anthony brewer - kapitali okuma kılavuzu - kalkedon yaınları

7/28/2019 anthony brewer - kapitali okuma klavuzu - kalkedon yanlar

1/116

T

KAPTAL * l

OKUMAKLAVUZUANTHONY BREWER

Marx'mKapitali, bu zamana kadar yazlm olan ennemli ve en etkileyici kitaplardan bir tanesidir.Gnmzn dnyasn anlamak isteyen biri bu kitabmuhakkak okumaldr. Ne yazk ki, insan bunaltan

itici bir kitaptr. Aina olunmayan ve karmak fikirlerikavramak asla kolay olmadndan, kanlmaz olarakkimi okuma glkleriyle karlalabilmenin yan sragerekten olduundan daha rktc grnmektedir.Marx'm kulland terminoloji ve slp ilk baktagaripsenebilir ve ilk birka ksm en soyut ve en zoryerler olmakla birlikte sebat eden okuyucu kitabokunmaya deer bulacaktr.

Klavuz niteliinde olan bu kitapta amacm Kapitalidaha ulalabilir hale getirmektir. almamn anagvdesi, Marx'n argmannn ana noktalarn tehisederek ve aklayarakKapital i ksm ksm yorumlamatemeline oturtulmutur.

Anthony BREVVER

KAPTALOKUMAKILAVUZUANTHONY BREVVER

TRKES: PROF. DR. UUR SELUK AKALIN


2/116

KAPITALI

OKUMAKILAVUZU

Athony Brewer

Trkesi

Prof. Dr. Ur Seluk Akalu

K A L % l > ON


3/116

KAPTAL OKUMA KILAVUZU

Atlony Brewe-

Orijinal Ad: AGuide to Marx's CapitalKalkcdon Yaynclk: 90Siyaset ve Ekonom i: 18

Hocapaa Mah, Kargili Sok, Celal Orman than, No 1/ Kat 3, Daire 32Sirkeci-stanbul

Telefon ve Fax: 0212 512 43 56Web: www.kalkedonyayinlari.com e-mail: [email protected]

Yayna Hazrlayan Hakan TanttranKapak Tasarn: Sinan AcoluDizin: Bora Bozatl

Bu kitap Can Matbaasnda baslmtr

Davutpaa Cad. pek Merkezi, Kat 3 No 17 Topkap stanbul.Tel: 0 212 613 10 77

ngilizce lk Bask: Cambridge University Press, 19 84Trke lk Bask: stanbul, Temmuz 2009

Copyright Kalkcdon Yaynlan 2009

isbn: 978-6 05-56 79- 12-5

NDEKLER

nsz 9Giri 11

1. Hegel'den Tarih Materyalizme 1 3 2. Klsik Politik ktisat I 8 3. Kapital'in Oluumu 24 4. ktisad Arka Pln 29

CL T 1: Kapit alist re tim 35Blm 1: Emtia ve Para 37

Ksm 1. Emtia 38 Ksm 2. Mbadele 45 Ksm 3. Para Ya Da Emtia Dolam 46

Blm 2: Parann Sermayeye Dnmesi 53 Ksm 4. Sermayenin Genel Forml 53 Ksm 5. Sermayenin Genel Formlndeki elikiler 55 Ksm 6. Emek Gc Alm ve Sat 56

Blm 3: Mutlak Art Deer retimi 59Ksm 7. Emek Sreci ve Art Deer retim Sreci 59Ksm 8. Deimeyen Sermaye ve Deiken Sermaye 61 Ksm 9. Art Deer Oran 62Ksm 10. gn 64 Ksm 11. Art Deer Oran ve Ktlesi 67

Blm 4: Nisp Art Deer retimi 69 Ksm 12. Nisp Art Deer Kavram 69Ksm 13. birlii ' 72Ksm 14. blm ve malt 73 Ksm 15. Makineleme ve Modern Sanayi 76

Blm 5: Mutlak ve Nisp Art Deer retimi 85 Ksm 16. Mutlak ve Nisp Ar Deer 85Ksm 17. Emek Gcnn Fiyatnda ve Art Deerde MeydanaGelen Deimelerin Bykl 86

Blm 6: cretler 89 Ksm 19. Emek Gcnn Deerinin cretlere Dnmesi 89 Ksm 20. Zamana Gre cret 91 Ksm 21. Para Ba cret 91 Ksm 22. Ulusal cret Farkllklar 91
http://www.kalkedonyayinlari.com/mailto:[email protected]:[email protected]://www.kalkedonyayinlari.com/


4/116

Blm 7: Sermaye Birikimi 93 Ksm 23. Basit Yenidenretim 94 Ksm 24. An Deerin Sermayeye Dnmesi 95 Ksm 25. Kapitalist Birikimin Genel Kanunu 98

Blm 8: Szde lkel Birikim 1 0 5Ksm 26. lkel Birikimin Srr ] gg

Ksm 27. Tarmsal Nfusun Toprakla Olan Balarnn Kopanlmas 10 6Ksm 28. Mlkszletirmcye Kar Sert nlemle r 107 Ksm 29. Kapitalist iftinin Douu ] 08Ksm 30. Tarmsal Devrimin Sanayiye Tepkisi. Pazarn Yaratlmas 108Ksm 31. Sanayi Kapitalistinin Douu ]0 9 Ksm 32. Kapitalist Birikimin Tarih Eilimi 11 o Ksm 33. Modern Smrgecilik Teorisi ]1 j

CLT 2: Sermayenin Dolam Sreci 11 3 Blm 1: Sermayenin Bakalam ve Devreleri 115

Ksm 1. Para Sermaye Devresi ] 15 Ksm 2. retken Sermaye Devresi ] Ksm 3. Meta Sermaye Devresi 121

