve Ccvat Capan'a tesekkur etrne-yi bir gorcv biliyorum.


5/71

11r

ONSOZTRYATRO VE KUL TUR(I)

Y {/ ,Wm Il lI lZ y it ip g it m ek i iz er ey ke n b il e k ii /t li Or ve I ty g ar /l kt on b ll d en 'i s oz e d il -mer li h i r- o VeJ ' { /yg11 l b i r -imrl e yo ,rO ln t n r - ok i i. ri i o e b l ln l ln neden Olrlllgll giinliikc es ar et k mk/Ig ly /a , y aja mt y on /en rlin ne k ir-in o /u pu ru lm llj o e h ifb ir z am anY {/ ja ml{ / tl yl lj mmm ; a la n b ir k ii ll il r k oy gl st amstnda t uh af b ir k op /t lil k o ar .

Klio/t l iOrbonusuna r l eg i nl ll e rl en i in c , r ll iOnyanrn or - o / d l lg l ln l l o e k i i/ ti ir iib endi si n e ra sa e t l1 1 er li g in i oe ya ln r z ca t lr - /l k kOn ll S ll ll tl y oone li k r li i, ri in c e le r in ya -P{/y b ir b if il ll ri e k ii lt ii re f ro ri lm e k i st en d ig in i r li ij ii ni ~y or umo

Bm w iiy/e geli)'or ki, en io ed isi, var/tgt bir in sam hir-b ir zam an af b al-ma o e r la ht l ~ v i y a, rt ll l1 ll k tl ygwn r la n k ll rt an n tl l1 1 tj b ir k ii /t ii ri i saonnmak de -g i l, C ( I II /l g ii c il t lf lJ g ll lk i ne b" zr le , ra l an r li i; ii ll c el er i k i i/ /i ir r l en i le n j e yden p k tl npalmai:

Bizim j jzelliHe Y",fflJlIt l_V"gereksinil l limiz oar, bir de biz i ya, rt l t( l l/ , r f' ) 'eveb ir ,r e) 'i n b iz i y a, ff lt fl gw (I i na nmay a, - oe b en li gim iz in g iz .em li r le ri ll /i gi nr le n (-1-b an , re y, b ah ac a s ln d ir m e k ay gl .r Jy /tl d ur ma nm ca stn a i iz er il ll iz e t/ ii nm ell le li -dir.

Deme i istiy or nm k i, h ep im iz ifin h em en y em ek ijn em li o ls a b ile , s tradan(WI.:1II0 g li c ii mi iz ii , y n ln tz ca h emen y eme k k (l )' gI Sl oY /1 Ib o it l h a rc amamnb r ll lh llonellllit/ir.

r ;: tl gl ll ll ZI II g os te rg es i k o n, rr kl tk s( I e ge r, b en b ll k an jt kl rg ll l t emel inde,olaylar i le O i l/ an ti yanstlan 0/(111 s l jz / er, . rl l fp i nceler, gbs /ergeler arastnda biTkop lIH ll k g i ir i iyo rum .

K tq im su , e ks ik o la n r li ij iin m e r liz ge /e ri r le gi /; bunlann j tl zJ (I /r gl o e a ra -Ianndai! f el ijk i/ er , y tl ,r lt I \v rt lp tl o e Franstz k i i/ /i ir iim ii zi il l oOzel li kl e ri n io l u, f! lImyor , OI1 1t ly tl ,W1 I I1 1 I,y tl ,f tlm lm l zt n b l l r li zge le rden e t ki Jend ig i ne rde go -rtl/miij?


6/71

12 13F el se ft l d iz ge le ri n d og md fm o e lu me n lI .'V gl li an fl ea k j ey le r O ld llg llf lll s oy -

l ey ee ek d eg i/ im , am a, i ki si nr lm b ir i! li s er me k g er ek ir :Ya b l l r l izge ler i f il l li z r le r l irve onlarla yajayaetlk derecede be l l/ igi l ll i ze i , f-

lemipir, 0 z am an I :i la pl ar tll n e d ne mi o ar ? Y fl r ia ir im iz .e i jle me ll li jle rr ii r, 0zam an bizi yaF llm ayt h ak ermiyorlar demeitir; joyle yo do boyle, yok olm a-l ar tn tn n e o ne mi oar?

l i yl em dl l rtml ll l 1 tia olan o e b iz de , y mi b ir O rg fl fl l o e b ir Il i'r ik in ci S O/ lI gl 1andtran b l l k i i/ l ii r d i i, r ii l lees i i i z. e ri l lr l e t s ra r la durma i : gerek i r: l I yg f l rhks f l, lIy-g ll /o dl g,m ,z o e e n in ee eylemlerimize rick olaylartn, n es ne le ri n ir in rl e o ar o ia nrl ii ,rii l lceyi yiiJl it :!u/ in'l I Iri i/ ll i rr /i ir ; ue b i z I ly g ar /I /! 1 I :i i/ li ir r /I 'I I y tl p tl y olaral:t ry my or tl Z, l ek o e o z. r/ e, rb ir e yl el ll i b el ir lm e k i ri n i ki s ou ii k k ll ll tl ll /y on tz .

{ U y ga r k i, ri r lf ro ra fl lj b ir im in e g or e r le ge ri en d ir i/ ir o e r lt rom nr ll gl b ir il ll ri er li i, ri il li ir ; ama , l Iy g ar k i, ri ll il l l ie anlama g el d; gi h a kk l1 lr lf l b il e k tl n, rr l: hk o ar ;n e rk es e g or e, l Iy gf lr lf l, ml l, r k ii ll ii rl ii b ir i ns an , d iz ge /e ri ~ vi b i/ el l o r li zg e/ er le ,b i r imler le , g iJ sl erge l er/ e , tasanmlarla r l ii , ri inen insandu:

0, e y lem /e r im i zi r li lj ii fJ c el e rim iz /e o z rl ej /e j li n n ek y e ri n e, eytemlerimizdenr l ii j ii nce /er f l kf l rl l la ye t is} Sf l fl l lf l hk bOYl ll l lf l fi t l ge l ij l ll i j aylnrt bir yamttbnr.

l ig e r y a ,r fl ll ll 1 l11Z , k li 'l :i ir ll el l, b i r b a jk a r le y ij le k e si ll li s iz b ir b i iy ii rl el l y o k-s u ns a, b ll nl ln ll et le ni , e y/ et ni er il ll iz i s ey re lm e kl en o e e yl em g ir ij ll le k y er in e , e y-lem b if im le ri mi zi t li ij /e ye n k, d ii ji in ee le r i fi nd e y il ip g il ll le J: te n z ev k a lm amt z-dtr.

k ar jl sm rl a j Oj lp Ea lmas t b undand ir ; t im e gi n, y ai mz ca s ag lt kl t yolcular tast-ya bir gemini g ii ll ii mi iz l Iy ga rl lg ly /a h ir bi r a lt ,r ve ri ,r i olmayan b ir a r l( /y tl ,, ro y/ e b i r I I/ tmm fl sl ll lf l, b ll adada b i/ i1 / 1l 1 ey e no e b i zi ll l i i/ ke l er e i iz g ii z o na , C I I f -l ii el lz .. {J ,g r ip , r omat izma, S i ll ii zi l, polineorir, v b. h fl sl( /l rk la m y ol " r" UI SI g ib i.

i l_ 'V fI Ib i( ill ltl e, z en ci le ri n M li i k ok ll lg ll ll ll d ii ji in ii ri iz , a ma b i/m ey iz k i,il vm p rJ d lp llr I( /k i/ er ir in b iz b ey (/z lf lr k oli i k ok (/r tz . V e n (/ fla bendimizin, "be_y(/Z ilter" g ib i, b ey tl z b ir k ok ll yl (/ k ok ll lg ll ml lz ll s ii yl ey ee eg im .

ilkior durumuna gelllli,r demir g ib i, ( /p rt olan h er j ey in t ie b ey (/ z O ld ll gl ls i ~v /t 1 Ie b i/ ir ; b e ya z r e nl : de, b ir /I sy a! t i (i l/ f l, rm bOZI l/ mf ll ll fl s im g es i olmnstur.

1/111111 / "d i, 1I il : lt : II soura , bir i i i/ l ii r r l ii , ri i ll l "eJ i , b I ICC / iJ . :I I 'rfI1;w(II:I,Iolanb ir r li ij ii ll cC g e /~ r lim le y e ba ,r /r J Yl Ib i /i ri z. ' )

K ii /l ii ri i b ir l ii r I lI ha j TO Im ' J' op l1 lf lg m a i l/ rl ir ge ye re k, k ii lt ii r r li i, ri il le es i-lie zorla y (/ kl pm l( /n , s (/ gd Il Yl lr l( /n y ok sl ln bisulamaya k (/ rj lf li t; ; b ll , p u ta ta -pa r r li ll /e r il l t an r tl a rt Tapmahanna kO Yl ll fl St g ib i k ii /l ii r p lI ll l/ ap fl re lh g l y a-rnnr.

S fl ll ki k ii /l iir b ir y an da , y aj am b ir b a, rk a YOl lr la ym lj g ib i; o e s an ki g er (e l:l . ' ii / l iir, ya,rfll11/ anlamai: v e s tn am al: i fi n e lv er i,r li b ir a ra p d eg il lll ij g ib i, k iil -tiirnllkklllrla edinilen a y rt d i ij ii ll ce y e k a rj l( lk lj . J

f s ke l lr le r iy e K i la p lt g l a t e, re v e ri le b i/ ir . Papirusleri i is ti in d e o e d l, un d agiir/er oardtr: b ll g ii {/ er i b il l i l ia y er im i k rS fJ b ir s ii re i ri n e /i mi zr le n almacai;a ma e ue rji le ri y ok e r/ i/ ell lt :y ee eJ :li r. i l,u n k O/ fly ll klt lr tl l o rt ad an k alk ma sl , b a-I lp la rt n 1 1 I/ 1I 11 1 /l II as ly id ir ; n e z am a nt n e r le I IM I II I olan, o n e o k b ey il ls el yae-n eg im iz le e lr le t UI Il Ig ll ml lz k ii /l iir i se , a rt ml j b ir e ne rj~ v/ e y en id en o rta ya p ko -calru: ! Ie z aman Z" { ll II fI Il ,b i zi r lo l[ a ya f /i j1 l 1l 1 cy e ,b ir b a ,r k fl r ie y ij /e , ) 'l Ij fl ll l1 b l l/ -may s i ir ii l: le ym b i~V i ik Y l kl 1 nl fl n ll olmast riogrurlur. Esb i r o temc il i it e , hfI_V-uanlar, /a,r/flr, ytldtrtm y i ik l ii o / fl I Ig l lf l fl inantlan nesne ler , dokI Il lU /11I f ISI ya -s al : g iy si le r, l ek b ir s o zc ii l: le , g ii r/ C li yabalamaya, YO ll el me ye , s on ra da diJr/bir_'Vfl1lfi salroermeye yarayan h er , r e y , bizim i ri ll , b ir t iy at ro o yu n cu s u Eazanarlegi/, y al n tz ca s n na ts al oe dlln lk bir krJZfIll(, b ir z ev k d ii ;k ii ni i bazana sog-/ f I) , tl b i/ r lig il l li z t i /i i o i r ,reyr/ i r.

Oysa, t ot el ll ci li k t iY f ll ro 0 Y ll fl eu s ll rl ll r, r ii !1 1 : ii , y e ri n rl e dU f 1l 1 l1Z , l iy a lr o0Y l ll le ll lrm i (i ll yO rt /I I/ Il II ,r tl r; v e he r g e rr e l: k ii /l ii r, v o h; i, YO l li t ii 1 1 li iy / e k e ll rl i-l ij fi ll f/ en y a ;o l ll ll lf J ha y rf ll l k a lr /l ff ll ll IO le ll lc i li g il l Y f Jb a ll l/ v e i /k e l o / al la k la r tn arl l lYfll l l r. \ .

B iz im H i/ li ir ii y il ir ll lc ll liz e 1 1c rl m O /f ll I , r e y , b al tll s mu ll r li i, ri il la ll li z v eO l/ rl tl ll s ag /f ld lg ll ll lz y om r tl lr . S a ll at v e k ii /l ii r, r or c/ Is e/ o /a ra k y op lk l1 ll 11 l er -s i ne , b i rb i ri y/ e " y ", ({ /1 J 1 I1Z . \

. G er (e k k ii lt ii r, e lk is ill i c o; kl ls u v e g ii c/ ~v /e g os le ri r, b atl ir s an al ii /H is ii is e,n l hu , g i i( le n so y" tlO1 l11 l 1, r v e eO jk ll s ll 1 l11 s e yr e /l Il el :l e kO /f JI I b i r r lf JVr a 1l l, ra s i i-

V e bu ye ti salt in sa na iiz giirliir. H alla d iye bilirim k i, tanrtsal olarabk a/l Il as l g er ek en d ii ,r ii ne e/e ri miz i b OM " d o i ns an a b "z gi i olamn koklljlllosldlr;{ ii l/ ki i b e n, i n sa n tarafmda l : eI f er / i/m r logf l ii s l ii / i~ i t e oe I f ll / rt sa ll l gf l i l lf l ll 111( lk,royle dursun , b it t/ cr ee y ll rl tr i ns am n a rt /y o g ir me si ui n SO Il /I II f! tI t au r ts al olamko/"lIjt / lrdll j f ll f / l l rl i i ,rii11 iiy{)rtllll.

