Prawo RzymskieKuBiSHi tuning

enjoy.

Prawo Rzymskie

Rozdział I:Znaczenie nauki Prawa Rzymskiego

Znaczenie terminu „Prawo Rzymskie”

Włoski uczony Riccardo Orestano podaje 6 znaczeń „Prawa Rzymskiego”:- Prawo historyczne Rzymu- Tradycja romanistyczna w historii formowania się, prawodawstw opartych na

prawie rzymskim- „Prawo powszechne” tj. system prawny stworzony w średniowiecznej Europie

na gruncie m.in. prawa rzymskiego- „Pandektystyka” traktowana jako współczesne prawo rzymskie - Nauka prawa rzymskiego- „romanizm” - idea wykorzystywana raz jako potwierdzenie swoich racji, (bo

prawo rzymskie było niemal doskonałe), a nieraz w zupełnie odwrotnym celu,

Rozdział II:

Rzymskie definicje Prawa, systematyzacje prawa i pojęcia prawne

Pojęcia wstępneJus, fas – prawo(świeckie/kościelne)Justitia – sprawiedliwośćAequitas – słusznośćJus naturale – Prawo naturalneJus gentium – Prawo narodówJus civile – Prawo obywateliNegotaia stricti iuris - czynności prawne wywodzące się z poprawa cywilnego

Elementy definicji prawa w tekstach jurystów rzymskichUlpian:Prawo:„Termin prawo wywodzi się od sprawiedliwości”Sprawiedliwość:„sprawiedliwość – określona i stała wola rozdzielania każdemu, to, co mu się należy”Zasadami prawa są;„żyć szlachetnie, innym nie szkodzić, dać każdemu to, co mu się należy”

Nauka prawa:„jest znajomością spraw boskich i ludzkich, wiedzą o tym, co słuszne i nie słuszne” Celsus:„Prawo to sztuka stosowania tego, co dobre i słuszne”

Podziały prawa rzymskiego

1) Zasada terytorialności i personalności prawa - Zasada personalności – nie zależnie gdzie obywatel państwa,w którym obowiązuje ta zasada się znajduje

zawsze podlega prawu swojego państwa.- Zasada terytorjalności - obywatel państwa,w którym obowiązuje ta zasada zawsze podlega prawu

państwa, w, którym się znajduje.2) Ius civile

- Było prawem obywateli rzymskich niezależnie czy dotyczyło zagadnień prawa publicznego czy prywatnego, stopniowo jednak prawo to zaczęło się odnosić do prawa prywatnego(było to prawo bardzo formalne i mocno związane z tradycją)[zgromadzenia ludowe -leges i zgromadzeń plebejskich]

3) Ius gentium- Obejmowało uregulowania prawne, które wg Rzymian były wspólne dla wszystkich

narodów(prawo dużo bardziej elastyczne od Jus civile) początkowo służyło tylko do kontroli obrotu gospodarczego i ochrony stosunków majątkowych między peregrynami i między peregrynami a rzymianami

4) Ius honorarium- Prawo pretorskie, wydawane przez pretorów dla załatania luk prawnych

5) Ius vetus – Ius novum- Ius vetus – prawo stare(pozostałości praw ius gentium, ius civile i ius honorarium po nadaniu

obywatelstwa wszystkim mieszkańcom imperium)- Jus novum - prawa wprowadzane przez cesarzy.

I) Podział prawa na Ius strictum i Ius aequum- Ius strictum – Prawo, w którym bezwzględnie musiała być przestrzegana

przez sędziów litera prawa(formułki procesowej otrzymanej przez sędziego od pretora).

- Ius aequum - – Prawo, w którym nie musiało być przestrzegane przez sędziów polecenie pretorów(formułki procesowej), oraz włączenie do procesu czynników poza prawnych o charakterze etycznym

II) Podział prawa na publiczne i prywatne - Prawo publiczne (Ius publicum) – normy odnoszące się do

ustroju(organizacja i działalność państwa: zakres kompetencji, administracja porządek wewnętrzny i bezpieczeństwo)

- Prawo prywatne (Ius privatum) – to te, które odnosi się do interesów poszczególnych jednostek(stosunki między osobami zarówno rodzinne jak i majątkowe, własność zobowiązania stanowisko prawne osób i dziedziczenie).

III) Actiones in rem oraz Actiones in personam- Actio in rem(erga omnes prawo skuteczne wobec wszystkich), – gdy

powód zmierza do wykazania, że przysługuje mu prawo skuteczne wobec wszystkich władania rzeczą materialną(nie ważne, kto zawinił ważne, kto jest aktualnie posiadaczem spornej rzeczy)[własność rzeczy, władza nad osobami wolnymi np. „ojcowska”, zastaw]

- Actio in personam(inter partes) prawo skuteczne wobec określonych osób), - w przypadku nie wywiązywania się z umowy (dotyczyła ściśle określonej osoby) Chroniła prawa podmiotowe o charakterze względnym, określane mianem zobowiązań. Podstawą stosowania było istnienie stosunku zobowiązaniowego, czyli węzła zobowiązaniowego łączącego dwie ściśle określone osoby – wierzyciela i dłużnika.

Rzymskie systematyzacje prawa prywatnegoUstawa 12 Tablic

TABLICE 1-3) Prawo procesowe4 i częściowo 5) wewnętrzna organizacja rodziny Rzymskiej5) Prawo spadkowe6) Stosunki gospodarcze między rodzinami Rzymskimi7) Prawa sąsiedzkie 8) Przestępstwa naruszające interes obywatela9 – 10) niektóre normy prawa sakralnego sakralnego publicznego11 – 12) różne normy

Edykt pretorski1. Zasady dotyczące zakresu działania pretora i postępowania przed jego urzędem2. i 3. Przypadki udzielania przez pretora ochrony prawnej przez udzielanie skargi powództwa 4. Sposoby egzekwowania orzeczeń sądowych

Systematyka naukowa1. Idee Cycerona dotyczące sposobu przedstawiania prawa Wg Cycerona prawo powinno być spisane, podzielone na niewielką liczbę kategorii, które następnie powinny by dalej dzielone aż do elementów podstawowych łatwych do opisania i zdefiniowania.2. Systematyka instytucji GaiusaGaius podzielił prawo na dotyczące:

- Rzeczy(materialne[res corporales] i nie materialne[res incorporales])- Osób- Skarg(in rem in personem)

Działania prawne – pojęcie i klasyfikacja

PojęcieDziałanie prawne mogą być niezgodne z obowiązującym prawem. Mogą być też zgodne z obowiązującym prawem. Nazywane są obecnie czynnościami prawnymi lub aktami prawnymi. Czynność prawną można określić jako oświadczenie woli zmierzające do wywołania określonych skutków prawnych

Czynności formalne i nie formalne - Czynności formalne to takie, w których oświadczenie woli musiało być

złożone w ściśle określonej formie. Uchybienie tej formie powodowało nieważność czynności.

- Czynności nieformalne to takie, do których zawarcia było wymagane porozumienie obu stron. Oświadczenie woli mogło być złożone w dowolnej formie.

Czynności jedno – i dwu –stronne - Jednostronne - charakteryzowały się tym, że do dokonania danej

czynności wystarczy oświadczenie Woli tylko jednej strony(np. testament zawłaszczenie itp.)

- Dwustronne - wymagają zgodnego oświadczenia woli dwóch stron (np. umowy).

Czynności między żyjącymi(inter vivios) i na wypadek śmierci(mortis causa)- Inter vivos – wywołują skutki za życia obu stron(kupno, sprzedaż itp.)- Mortis causa – wywołują skutki dopiero z chwilą śmierci.

Czynności rozporządzające i zobowiązujące - Rozporządzające – powodują natychmiastową zamianę majątku- Zobowiązujące – rodzą zobowiązanie do dokonania w przyszłości

czynności rozporządzających.Czynności odpłatne i nieodpłatne

- Odpłatne – polegają na tym, że obie strony uzyskują korzyści majątkowe.- Nieodpłatne – gdy tylko jedna ze stron uzyskuje korzyści majątkowe.

Czynności przyczynowe i abstrakcyjne

IUS(prawo)

PERSONALE(osobowe) RES(rzeczy) ACTIONES(skarg)

LIBERI SERVI Corporales Incorporales In remIN PERSONEM

- Przyczynowe - to takie, których ważność uzależniona jest od istnienia przyczyny ich dokonania, czyli celu gospodarczego chronionego przez prawo.

- Abstrakcyjne – to takie, które są ważne niezależnie od istnienia causa - przyczyny

Czynności finducjarne- Oparte na zaufaniu czynność taka miała odpowiednią klauzule np., że

obdarowana osoba zachowa się w określony sposób w stosunku do nabytej rzeczy, prawa czy osoby.

Elementy czynności prawnej

Essentialia negotii – istotne elementy treści czynności prawnejNaturalia negotii – postanowienia słuszne i poprawne, wynikające z słusznego obrotu prawnegoAccidentalia negotii – czynności nietypowe, najczęściej dodawane to: warunek, termin i polecenie:

- Warunek - to zdarzenie przyszłe i niepewne od, którego zależy skuteczność czynności prawnej(ważna od samego początku, ale jej skuteczność jest ograniczona w czasie) warunki dzielimy na:

1. Zawieszające i rozwiązujące- ZAWIESZAJĄCE - Skutki prawne powstają dopiero po ziszczeniu się przyszłego niepewnego

zdarzenia- ROZWIĄZUJĄCE – czynność prawna od razu skuteczna i ustaje wraz z spełnieniem warunku

2. Potestatywne, kazualne i mieszane- POTESTATYWNE – kiedy spełnienie warunku zależy od warunkowo uprawnionego.- KAZUALNE – kiedy spełnienie warunku w ogóle nie zależy od warunkowo uprawnionego.- MIESZANE – częściowo zależne a częściowo niezależne od woli warunkowo uprawnionego

3. dodatnie i ujemne- DODATNIE – polegają na zmianie stanu rzeczy- UJEMNE – polegają na utrzymaniu stanu rzeczy

- Termin - zdarzenie przyszłe pewne od, którego zależy skuteczność czynności prawnej- ZAWIESZAJĄCY - Skutki prawne powstają dopiero po ziszczeniu się przyszłego pewnego

zdarzenia- ROZWIĄZUJĄCY – czynność prawna od razu skuteczna i ustaje wraz z spełnieniem terminu

- Polecenie – nakładał obowiązek(tylko moralny) wykonania jakieś czynności

Oświadczenie woliSymulacja czynność pozorowana gdy strony umawiają się między sobą, że czynność nie będzie miała skutków prawnych lub właściwych skutków prawnych.Reservatio mentatialis jednostronna niezgodność woli z oświadczeniem (czynność ważna)Error mylne wyobrażenie o istniejącej rzeczywistości(czasami po dokładnym zbadaniu anulowano czynności)Error facti nieznajomość okoliczności faktycznych(czasami po dokładnym zbadaniu anulowano czynności)Daulus(podstęp) strona podstępne zachowanie fałszywe intencje (nie anulowano czynności, prawo pretorskie dawało ochronę przed negatywnymi skutkami)Metys(groźba) – (nie anulowano czynności, prawo pretorskie dawało ochronę przed negatywnymi skutkami)

Modyfikacja nieważnej czynności prawnejCzynność prawna powinna odpowiadać stawianym jej wymogą inaczej była nieważna. Czasami na wniosek stron można było udzielić konwersji (poprawić czynność przez zamianę na inną prawnie poprawną) lub konwalidacji (nieważna czynność z chwilą śmierci darczyńcy nabierała mocy) oraz ratihabitio

Skutki zdarzeń prawnychSkutkiem zdarzeń prawnych, a zwłaszcza czynności prawnych jest powstanie, zmiana lub zgaśnięcie stosunku prawnego. Mogą prowadzić do nabycia praw. Nabycia praw dzielimy na:

- PIERWOTNE – Gdy nie wywodzi się ich z praw poprzednika- POCHODNE – Gdy wywodzi się ich z praw poprzednika

- Pod tytułem szczególnym – jedno szczególne uprawnienie- Pod tytułem ogólnym – nabywa się ogół praw i obowiązkówA także:- Translatywny- uprawnienia bez zmian- Konstytutywny- nowy zestaw praw

Zastępstwo

Rozdział III:

Źródła PrawaPeriodyzacja Prawa Rzymskiego

- Okres archaiczny – od założenia Rzymu do pierwszej wojny punickiej (264 p.n.e.)

- Okres przedklasyczny – od I wojny punickiej do końca republiki (264 p.n.e. – 27 P.n.e.)

- Okres klasyczny – od początku pryncypatu do cezara Dioklecjana(27 p.n.e. – 284 n.e.)

- Okres poklasyczny – od Dioklecjana do Justyniana I (284 - 565)

Źródła Prawa w okresie w okresie archaicznym1. Zwyczaj – Początkowo prawo rzymskie opierało się na zwyczajach wywodzących się z tradycji, a

nie na prawie stanowionym.2. Leges regiae (ustawy królewskie) – normy ogłaszane przez kolejnych władców Rzymu3. Ustawa XII tablic (lex duodecim tabularum) – Pierwsza z ustaw zajmujących się prawem

prywatnym. Powstała w latach 451 – 450 p.n.e., kiedy to plebejusze domagali się spisania prawa zwyczajowego, zwyczajowego celu jego kodyfikacji i żeby było ono znane.

4. Leges i Plebiscita – zgromadzenia ludowe Procedura:

- Uprawniony urzędnik(konsul, trybun, dyktator) występował z wnioskiem o uchwalenie ustawy.

- Pytał zgromadzonych czy przyjmują projekt- Głosowanie początkowo jawne później tajne- Przyjęta ustawa wymagała początkowo zatwierdzenia

przez senat

Tekst ustaw:- Praescripto – zawierała imię wnioskodawcy, date zgromadzenia i inne dane

dot. Jej uchwalenia- Rogatio – właściwy tekst- Sanctio –sankcja w przypadku jej nie przestrzegania

Sanctio ze względu na kary ustawy dzieliły się na:- Lex perfecta – nieważność czynności- Lex minus quam perfecta – kary za dokonanie czynności- Lex imperfecta – bez kary

Lex Iulia Papia – wspólna nazwa dwóch ustaw uchwalonych w różnym okresie dotyczących tej samej kwestii, które w związku z tym się połączyły.

Lex posterior derogat priori – ustawa późniejsza uchyla wcześniejszą.Lex retro non agit – ustawa nie działa wstecz.

Consilia plebs – zjazdy plebejuszyPlebiscita – uchwały plebsu

Źródła prawa w okresie przedklasycznym

W okresie prawa przedklasycznego źródłami prawa nadal były:a) zwyczajb) leges i zrównane urzędników nimi plebiscyty

Edykty urzędnikówMagistratus – urzędnicyEdicta – edykty

Pretorzy - byli to urzędnicy sprawujący jurysdykcje(władze?), mieli prawo wydawania edyktów(nakazów). W momencie wyboru ogłaszali swój program, czyli zapowiadali jak będą korzystać ze swojej władzy[mieli oni swoistą władze wykonawczą].

Prawo Pretorskie mogło pełnić funkcje:- Wspomagać - (adjuvare) realizacje przepisów - Uzupełniać - (supplere) - Poprawiać - (corrigere) niesłuszne według pretora normy

Wpływ jurystów na rozwój i doskonalenie prawa

Pretorzy nie zawsze byli prawnikami, więc w tworzeniu edyktów opierali się na radach i wskazówkach osób biegłych w prawie.Prawnicy okresu republiki zajmowali się:

- Cavere - układanie formularzy aktów prawnych- Agere – udzielanie pomocy stronom w toczącym się procesie.- Respondere – udzielanie porad prawnych

Źródła prawa w okresie klasycznym1. Zaprzestanie uchwalania leges2. Senatus cosulta – początkowo role zgromadzeń ludowych przejął senat. Lecz senat, mimo początkowego

wzrostu znaczenia (jego uchwały uzyskały moc ustawy) też stopniowo tracił na znaczeniu. W późniejszy okresie senat uchwalał wszystko to, co cesarz im dał, a jeszcze później uchwały cesarskie nie podlegały głosowaniu.

3. Uporządkowanie edyktów – na polecenie cesarza Hadriana, Salvius Iulianus skodyfikował edykty pretorskie, edyla kurulnego oraz namiestników. Pretor (twórca i wykonawca prawa) =>Pretor(wykonawca)

4. Konstytucje cesarskie (constitutiones) – w miejsce zlikwidowanych zjazdów i edyktów powstał tzw. konstytucje cesarskie,(czyli ogół uprawnień prawodawczych cesarza)

- EDYKTY – postanowienia prywatno-publiczne i kwestie administracyjne.- MANDATY – wskazówki dla urzędników(uprawnienia)- DEKRETY – rozstrzygnięcia spraw spornych(wyroki)- RESKRYPTY – pisemna odpowiedź cesarza na zapytania prawne

5. Prawotwórcza działalność prawników- Jus respondenci – wybitni prawnicy otrzymali od władcy prawo udzielania

wiążących dla sądu - Szkoły prawa i najwybitniejsi juryści – Na początku pryncypatu istniały

dwie szkoły prawa założone przez Marcus’a Antistius’a Labeo (później zwana Prokuliańską) i Gaius’a Ateius’a Capito (później zwana Sabiniańską). Najwybitniejsi prawnicy: Celsus, Iulianus, Pomponius, Gaius, Papinianus, Paulusa, Ulpian, Modestinus.

6. Instytucje Gaiusa – Podręcznik do nauki prawa napisany przez jednego z najwybitniejszych prawników tamtych czasów Gaiusa. Podręcznik miał 4 księgi:

- I księga – Prawo dotyczące osób- II i III księga - Prawo dotyczące rzeczy- IV księga - Prawo dotyczące powództw

Źródła prawa w okresie poklasycznym

1. Pierwsze zbiory konstytucji cesarskich – pod koniec III wieku n.e. powstały dwa prywatne zbiory konstytucji czyli kodeksy:

- Codex Gregorianus – zbiór konstytucji carskich od cesarza Hadriana do 293 r.(Prawo ……)

- Codex Hermogenianus – uzupełnienie do poprzedniego z roku 295.

Oraz późniejsze:- Codex Theodosianus – powstał w 438 z inicjatywy

cesarza Teodezjusza II i zawierał konstytucje(głównie prawo publiczne) od 312 był to zbiór oficjalny i późniejsze konstytucje były do niego dołanczane.

- Novellae Postheodosianae - konstytucje wydane w latach 438 - 468

2. Próby uporządkowania Ius - w okresie poklasycznym opinie wszystkich jurystów klasycznych uważano za obowiązujące sędziów, a nie tylko tych co mieli ius respondendi. Często zdarzało się więc, że strony dawały sędziom opinie różnych prawników będące z sobą sprzeczne właśnie temu miały zapobiec ustawy o cytowaniu. Najbardziej znana jest konstytucja raweńska (obowiązujące są tylko pisma 5 jurystów klasycznych: Gaiusa, Papinaiana, Paulusa, Ulpiana, Modestyna).

3. Upadek jurysprudencji i kultury prawnej4. Przedjustyniańskie próby kodyfikacji Leges i Ius

1) Fragmenta Vaticana – koniec IV w. zawierała wyjątki z pism Papiniana, Ulepiana i Paulusa oraz konstytucje cesarskie (głównie Dioklecjana)

2) Collatio legum Mosaicarum et Romanarum – porównawcze zestawienie przepisów prawa Mojżeszowego i rzymskich zasad prawnych.

3) Leges Saeculares – księga syryjsko-rzymska, z V w., zawierała fragmentu Ius i leges4) Consulatio veteris cuiusdam iurisconsulti – V w., zbiór opinii prawnych oparty na Pauli Sententiae i

wybranych konstytucjach z kodeksów gregoriańskich.5) Scholia Sinaitica – fragment komentarza zawierający krótkie objaśnienia do dzieła Ulpiana Libri ad Sabinom

Rozdział IV:

Prawo dotyczące osób

Prawo dotyczące osób w systematyce GaiusaPodział instytucji Gaiusa opiera się na wyodrębnieniu trzech podstawowych grup zagadnień: osób(personae), rzeczy(res), i skarg – powództw (actiones).

Wolni i niewolnicyUWAGI WSTĘPNE W państwie rzymskim tak jak w innych krajach starożytnych położenie prawne osoby zależało od tego czy była wolna czy nie POWSTANIE NIEWOLINiewolnikiem (servus) można było zostać na skutek:

- Urodzenia się w niewoli- Pokonani wrogowie- Niewypłacalny dłużnik- Skazany na dożywotnią prace w kopalni- Osoby pojmanie przez korsarzy

SYTUACJA PRAWNA NIEWOLNIKÓWW prawie prywatnym niewolnik nie miał żadnych praw(nie mógł posiadać majątku).Peculim – majątek powierzany przez panów niewolnikom do swobodnego zarządzania(lecz był to nadal majątek właściciela)Instrumenyum vocale – inna nazwa niewolnika = narzędzie mówiące.Mimo, że właściciela dawali czasami niewolnikom swobodę w obrocie peculium, to nigdy nie odpowiadali za zadłużenia w wyniku działalności niewolnika, mogli czerpać tylko korzyści =>, że niewolnicy mogli kupić rzecz ale nie mogli za nią zapłacić bo wiązało się to z ograniczeniem majątku właściciela => nikt nie chciał zawierać z nimi umów. Tę wadę zaczęło ograniczać prawo pretorskie.Pretor udzielał skargi(np. roszczeń właścicielowi zapłatę) przeciw właścicielowi niewolnika: (str.72)

- Actio de peculio – odpowiadał za zobowiązania do wysokości peculium, mógł jednak najpierw potrącić swoje wierzytelności.

- Actio tributoria – w przypadku, gdy peculio było przeznaczone na cele handlowe, dzielił peculio między wierzycieli wprost proporcjonalnie do ich wierzytelności.

- Actio quo iussu – w przypadku, gdy niewolnik działał na polecenie panajego właściciel odpowiadał na wysokość całej kwoty.

- Actio de in rem verso – jeśli w wyniku zawartej przez niewolnika czynności powiększy się majątek właściciela, odpowiadał on do wysokości przysporzenia.

- Actio exercitoria – za zobowiązania niewolnika będącego kapitanem statku odpowiadał właściciel

- Actio institoria – tak samo jak powyżej tylko niewolnik kierownik przedsiębiorstwa.

Odpowiedzialność noksalna (str. 73) – podążała za sprawcą czynu, czyli odpowiedzialność właściciela niewolnika [lub Pater familias] za delikty (przestępstwa prawa cywilnego) niewolników (lub osób alieni iuris).=> W takim przypadku właściciel albo sam ponosił konsekwencje (musiał zapłacić określoną sumę pieniędzy) albo oddawał niewolnika. Odpowiedzialność noksalna była Actio In rem (?)Za przestępstwa prawa publicznego niewolnik odpowiadał osobiście.W świetle prawa rzymskiego niewolnicy nie mogli być w związku małżeńskim, a ich związki contubernium nie rodziły skutków prawnych. Dzieci z takich związków były własnością pana matki.Właściciel miał nad niewolnikiem prawo życia i śmierci(ius vitae ac necis).

Formalne i nieformalne sposoby wyzwolenia niewolników (str.74)Sytuacja prawna osób wyzwolonych była różna w zależności od różnych kwestii (czy urodzili się wolni, czy od urodzenia byli niewolnikami). Podział osób wyzwolonych:

Wolnourodzeni – ci co urodzili się wolni (liberi)Wyzwoleńcy – niewolnicy otrzymujący wolność

Po wyzwoleniu stawali się: obywatelami rzymskimi (cives Romani) – jeśli niewolnik został wyzwolony przez obywatela rzymskiego za

pomocą jednego z uznawanych przez ius civile sposobów: manumissio testamento, censu lub vindicta. Latynami (Latini)- od Lex Iunia wyzwoleńcy nieformalni lub wyzwoleńcy nie mający jeszcze 30 lat stawali

się Latynami juniańskimi. Za życia byli uważani za osoby wolne ale po śmierci ich majątek przypadał byłym właścicielom. Nie mogli sporządzać testamentu ani nabywać niczego na podstawie testamentu. Latyn mógł zostać obywatelem rzymskim jeśli wykonał procedurę:

I. poślubił obywatelkę rzymską lub latynkę i ma z nią jednoroczne dziecko [w przypadku jeśli on nie zdąży to o obywatelstwo może starać się jego żona] otrzymywał wraz z rodziną status cives romanis.