Ksm 4. Devrenin Forml ] 21 Ksm 5. Dolam Sresi 12 3 Ksm 6. Dolam Maliyeti 12 4

Blm 2: Sermayenin Devri 127 Ksm 7. Devir Sresi ve Says 12 7 Ksm 8. Sabit ve Dolaan Sermaye 1 28Ksm 9. Yatrlan Sermayenin Derneik Devri. Devir evrimleri 12 9Ksm 10. Sabit ve Dolaan Sermaye Teorileri. Fizyokratlar veAdam Sith I ^g Ksm 11 Sabit ve Dolaan Sermaye Teorileri. Ricardo 1 31 Ksm. 12. alma Dnemi 1 3 |Ksm 13. retim Sresi j 52 Ksm 14. Dolam Sresi 132Ksm 15. Devir Sresinin Yatrlan Sermaye zerindeki Etkisi 13 3Ksm 16. Deiken Sermayenin Devri I 35 Ksm 17. Art Deerin Dolam ] 37

Blm 3: Derneik Toplumsal SermayeninYenidenretimi ve Dolam 14 1

Ksm 18. Giri 14^ Ksm 19. Konunun nceki Sunumlar 14 2 Ksm 20. Basit Yenidenretim I 4 4 Ksm 21. Birikim ve Geniletilmi lekte Yenidenret im 153

CLT 3: Bir Btn Olarak Kapitalist retim Sreci 159Blm 1: Art Deerin Kra ve Art Deer Orammn Kr

Oranna Dnm 161Ksm 1. Maliyet Fiyat ve Kr 16 2 Ksm 2. Kr Oran 16 3 Ksm 3. Kr Orann, Art Deer Oranyla likisi 16 3

Ksm 4. Devrin Kr Oranna Etkisi 16 4 Ksm 5. Deimeyen Sermayenin Kullanmnda Ekono mi 16 5 Ksm 6. Fiyat Dalgalanmalarnn Etkileri 16 6 Ksm 7. Tamamlayc Dnceler 16 8

Blm 2: Km Ortalama Kra Dnmesi 169 Ksm 8. Farkl retim Dallarndaki Farkl Sermaye Bileimleri

ve Ortaya kan Kr Oran Farkllklar 17 0Ksm 9. Genel Kr Orann n Oluumu (Ortalama Kr Oran) ve

Emtia Deerlerinin retim Fiyatlarna Dnm 171Ksm 10. Genel Kr Orannn Rekabetle Eitlenmesi. Piyasa

Fiyatlar ve Piyasa Deerleri. Art Deer. 17 4Ksm 11 cretlerde Meydana Gelen Genel Dalgalanmalarnn

retim Fiyatlarna Etkisi 17 8Ksm 12. Tamamlayc Notlar 17 8

Blm 3: Azalan Kr Oranlar Eilimi Kanunu 181 Ksm 13. Kanunun Nitelii 18 1 Ksm 14. Kar Koyan Etkiler 18 4 Ksm 15. Kanunun elikilerinin Sunumu 18 6

Blm 4: Meta Sermayenin ve Para Sermayenin Ticar Sermayeye ve Para Ticaretiyle UraanSermayeye (Tccar Sermayesine) Dnm 189

Ksm 16. Ticari Sermaye 18 9 Ksm 17. Ticari Kr 19 0Ksm 18. Tccar Sermayesinin Devri. Fiyatlar 191 Ksm 19. Para Ticaretiyle Uraan Sermaye 191 Ksm 20. Tccar Sermayesine likin Tarih Gerekler 19 2

Blm 5: Krn, Faiz ve Giriimci Kn ArasndaBlm. Faiz Getiren Sermaye 195

Ksm 21. Faiz Getiren Sermaye 19 6 Ksm 22. Krn Blm. Faiz Oran. Doal Faiz Oran 19 6 Ksm 23. Faiz ve Giriimci Kr 19 7Ksm 24. Faiz Getiren Sermaye Seklindeki Sermaye likilerin

Maddiletirilmesi 198Ksm 25. Kredi ve Hayal Sermaye 19 8Ksm 26. Para Sermayenin Birikimi. Faiz Oram zerindeki Etkisi 19 9


5/116

Ksm 27. Kapitalist retimde Kredinin Rol 20 0 Ksm 28. Dolam Arac ve Sermaye. Tooke ve Fullarton'un Grleri 2 00Ksm 29. Banka Sermayesinin Bileenleri 20 1 Ksm 30. Para Sermaye ve Reel Sermaye 1 20 2 Ksm 31. Para Sermaye ve Reel Sermaye II 2 0 4

Ksm .32. Para Sermaye ve Reel Sermaye III 20 5 Ksm .33. Kredi Sisteminde Dolam Arac 20 5 Ksm 34. Nakit Para lkesi ve 184 4 ngiliz Bankaclk Kanunu 20 6 Ksm 35. Deerli Maden ve Dviz Kuru 20 7 Ksm 36. Kapitalizm ncesi likiler 20 8

Blm 6: Art Krn Toprak Rantna Dnmesi 209 Ksm 37. Giri 20 9 Ksm 38. Diferansiyel Rant: Genel Grler 21 0 Ksm 39. Diferansiyel Rantn lk ekli (Diferansiyel Rant I) 21 1Ksm 40. Diferansiyel Rantn kinci ekli (Diferansiyel Rant II) 21 2Ksm 41. Diferansiyel Rant II- Birinci Durum: Sabit retim Fiyat 21 3Ksm 42. Diferansiyel Rant II- kinci Durum: Azalan retim Fiyatlar 21 3Ksm 43. Diferansiyel Rant II- nc Durum: Artan retim Fiyatlar 21 3Ksm 44. En Kt Topran lenmesiyle Ortaya kan Diferansiyel Rant 214Ksm 45. Mutlak Toprak Rant 21 5 Ksm 46. Arsa Rant. Maden Rant. Topran Fiyat 2 16 Ksm 47. Kapitalist Toprak Rantnn Douu 2 16

Blm 7: Gelirler ve Kaynaklan 221 Ksm 48. l Forml 22 2 Ksm 49. retim Srecinin Analizi zerine 22 3 Ksm 50. Rekabetin Yaratt Yanlsama 22 4 Kn 5J . Blm likileri ve retim ilikileri 2 24

Dipnotlar 225

Dizin 229

ONSOZ

Marx,

n Kapital'i, bu zamana kadar yazlm olan en neml i veen etkileyici k itaplardan bir tanesidir. G nm zn dnyasnanlamak isteyen biri bu kitab muhakkak okumaldr. Ne yazkki, insan bunaltan itici bir kitaptr. Aina olunmayan ve karma-k fikirleri kavramak asla kolay olmadndan, kanlmaz ola-rak kimi okuma glkleriyle karlalabilmenin yan sra ger-eklen olduundan daha rktc grnmektedir. Marx'n kul-land terminoloji ve slp ilk bakta garipsenebilir ve ilk bir-ka ksm en soyut ve en zor yerler olmakla birlikte sebat edenokuyucu kitab okunmaya deer bulacaktr.