( I lm k h i{ bi r j ey ill y as am a k at r/ ll lf lr llg l b ir ( ag rl (/, y a; al 1lf l i /i jk ill I ii/ II r li i-, ri in e e/ er im i zi y e ll id e ll e /e almai: genkir. Nesnelerin b iz .r /m O { a lm as tm n n ed e-n i r ic b ll i iz ~ ic ii J : op l lk lu l :l lI r; o e a r tt l: i rim iz tl e y a j{ lf ll tl Y lJ lI , n e s ne ie r in ahstn-d a b ll /m n af lt gl ll l1 z , ri ir , 1 I1 1 Sl Z1 1 1i ay la n n k o" ti i ya nm d a b el ir ir ; n ed en s is : 1 1 1-h a jl lk la rt o /s (l O /S fl y t l, rm n fl s ah ip o /a ll /t ry li 'l Il lz ia a fl l: ll ll lt lb i/ ee ek O ll ca c il l( l-y et h ir bi r z am an g or iil ll le mi j/i r. ')

( " T iy at ro , b as kl lI /tl l/r la ki r ll ly gl l/ ar tm lz ll l Y O ja m b U/ ll lt1 sl 1l l s ll g/m ll fl kO In ae IY /(/ y am tr /1 1I I, rs fl , b ir ti ir a yk m ; iir I /ln a! e y/e m/ er le d i/ e g e/ ir v e b ll e y-l em/err le , Yf l ,r ( J11If l kO/gI lSII1I lI f l g il g i rl e b ( )Zlt l ll l aSI , ya ,r f ll l ll l l yo / fl l n /l l if l ll l /I I I 0/ -d l lg l l g i bi t ll lr r ll lg ll ll /l v e O l la r lf lha i yi y lJ J I v er tl le l /i ll y e te a gi ll i g li s le li r.

i ll ll a, b ii yi ~v ii f ie r lm /i r oJ .. f lr zU e rl er se k e rl e/ il ll , a s/ Il lr /f l l ii 11 li iy /e g er (e kb i iy i i or l fl l ll l ll r if l ge / ij eeek b ir _ 'Va ,r f ll l lr l fl 1 lork f lr t z .

f pc , k o' l: s a ll ll lj k li il ii r y ok sl ln /l li fI lI lI ll ZI Il l, k im i g ii rk em li a yl :m lr l: lf lr


7/71

15li in ce mi zl e b id ej ir o e ablsmts, n e dm li bir {Ikor yo l ararsa ara stn , 0 10 11doluo lm as tn a I :o rj ll l y al mz ca b O ilu gl l b ulu r:

A ma , g er (e k tiyatro, deoinmesi oe amlt aradar k ll l/ anma sl n e de n iy le ,i (i nde . va , raml ll s i ir eH i s ende / ed i gi g i il g el e ri oya l: /and lr n1 aya deoam ed.cr. Ti -y atro o yu nc usu , a ym [e sti il:i k ez y in ele me z, a ma b ail: a je stle r y ap ar , deoinirve hie kll,rkll yok I:i ka/rplo rtl I:a r;l h oyro / da oran tr, a ma bll kaltpla nll ar-dmda oe parpatanmalan SOlIUCII,bi(im/erden Ealan ; cy le re e ri si r o e o n/ an ns i ire~/ i/ ig ini sai !. lar.I l i(bir ,wryrleyeri olmayan, am a jestler, sesler, a re s, h ay ki n, rl ar K ib i / ii mdillerden yararlanan tiyatro, m hlfn k en di b elirtile rin i iire /m el: i(in b ir d i/egereksini ll l d l l ydugl l nobtada lam olarak k en d in i b u lu r.

, B ir di! s ed mi, b ll dilin k ul la ll lmm da n d og an k ol ay lt g1 l1 v er di gi z cv ki nb el ir tis i o k/ lI gl ln tl g or e, t iy at ro nu n, y az dI s oz , m ii zi k, I pk , g ii ri il lii g ib i b ir diti (i 'l e o tu rt ul ma st , e n hsa surede o nu n y ok o lu sn n g os te rir o e d ilin ztJ _V iflo -ma st ua S ll ll ri li tg l e ,r /i k eder.

o K ii//iir i(in O /d llgll g ibi tiyatro i(in de sorun , go /ge/eri od /a nd mn ak o eydnetmeitir: dilin o e k altp la nn i(in e y er le ;m cy en tiy atro , saht g i i/ g el e ri yoke de r, a Il UI , ( ev re si nd e g er {e k y ai mn g os le ri si ni o lu stu ra n g o/ gl l. le ri n b ir b ai kadOg ll ,r t l1 1 tlUyg ll 1 1or tam haz lr / ar .

Y as am a u la sm ai: i( in d ili p ar pa la ma ]: d em ei; I~ vo lr oy u y ar atm ab y o d ay en id en y ar ntm al: d em ek tir ; o lle mli o ta n b Oy le b ir e yle min h asa l, y an i a yr tc a-Mit O/lIItiSIgerel:ligine inanmab d eg ild ir . O ne mli o tn n, h er ha ng i b ir k i; in inonu Y f lr n lo1 l1 {1 yoC f l if 1 l1 aoe bU11 l1 1 1pn b i r h l lz l rl tl : g e re l :l ig i n e inanmaktu: 0

1 / 1 1 da, lnsamn o e i 'I SI I1 l g i i( /e ri ni n a /r pb ll l, r srmrlandinlmastm til;la-m ay a o e g er (e l: denen ;cyin stntrlartnt SO ll SUZ kt /ma ya g b fi in i r. ;

. [ u sa nt n k e1 lf /i si ni E or bu su zc a h en ii z olmayamn efendisi k t/ ac ll if l o e 0 /-tnaJ'{/I1I r / og l lr lf lC f / /t 1 l i ya lroY /f l y en il e nen y l /j fl ll ll l/ b i r anlamina in an mab g e-rebir. V e h e ni iz d o/ tmO lJ lt ; O /t lI I p ek ( ok ; cy d o/ tt lb i/ ir , y et er k i b iz s tradan ba-yll organlart o /mak / o ye /i 1 l1 ncye l im . .

Bunun i ( in , ya, ff1m sbozcii / ti in i i soy/edi / timizde, olaylartn dqmdan 10111-n an bir ya jom de/ti/, ka ltp/on n ken disin e d oku na mod lgl do yon okslz ve kiptrk tp lr b ir liir Y llv o s oz k on us lld ur. G iin iim iiz de h aiti c eh en ne msi v e g er (e k/e n/ lI I ut /e nmi ,r b i r, rc y vo rS f l, 0 d a , YO I: t/ 11 II ve Y lw a rk en d e y akma/ zJ :/ or l i iz er il l-d en e l s f/lltly tm ijk ellc e c eza /d on o /m am tz g er ek ir ke n, s f/n al d iy e b i(h nle rleoya/anmomlztilr.

riik le me yi a ma da r. B II d o, le mb el,y ar or slz b ir d ii;iin ce dir v e e n k tS fl siiredeo /i im i i g e li ri r. Y t/ O II Q ll el zt ll co fl t/ (" ') ' ii n d eg i, ri k dO ll ll r/ er in in b ir bi ri v/ e l IVU I II -, ../1 1 o lma st nt n n e de n i, b ll r /b " li i, r/ er il l r ll Ir gU l 1 b ir g ii ci in k iv nm lt lr l1 1 l o e t img es i-ni dile ge li ri ,r i nt ie nd ir ; oe b i (i tn / er i ll y o /t u n /I I/ tl ln t lf l i ,r / ev i , olsa O/Sl Ik i ,r~vi (e l : -m ek o e m ii zi kl e Y ll re k paralayu k lt tv ye n in u y on tl lr tl l/ tt g ii ci i y a ka /a J l/ fl kl lr . .

I F e i lf ii ze /e rt ie l Iy ll yo n tanrtlar: Englzisyon'un ii( ayabhstna oenzevenb ll hl lr da n ty lo A le ; Tannst; ye, r i/ grani t duoarda, b i r( ok Ol :y f ll ll iS tanrtstndanbiri olan Tlaloc; OI:Y{/11/ISAna TO lI n (f lS I, ~ i( eH e r A ,i a Tanrunst; ye,~im It lpr/yJi/i Tanrunntn yerli bat sn IMlmt l l/ l ll In {I / /l I Ir l t l ( l II / tl J ' tl l l t i l' , i! i ,r l l le - ; :.llI/II/I-1111; i i zel iJ l( / e gi ine ,f atomcublanmn hfl/i'-fllt/r olustumml: t it l l /sell~i!i yiizll ll t iCl1gi ize / kokl l/ar salan (:i(el: Ana Tt l1 ll7 ( flS I II I II co, rkl l /I I oe 1I111 t/1 Inlattmt; IIS/tI-l r J: /t I yon ll ll d ll g ll i (i n , 10;111 c II II /m ld l/ tt b ir d ll ny o, b ll b ir I ll r zorunl tutsai-ld, o rg an il : u yg ar ia nn t ii in ya J/ , b ir b ai ko '1 '/ ey ii /e , te me i organlan b i le I IV I :I I-sundan u ya na n b ll i ns an d ii n_ Vl ls l i {i mi ze dolar, I lp kl b iz /e r g ib i, l I/ ti l~ If Il Pt io g r/ fl n I uw a n h ey ke l/ er 0 1 1l lt /1 I1 a l:i (i ll , arbasma 1 ib"lI l1 le t /m,ger~ve bal : ll l t/ - .dan tannlann dfJIISIIIOkolil lr.

i .J ll el :s ik o 'd ll , b y/ e y o, M e k si k( l' do n s ii z ediyoruz, s an at y ob tu r, n es ne le rI: l ll1ol ll / rr. Ve di i tlY f / s i i reHi cOi l :1 I i (i l ldedir .1

. Biz im ii/g iin o e { tk or g il/Illc ye n s an at a n/o YI; rm lz o k ar jl/r k, o zg iin birk ii l/ ii r, b ll yo li i v e s on derece benc il , y an i y ar ar a b ir f ln /fl yl ; e ge ll le nt ii r. ( :I II /k iiMeI.:sikalt/or, Mana : w , h an i p i h er b i(illlin O /III It/tl y ata n v e b i(im /e rill s altk en d i k en d i/ er i i (i n s cy re d i/ m es iy /e t ie /t il , b ll b i{ im l er le b ii Yl il ii b ir o z ti e, r/ ep n esonucu ortaya ( Ik on d og ml sl ii g ii fl er i Y fl ko /f lr ll Ir . V e esbi Totemler, i/e/i,rilllih i z/ II I /I lim lt lk ; ( il l omd t/ ll ir .

He r sey b i z; "Y Il 1 l1 f 1. VOorlarie, i Sl eH i o e b i/ il l( /i g o z/ er /e l I_ V tl 11 1 11 a l:en e i ;e Y (I J" (/ t! Jk /{ ln l ll b i/ 1I 1e -. ;, /m l ll v e b fl ki ;/ fl n i (i m iz e ( ev ri lm i ,r g o zl ed e. tlii,~gb 'r ii yormll ; g i bi bo l: lI 1 ok zo rdu r .

lst, j op rl lC t b ir ( lk ar t/ 11 Il I Iz tl k c y/ em d ii pl nc es i b ij y/ e o rt ay a ( ll :tl r, a mny in e d e b ir ' ey /e ll lt li rv e l el ll be /l ik e g il im i ne k tl /J ll ti tg l i (i n d a ht l da iitirlel/irlir.

Her g er (e k r es im y ll da y on tu mm , k en di y er in e g ii /g es i v f/r li tr , S tl _Y lS IlI Ii ki ye ( Ik or lr ; v e s on fl l, y ap lll 1l t1 Y O ll lo rt ik b i( im v er en h ey ke /l m; 1I 1 k en di m -hO lb gl 1l l a /l ii sl e de n b ir I ll r g ii /g e yi i iz gi ir li i/ ti in e k a vl lj lu rt il lg ll nl l s m ld l/ tl t /l l-d fll l s on m t io ga r.

Uyg l il l h i ye rog / if Y ( IZ t /t lr tl l i il ll lm i iz . c ge li rt ii /t i h e r b / ~vi i/ ii k l "i ll ii r g i bi , g e r-(e k li) 'lllrO nlln d ll le nd i g o/g ele ri v llrth r v e 1 11 m dille /in , so na t/tln n i(illtie ,y o/ mz -c a 0 , I :e nd i s ll ll r/ tl nJ II l %_ vc tl f l, ro n g o/g e/ er e s ah ip /i r. V e 1 (1 bl lp nd tl 1lbe/ i S l l ll r / fl f ll t il t lr t l l :a // t II l fl1J l tl l li / ; /f l n s i i_vlenebil i r.

T fI ,r /t l; lI It ,r l iY I/ lr o d ii p, nc em i z, g o /g e/ er de n YOkS ll 1l l a i/ fl pm ; k ii /l ii r tliio-( .) A .- :r ck kiilr iiriind c S II vc Ila va T annsl, a dlnl Qlu/Mkonldan a l lr o ( r ; o n o )


8/71

I~

rr '

i

I1

17

Tty ATRO VE VEBA(I)S ar di ny a a da si C agli ar i kenti a r si vl cr i t ar i hs cl ve alrtlCI bir olaym oy-kiisiinii banndmr.

1720 Nisan sonu ya da Mayis baslannda, Grand-Saint-Antoine adhsavas gcmisinin Marsi lya l irnaruna gelis inden yaklasik yirmi gtin once( bu gcminin gclii kent halkimn arulanni tornurcuklandrran o,laganUs-tii veba salgiruyla aym tar ihe rast lar) , hukumdarl ik yetkilerinin elin-den almmasryla en zararh viruslcre karsr duyarlihg, arran veliaht-prcnsSaint-Rcrnys, bir gcce ozcll ik lc i iztict i b ir dti gordu: vebaya yakalan-rmsu ve veba kuciik t ilkesini kmp gccir rncktcydi .Salgirnn etkisiyle, iilkenin t iirn ile ri ge lenleri olur. Duzen bozu-lur. Saint-Rcrnys , aktorcnin bti tt in sapmalanna ve turn ruhsal c;okiin-ti llerc taruk olur, bozgun karsisinda, maddenin bas dondurucu bi r bi -cirnde yok olrnasryla aglrlaan ve yavas yavas komilre donusen parcala-rup dagdlnl doku srvilanrun sesini icinde duyar. Yikirru onlernek icincok mu gcctir ? Ttimi.iylc yrkilsa da, hicbir cy yapamaz dururna gclsede, organik olarak darrnadagm olsa da, i likle rine dck yansa da, duslc r-de olunrncdigini , insan iradesinin, sacmahga, olabi li ri yadsirnaya, ken-disindcn gcrc;egin yenidcn yaranldrgi yalarun her t ti r doniiiimtinc va-nncaya dck ctkil i o ldugunu bil ir .

