Antoni D´biƒski

RZYMSKIE PRAWO

PRYWATNEKompendium

Wydanie piąte

Warszawa 2011

Redaktor prowadzący: Katarzyna GierłowskaOpracowanie redakcyjne: Aleksandra Nałęcz

Redakcja techniczna: Krzysztof KoziarekProjekt okładki i stron tytułowych: Anna Gogolewska

Rysunki wewnątrz książki i na okładce: Mateusz Rakowicz

© Copyright by LexisNexis Polska Sp. z o.o. 2011

Wszelkie prawa zastrzeżone. Żadna część tej książki nie może być powielanaani rozpowszechniana za pomocą urządzeń elektronicznych, mechanicznych,

kopiujących, nagrywających i innych – bez pisemnej zgody Autora i wydawcy.

ISBN 978-83-7806-080-2

LexisNexis Polska Sp. z o.o.Ochota Office Park 1, Al. Jerozolimskie 181, 02-222 Warszawa

tel. 22 572 95 00, faks 22 572 95 68Infolinia: 22 572 99 99

Redakcja: tel. 22 572 83 26, 22 572 83 28, 22 572 83 11, faks 22 572 83 92www.LexisNexis.pl, e-mail: biuro@LexisNexis.pl

Księgarnia Internetowa: dostępna ze strony www.LexisNexis.pl

Spis treści

Wykaz skrótów . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 19

Wstęp . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 21

RozdzIał pIeRWszy. zagadnienia wstępne . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 25I. Pojęcie i znaczenie prawa rzymskiego . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 25

§ 1. Prawo rzymskie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 25§ 2. Rzymskie pojęcie prawa i sprawiedliwości . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 26

1. Ius i fas . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 262. Próby definicji prawa i sprawiedliwości . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 27

II. Podziały prawa . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 29§ 3. Ogólna charakterystyka . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 29§ 4. Ius publicum – ius privatum . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 29§ 5. Ius civile . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 31§ 6. Ius gentium . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 31§ 7. Ius honorarium . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 33§ 8. Ius naturale . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 34§ 9. Ius commune – ius singulare . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 35§ 10. Ius vetus – ius novum . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 35§ 11. Ius strictum – ius aequum . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 35

III. Systematyka rzymskiego prawa prywatnego . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 36§ 12. Systematyka Ustawy XII tablic . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 36§ 13. Systematyka edyktu pretorskiego . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 37§ 14. Systematyka Instytucji Gajusa . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 38§ 15. Systematyka pandektowa . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 38

RozdzIał dRugI. Historyczny rozwój państwa i prawa rzymskiego . . . . . . . . 40I. Formy państwa rzymskiego . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 40

§ 16. Periodyzacja . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 40§ 17. Okres królewski . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 40§ 18. Republika . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 41

1. Magistratury państwa rzymskiego . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 41

6 Spis treści

2. Poszczególne magistratury republikańskie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 421. Konsulowie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 422. Dyktator . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 423. Cenzorzy . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 434. Pretorzy . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 435. Trybunowie plebejscy . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 446. Edylowie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 447. Kwestorowie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 448. Tresviri capitales . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 45

3. Zgromadzenia ludowe . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 451. Zgromadzenia kurialne . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 452. Zgromadzenia centurialne . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 463. Zgromadzenia trybusowe . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 464. Zgromadzenia plebejskie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 46

4. Senat . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 475. Podział terytorialny . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 47

§ 19. Cesarstwo . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 481. Pryncypat . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 48

1. Ustrój polityczny . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 482. Podział administracyjny . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 49

2. Dominat . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 491. Ustrój polityczny . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 492. Podział administracyjny . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 50

II. Historyczny rozwój źródeł prawa rzymskiego . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 51§ 20. Pojęcie i rodzaje źródeł prawa rzymskiego . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 51

1. Pojęcie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 512. Źródła poznania . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 52

III. Rozwój rzymskiego prawa prywatnego . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 53§ 21. Periodyzacja . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 53§ 22. Prawo archaiczne (starorzymskie) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 54

1. Początki prawa. Zwyczaj . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 541. Prawo zwyczajowe . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 542. Leges regiae . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 54

2. Ustawa XII tablic . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 543. Początki rzymskiej jurysprudencji . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 564. Leges . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 57

1. Leges rogatae . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 572. Plebiscita . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 59

§ 23. Prawo przedklasyczne . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 591. Ogólna charakterystyka . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 592. Edykty magistratur . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 593. Ustawy . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 604. Jurysprudencja . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 61

§ 24. Prawo klasyczne . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 631. Ogólna charakterystyka . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 632. Senatus consulta . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 633. Edictum Salvianum . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 64