Klavuz niteliinde olan bu kitapta amacmKapital'i daha ula-labilir hale getirmektir. almamn ana gvdesi, Marx'm arg-mannn ana noktalarn tehis ederek ve aklayarakKapital'i k-sm ksm yorumlama temeline oturtulmutur.Kapitalde yeralan ve analizde kritik bir adm tekil eden ya da Marx'n bir ba-ka yerde zerinde fazlaca durmad geni kapsaml konularadeinen belli paragraflar yorum yapmak zere setim.

Tabii ki bu, neyin nemli olduuna ve Marx'n ne elemek iste-diine ilikin hkm vermek anlamna gelmektedir. Ancak, bu-


6/116

10 Ka pl ar i Okuma Klavuzu

nu yaparken olabildiince metne sadk kalmaya altm ve ka-rar okuyucuya braktm. Bu alma, genelde Marksizme deilde, Kapitale ynelik olarak hazrlanan bir klavuz kitap oldu-undan, Marx'n teorisine ynelik tartmalarn detaylarna gir-

mekten kesinlikle uzak durdum. Daha baka almalarn okun-masna bir balang olmas amacyl, belli konular zerindekitartmalara ilikin kimi kaynaklar ortaya koymakla beraber buyolu kapsaml bir biimde kullanmadm.Kapitale ilikin olarakortaya konan ikincil nitelie sahip ok saydaki alma bir ba-ka kitabn konusu olacaktr.

Kapital'in larkl sayfa saysndan hatta farkl bl m, ksm veciltten (kimi versiyonlarnda birinci cilt, iki ayr ciltten olumak-tadr) oluan birok basks bulunmaktadr. Elinizde bulunanbu klavuz kitapta kullanlan ksm balklar (ve iindekiler ks-mndaki balklar), okuyucununKapital'in dier basklarndayer alan ksm balklarn bulabilmelerine imkn tanyacak birdzen iindedir. almada, dier basklara nazaran muhteme-len daha kolay bulunabilecek Moskova basksn kullandm(farkl lkelerde larkl yaynevi adlaryla yaynlanmtr). Kitabailikin olarak yapm olduum atflar, sayfa saysndan ziyadecilt, blm, ksm ve kesim olarak vererek, sz konusu atflarnherhangi bir baskda bulunabilmesini saladm. Terminoloji ola-rak, Engels tarafndan uygun bulunmu olmas nedeniyle birin-ci cildin Aveling ve Moore evirisini (Moskova basksnda da ya-plm okluu gibi) kullandm.

Klavuzun 'giri' ksm,Kapital'i, Marx'm yaam ve alm ala-rn bir btn olarak sunma niyetiyle oluturulmutur. Giri ks-mnda, Marx'm ska atfta bulunmu olduu yazarlara da yerverilmektedir.

Ja ne t Bre wer ve Paul Bowles 'a ya pm old ukl ar yararl yo rum-lar ve Marjorie Lunt'a da msveddeleri yazma konusundaki ma-haret ve sabrndan dolay teekkr ederim. Bunun dnda hertrl sorumluluk bana aittir.

Giri

Marx'm yaamnn madd gerekleri ksaca zetlenebilir. Ku-rulmakta olan Prusya mparatorluuna katlmndan birka ylncesinde 1818 ylnda Rhineland'da domutur. 1836 ylndaBerlin niversitesine gitmi ve antik felsefe zerine yazm oldu-u tezle 1841 ylnda doktorasn almtr. Bunu izleyen iki yliinde, birincisi Rhineland'daRheinischc Ztitungve ikincisi deAlman okuyucusuna ynelik olarak Paris'te yaynlanan-Deutsc-he-Franzsische Jahrbcher adl iki radikal derginin editrlnyapmtr. Her iki dergi de Prusyal yetkililerin hmna uram

ve Marx Brksel'e srgne gnderilmitir. Devrim yl olan1848'de Almanya'ya dnebilmi veNeue Rheinischc Zcitung adlderginin editrln yapmaya balam ancak bu kez de Lond-ra'ya srgne gnderilmitir.

Yaamnn geri kalan 34 yln, 1849'dan 1883'e kadar ngilte-re'de srgnde geirmitir. Bir daha hibir zaman dzenli bir i-te alamam ve kendisine kalan miraslarla, verilen hediyelerle

''ve serbest gazetecilik yaparak ara sra elde ettii kazanla yaa-


7/116

12 Kaiiilari Oka Klavuzu

mini srdrmtr. Yaamnn byk bir ksmn fakirlik iindeve bir lrli' iyilemeyen hastalklarla uraarak geirmitir. Yaa-mnn son birka ylma kadar, politik etkisi nemsenmeyecekbir dzeydedir.

Yaamnn srgnde geen zor yllar bugn ilgi ekiyorsa, butmyle retmi olduu fikirler nedeniyledir.

1840'lann ortalarna gelindiinde, Marx'n grleri ekillen-mi ve belli kaynaklardan elde ettii fikirlerle ok hzl bir bi-imde deimitir. 1843-1844 ylnda sosyalist olmu, FriedrichEngels'le bir mr boyu srecek bir ibirlii ve arkadalk bala-m ve iktisat konusunda almaya girimilerdir.