II. odbyć sześcioletnią służbę wojskową (później 3) w straży miejskiej w Rzymie III. o ile w ciągu 6 lat dostarczył statkiem o określonej pojemności zboże z Egiptu do Rzymu IV. o ile poświecił połowe swego majątku (liczącego co najmniej 200 tyś. sesterców) na wybudowanie domu w

RzymieV. Prowadził przez 3 lata młyn w Rzymie mielący określoną liczbę zboża

Peregrini deditctii – osoby, które przed wyzwoleniem były krępowane więzami w celu ukarania lub którym wypalano piętno czy doświadczono torturami oraz ci którzy walczyli na arenie. Nigdy nie mogli się stać obywatelami rzymskimi, nie mogli przebywać w Rzymie lub obrębie setnego kamienia milowego inaczej znowu stawali się niewolnikami. Nie mogli sporządzać testamentu ani nabywać niczego z testamentu.

Formalne sposoby wyzwolenia niewolników: Manumissio testamento – wyzwolenie niewolnika w testamencie, poprzez użycie

odpowiednich słów(Manumissio testamentaria directa), lub poprzez ustanowienie go spadkobiercą. W obu przypadkach niewolnik stawał się wolny z chwilą kiedy zaczął działać testament i patronem stawał się zmarły. Właściciel mógł też polecić wyzwolenie własnego, bądź cudzego(w takim przypadku należało go najpierw

odkupić) niewolnika spadkobiercy lub zapisobiorcy(Manumissio testamentaria indirecta)

Manumissio censu – podczas spisów obywateli rzymskich właściciel prosił cenzora o wpisanie imienia niewolnik do spisu obywateli. (raz na pięć lat był spis)

Manumissio vindicta – pozorowany proces o to, że niewolnik nie jest wolny, obrońca wolności stwierdzał, że oskarżony jest wolny a właściciel nie wnosił sprzeciwu.

Manumissio in ecclesia - (okres poklasyczny)wyzwolenie dokonane w kościele wobec biskupa i gminy.

Nieformalne metody wyzwolenia niewolników w gronie przyjaciół (inter amicos) przez napisanie listu (per epistulam) podczas biesiadnej uczty zasadzał go między gośćmi (per mensam)

W takim przypadku właściciel dawał niewolnikowi tylko praktyczną a nie faktyczną wolność. Początkowo mógł być on przywrócony do stanu niewoli (vindicato in servitutem ). Niewolnik mógł się jednak zgłosić z prośbą o ochronę do pretora (w razie konfliktu z byłym panem jego wolność zależała od dobrej woli pretora), nazywano ich też wyzwoleńcami pretorskimi. Dzięki czemu otrzymywali status Latini Iuniani= za życia byli uważani za osoby wolne lecz po śmierci ich majątek przechodził na rzecz byłego pana.

Ustawodawstwo Augusta dotyczące osób

Lex Fufia Caninia – (odnosiła się do wyzwoleń w testamencie) ograniczała liczbę wyzwolonych niewolników w zależności od stanu posiadania właściciela. Bez ograniczenia można było tyko wyzwolić dwóch niewolników, po czym tylko ułamkową część ogółu, górna granicą było stu.Lex Aelia Sentia – niewolnik nie mógł mieć mniej niż 30 lat lub kiedy wyzwalający miał mniej niż 20 lat(jeśli jeden z nich miał mniej to trzeba było powołać specjalne consilium i podać specjalne przyczyny wyzwolenia)[dot. Tylko wyzwoleń formalnych]

Sytuacja prawna wyzwoleńcówPoza ograniczeniami w prawie publicznym oraz zakazowi zawierania związków małżeńskich z osobami należącymi do stanu senatorskiego. na wyzwoleńcach ciążyło PRAWO PATRONATU:Patron - była to osoba wyzwalająca wobec której niewolnik miał obowiązki:

Usług i (dona, munera) [do, których zobowiązywał się jeszcze przed wyzwoleniem], kiedy patron nie miał na własne utrzymanie musiał mu pomagać , nie mógł pozywać patrona do sądu bez zgody pretora, Patron dziedziczył tez po bogatym wyzwoleńcu [pow. 100 tyś sestersów] jak jego dzieci, lub w

przypadku kiedy wyzwoleniec miał 3 dzieci nie dziedziczył

PATRON MIAŁ OBOWIĄZEK WOBEC WYZWOLEŃCA bronić wyzwoleńca w sądzie, Patron miał prawo odwołania wyzwolenia kiedy niewolnik okazywał jawną niewdzięczność

Osoby in mancipio i stany podobne Personae in mancipio – osoby będące pod władzą pater familias w wyniku mancypacji. Były to osoby wolne ale przez swego zwierzchnika familijnego odsprzedane w celu uzyskania korzyści majątkowych. Sytuacja podobna była u:

(1*) Addictus – dłużnik oddany wierzycielowi na mocy per manus iniectionem, aż do odpracowania zasądzonej kwoty

(2*) Redemptus ab hostibus – człowiek wykupiony z cudzej niewoli aż do uiszczenia kwoty wykupu

(3*) Liber homo bona Fide servines – osoba wolna która służyła jako niewolnik na własna zgodę(4*) Polonus - osoba wolna przywiązana do ziemi, której nie wolno było jej opuszczać

Obywatele rzymscy – nieobywatele Tylko obywatelom rzymskim przysługiwały:

- Uprawnienia polityczne- Nadział gruntów- Uprawnienia w zakresie rzymskiego prawa prywatnego

Obywatelstwo rzymski nabywało się przez:- urodzenie (matka musiała być rzymianką lub małżeństwo gdzie jedna osoba była rzymianinem)- Formalnie wyzwolony niewolnik- W drodze nadania (na zgromadzeniu ludowym nadawano obywatelstwo całym grupom

narodowym)- Za bohaterskie czyny

Lex Iulia et Plauta Papiria – pierwsze masowe nadanie obywatelstwa rzymskiego wszystkim obywatelom Italii Constituto Anatominia – nadanie obywatelstwa rzymskiego wszystkim mieszkańcom Imperium Romanum przez Cesarza Karakallę w 212 r. n. e.

Podział ludności:- Obywatele - Cives Romanis - Latini (nieco inne prawa koloniści zakładający kolonie na prawie latyńskim, Latini coloniari i od

czasów Augusta Latini Iuniani [wyzwoleńcy])- Peregrini- Niewolnicy

Osoby sui iuris i alieni iuris Sui iuris – osoby niepodlegające niczyjej władzy w rodzinie Alieni iuris – osoby podlegające władzy pater familias Pater familias – osoba stojąca na czele rodziny rzymskiej(mógł nim być tylko mężczyzna obywatel rzymski)Manus – władza rodzicielska Pater familias nad rodzinąPater potestas – Władza nad dziećmiManus - władza nad żoną Dominica potestas – władza nad niewolnikamiPersonae in mancipio – osoby wolne, sprzedane naczelnikowi rodzinny przez innego pater familiasPokrewieństwo Agnacyjne – pokrewieństwo polegające no podleganiu władzy wspólnego przodka

Osobą sui iuris można było zostać w sposób:- Naturalny – w wyniku śmierci pater familias- Sztuczny – np. przez emancipatio tako osoba nie podlegała już prawu spadkowemu

[początkowo]

Pokrewieństwo kognacyjnePokrewieństwo kognacyjne – pokrewieństwo krwi Linea recta – spokrewnienie w linii prostej (np. ja, ojciec ,dziadek, pradziadek itd.) =krewni wstępni(ascendenci)

Linea transvera vel obliqua – pokrewieństwo w lini bocznej – wspólny przodek = krewni zstępni(descendenci)Stopień pokrewieństwa = ile urodzeń taki stopieńPowinowactwo – stosunek powstały w wyniku małżeństwa

Zdolność prawna Zdolność prawna – sytuacja kiedy ktoś może być podmiotem w sprawie. W prawie rzymskim podmiotowość w prawie publicznym mieli wszyscy pełnoletni obywatele. W prawie prywatnym zdolność prawną otrzymywało się z chwilą śmierci pater familias (jeśli ojciec umarł przed urodzeniem dziecka, dziecko otrzymywało zdolność prawną w chwili urodzenia) lub w przypadku kiedy dziecko wywodziło z nieprawego łoża z chwilą urodzenia. Posiadanie zdolności prawnej zależało od trzech rzeczy(status):

- Libertatis- Civitatis- Familiae

Miał on wolny obywatel, nie zależała ani od wieku ani od płci.Nienarodzone dziecko(nasciturus) miało prawo spadkowe o ile urodziło się żywe według prokulianów musiało krzyknąć, Sabinianom wystarczył jakikolwiek znak życia. Curator ventris – kurator, który miał bronić praw dziecka (nienarodzone dziecko uważało się za narodzone jeśli chodziło o jego korzyści) Captis deminutio –utrata status (powodowała utarte zdolności prawnej)Captis deminutio maxima – największe uszczuplenie praw jednostki = kiedy tracił obywatelstwo i wolność np. popadnięcie w niewolę (taki obywatel miał ius postlimini (prawo powrotu) i fictio legis corneliae (obywatela rzymskiego który trafił do niewoli uwarzono za zmarłego)

Osoby prawneOsoba Prawna – grupa osób posiadająca podmiotowość prawnąPaństwo jako zbiorowość wszystkich obywateli posiadało majątek i mogło nim zarządzać tzn. posiadało zdolność prawną .Później osobami prawnymi były też:

Gminy Stowarzyszenia(w okresie pryncypatu)zakładane za zgodą senatu. Były to związki osób:

Wykonujących wspólny zawód.O podobnej sytuacji majątkowej.Związane kultem religijnym

Do założenia stowarzyszenia prawo wymagało co najmniej trzech osób

Fiscus - majątek państwowy zostawiony do dyspozycji cesarza Areanium - majątek państwowy należący do naroduInstytucje kościelne (okres chrześcijaństwa)Fundacje dobroczynne(V-VI w.) Piae causae Oeconomus – zarządca majątkiem fundacji

Rozdział V:

RodzinaZaręczyny:Sponsalia – zaręczynyZaręczyny było to uroczyste przyrzeczenie zawarcia małżeństwa w przyszłości. Były one zawierane w formie kontraktu słownego przez ojców osób zaręczających się lub przez samych zaręczających się o ile byli sui iuris (w przypadku nie dotrzymania można było się ubiegać o odszkodowanie). Później było też nieformalne nudus consensus – ich zerwanie nie powodowało żadnych konsekwencji. W okresie klasycznym zadatek

zaręczynowy(archa sponsalicia), jeśli zerwał młody tracił zadatek jeśli narzeczona, zwracała go poczwórnie, a później potrójnie.

Iustum matrimonium

Definicje małżeństwaIustum matrimonium – małżeństwoMałżeństwo to związek między mężczyzną i kobietą stanowiący wspólnotę całego życia zarówno według prawa boskiego jak i ludzkiego

Zawarcie małżeństwaPrawo nie regulowało sposobu zawierania małżeństwa (czynność prywatna i nieformalna)Warunki zawarcia małżeństwa:

- Afectio maritalis – trwała zgoda obu stron na pozostanie w związku małżeńskim- W przypadku osób alieni iuris potrzebna była też zgoda zwierzchników familijnych

Wymogi Iustum matrimoniumMałżeństwo było uważane za ważne według Prawa cywilnego kiedy spełniało warunki:

Conubium – Możliwość zawarcia małżeństwa uznanego w prawie rzymskim (posiadanie obywatelstwa, lub zgody ius conubium = nieobywatele)(plebejusze nie mieli conubium patrycjusze XII tablic)(brak conubium między krewnymi w linii prostej zawsze w bocznej do 4 stopnia)

Wiek chłopcy 14 lat, dziewczyny lat 12 Afectio maritalis – wola pozostawania w związku małżeńskim Później zakaz zawierania małżeństw między różnowiercami

Rozwiązanie małżeństwaMałżeństwo istniało tak długo póki istniało Afectio maritalis. Małżeństwo przestawało istnieć gdy:

Dochodziło do zgodnego porozumienia do rozwiązania (divortium) Bądź gdy jedno z małżonków wyrażało wolę zerwania związku (repudium) w przypadku kiedy

żona weszła pod władze męża conventio in manum mógł tego dokonać tylko mąż Na skutek śmierci lub utraty obywatelstwa

Conventio in manum Wejście żony do rodziny agnacyjnej męża:

Confarreatio – w obecności kapłanów i 10 świadków, przez ofiarowanie jowiszowi chleba orkiszowego (tylko patrycjusze)

Coëmptio – przez emancypacje w obecności 5 świadków i liberpensa za pomocą symbolicznej zapłaty dla pater familias lub żony jeśli była sui iuris.

Usus – roczne nieprzerwane przebywanie w domu męża

Coëmptio fiduicae causa – sztuczne wejście pod władze męża żeby pozbyć się niewygodnego tutora. W takim przypadku żona dziedziczyła po mężu tak jak jego dzieci.

Stosunki osobiste i majątkowe między małżonkami

Stosunki osobiste

Reverentia – obowiązek wzajemnego szacunku = zakaz wnoszenia przeciw sobie skarg infamujących.

Żona uzyskiwała: Tytuł mater familias Dzieliła status społeczny męża (honor matrimoni)

Miała obowiązki i powinności Zamieszkiwać z mężem Wychowywać dzieci zgodnie ze wskazówkami męża Dochowywać mu wierności (cudzołóstwo = adulterium = nawet śmierć)

Uprawnienia męża w stosunku do żony Nie miał prawa życia i śmierci W Conventio in manum sprawował na żoną władze sądową (tzw. Iudicium domesticum= sąd

domowy) Reszta podobnie jak w władzy nad dziećmi

Stosunki majątkoweW przypadku kiedy małżeństwo nie było Conventio in manum była rozdzielność majątkowa.W przypadku kiedy było Conventio in manum była wspólnota majątkowa. Żona nie dziedziczyła w swojej starej rodzinie agnacyjnej tylko w nowej, a cały majątek należał do męża.

Posag - Dos

Dos profectcia – posag od ojca lub dziadka żony. Dos adventicia – inna osoba np. żona, jej dłużnik itp.

Posag ustanawiano w formie: (str. 97) Dotis datio – przeniesienie własności Dotis dictio – jednostronne przyrzeczenie posagu Dotis promissio – przyrzeczenie posagu w formie stypulacji

Zwrot posagu dos recepticia - Zobowiązanie męża do zwrotu całego posagu w drodze stypulacji => pretor

dawał actio ex stipulatu. Actio rei uxoriae – skarga przeciw mężowi o zwrot majtku po potrąceniu części na

wychowanie dzieci (retentionis – nie więcej niż połowa posagu) i niekoniecznie od razu. Mąż był zobowiązany zwrócić w trzech rocznych ratach rzeczy zamienne inne od razu.

Donatio ante nuptis Zakaz darowizn między małżonkami.Donatio ante nuptis – darowizny przed małżeńskieDonatio propter nuptis – darowizny podczas małżeństwa (tylko prawo justyńańskie)

Ustawodawstwo małżeński AugustaLex Iulia de adulteriis coercendis – „wprowadzało” przestępstwo

1. adultorium – stosunek z zamężną kobietą2. stuprum – stosunek z wdową lub panną

jako przestępstwo prawa publicznego pod karą: 1. (w przypadku ojca mającego władze rodzicielską nad córką) nawet śmierci córki i cudzołożnika2. (w przypadku męża) śmierci cudzołożnika

3. po 60 dniach mogli wnieść skargę [proces karnym accusatio iure extreani] przy strupum od razu wszczynano proces karny(accusatio iure publico), karą było wygnanie na wyspę i konfiskata części majątku.

Lex Iulia de maritandis ordinibus – nakładała na mężczyzn w wieku 25 – 60 i kobiety 20 – 50 obowiązek pozostawania w związku małżeńskim. W przypadku śmierci jednej ze stron mężczyźni musieli natychmiast się ożenić, kobietom zostawiano pewien okres (vacatio) przypadku niedotrzymania warunków karą było pozbawienie praw dziedziczenia (caeblis)Lex Papia Poppaea – obowiązek posiadania dzieci, w przypadku nieposiadania dzieci karą w przypadku śmierci współmałżonka było otrzymanie tylko połowy przysporzenia (orbi). Osoby mające więcej niż jedno dziecko otrzymywały przywilej ius trium liberoum => kobieta uzyskiwała pełną zdolność czynności prawnych; mężczyźni mogli się uchylić od piastowania tuteli i kurateli.Wprowadzono też zakaz wychodzenia za mąż między senatorami i ich potomstwem i wyzwoleńcami oraz między wolnourodzonymi a kobietami o nagannej reputacji (aktorki, stręczycielki cudzołożnice)

KonkubinatConcubinatus – konkubinat – stałe pożycie między kobietą i mężczyzna między, którymi nie istniało conubium lub Afectio maritalis. Konsekwencjami były:

- Brak dziedziczenia dzieci w przypadku braku testamentu - Możliwość obdarowywania się - Dzieci nie były pod władzą rodzicielską

Pożycie mężczyzny i kobiety z których choćby jedno było niewolnikiem nazywano contuberium

PATRIA POTESTAS

Wejście pod patria potestas

Urodzenie z Iustum matrimonium Ojciec nabywał patria potestas nad dzieckiem tylko jeśli było ono zrodzone z iustum matrimonium jego lub jego syna o ile ten pozostawał pod jego władzą. Domniemania:

- Dziecko musiało się urodzić nie wcześniej niż w 182 dniu małżeństwa i nie później niż w 300 dniu po jego rozwiązaniu

- Ojcem dziecka jest mąż matki

Przysposobienie: adoptio i adrogatio

Adoptio – adoptować można było tylko osobę alieni iuris. Przez pozorny proces windykacyjny (podobnie jak w manussimo vindicta). W prawie justyńańskim dokonał się podział na:

- Adoptio plena – kiedy adoptującym był krewny wstępny adoptowanego. Adoptowany zrywał wszelkie stosunki Adrogatio z dotychczasową rodziną.

- Adoptio minus plena – adoptujący był osoba „obcą”. Adoptowany nie wchodził pod jego władze rodzicielską, ale otrzymywał prawo do poza testamentowego dziedziczenia.

Adrogatio – taka osoba musiała być sui iuris, traciła podmiotowość prawną, wszystkie osoby będące pod jej władzą rodzicielską wraz z nim przechodziły do nowej rodziny agnacyjnej. Takie przysposobienie odbywało się tylko przy udziale zgromadzenia ludowego. Później w drodze reskryptu.

Uprawnienia i obowiązki wynikające z patria potestas

Ojciec miał:Prawo życia i śmierci nad dziećmi

zakazano zabijać dzieci przed 3 rokiem życiamógł zabić kalekiego noworodka (powinien je najpierw pokazać sąsiadom)kiedy chciał zabić starsze dziecko, powinien przeprowadzić śledztwo w obecności tzw. Iudicium domesticum (tj. najbliższych krewnych), które musiało zaaprobować wyrok

Możność porzucenia lub sprzedaży dzieckaObowiązek utrzymania dzieciObowiązek wychowania dzieci zgodnie z dobrymi obyczajami (boni mores)Wykształcenie zgodne z jego pochodzeniem, stanem majątkowym, zasadami moralnymi i prawnymi

Wyjście spod patria potestasSposoby wyjścia spod patria potestas:Naturalne:

- Po śmierci ojca - Mężczyźni zajmujący kluczowe miejsca w państwie- Córki kiedy zostawały westalkami- Gdy ojciec tracił obywatelstwo - W zawieszeniu gdy ojciec dostawał się do niewoli

Sztuczne:- Emancipatio – 3 razy sprzedany syn, 1 raz córka i wnuki => po trzeciej sprzedaży zaufana osoba

odsprzedawała dziecko ojcu (za pomocą emancypacji, lub wyzwalał go za pomocą manumissio) a ten go wyzwalał otrzymując prawo patronatu.

- Później w prawie poklasycznym można było dokonać emancipatio poprzez reskrypt cesarski, w tym przypadku nie dziedziczył.

Sytuacja prawna osób będących pod patria potestas Początkowo była bardzo podobna do sytuacji niewolników. Dzieci nie mogły mieć majątku, ale ojciec mógł im wydzielić peculium. Za zadłużenia kontraktowe odpowiadał tak samo jak w przypadku niewolnika. Ponosił też odpowiedzialność naskalną. Taką samą jak w przypadku niewolnika(mógł go wydać[noxae datio]lub zapłacić zasądzoną sumę). Syn miał też tzw. Peculium castrense tj. majątek nabyty podczas służby wojskowej(jego prywatna własność, którą mógł zarządzać). Później powstało Peculium quasi castrense tj. majątek który posiadał w związku z piastowaniem funkcji państwowych. Później tylko to co syn dostał od ojca należało do zarządzania przez ojca. Wszelki darowizny spadkobrania nie wchodziły do majątku ojca. W razie śmierci syna i braku testamentu ojciec dziedziczył całość.Filius familias – ograniczona zdolność prawna dotyczyła swobodnego zarządzania Peculium castrense i Peculium quasi castrense

Powołanie opiekuna W przypadku, gdy osoba sui iuris nie była w stanie sama pokierować swymi czynami wyznaczano jej opiekuna lub kuratora.Tutela – opieka dzieliła się na:

Tutela impuberum – niedojrzałe kobiety i mężczyźni Tutela mulierum – dojrzałe kobiety

Powołanie opiekuna mogło nastąpić w testamencie (tutela testamentaria), lub na mocy ustawy XII tablic najbliżsi krewni agnacyjni (tutela legitimia); lub pretor (namiestnik na prowincji, a później pretor tutelaris) kiedy brakowało krewnych (tutela dativa)

Tutela impuberumTutor impuberis – zarządzał majątkiem pupila i uczył go jak prowadzić sprawy majątkowe, w wieku 7 lat pupil uzyskiwał prawo do podejmowania czynności przysparzających w przypadku czynności rozporządzających i zarządzających potrzebował zgody tutora (interpositio auctoritatis). Opieka gasła, gdy:

- Tutor lub pupil umierał (captis deminutio)- Pupil osiągał pełnoletniość

W przypadku niewłaściwej opieki tutora nad pupilem mógł on być pociągnięty do odpowiedzialności np. na mocy:- Accusatio suspecti tutoris – tj. skargi popularnej miała ona za zadanie odsunąć nieuczciwego

tutora testamentowego testamentowego na nieuczciwego tutora ściągało infamie.- Actio rationibus distrahendis – wytyczał pupil po dojściu do dojrzałości przeciw opiekunowi

ustawowemu, który rozmyślnie sprzeniewieżył jego majątek, otrzymywał podwójną wartość sprzeniewierzonego majątku.

- Actio tutelae – w której zarówno pupil jak i Tutor dochodzili swych praw

Tutela mulierum Dojrzała kobieta będąca pod opieką tutora, sama zarządzała swym majątkiem a zgody tutora (interpositio auctoritatis tutoris) potrzebowała tylko w najważniejszych sprawach: wyzwolenie niewolnika, testament, emancypacja zaciągnięcie zobowiązania o wielkiej wadze. (kobieta , która urodziła troje [wyzwolenia czworo] dzieci, później także kobieta, która dostarczyła statek do przewozu zboża z Egiptu, otrzymywała przywilej ius trium liberorum, który pozwalał jej pozbyć się tutora.). W późniejszym okresie pretor mógł nawet zmusić tutora na wyrażenie zgody (interpositio autortatis tutoris)

Kuratela Gdy należało zadbać nie o osobę lecz o majątek, prawo rzymskie posługiwało się instytucją kuratora. Najstarszą formą kurateli były:

- Cura furiosi – nad chorymi psychicznie- Cura prodigi – nad marnotrawcami

Na początku o podjęciu kroków w celu powstania kurateli decydowała rada rodziny. W okresie ustawy XII tablic prefekt, a później również prefekt Rzymu i namiestnik prowincji przeprowadzali postępowanie (cognitio) zakończone dekretem pozbawiającym chorego czy marnotrawcę zarządu majątkiem i wyznaczali mu kuratora. Kuratorami początkowo byli najbliżsi krewni agnacyjni później kognacyjni.

Później opieką kuratora były obejmowane:- Puberes minores viginti quinque amnis – osoby dorosłe które nie ukończyły 25 lat- curator minorum - minor mógł poprosić o udzielenie mu kuratora do pomocy przy zawieraniu

czynności prawnych. W przeciwieństwie do opiekuna, kurator był traktowany jako zastępca a minor mógł go pociągnąć do odpowiedzialności za pomocą: actio negotiorum gestoru.