7 Spis treści

4. Rozwój jurysprudencji klasycznej. Ius publice respondendi . . . . . . . . . . . 651. Kierunki działalności i formy literackie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 652. Ius respondendi . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 66

5. Szkoły prawnicze . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 666. Przedstawiciele jurysprudencji klasycznej . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 677. Instytucje Gajusa . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 688. Konstytucje cesarskie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 68

§ 25. Prawo poklasyczne . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 701. Ogólna charakterystyka . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 702. Zbiory konstytucji cesarskich . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 703. Jurysprudencja. Ustawy o cytowaniu . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 71

1. Nauka prawa. Prawo wulgarne . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 712. Ustawa o cytowaniu . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 72

4. Poklasyczne zbiory prawa . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 72§ 26. Kodyfikacja justyniańska . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 73

1. Prace kodyfikacyjne . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 732. Kodeks . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 743. Digesta . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 754. Instytucje . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 765. Nowele . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 766. Corpus Iuris Civilis . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 77

IV. Pojustyniańskie dzieje prawa rzymskiego . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 77§ 27. Prawo rzymsko-bizantyjskie i jego zbiory . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 77§ 28. Prawo rzymskie w Europie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 78

1. Leges Romanae Barbarorum . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 782. Szkoła glosatorów . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 793. Szkoła komentatorów . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 804. Kierunek humanistyczny . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 815. Szkoła historyczna i pandektystyka . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 816. Recepcja prawa rzymskiego . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 827. Kościół i prawo rzymskie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 82

§ 29. Prawo rzymskie w Polsce . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 841. Kwestia recepcji prawa rzymskiego w Polsce . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 842. Nauka prawa rzymskiego w Polsce . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 85

RozdzIał tRzecI. proces cywilny . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 87I. Ogólna charakterystyka, rozwój i organizacja procesu . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 87

§ 30. Pojęcie procesu . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 87§ 31. Historyczny rozwój procesu . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 88§ 32. Skarga (powództwo) – actio . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 89§ 33. Fazy procesu zwyczajnego . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 90§ 34. Organizacja sądownictwa w okresie republiki i pryncypatu . . . . . . . . . . . 91§ 35. Sędzia prywatny i sądy kolegialne . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 92§ 36. Jurysdykcja . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 93§ 37. Właściwość sądu – forum . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 94§ 38. Strony procesowe i ich zastępcy procesowi . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 95

1. Strony procesowe . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 95

8 Spis treści

2. Zdolność sądowa, zdolność procesowa i legitymacja procesowa . . . . . . 953. Zastępcy procesowi . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 96

II. Proces legisakcyjny . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 96§ 39. Rodzaje legisakcji . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 96

1. Ogólna charakterystyka . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 962. Poszczególne legisakcje . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 97

1. Legis actio sacramento . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 972. Legis actio per iudicis arbitrive postulationem . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 983. Legis actio per condictionem . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 994. Legis actio per manus iniectionem . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 995. Legis actio per pignoris capionem . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 99

§ 40. Przebieg postępowania legisakcyjnego . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 100III. Proces formułkowy . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 101

§ 41. Geneza i ogólna charakterystyka procesu . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 101§ 42. Postępowanie w stadium in iure . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 102

1. Wezwanie do sądu – in ius vocatio . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1022. Editio actionis . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 103

§ 43. Stanowisko pozwanego . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1031. Sposoby zachowania pozwanego . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1032. Confessio in iure . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1043. Indefensio . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1044. Negatio . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1055. Exceptio . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 105

§ 44. Litis contestatio . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1061. Pojęcie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1062. Skutki . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 107

§ 45. Formułka procesowa . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1081. Pojęcie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1082. Części formułki . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 108

1. Intentio . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1082. Condemnatio . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1093. Demonstratio . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1094. Adiudicatio . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1095. Exceptio . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1106. Praescriptio . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 110

§ 46. Rodzaje skarg (actiones) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1111. Actiones in rem – actiones in personam . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1112. Actiones civiles – actiones honorariae . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1113. Actiones poenales – actiones rei persecutoriae – actiones mixtae . . . . . . . . 1124. Actiones privatae – actiones populares . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1135. Actiones arbitrariae . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 113

§ 47. Postępowanie w fazie apud iudicem . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1131. Postępowanie dowodowe . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1132. Wyrok . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 115

§ 48. Egzekucja . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1181. Pojęcie i podstawy egzekucji . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1182. Rodzaje egzekucji . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 118

9 Spis treści

IV. Ochrona pozaprocesowa . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 120§ 49. Ogólna charakterystyka . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 120§ 50. Poszczególne środki . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 120