Engels'le srdrd almalar erevesinde 1845 ylnda,yaamnn geri kalan yllarnda sk skya bal kalaca ve tari-h materyalizm' olarak bilinen yeni bir dnce sistemi olutur-mutur. Toplumun, her biri birbirinden farkl iktisad yapdanoluan ve birbirini izleyen bir dizi aamadan geerek yava ya-va gelitiini ileri srmtr. Bu gelimelerin son aamas olankapitalizm ise ii snfnn nderliinde gerekletirilecek birdevrimle yklacaktr. Her eyi kapsayan tarih teorisi ve ilk poli-tik program, iktisad geliimin hem giderek ciddileen iktisad krizlerin ve hem de keskinleen snf kutuplamalarnn ortayakt ve dolaysyla da, yaklaan devrim aamasn oluturankapitalizm analiziyle btnletirilmitir.

lk nce, analizin sadece tasla ortaya konmutur. 1848 yln-dan sonra srgne gitmeye zorlandnda, Marx drt ba ma-

mur bir teori oluturmak zere almaya balamtr. Bununmeyvesi iseKapital olmutur.

Anllony I I T W < ' I ' I . 'I

1. Hegel'den Taril MateryalizmeHegel

Marx'n rencilii srasnda, Almanya'nn entellektel yaa-mnda Hegel felsefesi hkimdir. Marx balangla bu felsefeye

kar direnmi ve daha sonra da ateli bir Hegelyen olmuturSonralar Hegel'in birok dncesini reddetmise de, tm d-nce izgisi esasl bir biimde tam da sz konusu dncelertarafndan ekillendirilmitir.

Hegel'e gre tarih, olaylarn tesadfi bir biimde pe pee sra-lamas olmayp, sadece tarihin bir btn olarak ele alnmasylakavranabilecek nesnel kanunlar tarafndan ynetilen bir anla-labilir sretir. Bununla birlikte, tarih tek ynl yeknesak bir ge-lime yks deil, 'diyalektik' bir sretir. Zil gler arasnda-ki 'elikilerin' bir sonraki aamada daha yksek bir sentez d-zeyinde yemden kurulmasyla karakterize edilen gelimenin heraamas sadece yeni elikiler yaratr. Geni anlamda, Marx butarih grne tm yaam boyunca sadk kalmtr. Hegcl'leolan balarn kopardnda, reddettii Hegel'in 'idealizmidir'.Teknik, felsef anlamda idealizm, 'akl' ya da 'fikirlerin' birincilve tizik unsurlarn da ikincil nemde olduu bir dncedir.Hegel'e gre tarih, ncelikle 'akl' ya da 'ruhun' geliiminin y-ksdr. Her dnem ve her lke kendine zg ayrt edici fikir-ler silsilesine sahiptir ve fikirlerin diyalektik geliimi tarihin mo-torudur.

Hegel'in yazdklar bir hayli belirsizdir ve birka ekilde yo-rumlanabilir. 1830'lar ve 1840'lardaki Alman felsefesi, farkl He-gelyen okullar arasndaki tartmalar nedeniyle parampara edil-mitir. Hegel lm ve dolaysyla da, bu sre iinde yer alama-mtr. Muhafazakr versiyonu, Prusya devletini akln en yksekhali, tarihin doruk noktas olarak sunmutur. Bir lde dar er-eveli olan bu grn resm merciler arasnda popler olmasanlalabilir bir husustur.

Marx bir sre Hegel'deki dinamik unsurlar yerine srekli de-


8/116

14 Kaplan Okuma Klavuzu

iimi vurgulayan ve yerleik inanlarn zellikle mevcut dinekar olacak bir biimde gelitiren 'gen Hegelyenlerle' birlikteolmutur. sluplar, Isaiah Berlin'in szleriyle, 'olaanst birukalalk ve kstaha bir kibirden olumu, belirsiz paradokslar

ve nkteli szlerle dolu, ayn eylerin tekrar edildii, szckoyunu yapan bir dz yaz' (Kari M arx, 4th ed. (Oxford Univer-sity Press, 1978), s. 53) biimindedir. Marx'm ilk almalar buslupla yazlmtr ve okunmas insana inanlmaz bir sknt ver-mektedir. Kapital'in ilk ayialarndan da anlalaca gibi de, bu-nun etkisinden pek kurtulamamtr.

Sosyalizm

Marx 1840'larda yapm olduu ilk almalarnda sosyalistyazarlardan da etkilenmitir. O zamanlarda 'sosyalist' ve 'kom-nist' kelimelerinin anlamlar ok ak deildir. Bugn, 'sosya-lizm' zellikle 'kapitalizme' kar kmak anlamna gelmektedirve farkl bir toplum ekli olarak kapitalizm kavram, Marx'm szkonusu kavram yarattncaya kadar da kullanlmamtr. Marx'mzamanndaki sosyalist yazarlar mevcut toplumu ahlk temeldereddetmiler ve onun yerine geecek daha iyi bir toplum proje-lerini ortaya koymulardr. Yapm olduklar kimi neriler,Marx'm ynelttii eletirinin temel noktas olmamakla birliktesu gtrmez lde lgncadr.

Marx mevcut sosyalist teorileri 'topik' olmalar nedeniyle red-detmitir. Tarihin, srf su tersine akmaldr dendii iin suyun ak-

mas gerektiini ifade etmekle ayn anlama gelmek zere, basiteeylerin farkl olmas gerektiini sylemekle deitirilemeyeceknesnel kanunlar tarafndan ynetildii konusunda srar etmitir.Marx kapitalizmden kesinlikle tiksinmekle birlikte bunun ahlkifkeyle bir ilgisinin olmadn belirtmi ve bunun yerine sosya-list bir devrimin, kapitalist gelimenin mantk ve gerekli sonucuolduunu gstermeyi amalamtr. Gelecekteki bir toplum r-gtlenmesi, sz konusu toplumda yaayan insanlarn rzasyla

Anthony Brewer 15

belirlenebilir ve ayrntlaryla nceden tasarlanamaz.Marx'n dnne ilikin bir baka nemli nokta politik ik-

tisat (o zaman kadar iktisat olarak adlandrlmaktadr) temelli-dir. Marx'm iktisadnn geliimi daha ayrntl bir biimde aa-

da ele alnacaktr. Burada, Marx'm 1844-1845 yllar itibariyleekonomi konusuyla yeni ilgilenmeye balayan biri olduunu be-lirtmek ve teknik iktisad analizinin temelinin dier yazarlardanelde ettikleri erevesinde olduunu belirtmek yeterli olacaktr.Literatrde bulmu olduu temel fikir, ekonomi kavramnn,nesnel kanunlar tarafndan ynetilen tutarl bir sistem olduu-dur. Oluturmakta olduu yeni grte iktisad gelime sreci,Hegel'n tarihin motoru olan 'ruh' ya da 'akl' kavram yerinekullanlmtr.