U ya r ur , O r ta li kt a dolasan ttim vcba soylenti lerini vc Dogu ulkelc-rinden ge len bir virustin t iim tti reme belirt ilerini t ilkesindcn uzaklas-nrrna gucunu kendisindc bulacakur.

Otuz gtindti r Beyrut'tan uzak olan Grand-Saint-Antoine gemisi li-mana gir i izni ister , Prcns, itc 0 zarnan, halkin ve turn ccvrcsindeki-Icr in sacma, aptal , zorba ve dcliec buldugu 0 inarulrnaz buyrugunu ve-rir. P ala sp and ir as , k ila vu z tekncsiylc bi rkac adam I b ul as ic i v ar sa yd rg igcmiyc yollayarak Grflflri-Sflillt-An/oil1em hcrncn cark cdip kent dismadogru yclkcn acmasiru , yoksa top arcsine tutulacagrru bildiri r. Vcbayakarst savasnr bu. Zorba prcns dolarnbach yollara saprruyordu,


9/71

18B u arada, diisiln kendisinde brrakngr etkinin o ze l g uc un u onem Ie

belirtmek gerekir, ~Unkii bu etki, halkin alaylanna, cevresindekilerinkuskulanna karsm, yal ruzca insan haklanru dcgi l, insan yasarmna du-yulan en yalm sayglyl ve her ti ir lU ulusal ve u lu sl ar ar as i k ur al la n da hi -~e sayarak buyrugunda scrtcc direnmesini saglaml, olurn karsisindakurallar gecersiz kalrrusur.

Ne olursa olsun, gemiyoluna devam eder, Livourne'a yanasir veMarsi lya koyuna girer, burada gcmidekilerin karaya


10/71

210karutlar, bu da gene ozenle incelcnmesi gerekcn bir konudur.

Gercek bir hastahk kendiligi dii~iincesi yoktur, akhn bazi olgula-nn ozelliklcrini nitclcmek icin iizerinde gccici olarak dusuncc birligi-ne varabilcccgi kahplar vardir, ve oylc gorunuyor ki, a!?aglda bctimle-nen bir veba iizerindc d ii~Unce b ir li gi nc v an la bi li r,

Cok bclirg in her tUrlii fizikscl y a da r uhsal rahatsrzhk baslarn adanonce, hastamn govdesini yer ycr krrrruzi lckeler kaplar vc hasta bunuancak kararmaya basladigr sirada birdenbire aynmsar. Korkmaya bilezarnan yoktur, kafasmm i~i kaynamaya vc aglrla~arak biiyiimeye baslurvc hasta yataga dilscr. lsrc () zarnan, korkunc bir yorgunluk, mcrkczimanyctikli bir cckirnin ikiye boltlniip yokluga dogru cckilcn molckul-lerinin yor gu nlu gu tu rn varhgtnl sara r , Serse rn lcmis , al ti is t o lrnus, dil-zcni bozulmus doku srvrlan, bedcninin h~r yanmda kosar gibidir. Mi-dcsi kalkar, karr urun ie;i d islerinin arasmdan d i sa r ry a f ir la rn a k istcr gi-bidir. Nabzi, bazan bir golge, bir nabiz gUcUIlUgU oluncaya dck yava~-lar, bazan da dort nala kosar gibi atar, icindeki arcsin k ay na yi sr ru , a kl i-run su gibi akan sap rsiru izlcr, Yiiregi gibi hrzh hizh, dolu dolu, kiit kiita tan, bu yogun, dopdolu , g iimbi. ir ti il ii nabiz; bu once alcv alcv, krrrm-ZI, sonra donuk gozlcr; bu once bcyaz, sonra kirrmzr, daha sonra kornii rgibi kapkara ve yank yank, kocaman ve ikin, soluk soluga.kalrms dil,h cpsi c~i goriilmcdik bir organik firtmarun haberci sidi r. Ycruln firtmu-lanna ugraml bir yanardagr andiran ve yildrnrn dUmii~ bir top rak gibiyank yank olrnus doku srvilan disanya 'Ylkl~ n oktasi arar. Krrrmzt lckc-lcrin ortasmda daha da yakrci noktalar belirir vc derisi, bunlann ccvrc-sinde bir lay tabakasrrun altmdaki hava kabarciklanru andiran kabar-ciklar gibi kabanr, Vc bu kabarciklar halkalarla c;cvrilir, bunlann so-nuncusu tam anlarnryla akkor dururnuna gclrnis Satiirn gczcgcnininccvrcsindcki halka gibi bir hryarcigm en ue; srrur noktasrdrr.

Govdehin her yamna ag gibi yay ihr , Ama, yanardaglann nasil ycr-y iiziinde yeg lcd iklcri ycr lcr varsa, y an gi la na n h i ya r cr kl an n da govdcdcgozde ycrlcri vardir. Kasiktan iki ii~ parmak uzakta, koltuk altlannda,bezlcrin islcvlerini siirekli diizenli olarak yerine getirdigi, duruma go-re, organizmanm ya canhhgrm yitirdigi ya da icindcki pisligi disan atn-g l duyarh bo lgclerde h ryar crklar o rtaya cikar, Bir noktada belir ginlcscniddetli bir yangl, e;ogu zarnan, merkczi sistcmin giiciindcn hicbir ~cyyirirmedigini ve bir acirun yansrnasrrun, hatta iyilcsrncnin olasi oldu-g llnu gosterir. Vcbarun cn iddetli o laru, rete kalan o fkelcnrncler gibibclirtilerini :l'Ylga vurrnayarudir.

Vcbali bir hastarun kadavrasi acihnca doku bozuklugu gCirUlmcz.

Organizrnarun aglrlaml vc olU arnklanm suzrnekle gorevli safra ke-scsi patlayivcrccekrnis gibi, siyah vc yapiskan bir sivryla doludur vcoylcsinc dolgundur ki, yeni bir maddcyi e;agntlflr. Atardamar vc top-lardarnarlardaki kan da siyah ve yaprskandrr. Govde tas gibi serttir,Midc zanrun i


11/71

22 23olan yerleri ve onlann kendilerini gostermek ilzere oldugu yerleri yeg-ler gibidir.

olcudc, yollanru ve ctkilcrini duyulann her alarunda aruran bir illetint inse l f izyonomisini o lustur rnak gerckir .

Ama vcbarun, mikrop, fare vc iliski olmadan da yaylldlgl bu tinselozgiirlukten, aaglda ~oziimlcmeyc calisacagun bir gostcrinin rnutlakve karanhk o yu nu c ik an la bi li r.

Veba bir kente yerlesince d iizen li kurumlar ~oker, artik ortada neyol hizrnetlcri, nc ordu, ne gilvenlik, ne bclediyc kalir, oliilerin yakil-mast icin rasrgcle cller yakrnahklan yakar. Her aile kcndi yakrnahgr 0 1 -sun isrcr. Sonra, odun yer vc arcs uzulmcu, yakmahklurm ccvrcsindcaile ~'cki~mcleri baslur, ama hunu hcmcn sonra toplu bir ka


12/71

25sacrna cdimlcr ini ncdcnlcndirmeye yetrnez, Peki , kacacak yerde ordakalan ve raslanuyla i ist ustc Ylgllml~ eesetler alunda kalrms, yan yanyaczi lrnis, olmck uzcrc, hatta olmii~ kadmlar kursrsmda cinscl bir zcvktatmaya cahsan iyilcsrnis vcbalilardaki yuksclcn erotik arcs i tk is ini na-s i l a c rkl amah?

Ama, boylesine saynl bir ncdensizl ig i ortaya ~Ikarmak icin biiyi ikbir yikim gerekiyorsa ve bu y rkrr nm a dr veba ise, bu ncdensizl ig inederinin ne oldugunu, belki t iim ki~il ig imize bakarak arasnrrnak gere-kir;: Gdvdcsinde bir yitim ve aynca, iizerinde, rnutlak ve hemcn he-men soyut hir il lct in he r tiir yam belirtisi olrnaksizm olen bir vcbahrundurumu, duygulan tiimiiyle gercck icin arasnran ve yarar gutmeksizin.gercek iein alt tlst o lan bir t iyatro oyuncusunun durumu ayrudrr, Tiyat-ro oyuneusunun, f iziksel gori inUmiindekl-her ey, vebalrda oldugu gi-bi ya~amtn doruk noktada tepki verdigini, bununla birlikte, kayda de-ger hicbir ~ey olmadrgmi gosterir.

Kendi imgelerinin pcsindc


13/71

276Akil gordtigti eye inamr ve inandigt eyi yapar: btiytilenmenin gi-

zi budur. Saint Augustin de, metninde, bu btiytilenmenin gercekligi-ne bir an bile kuskuyla bakmaz.

Bununla birlikte, ruhta kendisini biiytileyecek bir gosteri yarat-mak icin aranmasi gereken bazi kosullar vardir ve bu siradan bir sanatsorunu degildir,


14/71

28 29lerine torey i koru yor silsil verenleri atrtan bu yu k bir nefrctlc nefre-t in i l st i ln e crkar.

C;ok ustaca bir tuzak dilzenlcnmistir, vcrile n biiyilk b ir ole nd e,


15/71

30 31Ve imdi ortaya cikan sorun; ~okmekte olan, bunu aynmsayama-

dan intihar eden bu diinyada, bu GstGn tiyatro kavrarruru benimsettir-tecek ve arnk inanmadrgirmz dogmalann dogal ve bGyiileyici denginihepimize geri vereeek bir kG~Gk insan ozeginin bulunup bulunmaya-cagidir,

SAB1\JEYE KOYMA VE MET AFlzlK(1). . . .

Louvre Muzesi'nde tarunrms olup olmadrgmi bilmed ig irn, ama ad i sa-nat tarihindc hicbir zaman onernli bir donernin temsilcisi olarak ge~-meycn Primitif bir sanatcimn tablosu vardir, Bu Primitifin adt LucasVan den Leydcn'dir ve benim gozurnde, kendisinden sonraki dort besyilzyrlhk rcsim sanan tarihini yararsiz ve hi~ olrnarnrs k ilar , Sozuntl et-t igim tablonun ad i Lut'un Kizlan 'drr, konusu, 0 ~ag lar daki moda konulneil'den alrnrrnstir. Kuskusuz, Ortacagda lncil bugun bizim onu anla-d lg lmlz bic irndc anlasrlrmyordu ve bu tablo, ondan crkanlabilecekmistik sonuclarm olagandrs. bir orncgidir. Herne olurs a olsun, e tk il e-yici yam uzaktan bile gorulehilir, yildmm gibi carpan bir tGr gorseluyumla kisiyi alrtlr, yani yogunlugu bGtiinGyle etkileyici ve ilk ba-kista yansrr derrick istiyorurn. Daha neyin soz konusu oldugunu gore-mcdcn bile, orada bazi oncmli cylcr olup bittigini icirnizde duyanz vesanki isitrne duyumuz gorme duyumuzla ayru anda etkilenir. Son de-recc oncrnli diiUnscl bir dram, ancak riizgar ya da daha gii~lii bir yiki-rrun, yildmmlanru yagdlrmaya surukleyeceg i bu lu tlann ansizin kiimckurne toplanmusi gibi parca parca olusur sanki.

Vc gercektcn, tablodaki gokyi.izi.i karanhk ve aglrdlf, ama dahadrarmn gokyuzunde dogdugunu ve gokyuzunde ge~tigini aynmsaya-madan bile, tablodaki ozel isrk bezernesi, bicimler Ylgml, uzaktan edi-nilen izlcnim, krsacasi her cy, resim sanannda herhangi bir YukselmeDcvri ressarrur un bile bizc deng ini sunmad rguu rahathkla soyleyebile-ccgirn bir t il r doga dra rmrun haberei sidi r.

Deniz kryismda kurulrnus bir cadir, cadinn onune oturrnus 0 gii-zcl kizil sakahyla zirh giysili Lut, sanki bir fahiseler olenindeymi gi-bi kizlanrun giistcrisini izlcr,

Vc gercekten, krzlar kururnlu bir havadadir, bazilan cocuk analartg ibi saclanru tar arrusnr , b azilan da kadin savascilar gib i savas eg ir imin-


16/71

32ded ir ve sanki, baba lanru btlyu lcmcktcn, oyuncagl ya da aleti gibi go-rev gorm ekten ba ska a rnacla n olrn arru s gibid ir . lte , re ssa rnm tu tku luim gcl er le g cl i ti rd ig i y ak m a kr ab ay la s cv ism c iz lcg in in ~ ar pic i ( )zc lli ~ib oy le o rt ay a crkar, B u onun ~agda bir insan gibi, yani bizim de anla -y ab ilc ccg irn iz g ib i, d cri n c in se lli gi k esin o la ra k b iltii niiy le a nl ad rjh rn nka rnnd rr. B u izlcgin d crin, a ma siirscl cinse llik ozelligini, b izim kad aronu n d a gozd cn ka crrrna digu un karu nd ir,

Tablonun sol l inda ve biraz a rt d iizlemd c, ccvrcsindc kaya la r,a ga \rl ar , b itk ilc r, y cr y er e vl cr lc b clir gin lcst ir ilr nis v c k or um a t asl an yl aisa rctlcnm is krvnrnh yolla r h ulu nan ina ru lrnaz yiiksckliktcki siya h h irku lc yU ksclir vc bu yollard an biri, basanh bir giir iingc u stah glyla , h irsiiri l bicim in arasind an bir an gclir belirgin ola rak aynh r, b ir kopriiyiigeccrck, sonu nd a, bu lu tla r a rasind an-sasan vc yorcye rastgcle yagm urgibi serpistiren 1lk frrtm asm m bir d algasim ku cakla r. Fond aki d cnizson d erece yu kse lm isrir ve iistclik, goky iiziiniin bir koscsind c kayn a-yan a res yu magm a oranla son d ercce d ingind ir .