1. Interdykt . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1202. Restitutio in integrum . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1213. Missio in possessionem . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 122

V. Proces kognicyjny (cognitio extra ordinem) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 122§ 51. Organizacja sądownictwa w okresie dominatu . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 122§ 52. Cechy charakterystyczne procesu . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 123§ 53. Przebieg postępowania . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 124§ 54. Wyrok i apelacja . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 125§ 55. Egzekucja . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 125

RozdzIał czWaRty. prawo osobowe . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 127I. Osoby fizyczne . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 127

§ 56. Zdolność prawna . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1271. Pojęcie osoby i zdolności prawnej . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1272. Status . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1283. Capitis deminutio . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1294. Koniec zdolności prawnej . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 130

§ 57. Niewolnicy . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1301. Powstanie niewoli . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1302. Położenie prawne niewolnika . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 132

1. Niewolnik jako przedmiot prawa . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1322. Udział niewolników w obrocie majątkowym . . . . . . . . . . . . . . . . . . 133

3. Zgaśnięcie niewoli . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1354. Ustawy ograniczające wyzwolenia niewolników . . . . . . . . . . . . . . . . . . 136

§ 58. Wyzwoleńcy . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 137§ 59. Półwolni . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 137§ 60. Wolni . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 139

1. Obywatele rzymscy . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1391. Nabycie i utrata obywatelstwa rzymskiego . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1392. Uprawnienia przysługujące obywatelom . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 139

2. Latini . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1403. Peregrini . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 141

§ 61. Osoby sui iuris i alieni iuris . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 141§ 62. Inne przyczyny wpływające na zakres zdolności prawnej . . . . . . . . . . . . . 142

1. Infamia . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1422. Religia . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 143

II. Osoby prawne . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 144§ 63. Korporacje . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 144§ 64. Fundacje . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 145

III. Zdolność do czynności prawnych . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 146§ 65. Pojęcie zdolności do czynności prawnych . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 146§ 66. Ograniczenia zdolności do czynności prawnych . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 147

1. Wiek . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1472. Choroba umysłowa . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 148

10 Spis treści

3. Płeć . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1494. Marnotrawstwo . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 149

IV. Czynności prawne . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 150§ 67. Pojęcie, rodzaje i skutki czynności prawnych . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 150

1. Zdarzenia prawne – działania – czynności prawne . . . . . . . . . . . . . . . . 1502. Rodzaje czynności prawnych . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1513. Skutki . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1524. Nieważność . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1535. Konwalidacja i konwersja . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 154

§ 68. Wady oświadczenia woli . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1541. Pojęcie wady oświadczenia woli . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1542. Świadoma niezgodność pomiędzy wolą a jej oświadczeniem . . . . . . . . 1553. Nieświadoma (niezamierzona) niezgodność pomiędzy wolą

a jej oświadczeniem . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1561. Pomyłka . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1562. Błąd . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1563. Ignorantia iuris . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 157

4. Dolus i metus . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1571. Pobudka w czynności prawnej . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1572. Dolus . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1573. Metus . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 158

§ 69. Treść czynności prawnych . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1591. Elementy treści czynności prawnej . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1592. Warunek . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1603. Termin . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1604. Polecenie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 161

§ 70. Zastępstwo . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 162

RozdzIał pIąty. prawo rodzinne . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 163I. Rodzina rzymska . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 163

§ 71. Patriarchalna władza w rodzinie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 163§ 72. Agnacja i kognacja . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 164

1. Agnacja . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1642. Kognacja . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 164

§ 73. Powinowactwo . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 166§ 74. Stanowisko prawne osób alieni iuris . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 166

II. Prawo małżeńskie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 167§ 75. Pojęcie i zawarcie małżeństwa . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 167

1. Pojęcie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1672. Wymogi zawarcia małżeństwa . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1683. Konkubinat i contubernium . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1694. Zaręczyny . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1705. Zawarcie małżeństwa . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 170

§ 76. Conventio in manum . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 171§ 77. Rozwiązanie małżeństwa . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 172

1. Sposoby rozwiązania małżeństwa . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1722. Rozwód . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 173

11 Spis treści

3. Zniesienie manus . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1734. Małżeństwo ponowne . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 174

§ 78. Ustawodawstwo małżeńskie cesarza Augusta . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 174§ 79. Skutki zawarcia małżeństwa . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 175

1. Skutki w zakresie prawa osobowego . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1752. Skutki w zakresie prawa majątkowego . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 176

1. Ogólna charakterystyka . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1762. Darowizny między małżonkami . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1763. Posag . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 177

III. Władza ojcowska (patria potestas) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 178§ 80. Powstanie władzy ojcowskiej . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 178