Tarih M ateryalizm

1844 ve 1845 yllar boyunca tm bu etkiler yeni bir teorikereve iinde btnlemitir. Marx ve Engels bu yllarda birbir-lerine ok yakn bir alma ime girmilerdir ve bu nedenle de,yeni bir sisteme gven konusunda ayn dnceleri paylamolmalar gerekir. Fikirleri eitli kaynaklardan elde etmi olma-lar gerei, elde ettikleri baarnn nemine ya da orijinalitesinehalel getirmez; tm byk dnrler almalarn kendilerin-den nce yaam olanlarn almalarnn zerine bina etmitir.

Marx 1844 ylnda tutmu olduu bir dizi not ya da msved-de (Eco no mi c and Philosophical Maruscriptsya da Paris Manusc-

ripts olarak bilinmektedir) erevesinde bir temel dnceyeulamtr. Bu not ya da msveddelerde ilk kezKapital'in ana te-mas olan sermaye ve cretli emek, kapitalist ve ii arasndakiiliki zerine odaklanmtr. Kapitalistler retim aralarna (arave gere) ya da bunlar satn alacak paraya sahiptir. i mlk sa-hibi deildir ve yaamm srdrmesi iin kapitalist hesabna a-lmaktan bakaca bir aresi de yoktur. Emeini satm olduun-dan, kendisini istihdam eden kapitalist iverene ait olan rn


9/116

I(>KupimV Okuma Klavuzu

zerinde hibir hak iddia edemez. Kapitalist zenginleirken, iifakir ve baml olmay srdrr.

Emek ve sermaye arasndaki iliki kiisel deil, yapsaldr; iibelli bir kapitalistin basks altnda olmamakla beraber sermaye-

nin, iktisad sistemin kiisel olmayan ileyii allnda ezilir. Ser-maye, emek taralndan retilmekle beraber, kendisini reten i-ilere bask yapan yabanc bir gm gibi bir tavr sergiler. Bu-nu Marx'm 1844 ylnda kullanm olduu gibi ifade edersek,emek 'uzaklatrlmtr' ya da 'yabanclatrlmtr'.

Fikirlerinin geliiminin bu aamasnda Marx, materyalist birfilozof olan ve Hegel'i eletiren Ludwig Feuerbach'dan ok etki-lenmitir. zellikle Marx, tam da insann 'z' ya da 'trlerinoluumu' biimindeki Feucrbachyen fikri kullanmtr. nsanngeekletirmi olduu retim, doas itibariyle yaratc bir faali-yettir ve retimin sermayenin kiisel olmayan kanunlara boyunemesi, retici ve rn arasndaki ilikiyi bozar. Bu kavramlarnMarx'n olgunluk dnemi almalarnn ne kadar uzanda ol-duu tartmaya ak bir husustur. Daha sonra yapm okluualmalarda kulland terminoloji farkl olmakla beraber 1844ylndaki fikirleri, bunu byle kabul etmek isteyenlerce bu ekil-de deerlendirilebilir.

1845 ylnda Marx ve Engels'in birlikte srdrdkleri bir ba-ka msvedde olan The German Ideology(A l nan deolojisi) adlalma da yaadklar sre iinde yaynlanmamtr. Sz konu-su msvedde 'tarih materyalizme' ilikin ilk kesin ifadeyi simge-

lemekte (yazarlar bu msveddeyi tarih teorileri olarak adlandr-maktadr) ve Marx'n fikirlerinin hzla deitii entellektel ev-riminin ilk dnemine iaret etmektedir. Marx 1845 ylndansonra, The Germem Ideologyadl msveddede ortaya konan temelereveyi gelitirmek iin almtr. Sz konusu msveddedeyer alan kesin argmanlar dier yazarlar bitmez tkenmez birbiimde diline dolam olduundan, okunmas zor bir kitaptr.A Contribution to ihe Critiqueof Political Economy (Ekonomi

Allony Itcm r1 7

Politiin Eletirisine Katk)adl kitab ise tarih materyalizme ili-kin olarak ortaya konmu daha ksa bir almadr.

The German Ideologyadl almada Marx ve Engels basit birmadd gerekten hareket ederek ie balamtr. Yaamak iin,insanolu geimlik aralar retmelidir (yiyecek, v.s.) ve bunugerekletirmek amacyla bir iblm iinde birlikte almal-drlar. (Madd yiyecek ihtiyac dnda, insann 'zne' ilikinhibir kavramn kullanlmadna dikkat ediniz). Bizatihi reti-min geliiminin herhangi bir aamas, tarihin bir rn, geminesillerin baarsdr. retimin geliimi ister istemez ibirlii,emek ve dolaysyla da, toplumsal rgtlenme ekillerinin gelii-mini de iinde barndrr.

Toplum, farkl mlkiyet ekilleri biiminde birbirini izleyenaamalardan geer. Antik adaki komnal mlkiyet klelerin,feodal toprak mlkiyeti serilerin ve burjuva (kapitalist) zel

mlkiyeti ise bir proletarya olan mlk sahibi olmayan cretli i-ilerin smrsne dayanmaktadr. Bu retim tarzlarnn her bi-ri, kendinden ncekilere gre daha yksek bir retim geliimiaamasn ifade eder ve her biri kendinden sonraki retim tarz-nn koullarn ortaya karr. Kapitalizmin geliimi o zamanakadar grlmeyen bir biimde giderek daha fakirleen proletar-ya yaratr ve proletarya da zamanla kapitalizmi ykacaktr. Ko-mnizm, tarihin kanlmaz niha rndr.