W późniejszym okresie pretor wyznaczał kuratora w związku z konkretnymi sprawami:- Do strzeżenia nieobjętej masy spadkowej- Do ochrony interesów dziecka poczętego- Do pomocy starcom- Do pomocy ułomnym i chorym- Do załatwiania spraw osób nie obecnych

Zdolność do czynności prawnych:Zdolność do czynności prawnych – zdolność do samodzielnego składania i przyjmowania oświadczeń woli wywołujących skutki prawne, była czymś zupełnie odrębnym od zdolności prawnej.Ograniczenie zdolności prawnych ze względu na:

WiekInfantes - Dzieci do 7 roku życia były pozbawione zdolności do czynności prawnych poza drobnymi aktami życia codziennegoImpuberes - osoby w wieku 7-14 (chłopcy) 7-12 dziewczęta miały prawo do czynności przysparzających, oraz za zgodą tutora rozporządzających i zarządzających. W przypadku czynności kulejącej przysparzającej i rozporządzającej jednocześnie, na którą tutor nie wyraził zgody, czynność ta była ważna tylko w aspekcie przysporzenia, mogła się stać w pełni skuteczna po osiągnięciu przez pupila pełnoletniości i jej zatwierdzeniu (następowało wtedy ratihibitio)Puberes - Mężczyźni powyżej 14 roku życia pełnia zdolność do czynności prawnych, lecz do 25 roku posiadali kuratora= doradcę/zastępcę

Stan umysłowy osoby chore psychicznie traciły czasowo zdolność do czynności prawnych, lecz podczas „przebłysków”, kiedy osoba uznawana była za zdrową odzyskiwała tą zdolność.Płeć – kobiety powyżej lat 7 były pod opieką tutora, lecz pow. 12 był tylko funkcją symboliczną patrz tutela mulierum naciśnij prawym przyciskiem myszy i otwórz hiperłącze Marnotrawstwo (prodigus) pretor początkowo za pomocą (interdictio bonorum) odbierał marnotrawcy początkowo w ogóle możność zarządu majątkiem, w późniejszym zaś czasie ograniczał jego zdolność do czynności prawnych.

Infamia – utrata czci obywatelskiej. Mogła powstać bezpośrednio na skutek popełnienia czynu haniebnego lub w sposób pośredni na skutek wyroku w procesie karnym lub cywilnym. Osoba dotknięta infamią nie mogła być świadkiem przy czynnościach uroczystych, nie mogła występować w imieniu innych ani ustanawiać zastępców.

Rozdział VI

Rzeczy i ich podziałyPożytki (fructus)Fructus – były to rzeczy oddzielone od jakieś innej rzeczy w drodze normalnej eksploatacji gospodarczej i stanowiące przychód z tej rzeczy Rzymianie określali jako pożytki (owoce) naturalne (fructus naturales)

Fructus naturales – pożytki (owoce) naturalneFructus pendentes – owoce stanowiące część rzeczy, np. wełna na owcyFructus separati – rzeczy oddzielone od rzeczy macierzystejFructus civiles – dochody uzyskiwane z rzeczy w drodze czynności prawnej, np. czynsz z tytułu najmu

Podziały rzeczy (str. 118) Res in patrimonio – Res extra patrimonium

Res in patrimonio – rzeczy znajdujące się w majątku właściciela. Res extra patrimonium – rzeczy znajdujące się poza majątkiem właściciela.

Res corporales – Res incorporales Res corporales (rzeczy materialne) – rzeczy, które można poznać za pomocą dotyku (niewolnik, szafa, złoto) Res incorporales (rzeczy niematerialne) – rzeczy, których nie można dotknąć (spadkobranie, użytkowanie,

zobowiązania)

Res mancipi – res nec mancipi Res manipi – rzeczy wymagające mancypacji Res nec mancipi – rzeczy nie wymagające emancypacji

Ruchomości (res mobiles) – nieruchomości (res inmobiles)

Rzeczy oznaczone co od gatunku ( negus ) – rzeczy oznaczonego co do tożsamości ( species ) Oznaczone co do gatunku – były rzeczami zamiennymi(to co można zważyć, policzyć, zmierzyć), nie

posiadającymi żadnych szczególnych cech wyróżniających je od reszty Oznaczone co do tożsamości – inaczej niezamienne, były to rzeczy wyróżniające się jakimiś szczególnymi

cechami. Rzeczy zużywalne – rzeczy niezużywalne

Rzeczy zużywalne – to takie których normalne używanie prowadzi do ich zużycia (np. .żywność, pieniądze) Rzeczy niezużywalne – to takie, które nie ulegają zużyciu na skutek ich normalnego użycia

Rzeczy podzielne – Rzeczy niepodzielne Rzeczy podzielne – to takie, które można podzielić na części bez zmiany ich właściwości i wartości (np. wino

oliwa) Rzeczy niepodzielne - to takie, których nie można podzielić na części bez zmiany ich właściwości i wartości

(np. obraz, rzeźba, koń, owca)

Rzeczy pojedyncze – rzeczy złożone – rzeczy zbiorowe Rzeczy pojedyncze – stanowiły całość tak pod względem fizycznym jak i prawnym(belka, niewolnik) Rzeczy złożone – to rzeczy na, które składa się kilka pojedynczych elementów, połączonych ze sobą w

sposób trwały tak, że stanowią całość tak pod względem ekonomicznym jak i prawnym(np. budynek, wóz) Rzeczy zbiorowe – rzeczy fizycznie samodzielnych istniejących jako całość tylko w sensie prawno-

ekonomicznym(biblioteka, stado zwierząt)

Rozdział VII:

Władanie rzeczamiWłasność (władztwo prawne)Dominium / proprietas – WłasnośćRem meam esse ex iure Quiritium aio – rzecz jest moja według prawa kwiytówErus / dominus / proprietarius – WłaścicielPlena in re potestas – pełne władztwo nad rzeczą

Rodzaje własności1. Własność kwirytarna – przysługiwała tylko obywatelom rzymskim. Dotyczyła ona tak res mancipi jak i nec

mancipi. Przy przeniesieniu własności res mancipi należało dokonać formalnych aktów mancipatio lub in iure cessio, zaś własność res nec mancipi można było przenieść za pomocą nieformalnej traditio. Tylko właścicielom kwirytarnym przysługiwała ochrona według prawa cywilnego: rei vindicatio i actio negatoria.

2. Własność bonitarna – powstawała w wyniku nieformalnego przekazania res mancipi (np. przez traditio) nabywcy, wedle prawa właścicielem nadal był zbywca, nabywca miał tylko rzecz w swoim majątku, rzecz taka stawała się własnością nabywcy dopiero w drodze zasiedzenia (Actio Publiciana – ochrona pretorska własności bonitarnej przed właścicielem). Przed zasiedzeniem istniała tzw. Duplex dominium podwójna własność.

3. Nieruchomości w Prowincjach – należały bądź do cesarza, bądź do ludu rzymskiego. Faktycznie jednak należały do osób prywatnych. Ich władztwo, choć dziedziczne, zbywalne, bezwzględne nie było określane w źródłach jako ich własność.

4. Własność peregrynów – W świetle ius civile nie mogli być posiadaczami, a ich „własność” była chroniona przez pretora lub namiestnika prowincji. (do 212r. (Karakalla))

Uprawnienia właściciela i ich ograniczenia (str. 127)Uprawnienia;

Ius possidendi – prawo posiadania Ius utendi – używania Ius abutendi – zużycie rzeczy Ius frutendi – pobierania pożytków Ius disponendi – rozporządzania rzeczą

Ograniczenia:Ograniczenia publiczne

Sanitarne BudowlaneKomunikacyjneAdministracyjne

Ograniczenia obyczajowe (zaniedbywanie uprawy roli)Ograniczenia wynikające z prawa sąsiedzkiego Ciężary publiczne Prawa na rzeczy cudzej

Prawo elastyczne – po odpadnięciu jakiegoś ograniczenia prawo własności wracało do swych pierwotnych, nieograniczonych rozmiarów.Prawo bezwzględne – wyłączenie ingerencji innych osób, nikomu nie wolno wkraczać w sferę uprawnień właściciela

WspółwłasnośćCommunio pro indiviso –(współwłasność w częściach idealnych) współwłasność kiedy każdy z współwłaścicieli miał swój udział w części ułamkowej. Powstawała na skutek dziedziczenia, z tytułu spółki, zmieszania rzeczy jednorodnych.

Posiadaniem i jego rodzaje (władztwo faktyczne) str.130Posiadanie (possessio) – własność faktyczną

Przesłanki posiadania: Corpore possidere – trzymanie rzeczy swoich rękach Animus rem sibi habendi – wola zachowania rzeczy dla siebie Bonae fidei – posiadanie w dobrej wierze

Detencja – corpus (posiadanie rzeczy) bez animus (wola posiadania rzeczy)Posiadanie wadliwe – posiadanie nabyte od przeciwnika potajemnie, siłą, lub prekayjnie

Nabycie własności (str.133)Nabycie pierwotne i pochodneSposobami nabycia własności są:

Mancipatio – Akt uroczystego kupna sprzedaży, którego dokonać mogli tylko obywatele rzymscy w obecności 5 świadków, liberpensa (trzymającego wagę), mancipio accipiens(kupujący). Mancypacja wyszła z użycia w okresie prawa poklasycznego. W kodyfikacji justyniańskiej słowo mancipatio zostało zastąpione przez traditio.

In iure cesssio – pozorny proces windykacyjny

Traditio – przeniesienie prawa własności - (res nec manicpi) nieformalne wręczenie rzeczy z ręki do ręki. Potrzebne były jednak przesłanki (zbywca był właścicielem, istnienie zgodnej woli, a wręczenie rzeczy nastąpiło na zasadzie zgodnego tytułu [pobudki, celu])

Traditio brevi manu – dochodziła do skutku kiedy osoba nabywająca rzecz była już jej właścicielem naturalnym.

Constitutum possessorium – zbywca przenosił własność na nabywcę bez jej wydawania.

Traditio longa manu – przekazanie rzeczy bez fizycznego kontaktu (poprzez wkazanie)

Traditio symbolica – symboliczne przeniesienie własności (przekazanie kluczy do składu)

Usucapio i longi temporis praescriptio

Usucapio (zasiedzenie) – 1 rok ruchomości 2 lata nieruchomości. (Do Justyniana) Usucapio pro herede – miała zmusić heredes extranei do szybkiego wypowiedzenia się czy

przyjmują majątek spadkowy. Zasiedzenie testamentu (nie wymagano tytułu i początkowo dobrej wiary) zasiedzenie w przypadku nieobjęci spadku przez spadkobiercę.

Usureceptio finduciae causa – polegała na odzyskaniu przez zasiedzenie własnej rzeczy, która została przeniesiona fiducjarnie na inną osobę lub była zabezpieczeniem wierzytelności (finducia cum creditore contracta), bądź w celu przechowania lub użyczenia rzeczy (fiducia cum amico contracta). Gdy rzecz znalazła się w jakikolwiek sposób w rękach poprzedniego właściciela, wówczas bez względu na tytuł i dobrą wiarę odzyskiwał on własność przez zasiedzenie lub jeśli spłacił swój dług.

Longi temporis preascriptio – początkowo była tylko środkiem procesowym, skutecznym tak długo, jak długo pozwany był w posiadaniu gruntu. Z czasem stała się instytucją prawa materialnego – sposób nabycia własności gruntów prowincjonalnych.

Przesłanki zasiedzenia: Res habilis – to rzecz, która nadawała się do zasiedzenia Titulus – posiadanie musiało się opierać na słusznym i prawdziwym tytule Bona fides – dobra wiara (przy rozpoczęciu zasiedzenia) Possessio – oznaczało, że do zasiedzenia prowadziło tylko władanie rzeczą z wolą zatrzymania

jej dla siebie, sprawowane w sposób nie przerwany. Tempus – odpowiedni czas zasiedzenia

Occupatio (zawłaszczenie) – nabycie rzeczy niczyjej (zawładnięcie dzikimi zwierzętami, złowienie ryby, zawładnięcie rzeczami wyrzuconymi przez morze, mienie należące do nieprzyjaciela znajdujące się na terytorium rzymskim w chwili wybuchu wojny, rzeczy świadomie porzucone przez właściciela)

Accessio (połączenie) – do połączenia zaliczano:(nieruchomość z nieruchomością), przymulisko(rzeka osadzająca piasek), oderwanie kawałka gruntu, koryto wyschniętej rzeki, starorzecze, wyspa na rzece; a także (ruchomość z nieruchomością) (superficies solo cedit – rzecz trwale związana z gruntem jest własnością właściciela gruntu): postawienie domu, zasadzenie drzewa, zasianie (Ruchomości z ruchomością) po połączeniu rzecz stawała się własnością właściciela rzeczy głównej. W razie zlania płynów lub ciał stałych powstawała współwłasność w stosunku do wartości materiałów. W razie zlania pieniędzy właścicielem stawał się posiadacz. W przypadkuy złej wiary poszkodowany dysponował skargami: actio furti, condictio furtiva.

Specificatio (przetworzenie)

Sabinianie: właścicielem jest właściciel produktów

Prokulianie: rzecz należała do przetwórcy

Później złoty środek: jeśli można było przywrócić do stanu pierwotnego, właściciel materiału, a jeśli nie, przetwórca.

Thesaurus – znalezienie skarbu (rzeczy, która miała kiedyś właściciela ale była tak długo ukryta, że nie można było go ustalić), początkowo właścicielem skarbu był właściciel nieruchomości, poźniej własność państwa, później po połowie znalazcy i właścicielowi gruntu.

Fructus – pożytki, należały do właściciela rzeczy lub w niektórych przypadkach innym; emfiteucie z chwilą odłączenia od rzeczy macierzystej a ususfruktuarjuszowi i dzierżawcy z chwilą objęcia.

Nabycie posiadaniaDo nabycia posiadania potrzebny był corpus i animus

Ochrona własności (ochrona petytoryjna) (str. 146)

Rei vindicatio – Służyła dla ochrony własności kwirytalnej, kiedy jej właściciel został pozbawiony jej posiadania, przeciw posiadaczowi, który twierdził, że rzecz jest jego(contravindicatio). Na czas procesu Pretor powierzał rzecz jednej ze stron, która musiała zabezpieczyć drugą(obiecać oddanie rzeczy, dręczyciele odpowiadali za przekazanie rzeczy powrotem, później wytworzyła się inna forma sponsio praeiudicialis przyrzeczenie zapłaty). Pozywany musiał udowodnić, że rzecz jest jego a więc musiał udowodnić prawa wszystkich poprzedników do rzeczy, aż do nabycia pierwotnego, więc najczęściej udowadniał, że zasiedział rzecz. W takim procesie sędzia mógł tylko zasądzić określona sumę odszkodowania, żeby odzyskać rzecz pozwany musiał podczas sprawy zrzec się rzeczy(klauzula arbitralna). Zwrot pożytków: jeśli posiadacz był w złej wierze musiał zwrócić równowartość wszystkich owoców, jeśli w dobrej tylko od momentu ugruntowania sprawy. Wygrywający musiał zwrócić pozwanemu nakłady włożone w rzecz lub zezwolić na ich zabranie. Posiadaczowi w dobrej wierze musiał zwrócić nakłady konieczne (impensae necessariae) i nakłady użyteczne (impensae utilis). Nakłady zabytkowe(impensae voluptuariae) zdobiące mogły być zabrane jeśli było to możliwe bez uszkodzenia rzeczy.

Actio negatoria – wytyczał właściciel kwirytalny, który nie utracił posiadania rzeczy, a naruszający twierdził, że ma do niej prawo i w związku z tym naruszał posiadanie tej rzeczy. Powód musiał udowodnić, że jest właścicielem kwirytalnym a pozwany, że ma prawo naruszać własność powoda. Powód jeśli wygrał miał prawo do odszkodowania z zniszczenia spowodowane przez pozwanego oraz do Zabezpieczenia w formie stypulacji, że się to nie powtórzy

Actio Publiciana – Służyła do ochrony własności bonitarnej(1 p. n. e.) skarga posiadała fikcję upływy czasu potrzebnego do zasiedzenia a więc sędzia musiał traktować powoda jak właściciela kwirytalnego. Powód musiał udowodnić, że istnieją wszystkie przesłanki potrzebne do zasiedzenia oprócz upływu czasu. Kwestię pożytków i nakładów rozwiązywano podobnie do rei vindicatio. Była to ochrona względna tzn. tylko w stosunku do gorzej uprawnionych dlatego, jeśli pozwanym był właściciel kwirytalny prawie zawsze on wygrywał. Chyba że nie chciał wydać rzeczy właściciel bonitarny kopiował ekscerpcję(jeśli kupił rzecz bądź dostał ją z innego tytułu). Dwóch bonitarnych: 1) jeśli nabyli od jednej osoby ten, który nabył pierwszy, miał lepsze prawo 2) jeśli nabyli od dwóch różnych osób nie będących właścicielami to wygrywał ten, który rzecz miał aktualnie, Actio publiciana mógł wytoczyć też właściciel kwirytalny jeśli wiedział, że nie uda mu się przeprowadzić dowodu wymaganego przy reivindicatio, a także peregryn (w tym przypadku powstawała też fikcja bycia obywatelem).

Środki ochrony wynikające ze stosunków sąsiedzkich (str. 152)

Actio aquae pluviae arcendae – skarga przeciwko właścicielowi gruntu, który zmienił naturalny spływ wody i pogorszył tym stan sąsiada

Actio finium regundorum – skarga o wytyczenie zatartych granic. Jeśli spór dotyczył pasa szerszego niż 5 stóp należało wytoczyć rei vidicatio.

Cautio damni infecti – zabezpieczenie przed szkodą zagrażającą z sąsiedniego gruntu Żądanie kaucji złożonej w formie stypulacji o pokrycie ewentualnych szkód, jeśli nie pretor wprowadzał właściciela zagrożonego gruntu w czasowe posiadanie tego kawałka gruntu(missio In possessionem ex prima decreto) po roku wchodził w bezterminowe posiadanie w drodze do zasiedzenia

Operis novi nuntiatio – zakaz dalszego wznoszenia nowej budowli (opus) na gruncie sąsiada

Ochrona posiadania (interdykty) (str. 154)

Interdykty retinendae possessionis – służące do utrzymania naruszanego posiadania Interdykt uti possidetis – dotyczył nieruchomości, pretor nakazywał by przy posiadaniu

pozostał ten, który w chwili wydania interdyktu był posiadaczem niewadliwym (tzn. nie nabył przemocą, podstępem, prekaryjnie).

Interdykt utrubi – odnosił się do ruchomości, głównie niewolników. Pretor nakazywał w nim by przy posiadaniu pozostał ten, który w ciągu roku był dłużej posiadaczem w sposób niewadliwy.

Interdykty recuperandae possessionis – służące do odzyskania posiadania. Interdykt unde vi – przysługiwał niewadliwemu posiadaczowi, którego wyzuto z posiadania

siłą (w ciągu roku od wyrzucenia z posiadania) Interdykt de vi armata – przysługiwał wadliwemu posiadaczowi którego wyzuto z posiadania

siłą zbrojną, można go było wnieść nawet po upływie roku. Interdykt de precario – był skierowany przeciwko prekarzyście, który nie zwracał rzeczy

oddanej mu w prekarium Interdykty adipiscendae possessiois – Służyły do uzyskania posiadania

Interdykt Salwiański – dotyczył wejścia w posiadanie zastawionego przy umowie dzierżawy inwentarza

Interdykt quorum bonorum – umożliwiał dziedzicom prawa pretorskiego wejście w posiadanie rzeczy spadkowych

Zmiany w prawie poklasycznym i Justyniańskim (str. 156)W prawie poklasycznym interdykty posesoryjne stały się powództwami. W prawie justyniańskim interdykt de vi armata i interdykt unde vi połączono w jeden środek procesowy. Wyzuty siła mógł tylko w ciągu roku dochodzić zwrotu posiadania nieruchomości, a żądaniu temu nie można było przeciwstawić zarzutu posiadania wadliwego.

Służebności gruntowe (str. 158)Służebności gruntowe ( servitutes praediorum ) – stanowiły obciążenie jednego gruntu na rzecz drugiego (nie były związane z osobami). Oznaczało to, że każdorazowy właściciel jednego gruntu (władnący) mógł w ściśle określony sposób korzystać z gruntu sąsiada (służebny).

Służebności gruntów wiejskich – czyli te, które miały się przysłużyć uprawieiter – prawo przechodzenia pieszo lub konno przez grunt sąsiadaactus – prawo przepędzenia zwierząt pociągowych i przejazdu wozemvia – iter + actusaquae ductus – prawo doprowadzenia wody przez cudzy grunt aquae haustus – służebność czerpania wodypecoris ad aquam adpulsus – dopuszczenia bydła do wodyius pascendi – prawo wypasania calcis coquendae – wypalania wapnaharenae fodiendae – kopania piasku

Służebności gruntów miejskich – czyli te, które związane były z zabudowąServitutes oneris ferendi – prawo oparcia własnego budynku o ścianę sąsiada.Servitutes tigni immittendi – prawo wpuszczenia belki w budynek sąsiadaServitutes stillicidii – prawo ścieków i okapów, czyli kierowania ich na grunt sąsiadaServitutes altius non tollendi – ograniczenia wysokości budynku by nie zasłaniał słońca sąsiadowi

Służebności osobiste (str. 159)Służebności osobiste – Servitutes personarum – w swej konstrukcji zbliżone były do służebności gruntowych tylko, że przysługiwały konkretnej osobie, a nie były przypisane do gruntu niezależnie od osoby nim władającej, przez czas określony.

Ususfructus – Prawo pobierania pożytków z rzeczy bez naruszania jej substancji. Przedmiotem były rzeczy niezużywalne np. nieruchomości, niewolnicy. W celu zabezpieczenia właściciela ususfruktuariusz zawierał z nim stypulację gwarancyjną (cautio ususfructuaria).

Usus – Prawo pobierania pożytków z rzeczy, ale tylko na własne codzienne potrzeby. Nie mógł go odstąpić innej osobie

Quasi Ususfructus – kiedy przedmiotem umowy były też rzeczy zużywalne, ususfruktuafiusz zobowiązywał się zwrócić taką samą liczbą i tego samego rodzaju co rzeczy zużywalne..

Habitatio – prawo mieszkania w cudzym budynku Operae servorum et animalium – prawo korzystania z pracy cudzego niewolnika

Ustanowienie i wygaśnięcie służebności (str. 161)Ustanowienie:

In iure cessio Mancipatio (grunty wiejskie) Przeniesienie praw Testament Zasiedzenie

Wygaśnięcie Zniszczenie rzeczy Zbieg z prawem własności Zrzeczenie się Niewykonywanie przez długi okres czasu

Ochrona służebności (str. 161)Wszystkie służebności podlegały ochronie za pomocą skargi in rem, skutecznej erga omnes, kto naruszył uprawnienie mającego daną służebność. Skarga ta, zwana vindicatio servitutis lub actio confessoria, była kierowana przez mającego służebność najczęściej przeciw właścicielowi, który uniemożliwiał wykonanie służebności. Było to powództwo przeciwne do actio negatoria.

Zasady dotyczące służebności (str. 162)1. Służebność nie polega na działaniu. Właściciel tylko powstrzymuje się od działania (non facere) lub znosi

cudze działanie (pati)2. Nie może istnieć służebność na służebności3. Służebność należy wykonywać oględnie (w sposób jak najmniej uciążliwy dla właściciela)4. nie można mieć służebności na własnej rzeczy5. Służebności gruntowe powinny być ustanawiane na gruntach sąsiednich6. powinny przynosić gruntowi władnemu stałe korzyści

Zastaw (str. 162)Zastaw – realne zabezpieczenie wierzytelności

Fiducia – dłużnik dla zabezpieczenia realizacji swojego długu, przenosił za pomocą czynności fiducjarnej na wierzyciela własność rzeczy. Wierzyciel początkowo nawet po spłacie długu miał tylko moralny obowiązek oddania rzeczy. Aby zabezpieczyć interesy dłużnika zaczęto dodawać nieformalne porozumienie pactum fiduciae, na mocy którego, zastawnik był już zobowiązany do oddania zastawionej rzeczy (actio finduciae directa – infamujące powództwo o odzyskanie zastawionej rzeczy)

Zastaw ręczny (pignus) – powstawał na skutek zawarcia kontraktu realnego, w którym zastawca przenosił na zastawnika jedynie detencję, czyli possesio naturalis zastawianej rzeczy, zatrzymując prawo własności.