1. Sposoby powstania władzy ojcowskiej . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1782. Urodzenie w małżeństwie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1783. Przysposobienie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 178

1. Adopcja . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1782. Arrogacja . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 180

4. Legitymacja dziecka . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 180§ 81. Treść władzy ojcowskiej . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 181

1. Władza nad osobami . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1812. Władza nad majątkiem . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 182

1. Ogólna charakterystyka . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1822. Peculium . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1833. Bona materna . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 183

§ 82. Wygaśnięcie władzy ojcowskiej . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1831. Sposoby wygaśnięcia władzy ojcowskiej . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1832. Emancypacja . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 184

IV. Opieka i kuratela . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 184§ 83. Sposoby powołania opiekuna . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 184§ 84. Opieka nad niedojrzałymi . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 185§ 85. Opieka nad kobietami . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 186§ 86. Kuratela . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 187

RozdzIał szósty. prawo rzeczowe . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 189I. Rzeczy . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 189

§ 87. Pojęcie rzeczy . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 189§ 88. Rzeczy wyjęte z obiegu . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 190§ 89. Podział rzeczy będących w obrocie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 191

1. Res mancipi – res nec mancipi . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1912. Rzeczy ruchome i rzeczy nieruchome . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1923. Rzeczy pojedyncze – rzeczy złożone – rzeczy zbiorowe . . . . . . . . . . . . 1924. Rzeczy oznaczone co do gatunku (genus) i co do cech indywidualnych

(species). Rzeczy zamienne i niezamienne . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1935. Rzeczy zużywalne i niezużywalne . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1946. Rzeczy podzielne i niepodzielne . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1947. Przynależności . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1958. Pożytki . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 195

§ 90. Rodzaje władztwa nad rzeczami . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 195

12 Spis treści

II. Posiadanie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 196§ 91. Pojęcie, geneza i rodzaje posiadania . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 196

1. Pojęcie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1962. Geneza i skutki . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1973. Rodzaje . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 197

1. Posiadanie a dzierżenie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1972. Possessio ad interdicta . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1983. Possessio iusta oraz possessio iniusta . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 198

§ 92. Nabycie i utrata posiadania . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1991. Nabycie posiadania corpore et animo . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 199

1. Nabycie corpus . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1992. Nabycie animus . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 200

2. Nabycie wyjątkowe – solo animo . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 2003. Utrata posiadania . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 201

§ 93. Ochrona posesoryjna . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 2011. Pojęcie ochrony posesoryjnej . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 2012. Interdictum uti possidetis . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 2023. Interdictum utrubi . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 2024. Interdictum unde vi . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 2035. Interdictum de precario . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 2036. Interdictum quod vi aut clam . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 204

III. Własność . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 204§ 94. Pojęcie i treść własności . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 204§ 95. Rodzaje i ograniczenia własności. Współwłasność . . . . . . . . . . . . . . . . . . 205

1. Własność kwirytarna i bonitarna . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 2052. Własność na gruntach prowincjonalnych . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 2063. Ograniczenia prawa własności . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 206

1. Ogólna charakterystyka . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 2062. Ograniczenia prawa własności wynikające z prawa sąsiedzkiego . . . 2073. Zasada tzw. elastyczności prawa własności . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 208

4. Współwłasność . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 208§ 96. Nabycie własności . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 209§ 97. Pierwotne sposoby nabycia własności . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 210

1. Zasiedzenie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 2101. Pojęcie i rozwój historyczny . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 2102. Wymogi . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 2103. Longissimi temporis praescriptio . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 2114. Funkcje . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 212

2. Zawłaszczenie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 2123. Akcesja . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 213

1. Pojęcie i formy . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 2132. Połączenie nieruchomości . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 2133. Połączenie ruchomości z nieruchomościami . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 2134. Połączenie ruchomości z ruchomościami . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 214

4. Przetworzenie rzeczy . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 2155. Nabycie własności na pożytkach . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 2166. Znalezienie skarbu . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 216

13 Spis treści

§ 98. Pochodne sposoby nabycia własności . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 2161. Mancypacja . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 2162. In iure cessio . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 2183. Tradycja . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 219

1. Pojęcie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 2192. Wymogi . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 219

§ 99. Ochrona prawa własności . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 2211. Ogólna charakterystyka . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 2212. Rei vindicatio – skarga wydobywcza . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 222

1. Cele skargi . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 2222. Strony . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 2233. Pożytki i nakłady . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 223

3. Actio negatoria – skarga negatoryjna . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 2254. Actio Publiciana – powództwo publicjańskie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 225

IV. Prawa na rzeczy cudzej . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 226§ 100. Pojęcie i podział . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 226§ 101. Służebności . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 227