B ir scnlik fieginin cru rd ayrsm da, ge cele yin yild izla nn, m ay ta pla -nn 1lk bornba lannm panlu lan a ra sind an, b ir 1lk sannsi icind c gecc-nin u zcrinc cizilivcren m anza raru n, aga\rlar , ku le, d agla r ve evlcr gibiba zi a ynnnla nru n gozlcrirnizin (iniind c be lir iv erd igini gord iigiim iizolu r ve bu nlan n 1lkta be lir isleri, bcllcgirnizd c bu se sli yirnlrna d ilsu n-ce siylc ke sin b ir bicirnd c birlcsir ; m anzara daki d ig cr goru nu rnlcrin,ke nd i 1lk lan na d a su hip olsa la r, giiky ii:l.iim lc bclircn a tcsc b oyu n cgi-lerini, ancak, ond an d ogan vc onu n yikrna giid inii giistercbilm csi icinora ya y erle stiri len can h ia ret n okta la n gibi, ya va sla nlrm s yu nki tiirler ig ibi, h er cye ka rsm onu nla ilikid c old uklarrru soylcycrck giizcl birb ic im d e d ile g etir me k o la na kh di r.

Zatcn, rcssa rm n bu a tcsi bctim lem c bicirnind c, d ond uru lrnu s biranlann] icinde, h 1iH ieylem duru rnunda ve devingen bir age gibi, sond erece enerji d olu ve alrtici birseyler va rd ir, B u etkiye h angi yollar-dan u laIId lgl fazla onemli degild ir, etki gerccktir ; buna inanmak icin t ab lo yu g or rn ck y etcr .

N e olu rsa olsu n, h i~ kim senin zckd ve kotlllu k izlcnim i vcrd ijiin]yadsirnayacagr bu ates, sidderiyle bile , obu r bolumlcrin m add esel veaglr d uru klu gu ka rsism da ru hta d enge islcvi goriir .

Gokyiiziiylc d eniz a rasm da , ama biraz sag tara fa d ogru vc SiyahK ule ile goru ngc ola rak ayru d uzlcrnd c, tcpesind c yrkik bir rnanastrrbu lu na n d ar bir ka ra pa rca si u zaru r.

B u k ar a p ar ca si , Lut'un cad mru n yiikseld igi kiyrya iyice yakin gi-

bi goru nsc d e, arad a, esi olm ayan bir d eniz faciasim n yaand lgl izlcni-m ini vcren gcnis bir korfez yer ah r, lkiye bolunm us ve a rtik yiizmesiolanaksiz gcmilcr, kmlrru s d ircklcri ve bu nlann uzun tah talan dort biryana d agd ml d uru md a, d enizin iizerind e koltu k d cgneklcrine d aya rnrg i bi du rmak ta d r r.V '

P ara rnparca olrnu s yalru zca bir ya d a iki ge minin goru nu rnu nd cned inilcn facia izleniminin ncdcn bu denli bu tuncu l oldugunu soyle-mck zordur,O yle gtir iiniiyor ki, re ssa m, < ;izgisclllY llm un ba zt gizlerinin bilin-ci nc v an TI 1 v e h ll uyllm s a yes lIH l e, I1Z1KscTbi faY 'l r a~ g ib l 'hc yni d()~ru-Ja n ctkilcm cnin yollanl1l b lilm ll~ tu r. $ oylc ')'a '(];fb iiylc, d l~ d o~ anln,

- o ze ll ik le li e o nl ln y an slt1 lm a b ic ir nin in v cr dlg ra nT a~ -,fl~ hk Tz le l1 lm , G b-lonu n obu r bircok a ynnu sind a d a gbi 'tile bilir ; lizcrind en birbiri a rd rsirainsanlann, Pla ton 'u n rnagara smda Dusunler gibi gc~ tigi sekiz kat evyu ksck ligind cki koprll bu na ornektir.v'

B u tablod an cikan d ii~ iincelerin acik sccik old ugu nu id dia etrnckyanh~ olurdu, H er ne olu rsa olsu n, bu d iisilnceler, ya lru zca boya rnayia rnac cd incn rcsrnin, yani yu zlcrce yrlh k rcsrn in bize u nu ttu rd ugu ali-pmad l glm lz g o rk eml il ik te d ir .

B u arada, Lu t ve kizlanrun bu lundugu bolilmde, a rsiz b ir ki:ji gibikrzla nnd an yara rland rg. icin oraya konu lrnu sa bcnzcyen Lut'dan dola -yl, cinse llik ve u rcm cylc ilgili bir d usu nce vard ir .

R csrnin ir;crd i~ i rck toplu rnsal d tisiincc d e h cm en h em en bu du r.O bu r d li~ iin cc le ri n tu rn ii m ctu fiz ik sc ld ir. B tl si izc ii gii k ul la nd rg irn

icin cok iizgiiniim , am a boyle ad land irrnak gerekiyor; ve h atta , iirselgiirk cm lilikle rinin ve iizcrim izd cki som ut etken ligin in m eta fizikse lolrna la nnd an ka ynakland rgim vc tinse l d erinliklcrinin , ta blonu n d isbi-\r im scl u yu m un da n a yn lr na z o ld ug un u so yl ey cce gir n.

B u d U~ iine clcrd en biri O lu su rnla ilgili, m anza raru n ce sitli aynn n-lan, bu aynnu lann resmed ilm e ve birbirlerini yok ed en ya da birbirle-r iyle ka ynasan tasarla nm a bicirnlcri, bu d iiiince yi ru hu mu za yalru zcam ii zi gi n y ap ah il cc cg i b ir b ic ir nd c y er le st ir iy or .

B ir b ask a d ii~ [jn ce A hn ya zr sr yla ilg ili, 0 d a , a rc si n a nS IZ IO g c; ky ii -zi ind e bclir isind cn cok, on un aln nd aki bicirnlerin goste risli bir b icirn -d e birbirleriyle bu tu nlcsm esi ya d a karrna sikla srna sryla d ile ge tiri lm is,b un la rd an I >< IZ IS Ika rsr konu lm az bir korku ri izgiinl1ln e tkisiyle e gilm igih i, baZ ISI d a d cvinirnsiz ve ncrd cyse a layci ve h epsi, d oga rnn kend iru hu gibi d rsavu ru lan g ii\r lli d ii~ iinse l bir u yu rnu n cge rnenlig] a lnnd a,

B ir d ii~ iince d e K aosla ilgili, aynca , D ogau stu G uzelliklc, D enge


17/71

34 35ile ilgili olanlar da var, hatta, bu son derece maddescl ve kargasa dolutabloda, soziln yararslzllgl ve gu~silzlilgii usrunc bir iki dustmce dahavar.

de tasarlaruldiklanru vc buna tonlama adi verildigini clbctte biliyo-rum. Zatcn, tonlarnarun tiyatroduki sornut dcgcri hakk mdu. sozcilklc-rin de, soylcnrnc bicirnlcr inc gi irc . gcrcck anlarn larmdan baglmslz ola-rak vc hatta, bu anlama aykrn da olabilcn bir muzik yaratma yctcncgihakkmda, - dilin altrnda izlenimler, aktarmalar, benzetmeler gi.bi birycraln akirm yaratrnak gibi - soylcnccck cok cy var; ama dram yazanicin dile bu t iy a tr o sa l bakis bicirni, dilin ikinci dcrecede oncrnli bir ya -rudrr vc ozclliklc gunurnuzde, oyunlanru kurarken bunu goz online al-maz. Oylcysc gc~clim).

Duyular icin yu ra nlrru s bu dil, o nc cl ik lc o nl an doyuma ulasurrna-ya cahsmahdir. Bu, onun, daha sonra, tum dusunscl sonuclanru olasitum diizlcmlcrdc ve her yonde gelistirmcsini engellemez, Aynca, di-lin siirinin ycrini uzamdaki bir iirin, tam da, yalmzca sozcuklerc ozgilolrnayan seylcrin alarunda belirlcnecek bir siirin almasiru saglar.

Kuskusuz, soylcrnck istcdigimi daha iyi anlamak icin, sozcuklerinirngclerinc dcnk dusen bir tur rnaddesel imgeleri yaratabilecek gu~tcolan bu uzarnda siirlc ilgili birkac ornek vcrmemi isterdiniz, Bu ornek-lcr i az sonra bulucaksrruz.

Z or ve ka rrnasik olan bu i ir b ircok gorunurnlere girer: onccliklernuzik, dans, plastik sanat, pandornirn, mimik, jest, tonlarna, mirnari,1~lklandlrma ve dckor gibi bi r sahnede kullarnlabilir Dian t ur n a nl an rnaraclanrunt") goriiniilcrini ahr ,

Bu anlanrn araclanndan her birinin kcndine ()zgii. kcndi oztlndcngclcn ~i iri vardi r, aynca, b un la nn b ir bi rl cr iy lc b ir lc sr nc bicirnindcn do-gan bir tiir ulayci iiri daha vardir; ve bu birlcsmclerin, birbirlcrincolan tcpkilcrinin vc karsihkh olarak birbirlcrini yok cdislcrinin sonuc-Ianni aynmsamak kolaydir ..

Az sonra, tiirn vcrirnlilijl] ancak sornut olrnasma, yani sahncdckictkin varhglyla ncsncl olarak birscylcr iirctcbilmcsinc, -hani Bali T'i-yatrosunda oldujlu gibi-, bir sesin bir jcste csdcger olmusma vc dckorkullanrnak, bir dii~iinccye eslik ctmck ycrine 0, dililnccyi gclisrirrnc-sine, yonlcndirrncsinc, yikrnasma ya da dcgitirmcsinc, vb. bagh olanbu iiri ycnidcn ele alacagim.

Bu uzarnda iirin bir bicimi, - biitiln sanatlarda rasrladrgrrmz gibic izgilcr in, bicimlcr in, r enk lerin, is lcnrnemis nesnelcrin b irlesrneleriyle

Her ne olursa olsun, bu resim tiyatronun olrnasi gcrektigi cydir,ben, eger t iyatro onun di lini konusabi lseydi , olmasi gereken seyi olur-du diyorurn,

Ve u soruyu soruyorum:Nasrl olur da tiyatroda, en azrndan Avrupa'da ya da ozclliklc Ba-

n'da tanrdrgrrruz durumuyla tiyatroda, ozgiil olarak tiyatroluk olan herey, bir baska dcyislc, sozlc, sozciiklcrlc anlatuna bagll kalmayan yu dagcrcktiginde karsihkh konusmada (sahncdc seslcndirrnc olanaklarinavc bu seslcndirmenin gereklerine gore dliilnlilmii karsihkh konus-rna) yer almayan her ey art duzlerndc bl,Q,lklllr?

Aynca, nasil olur da Ban t iya trosu (Ban diyorurn, ~linkii bcrcketversin Dogu tiyatrosu gibi, tiyatro dusunccsini tcrtcmiz koruyabilrnisbaska tiyatrolar da var, ustelik Ban'da, bu dusuncc de -geride kalanher ey gibi- cikan icin kendini satrmsnr), ever, nasil olur da tiya troyusozltl tiyatrodan baska bir gi)riiniim altinda gi)rcmez ?

Ka r sr li kh k on u sr na (diyalog) -sozltl ya d a y azr h cy- ozgiil olaraksahneye ait d egil, kitaba a ittir ; karu n m r, y az in tar ihi ders kitaplanndatiyatroya eklemli dil tarihinin ikincil dcrccedc cle ahnrms bir dah ola-ra k ycr verilmesi.

Ben, sahncnin fiziksel ve sornut bi r yer old ugu nu , bu yeri doldur -mak ve Dna kendi sornut dilini konusturrnak gcrcktigini siiyliiyorum.

Ben, duyulara yonelik ve sozdcn bagimsiz Dian bu sornut dilin,onccliklc duyulanrruzi doyurrnasi gcrcktigini, dil ici n b ir ~iir bulundu-gu gibi duyular icin de bir iir bulundugunu vc sozunil ettigim fizikselve sornut dilin, dile getirdigi dilstlnccler eklcmli dilden kurtuldugu 01-~ilde gercckten tiyatroluk olacagiru si)yliiyorum.

Bana, sozlc dile getirilemcyen ve en iyi anlanrmm sozdcn dahaiyi bir bicimde somut ve fiziksel sahnc dilindc bulacak Dian bu dilsiln-ccler in neler oldugu sorulacakur .

Bu soruyu daha sonra yamtlayacagim,Bu maddesel ve saglarn dilin, yani tiyatroyu sozdcn ayiran dilin

neye dayandigim belirlemck bana daha ivedi goruntlyor.',Bu dil, sahnede bulunan her cyc, bir sahncdc maddesel olarak

kcndini gosterebilcn ve anlatabilen ve si)zlii dildeki gibi once aklaseslcnmek yerine duyulanrniza seslenen her eye dayanrr. (Ben, 50Z-ciiklerin de seslendirme olanaklan oldugunu, uzamda ccsitli bicirnlcr-

( .) I ': sk i hiiyli uyinlcrin in anlarmna riyatrodu y cn i h i r gc r


18/71

37yaraulabil ecek olaru di smda - gostergeler dil iyle ilgilidir. Ve imdi,umanm, sozden kacman bu an t iyat ro dil inin bir baska ozell iginden,yozlasmamrs bazi pandomimlerde oldugu gibi, ideografik(") bir dcgcr iolan bu gos terge, jest , davrarns dil inden soz etmeme izin vcr ilccektir,

"Yozlasmarms Pandomim" derken, dolaysiz Pandomimi, yani, ltal-yan tiyat rosunun sozsuz bolurnlcrinin olsa olsa kot il bir kopyasi olan,unun urasmda ell i yrlhk pandomim sanuurnrzda oldugu gibi, jos tle-rin sozcukle ri ve tiimee leri t emsil e tmek yerine, dusuncelc ri. ruh du-rurnlanrn ve doga gorOniimler ini sornut vc etkil i b ir bicirnde, yani ncs-nc lc ri vc dogal aynnnlan ~agnurarak tc rnsi l ct tigi pandomimi kastc-diyorum, orncgin geeeyi, ii zcrindc, bi r gozi inii kapat rrus, digerini dckapatmak ii zerc olan bir kusun bulundugu aga~la anla tan Dogu di li gi-bi. Bir baska soyut dtii incc ya da ruhsal d~ranl , Yazr'run sayrsrz s irn-gelc rindcn bazrlanyla sahnedc canlandrnlabi lir, i irnck i st c: dcvcninicinden gccemeyecegi igne deligi, j

oruliiyor ki, bu gostergcler gercck hiyeroglifler olusturrnaktadrr;bunlara bicim vcrcrek katkrda bulundugu olr ;i ide, insan da, ikiz dogaslsaycsinde, yine de tcki l bir cekic il ik kat tlg l i cin bir bi~lmJl r ol sa ols-;:yani hiycroglif gibi.