Zastaw umowny (hipoteka) -

Ustanowienie i wygaśnięcie zastawu (str. 164)Zastaw ustanawiano najczęściej w drodze nieformalnej umowy między dłużnikiem i wierzycielem. W pewnych typowych sytuacjach nie trzeba było nawet umowy, gdyż uważano, iż zastaw został ustanowiony milcząco, na podstawie zwyczaju lub przepisu prawa. Zastaw mógł ustanowić również sędzia w celach egzekucyjnych. Zastaw będąc prawem akcesoryjnym gasł w chwili wygaśnięcia zobowiązania, którego wykonanie zabezpieczał. Na mocy konstytucji cesarza Gordiana, ustanowiono prawo wierzyciela do zatrzymania przedmiotu zastawu, nawet po zapłaceniu zabezpieczonego nim długu, jeśli wierzyciel miał wobec tego samego dłużnika inną, niezrealizowaną jeszcze wierzytelność (tzw. pignus Gordianum)

Przedmiot zastawu (str. 165)Przedmiotem zastawu mogły być poszczególne rzeczy materialne. W okresie cesarstwa pojawił się zastaw na całym majątku dłużnika: hipoteka generalna. Zaczęto też ustanawiać zastaw na poszczególnych rzeczach niematerialnych – prawach, np. użytkowaniu.

Realizacja zastawu (str. 165)Zastawnik mając possesio naturalis mógł rzecz oddać w podzastaw, ale nie mógł jej używać. W przypadku użytkowania zastawionej rzeczy popełniał furtum usus. Mógł je używać tylko w drodze dodatkowej umowy z zastawcą pactum antichreticum. W razie niespełnienia świadczenia w określonym terminie wierzyciel mógł zaspokoić swą wierzytelność z zastawionej rzeczy, na warunkach określonych przez umowę (Zastawnik mógł móc np. sprzedać rzecz, a nie mógł stać się jej właścicielem (pactum de vendendo)), nadwyżkę wynikłą ze sprzedaży musiał zwrócić dłużnikowi. W przypadku hipoteki należało najpierw wejść w posiadanie rzeczy. Służyła do tego actio Serviana skuteczna wobec wszystkich.W przypadku hipoteki, kiedy było więcej niż jeden zastaw ustanowionych jednocześnie początkowo rolę uprzywilejowaną miał ten, który miał rzecz, później prawa wszystkich się zrównały. W przypadku różnych okresów pierwszeństwo miał ten u którego dłużnik zadłużył się najwcześniej.

Emfiteuza (str. 167)Emphyteusis - wieczysta dzierżawa, istniała dopóki dzierżawca i jego spadkobiercy płacili czynsz - vectigal. Formalnie wyodrębniła się dopiero za czasów cesarza Zenona. Stan prawny Emfiteuty był niemal taki sam jak właściciela. Musiał on tylko płacić czynsz i musiał powiadomić o planowanym zbyciu właściciela, który mógł skorzystać z prawa pierwokupu. Jeśli tego nie zrobił otrzymywał 2% ceny uzyskanej przez emfiteuzie. Nie mógł też pogarszać rzeczy. W razie niespełnienia powyższych punktów właściciel miał prawo odwołać emfiteuzę.

Superficies Prawo na rzeczy cudzej – dziedziczne i zbywalne prawo do odpłatnego korzystania z budynku wzniesionego na cudzym gruncie. (?) Budynek na ziemi cudzej, podobne do Emfiteuty tylko nie musiał powiadamiać właściciela o sprzedaży budynku a Właścicielowi nie przysługiwało prawo pierwokupu.

Rozdział VIII:

SpadkiHereditas (str.170)Spadkobranie (hereditas) – jest wejściem w ogół praw, jakie posiadał zmarły. Wraz z śmiercią osoby gasły tylko uprawnienia dotyczące prawa rodzinnego(np. patria potests, manus, tutela). Na spadkobiercę przechodziły nie tylko rzeczy materialne ale i uprawnienia a także obowiązki zmarłego. W prawie archaicznym na spadkobiercę

przechodziły też obowiązki wynikające z prawa sakralnego. Majątek spadkobiercy (heres) zlewał się z majątkiem wraz ze wszelkimi związanymi z tym konsekwencjami. Od ustawy XII tablic spadkobiercą mogła się stać tylko osoba powołana do spadku. Powołanie to (delatio hereditatis) następowało bądź na podstawie testamentu (ex testamento), bądź na podstawie przepisów prawa (ad intestato). Powołana osoba powinna wyrazić wolę przyjęcia spadku (acquisitio hereditatis) przez cały okres prawa rzymskiego (z wyjątkiem prawa poklasycznego) dziedzicem mogła być tylko jedna osoba, z pewnymi wyjątkami testamencie żołnierskim, oraz dziedziczeniu przeciwtestamentowym..Semel heres temper heres – kto raz zostanie dziedzicem pozostanie nim na zawsze

Geneza bonorum possessio (str. 171)Spadkobiercą stawała się osoba powołana do spadku zgodnie z ius civile jednak już w prawie poklasycznym z dziedziczeniem cywilnym współistniało dziedziczenie oparte na prawie pretorskim (bonorum possessio).I. w prawie XII tablic tylko jedna osoba mogła stać się heres, i mogła nią zostać tylko osoba będąca pod władzą spadkobiercy dalsi krewni powołani do spadku (poximi aganti, gentiles), otrzymywali tylko majątek. Heres stawał się dziedzicem z mocy prawa, a agnaci i wentyle musieli prosić pretora o wprowadzenie ich w posiadanie czyli o bonorum possessio.II. powodem powstania dziedziczenia pretorskiego były spory między dziedzicami, którzy pretendowali do spadku na podstawie ius civile. Na czas sporu pretor przyznawał bonorum possessio tej osobie, która jego zdaniem miała największe szanse wygrać proces. III. inną tezą powstania bonorum possessio była stosunkowo mała liczba dziedziców według ius civile i związane z tym częste przypadki występowania hereditas iacens tzn spadku leżącego czyli nie objętego przez uprawnionego dziedzica . Z czasem ingerencja pretorska nabrała kształt uzupełniania luk w prawie.

Sytuacja prawna dziedzica prawa pretorskiegoWedług przeważających opinii dziedzic prawa pretorskiego (bonorum possessor) nie był sukcesorem uniwersalnym, jakim był dziedzic prawa cywilnego – heres. Stawał się tylko posiadaczem niektórych przedmiotów wchodzących w skład spadku, które mógł dopiero zasiedzieć (usucapio pro herede). Pretor dawał mu środki ochrony analogiczne do tych które miał heres, były to: interdictum quorum bonorum – o wydanie majątku spadkowego, oraz skargi z zastosowaniem fikcji bądź z przestawionymi podmiotami (w przypadku ochrony własności i dochodzenia wierzytelności).

Pojęcie testamentuTestament to jednostronne rozporządzenie ostatniej woli na wypadek śmierci, zawierające ustanowienie dziedzica. 1. Jako rozporządzenie ostatniej woli mógł być aż do śmierci testatora zmieniany. 2. Rodził skutki dopiero z chwilą śmierci spadkodawcy3. Musiał zawierać ustanowienie dziedzica – heredis institutio4. Ustanowienie dziedzica stanowiło początek i podstawę całego testamentu5. Dziedzic powinien być ustanowiony do całości spadku

W prawie poklasycznym w przpadku ustanowienia większej liczby heredes, te dodatkowe postanowienia zaczęto traktować jako wskazówki przy podziale spadku na podstawie actio familiae erciscundae.

Archaiczne formy testamentuPrawo okresu XII tablic znało dwie publicznie, ustne formy tworzenia testamentu:

Testamentum calatis comitiis – mógł być sporządzony w czasie pokoju na zwoływanych dwa razy do roku zgromadzeniach ludowych, do jego ważności potrzebna była aprobata zgromadzenia (nie było jednostronnym oświadczeniem woli)

Testamentum in procinctu – polegał na jednostronnym oświadczeniu woli testatora wobec kilku najbliżej stojących w szyku bojowym świadków.

Mancipio familiae – testament mancypacyjny (str. 174)Mancipatio familiae było formą finducjarną. Spadkodawca fikcyjnie sprzedawał swój majątek zaufanej osobie, aktem emancypacji przy, którym dodawał ustne polecenie by po jego śmierci przekazał majątek wskazanej w ustnym poleceniu (nuncupatio) osobie. Nabywca przekazywał po śmierci majątek testatora za pomocą mancypacji spadkobiercy.Testament mancypacyjny - Z biegiem czasu decydującego znaczenia nabrała nie sama mancypacja nuncupatio, w związku z tym familiae emptor nie nabywał własności majątku tylko stawał się wykonawcą testamentu.Nuncaptio zaczęto wydawać w formie pisemnej. Dokument ten natychmiast po sporządzeniu pieczętowano a na sznurku wiążącym tabliczki z tekstem przykładało swe pieczęci 5 świadków.

Testament pretorski (str. 175)Pod koniec republiki dwie pierwsze sposoby spadku publicznego zanikły. W I w. p.n.e. powstał testament pretorski Podstawą jego skuteczności była zapowiedź pretora w edykcie, że udzieli bonorum possessio każdemu kto przedłoży pisemny dokument opatrzony pieczęciami 7 świadków (5 świadków, familiae emptor i liberpens)W okresie klasycznym testamenty sporządzano w formie testamentu pretorskiego lub testamentu mancypacyjnego.

Testamenty w okresie poklasycznymWyłoniły się publiczne formy testamentu:

testamentum apud acta conditum - wpisaniu ostatniej woli testatora do akt sądowych testamentum principi oblatum - złożenia ostatniej woli w kancelarii cesarza testamentum tripertitum – prywatna forma testamentu pisemnego testament holograficzny – własnoręcznie sporządzony i podpisany przez testatora

Testament żołnierskiTestament żołnierski był ważny nawet bez wyznaczenia dziedzica, poprzez rozporządzenie legatów. Można było wyznaczyć dziedzica do poszczególnych rzeczy, można było też dodać termin lub warunek rozwiązujący, można było ustanowić dziedzicem peregryna czy latyna, pominięcie sui heredes nie powodowało żadnych reperkusji, tracił ważność w rok po zwolnieniu ze służby wojskowej.

Heredis institutio (str. 176)Ustanowienie dziedzica w okresie prawa przedklasycznego i klasycznego musiało nastąpić w słowach imperatywnych: niech Tytus będzie lub nakazuje by Tytus został; mniej stanowcze sformułowania powodowały nieważność testamentu. Ustanowienie dziedzica musiało być na początku testamentu. Postanowienia poprzedzające ustanowienie dziedzica uważano za nieważne (prokulianie uważali, że ustanowienie tutora może wyprzedzić heredis institutio). Dziedzic powinien być ustanowiony do całości spadku lub jego ułamkowej części. Tylko dzięki interpretacji woli testatora można było uznać inny zapis niż część ułamkową przeliczając ją na część ułamkową. Wyznaczona osoba powinna być indywidualnie określona np. mój najstarszy syn. Osoby prawne mogły zostać dziedzicami dopiero w okresie poklasycznym.

Substitutio (str. 178)Ustanowienie dziedzica mogło nastąpić pod warunkiem zawieszającym. Typowym przykładem była substytucja (subsitutio) czyli podstawienie testamencie ustanawiano kilka stopni spadkobierców na wypadek kiedy pierwszy z nich nie mógł lub nie chciał przyjąć majątku. - Substytucja pospolita – vulgaris - ustanowienie kilku stopni spadkobrania na wypadek kiedy pierwszy i następni nie mogli lub nie chcieli wziąć spadku na końcu zazwyczaj stawiano niewolnika, który stawał się wolny. - Substytucja pupilarna – pupillaris - ustanawiano ją dla niepełnoletniego na wypadek nie dojścia jego do lat pełnoletnich - Substytucja quasi pupilarna – quasi pupillaris - była to substytucja dla umysłowo chorego.

Inne postanowienia zawarte w testamencie (str. 179)Warunek potestatywny zawieszający ujemny (Cautio Muciana) W tym przypadku dziedzic powinien otrzymać spadek dopiero po śmierci, juryści rozwiązali tą sprawę: dziedzic otrzymywał spadek pod warunkiem, że przyrzekł w drodze stypulacji zwrot majątku jeśli nie dotrzyma warunku.

Wydziedziczenie ( exheredatio ) i tzw. Dziedziczenie przeciwtestamentowe. (str. 180) ?!W przypadku kiedy testujący nie chciał, żeby ktoś po nim dziedziczył musiał go wyraźnie wydziedziczyć (exheredatio) podobnie kiedy chciał tylko jedno ze swoich dzieci ustanowić dziedzicem pozostałe dzieci musiał wydziedziczyć po imieniu lub inny wyraźny sposób. Jeśli testator nie wydziedziczył kogoś, dochodziło do dziedziczenia przeciwtestamentowego formalnego. Jeśli nie wydziedziczył syna testament uważano za nieważny i dochodziło do dziedziczenia pozatestamentowego. Jeśli zaś pominął inne osoby testament był ważny ale pominięte osoby dziedziczyły kosztem wymienionych w testamencie. Jeśli osobami uwzględnionymi w testamencie były osoby sui heredes wówczas pominięta osoba dziedziczyła swoją część testamentową, jeśli zaś były to osoby postronne, to pominięta osoba –y dziedziczyły ½ spadku. Początkowo ojciec powinien wydziedziczyć tylko osoby będące pod jego władzą później musiał wydziedziczyć wszystkie dzieci i ich potomstwo w linii męskiej (Pretorskie dziedziczenie pozatestamentowe). Justynian postanowił, że wszystkie dzieci i wnuki (po synu) powinny być wydziedziczone imiennie a niedokonanie tego powodowało dziedziczenie beztestamentowe. Później pod koniec republiki zaczęto uważać, że wydziedziczenie najbliższych zwłaszcza sui heredes na rzecz osób postronnych jest sprzeczne z naturalnym porządkiem rzeczy. Tacy testatorzy byli traktowani jak osoby działające w zamroczeniu umysłu, a taki testament był nazywany testamentum inofficiosum i można go było obalić. Początkowo dziedzic prawa cywilnego mógł wnieść skargę przeciw dziedzicom testamentowym o wydanie spadku (hereditas petitio) przeciw dziedzicowi testamentowemu. U schyłku republiki utworzono nową skargę querela inofficiosi testamenti (w ciągu 5 lat osoba uprawniona do bonorum possessio ad intestato) wytoczenie tej skargi prowadziło do obalenia testamentu [dzieci i dalsi krewni zstępni w linii męskiej; parentes; brat i siostra{jeśli spadkobiercą była osoba niegodziwa}] wyżej wymienione osoby mogły wystąpić z tą skargą wtedy gdy w normalnych warunkach by dziedziczyli a ze spadku nie otrzymali co najmniej minimalnego udziału zwanego zachowkiem (pars legityma, portio debita) do Justyniana ¼ (od Justyniana 1/3 , wyjątkowo1/2) tego co dana osoba by otrzymała przy dziedziczeniu beztestamentowym, w przypadku braku zachowka osoba do niego uprawniona mogła obalić testament wnosząc querela inofficiosi testamenti po czym dochodziło do dziedziczenia beztestamentowego (możliwość obalenia testamentu z tego powodu dziedziczenie przeciwtestamentowe materialne). Justynian określił przypadki kiedy można było wydziedziczyć syna, oraz określił że dziedzice całkowicie pominięci w testamencie mogli wnieść querela inofficiosi testamenti a ci co dostali za mały zachowek skargę o uzupełnienie zachowka actio ad supplendam legitimam.

Nieważność i nieskuteczność testamentu (str. 182)Osoba sporządzająca testament powinna być do tego uprawniona (dojrzała sui iuris(wyjątek stanowiła osoba rozporządzająca peculium: castrense, quasi castrense, oraz adveniticium)). Dziedzicem mógł zostać (tzn. miał tzw. testamenti factio passiva) każdy obywatel rzymski. Testament musiał też zawierać dziedzica. Testament początkowo ważny mógł stracić swoją moc gdy po sporządzeniu aktu powiększyła się liczba osób będących pod władzą testującego. Testament mógł stać się bezskuteczny gdy ustanowiony w nim dziedzic nie chciał lub nie mógł przyjąć spadku. Unieważnienie testamentu mogło nastąpić tylko poprzez ustanowienie nowego testamentu. W prawie pretorskim zniszczenie testamentu uważano za jego unieważnienie. Dopiero w prawie Justyuniańskim dozwolono unieważnienie testamentu bez pisania nowego.

Kodycyl (str. 183)Od czasu Augusta przyjęto, że pewne postanowienia na wypadek śmierci można było zawrzeć, w formie prośby w nieformalnym liście zwanym kodycylem (codocilli) skierowanym do spadkobierców testamentowych (jeśli sporządził testament) bądź beztestamentowych (jeśli nie sporządził testamentu). Rozporządzenia te mogły zawierać różne nieformalne zapisy (fideikomisy) i wszystkie inne dyspozycje testamentowe oprócz ustanowienia dziedzica i wydziedziczenia. Dlatego w testamentach umieszczano często klauzule kodycylarną, która w razie obalenia go na

podstawie nieodpowiedniej formy lub treści utrzymać go w mocy jako kodycyl. A spadkobiercy w nim ustanowieni byli traktowani jako fideikomisariusze uniwersalni.

Dziedziczenie beztestamentowe ( ab intestato ) wstęp W przypadku kiedy zmarły nie zostawił testamentu lub kiedy jego testament był nieważny dochodziło do dziedziczenia beztestamentowego, zwanym również dziedziczeniem ustawowym.

Dziedziczenie według ustawy XII tablicWedług ustawy XII tablic po zmarłym dziedziczyli tylko krewni agnacyjni. Jeśli zmarły był osobą wolno urodzoną (ingennus), dziedziczono po nim w następującej kolejności:

W pierwszej kolejności dziedziczyły te osoby, które z chwilą śmierci spadkodawcy stawały się osobami sui iuris (sui heredes) (wszystkie dzieci z iustum matrimonium, adrogowane, adoptowane, nienarodzone i żona jeśli była pod manus męża). Każde dziecko dostawało tyle samo według głów (in captia). W razie śmierci syna mającego dzieci, wnuki, itd. jego dzieci dzieliły się częścią rodzica (in stripes)

W przypadku braku sui heredes do spadku powoływano najbliższych krewnych agnacyjnych proximi agnati czyli te osoby, które pozostawały wcześniej pod władzą jednego przodka (rodzeństwo, oraz matka jeśli była pod władzą męża) krewni agnacyjni tego samego stopnia dziedziczyli według głów, bliżsi krewni odsuwali od dziedziczenia dalszych krewnych, w przypadku braku rodzeństwa dziedziczyli synowie zmarłego brata –ci według in stripes.

Gdy brakowało poximi agnati, według ustawy XII tablic do spadku byli powoływani członkowie rodu (gentiles) – gentyle.

Po zmarłym wyzwoleńcu (a także emancypowanym synu) dziedziczyły jego dzieci. Jeśli ich nie miał dziedziczył patron lub potomstwo patrona. Po latynach dziedziczyli jego byli właściciele. Jeśli najbliższy krewny nie przyjął spadku nie oferowano go dalszym krewnym tylko stawał się spadkiem leżącym (hereditas iacens) i do czasów Augusta każdy mógł go zasiedzieć, od czasów Augusta przepadał na rzecz skarbu państwa.

Dziedziczenie według edyktum pretorskiego (str. 185) W pierwszej klasie – unde liberi – powołane do spadku po zmarłym były wszystkie jego dzieci, o ile nie

weszły do nowej familii oraz dalsi zstępni w linii męskiej. Wewnątrz tej klasy dziedziczyło się podobnie jak w przypadku dziedziczenia ustawowego. W przypadku kiedy o bonorum possessio ubiegał się emancypowany syn i jego dzieci dzielili się po połowie. Emancypowany syn mógł ubiegać się o spadek tylko pod warunkiem collatio bonorum (zaliczenia na dział spadkowy). Od pierwszego wieku emancypowany syn musiał się podzielić z rodzeństwem czystym majątkiem, podobnie objęto później tą zasadą córki ze względu na otrzymany posag (collatio dotis), czy dziedzica , który za życia spadkodawcy otrzymał darowiznę (collatio donationis)

W razie braku lub niezgłoszenia się nikogo z pierwszej klasy do dziedziczenia dochodziła druga klasa unde legitimi – krewni agnacyjni, którzy dziedziczyli według ius civile

W trzeciej klasie – unde cognati - do dziedziczenia byli dopuszczeni wszyscy krewni kognacyjni, zarówno linii męskiej jak i żeńskiej do 6 stopnia (7 w przypadku prawnuków rodzeństwa)

W czwartej klasie – unde vir et uxor dziedziczyli po sobie małżonkowie.

Successio ordinum et graduum jeśli w określonym czasie do spadku nie zgłosili się bliżsi krewni, pretor oferował go dalszym krewnym w tej samej klasie lub dziedzicom z następnej klasy.

Zmiany w dziedziczeniu beztestamentowym w okresie pryncypatu (str. 187)Cesarz Klaudiusz przyznał prawo dziedziczenia matce posiadającej ius trium liberorum prawo do dziedziczenia po jej dzieciach jeśli nie wyprzedziły jej, jej wnuki ojciec lub matka męża. Postanowienie Klaudiusza potwierdzono w senatus consultum Tertullianum (za Hadriana). Justynian dał go każdej matce. Od 178 po zmarłej matce dziedziczyły wszystkie jej dzieci, nawet nieślubne.

Dziedziczenie według nowel Justyniańskich (str. 187)Całkowite zniesienie pokrewieństwa agnacyjnego na rzecz kognacyjnego. Powołano 4 klasy krewnych kognacyjnych

Liberii legitimi – dzieci, a zamiast nieżyjących wnuki itd. (także córki). Zrównanie w prawach do dziedziczenia mężczyzn i kobiet. Gdy nie było dzieci z iustum matrymonium ani wnuków itp. Do dziedziczenia mogły dojść dzieci z konkubinatu (otrzymywały 1/6 spadku po ojcu).

Ascendenci - krewni wstępni i rodzone rodzeństwo ojca a także dzieci po zmarłych braciach i siostrach. Żyjący rodzice wykluczali dziadków jeśli nie było rodziców jedną połowę otrzymywali wstępni ojca a drugą wstępni matki.

Rodzeństwo rodzone i przyrodnie, rodzone wykluczało przyrodnie (nie wnukowie przyrodnich) Wszyscy inni krewni kognacyjni

Kwarta ubogiej żony – jeśli żona była uboga miała prawo do czwartej części spadku, jeśli dziedziczyło więcej niż troje dzieci żona dziedziczyła na równi z nimi. Zakazał też wstępnym wydziedziczać zstępnych bez podania odpowiedniej przyczyny.

Nabycie spadku i Sytuacja spadkodawcy (str. 189)Samo powołanie do spadku (delatio hereditatis ) nie powodowało nabycia spadku. Tylko sui heredes nabywali spadek z mocy prawa (ipso iure), często bez swej zgody. Stąd ich nazwa: dziedzice konieczni (heredes necessarii) dziedzicem koniecznym był też niewolnik wyzwolony i wyznaczony na spadkobiercę. Wszyscy inni tzw. heredes extranei aby nabyć spadek (acquisitio hereditatis) musieli wyrazić swoją wolę, dlatego nazywani byli heredes voluntarii. Gaius wymienia trzy sposoby wyrażenia woli:

1. Formalne oświadczenie dziedzica o przyjęciu spadku (cretio), konieczne później w wypadku wyznaczenia takiej formy w testamencie. (Skoro X wyznaczył mnie dziedzicem postanawiam przyjąć spadek)

2. Działanie za spadkobiercę (pro herede gestio) wystąpienie w roli dziedzica3. Jakiekolwiek nieformalne oświadczenie woli o przyjęciu majątku (nuda voluntate). Do momentu

wyznaczonego przez pretoraW prawie pretorskim wszyscy musieli prosić pretora o ich wprowadzenie w posiadanie majątku w ciągu 100 dni (parentes i liberii w ciągu roku)Transmisja (transmissio) - prawo przyjęcia spadku (w określonym terminie) nie przez powołanego ale przez jego spadkobierców.Beztestamentowy heres extraneus mógł jeszcze przed przyjęciem spadku odstąpić przed pretorem powołanie do spadku (in iure cessio hereditatis).Każdy spadkobierca mógł też po przyjęciu spadku sprzedać go (venditio hereditatis). W takim przypadku jednak dochodziło tylko do sukcesji syngularnej.Nabyty spadek mógł być odebrany spadkobiercy tylko wtedy, kiedy okazał się on osobą niegodną dziedziczenia. Niegodność stwierdzano w postępowaniu extra ordinem, a odebrany spadek przypadał z reguły fiskusowi.Pod koniec republiki sui heredes mogli prosić pretora o beneficium abstinendi czyli dobrodziejstwo powstrzymania się od nabycia spadku.W okresie prawa klasycznego, niewolnik który stał się dziedzicem mógł prosić pretora o separatio bonorum czyli możliwość oddzielenia majątków, ograniczając jego odpowiedzialność za długi spadkowe jedynie do spadku.Beneficium separationis bonorum – oddzielenie majątków przez pretora.Justynian dla dziedziców - beneficium inventarii – dziedzic mógł w odpowiedniej formie sporządzić inwentarz rzeczy spadkowych i tylko do tej kwoty odpowiadać za długi.