1. Pojęcie i podział . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 2272. Służebności gruntowe . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 2273. Służebności osobiste . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 228

1. Ususfructus . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 2282. Usus . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 2293. Habitatio . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 2294. Operae servorum et animalium . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 229

4. Zasady dotyczące służebności . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 2295. Powstanie i zgaśnięcie służebności . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 2306. Ochrona służebności – actio confessoria . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 231

§ 102. Emfiteuza . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 232§ 103. Prawo zabudowy . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 233§ 104. Prawo zastawu . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 233

1. Pojęcie i rozwój historyczny zastawu . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 2331. Pojęcie i formy zastawu . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 2332. Fiducia . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 2343. Pignus . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 2344. Hypotheca . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 235

2. Powstanie i zgaśnięcie zastawu . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 2363. Przedmiot prawa zastawu . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 2374. Realizacja prawa zastawu . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 2375. Wielość zastawów . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 238

RozdzIał sIódmy. zobowiązania . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 240I. Pojęcie, ogólna charakterystyka i podział zobowiązań . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 240

§ 105. Pojęcie zobowiązania. Podział zobowiązań ze względu na ich charakter . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 2401. Definicje źródłowe zobowiązania . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 2402. Elementy zobowiązania . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 2413. Obligatio i prawa rzeczowe . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 242

14 Spis treści

4. Zobowiązania cywilne i naturalne . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 2435. Zobowiązania jednostronnie i dwustronnie zobowiązujące . . . . . . . . . 2446. Zobowiązania ścisłego prawa i dobrej wiary . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 245

§ 106. Podmiot zobowiązania . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 2451. Wielość podmiotów zobowiązania. Zobowiązania podzielne

i niepodzielne . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 2452. Zobowiązania solidarne . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 2463. Zmiana podmiotu zobowiązania. Cesja . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 247

§ 107. Źródła powstania zobowiązań . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 2481. Początki rzymskiej obligatio . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 2482. Źródła zobowiązań w prawie klasycznym i poklasycznym . . . . . . . . . 249

§ 108. Przedmiot zobowiązania . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 2501. Świadczenie w zobowiązaniu . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 2502. Odsetki . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 2523. Zobowiązanie specyficzne i gatunkowe . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 2524. Zobowiązanie przemienne i upoważnienie przemienne . . . . . . . . . . . 253

§ 109. Skutki niewykonania zobowiązania . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 2531. Podstawy odpowiedzialności za niewykonanie zobowiązania . . . . . . . 2532. Szkoda i obowiązek jej naprawienia . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 2543. Wina dłużnika . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 2564. Odpowiedzialność z tytułu custodia . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 258

§ 110. Zwłoka . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 258II. Zobowiązania z kontraktów, z umów nieformalnych oraz jak gdyby

z kontraktów . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 259§ 111. Pojęcie i podział kontraktów . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 259§ 112. Kontrakt pożyczki (mutuum) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 261

1. Pojęcie i konstrukcja kontraktu pożyczki . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 2612. Senatus consultum Macedonianum . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 2623. Pożyczka morska . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 262

§ 113. Kontrakt przechowania (depositum) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 2631. Pojęcie i skutki prawne zawarcia kontraktu . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 2632. Szczególne rodzaje depozytu . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 263

§ 114. Kontrakt użyczenia (commodatum) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 2641. Pojęcie i skutki prawne zawarcia kontraktu . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 2642. Uprawnienia i obowiązki stron . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 2643. Commodatum a precarium . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 265

§ 115. Kontrakt zastawu ręcznego (pignus) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 266§ 116. Kontrakty werbalne . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 267

1. Stypulacja . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 2672. Inne kontrakty werbalne . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 268

§ 117. Kontrakty literalne . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 2681. Expensilatio . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 2682. Chirographum i syngrapha . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 269

§ 118. Emptio-venditio (kontrakt kupna-sprzedaży) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 2701. Pojęcie i rozwój historyczny kontraktu . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 2702. Towar i cena . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 2703. Obowiązki sprzedawcy i kupującego . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 272

15 Spis treści

4. Odpowiedzialność sprzedawcy z tytułu ewikcji . . . . . . . . . . . . . . . . . 2735. Odpowiedzialność sprzedawcy z powodu wad fizycznych przedmiotu

sprzedaży . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 2736. Umowy dodatkowe . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 274

§ 119. Kontrakt najmu (locatio-conductio) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 2741. Pojęcie i rodzaje . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 2742. Najem rzeczy (locatio-conductio rei) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 2753. Najem usług (locatio-conductio operarum) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 2764. Najem dzieła (locatio-conductio operis faciendi) . . . . . . . . . . . . . . . . . . 2765. Lex Rhodia de iactu . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 277