Ruhumuzda dogal (ya da tinselj-yogun bir iirin imgelcr ini


19/71

39Yukanda belirttigim turn ugralar, inamlrnaz derecede gecici ve

maddesel insan kokuyor; hatta {iiriimiil insan diyecegim. Dogrusu, bukaygilar beni tiksindiriyor, hem de en yi.iksck dcrcccdc tiksindiriyor,nerdeyse, insansal oldugu kadar iir karsm da olan ve ti~ bes oyun dr -smda kanh irin ve ~okti kokan tiim gtintimtiz tiyatrosu kadar.

herhangi bir kadin ~Igltgtntn saygmhgina esdeger bir dusunsel s~ygtn-hk kazamr,

Boylc bir durum sinemada nc kadar olanakhysa, tiyatroda da pe-kala ayru bicirnde olanakhdir, bunun icin pek az ey, ornegin, ineginyerini harcket eden bir kukla, konusrna yetenegi olan bir tur canavarya da hayvan bicirninc girmi~ bir insarun alrnasi yeterdi, arnac, tiyatro-nun miizikollere blrakttgl, daha soma da sinernarun kullanrnasiru cokiyi bildigi, mizaha dayalt nesnel bir iirin gizemine yeniden ulasmak-nr,

Qagda tiyatro ~okti icindedir, ~tinkii bir yandan ciddilik, oburyandan da gtilme duygusunu yitirmistir. Cunku, ciddilikle, apansiz vedokuncalt etkcnlikle - sonuc olarak Tehlikeyle baglanru koparrmsnr.

Qiinkii, gcrcck giildiirii duygusuyla hirliktc giilmcnin fizikscl vcanarsik aynsnnci gtictint i de yitirmistir,

Cunku, her siirin temclinde yatan derin anarsi diiiincesiyle bag-Ianru koparrmsnr. ....

Sunu kabul etrnek gerekir ki, bir nesnenin varlik nedenindekiher ey, bir dogal bicirnin anlarnmdaki ya da kullarnlrsmdaki her eybir uzlasma sorunudur.

Doga, bir agaca agar;: bicirni verdigi gibi, pekala bir hayvan ya datepe bicirni de verebilirdi, biz de 0 zaman, hayvan ya da tepc karsism-da agar; :d iye di ii int ird tik ve yapacak baska ey kalmazd t.

Gtizel bir kadirun hos bir sesi oldugu kabul edilir; diinya kuruldukurulalt, turn guzel kadmlann bizi borudan cikar gibi seslerle r;:agtrtpfi ll er gibi gi irleyerek sclamlay islanru isitrnis olsaydrk, sonsuza dek,giirleme dusuncesiyle guzel kadrn diisilnccsini ozdcslcstirrnis olacak-nk ve diinyaya icten bakt acrrmztn bir bolurnu kokundcn farkh ola-cakn.

Buradan da anlusrhyor ki iir, ncsnelerin ncsnclcrlc, bicirnlerinanlarnlanyla olan tu m i li sk ilc ri ni so ru nsa l k,ltltgt olciid c a na rsiktir. B izikaosa yaklasuran bir dtlzensizligin sonucu olarak ortaya ~tktlgt olcudede anarikti~

Bu konuda yeni ornekler verrncyeccgirn. Bu ornekler, az oncekiyalruzca rnizaha iliskin ornekler gibi baska orncklcr!e daha da ~ogaltt-labilir.

Tiyatro acismdan, bicimlcrin bu tersinc donusleri, bu anlarnlannbir yerlerinden oynamalan, salt sahneye koyrnarun yapabilcccgi bir iolan bu mizahsal ve uzamda ii rin ternel ogesi olabilirler.

AI'. o nce tchlikcdcn sciI'.cttirn. Oysa bana giirc, bu tchlikc diistln-cesini sahncdc en iyi bicirnde gcrceklestirebilecek ey nesnel ongo-nllmezliktir, oyle durumlardaki degil de olaylardaki, dusuncede olu-san bir irngcdcn gcrcek bir imgeye ansrzrn ve zarnansiz gecislerdekiongorulmezliktir; ornegin, kufreden bir insarun, kufurunun imgesinikarsismda cisirnlesmis olarak gorrnesi gibi, (ama yine de ekleyeyim,bu imgcnin biittiniiyle ncdensiz olmamasi ve srrasi geldiginde benzert insel esinli obur i rngeleri dogurmasi kosuluyla).

Bir baska ornek, bulus urunu, tahta ve kumastan yapilrnrs, herparcasryla yaranlrms, hicbir eye yarut vermemekle birlikte dogasi ge-regi urkuten ve her eski tiyatronun temelinde yatan 0 biiytik merafi-ziksel korkunun solugunu sahnede ye.niden hissettirrne gucune sahipbir Yarank olabilir.

Balililer, yaratttkian cjderhalarryla, tlim Doglliular gibi, gercekduzlcrninc oturtuldugunda, tiyatronun en etkili (daha dogrusu rerncl)ogcsi olacagrm bildikler i 0 gizernli korku duyusunu yirirmernislerdir.


20/71

-4 10mslar , sesler Ylglnl, sahnenin ve sahneye uygulamantn dilini olusturur;bu dil, fiziksel ve iirsel sonuclanru bilinein tum duzeylerinde ve turnduyu lar da gelistirir, dUunccyi zorunlu b ir bicirndc, eylcm r/tmllllllflr/r/metnj iz ik diyc adlandrrabilcccgirniz cydcn kaynaklanan dcrin tu tum-l ar t ak inmaya surukler .

Bu konuya birazdan yine dcgineceglrn. Simdilik bilinen tiyatroyadonelirn.

Birka~ giin once tiyatro konulu bir tarnsrnada bulunmustum.I'"Tiyatro yazan da dcnilen bir tur yilan-insanlar, bana, bir oyunun biryonctmcnc nasrl usul usul kabu l cttirilcccgini acr kladilar, 11ge~mi terak ip lcrinin kulaklarin a fesathklar fr sildayan insanlar gibi. Saruyorumkonu, tiyatronun gcleecktcki yonc1imlerini, bir baska deyisle yazgisrmbelirlcmekti. "

Hicbir cy belirlenmedi ve aynca, ne tiyatronun gercek yazgrsi,yani oz ve tarurn olarak tiyatronun neyi ternsil cnigi, ne de bu arnaclasahip oldugu olanaklar soz konusu edildi. Ama bunu karsihk, arnk hie-bir ise yaramayan jcstlerinin icine gomulmu sanatcilarla, havada kau-lip kalrms ve daha simdiden parca parca doktilcn tonlarnalarla, simgc-leri silinmeyc yuz tutrnus bir tur ifreli siralarnaya indirgcnrnis rnuzik-lerlc, belli bclirsiz harekete lIyglln duscn donuk 1~lk parrlnlanyla, - vebiltiln bunlar ccvrcsinde, didinip duran bir kontrol bilrosunun onun-de, odcnti makbuzlanru kapmaya cahsan krpir kipir bir sUrU siyahlargiymi adamla, tiyatro bana bir tur donrnus dUnya gibi giirUndi.i. Sankitiyatro duzcni bundan boyle, kendisini ccvrclcycn her scyc indirgeni-yordu; vc tiyatro kcndisini ccvrclcycn her cye indirgcndigi icin, aruktiyatro olmaktan ~Ikml her cyc indirgeniyor, havast zevk sahibi in-sanlann burunlanna pis bir koku sahyor. .

Bana gore tiyatro, kendisinden en 1I~ noktuda iirscl sonuclar ~I-kanldigr zhman sahneyc uygulama olanaklanyla kansarak birlcsir vetiyatronun sahneye uygulama olanaklan da tiimiiyle bir uzarn ve birharckct dili olarak kabul cttigimiz sahneye koyrnarun alaruna gircr,Oysa, sahneye uygu lama ar aclarmdan aht1mlhglll disinda siir selsonuclar crkarmak, onun mcrafizigini yarutmaknr ve samyorum, hiekimse so runun bu b icirnde elc almrnasma karsi cr krnayacaknr .

Ve tiyatrosal olarak, dilin, jcstlerin, davraruslann, dckorun, rnuzi-gin mctafizigini yapmak, bcnce, her birini belirli bir zaman ve harcketa runda a labi lecekler i bUt iin bic irnl cre gii rc dcgcr lcndirmckt ir .

Bir jcstin, bir scslcndirmcnin, bir tonlarnarun, sahncnin 11 ya dabu boliimtine, u ya da bu zamanda, az ya da cok israrhca dayanmasi-

run olasi degi ik bicirnlerinden dogan bu iire il iskin nesnel orneklervcrmck, bana, bir scsin ozel niteliginin ya da fiziksel bir agnnm dere-ccs inin ve nitcliginin uyandrrdrg. duyguyu sozcuklcrle anlatrnak kadarzor gcliyor. Bu, sahncyc uygulamaya baghdrr ve yalnizca sahnede be-lirlcncbilir.

Simdi, tiyatronun, (ya da az once aciklarnaya ~ahtlglm dizgedeonunla kansip birlcsen sahncyc koyma sanaurun) icerdigi turn anlanrnaraclanru gozden gccirrnern gcrekiyor. Ama bu beni fazlasiyla oteleresurukleyebilir, onun i ci n y al ru z ca bir ik i orneg i elc alacagun,

Once cklcmli dil.Eklcmli dilin metafizigini yapmak, dili gencllikle anlatrnadrgi

eylcri anlatmasi icin kullanmaktir: yani on dan yeni, bcnzersiz ve ah-lImaml bir bieirnde yararlanmak, ona fiziksel sarsma olanaklanru ye-nidcn kazandirrnak, onu uzarnda etkili bir bicimde yaymak vc boliirn-Icmek, tonlarnalan salt sornut yanlanyla ele almak ve onlara birseyleriparcalarnakca ve ortaya ~Ikarmakta sahip olduklan gtlcil ycnidcn ka-zandrrrnak, dile ve onun bayagl, yararci, - gereksinim gidcriei de dcni-Icbilir- kaynaklanna karst, izi siirtilcn hayvan kokenlerine karsi eephealmak ve son olarak da dili Biiyii b icir ni alnnda ele alrnakur.

Anlanrm sahne uzcrindc tasarlarnarun bu siirscl vc ctkin bicirnin-de her ey bizi insansal, gunccl ve ruhsal tiyatro anlayisma strt cevirip,bizim tiyatromuzun tilmllyle yitirrnis oldugu dinsel ve rnistik tiyatroanlayr sma ycn iden kavusr naya yoneltir .

O tc yandan, dinse! ve mistii: sozcuk lcrini soy lcrnck, b ir zangoelaya da budha turikanrun drsrnda, olsa olsa ayinlcrdc dua degirrncninidondurrncyc yarayan iyice cahil bir budha rahibiyle kansnnlmak icinyetse de, bu yalruzca, bizim bir sozcugun anlarmndan bircok sonuc ~I-karma yctcrsixligimizi, biresirn ve benzetrnc anlayrsrndaki dcrin bilgi-sizligimizi karutlar,

Bu belki bulundugurnuz u noktada, gercek tiyatroyla tiim iliskiyiy itirr nis oldugurnuz anlarmna geliyo r, ~i.inkii onu g iin liik du sunccninulasabilecegi eylcrin alamyla, bilincin, bilinen ya da bilinmeyen ala-myla simrlandmyo ruz; - ve tiyatro sal o lar ak b ilincalnna basvururuyor -sak, bu yalrnzca bilincalnmn erisilebilir vc her giinkii deneyim olarakbiriktirdigi (ya da gizledigi) eyleri ondan sokiip koparmak icindir,

$urasllli da soylerncli ki, Bali Tiyatrosu'nda oldugu gibi, bazi Do-gu tiyatrosu ~iisterilerinin ruh uzerindcki fiziksel ctkililiginin, dogru- .dan vc imgcli cylcm giici.inUn ncdcnlerindcn biri, bu tiyatronun bin-Icree yilhk gclencklere dayanmasi, duyulara gore ve olast her duzey-


21/71

42de, jestlerin, tonlamalarm, uyumun kullarurn gizlerini bozmadan koru-mu olmasrdi r; - bu da Dogu tiyatrosunun degi l, tcrsine, bizim iflas et -tigimizi ve bizimlc birlikte, icinde yaadlglmlz durumun, yrkilrnasi ge-rekcn, nercdc diii inccnin oz~ii rce is lcrncsinc engel oluyorsa oradaozenlc ve acunasizca yrkrlrnasi gerckcn durumun illas cttigini gostcrir.

HMYA THYA TROU(l)Tiyatronun ilkesiyle sirnyarunki arasinda gizemli bir oz benzerligi var-d ir . ( .: tinkii, tiyatro da simya gibi kendi ilkesi icinde ve karanltk yolla-nyla ele alindrgmda, til rn sanat dal lan icin ayru olan ve fizik alarundager{eJ:tm alnn yapmaya benzer bi r e tkenligi t insel ye imgelemsel alan-da arnaclayan bazi belir li csaslara baghdir . Ama, t iyat ro ile simya ara-sinda daha bi iyi ik vc mctafizikscl olarak daha oteye giden bi r benzer-lik duha vard ir . 0 da, her ikisinin de, gercckliklcri gibi arnaclanru daiclcrindc tasunayan, dcyim yerindcyse gUciil sanatlardan olrnalandrr.Simyantn, simgclcri sayesindc, yalruzca gercek madde duzeyindectkcnlig] olan bir is lcmin tinscl lkiz i gibi oldugu yerdc , t iya tro, indir-gene indirgenc zay if oldugu denli de giir,;siiz, cansiz bir surctine do-nU~tiigii bu gi indel ik vc dolaysiz gcrcekl igin lkizi olarak dcgi ], tchli -kcli vc bcnzcri olmayan bir baska gercckligin lkizi olarak dusuntllrnc-lidir, orada lIkclcr baslanrn gostcrir gosrerrncz hemen sulann karunhk-lanna doncn yunus baliklan gibidir.