Wielość dziedziców (str. 191)Współdziedzice (coheredes) - każdy z dziedziców powoływany był do całego spadku lecz otrzymywał tylko część, ponieważ jego uprawnienia były ograniczane przez uprawnienia innych współdziedziców. Więc jeśli ktoś z jakiś powodów nie przyjął spadku ani nie przekazał go innej osobie, ani nie było substytuta, to pozostałe części automatycznie się powiększały w częściach proporcjonalnych do ich udziałów prawo przyrostu (ius accrescendi), . W dawnym prawie sui heredes mogli kontynuować jedność majątku tworząc consortium ercto non cito, które mogło być zniesione w każdej chwili przez skargę actio familiae erciscundae.

Ochrona spadkobiercy (str. 192)Hereditatis petitio – skarga do ochrony praw dziedzica (dziedzic prawa cywilnego), służyła do wydania spadku jako całości.(possessor pro herede – ten, który rościł sobie prawo do majątku) lub w okresie procesu formułkowego przeciw temu kto kwestionował prawo (possessor pro possessore).Interdicum quorum bonorum – interdykt chroniący posiadanie dziedzica prawa pretorskiego.

Zapisy testamentowe (legaty) (str. 193) Legat windykacyjny (per vindicationem) – Ustanawiano w słowach: Daję/ zapisuje i powodowało to, że

z chwilą przejęcia przez spadkobiercę spadku legatariusz stawał się właścicielem kwirytalnym rzeczy. (Przysługiwała mu rei vindicatio).

Legat damnacyjny (per damnationem) – Ustanawiano w słowach Daję/ wydaję zapis ten w żaden sposób nie powodował powstania własności kwirytalnej, lecz powodował wierzytelność legatariusza wobec spadkobiercy. (Przysługiwała mu actio ex testamento). Można było zapisać cudzą rzecz.

Legat sinendi modo – ustanawiano w słowach niech mój spadkobierca będzie zobowiązany do zezwolenia, by Tytus zabrał i miał. Podobnie jak powyżej powodowało to zobowiązanie, w którym wierzyciel miał sam sobie zabrać rzecz. (Przysługiwała mu skarga actio ex testamento). Można było zapisać rzecz spadkodawcy lub spadkobiercy.

Legat per praeceptionem – Ustanawiano w słowach niech uprzednio weźmie, i możliwy był tylko pomiędzy współdziedzicami (przysługiwała mu actio familiae erciscundae, bądź actio vindicatio).

Lex Falcidia - 40 p.n.e. tylko ¾ „czystego” spadku mogły być rozporządzone za pomocą legatów

Fideikomisy (fideicommissa) (str. 196)Fideikomis – nieformalna prośba do spadkobiercy o wydanie przysporzenia majątkowego. Od Augusta wydanie rzeczy stało się obowiązkiem. Fideikomisem można było obciążyć każdą osobę, która coś dostała ze spadku.Fideikomis uniwersalny – prośba do spadkobiercy o przekazanie całości bądź części ułamkowej spadku.

Rozdział IX

ZobowiązaniaNomina temper sunt divisa

Uwagi wstępne (str. 199)Zobowiązanie (obligatio) – Stosunek prawny, w którym jedna strona jest zobowiązana wobec drugiej do świadczenia. Stronę uprawnioną nazywamy wierzycielem, a zobowiązaną dłużnikiem. Elementy zobowiązania:

Względny charakter – łączy tylko ściśle oznaczone osoby: wierzyciela (creditor) i dłużnika (debitor) Świadczenie – obowiązek dłużnika jego wykonania, mogło polegać na

o Dare - zapewnieniu wierzycielowi wyłączności władania rzeczą,o Facere - podejmowaniu określonych działań, non facere – powstrzymanie się od działania o Praestare - względne zapłacenie odszkodowania

Zaskarżalność

Teorie genezy obligatio (str. 200)1. Według pierwszej teorii powstania zobowiązań jej początków należ dopatrywać się w odpowiedzialności za

czyny niedozwolone, początkowo stosowano zemsty rodowe, później władza ograniczała je do kary talionu, później dozwolono jednak na dobrowolnej ugody między stronami

2. Według drugiej teorii obligatio wyłoiło się z archaicznych aktów dokonywanych za pomocą spiżu i wagi, z których dopiero wyłoniła się odpowiedzialność deliktowa.

3. Kolejna twierdzi, że początkowo zaciągnięcie zobowiązania stwarzało jedynie obowiązek dłużnika, zwany długiem. Nie stwarzało jednak jego własnej odpowiedzialności, którą należało uwzględnić kolejną czynnością, polegającą na ustanowieniu dręczyciela. A dopiero później dozwolono by dłużnik był sam swoim dręczycielem.

Podziały zobowiązań (str. 203) Jednostronne i dwustronne

Zobowiązania jednostronne (obligatio unilateralis) – mają miejsce wtedy, gdy tylko jedna strona jest wierzycielem, a druga jest tylko dłużnikiem.

Zobowiązania dwustronne– ma miejsce wtedy, gdy obie strony stosunku są(lub mogą być) zarówno wierzycielami jak i dłużnikami. Równoczesne – obligationes bilaterales aequales (synalagmatyczne/wzajemne) – poprzez sam fakt

powstania zobowiązania, obowiązku spełnienia przez strony wzajemnych świadczeń. Nierównoczesne – powstawały wtedy gdy w chwili powstania świadczenia jedna ze stron była

uprawniona a druga zobowiązana. Ścisłego prawa i dobrej wiary

Zobowiązania stricti iuris – pisana dla sędziego formułka była zbudowana w ten sposób, że sędzia musiał trzymać się ściśle treści w niej zawartej.

Zobowiązania bonae fidei - udzielano formułki procesowej umożliwiającej sędziemu zasądzenie tego co się należało poszkodowanemu z uwzględnieniem zasad dobrej wiary.

Cywilne i naturalne Zobowiązania cywilne – zaskarżalne Zobowiązania naturalne – niezaskarżalne

Pojęcie i rodzaje świadczeńPodstawowym elementem każdego świadczenia jest obowiązek spełnienia określonego świadczenia.

Wymagania dotyczące świadczenia (str. 207)1. świadczenie musiało być prawnie i faktycznie możliwe do wykonania.2. świadczenie musiało mieć wartość majątkową, dającą się wyrazić w pieniądzach. 3. świadczenie musiało być wyraźnie określone albo nadawać się do określenia w przyszłości.4. świadczenie nie mogło być sprzeczne z dobrymi obyczajami, ani też być oparte na złej przyczynie.

Świadczenie rzeczy oznaczonej co do gatunku i co do tożsamości (str. 208)Świadczenie rzeczy co do gatunku było zawsze ważne, nawet jeśli rzecz została zniszczona nie z winy dłużnika. Natomiast świadczenie rzeczy oznaczonej co do tożsamości, stawało się nieważne z chwilą zniszczenia przedmiotu, chyba, że została zniszczona z winy dłużnika. Wtedy świadczenie przemieniało się w obowiązek odszkodowania.

Zobowiązanie przemienne i upoważnienie przemienne (str. 208)Zobowiązanie przemienne – jest to zobowiązanie z, którego treści wynika więcej niż jedno świadczenie, spełnienie jednego z nich zwalniało dłużnika z zobowiązania. Wybór świadczenia zależał w zasadzie do dłużnika, chyba że strony umówiły się inaczej. Niemożność spełnienia jednego świadczenia nie powoduje wygaśnięcia świadczenia tylko możliwości wyboru. Upoważnienie przemienne – Jest to przypadek gdy w treści świadczenia jest tylko jedno świadczenie, ale dłużnik może je zastąpić innym, którego nie ma w treści. Takie świadczenie zanika kiedy nie jest możliwe wykonanie świadczenia głównego.

Podzielność świadczenia i solidarność (str. 209)PodzielnośćJeżeli przedmiot świadczenia był rzeczą podzielną świadczenie dzielono na ilość dłużników lub wierzycieli. Przy świadczeniu niepodzielnym świadczenie wykonywał jeden z dłużników na rzecz jednego z wierzycieli.

SolidarnośćSolidarność czynna – wielość wierzycieli, każdy mógł żądać od dłużnika co zwalniało go ze świadczenia wobec pozostałych.Solidarność bierna – wielość podmiotów po stronie dłużnika. W tym przypadku, mógł żądać spełnienia świadczenia od jednego z dłużników, co zwalniało pozostałych.

Klasyfikacja źródeł zobowiązań przedstawiona przez Gaiusa w instytucjach i jej rozwój w Res CottidianaePodział zobowiązań w instytucjach Gaiusa, dzielił je na Kontrakty i Delikty, a później choć nie wprost, dodaje jeszcze trzecią kategorię bezpodstawne wzbogacenie.W zamieszczonym w digestach justyniańskich fragmencie innego dzieła Gaiusa Res Cottidiantae uzupełnia dwój podział przekazany w instytucjach trzecią grupę: „Różne inne okoliczności powstania zobowiązań”

Klasyfikacja źródeł zobowiązań w Instytucjach Justyniańskich (str. 213)Instytucje Justyniańskie wprowadziły czwórpodział na:

1) powstające z kontraktów, 2) jakby z kontraktów (quasi kontraktów), 3) z deliktów 4) jakby deliktów (quasi deliktów).

Inne klasyfikacje źródeł zobowiązań (str. 214)Ulpian przeprowadza podział źródeł zobowiązań na:

1) wynikające kontraktu, 2) ze zdarzenia, 3) na podstawie stanu faktycznego.

Modestyn wymienia natomiast: 1) wręczenie rzeczy, 2) wypowiedzenie słów, 3) samo wyrażenie porozumienia, 4) przepis ustawy, 5) prawo pretorskie, 6) konieczność 7) czyn niedozwolony.

Geneza i rozwój rzymskiego systemu kontraktowego (str. 217)Początki Rzymskiego systemu kontraktowego związane były z najstarszymi aktami prawnymi, takimi jak sponsio czy nexum, które dawały podstawę do ochrony procesowej actio in personam. Właściwy rozwój rzymskiego systemu obligacyjnego wiązał się ze zwycięstwem systemu formułkowego, który dał szerokie uprawnienia pretorowi w dziedzinie interpretacji faktów i sądownictwie.W rzymskim prawie okresu klasycznego obowiązywała zasada nominalizmu kontraktowego. Oznaczało to, że tylko ściśle określone prawnie rodzaje działań mogą zawiązać taki stosunek.

Klasyfikacja kontraktów (str. 218) Wydanie rzeczy – (kontrakty realne) polegały na wydaniu rzeczy i przeniesieniu własności lub posiadania.

Pożyczka (mutuum) – str. 219 Użyczenie (commodatum) – str. 221 Przechowanie (depositum) – str. 222 Zastaw ręczny (pignus) – str. 222

Wypowiedzenie oznaczonych słów – str. 223 (kontrakty słowne) Sponsio Stipulatio

Fidepromissio Fideiussio Cautio

Zawarcie kontraktów w formie pisemnej – str. 225 (kontrakty literalne) Skrypty dłużnicze (chirographa, syngraphae) Wpis do księgi rachunkowej (nomina transcripticia, expensilatio)

Nieformalne wyrażenie zgody przez strony – (kontrakty konsensualne) ich istotą było uznanie za rodzący skutek prawny nieformalnych porozumień o treści określonej przez prawo. Kupno – sprzedaż (emptio venditio) – str. 226 Najem (locatio conductio) – str. 229 Spółkę (sociates) – str. 231 Zlecenie (mandatum) – str. 233

KONTRAKTY REALNE (str. 219)

Pożyczka (mutuum) (str. 219)Rzymska pożyczka wywodzi się z archaicznego aktu nexum, dokonywanego za pomocą spiżu i wagi w obecności 5 świadków i libripensa. Wierzycielowi do zwrotu długu przysługiwało legis actio per manus iniectionem.W rozwiniętym prawie rzymskim pożyczka dochodziła do skutku za pomocą kontraktu realnego mutuum. Kontrakt ten polegał na tym, że udzielający pożyczki (mutuum dans) przenosił na własność biorącego (mutuum accipiens) pewną sumę pieniędzy lub określoną liczbę rzeczy zamiennych. Dłużnik był zobowiązany do zwrotu takiej samej liczby rzeczy, tego samego gatunku jaki otrzymał. Pożyczka stwarzała zobowiązanie jednostronne stricti iuris. Za Wespazjana zakazano dawania pożyczek pieniężnych synom podlegającym patria potestas. Żeby móc pobierać odsetki trzeba było zawrzeć oddzielny akt (stipulatio usurarum).Wierzycielowi przysługiwała: conditio certae creditae pecuniae (pieniądze), conditio certae rei (rzeczy)Pożyczka morska – zachodziła wtedy gdy ktoś zawierał pożyczkę na zakup towarów przewożonych morzem. Wierzyciel mógł domagać się zwrotu pożyczki tylko wtedy, gdy statek szczęśliwie dopłynął do portu, z tego powodu wierzyciel mógł zastrzec płacenie wysokich odsetek, mogło być ono uczynione pod nieformalną umowę – pactum.

Użyczenie (commodatum) (str. 221)Użyczenie podobnie jak zastaw, wywodziło się z dokonywanych za pomocą mancipatio lub in iure cessio aktów powierniczych. Punktem wyjścia dla późniejszego użyczenia była fiducia cum amico contracta. W rozwiniętym prawie rzymskim użyczenie stało się kontraktem realnym polegającym na oddaniu przez komodanta rzeczy oznaczonej indywidualnie komodatariuszowi w nieodpłatne władanie faktyczne na określony czas. Użytkownik miał prawo korzystać z rzeczy lecz nie miał prawa pobierać z niej pożytków, był też zobowiązany zwrócić rzecz w stanie nienaruszonym, był też zobowiązany strzec rzeczy ze szczególna starannością. Takie zobowiązanie było dwustronne nie równoczesne, oparte na dobrej wierze. Komodantowi przysługiwała actio comodati directa, a komodatariuszowi actio comodati contraria.

Przechowanie (depositum) (str. 222)Przechowanie wywodziło się podobnie jak komodat z fiducia cum amico contracta.W rozwiniętym prawie rzymskim przechowanie stało się kontraktem realnym, polegającym na oddaniu rzeczy ruchomej, oznaczonej indywidualnie przez deponenta w faktyczne władztwo depozytariuszowi w celu nieodpłatnego jej przechowania. Depozytariusz był zobowiązany zwrócić rzecz depozytariuszowi na każde jego żądanie, nie miał prawa używania rzeczy, a przy jej przechowywaniu był zobowiązany do zachowania zwykłej staranności. Było to zobowiązanie dwustronne nie równoczesne, oparte na dobrej wierze. Deponentowi przysługiwało actio depositi directa, a depozytariuszowi actio depositi contraria.Szczególnymi formami depozytu były:

1. Depozyt nieprawidłowy (depositum irregulare)– przeniesienie na własność depozytariusza rzeczy oznaczonych gatunkowo.

2. Depozyt konieczny (depositum miserabile) – był przyjmowany w sytuacji przymusowej, w jakiej znalazł się deponent. Powodował zaostrzoną odpowiedzialność depozytariusza, na podwójna wysokości szkody.

3. Depozyt sekwestrowy (sequestrum) – miał miejsce gdy rzecz została przyjmowana przez osobę trzecią, na czas sporu między stronami

Zastaw ręczny (str. 222)Zastaw ten wywodził się z umowy powierniczej była to fiducia cum creditore contracta.W rozwiniętym prawie rzymskim wykształcił się zastaw ręczny – pignus. Był to kontrakt realny. Dochodził on do skutku przez przeniesienie posiadania naturalnego rzeczy przez zastawce na zastawnika, w celu zabezpieczenia określonej wierzytelności. Zastawnik miał obowiązek przechowywać rzecz z zachowaniem szczególnej ostrożności oraz zwrócić ją po zwróceniu przez zastawcę długu. Zastawcy przysługiwało actio pigneraticia directa, a zastawnikowi actio pigneraticia contraria.Szczególnym przypadkiem był zastaw antychretyczny – zastawnik pobierał pożytki na poczet długu.

KONTRAKTY SŁOWNE (str. 223)

Kontrakty werbalne wywodzą się ze sponsio (na pytanie przyszłego wierzyciela odpowiadał, że przyrzeka). Udział świadków nie był tu niezbędny dla ważności aktu, lecz mógł mieć znaczenie jedynie dowodowe. Sponsio była dostępna tylko dla obywateli rzymskich i rodziła zobowiązania jednostronne stricti iuris.Nazwy poszczególnych kontraktów pochodziły od używanych przy ich zawieraniu słów np.: stipulatio, fideipromissio, fideiussio. Do dochodzenia należności z tytułu sponsio służyła w procesie legislacyjnym legis actio per iudicis postulationem; w procesie formułkowym były stosowane condictio certae creditae pecuniae, conditio certae rei, oraz actio ex stipulatu. W celu zapewnienia dowodu zawarcia stypulacji strony sporządzały często dokument zwany cautio.

KONTRAKTY LITERALNE (str. 225)

W klasycznym prawie rzymskim forma pisemna była rzadko spotykana; w księgach rachunkowych prowadzonych przez zamożnych rzymian występowały dwa rodzaje wpisów: nomina arcaria oraz nomina transcripticia.Pierwsze z nich nie tworzyły zobowiązania, miały one tylko znaczenie dowodowe, potwierdzające istnienie jakiegoś zobowiązania. Właściwym kontraktem literalnym, był dokonywany w księgach rachu7nkowych wpis fikcyjnych wpłat i wypłat (najpierw dostawał, później oddawał tą samą kwotę) expensilatio, taki wpis powodował przekształcenie istniejącego zobowiązania w zobowiązanie abstrakcyjne, mogło dotyczyć tych samych osób lub zmienić dłużnika lub wierzyciela.W okresie poklasycznym pojawiły się w Rzymie skrypty dłużnicze, zwane chirographa i syngraphae.

KONTRAKTY KONSENSUALNE (str. 226)

Kupno sprzedaż (emptio venditio) (str. 226)W czasach archaicznych aktu kupna sprzedaży dokonywano za pomocą aktu mancypacji. Natomiast w obrocie z peregrynami dominowało nieformalne porozumienie stron, które z czasem wyparło mancypację. Rzymska sprzedaż konsensualna była czynnością rodzącą zobowiązania tylko między stronami. Sam fakt zawarcia umowy nie przenosił własności rzeczy. Zobowiązanie z kupna sprzedaży było aktem dwustronnym równoczesnym, polegającym na dobrej wierze. Sprzedawcy przysługiwała actio venditi, a nabywcy actio empti.Cena według Prokulianów powinna być ustalona w ściśle oznaczonej kwocie pieniężnej (Sabinianie dopuszczali cenę w innym towarze).Towarem mogła być każda rzecz przeznaczona do obrotu prawnego już istniejąca jak i taka, która ma powstać w przyszłości (kupno ryb z połowu) czyli kupno szansy (emptio spei), które dochodziło do skutku nawet jeśli nie powstała ta rzecz.Kupno rzeczy przyszłej (empatio rei speratae - kupno przyszłych plonów), ten rodzaj kupna sprzedaży był traktowany jak kontrakt pod warunkiem zawieszającym. W przypadku kiedy rzecz oznaczona indywidualnie uległa zniszczeniu lub pogorszeniu skutki ponosi nabywca.

Odpowiedzialność sprzedawcy za wady rzeczy:1. Odpowiedzialność za wady prawne – wtedy kiedy sprzedawca nie był właścicielem rzeczy (a kupującemu

ją odebrano), lub sprzedał rzecz obciążoną zastawem albo innym prawem na rzeczy cudzej. W sprzedaży mancypacyjnej odpowiedzialność wynikała z samego prawa. Musiał on pomagać nabywcy w procesie wydobywczym przeciw osobie trzeciej, w przypadku nieudzielania pomocy lub przegrania procesu płacił on podwójną wartość rzeczy. Przy sprzedaży konsensualnej sprzedawca nie ponosił odpowiedzialności chyba, że zostało to zawarte w umowie. Z biegiem czasu zaczął on odpowiadać nawet bez dodatkowej umowy.

2. odpowiedzialność sprzedawcy za wady fizyczne – zależała od rodzaju wad i jego świadomości. Nie był odpowiedzialny za wady jawne. Za wady ukryte odpowiadał jeśli o nich wiedział i podstępnie je zataił. Odpowiedzialność sprzedawcy za wady ukryte bez względu na jego świadomość została wprowadzona w edykcie edylów kurialnych.

Najem (locatio conductio) (str. 229)Podobnie jak w kontrakcie kupna sprzedaży jest to kontrakt płatny. Świadczenie drugiej strony może polegać na np. daniu rzeczy w używanie, wykonaniu usługi, lub wykonaniu świadczenia. Była to czynność dwustronna równoczesna oparta na dobrej wierze. (lokatorowi – udostępniał swoje dobra przysługiwała mu actio locati [przy najmie dzieła płacił za dzieło], conductor płacił odpowiednie wynagrodzenie, przysługiwała mu actio conductio [przy najmie dzieła wykonywał dzieło])

1. najem rzeczy (locatio conductio rei) – polegało na wydaniu przez lokatora conductorowi rzeczy do czasowego używania, w zamian za co konduktor zobowiązywał się płacić odpowiednie wynagrodzenie w pieniądzach. Przedmiotem obrotu były tylko rzeczy niezużywalne, indywidualnie oznaczone. Lokator miał obowiązek utrzymywać rzecz w stanie nadającym się do użytku przez czas najmu. Lokator ponosił tez ryzyko przypadkowej utraty.

2. Najem dzieła (locatio conductio operis) – polegało na zobowiązaniu do wykonania dzieła (conductor) na zamówienie (locator), w zamian za odpowiednie wynagrodzenie (locator). Conductor zwalniał się z świadczenia dopiero po wręczeniu „dzieła” lokatorowi.

3. Najem pracy (locatio conductio operarum) – polegało na zobowiązaniu świadczeniu pracy (locator) na rzecz pracodawcy (conductor), w zamian za płacone okresowo wynagrodzenie. Lokatorowi przysługiwała zapłata gdy z przyczyn niezależnych od siebie nie mógł świadczyć czynności, a zgłaszał taką gotowość.

Najem transportu morskiego, lex Rhodia de iactu w przypadku zrzucenia części ładunku w celu uratowania statku, właściciele ładunków uratowanych płacili proporcjonalnie odszkodowanie wynagradzające straty. Wzajemne rozliczenia actio locati i actio conducti.