§ 120. Kontrakt spółki (societas) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 2781. Pojęcie i rodzaje . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 2782. Obowiązki wspólników i rozwiązanie kontraktu spółki . . . . . . . . . . . 2793. Spółka a korporacja . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 279

§ 121. Kontrakt zlecenia (mandatum) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 280§ 122. Kontrakty nienazwane (contractus innominati) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 282

1. Pojęcie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 2822. Klasyfikacja . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 282

§ 123. Pacta . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 2831. Pojęcie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 2832. Podział . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 284

§ 124. Pacta praetoria . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 2841. Constitutum debiti . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 2842. Recepta . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 285

§ 125. Pacta legitima . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 2851. Kompromis (compromissum) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 2852. Umowa darowizny (pactum de donatione) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 286

§ 126. Zobowiązania jak gdyby z kontraktów . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 2871. Pojęcie i podział . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 2872. Negotiorum gestio . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 2873. Bezpodstawne wzbogacenie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 288

III. Zobowiązania z deliktów i jak gdyby z deliktów . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 289§ 127. Zobowiązania z deliktów . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 289

1. Ogólna charakterystyka . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 2892. Podział . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 290

§ 128. Furtum (kradzież) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 2911. Pojęcie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 2912. Furtum manifestum – furtum nec manifestum . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 2913. Skargi z tytułu kradzieży . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 292

§ 129. Rapina (rabunek) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 293§ 130. Iniuria (zniewaga) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 293§ 131. Damnum iniuria datum (bezprawne wyrządzenie szkody w cudzym

majątku) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 294§ 132. Przestępstwa prawa pretorskiego . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 295

1. Metus (przymus psychiczny) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 2952. Dolus (podstęp) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 2963. Fraus creditorum (działanie na szkodę wierzyciela) . . . . . . . . . . . . . . . 296

16 Spis treści

§ 133. Zobowiązania jak gdyby z deliktów . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 2971. Pojęcie i rodzaje . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 2972. Wyrzucenie lub wylanie czegoś z budynku (deiectum vel effusum) . . . 2973. Umieszczenie przedmiotu stwarzającego zagrożenie

dla bezpieczeństwa ruchu (positum aut suspensum) . . . . . . . . . . . . . . . 2984. Odpowiedzialność sędziego niewłaściwie prowadzącego proces

(iudex qui litem suam fecit) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 298IV. Umocnienie i umorzenie zobowiązań . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 301

§ 134. Umocnienie zobowiązań . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 3011. Sposoby umacniania zobowiązań . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 3012. Poręczenie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 3013. Zadatek . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 302

§ 135. Umorzenie zobowiązań . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 303§ 136. Umorzenie zobowiązań ipso iure . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 303

1. Wykonanie zobowiązania – solutio . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 3032. Zwolnienie z zobowiązania . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 3043. Nowacja . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 3054. Confusio . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 3065. Concursus causarum lucrativarum . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 307

§ 137. Umorzenie zobowiązań ope exceptionis . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 3071. Pactum de non petendo . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 3072. Potrącenie (compensatio) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 307

Rozdział ósmy. pRaWo spadKoWe . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 309§ 138. Ogólna charakterystyka . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 309

1. Pojęcie prawa spadkowego i dziedziczenia . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 3092. Powołanie do dziedziczenia . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 3113. Hereditas i bonorum possessio . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 312

§ 139. Dziedziczenie testamentowe . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 3131. Pojęcie testamentu . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 3132. Rodzaje testamentów . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 313

1. Starorzymskie formy testamentu . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 3132. Testament prawa pretorskiego . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 3143. Testamenty w prawie poklasycznym i justyniańskim . . . . . . . . . . . 315

3. Nieważność i nieskuteczność testamentu . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 3164. Kodycyl . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 3175. Niegodność dziedziczenia . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 318

§ 140. Treść testamentu . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 3181. Ustanowienie dziedzica – heredis institutio . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 3182. Cautio Muciana . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 3193. Podstawienie dziedzica – substitutio . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 320

§ 141. Dziedziczenie przeciwtestamentowe . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 3211. Wydziedziczenie. Dziedziczenie przeciwtestamentowe formalne . . . . . 3212. Querella inofficiosi testamenti . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 3223. Zachowek. Dziedziczenie przeciwtestamentowe materialne . . . . . . . . 323

§ 142. Dziedziczenie beztestamentowe . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 3241. Pojęcie i rozwój historyczny . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 324