Bu gcrceklik insansal dcgil , insandrsidrr ve insan, torcleriyle ya daki~i ligiylc , bu gcrcckligin ic indc, i~in dogrusu, pck az ycrtutar, Ve in-sandan geriye kala kala ancak kafa, i lkclerin sonuclanru el le tutulur vekcsin bir bicirndc gosrcrrncsine yetccek kadar kesin bi r madde, tarna-rmyla ~Iplak, yasstlgan vc organik bir t iir kafa kahr .

Zatcn , daha oteyc gi trneden, s imya konusunu isleyen ti im kitap-lann, sanki yazarlan is in basmda, gosterimsel, yani t iya troluk olan hercyi sczinlcmislcr gibi , tiyatro tcrimi karsi smda, Bilgel ik Tasirun tin-sel olarak gcrccklcstiri ldigi turn silllgeler dizis inde, gercekten ve mad-descl olarak gerccklcsinceye dck de iy i bilgilenmernis bi r akhn arayis-lannda, saprnalarmdu, bu i~lemlere tiimdcn insana


22/71

lar gibi tiim yamlmalann "eytisimscl" de denilebilecek siralanrnasmdao alftici sevgiyi a~lk~a dile getirdiklerini belirtmck gerekir.

Turn gcrcek sirnyacilar, nasil t iya tro bir serapsa, s imyasal s imge-nin dc uylc bir scrap oldujlunu bil ir lcr . Tiyat ronun ncsncsi vc ilkcsiy-Ie ilgili olarak hcmen hcmcn tiim simya kitaplannda bulunan bu su-rckli arusnrma, oyuneulann, ncsnelerin, imgelerin ve genelde tiyatro-nun gi lei il gercekl igini olusturan her seyin gclis im gosterdigi dUzlemilc simya simgelcrinin gclisirn gosterdigi salt varsayirna dayah ve alda-nci diizlcm arasinda var olan benzerlik duygusu, (sirnyaci larm en iy ibicirndc bilincine vardiklan duygu) olarak anlasilrnahdir.

Maddcnin fclsefcl dururnlan olarak adlandirahilcccgirniz ~eyi be-lirtcn bu simgeler, dogal molckullcri israrh antrnarun, birlcstirmcninvc son dcrecc yalmlasnnlarak iyice inC'eltmcnin; kan cisimlcri , sonun-da alnna doniimelcri icin , t insel bir denge cizgis ine gore, inecleyc in-cclcye yeniden olusrurmayi ve yeni bir gozle ele almayi saglayacak'ugram hangi yollardan ger;t igini bulmarruza yardunci olur. Bu gizcmliugra~1nitclendirmcye yarayan maddcsel sirngeciligin, zihindc bu sim-gecilige kosut bir baska simgcciliklc, t iyatroda tiyatroya ozgii olan herscyi nitelcndirecck ve felscfcl olarak bclirginlik kazandiracak dusunccve goriinil~lcrin seferber cdilmesiyle ne kadar orannh oldugu yctcrin-ce anlasrlrmyor,

Ne dil~iindilgiimii anlarayirn. AIlIt1rdlglmlz tiyatro tiiriiniin, r;ag-lara gore degi~cn ve baslangicta tiyatroya can vercn diiiineclerin, arnkyal ruzca , anlam degi tirc degit irc tarunmaz duruma gelmi~ jest kari-katurlerinde bulunabildigi bu toplurnsal ya da giincellik tiyatrosu 0 1 -madlgl, belki imdiye dek soylcdiklcrimden anlasrlrrusnr, Ozgiin ve il-kcl tiyatro dii~iineclcri vardrr, hani zarnanla egretilcrne yaratarnaz du-ruma gclrnis ve bir yayilrm araci olmak yerine, ola ola bir cikrnaz vcruh iein ~ir mczar olan sozcuklcr gibi.

Bclki daha oteye gitmcden, ozgiin ve ilkel t iya trodan nc anlathgl-rru tarumlamam istcncccktir. Boylece konunun tam icine gireccgiz.Gercckten de, tiyat ronun kokcnlcri ve varhk nedcni (ya da tcrnelgcrekliligi) sorunu cle ahrursa, bir yonUyle ve mcrafizikscl olarak, herdramarun yonelirnlcri belli tcmcl ilkclcrini hem cok ccsitli, hem detck bi r bicimde icerecek bir t il r tcrnel dramamn rnaddclesti ril rnesi yada daha


23/71

tiir srrur-nota gibi tasarlanabileccktir, bctimlcncmcz bir titrcsirnin or-ganik parcasi gibi ola'cakttr,

Platon'u ~ok ctki lcycn Mys l er e s Orph if j ll e s1 e rde, ruhsal vc aktcrc lduzcydc, s imynsa! tiyatronun bu askin vc kcsin ozelligi biraz vardt vcolaganlistli ruhsal yogunluktaki ugclcrle, tinsel olaruk maddeyi suzmevc aktanrmru yapma olanag. tanryan simya simgclerinin rcrsinc, ak ilyoluyla, maddcnin canlt ve kahc i aktanrm ~agn~ttnlabiliyordu.

Bizc, l . t ys leres d 'E leusis 'u i bir takirn akto rcl gcr~ekl iklcr i sahncyekoymakla yctindiklcri ogrctilir. Bense, onlann daha cok, cansrnalannyansrmalanru vc iveccnliklcrini, ilkclcrin bctimlenmcz savasnnlunru,her gcr~cgin soyut vc somutun i~ icc gccmcsini saglarkcn yok oldllguo ba~ dondtlrtlcf ve kaygan duzlcmdc cle almrnrs olarak sahnclcdiklc-rine inaruyor, aynca, bir yandan ukhrnsedun gccirrncdigimiz ~algtlt vcnotalt rnuziklc, renk vc bicim uyusrnalanyla, Platon'un hu dunyada birkcz de olsa, eksiksiz, scsli, akrct vc siissiiz sahncye uyarlamsrru gcir-mii~ oldugu 0 kanksrz giizcllik ozlcmini bi. it iiniiyle karsilayabildiklcri-ni, ublir yandan da, hiilii uyaruk insan beyinlcrimiz icin tasarlanrnastolanaksiz vc olagandl~t birlestirrnclcrlc ruh ve muddcnin, bicirn vc dii-~i.inccnin, soyut vc sornutun ka,rttltgtndan kaynaklanan turn cansma-Ian c;tizlimlcycbildiklerini, hutta yok edcbildiklcrini vc tiim giiriinii~-leri tinsellcstirilmis altm gibi tck bir anlatunda kavnasnrdiklaruu dii-iiniiyorum.

47

BALI TIY ATROU OZERINlE(1)Dans, sarki, pandornirn, miizik nitcligindc olan, ama bizim burada,Avrupa'da anladigirmz bicirniylc ruhbilimscl tiyatroya son dcrccc azbenzcyen Bali Tiyatrosunun ilk gosterisi, tiyatroyu ycnidcn, sann vckorku yonuylc, ozerk vc an yaratma duzlcmine talr.(2)

Bu gosteriyi olusturan kisa oyunlardan ilkinin, bir babarun gele-neklere baskaldrrrms k rz ir u a z ar la yr si na taruk ederck sahncye hayalet-lerin giri~iylc baslamasi, daha dogrusu, dramatik ama bildik bir konu-nun gclisrncsinc katkrda bulunacak kisilerin, erkek vc kadmlann, bizeonce hayalet kisi durumunda gorunmeleri, bu tiir simgcscl skeclerdeoldugu gibi olaylann gelisrnesine olanak tarunmadan once, her tiyatrokiiliginin aymci niteligi olan sann acisindan tasarlanmasi gerccktencok d ikkat cck ic idi r. Zaten, burada olaylar yalruzca bir bahanedir.Dram, duygular arasinda dcgil, kerniklcsmis vc jcstlerc, - taslaklara in-dirgcnrnis ruh durumlan arasinda gelisim gosterir. Sozun kisasr, Balili-Icr, an tiyatro diiiinccsini suur bilmcz bir kcsinlikle gerceklestirirler,tasarlarna olsun, sahncyc uygulama olsun, her cy sahnede nesnellesmedcrcccsiyle varhk vc dcgcr kazarur, Yarancrlik giiciiyle sQuill/en dlj/ tJ-va n yonctrncnin salt i is ti inl iigi ini i utkuyla karu tlarlar. lzlcklerse, bclir-siz, soyut vc son dcrccc gcncldir. Tek ~cy onlara can vcrir, 0 da, jcstinvc scsin ycni bir kullarurnryla ortaya cikan bir metafizik dusunce gibiruhurnuza giiciin bcnimsetcn sahnc yaprnnlanrun karmasik bollugu-duro

Gcrccktcn de, biitiin bu jcstlcrde, bu zor ve ani duruslarda, girt-lakta birlcstirilcn bu scs pcrdcsi cesirlemclerinde, yonti anS1ZlO dcgi-cn bu czgili tiimcclcrdc, bu krnkanatlarla ucuslarda, bu agaC; dallandcvinimlcrindc, bos sandiklaru vurularak crkanlan scslcrdc, makinescsini a nd ir an g rc ir ul ar da , kuklalann danslannda a~lrtlcl olan cy,jesrlcrin, davraruslann, bo~luga anlan C;lgltklann labirentlcri arasinda,sahncdc hie gorscl bos uzam brrakrnayan donusum ve dalgalanmalar


24/71

arasinda, ternel maddesi arnk sozciiklcr degil de gostcrgclcr olan fizik-sci bir ycni dilin anlarmrun ortaya crkmasidir. Oyuncular, gcometrikbicimli giy sileriyle canlt hiyeroglitleri andmrlar, Ve g iy silerin in bicirn ibile, bcdenin ekscnini dcgi~tircrek, kendinden gcr;mc vc siirekli savasdurumunda olan bu sava~~1 roliindeki oyunculann giysileri yarnnda,simgesel giysiler, ikinci giysiler yaraur, bu giysiler icimizde anltksal birdii~iincc uyandinr vc cizg iler in in b iitiin caprazlasrnalanyla havadak igor iingii lc rinin bii ti in caprazl asmalan birbi rine bagla rur, fill ti nse l gos-tcrgclcrin, bizi aruk yalmzca sezgisel olarak ctkileyen, ama manttksalvc sozcl bir dile aktararak anlatmayi du gcrcksiz kilacak yeginliktc ct-kilcycn acik bir anlarm vardir. Ve siirckli olarak dtisunccnin gizil vedolaylt tuturnlanna yaptlan bu 'arusnrmalardan lisa nan, nc puhasinaolursa olsun gcrcekci olma meraklrlanaa, kala kala ore diinyarun haya-Ictlcri karsrsinda ~a~ktna donen ikizin son dcrece gercekci oyunu kahr.Bu titrcmcler, bu cocuklara yarasir pavktr rnal ar , z inci rdcn bosanrrusbilincalnrnn ozdcviniminc gorc ritimli olarak ycrc vuran bu topuklar,bcklenilmcdik anda kcndi O Z gcrcckliginin ardrna saklanan bu ikiz, i-te her iklimdc gcccrli olan vc insansal oldugu dcnli insantistii cylcrdcde, Dogululann, gerceklik konusunda iistiin olduklanru gostcren hirkorku bctirnlcrncsi.

Yasarndaki her durum vc olay icin jestleri ve cesitli mimikleriolan Balililcr, tiyatr oya ozgii yontcm lcr in ilstiln dcgcrini yine tiyatroyateslim ederler, iyi ogrendikleri ve ozcllikle ustaca uyguladiklan bir ta-kim yonrcmlcrin etkcnligini ve son dcrccc ctkili dcgcrini bizc karut-larlar. Dogrusu, bu kusursuz gosteri karsrsrndu tat alrnarruzm nedeni,oyunculann kararh jcstlerdcn ve vaktindc smanrms mimiklcrdcn ya-rarlanrnasr, tinsel bir gorunurn yaranlrnasr, ama ozcllikle, bu dil oyun-lanrun, bu etkili gostergclcrin, yani binlerce yildrr bizc etkenligi tii-kcnmiyd r duygusu vcrcn gosrcrgelcrin hazrrlanip gct isr ir ilmcsine ytinvermis olan dcrin ve inccliklcrlc dolu bir culisrna iiriinii olrnasrdir.Kcndiliginden f rl di r f il dr r oynayan bu gozler, bu dudak bukmelcr, ct-kileri yontern scl olarak ol~iilii vc dogaclarnaya basvurmayi gcrcktirrn c-ycn kas harekcrlerindeki bu (jlC;ii, y atay hir dcvinimlc devincn vc san-ki siirmcli raya konmus gibi bir omuzdan otekine yuvarlarur gibi gorii-ncn bu baslar, hepsi birdcn, hcm ivedi ruhsal gcrckliliklerc yarut verir,hem de, jestlerle, mimiklcrle vc aynca, bir ritmin, fizikscl bir hareke-tin miiziksel dcgcrinin, bir scs perdcsinin buna kosut vc hayranltk ve-rici bicirndc yurnusak czgisinin csin verici gUciiylc yaranlmrs bir tiirtinsel mimariyc yarut vcrir. Bunun, biz Avrupaltlara ozgO olan gorse!