Spółka (societas)Rzymska spółka wywodzi się ze wspólności majątkowej między współdziedzicami (consortium ercto non cito). Na podstawie tego aktu mogły być tworzone dobrowolne wspólnoty majątkowe na podstawie zgodnej woli stron. Spółki można podzielić na:

1. Dotyczące całego majątku – societas omnium bonorum2. Dotyczące jednej tylko transakcji – societas unius rei3. Transakcji określonego rodzaju – Societas alicuius negotionis

Spółka rodziła zobowiązania dwustronne, równoczesne i dobrej wiary. Kontrakt dochodził do skutku poprzez nieformalne porozumienie stron, w którym wspólnicy zobowiązywali się do osiągnięcia określonych celów gospodarczych poprzez wniesienie wkładów rzeczowych lub własnej pracy. Śmierć jednej ze stron powodowała rozwiązanie spółki, tak samo wola jednej ze stron. Wspólnicy odpowiadali culpa levis in concreto. Straty przysporzone przez jednego wspólnika obciążały tylko tę część zysku, która na niego przypadała. O podziale zysku decydowała umowa, a nie wysokość wkładów, ani praca. Umowa określała też prawa i obowiązki. Niedopuszczalna była lwia spółka, w której jeden z członków uczestniczył tylko w stratach. Do dochodzenia rozliczeń z tytułu spółki służyła actio pro socio, po zasądzeniu tworzyła rozwiązanie spółki i infamie oskarżonego. Wobec osób trzecich odpowiedzialność ponosiła tylko osoba bezpośrednio z nimi związana, gdyż spółka rodziła skutki tylko pomiędzy wspólnikami. Później spółki tzw. Societas publicanorum zaczęły tworzyć osobowość prawną (wspólna kasa majątek, zarządca nie wygasały wraz ze śmiercią jednego członka, solidarność wspólników).

Zlecenie (mandatum) (str. 233)Było kontraktem, w którym zleceniobiorca (mandatarius) zobowiązywał się na rzecz zleceniodawcy (mandans) wykonać nieodpłatnie określoną czynność prawną faktyczną. Czynność, którą zlecał musiała leżeć w interesie zleceniodawcy lub w interesie innych osób. Nie mogła leżeć w interesie tylko zleceniobiorcy. Mandat tworzył zobowiązanie dwustronne nie równoczesne oparte na dobrej wierze. Mandansowi przysługiwało actio mandati directa. Mandatariusz dochodził zwrotu kosztów poniesionych przy wykonywaniu zlecenia oraz zwolnienia ze zobowiązań zaciągniętych w związku z wykonywaniem mandatu za pomocą actio mandati contraria. Mandatariusz powinien wykonać zlecenie w ściśle ustalonych granicach. Zlecenie powodowało skutki tylko pomiędzy jego stronami, dla innych osób zleceniobiorca występował we własnym imieniu. Zlecenie gasło po śmierci jednej ze stron. Zleceniobiorca mógł przyjąć dobrowolne honorarium, lecz nie mógł się go domagać (dopiero w okresie pryncypatu mógł żądać zapłaty).

Rozszerzenie rzymskiego systemu kontraktowego (str. 234)Rzymski system kontraktowy, stopniowo odchodził od nominalizmu kontraktowego, co przejawiało się w udzieleniu zaskarżalności niektórym nowym umowom.

Kontrakty realne nienazwane (contractus reales innominati) (str. 235)W rzeczywistości stanowiły rozwinięcie rzymskich synallagmatycznych kontraktów konsensualnych. W tych kontraktach odpowiedzialność opierała się na idei, że umowa o spełnienie świadczenia wzajemnego rodziła zobowiązanie po spełnieniu świadczenia jednej ze stron.Początkowo spełnienie świadczenia jednej ze stron i nie wypełnienie świadczenia wzajemnego stwarzało jedynie możność stosowania skargi o zwrot bezpodstawnego wzbogacenia, mogły być też stosowane actio doli i pretorska actio in fatum. Ostatnią formą powstania kontraktów realnych nienazwanych było wprowadzenie powództwa o wypełnienie świadczenia wzajemnego actio praescriptis verbis.

W prawie Justyniańskim kontrakty realne nienazwane zostały zaliczone do czterech schematów:1. Przeniesienie własności rzeczy w zamian za przeniesienie własności innej rzeczy: „daję, abyś dał”(do ut des)2. Przeniesienie własności rzeczy w zamian za wykonanie jakieś czynności faktycznej (do ut facias)3. Wykonanie pewnej czynności faktycznej w zamian za przeniesienie własności (factio ut des)4. Wykonanie pewnej czynności faktycznej w zamian za wykonanie innej czynności (factio ut facias)

Najważniejszymi kontraktami realnymi nienazwanymi są;1. zamiana (permutatio), zaliczaną do schematu do ut des 2. kontrakt estymacyjny (aestimatum), który można zaliczyć do różnych schematów, polegał na oddaniu innej

osobie rzeczy oszacowanej w celu jej sprzedaży. Otrzymujący rzecz powinien w razie jej sprzedaży uiścić umówioną kwotę, w przeciwnym razie powinien ją oddać.

3. Ugoda (transactio), zaliczana jest do schematu factio ut facia. Polegał na wzajemnym zrezygnowaniu przez strony z roszczeń

4. Precarium – za czasów Justyniańskich starano się ją podciągnąć pod kontrakty realne nienazwane.

Pacta (str. 236)Dalsze rozwinięcie rzymskiego systemu kontraktowego wiązało się z przyznaniem zaskarżalności nieformalnym porozumieniom (o ile nie są sprzeczne z zasadami uczciwości i przepisami prawa). Powodowało to możność wykorzystania ich jako zarzutów procesowych. Pewną skuteczność mogły uzyskać pacta adiecta czyli umowy dodawane do kontraktów dobrej wiary w chwili ich zawierania. Prawo pretorskie uznało z biegiem czasu zaskarżalność (przez udzielenie actio in factum) niektórych nieformalnych porozumień, wyraźnie przewidzianych w edykcie pretorskim. Wśród tzw. paktów pretorskich (pacta pretoria) wymienia się zazwyczaj:

1. nieformalną umowę o wypełnienie zobowiązania już istniejącego, zwaną constitutum debiti. Mogła dotyczyć zapłaty swojego własnego długu, dzięki czemu dodawała dodatkową skargę actio de pecunia constituta. Mogła również dotyczyć zapłaty cudzego długu stanowiła wtedy rodzaj zobowiązania dodatkowego, zbliżonego w skutkach do poręczenia.

2. receptum argentarii czyli nieformalne zobowiązanie bankiera gwarantujące pokrycie długu jego klienta wobec osób trzecich. Przysługiwała przeciw bankierowi actio recepticia.

3. receptum nautarum, cauponum, stabulariorum nieformalne oświadczenie złożone przez właścicieli statków, zajazdów i stajen gwarantujące ich zwiększoną odpowiedzialność za przedmioty wniesione przez podróżnych, podnosiło to odpowiedzialność za rzeczy nawet o siłę wyższą. Później została ograniczona do przypadkowej utraty rzeczy.

4. Nieformalna umowa o złożenie dobrowolnej przysięgi w postępowaniu in iure.Konstytucje carskie rozszerzyły (pacta legitima):

1. nieformalną umowę o ustalenie posagu2. nieformalną umowę darowizny

3. nieformalną umowę o powierzenie prywatnemu arbitrowi rozstrzygnięcia sporu między stronami (warunkiem skuteczności było uprzednie możliwe ustalenie kar w formie wzajemnych stypulacji).

Rozszerzenie pojęcia kontraktów (str. 238)Proces zacierania się różnic pomiędzy kontraktami nazwanymi a nienazwanymi (przyznanie zaskarżalności porozumieniom nieformalnym, nadanie skuteczności prawnej dokumentom pisanym) doprowadziło do stworzenia za Justyniana zasady, że porozumienie zawarte między stronami w celu zawarcia zobowiązania, takie zobowiązanie tworzy. Wprost ta zasada została przyjęta w parafrazie kodeksu Justyniańskiego, Teofila.W doktrynie glosatorów pojęcie kontraktów utożsamiono zostało ze wszelkimi porozumieniami nieformalnymi. Stąd i z późniejszych dzieł wynika zasada, że porozumień trzeba dotrzymywać.

Pojęcie jakby kontraktów (str. 239)Rzymskie prawo nie wydzieliło „jakby kontraktów” jako wyraźnie określonej kategorii. Cechy charakterystyczne wyróżniające „jakby kontrakty” dotyczyły zawsze określonego stanu faktycznego. W tekstach przekazanych w kodyfikacji justyniańskiej wymienione są następujące „jakby kontrakty”: negotiorum gestio, tutela, legatum per damnationem i solutio indebiti.

Negotiorum gestio (str. 239)Prowadzenie cudzych spraw bez zlecenia. Określenie negotiorum gestio występowało w źródłach wielokrotnie jako określenie wszelkiej działalności polegającej na prowadzeniu cudzych spraw, także wtedy gdy była ona prowadzona na podstawie kontraktu zlecenia. Przede wszystkim to pojęcie odnosi się do prowadzenia cudzych spraw bez zlecenia, głównie w sytuacji nieobecności, lub śmierci. Podejmowanie cudzych spraw przez negotiorum gestora powinno być podejmowane w interesie zastąpionego i dla niego użyteczne. Podjęcie się takich czynności zobowiązywało gestora do ich zakończenia, powinien też starać się zawiadomić zastępowanego, w przypadku potwierdzenia nie mógł kwestionować użyteczności gestora. Było to zobowiązanie dwustronne nierównoczesne, dobrej wiary dochodzone przez dominus negotii (zastępowany) actio negotiorum gestorum directa, gestor w przypadku poniesienia kosztów, actio negotiorum gestorum contraria.

Tutela (str. 240)Zobowiązanie wynikające z wykonywania opieki. Opieka taka tworzyła, zobowiązanie zbliżone do zlecenia; było to zobowiązanie dwustronne, nierównoczesne, dobrej wiary. Pupilowi przysługiwała skarga actio tutelae directa. Opiekun w przypadku poniesienia nakładów mógł stosować actio tutelae contraria..

Legatum (str. 240)Zobowiązanie spadkobiercy wobec legatariusza (tylko legatum: per damnationem i sinnendi modo). Przeciw dziedzicowi można było stosować legis actio per manus iniectionem i w procesie formułkowym actio ex testamento. Było to zobowiązanie jednostronne, ścisłego prawa.

Solutio indebiti (str. 240)Jest to zobowiązanie wynikające z wypełnienia nienależnego świadczenia. W przypadku świadomego przyjęcia nienależnego świadczenia mogła występować actio furti, w przypadku kiedy nie był świadomy stosowano skargę zwaną condictio indebiti. Było to zobowiązanie jednostronne, ścisłego prawa. Możliwość żądania zwrotu nienależnego świadczenia otworzyła możliwość wnoszenia skarg z tytułu bezpodstawnego wzbogacenia. (condictiones):

1. Condictio ob rem dati i condictio ob causa non secuta – stosowane przy kontraktach realnych nienazwanych2. Condictio ob trupem causam – stosowana w przypadku przyjęcia przysporzenia w celu powstrzymania się od

działania haniebnego lub wykonywania obowiązku prawnego3. Condictio furtiva – stosowana przeciwko złodziejowi, którego majątek powiększył się o wartości uzyskaną

po sprzedaniu rzeczy skradzionej.

4. Condictio sine causa lub condictio ob iniustam causam – stosowane w przypadku wypełnienia zobowiązania, które było pozbawione podstawy prawnej lub opierało się na niesłusznej przyczynie potępianej przez prawo pretorskie.

Pojęcie czynu niedozwolonego w prawie pretorskim (str. 244) Drugim źródłem zobowiązań były delikty (delicta) czyli przestępstwa prawa prywatnego. Rodziły one odpowiedzialność sprawcy w postaci obowiązku zapłaty kary prywatnej, na rzecz poszkodowanego lub w niektórych przypadkach na rzecz każdego kto wniósł odpowiednią skargę. Celem skargi było uzyskanie od sprawcy kary pieniężnej, z którą mogło się wiązać odszkodowanie.Przestępstwa jeśli godziły w dobro ogółu podlegały sankcji publicznej realizowanej przez władzę państwową (crimen - zbrodnia). Czyny przestępne godzące bezpośrednio w interesy osobiste i majątkowe poszczególnych osób (delictum). Warunkiem koniecznym było powstanie stosunku zobowiązaniowego pomiędzy sprawcą a poszkodowanym. Zobowiązanie to było chronione za pomocą actio in personam.

Furtum (str. 245)

Furtum w ustawie XII tablic i w prawie przedklasycznymUstawa XII przewidywała dwa główne rodzaje kradzieży;

1. Kradzież jawna - „furtum manifestum” – wedle ustawy XII tablic była karana karą publiczną. Człowiek wolny podlegał chłoście, a następnie był oddawany osobie poszkodowanej (zostawał niewolnikiem lub pozostawał w faktycznej zależności), niewolnika po wychłostaniu karano śmiercią. Szczególnie surowa kara spotykała złodzieja złapanego na gorącym uczynku nocą, ustawa dozwalała zabicie takiego złodzieja na miejscu pod warunkiem, że poszkodowany podniósł krzyk, jeśli został złapany w dzień tylko wtedy, kiedy bronił się używając niebezpiecznego narzędzia. Prawo pretorskie złagodziło odpowiedzialność wprowadzając zamiast kary publicznej prywatną karę pieniężną, płaconą poszkodowanemu w wysokości czterokrotnej wartości rzeczy. Kradzież była jawna kiedy: złapano złodzieja na gorącym uczynku, schwytano złodzieja w miejscu gdzie popełnił przestępstwo, schwytano go w czasie przenoszenia rzeczy w miejsce gdzie miał ją dostarczyć.

2. Kradzież niejawna - „furtum nec manifestum” – to co nie był kradzieżą jawną, zasądzano podwójną wartość rzeczy.

Skargi :1. Actio furti concepti et oblati – skarga przeciwko przechowującemu skradzioną rzecz (podwójna

wartość rzeczy). Rewizja taka musiała być przeprowadzona przez nagiego człowieka (tylko przepaska na biodrach), który w rękach trzymał misę.

2. Actio furti prohibiti – skarga przeciwko sobie, która utrudniała poszukiwanie rzeczy skradzionej, taka osoba odpowiadała na czterokrotną wartość rzeczy.

Furtum w prawie klasycznymKradzież była definiowana jako „ nieuczciwe dotknięcie cudzej rzeczy w celu osiągnięcia z tego powodu korzyści, albo przez zabór samej rzeczy, albo przez jej używanie, albo posiadanie.” Kradzieżą było więc nie tylko zabranie rzeczy (furtum rei) właścicielowi, ale też bezprawne używanie rzeczy (furtum usus – np. używanie rzeczy przez depozytariusza) oraz furtum rei suae zwane także furtum possessionis (np. zabranie rzeczy przez zastawcę zastawnikowi), mieściło się w tym też świadome przyjęcie nienależnego świadczenia oraz zniszczenie dokumentu dotyczącego jakiegoś uprawnienia, także przywłaszczenie oszustwo, paserstwo, używanie cudzej rzeczy, próba popełnienia kradzieży. Taka kradzież musiała odbyć się wbrew woli uprawnionego do wniesienia actio furti, do powstania odpowiedzialności wymagane były także: zły zamiar, polegający na celowym nieuczciwym działaniu sprawcy, mającym na celu osiągnięcie zysku. Uprawnionymi do wniesienia skargi poza właścicielem były osoby zobowiązane do szczególnego strzeżenia rzeczy, a opiewało na dwukrotną lub czterokrotną wartość rzeczy.

Wysokość kary zależała od sposobu popełnienia przestępstwa. Kradzież zwyczajna – podwójna; kradzież jawna – czterokrotna; popełnienie kradzieży oprócz odpowiedzialności penalnej nie wykluczało możliwości stosowania skarg odszkodowawczych, rei vindicatio, i conditio furtiva.

Furtom w prawie poklasycznymPoważniejsze rodzaje kradzieży były ścigane w drodze cognitio extra ordinem i zaczęły być karane jako zbrodnie karane karą publiczną.

Rapina (str. 249)Rabunek stanowił kwalifikowaną formę popełnienia kradzieży tj. przy użyciu siły. 1. Ustawa XII tablic nie przewidywała specjalnej kary 2. Pod koniec republiki pretor wprowadził actio vi bonorum raptorum, która przewidywała karę prywatną

poszkodowanemu przez rabusia, mogła być stosowana tylko w ciągu roku po kradzieży.

Damnum iniuria datum (str. 249)

Odpowiedzialność za wyrządzenie szkody w cudzym majątku według ustawy XII tablicPrzypadkami wymienionymi w ustawie XII tablic były:

1. actio de arboribus succissis – skarga przysługująca właścicielowi nieruchomości, któremu zniszczono rosnące na niej drzewo lub krzew. Za co karą było 25 asów. (w formułce trzeba zawsze było skarżyć o wycięcie drzewa)

2. Uszkodzenie ciała cudzego niewolnika – uszkodzicie powinien zapłacić karę 150 asów.

Odpowiedzialność za wyrządzenie szkody według lex aquiliaLex Aquilia została uchwalona w 286 r. p.n.e. (jeden z pierwszych plebiscytów po lex Hortensia). Wprowadzała specjalną skargę, zwaną acto damni iniuriae ex lege Aquilia, która mogła być stosowana w przypadkach zamieszczonych w trzech rozdziałach ustawy:

1. wprowadzał odpowiedzialność osoby, która w bezpośrednim kontakcie zabiła cudzego niewolnika/ zwierze czworonożne zaliczane do pecus (res mancipi). Odszkodowanie wynosiło najwyższą wartość rzeczy w ciągu ostatniego roku.

2. Regulował odpowiedzialność adstypulatora (wierzyciela dodatkowego), który nieuczciwie umorzył podstępnie dług dłużnika wobec wierzyciela głównego. Musiała zapłacić równoważność strat poniesionych przez wierzyciela głównego.

3. Regulował odpowiedzialności osoby, która w wyniku działania określonego w rozdziale pierwszym zraniła cudzego niewolnika lub zwierzę. Odszkodowanie wynosiło najwyższą wartość rzeczy w ciągu ostatnich trzydziestu dni.

Przesłanki:1. Szkoda musiała nastąpić w wyniku bezpośredniego działania oskarżonego na rzecz2. Szkoda musiała nastąpić w wyniku działania sprawcy, a nie w wyniku jego zaniechania.

Działanie to musiało być bezprawne(oceniana obiektywnie)3. Rzecz musiała być rzeczywiście zniszczona lub uszkodzona4. Wymagała określenia wysokości poniesionej szkody, według rynkowej wartości rzeczy5. Ustawa nie odnosiła się do odpowiedzialności za szkody majątkowe wyrządzone na ciele

wolnej osoby.6. do wniesienia skargi był legitymowany początkowo tylko właściciel kwirytarny rzeczy.

Rozwój odpowiedzialności z lex aquilia w prawie pretorskim i klasycznym1. Prawo pretorskie poprzez udzielenie actio ex lege Aquilia utilis lub actio in fatum

umożliwiało rozciągnięcie odpowiedzialności również na przypadki kiedy sprawca oddziaływał na zniszczoną rzecz jedynie pośrednio, lub przyczynił się do powstania szkody przez zaniechanie. Rozszerzenie odpowiedzialności obejmowało też, przypadki kiedy właściciel poniósł szkodę nie przez zniszczenie rzeczy ale przez to, że utracił nad nią faktyczne władztwo.

2. Została wprowadzona przesłanka winy tzw. zasada winy, obejmowała wszystkie stopnie winy; polegała ona na niezachowaniu jakiejkolwiek staranności; obejmuje też najdrobniejszą winę.

3. Znacznemu rozszerzeniu uległo pojęcie wartości rzeczy, poprzez wprowadzenie odpowiedzialności na rzeczywistą szkodę jaką poniósł poszkodowany.

4. Mogła być stosowana w przypadku szkód majątkowych wynikłych z uszkodzenia ciała osoby wolnej.

5. Pretor rozszerzył również zakres osób legitymowanych do wniesienia skargi. Obok pierwszej opartej na lex Aquilia tylko dla kwirytarnych, została dopuszczona pretorska actio in factum, dla bonitarnych i niektórych osób władających rzeczą (użytkownik, dzierżyciel)

Iniuria (str. 254)

Pojęcie iniuria – „Wszystko to co jest czynione niezgodnie z prawem, ogólnie nazywa się bezprawiem. W szczególnym znaczeniu iniuria oznacza czasami zniewagę, czasem winę, czasem niesłuszność i niesprawiedliwość. „ = Ulpian. „Zniewaga morze dotyczyć ciała człowieka albo jego godności, albo zniesławienia”.

Iniuria w ustawie XII tablic1. Tablica 8 i 2 – regulowała odpowiedzialność za membrum ruptum.- trwałe uszkodzenie ciała;

kara talionu chyba, że strony uzgodniły karę pieniężną. 2. Tablica 8 i 3 – dotyczyła przestępstwa zwanego os fractum – uszkodzenie ciała; człowieka

wolnego – 300 asów niewolnika 150 asów. 3. Tablica 8 i 4 – dotyczyła naruszenia nietykalności cielesnej bez wyraźnego uszkodzenia ciała, 25

asów.4. Uwzględniona była też w ustawie XII tablic kara za układanie złych pieśni (mala carmina),

których celem było sprowadzenie śmierci, choroby lub obrażenie godności. Dotyczyła też zauroczenia plonów.

Iniuria w prawie pretorskie i klasycznymPrzebudowy odpowiedzialności deliktowej dokonał pretor w edykcie de iniuriis. Gdzie zapowiedział udzielenie skargi actio iniuriarum aestimatoria, która odchodziła od ścisłych stawek kar, a sędziowie byli zobowiązani udzielać odszkodowań wedle zasad słuszności i sprawiedliwości, nie mogła jednak być wyższa od kary wskazanej przez samego poszkodowanego. Kolejny edykt Ne quid infamandi causa fiat, wprowadziła odpowiedzialność przeciwko każdemu, kto w jakikolwiek sposób obraził inna osobę. Dodano też:1. Edykt De convicio – kto sprzecznie z dobrymi obyczajami obraził inną osobę 2. Edykt De adtemptata pudicitia – obraza przez zaczepienie, molestowanie lub natrętne chodzenie za

kobietą dobrych obyczajów w miejscu publicznym. Pretorska skarga mogła być wytyczona nie tylko przez poszkodowanego, ale i pater familias, za zniewagi wobec jego potomków i żony (niezależnie od manus). W razie nieskuteczności actio iniuriarum uniewinniony mógł wytoczyć przeciwko oskarżycielowi contrario iniuriarum iudicium domagając się zapłaty 1/10 wartości żądania. Odpowiedzialność kryminalna za iniuriaW okresie niepokojów pod koniec republiki została wprowadzona konkurująca z publiczną kryminalna odpowiedzialność za uderzenie, wychłostanie i najście domu.

Przestępstwa prawa pretorskiego uwagi wstępnePrzestępstwa prawa pretorskiego to: metus, dolus, fraus creditorum i servi corruptio

Metus (groźba) (str. 258)W dawnym prawie rzymskim pobudki dokonywania czynności nie miały znaczenia, tak więc czynności dokonane pod wpływem groźby były wedle prawa ważne. Dopiero prawo pretorskie wzięło pod ochronę osobę działającą pod wpływem metus. „Co zostanie zawarte pod wpływem strachu tego nie uznam” 80 p.n.e.Dłużnik pozwany w procesie z czynności dokonanej pod wpływem metus mógł się bronić przez exceptio quod metus causa, natomiast ten kto poniósł już szkodę na skutek działania metus mógł zwrócić się do pretora o udzielenie restitutio in integrum lub pretorskie skargi actio quod metus causa o odzyskanie czterokrotnej wartości rzeczy, przed wydaniem wyroku mógł dobrowolnie zwrócić rzecz co zwalniało go z pozostałych świadczeń rzeczy, mogła być wniesiona tylko w ciągu roku od ustania zagrożenia, po roku tylko actio in factum o odzyskanie wartości na jaką pozwany się wzbogacił.

Dolus (podstęp) (str. 259)Podobnie jak groźba w prawie cywilnym nie miał znaczenia, dla ważności czynności, dlatego też prawo pretorskie brało w ochronę osobę zagrożoną przez dolus, przyznając jej zarzut procesowy exceptio doli. Pretor mógł w razie braku innych możliwości udzielić specjalnej skargi actio doli (66 p.n.e.), która była skargą penalną, przyznawaną poszkodowanemu lub jego dziedzicom przeciwko sprawcy szkody, zasądzenie opiewało na wysokość szkody oraz pociągało za sobą infamię, mogła być wniesiona w ciągu roku od powzięcia wiadomości o podstępie drugiej osoby lub osoby trzeciej.

Servi corruptio (str. 260)Gorszenie cudzego niewolnika, mogło polegać na niekorzystnym wpływie na jego psychikę. W takich przypadkach pretor mógł udzielić panu niewolnika penalnej skargi actio servi corrupti przesłanką odpowiedzialności był zły zamiar gorszyciela oraz rzeczywiste zgorszenie niewolnika. Sprawca był zasądzony na podwójną wysokość zmniejszenia wartości zgorszonego niewolnika.