17 Spis treści

2. Dziedziczenie beztestamentowe według prawa cywilnego . . . . . . . . . 3253. Dziedziczenie beztestamentowe według edyktu pretorskiego . . . . . . . 3264. Zmiany w dziedziczeniu beztestamentowym w okresie pryncypatu . . 3275. Dziedziczenie beztestamentowe według prawa justyniańskiego . . . . . 3276. Kwarta ubogiej wdowy . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 329

§ 143. Nabycie spadku i jego skutki . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 3291. Nabycie spadku . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 3292. Skutki nabycia spadku . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 3303. Transmisja powołania . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 3314. Podatek od spadków . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 332

§ 144. Nabycie spadku przez kilku spadkobierców . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 3321. Wielość dziedziców. Prawo przyrostu . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 3322. Zaliczenia na dział spadkowy . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 3333. Ochrona dziedzica . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 3334. Spadek leżący . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 334

§ 145. Zapisy . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 3341. Pojęcie i rodzaje zapisów . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 3342. Legat . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 335

1. Legat windykacyjny . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 3352. Legat damnacyjny . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 3353. Legat sinendi modo . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 3364. Legat per praeceptionem . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 336

3. Ograniczenie zapisów. Kwarta falcydyjska . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 3364. Fideikomisy . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 3375. Fideikomis uniwersalny . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 337

Literatura wybrana . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 339

łacińskie sentencje prawnicze . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 343

Indeks terminów i zwrotów łacińskich . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 347

Indeks osób . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 371

Wykaz skrótów

a. actio (skarga, powództwo)

C. J. Kodeks Justyniana; po symbolu C. J. następują cyfry arabskie kolejno oznaczające księgę, tytuł, konstytucję cesarską i paragraf

Coll. Mosaicarum et Romanarum legum collatio; po symbolu Coll. następują cyfry arabskie kolejno oznaczające księgę, tytuł i fragment

C. Th. Kodeks Teodozjański; po symbolu C. Th. następują cyfry arabskie kolejno oznaczające księgę, tytuł, konstytucję cesarską i paragraf

D. Digesta Justyniana; po symbolu D. następują cyfry arabskie oznaczające kolejno księgę, tytuł, fragment i paragraf

G. Instytucje Gajusa; po symbolu G. następują cyfry arabskie kolejno oznaczające księgę i fragment

Inst. Instytucje Justyniana; po symbolu Inst. następują cyfry arabskie ozna-czające kolejno księgę, tytuł i fragment

Lenel, Edictum O. Lenel, Das edictum perpetuum, wyd. III, Leipzig 1927

Nov. Nowele Justyniana; po symbolu Nov. następują cyfry arabskie ozna-czające kolejno konstytucję cesarską, tytuł i paragraf

Paul. Sent. Sentencje Paulusa; po symbolu Paul. Sent. następują cyfry arabskie kolejno oznaczające księgę, tytuł i fragment

pr. principium (początek)

przed Chr. przed Chrystusem

SC senatus consultum

tabl. Ustawa XII tablic; po symbolu tabl. następują cyfry arabskie ozna-czające kolejno tablicę i fragment

Wstęp

W dziejach prawa szczególne miejsce zajmuje prawo rzymskie. O jego znaczeniu świadczy fakt, że przetrwało ono upadek państwa, które je wytworzyło. Prawo to – jak pisze profesor Henryk Kupiszewski (1927–1994) – wraz z filozofią grecką i religią chrześcijańską wywarło szczególny wpływ na formowanie się cywilizacji europejskiej i na trwałe weszło do ogólnoludzkiego dziedzictwa kulturowego (Przedmowa, w: Prawo rzymskie a współczesność, Warszawa 1988).

Także współcześnie poznanie prawa rzymskiego odgrywa ważną rolę w procesie kształcenia humanistycznego, szczególnie zaś dla podejmujących studia praw-nicze. Nie można nie zgodzić się z opinią francuskiego historyka prawa Jeana Gaudemeta (1908–2001), który pisze: „Jeśli historia jest prawdziwym laborato-rium nauk humanistycznych, to historia Rzymu jest szczególną (uprzywilejowaną) domeną prawników” – Si l’histoire est le véritable laboratoire des sciences humaines, celle de Rome est le domaine privilégié du jurist; Inchiesta: Studio e insegnamento del diritto romano, Labeo 22 (1956) 1, s. 72.

Istotnie dzieje prawa rzymskiego dzięki stosunkowo obszernemu i dobrze udoku-mentowanemu materiałowi źródłowemu stanowią fascynujący obszar obserwacji złożonego procesu przemian systemu prawnego, jakim podlegał on wskutek prze-obrażeń gospodarczych, społecznych oraz kulturalnych na przestrzeni przeszło jednego tysiąclecia historii Rzymu. Początki prawa rzymskiego sięgają bowiem dawnych czasów, kiedy Rzym był małą gminą pastersko-rolniczą, jedną z wielu na terenie środkowej Italii. Ówczesne prawo, podobnie jak stosunki społeczno- -ekonomiczne tej gminy, tworzyło prosty, odznaczający się patriarchalnym i wy-bitnie narodowym charakterem system.