1848 ylndaki olaylar Marx'n yaamnda bir dnm noktas-dr. Gsteriler ve ayaklanmalar Fransa'dan balayarak tm Avru-

pa'ya yaylmaktadr. Prusya'da, zamann 'devrimci' bir talebi ola-rak nitelendirilebilecek ve aristokrasinin keyf g kullanmnsnrlayacak yeni bir anayasa talebi gndemdedir. Yeni bir ana-yasa oluturmak zere Frankfurt'ta bir kongre oluturulmutur.Bu olaylar, ani ve kesin deiiklikler anlamnda ok da 'devrim-ci' nitelikte olmayp, daha ziyade eski rejimlerin sallanaca veyeni frsatlarn ortaya kaca politik bir karmaa dnemininbalangcdr.


10/116

18 Kapital' i Okuma Klavuzu

Communist Manifesto, devrim patlak vermeden hemen nceKomnist Kamp iin yazlmtr. Marx, komnist bir devrim iingerekli koullar olgunlamadan nce, 1789 ylnda Fransa'dagerekleen devrime benzer bir devrimin yaanmas gerekliliitemelinde itidal ars yapt Almanya'ya 1848 ylnda dnebil-mtir. Bu olmad iin, Almanya'daki radikal gler blnm,ordu otokrasiye sadk kalm ve Prusya hkmeti sonundakontrol elinde tuttuunu ilen srebilmitir. Marx, bu kez de,Londra'ya srgne gitmitir.

2. Klsik Politik ktisatngiltere'de srgnde olduu yllarda Marx'n temel almas

Kapital olmutur. Kapitali bir ereveye oturtmak iin, zamanniktisat teorilerinin ve zellikle de Mars'n 'klsik politik iktisat'olarak adland ve Adam Smith, David Ricardo ve on sekizinci

yzyln sonlar ve on dokuzuncu yzyln balarndaki dier n-giliz iktisatlarnn almalarn gzden geirmek gerekir. Marxalmalarn sz konusu iktisatlarn almalar zerine binaetmi ve o almalara sk sk atfta bulunmutur.

Art ik v e Art Deer

Klsik politik iktisat on yedinci ve on sekizinci yzyln 'mer-kantilist' okulunun teorilerine kar bir tepki olarak ortaya k-mtr. Merkantilistler temel olarak, Marx'm ikincil bir sorunolarak ele ald d ticaret zerinde durmulardr. Onlara gre,tipik bir kapitalist, ucuza alp pahalya salarak kr elde eden birtccardr. Bu grten ayr olarak atlan ilk admlar, ticaret yeri-ne retime vurgu yapan ve sadece tarm retken olarak ele alanon sekizinci yzyln Fransz 'fizyokratlar' tarafndan atlmtr.Marx hem merkantilistlerin ve hem de fizyokratlarn almalarzerinde durmu ve zaman zaman sz konusu almalara atftabulunmutur.

Klsik politik iktisadn (ve fizyokratlarn) temel konusu, kr,

Atlony Br>wer 19

ve rant, retim nedeniyle ortaya kanartk cinsinden aklamolmalardr. Konuya ilikin temel fikri anlamann en kolay yolu,sadece tek bir rn sz gelii buday reten bir ekonominin ha-yal edilmesidir. Bu durumda buday hem bir tketim mal (yi-

yecek olarak) ve hem de retimde kullanlan bir girdi (tohum-luk buday) durumundadr. Girdi olarak kullanmak zere to-humluk ayrmaya ve reticileri beslemeye yetecek kadar budayretilirse, bu miktarn zerinde gerekleen buday retimi,retici olmayan hkim snfa ve bunlarn srtndan geinenlere(askerler, hizmetiler, papazlar, v.s.) gidecektir.

Bu noktada sorutabilecek olan ilgin soru udur: Artk hkimsnfn eline nasl gemektedir? Fizik arta sahip olanlar bizati-hi reticiler olduundan, bylesi bir artn ortaya kmas, tabiiki, sz konusu deildir. Daha akas, bylesi bir soruya verile-bilecek bir cevap bulunmamaktadr. Smith, Ricardo ve Marx busoruya esasen ayn cevab vermilerdir. Kapitalist bir toplumda,mlk sahipleri gerekli retim aralarn satn alacak kadar zen-gin ve iiler de kendi balarna retimi gerekletiremeyecek vedolaysyla da, verilecek olan creti kabul etmek zorunda olduk-larndan, arta mlk sahipleri el koymaktadr. iler arasnda-ki rekabet ise cretleri minimumda tutmaktadr. Smith ve Ricar-do bu durumu yaamn doal ebed gerei olarak grmektedir.Marx ise bunu toplumsal geliimin geici bir aamas olarak de-erlendirmektedir.

Bu noktada sorulablecek bir baka soru daha bulunmaktadr.

Gerek anlamda kapitalist olan bir sistemde birok mal konununuzman olan firmalar tarafndan retilir. Her firma parasn re-tim aralar satn almada ve cret demelerinde kullanr ve ret-tii rn satarak yapt masraflar karlar. Her firmaya ilikinolarak deil ama sistemin btnne ilikin olarak fizik artktansz etmek mmkndr. Belli bir firmaya ilikin kr, firmann szkonusu rnn retmede kulland girdilerin fiyatlarna ve burnn sat fiyatna baldr. Mallarn fiyatlar gnden gne ya


11/116

2 0 Kijtilr\ Okuma Klavuzu

da haftadan haftaya deime gsterebilir. Bu nedenle de, klsikiktisatlar her bir mala ilikin 'normal' ya da 'doal' fiyat ya dadeer kavramndan yararlanmlardr. Artk kapitalistlere ya datoprak sahiplerine crt deer olarak gitmekte, deerin zerinde

retilen deer lazlas cretler de dhil olmak zere maliyetler ta-rafndan massedilmcktedir. Bir art deer teorisinin iki unsurusz konusudur: deer teorisi ve artn iilerden nasl sklpalndnn ve mlk sahiplerine aktarldnn aklamas.