Fraus creditorum (str. 260)Wśród przestępstw prawa pretorskiego wymienione jest podejmowanie przez dłużnika aktów uszczuplających majątek w celu uniemożliwienia egzekwowania przez wierzyciela swych należności. Początkowo wierzyciele zapobiegali temu restitutio in integrum lub specjalnego interdyktu interdictum fraudatorium, skierowanego do osoby, która świadomie nabyła majątek dłużnika. W prawie Justyniańskim została wprowadzona actio Pauliana, kierowana przeciwko osobom, które osiągnęły zysk w nieuczciwym obrocie majątkiem dłużnika.

Pojęcie „Jakby deliktów” (str. 260)Prawo rzymskie nie wyróżniało ich jako oddzielnej kategorii. Teksty zamieszczone w digestach i instytucjach Justyniańskich zawsze opisują „zobowiązywać się jakby z deliktów”. Ich cechą wyróżniająca jest to, że dotyczyły poszczególnego faktu a nie całej grupy, poza tym odpowiedzialność z jakby deliktów opierała się na winie a nie na podstępie - dolus. W tekstach justyniańskich wymienione są cztery zobowiązania jakby z deliktów: iudex qui litem suam fecit, effusum vel deiectum, positum aut suspensum oraz execitores navis aut cauponae aut tabuli de damno aut furto.

Iudex qui litem suam fecit (str. 261)Czyli odpowiedzialność sędziego. Sędzia prywatny otrzymywał uposażenie na podstawie litis contestatio, którego skutkiem było powstanie zobowiązania sędziego do osądzenia sprawy oraz stron do brania udziału w postępowaniu sądowym i zastosowania się do przyszłego wyroku. Gaius opiera odpowiedzialność sędziego na samej niestaranności w wykonywaniu swych obowiązków. Ulpian uzależnia odpowiedzialność, od jego podstępnego nieuczciwego działania. W razie pomyślnego przeprowadzenia postępowania litem suam facere na miejsce dotychczasowego dłużnika, wchodził nieudolny sędzia. (w takim procesie zasądzenie zwykle równe było, wartości przedmiotu procesowego pierwotnego.)

Effusum vel deiectum (str. 262)Innym rodzajem odpowiedzialności zbliżonej do deliktowej była wprowadzona przez pretora actio de effusis vel deiectis. Edykt pretorski przewidywał trzy przypadki odpowiedzialności osoby zajmującej pomieszczenie w budynku za szkody wyrządzone przez wyrzucenie lub wylanie czegoś na ulicę.

1. właściciel zniszczonej lub uszkodzonej rzeczy mógł się domagać podwójnej wartości rzeczy wyrządzonej szkody, odszkodowania mogli tez domagać się dziedzice poszkodowanego.

2. W przypadku śmierci wolnego człowieka, zapłaty mógł się domagać każdy kto pierwszy wniósł skargę, w ciągu roku. Kara była równa 50 000 sestersów.

3. W przypadku uszkodzenia ciała wolnego człowieka kara była przydzielana według uznania sędziego. Poszkodowany mógł wystąpić zawsze, ze skargą, mógł też wystąpić każdy w ciągu roku.

Nie była badana przyczyna, wina, lecz skarga opierała się na samym fakcie wypadnięcia czegoś z lokalu zajmowanego przez oskarżonego.

Positum aut suspensum (str. 263)Wydany przez pretora edykt de positis aut suspensis mówił o odpowiedzialności na wysokość 10 000 sesterców osoby, która wywiesiła lub wystawiła na okapie jakiś przedmiot, nad miejscem, w którym normalnie przechodzą ludzie, jeśli mogło to spowodować szkodę. Actio de positis aut suspensis, była skargą penalną, gasnącą w chwili śmierci odpowiedzialnego, skargę wnieść mógł każdy obywatel.

Exercitores navis aut cauponae aut stabuli de damno aut furto (str. 264)Odpowiedzialność właścicieli statków, zajazdów i stajen za uszkodzenia i kradzieże przedmiotów wniesionych przez klientów, dokonane przez personel tych zakładów. Przeciwko właścicielowi zakładu mogła być stosowana była penalna skarga in duplum, podstawą odpowiedzialności była wina właściciela w złym obiorze personelu. Edykt wprowadził też odpowiedzialność za osoby stale zamieszkujące w zakładzie.

Inne przypadki zaliczane do „jakby deliktów” (str. 264)1. Odpowiedzialność noksalna2. odpowiedzialność za szkody majątkowe wyrządzone przez zwierzęta (wydanie zwierzęcia lub

pokrycie szkody)3. odpowiedzialność za gorszenie cudzych niewolników

Intercessio (str. 265)Umocnienie zobowiązań określane jest terminem intercessio, które oznacza zarówno zabezpieczenie osobowe jak i rzeczowe, to jest stworzenie dodatkowego zobowiązania, w którym osoba trzecia zwana ręczycielem zobowiązywała się spełnić świadczenie w miejsce dłużnika.

Rzeczowe umocnienie zobowiązań (str. 265)Były dokonywane poprzez oddanie wierzycielowi rzeczy należącej do dłużnika lub innej osoby. W najdawniejszym prawie rzymskim przenoszono własność przedmiotu na wierzyciela (fiducia cum creditore contracta).Zastaw ręczny (pignus) był pierwszym rodzajem zabezpieczenia, będącym ograniczonym prawem na rzeczy cudzej. Ostatnią formą zabezpieczenia była hipoteka.

Osobowe umocnienie zobowiązań (str. 266)Osobowe formy zabezpieczenia polegały na tym, że oprócz dłużnika za wykonanie zobowiązanie odpowiedzialne były inne osoby (poręczyciele).Najbardziej typową formą zawierania tego typu poręczenia dokonywane było za pomocą kontraktu werbalnego (sponsio, fideipromissio, fideiussio). Sponsio tylko obywatel, i podobnie jak fideipromissio nie przechodziło takie zobowiązanie na dziedziców. Fideiussio służyła do umocnienia wszystkich zobowiązań, również naturalnych, a w późniejszych czasach nawet deliktowych, i była dziedziczna. Zobowiązanie poręczyciela było akcesoryjne (trwało tak długo jak trwało zobowiązanie dłużnika). Odpowiedzialność poręczyciela nie mogła być większa od

odpowiedzialności dłużnika, po wykonaniu świadczenia przez poręczyciela mógł się on domagać zwrotu kosztów od dłużnika głównego na podstawie kontraktu zlecenia.

Skutki niewykonania zobowiązań (str. 266)Podstawowym obowiązkiem dłużnika było prawidłowe wykonanie świadczenia, zgodne z jego treścią. Niewykonanie lub nienależyte wykonanie świadczenia powodowało w zasadzie odpowiedzialność dłużnika. Kiedy niemożność wykonania świadczenia wynikała z przyczyn, za które dłużnik nie odpowiadał, unieważniało to zobowiązanie (siła wyższa, zdarzenie przypadkowe).

Podstawy odpowiedzialności za niewykonanie zobowiązania (str. 267)1. dolus – dłużnik był zawsze odpowiedzialny za świadome i podstępne niewykonanie

zobowiązania. Tej odpowiedzialności nie można było wyłączyć. 2. culpa lata – grube niedbalstwo, czyli nie dochowanie jakiejkolwiek staranności, wymaganej

od człowieka. Rodziła odpowiedzialność na równi z dolus. 3. culpa levis in abstracto – niedochowanie staranności jakiej można było oczekiwać, od

starannego ojca rodziny. (odpowiadał dłużnik, gdy czerpał zyski z kontraktu)4. culpa levis in concreto – niedochowanie staranności, jaką przejawiała w stosunku do

własnych rzeczy.

W rozwiniętym prawie rzymskim.Niewykonanie lub nienależyte wykonanie zobowiązania rodziło skutki tylko wtedy, kiedy dłużnikowi można było zarzucić winę.

W archaicznym prawie rzymskim.Odpowiedzialność za niewykonanie zobowiązania oparta była na przesłankach obiektywnych (wina nie miała znaczenia).Subiektywizacja prawa nastąpiła na początku na gruncie odpowiedzialności za czyny niedozwolone. Szczególne znaczenie miała tu lex Aquilia. W prawie klasycznym odpowiedzialność obiektywna istniała już tylko w wyjątkowych przypadkach.

Szkoda majątkowa i odszkodowanie (str. 269)Warunkiem odszkodowania było powstanie rzeczywistej szkody majątkowej. Musiała się ona dać wyrazić w pieniądzach. Wartość rzeczy była ustalana w oparciu o rynkową wartość rzeczy zniszczonej lub nie nabytej rzeczy. Do określenia wartości poniesionej szkody można było doliczyć zysk jaki właściciel rzeczy utracił w związku z jej uszkodzeniem. Wysokość zasądzanego odszkodowania zależała od sędziego.

Zwłoka (str. 269)Na zakres odpowiedzialności mogła też wpłynąć zwłoka dłużnika lub wierzyciela. Zwłoka miała miejsce w przypadku nie wykonania świadczenia w terminie. Mogła pociągać za sobą zmianę świadczenia. Zwłoka dłużnika (mora debitoris) – występowała, gdy dłużnik z przyczyn od niego zależnych i zawinionych nie wykonał świadczenia.Przy zobowiązaniach deliktowych dłużnik od powstania zobowiązania był w zwłoce.Zwłoka powodowała zaostrzenie odpowiedzialności dłużnika. Odpowiadał on też za siłę wyższą, chyba że udowodnił, iż szkoda powstałaby nawet wtedy, gdyby spełnił świadczenie w terminie. Odsetki za zwłokę mogły być początkowo zasądzane tylko ze zobowiązań dobrej wiary (w justyniańskim nie tylko). Zwłoka dłużnika powodowała tzw. perpetuatio obligationes (uwiecznienie zobowiązania), co miało skutek, że zobowiązanie dłużnika miało by nadal skutek nawet jeśli stało by się niemożliwe do wykonania. Niekorzystne skutki ustawały kiedy dłużnik zaofiarował wierzycielowi świadczenie, jeśli wierzyciel nie chciał go przyjąć sam popadał w zwłokę.

Zwłoka wierzyciela (mora creditoris) – kiedy wierzyciel bez uzasadnionych przyczyn nie chciał przyjąć świadczenia. Zwłoka wierzyciela zmniejszała zakres odpowiedzialności dłużnika, stawał się odpowiedzialny tylko za dolus, dłużnik miał też prawo sprzedać przedmiot świadczenia.

Wygaśnięcie zobowiązań (str. 270) Wykonanie świadczenia – Wygaśniecie zobowiązania następowało najczęściej z chwilą wykonania

świadczenia przez dłużnika (solutio). W archaicznym prawie (kiedy zostało zawarte aktem formalnym) formalne zwolnienie dłużnika z zobowiązania następowało dopiero pod dokonaniu formalnego aktu zwolnienie dłużnika ze świadczenia (stanowił odwrotność aktu, który tworzył zobowiązanie [contrarius actus] np. sponsio vs. Acceptilatio „czy otrzymałeś….?”; „otrzymałem”). W przypadku aktu zawartego za pomocą spiżu i wagi lub przez wydanie wyroku, zobowiązanie umarzała solutio per aes et libram (Oddawanie przez dłużnika przedmiotu świadczenia wierzycielowi za pomocą emancypacji i wypowiedzeniu uroczystych słów.

Niemożliwość wykonania świadczenia – Tylko w przypadku w, kiedy nie było to zależne d dłużnika. Zwolnienie z długu – Nieformalny akt, zwalniający z długu, a także zmieniający w zakres

odpowiedzialności. Novatio – przemiana zobowiązania w nowe(kontrakty werbalne i literalny (nomen transcripticium)

o Novatio inter easdem personas – zmiana przedmiotu świadczeniao Novatio intern persona - zmiana osób

Zmiana stron w stosunku obligatoryjnymo Zmiana dłużnika – tylko w novatio intern nova personas o Zmiana wierzyciela - novatio intern nova persona i prymy ustanowienie zastępstwa procesowego,

który otrzymał od poprzedniego wierzyciela prawa zachowania długu. Confusio – zlanie osoby dłużnika i wierzyciela Śmieć osób – w przypadku deliktów, śmierć dłużnika. Śmierć wierzyciela powodowała wygaśnięcie

zobowiązania tylko w przypadku zobowiązań, z których wynikały tzw. actiones vindictam spirantes (zobowiązanie z iniuria). (sociates mandatum też wygasały)

Poręczenie – Wzajemne zaliczenie długów i wierzytelności (compensatio). Mogło być zawarte na podstawie stosownego kontraktu, lub przez sędziego w procesie, poprzedzonym zarzutem pozwanego. (bankierzy i bonorum posesorzy przed procesem musieli potrącić długi pozywanych).

Rozdział X:

Ochrona praw prywatnychPodstawowe pojęcia z zakresu procesu prywatnego (str. 277)

Jurysdykcja (iurisdictio) – pojęcie jurysdykcji w prawie rzymskim wiązało się z działalnością urzędników jurysdykcyjnych (głównie pretora). W okresie republiki i pryncypatu iurisdictio w zakresie prawa prywatnego, oznaczała udzielenie skargi\ powództwa (dare actionem), co oznaczało upoważnienie do rozstrzygnięcia sprawy przez sędziego lub sędziów prywatnych. Inaczej miała się sprawa w prawie karnym, gdzie urzędnik rozstrzygał sprawę i zasądzał karę publiczną. Skargi powództwa, które były przydzielane stronom dzieliły się na iudica legitima (w Rzymie i w odległości 1 mili od Rzymu, gdy stronami byli obywatele Rzymu i gdy sędzia był jednoosobowy; sprawa miała być rozstrzygnięta w ciągu roku i 6 miesięcy) i iudica quae imperio continentur (gdy sprawę spełniająca warunki iudicium legitimum sądził zespół sędziowski, proces poza granicami Rzymu lub choć jedna ze stron lub sędzia miał obywatelstwo rzymskie)

Actio – skarga - powództwo – Rzymski termin actio odpowiada dzisiejszemu powództwu. Inaczej jednak niż współcześnie rzymskie powództwo nie musiało wynikać z wyraźnie określonego uprawnienia podmiotowego znajdującego podstawy w przepisach ius civiles (actio – wniosek zgłoszony przez powoda do sądu o

przeprowadzenie procesu przeciwko wskazanej osobie, zwanej pozwanym). W przypadku kiedy w ius civile nie było odpowiedniego umocowania prawnego, pretor zgodnie z zasadami słuszności i sprawiedliwości mógł udzielić ochrony.

Strony – Występujące w procesie strony określane są mianami pozwanego(reus) i powoda (actor). Przesłanki występowania w charakterze strony:

1. Zdolność procesowa - czyli możliwość występowania w procesie, zależała w Rzymie od posiadania zdolności do czynności prawnej. Peregryni otrzymali zdolność procesową dopiero w procesie formułkowym. Zdolność procesowa osób Alieni iuris stopniowo ulegała rozszerzeniu.

2. Legitymacja procesowa – czyli uprawnienie do występowania w charakterze strony w konkretnej sprawie, zależała w Rzymie od tego czy osoba występowała jako pozwany (legitymizacja bierna) czy powód (legitymizacja czynna) mogła występować w takim charakterze na podstawie konkretnego stosunku prawnego.

W archaicznym prawie rzymskim nie dozwolone było zastępstwo procesowe. Z biegiem czasu wykształcili się zastępcy jako: przedstawiany przed sądem oficjalnie cognitor, oraz działający na podstawie nieformalnego zlecenia procurator. Skutki działania cognitora spadały bezpośrednio na zastępowanego, zaś czynności prokuratora musiały być zatwierdzone, dlatego prokurator musiał dać zabezpieczenie, że jego działania zostaną zatwierdzone.

Kontradyktoryjność – strony decydowały samodzielnie o losach postępowania procesowego i o stawianych wnioskach dowodowych. Nie oznaczało to jednak tego, że pretor nie mógł się nie zgodzić z nadużyciem prawa przez powoda, odmawiając mu udzielenia ochrony procesowej, lub chroniąc pozwanego poprzez danie mu zarzutu procesowego.W postępowaniu apud iudicem sędzia nie mógł wyjść poza zakres upoważnienia zawarty w litis contestatio.

Ciężar dowodu – Ciężar dowodu zawsze spoczywał na tym kto twierdził. (powód musiał udowodnić fakt zamieszczony w formułce; ewentualnie pozwany musiał udowodnić exceptio). Rodzaje dowodów:

1. zeznania świadków2. biegli rzeczoznawcy3. dowód z dokumentu - nabrał znaczenia dopiero w okresie poklasycznym4. przysięga składana przez powoda lub pozwanego.

Przemiany postępowania sądowego w Rzymie (str. 281)W historii prawa rzymskiego ochrona praw prywatnych realizowana była poprzez trzy postępowania sądowe: legislacyjne, formułkowe i kognicyjne.

1. postępowanie legislacyjne – Najstarszy rodzaj postępowania sądowego, można w nim znaleźć wiele elementów pomocy własnej było to tzw. postępowanie zwyczajne (iudicium legitimum), do połowy 2 w. p.n.e. pozostało jedynym postępowaniem zwyczajnym. Był postępowaniem niezmiernie formalistycznym. Skuteczność działań stron zależała od dokładnego wypowiedzenia ściśle oznaczonych, wymienionych przez ius civile formuł słownych. Dozwolone było tylko między obywatelami.

2. Postępowanie formułkowe – nazwa wywodzi się od udzielanej przez pretora formułki (formula), stanowiącej instrukcję dla sędziego. Początkowo stosowana była między ob. peregrynami i obywatelami, później zaczęto stosować je także do rozstrzygania sporów między obywatelami. Poprzez lex Aebutia (II w. p.n.e.) została uznana za postępowanie zwyczajne. W 342 ostatecznie zlikwidowane zostało to postępowanie dzięki cesarzom.

3. Proces kognicyjny – zaczął powstawać w okresie cesarstwa, jako sposób rozstrzygania sporów przez urzędników cesarskich. Został on określony jako postępowanie nadzwyczajne (cognitio extra ordinem).

Ogólna charakterystyka postępowania legisakcyjnego i formułkowego (str. 284)

Podział postępowania na dwa stadia:a. In iure – odbywało się przed urzędnikiem sprawującym jurysdykcję (początkowo tylko pretor miejski,

w późniejszym okresie także pretor dla peregrynów a także edylowie kurulni na targowiskach). W procesie legisakcyjnym po wysłuchaniu formuł stron i w oparciu o ich prawną poprawność pretor udzielał lub nie udzielał skargi. W procesie formułkowym to pretor w oparciu o postulaty stron i własną wiedzę o prawie pisał formułkę, a skargę udzielał w oparciu o ocenę prawną zdarzenia a nie formułki.

b. In iudico \ apud iudicem – odbywało się przed sędziom prywatnym, którego zadaniem było merytoryczne rozstrzygnięcie sporu. Był to najczęściej sąd jednoosobowy. Do niektórych spraw byli powoływani sędziowie kolegialni:

1. recuperatores – sprawy należące do pretora do spraw peregrynów i niektóre sprawy deliktów.

2. decemviri stlitibus iudicandis – orzekający w sporach o wolność3. centumviri – sprawy spadkowe i o nieruchomości.

Pozew prywatnyNakłonienie pozwanego by stawił się przed sądem w celu przeprowadzenia pierwszej fazy procesu należało tylko do powoda. Formalne wezwanie pozwanego do stawienia się przed urzędnikiem w określonym terminie (in ius vocatio) było aktem o charakterze prywatnym. Po zastosowaniu takiego wezwania pozwany musiał stawić się przed sądem, początkowo pozwany miał prawo użyć przemocy wobec pozwanego, który nie uczynił zadość temu żądaniu. Pozwany mógł też dać powodowi zabezpieczenie, że przyjdzie, polegało ono na ustaleniu dręczyciela. Niekiedy było możliwe danie zabezpieczenia pieniężnego w formie stypulacji. W procesie formułkowym przed formalnym złożeniem in ius vocatio powód miał obowiązek poinformować pozwanego o zamiarze wytyczenia mu procesu (editio actionis). W przypadku nie zgłoszenia się pozwanego pretor mógł udzielić powodowi specjalną skargę o zapłacenie kary prywatnej lub też zezwolenie na zajęcie całego majątku pozwanego.

Litis contestatioPierwsze stadium postępowania in iure kończyło się formalnym ugruntowaniem sporu, zwanym litis contestatio. Dopiero jej dokonanie dawało sędziemu prywatnemu legitymację do działanie w procesie. Pretor wyznaczał w obecności i za zgodą stron sędziego.Skutkiem litis contestatio było powstanie obowiązku stron do poddania się wyrokowi, stwarzała również obowiązek po stronie sędziego do wydania wyroku. Zobowiązanie powstałe w wyniku litis contestatio było określone zwrotem condemnari oportere. W przypadku gdy przedmiotem sporu było dochodzenie wierzytelności opartej na ius civile, dochodzonej w iudicium legitimum, dokonanie litis contestatio powodowało wygaśnięcie pierwotnego zobowiązania (z dare, facere, prastare, oportere) i [przemianą go w zobowiązanie z condemnari oportere.W przypadku gdy przedmiotem sporu było zobowiązanie oparte na prawie pretorskim lub gdy chodziło o naruszenie praw władczych, zobowiązanie nie gasło lecz pozwanemu przysługiwała w kolejnym procesie exeptio. Litis contestatio stanowiła ostateczny moment ugruntowania się przedmiotu sporu i wszelkie późniejsze zmiany w przedmiocie sprawy jak np. zwrócenie rzeczy nie mogły być przez sędziego uznawane. Dokonanie litis contestatio było, możliwe tylko przy udziale obu stron.

1. W przypadku gdy przedmiotem procesu było zobowiązanie, pozwany, który nie chciał dokonać litis contestatio był traktowany jak indefensus (osoba, która się nie broni). W skargach in personam pretor zezwalał na zabranie pozwanego do więzienia prywatnego (ductio), bądź wprowadzał powoda w majątek pozwanego(missio in bona), do czasu kiedy zgodził się na litis contestatio.

2. W przypadku kiedy przedmiotem sporu była rzecz lub osoba brak litis contestatio mógł powodować udzielenie powodowi posiadania nad rzeczą (tylko wtedy przedmiot przyniósł pretor).

3. W przypadku gdy pozwany ukrył rzecz przed pretorem, miała miejsce specjalna skarga actio ad exhibendum, stwarzała obowiązek wdania się w spór, ewentualny wyrok miał wysokość wartości rzeczy.

4. W przypadku kiedy przedmiotem sporu była nieruchomość, przeciwko pozwanemu można było stosować interdictum quem fundum, który pośrednio zmuszał pozwanego do wdania się w spór.

Do litis contestatio nie dochodziło gdy:1. Pozwany uznał żądania powoda w trakcie postępowania in iure (confessio in iure)2. iusiurandum in iure – czyli przysięga składana przez pozwanego, że roszczenie powoda nie

istnieje. Roszczenie przysięgi mogło być przerzucone na powoda, że jego roszczenie istnieje. Złożenie przysięgi przez pozwanego mogło zakończyć proces lub dać mu exceptio. Dalej mogło istnieć postępowanie z krzywoprzysięstwa.

WyrokSędzia musiał trzymać się ściśle upoważnienia zawartego w litis contestatio. Ocena dowodów należała do sędziego, wyrok był ostateczny i nie podlegał zaskarżeniu. Dla strony przegrywającej wydanie wyroku (iudicatum) stwarzało obowiązek jego wykonania, powstające z wyroku zobowiązanie zastępowało powstające w wyniku litis contestatio.

Postępowanie egzekucyjneW przypadku nie wykonania przez dłużnika wyroku wierzyciel mógł przystąpić do egzekucji przez dokonanie nowej in ius vocatio. Podstawą wszczęcia tego postępowania było przyznanie się do winy lub wydanie wyroku. W postępowaniu in iure jako podstawę pozwany podawał istnienie wyroku i fakt jego niewykonania. W przypadku uznania wyroku dochodziło do efektywnej egzekucji (przedmiotem było w legisakcyjnym dłużnik, w formułkowym majątek dłużnika). Pozwany mógł tez przed pretorem zakwestionować formalną prawidłowość wyroku. W tym przypadku dochodziło ponownie do litis contestatio, którego przedmiotem nie mogła być zasadność pierwszego wyroku, można było tylko wysnuwać argumenty odnoszące się do nieważności postępowania. Ciężar udowodnienia nieważności postępowania należał w tym procesie do pozwanego. Zasądzenie w tym procesie wiązało się z zapłaceniem podwójnej wartości przedmiotu sporu. Kiedy wygrał pozwany otrzymywał on wartość rzeczy.