ozgiirliik ve dogal esin anlaytsirruzr sarsmasi olasidir, ama bu matema-tik yavanhgin vc tckduzcligin yarancisidir dcnilmcsin. ASII hayranltkuyandir an scy, sastrncr b ir titizlik vc b ilin cle olc;:tilm ii~ bu gosteridcn,bir bcreket, bir dcgi~ik diiiinii ve vcrimli bir bolluk duyumu cdinil-rnesidir, En zorlayrci uyumlar ise, bir calgirun C;:lgltglarasmda, isitrneduyumuzdan gorrne duyumuza, dustlnceden duyarhhga, bir oyuncu-nun jcstinden bir bitki dcviniminin c;:agn~ttnlmastna dek durmamaca-sma yayihr. 0 tlemcli b ir calgmin i cl i ezgil cr i, s es t el lc rinin t it re si rn le -rini uzaklara dek yayar, oyle ki, uzayip giden sesin kendisi midir, yok-sa daha basmda duyular rru scsi icinc sindirrnistir, bilinmcz. Bir eklcmoyunu, kolun onkolla yapugl miiziksel aC;:I, ycrc basmakta olan birayak, yay gibi biikUlcn bir diz, elden firlarmsa benzeyen parrnaklar,hepsi bizim icin sUrekli bir yansirna oyunudur, artrk insan uzuvlan,yanki ve ezgilcr yansinr, orkestra notalan ve uflerneli c;:algl sesleri,icinde kiprasma gorevini bizzat oyunculann ustleneccgi iyicc dolu birkus tUncgi dusunccsi uyandmr. Jestlcrin boyle bir metafizigi oldugudusuncesinc hicbir zarnan sahip olarnarrus, mtizigi bu dcnli ivcdi, budenli sornut drama ercgiyle kullanmayi hicbir zaman basararnarrusolan tiyatrornuz, salt soze dayanan ve tiyatroyu yaratan ~eyi, yani sah-nc ho~llIgunda var olan, onunla c;:cvrelenen vc oh;Ulcn scyi, devinim,b icirn , rcnk , titresir n, d avraru s, C;:lgltk g ib i uzarnda b ir yogun luga sahipolan ~eyleri bilmcycn tiyatrornuz, neyin olculemedigini ve neyin akhntelkin gticiinc bagh oldugunu dusilnerck, belki Bali Tiyatrosu'nunkcndisinc bir tinscllik dorsi vcrmcsini istcyebilir. Dinsel olmayan busalt halka yonclik tiyutro , bizc, o re dunyamn lar valarry la, h ayalctlcr iylckarsi karsiya kalrms bir ruhun savasrmlanru uygar cglcncclcrinin anailkcsi olarak bcnimscycn bir halkm dusun duzcyi hakkrnda olagantis-til bir fik ir v erir. Nitekirn , go sterin in son bolurnundc, acikca salt bir ic;:savasrrm soz konusudur. Soz arasrnda, bu boltlrniln tiyatroya yarasirgorkcm dcrcccsini ve bunda Balililcrin ustahguu onernle bclirtclim.Sahncnin plastik gcrckliliklcrinin bu bolurnde ortaya cikan anlarm,ancak Balililcrin fiziksel korkuyu ve bu korkuyu dolu dizgin saliverrneyollanru bilmcleriylc karsilastmlabilir. Scytanlanrun (bir olasihkla Ti-bet kokenli) iirpertici goriintimii ilc, uzak arulanrruzdaki elleri beyazjclatinle iirilmi, yesil yapraksi nrnakh ipli kuklarun goriiniimii ara-srnda carprci bir benzerlik vard ir , Alfred Jarry Tiyatrosu'nun sahncle-digi ilk oyunlardan b ir inin de en giizcl suslcrncsiydi 0 . < -

. . . . . .


25/71

GO 51B izi h er b ir i birbir ind cn d ah a zcngin, a ma gtir iine n 0k i , g i zi n i ~ii-

zernedigirniz bir d ilde duygu yagmuruna tu tan bu gostcrinin, dogru-d an e lc ahp incelcycbilcccgimiz tck ~ ey o lma si oncrnlidir vc ipin ucu-nu bularnarnarun, aV I ya ka la ya rna ma ru n, - ~ alg lY I d ah a iy i d uymak icink ula ga y uk la sn ra rn ar na mn y ar at tlg l tc dir gi nlik , 1 > 1 1 ~iisteri llin basansr-na ayn bir cckicilik daha ka ta r. V c d il d eyince, ilk b ak is ra a n la s tl m as itu rn dcn o la na ksi z d ille rin i degil, k on ll pn n d il in in d isinda ka lan bir tu rtiya tro d ilini, birim siz bir sah nc d cncyim inc sa hip olan d ili ka stcd iy o-ru m, salt karsrhkli konusrnaya dayah sahnc oyunlanrruz, bu d ilin ya -runda bir rmnldanrna g ib i k a lt r.

Gercckten de, gorrne olanagim buldugumuz en guzel an tiya tro .gosterisi olrna sm a ka rsm , cokla rinm tiya troya ozgti olm a nite ligini ya d-sld lgl b u gostcrinin, - b anh tiya tro an l~ Ilm lzlll yonlinU d eg itirm eki c in oy le s in c basarryla ge rcckle stiri lm is olan bu gosrcrinin - , biz A vru -pah la r icin en ~arpici ve hcsaplan altu st ed iei yam, jcstlcrin b irbir i a r- .d isr ra v e u st ac a k ur ul usu nd a, bitirnsiz scs pcrdclcri ccsitlcmclcrindc,h ani su la nnd an silk incrck solu yan U~SllZ bu ca ksiz orrnanm ki gibi scsliya gm urd a vc d evinim lcrin sesli gir i~ikligind e ~ ltlrd aY I~ 1 d uyu msu nu nh ayranhga dcgcr dusun zenginlig id ir . B ir jcsttcn bir h aykmsa ya dam iiziksel bir sese ge~ i yoktu r: h er ~ey d ogru dan d ogru ya bellegirniz-d e k azilrm s tu haf ka na lla r a ra sind an ge cer g ibi ile tisirn durumundadrr ,

O ra da, gizin i < ,:o zcm ed ig im iz bir ylglll a yin jcsti v ard ir vc bu je st-le r m iiziklc ya pilan son d crcec a cik be lir le rnclcrc u ya r gibid ir, i lstclik,gencld c m iizige a it olm ayan vc d ustm ccyi sa rm aya , ard ind an kovala -maya vc onu ka rrnakansrk ve kcsin bir ag icine su rttklcmcyc yonclikbirscylerc d c. G crcckten d e, bu tiya trod a, h er cy btlyu lcy ici ve m ate-ma tiksel bir titizlik le h esaplanrm su r. H icbir scy rastlannya ya da h i-reysel girisirne brrakrlrna rm snr. D anscilann h er cyd cn Clnce tiyatrooyu ncu su old ugu bir list d ans tiiriidfir bu .

S cy rcd cr kc n, i kid c b ir , c il


26/71

52 53izlenim iki kat artar, ~ilnki.i oralarda halk gostcrisi olan ve dinsel olrna-yan bu gostcri , ora i ns an la nr un s an at sa l d u yu rn la nr un tcmcl bcsini ~i-bidir.

Bu t iyatronun olaganust tl rna tcmat igini bir yana bi raki rsak, banaoylc geliyor ki, bizi ansizm yakalamak vc daha ~ok alrtmak icin yara-t1lmlyam, ansizm dort bir yana gosrergclcr bicirnindc serpilir gibi go-rilncn maddey i o fm /ay lC l yarudir, burada arnac, soyut ve sornutun meta-fizikscl ozdcslcsrncsini bize ogrctmek ve bunu siirel:/i/ik amaayla ger-fckie,rliri/mi,r jestler bicirnindc yapmakur. C;iinkii biz, gcrcckci yam ici-mizde yenidcn buluruz, ama burada n gilci.inc t as mr ru s d u ru rn da vctam a nl ar ru yl a b ic er n v cr il rn is olarak.

me, bir arnac, ivcdi bir amac gi lder ve bu amacina etki li araclarla yone-lir; biz, b u u ra cl an n c tk cn li gi ni dogrudan u y nr ns a yu h il ir iz . A r na c la d ik -Ian dlilincelcr, yaratmaya ~ah~t1klan ruh durumlan, onerdikleri mis-tik c;oziimlcr coskuludur, uyancidrr, hem gecikmesiz hem de kaca-maksiz olarak erisilmisdir, Butun bunlar, cinlerimizi O~O~TORMEKi


27/71

54zeylerde kullaruhr,


28/71

56b clir te li m. K osti im le ri yle , k en dile rin i b il me m h an gi d og a g or iin tiisi iy -Ie ba gd asnran iizerlcri cizgi cizgi, h alka h alka btlyu k bocckle ri and mr-lar , aruk yalruzca b u d o ga g or ii nt Os ii nd cn koprnus bir gcomcrri gibi-dirler .

Ya 0 yurilrken anlasrlrnasi zor sah nrna lanru ~epe~evre saran kos-tO m le ri v e ayaklanrun alrtlcl caprazlanmasr!

Her bir devinim uzamda iz brrakir , bilmem hangi sert tigOrO ta-m am la r ve yapilan figiir le birlikte, clin yap tlgl beklenilm ed ik bir jestn ok ta yi k oy ar .

Vc kavislcri ka lcadun daha yukarda ka lan bu giysilcr , onlan bos-lu kta tu tu yorm us, sah ne yu zeyine teyellenrnisler gibi gostcrir ve h er-b iri nin sic ra ma srr u u cu yo rla rr ru s g ib i u za ti r.

lctcn gclen bu ~Igh kla r, bu frldir fllih r d on en g tizle r, b u bitim sizsoyu tlam a, bu aga~ da llan sesleri , bu kesilen ve yuva rlanan tah ta scs-le ri, seslerin ya Ylld lgl ve o nca su kayn agm m boa ld lgl so nsu z u za rnd a-ki her ey, ruhu muzda u yanm ak icin, yeni bir tasan gibi, h a tta d iyccc-gim ki, soyu tu n sornu t bir tasansi g ib i b illu rl asr na k i ci n c 1b ir li gi e de r.

Sunu da bclir telim , bir dogaOstO sahne ku ru lu sund an yola cikanve sonra ycnid cn d ii~ iinceye d onen bu soyu rlarna , d oga d unyasm dane di nile n iz le nim le ri n u cu su na rastladrginda, onlan her zam an tam rno-lckii llcr bicirn ind c bir araya toplanm aya baslad rklan and a yaka la r; birba ska d cyislc, kii~ iie iik bir je st bizi kao sta n a ym r.

B u r ad a , k cn d ir ni zi unsrzin m eta fizikscl bir sav asu ru n icind e bu lu -ruz; bu cilginca vc ayrn zam and a scrtlik ve doniisu rnlerlc dolu dans,kendinden gccrnc dururnundaki bcdcnin kasrhsiru, c,:cvresini kusarankozm ik giir ;ler in geri cck ilm csiyle kaskan kesilrnisligini hayranhku ya nd rnrca sina d ile getir ir , ru hu n anS IZ IIl d ikine d iii.ic gcc,:tigi d uy-g u su c d in il ir .

Sanki birbiri a rd isira kivnlarak gclip katlanan ve u facik bir titre-m e ni n, b ir k cn d in dc n gecrnenin icine slglm ak , - ve korkunun yaratn-gl boslugu doldu rmak icin u fkun her yaruna kosusan m adde d algalunoldllgllnll sanrrsrruz.

Olusturulun bu goru ngelcrd c, salt h irscy, ya lru zca Dogu lu lannd uslcvcbilcccgi gcrcck ve salt h ir fiziksel bicirn vardrr, - i t c, o nl an ntiyatro anlayrslanrun bi z Avrupalilunn tiyatro anlayisryla cclisrncsininncd cni, snh nc u ya rlam alann m ola ganO stii yctkin oze llikte olrna sm da nc ok , a rn acl an nd ak i y ucc lik v e k ar ar h g eiz Up ck lik tir .

Ttirleri birbir indcn ayrrrna v e b o ll im l ~me yanlilan, bu son d erecebasanh B alili tiya tro sana tcilannd a, yalm zca d anscilan, soylu lu gu m o-d ern B an tiya trornuzu n d iizeyini ad konu lamayaeak bicirnde abarnhvc cocuksu kilan, b ilmem hangi soylu Soylcnlcrde kisa bir rol yap-m ukl a y il ki ir nl i! dunscrlun giiriiyor gibi d avra na bilir. Oysa gerc,:ek ~11-d ur: B ali T iyu trosu , h er cyi a n tiya tro izle kle riyle donanrnis bicirndcbizc iinerir vc su na r; bu izlcklcrc U zlli bir d cngc, tiim iiy lc m ad delcs-m i s b ir g cn cl cc ki rn kazandiran ey s ah ne uyarlarnasidrr.G ostcrinin son bolu rnu , A vru pa sa hne le rinin, kirli, yontu lrna rm sve yiizkara sl olan ne va rsa onu nla yogru lm u eyleri ka rsism da, bu yu -

le yici bir r ,:a ga lm oze lligind ed ir. H angi tiya tro, ote d lin yaru n fan ta z-rna lanyla kh r, karsiya ka lrm s bir ru hu n acilanru boyle ve o lr /u H rm g ib ic iv il cm ck y ii re kl il ig in i g os tc rc bi li r, b il mi yo ru m .

Dans edcrlcr ve sesin her atornunu , her eksik algrlarnayi, i lkesinedonm eye hazir bicirnde olustu ra rak bize sunan d ogal duzensiztiginm ctafizik cilcri, d evinim le se s a ra sind a oy lesinc ku su rsu z b aglanu larya ra ta bilm islcrd ir ki, bu ku ru ta hta , vu rrna h c,:a lgl v e ir ,:i bos sa nd ik scs-lerin i crka ranlann, ku ru tah ta organlanyla elleri bos d anscila r old ugusarulir.

B UtU n bu nla r, bize csrim enin iigclcrin i a~"ayan d crin bir zch ir-len m e su rcci icind c icirnizc i~ ler, vc csrim c d uru rnu nd aykcn, bitkilc-r in, kalinulann, cc ph clc ri p ar la ya n a ga r,: y rk mn la nr nn c il iz c mr da yr sl a-rrru ve burusrnus m in er al sc slc rin i y cn id cn buluruz,

l- layvanla rla vc h ayvansa lh kla ilgili h er ~ey kend i kat! jestine in-d irgenir: ya nk ya nk acilan k um sa ld ak i k ur nu n crkardig: s cs lc r, a g ac ,: la -nn don tutmasi, h ayva n csn cm clcri gibi.