Adam Smith

The Wealth oj Nations (Uluslarn Zenginlii)(1776) adl kitabnyazar olan Adam Smith genellikle klsik politik iktisadn kuru-cusu olarak kabul edilir. Smith, retkenlik ve refah art sala-mas nedeniyle iblmne zel nem vermitir. blm, her

reticinin uzmanlamas ve ii daha etkin bir biimde yerine ge-tirmesi imknn salamaktadr. Piyasalarn kk olmas, reti-len rn konusunda fazlaca bir uzmanlama imkn salamad-ndan, piyasann bykl iblmn snrlar. Refah ve n-fus arttnda ve ulam imknlar gelitiinde, piyasalar da b-yr. Bu da, iblmnn teknik olarak daha da gelimesini, da-ha fazla kt ve servet artnn ortaya kmasn beraberinde ge-tirir. ktisad gelime, atlan her admn piyasalar bytt vegelimenin daha ileri aamasna temel oluturduu kmiiltif birsret ir. Marx , Smith 'in ikt isad geli meni n su rek li bir sre ol-duu dncesini benimsediini grm ve bunu yapm oldu-u kapitalizm analizinin temel ta haline getirmitir.

Suith'e gre, herhangi bir rnn 'doal' fiyat, mevcut piya-sa koullarnda elde edilen cret maliyetleri, rantlar ve krlardanolumaktadr. Smith, herhangi bir maln fiyatn, sz konusumaln 'doal' fiyatyla ayn dzeye getiren piyasa glerine ili-kin mkemmel bir analiz ortaya koymutur. Piyasa fiyat yk-sekse, krlar da yksek olacaktr, bu durum reticilerin yksekkrlarn elde edildii alanlara ynelmesini beraberinde getire-

Atloi) l$r-\n-r 2I

cek, arz artacak ve fiyatlarn yeniden aaya doru inmesi y-nnde bask oluturacaktr. Buraya kadar her ey yolunda git-mektedir ve Marx bu analizi byk lde benimsemitir.

Smith'in cretleri, rantlar ve krlar belirleyen unsurlar eleal olduka belirsizdir. cretler, krlar ve rantlar toplam dee-ri belirlemekle birlikte sz konusu byklklerin, yaratlan vecret, kr ve rant arasnda bltrlebilecek toplam deer mik-tarna bal olduunu sylemektedir. Ortaya konan argmandnp dolap ayn noktaya gelmektedir. Smith'in kr teorisi deolduka zayftr. 'Rekabetin' krlar belirlediini sylemekte bir-likte bunun nasl gerekletiine ilikin tutarl bir analiz ortayakoyamamaktadr.

David Ricardo

Bir borsa simsar ve ingiliz Parlamentosu nun bir yesi olanDavid Ricardo, klsik politik iktisadn nde gelen bir diernemli temsilcisidir. Yazm olduuPrineiples of Politieal Eeo-nony and Tcvcation(1817) adl kitap, Smith'in esas olarak Smth-yen ereve iinde ortaya koymu olduu karmaay bir dzene

sokma giriimidir.Rcardo'ya gre bir metann deeri (aada belirtilen birka is-

tisna dnda) sz konusu metay retmek iin gerekli emek ta-ralndan belirlenir. cretlerde meydana gelen bir deime de-erleri deitirmemekle birlikte yaratlan deerin, krlarla kar-latrldnda, cretlere giden ksmn deitirir. cretler ykse-lirse, krlar der ve toplam deimez. ktnn deeri, bll-me biiminden bamsz bir biimde llebilir.

Bu ilke veri olduunda, ayn zorluklar varolmaya devam ede-cektir. Smith'in de aklam olduu gibi, sermaye daha krlalanlara ynelebileceinden, yatrlan veri para toplamnn sa-lad geliri farkl sanayilerde ayn olmaldr. Yatrlan sermayemiktar, istihdam edilen emekten daha fazla olduunda, dahayksek kr pay elde edilecek ve dolaysyla da, sz konusu ser-


12/116

2 2 KapitaVi Okumu Klavuzu

maye erevesinde kabul edilebilecek bir gelirinin elde edilebil-mesi iin fiyatn daha da yksek olmas gerekecektir. Bu neden-le, fiyatlar istihdam edilen emekle orantl olamaz. Ricardo busorunu ok dnm olmakla birlikte sorunun zmne y-

nelik olarak emek deer teorisinde ok kk bir deiiklik yap-mann dnda iyi bir k yolu bulamamtr. Ricardo konuyailikin dncelerini, emek deerlerinden vazgeme durumunave Smith'in iine dt duruma gelmeden, deerlerin byklde emek tarafndan belirlendiini ileri srerek sonlandr-mtr.

Marx, bu baarszl nedeniyle Ricardo'yu eletirmi ve de-erlerin' ve 'doal fiyatlarn' (Marx'm ifadesiyle 'retim fiyatlar')olduka farkl bir biimde ele alnd zmn ortaya koy-mutur. Tanm olarak, deerler, harcanan emek zaman taraln-dan belirlenir. Ekonomide yaratlan deerin bllmesi cret-leri ve krlar belirler ve daha sonra da ayr ayr her bir mala ili-kin cretler ve krlar toplam da retim fiyatlarn belirler.(Marx'n zm kendine zg sorunlar beraberinde getirmiolsa da) dnp dolap ayn eyler sylenmemektedir.