Postępowanie legisakcyjne ogólna charakterystyka (str. 290)Cechą charakterystyczną postępowania legisakcyjnego była niezwykła formalistyka, w szczególności przy nawiązaniu sporu przed pretorem. Postępowanie in iure sprowadzało się do użycia kilku formuł słownych (legis actiones), które musiały być wypowiedziane przed pretorem bez najmniejszych pomyłek ani zająknięć, w przeciwnym razie powód tracił możliwość wniesienia skargi. Dzięki Gaiusowi znamy pięć legis actiones:

1. legis actio sacramento2. legis actio per manus iniectionem3. legis actio per iudicis4. legis actio postulationem5. legis actio per condictionem oraz legis actio per pignoris capionem

Poszczególne legis actions (str. 291)

Legis actio sacramento – według Gaiusa określana jako skarga ogólna (actio generalis). To znaczyło, że miała zastosowanie do wszystkich nieokreślonych w ustawach spraw. Istotą tego postępowania było wypowiedzenie ściśle określonych formuł słownych, za pomocą których strony stwierdzały spór do istnienia, bądź nieistnienia pewnego uprawnienia. Następnie strony wyznaczały zakład przez wyznaczenie określonej ofiary, początkowo zwierzęta później pieniądze. Strony zgadzały się, żeby słuszność ich roszczeń osądził sędzia prywatny wyznaczany za ich zgodą przez pretora. Sędzia osądzał tylko słuszność bądź nie pozwu. Rozstrzygnięcie to

tworzyło między stronami zobowiązanie zwane iudicatum, które powinno być dobrowolnie wykonane przez stronę przegrywającą. Początkowo nie wykonanie tego zobowiązanie było zagrożone przymusem wygrywającego później nową skargą legis actio per manus iniectionem. Postępowanie za pomocą legis actio in rem odbywało się:

1. właściciel rzeczy lub mający prawo władcze nad osobą, który został pozbawiony faktycznego władztwa nad rzeczą lub osobą, wzywał osobę posiadającą jego rzecz lub u której znajdowała się osoba do stawienia się przed pretorem

2. Pozwany musiał się stawić przed pretorem wraz z przedmiotem sporu lub jego symbolem3. Powód wypowiadał przed pretorem ściśle określone przez ustawę słowa i dotykał

przedmiotu sporu(to działanie vindicatio).4. Pozwany musiał postąpić analogicznie(inaczej nie dochodziło do litis contestatio)

(contravindicatio)5. Pretor zakazywał zaprzestanie walki o przedmiot („pozostawcie obydwaj rzecz/człowieka”)6. każda ze stron wypowiadała dalsze formuły, z których miało wynikać, że okazała zgodnie z

prawem swą władzę nad przedmiotem7. Wzajemne wezwanie do ustalenia sacramentum i zgadzały się na jego ustanowienie. 8. Po wyznaczeniu sędziego pretor oddawał rzecz w tymczasowe posiadanie jednej ze stron,

która wyznaczała dręczycieli.9. W postępowaniu przed sędziom każda ze stron udowadniała, że przysługuje jej prawo do

spornej rzeczy.10. Sędzia ustalał czy sacramentum jednej ze stron zostało ustanowione słusznie, tym samym

sacramentum drugiej było ustanawiane niesłusznie.11. Poza obowiązkiem zapłaty sacramentum, był tez obowiązek wydania spornej rzeczy12. W przypadku kiedy żadne sacramentum nie zostało uznane za słuszne, przepadały one na

własność państwa a rzecz pozostawała u dotychczasowego właściciela.

Legis actio in personam nie mamy szczegółowych relacji z jej przebiegu ale musiała przebiegać analogicznie (brak było contravindicatio), ciężar dowodu należał wyłącznie do powoda, niemożliwe było też uznanie obydwu sacramentum za niesłuszne. (na wykonanie świadczenia i zapłacenie sacramentum)

Legis actio per manus iniectionemByła to skarga in personam. Mogła służyć do dochodzenia zobowiązań wynikających z wyroków sądowych oraz niektórych uprzywilejowanych wierzytelności (pożyczki dokonywanej spiżem i wagą, z zapisu testamentowego z niektórych deliktów), które stwarzały obowiązek określany zwrotem damnas esto (damnatio)

1. Powód dokonywał (manus iniectio) przed pretorem, nałożenia ręki na osobę dłużnika, wypowiadając formułę stwierdzającą iż powód dokonuje nałożenia ręki na dłużnika z powodu nie wywiązania się przez niego z obowiązku, który na nim ciążył.

2. Pretor zezwalał na zabranie dłużnika do domu powoda w celu wykonania egzekucji. Jeżeli nikt nie wykonał długu za dłużnika, powód mógł go sprzedać poza obręb Rzymu. Początkowo mógł tez go nawet zabić. Później doszło do złagodzenia postępowania wobec dłużników.

3. Jeżeli dłużnik kwestionował zasadność dokonania na jego osobie manus iniectio, mógł poprosić osobę trzecią (vindex) o odtrącenie ręki powoda i wdanie się w spór. W niektórych przypadkach pozwany mógł sam odtrącić rękę powoda. W przypadku odtrącenia ręki dochodziło do litis contestatio i procesu gdzie sędzia miał rozstrzygnąć czy manus iniectio była zasadna. Vindex i dłużnik ryzykowali w procesie podwójną wartością rzeczy a wierzyciel, który niesprawiedliwie wszczął postępowanie, był on zobowiązany zapłacić pozwanemu równowartość przedmiotu sporu.

Legis actio per iudicis postulationemByła skargą in personam mogła być dochodzona do ściśle określonych wierzytelności pieniężnych, w ściśle określonych przez ustawę przypadkach. Powód wzywał pozwanego do uznania lub zaprzeczenia długu. W

przypadku kiedy pozwany zaprzeczył prosił on pretora o ustanowienie sędziego prywatnego. Służyła do dochodzenia głównie wierzytelności zawartych w formie słów (pytań i odpowiedzi) oraz przy rozliczeniach współdziedziców (w tym przypadku sędzia = arbiter), również z tytułu współwłasności

Legis actio per condictionemByła skargą in personam. Powód wzywał pozwanego do uznania lub zaprzeczenia długu. W przypadku kiedy pozwany zaprzeczył prosił on pretora o ustanowienie sędziego prywatnego. Powstała w III w. p.n.e. na mocy dwóch ustaw Lex Licinia do dochodzenia ściśle oznaczonych wierzytelności pieniężnych oraz Lex Calpurnia o świadczenie ściśle oznaczonych rzeczy innych niż pieniądze. Powód przed pretorem wymieniał wierzytelności i mówił, że jeśli w ciągu 30 dni nie zostaną wyrównane to pozwany powinien się stawić przed pretorem w celu wyznaczenia sędziego.

Legis actio per pignoris capionemByło to pozasądowe zajęcie przedmiotów należących do dłużnika w celu zmuszenia go do dokonania żądanego świadczenia. Zajęcia dokonywano przy udziale ściśle oznaczonych słów. Dotyczyło tylko do oznaczonych nielicznych przypadków dochodzenia należności. (zapłata żołdu, należności podatkowych, oraz wynikających z prawa sakralnego).

Postępowanie formułkowe, ogólna charakterystyka (str. 296)Postępowanie formułkowe było zdecydowanie mniej formalistyczne niż legisakcyjne. Strony już nie musiały dążyć do tego aby doszło do litis contestatio wypowiedzieć określonych formuł słownych, strony przedstawiały tylko w sposób nieformalny pretorowi swoje racje, na tej podstawie pretor decydował o udzieleniu bądź nie skargi.Pretor w oparciu o istniejący stan prawny i zasady słuszności pisał formułkę, wyznaczał sędziego i dawał mu upoważnienie do osadzenia sprawy. Formułka była zwykle pisemna, po jej napisaniu pretor wręczał ją stronom i w tym momencie następowało litis contestatio.

Formułka (str. 296)

Istota formułki - stanowiła instrukcję dla sędziego, jakie okoliczności ma ustalić i jaki ma wydać wyrok, miała zazwyczaj formę zdania warunkowego. Jego pierwsza część był to warunek (opis stanu faktycznego na, którego tle doszło do sporu) druga stanowiła propozycję wyroku, który sędzia miał obowiązek wydać.

Części zwyczajne formułki – Części które musiały znaleźć się w formułce:1. Nominatio – wyznaczenie sędziego prywatnego, było dokonywane w formie imperatywnej

na początku formułki.2. Intentio – część formułki, w której powód zawiera swoje żądania. W intentio actio in

personam wymienieni byli wierzyciel i dłużnik, kwota lub przedmiot świadczenia. W intentio actio in rem zawarte było tylko nazwisko powoda oraz opis przysługującego mu uprawnienia władczego nad rzeczą lub osobą, którego naruszenie było powodem wszczęcia procesu. Zazwyczaj intentio występowało łącznie z condemnatio jedynie w skargach działowych i tych, których celem było ustalenie istniejącego prawa nie było z nią połączona. (Te skargi nazywamy prejudycjalnymi, bez kary tylko o istniejące między stronami uprawnienia)

Częściami zwyczajnymi występującymi tylko w niektórych formułkach były:1. Demonstratio – część znajdująca się na początku przedstawiająca sprawcę.2. Condemnatio – część formułki, w której daje się sędziemu prawo do zasądzenia albo

uwolnienia. Wyrok mógł w zasadzie opiewać tylko na pieniądze. Czasami znajdowała się klauzula arbitralna (restytucyjna) upoważniająca sędziego, aby przed wydaniem ostatecznego wyroku stwierdził, czy powód ma rację. Co umożliwiało wykonanie świadczenia.

3. Adiudicatio – była częścią formułki przyzwalającą sędziemu na przysądzenie rzeczy, którejś ze spierających się stron. Gdzie rozstrzygnięcie sporu mogło się wiązać ze zmianą

istniejących stosunków prawnych przez sędziego (np. zniesienie współwłasności, podział majątku spadkowego w sporze o wytyczeniu granic).

Części nadzwyczajne formułki1. exceptio – czyli zarzut procesowy, dawała pretorowi możliwość przeciwdziałania

krzywdzącym stronę pozwaną skutkom, które mogły wynikać z restrykcyjnego stosowania norm ius civile np.

a. osoba, która wypełniła świadczenie z tytułu zobowiązania powstałego przez akt formalny, była zwolniona dopiero po wydaniu odpowiedniego aktu, bez niego wierzyciel mógłby ciągle żądać procesowo wykonanie świadczenia (przeciwdziała exceptio doli [podstęp])

b. Zobowiązanie zawarte przez akt formalny (np. sponsio) i zawarcie przez wierzyciela z dłużnikiem nieformalnej umowy o odroczenie zapłaty lub darowanie długu, co było prawnie nieważna (exceptio pacti [porozumienie])

c. W przypadku czynności zawartych pod wpływem dolus lub metus, czynność zgodnie z ius civile rodziła skutki prawne(exceptio doli lub exceptio quo metys causa)

d. W przypadku kiedy właściciel kwirytarny rzeczy należącej do res mancipi sprzedał ją a następnie wydał przez traditio nie tracił swego prawa własności opartego na prawie cywilnym. I mógł na podstawie ius civile żądać wydania rzeczy (exceptio rei venditae ac traditae)

e. W przypadku kiedy właściciel po wydaniu wyroku w procesie in rem a nawet po samym litis contestatio, wytoczył proces o zwrot rzeczy przeciwko tej samej osobie, z którą już raz dokonał litis contestatio (exceptio rei iudicatae vel in iudicium deductae.)

W odpowiedzi na exceptio powód mógł prosić o umieszczenie w formułce replicatio stanowiącej ustosunkowanie się do zarzutu procesowego. Tego rodzaju zarzuty mogły być ponawiane w postaci duplicatio (w interesie pozwanego) triplicatio (powoda). Podniesienie w procesie exceptio było związane z obowiązkiem udowodnienia

2. Praescriptio – mogła wystąpić w formie pro reo, która spełniała taką samą rolę co exceptio, lub w formie pro actore czyli zastrzeżenia na korzyść powoda, zastrzeżenie to umieszczone przed intentio umożliwiało powodowi dochodzić części wierzytelności nie uniemożliwiając dochodzenia pozostałej części.

Przykłady formułek (str. 301) !!!

Klasyfikacja skarg (str. 304)1. Actiones in rem, Actiones in personam

a. Actiones in rem – służyły do dochodzenia praw o charakterze władczym nad rzeczami lub osobami.

b. Actiones in personam – przysługiwały wierzycielowi, mogły być stosowane tylko przeciwko dłużnikowi.

2. Skargi cywilne i Skargi pretorskiea. Skargi cywilne - były udzielane przez pretora na podstawie uprawnień, których ochronę

przewidywało ius civile.b. Skargi pretorskie dzieliły się na:

1. actiones utiles – pretor udzielał te skargi, gdy brakowało jednej przesłanki potrzebnej do wytyczenia ius civile.

2. Actiones ficticiae – Umożliwiały udzielenie skargi poprzez przyjęcie fikcji, iż zostały spełnione wymogi przewidziane w istniejących już unormowaniach prawnych

3. Skargi z przestawieniem podmiotów w formułce – które polegały na przedstawieniu w condemnatio nazwiska innej osoby niż ta, która występowała w intentio jako powód lub pozwany. Umożliwiała zmianę dłużnika lub wierzyciela bez potrzeby dokonywania odnowy zobowiązania. Była też udzielona dziedzicowi rektorskiemu lub nabywcy majątku upadłego dłużnika.

Wyłącznie na imperium pretora opierały się actiones in factum – skargi za pomocą, których pretor chronił jakiś stan faktyczny, który nie znajdował żadnego unormowania w ius civile

3. Skargi ścisłego prawa i skargi dobrej wiary (str. 306)a. Stricti iuris – sędzia był zobowiązany ściśle trzymać się treści formułkib. Dobrej wiary – w skargach dobrej wiary sędzia był zobowiązany wziąć pod uwagę

wszystkie okoliczności, nawet jeśli nie znajdowały się one w formułce.4. Skargi odszkodowawcze i skargi penalne

a. Celem skarg odszkodowawczych było pokrycie poniesionej szkodyb. Celem skarg penalnych było wymierzenie kary prywatnej. Nie mogły być stosowane

wobec dziedziców poszkodowanego5. Inne podziały skarg (str. 307)

a. Actiones privatae – czyli skargi, które mogły być wnoszone jedynie przez osoby, którym uprawnienie takie przysługiwało ze względu na stosunek prawny, którego były stronom lub naruszenie przysługującemu im prawa władczego. Actiones populares, które mógł wnieść każdy obywatel.

b. Actiones perpetuae - czyli skargi wieczyste, bez ograniczenia w czasie i Actiones Temporales, które można było wnosić jedynie w określonym czasie.

Postępowanie egzekucyjne (str. 308)W okresie procesu formułkowego egzekucja odbywała się w drodze nowego postępowania actio iudicati. Jeżeli pozwany kwestionował przed pretorem słuszność wszczęcia postępowania, dochodziło do litis contestatio i oddania sprawy sędziemu i w razie przegrania procesu zapłatę podwójnej wartości rzeczy.W ponownym procesie, prowadzonym na podstawie actio iudicati, sędzia miał jedynie możność badania formalnej ważności iudicatum, a nie zasadności żądania, które było podstawą pierwszego procesu. Jeżeli pozwany uznał zasadność actio iudicati dochodziło do efektywnej egzekucji venditio bonorum,

1. Rozpoczynała się od wprowadzenia wierzyciela w cały majątek dłużnika (missio in bona)2. Podaniem tego do wiadomości publicznej (proscriptio bonorum), co rwało od 15 do 30 dni, miało

to na celu poinformowanie pozostałych dłużników i umożliwienie im przystąpienia do postępowania. Proscriptio miała dodatkowy skutek infamujący.

3. Po zakończeniu proscriptio pozostali wierzyciele wybierali spośród siebie magistra bonorum, mógł on w celu przywrócenia umniejszonego majątku upadłego dłużnika prosić pretora o udzielenie restitutio in integrum lub interdictum fraudatorium (zabezpieczenie skuteczności czynności dłużnika zmierzających do pokrzywdzenia wierzycieli)

4. Przeprowadzał sprzedaż całego majątku dłużnika w drodze publicznej licytacji. Nabywca majątku był traktowany jako uniwersalny następca dłużnika (bonorum emptor). Odpowiadał przed wierzycielami do wysokości sumy ustalonej podczas licytacji.

5. Mógł też dochodzić wierzytelności upadłego dłużnika stosując actio Rutiliana z przedstawionymi podmiotami w formułce.

6. Dłużnik mógł uniknąć skutku infamującego jeśli dobrowolnie wydał cały swój majątek wierzycielom (cessio bonorum), w tym przypadku mógł zachować część majątku niezbędną do przeżycia.

Obok tego rodzaju egzekucji pojawiła się egzekucja syngularna polegająca na sprzedaży poszczególnych rzeczy aż do zaspokojenia wierzytelności.

Postępowanie kognicyjne ogólna charakterystyka (str. 309)

Rozwój postępowania kognicyjnego – Rozwój trzeciej formy postępowania sądowego w Rzymie – zwanego cognitio extra ordinem lub procesem kognicyjnym - wiązał się z powstaniem urzędów cesarskich. W okresie pryncypatu było ono traktowane jako nadzwyczajne, wobec powszechnego formułkowego. Urzędnicy cesarscy już w początkowym okresie rozpoznawali sprawy, których ochrona była przewidziana w konstytucjach cesarskich i które nie podlegały ochronie w trybie postępowania zwyczajnego. Pierwszymi sprawami podlegającymi temu postępowaniu były sprawy o nieformalny zapis powierniczy, ustawionego na wypadek śmierci, następnie niektóre sprawy opiekun vs. pupil i sprawy o honorarium z mandatu. Z biegiem czasu stał się jedyną formą dochodzenia spraw prywatnych.Wyróżnia się kilka okresów kształtowania się procesu. Pierwszym z nich jest okres do 342 kiedy konkurowało ono z postępowaniem formułkowym, drugie od 342 kiedy stało się postępowaniem zwyczajnym. Wiele zmian wprowadził też Justynian

Cechy charakterystyczne procesu kognicyjnego1. Odmienna pozycja sędziego – był urzędnikiem reprezentującym cesarza, sędzia zaczął

dominować nad stronami.2. Nie dzieliło się już na dwie strony3. Pozew doręczał powód z upoważnienie sędziego, a później przez urzędnika sądowego4. Litis contestatio stała się momentem nawiązania sporu, przedmiot i wartość sporu był

ostatecznie ustalony w chwili litis contestatio.5. W razie nieobecności pozwanego sędzia mógł wydać wyrok zaoczny.6. Sędzia nie był związany treścią formułki, orzekał również na podstawie dowodów

również powołanych z urzędu.7. Sędzia był coraz bardziej związany formułą przeprowadzenia postępowania8. Z czasem Związana cena dowodów9. Wyrok nie musiał opiewać na pieniądze a także wydanie rzeczy lub spełnienie

określonego świadczenia10. Strona mogła się odwołać do wyższego urzędnika11. Egzekucja traci charakter egzekucji prywatnej, pojawiają się urzędnicy egzekwujący

prawomocne wyroki. Formą dominującą staję się egzekucja na części majątku dokonywane przez distractio bonorum a nie generalna.

Rozpoznawanie spraw w procesie kognicyjnym (str. 311)

System sądów cesarskich – W początkowym okresie rozstrzyganie określonych rodzajów spraw należało do specjalnych urzędników republikańskich. Była to działalność prowadzona zgodnie z procedurą ustaloną dla określonego rodzaju spraw np. praetor fideicommissarius. Od czasów Oktawiana cesarze podejmowali się sami, lub za pośrednictwem podległych im urzędników, prowadzenia procesów w sprawach, o rozstrzygnięcie których prosiły zainteresowane strony. Z biegiem czasu taki sposób rozstrzygania spraw stał się zwyczajny. W okresie dominatu wykształciła się hierarchia i kompetencje sądów cesarskich, na gminy, prowincje, diecezje, oraz 4 prefektury.

Rozpoczęcie procesu – pozew zaczynał się od doręczenia pozwanemu pozwu (urzędniczego lub pół urzędniczego wezwania do stawienia się przed odpowiednim sędziom, ustne [powód] bądź pisemne [urzędnik]). Kiedy nie wiadomo było gdzie pozwany się znajduje dokonywano pozwu przez ogłoszenie publicznie. W okresie dominatu pozwanie dokonywano zwykle pisemnie, pismo to było doręczane pozwanemu przez urzędnika zwanego exsecutor. W przypadku stawienia się obu stron przed sędziom następowało litis contestatio. Zawiązanie sporu następowało po zreferowaniu sprawy przez powoda i ustosunkowanie się przez pozwanego. Nie zgłoszenie się, którejkolwiek ze stron do sądu dawało podstawę do zawiązania sporu bez pozwanego.

Rozprawa – sędzia mógł na własną rękę przeprowadzić postępowanie dowodowe. Był jednak związany formalną oceną dowodów (dokument publiczny, dokumenty prywatne sporządzone przez

notariusza, zeznania świadków [od IV w. poniżej pisemnych],itd.). Pojawiają się domniemania, których nie można obalić. Czynności dokonywane przez sędziego były protokołowane.

Wyrok – Wyrok był odczytywany na publicznym posiedzeniu sądu. Treścią wyroku nie musiały być tylko pieniądze, ale też wydanie rzeczy. Strona przegrywająca była zobowiązana zwrócić wygrywającemu koszty procesu.

Apelacja – Od wyroku w procesie kognicyjnym istniała apelacja do sądu wyższej instancji, dokonywano tego poprzez złożenie żądania ponownego rozpatrzenia sprawy, sędziemu do protokołu lub na piśmie, zwanym libellus appellationis. Sędzia był zobowiązany przekazać akty sprawy, wraz z jej pisemny zreferowaniem, sędziemu wyższej instancji. W postępowaniu przed wyższym sędziom strony mogły przedstawiać nowe dowody i wysnuwać nowe żądania. Złożenie apelacji było związane z dużym ryzykiem, dla apelującego, gdyż w razie przegranej początkowo musiał on zapłacić czterokrotną wartość rzeczy. Konstantyn wprowadził karę utraty połowy majątku. Justynian wprowadził jedynie zwykłe koszta. W zasadzie były dozwolone dwie instancje czasami jeszcze trzecia do cesarza. Restitutio in integrum – środek nadzwyczajny, wywodzący się z prawa pretorskiego, stał się w procesie kognicyjnym sposobem zaczepienia wyroków nieważnych.

Postępowanie egzekucyjne (str. 314)Podstawową formą była egzekucja majątkowa, mogła być ona przeprowadzona w obecności urzędnika sądowego przez zajęcie całego majątku dłużnika, a następnie sprzedaż poszczególnych przedmiotów, aż do uzyskania zaspokojenia wierzycieli. W prawie justyniańskim mogła być stosowana actio Pauliana w celu zabezpieczenia skuteczności aktów prawnych dłużnika, które umniejszałyby jego majątek, uniemożliwiając tym samym zaspokojenie wierzycieli. Urzędnik sądowy - apparitor, mógł również dokonywać zajęcia poszczególnych przedmiotów należących do dłużnika, a następnie dokonywać ich sprzedaży, mógł też dokonywać egzekucji przez przymusowe wydanie rzeczy.

Szczególne rodzaje postępowania (str. 315)Proces reskryptowy – skierowanie przez zainteresowaną stronę zapytania do cesarza o wydanie oceny prawnej przedstawionego mu stanu faktycznego. Opinia cesarza była swoistym wyrokiem warunkowym. Sędzia któremu strona przedstawiła reskrypt cesarski musiała tylko sprawdzić fakt. W niektórych przypadkach mogło dojść do uproszczenia postępowania polegające na skróceniu postępowania lub odejściu od pisemnej formy aktów (summatim cognoscere).Szczególnym rodzajem postępowania było powierzenie sprawy orzecznictwu biskupa (episcopalis audientia) [musiały wyrazić zgodę obie strony].

Ochrona pozaprocesowa znaczenie1. W okresie postępowania legisakcyjnego i formułkowego.2. W okresie postępowania kognicyjnego