Z czasem mała civitas Romana stopniowo powiększała się, wchłaniając inne sąsied-nie gminy oraz wzmacniając swoją wewnętrzną organizację. Wskutek umiejętnej, ekspansywnej polityki Rzym poszerzył swoje terytorium, obejmując granicami najpierw całą Italię, a następnie wszystkie wybrzeża Morza Śródziemnego i stał się olbrzymim państwem, rozciągniętym na terenie trzech kontynentów, jednoczącym pod swoją władzą prawie cały ówczesny cywilizowany świat. Wraz z rozwojem terytorialnym państwo rzymskie ulegało wewnętrznym przeobrażeniom. Dawny system patriarchalny załamał się, pierwotna, nieskomplikowana gospodarka natu-

22 Wstęp

ralna została wyparta przez złożone stosunki ekonomiczne obrotu towarowo-pie-niężnego. W następstwie tych przemian prawo rzymskie zmieniło swój charakter, stało się prawem wszechświatowym, powszechnym i uniwersalnym.

Wkład, jaki wnosi poznanie prawa rzymskiego do formacji historycznej jury-stów, nie jest jego jedyną wartością. Studium prawa rzymskiego stanowi przede wszystkim wprowadzenie do współczesnego prawa cywilnego. Jurysprudencja rzymska bowiem, szczególnie ta z okresu klasycznego, odznaczająca się wysokim poziomem naukowym, wykształciła metodę prawniczego myślenia, argumenta-cji, precyzyjną i jasną terminologię oraz sformułowała wiele reguł, zasad oraz podziałów, które są wykorzystywane do dziś przez naukę prawa cywilnego. In-stytucje i pojęcia wytworzone przez rzymskich prawników stanowią podstawę współczesnego prawa cywilnego. Zwięzłe rzymskie paremie prawne nadal są istotnym elementem retoryki prawniczej. Poprzez propedeutyczne wprowadzenie do współcześnie obowiązującego prawa cywilnego prawo rzymskie podejmuje także obecnie zadanie, które zawsze było przypisywane tej dyscyplinie naukowej pozostającej w programie studiów jurydycznych.

*

Niniejsze opracowanie ma przede wszystkim stanowić pomoc dla studentów wy-działów prawa. Jego celem jest przedstawienie w sposób przystępny, ułat wia ją cy zapamiętanie i w miarę zwięzły podstawowych instytucji oraz zasad prawa rzym-skiego prywatnego. Podkreślić przy tym należy, że praca nie rości sobie praw do przedstawienia prawa rzymskiego w sposób wyczerpujący i systematyczny, co jest zadaniem dużych, klasycznych podręczników. Z tego względu zostaną pominięte niektóre historyczne aspekty rozwoju omawianych instytucji; zasadniczo wywód ogranicza się do okresu rzymskiego prawa klasycznego.

Mając na uwadze cel książki, zamieszczono w niej rysunki i wykresy oraz wyróż-nienia niektórych definicji i terminów. Korzystanie z podręcznika ułatwia system odsyłaczy wewnętrznych (zawartość podręcznika została podzielona na paragrafy numerowane w sposób ciągły). Zamieszczone na końcu każdego rozdziału wykazy bibliograficzne obejmują jedynie wybór ważniejszych pozycji lite ra tury.

Poznawanie prawa rzymskiego bazuje na tekstach źródłowych pisanych w języku łacińskim; niniejsza praca zamieszcza niektóre z nich, opatrzone – ze względów praktycznych – tłumaczeniem. Polski tekst Instytucji Gajusa i Instytucji Justyniana cytowany jest w zasadzie według przekładu Cezarego Kunderewicza, tłumacze-nie wykorzystanych fragmentów Ustawy XII tablic podano w przekładzie Marii i Jana Zabłockich.

Podręcznik ze względów dydaktycznych obejmuje całość materiału z zakresu prawa rzymskiego wykładanego obecnie na polskich uniwersytetach. Przyjęta konstrukcja książki zachowuje tradycyjny układ stosowany przez wielu współ-czesnych autorów. Rozdział pierwszy obejmuje zagadnienia wstępne (pojęcie, podziały oraz systematyka prawa rzymskiego). Kolejny, drugi rozdział zawiera zwięzłe informacje na temat historycznego rozwoju form państwa rzymskiego, po których następuje omówienie historii prawa rzymskiego i jego źródeł. Następnie