Danscilarin a ya kla n jcstlcrlc giysilcrini a ra la rkcn , d usu ncclcri , ka -t1kSIZ d ur ur nd aki d uy ur nl an b oz ar , t er si ne c cv ir ir .


29/71

yanlan taslann sesini and Iran ~Ighklanyla, aga~ dallan hisrrnlanyla, ke-silcn vc yuvarlanan kutuk giiriiltiileriyle, h av ad a, u za md a , giirsel oldu-gu denli sesli bir tiir maddescl ve canh fisildasrna olusturdugu da olur.Ve krsa bir silrc sonra ~u biiyiilii ozdcslcstirrne yapihr. BILlYORllZKl Biz KONll~llYORDUK.

Adcorjunu'nm Dragon'la yapu~1 0 mii(hi~ savastan soma, tiyatro-nun sahncdc olmadiguu, bi r baska dcyislc, olaylar vc sozcukler dism-da gerccklcstiri lerncyccegini soylcmeye kim cesaret edebilir?

Gerilimli v c r uh sa l olaylar, b ura da k avg ur un rnirnigine donusur ;bu, govdclcrin atlctik YC rnistik oyununa baglid ir - bir de sahncnindalgalandrrrnah diyebilecegirn kullamrmna - boylece, sahnenin sarmaly ap rsi b olu rn b olu m kendini gostcrir.

Savaseilar, z ih in le ri nd e ki o rr na na korku giirlemeleriyle girer; sonugclrncz bir iirpcrmc, manyctikrnis gibi bir doniip dolanma sarar kcndi-lerini, a rd i a rd rn a hayvan ya da mineral panlnlarirun ge'$tigi duygusucdinilir,

Organlanmn titresirni ve fildir fildrr donen gozleri , fiziksel bir fir-nnadan cok, bir ruh ufalanmasrru anlaur. Bashklanrun ~Ikardlgl sesinfrckansi yer yer tiiyler ilrperticidir; - ve arkadan sahnarak gelen bumiizik, ayru zarnanda, gercek cakiltasr seslerinin kesildigi bilmemhang i uzarm bcslcr .

Ve olaganustu kozmik firunayla t iiylcri diken diken olrnus Savas-cirun arkasinda, itc lkiz, kcndini ilkokullu ~cytanhgllllll c;ocukc;ahgl-na kapnrrms durumda gcrdaruru kabarti r ve ugul tulu kargasarun tep-kisiyle dogrularak, hicbir ~ey anlamadrgi giizelliklerin ortasindan bi-lincsizcc gcccr.

58Ve ba101hep bi rseylerle yi iz yiize get irme, bu Cyclopet") gozii ,

sag elin arayacag: ruhun i~gozii .Duygulan, ruh durumlanru, mctafiziksel dusunceleri vurgulaya-

rak dilc getircn, ayiklayan, saptayan, acari ve bolurnlcyen tinsel jestle-rin mimigi.

Nesnclerin, d ah a so yu tla rn a o lr na da n olagandl1 diinii~iirnler giis-terdigi UoZtiyatrosu.

Oyunculann yapugl jcstlcr, tahta ve vurrnali ~algl ritmiyle oylesi-ne a ru nd a u yu su r, onu ol~iilii a ra likla rla vu rgu la r ve oylcsine bir karar-hlrkla, havada, sanki doruk noktasinda -,.akalar ki, bu miizigin, kurutahta organlanrun boslugunu bile Ol~ii1iibir bicirndc vurgulayacagi sa-IIIhr.

Kadmlann katman katrnan ve ayru zamanda ay 1llt lh gozii .Bizi yutuyor gibi olan ve karsismda hflyaletler gibi gortindilgilmuzbu dii~ gi;zil.

Bu dans hareket lerinin, ruh dururnlanru karrnan corman eden budoncr ayaklann, havada ucusan bu ktlcilk ellerin, bu sen vc belirginayak nngirdatrnalann vcrdigi eksiksiz doyum.

Ruhsal bir durumu bir jeste donusturen zihinsel bir s irnyaya tarukoluruz ve eger turn edimlerimiz sal t olana yonelscydi , katr , s il ssi lz ve~izgiyi andiran jcste sahip olabilirlerdi.

Bu ozenticil igin, bu asm gorkcmliligin, harcket eden alfabesiyle,(0) Aln,mn ortasmda tck gii7.iie lan vc Ema Oa~1 ctcl!indc ya~adl~1siiylcncn siiylcncc kahramarn.

(~. n.)

59


30/71

7

61

JDO(;U THYATROU VEBA TI THYA TROU(l)Bali Tiyat rosu, tiyat ro hakkinda, Banda tasarladigirruz gibi onun me-tinle ortak oldugu ve metinle srrnrlandmldigr dustmcesinin tersine,onu, yazih metinden bagrmsiz olarak bir sahnede olup bitecek her ~e-yin srrurlan icinde alan, dilsel degil de fiziksel bir dii~iince edinmemizgercktigini acrkca ortaya koyrnustur , Bizler ic in tiyat roda Soz her sey-dir ve onun dismda olanak yoktur; tiyatro yazrmn bir dahdir, bir tiirscsli dil ornegidir vc sahnedeki konusma metniyle, gozle okunan me- .t in arasinda bi r aynm oldugunu kabul edersek, t iya troyu, replikler ara-smda kalan ~eylerin sirurlan ic inc kapattrsak, onu sahnelcnrnis metindusunccsindcn ayirdedemcyiz,

Tiyat roda sozt ln ii stiin o ldugu diiiincesi icimizde oylesine koksahyor ve tiyatro bizc metnin 0 denli yalin bir maddesel yansrmast ola-rak gorunt tyor ki , tiyat roda metn i asan , onun srrurlan icine ahnrnarrusve tam anlarnryla onunla kosullandmlrnis olan her scy, bizc, rnctncomnia ikincil sayilan sahneye koyrnarun alaruna girer gibi goziikiiyor.

Tiyat ro sozc boyle baglmh olduguna gore, kendi kendimize acabatiyatronun kcndinc ozgii bir dili var rmdir, onu muzik, resim, dans vb.gibi sanatlarla aym diizeydc bagimsrz ve ozerk bir sanat olarak ele al-mak kesinliklc gcrcck dl1rm olacakttr diye sorabiliriz.Eger boyle bi r dil var i sc, bu dil in zorunlu olarak;

1- Bir yandan, soztin gorsel ve plastik maddclestirilmesi olarak,2- Obi ir yandan da, sozden bagrrnsiz o larak, sahncdc kendini an-

la tabi lcn vc orada anlarruru bulabilen her eyin, uzamda kendi anlan-rruru bulan ya da onunla ulasilabilen ya da parcalarulabi lcn her eyindili olarak cle a lman sahncye koyma i le kansnnldrg: gorulur.

Bu sahneyc koyma di li, an tiyatro dili olarak ele ahndigmda, onunsozlc ayru icscl arnaca ulasip ulasarnayacagmr, zihinsel acidan ve tiyat-

b2 63


31/71

roya ozgii bir bicirnd c eklem li d ille ayru d ii~ iinsel etkcnlik savrndaolu p olam ayacagim bilm ek soz konu su du r. B aska bir soyleyisle, kendike nd im ize , d UU nccleri acik la yab iliyor m u d iye d eg il, dii,Hlnrliirebi/~)'o,mu, k en di nc o zg ii b ak rs a ci sr yl a insarn anlarnh v e e tk il i tu tu rn la r t ak rr i-m ay a si ir iik lc ycb ili yo r m u d iy e so ra bili ri z.

Ozetlc, ncsnel bicimlcrlc anlanrmn dUUnsel ctkcnligi sorununu,yani ya lru zca bicirnleri, giirU ltiiy ii ya d a jesti ku llanacak bir d ilin et-kcnligi sorununu clc almak demck, sanann d irsunscl etkcnligi soru -nunu clc a lm a k d emck ti r.

E n so nu nd a, sana ta yalruzca b ir c gl en ce vc dinlcnce dcgcri vcrrncvc onu , ka li pla nn salt bicimscl kullarurmna ve kim i d l~ i liskilcrin hir-biriyle u yu mu na slg l~ tIrm a noktasina geld iysek , bu h icb ir bicirnd eo nu n d erin a nla nrn d cg erin e Ick e sU rlT NZ ; a m a sa na t ve cstctikciliginbirbir ine kantlflld lgl yere en iyi ornck olan B an'nm tinsel zayd llg l,yalruzca boya ma ya ya ra ya cak bir re sm in, yalruzca pla stik olan bir d an-s m v ar ola bil ccc gin i d ii~ iin me sid ir , sa nk i sa na t b ic ir nl er i kesip kopanl-m ak, bu bicirn lerin, m utlak olanla ka rs: karsrya g cl ir kc n a la b il cc ck lc rit ur n m is ti k tavirlarla bag la n d ilim lcnm ek istcnrnis g ibi.

B urad an d a anlasih yor k i, tiyatro, kcnd i d ili icindc k ap ah b ir ak il -dlg l olcude, yani bu dille bagmnl, oldugu olcudc b i le , g i in c cl l ik l e i lis-kisini kopa rrnah drr; onu n nesncsi top lu msa l ya d a ru hsal cansrna lan~oziimlemck, aktorcl tutkulara savas alam o lm a ya y ar am a k dcgil, gizligcrccklcri ncsncl ola rak d ile gctirm ek, O lu su rn ile bu lu srna lannd a bi-c im lc rin a ln nd a g iim iili i kalrms b u g cr cc k payrru ctk in jestlcrlc gU n1~lglna c rka r rnaknr .

B unu yapm ak, yanitiya troyu bicim lcrle ve jest, scs, renk, pla stikgibi ne va rsa onlarla anlau rn olanaklanna d ayand rrrnak, onu ilk yaru n-II am acm a yenid en kavu stu rrnaknr, ona d insel vc rncta fizikscl gorii-nilrniinii y ~n id cn k uza nd rr ma kn r, o nu e vr en le b un sn rr na kn r.

A ma , d iye ce ktir ba zrla n, siizciiklcrin m ctu fizikscl ye tiler i va rd rr,sozii je st gibi e vren scl d lizcyd c ta sa rla rna k icin h ir e nge l yoktu r, a yncasoz, rnad dcscl gori inUleri , icindc ruhun du ru lup otu rdugu vc a rnkd in le nm e cgilim i gostcrcccgi ti lrn d uru rnla n a ynstrn cr h ir giiC ; olara ken oncm li etkcnligini bu d iizeyd e kaza ru r, O n lan, soztl boyle m ctu fi-ziksel ola rak cle a lm a yakla sirm ru n, B at! tiya trosu nu n bcnirnscd igiya klasrm b icim i olm ad lgl, bu tiya tronu n, sozU , giirU nU le rin o rtad ankaldmlrnasindan yola crka rak, ruha dek uzanan etkin h ir gil~ olu rakd cgil, tersine, d rsa vu ru lu rken yiten d ililncenin son basarnagi olarukkullandrgir soyle ycrck yaru tla ma k k ola y.

7B an tiya trosu nd a soz, ya lm zca insana ve onu n gu ncel yasa rnd aki

konu mu na ozgil ru hsal ca tism alan d ile getirm eye yara r. B u cansm ala r,e kl er nl i s oz le acikca yargilanabilir nitelikted ir ve ister ru hbilim se l a la -r un i ci nc g ir si nl cr , iste r bu alarnn d ism a cika ra k top lu msal a la mn icincgirsinler, d ram , cansm alanrnn kisiliklcre said Irm a ve onlan d arm ad a-gi n etrne bicimiyle h er za man torel bir onern rasiyacaknr. Ve h er za-m an, sozscl ~oziim lcmclerin soz ku lla rum mda en onernli paya sah ipoldugu b ir a la n soz konusu olacakur, Ama bu torel cansmalann, doga-Ia n g er eg i b il e o ls a, ~ oz ii ml en m ck icin k cs in li kl c s ah nc yc g cr ck si ni m-leri yoktu r. Sah ncd c, cklcrnli d ili ya d a sozcu klcrlc anlanrru , jestlcrinve d uyu la r yoluyla u zam da ruha u la san her ~cyin nesnel anlanrru i ize-r in dc e ge me n krlrnak, sahncnin fiziksel gerekliliklerine sirt ccvirmekvc onu n o la nak la nru h ice say rn aku r,

Su nu oncrnlc bclir tclirn, tiya tronu n a la ru ru hbilim scl d cgil, pla s-tik vc fizikseld ir , V e soz konu su olan.rtiya tronu n fiziksel d ilinin soz-ci ik lcr in d ili yle a yr u r uh bil im se l ~ oz il ml em el er c U Ia ~I P u la sa rn ay aca gi-ru, du ygu lan ve tutkulan sozciikler g ib i d il e g eti rip getirerncyeceginibilrnck d cgil, sozcu klcrin u stlencrned igi, jestlerin ve u zam daki d ilinn it cl ik le rin i t as ry an h er ~ cy in , sozcuklerden d ah a a cik secik bir bicim-de uzamda eri~ tigi tavirlann dusu nce ve zeka rnn a la ru icinde var o lupo lr na d ig uu b il mc kt ir .

F izikscl d iinya ilc d usu ncenin d erin d uru rnlan a rasind aki i liski-lerlc ilg ili b ir orr ick vcrm ed en once, kend im izd en bir ah nn yaprna rm -z a i zi n v eri lc cck tir sa ru nr n.

"Ilcr gcrcck d uygu aslm da d ille aciklanam az, O nu d ile gctirrnck,onu ihanct ctrnektir . Am a, onu d ille aciklarnak d a gizlemehir. Gcrcckanlatrm a~ lga vu rd ugu eyi gizler. Tepkim cyle d i.i~ tinccd c bir tiir 00-lu lu k ya ra ta rak , ru hu , d oga ru n gercek boslu gu yla karsr karsiya gctir ir .Y a d a b ask a b ir so ylc yisl c, doganin b cl ir tr nc -y ar ul tr na sr na g ii rc , d u su n -ced e bir boslu k ya rau r. H er gii

antonin artaud - tiyatro ve İkizi

Documents