Rantn da aklanmas gerekmektedir. Ricardo'ya gre rant,farkl verimlilie sahip farkl toprak paralar nedeniyle ortayakmaktadr. Tarmsal rnlerin fiyat, iftinin geerli oran d-zeyinden kr elde edebilmesi iin, kullanlmakta olan en dkverimlilie sahip topraktan elde edilen rnn fiyatna eit ol-maldr. Zira bu salanmadnda, en kt verimlilie sahip top-

ran ilenmesi sz konusu olmayacaktr. Verimlilii daha yk-sek olan toprakta rant elde edilir. Zira iftiler sz konusu top-rak parasn kullanmak iin aralarnda rekabete girecekler vebu nedenle de, bu toprak parasnn sahibi toprann kullanl-mas karlnda rant talep edebilecektir. Marx bu teoriyi ele al-m, slah etmi ve rant konusunu ikincil bir sorun olarak gr-dnden Kapital'in en sonuna brakmtr.

Marx, Smith ve Ricardo'yu politik iktisadn en iyi temsilcileri

Atloy liretti r 23

olarak deerlendirmektedir. Ricardo'dan sonra gelen iktisatlar,onun fikirlerini kopyalamaktan ziyade 'arz ve talebi' fiyatlarnbelirleyicileri olarak vurgulama eilimine girmilerdir. Bu da,sz konusu iktisatlara belli piyasalara ilikin akla yatkn hik-

yeler anlatmalar imknn salamakla birlikte btnyle sistem-deki cretler, krlar ve rantlara ilikin uygun bir analiz yapma-lar imknn ortadan kaldrmtr. Marx bu iktisatlar 'vulgariktisatlar' olarak adlandrm ve kmsemitir. VValras'n1870'lerde de ortaya koymu olduu gibi, tm iktisad sistemeynelik olarak arz ve talep cinsinden uygun bir deerlendirme-de bulunmak mmkn olmakla birlikte bu gelimeler olduun-da Marx'm sal bozulmaktayd ve Vv'alras'm almasnn far-knda deildi. Marx bu durumu bilmi olsayd, muhtemelen deonaylamazd.

ParaBtnln salanmas, deer ve art deer teorilerinden nis-

p olarak ayr tutularak yava yava gelien para ekonomisininksaca ele alnmasn gerektirmektedir. Marx'm zamannda paraaltna dayanmaktadr (en azndan ngiltere'de ve dier nde ge-len kapitalist merkezlerde). Altn paralar dolamdadr ve bank-notlar altna konvertibldr. Marx'a gre, parann deeri doru-dan doruya, dier herhangi bir metann deeri gibi altm ret-mek iin gerekli olan emee (altn madeninden karmak iin)dayanan altna balanmtr. Bu adan Marx'm konuya ilikin

ifadesi, parann deerini dolamdaki para miktarna balayan'parann miktar teorisinden' farkldr. Miktar teorisi'ne gre, pa-ra miktar, parann deerini belirler. Marx'a gre ise bu bakatrl ilemektedir; parann deeri dolamdaki para miktarnbelirler.

On dokuzuncu yzyln ortalarnda para konusunda yaplantartmalar, banknot ihracnn etkileri zerinde odaklanmtr.Sz konusu dnemdeki banknotlar, gnmzde devletin bast


13/116

24 Ka/ilan Oka Klavuzu

konvertibl olmayan kt para olmayp aksine zel bankalar tara-lndan ihra edilen altn karl olan ve deme taahhdndebulunulan paradr. 'Nakit para' okulu, ar kt para ihracnnfiyatlar ykseltebilecek ve arkasndan da finansal bir kriz yarata-

bilecek olmas nedeniyle, banknot ihracnn snrlanmasndanyanadr. 'Bankaclk okulu' ise ar para ihracnn sz konusu pa-ray ihra eden bankaya mevduat olarak ya da altna dntrl-mek zere geri dnebileceini ileri srdnden, ar banknotihracnn tehlike yaratmayacan dnmektedir. Bu noktadaMarx, 'bankaclk okulunun' grn desteklemitir ve finansalkrizlerin daha baka temel sorunlarn belirtileri olduunu ve a-ri banknot ihracyla ilgisinin olmadn dnmtr.

3. KapitaV'm Oluum

M arx'n Ekonomi sini n Geli imi

1840'larcla Marx, o zamana kadar olan grlerden farkl birtarih ve yaam sresi snrl farkl bir iktisad sistem olan kapita-lizm grne ulamtr. Bununla birlikte, bu aamada Marx ik-tisat teorisini hazrda bulunan iktisat teorisi zerine oturtmu vekendi sistemine uydurmak iin yeniden yorumlam bulunmak-tadr. 1844 ylnda ortaya km olanEconomic and Philosophic Manuscripts adl almasnn iktisada ilikin ksmlar Marx'mzerine yorum da yapm olduu Smih ve dier iktisatlardanyaplan alntlardan olumaktadr.Wage Labour and Capitaladl

almas (1846-1947 vermi olduu derslere dayanmaktadr ve1849 ylnda baslmtr), Smilh'den alm olduklar konusundaseici davranm olsa da, temelde tm yaps itibariyle Smith-yenclir. Wagc Labour and Capital, bazen Kapital'in basit bir alter-natifi olarak tavsiye ediliyor olsa da, esasen farkl bir teoriyi tem-sil etmektedir. Sz konusu kitap Marx'n lmnden sonra E-gels tarafndan Marx'm olgunluk dnemi almasna yzeyselbir benzerlik gsterecek bir biimde dzeltilmi olduundan,

Aulloy lii'PKt'r 25

zel bir dikkatle okunmaldr.The Poverty of Philosophy(Felsefenin Sefaleti)(1847) adl kitabnda ise byk lde Ricar-do'dan ve bir grup ngiliz radikal yazarlarn oluturduu 'Ricar-diyen sosyalistlerden' yaplan alntlar yer almaktadr.

Londra'da srgnde olduu 1850'lerde Marx yeniden iktisatlailgilenmeye balamtr. O dnemde fikrilerinin gelimesine ili-kin temel gerek, 1933 ylndaGrundrisse adyla gn yzne -karlan ve yaynlanan 1857-1858 yllarna ait msveddelerdir.Akas, sz konusu msveddeler baslmak niyetiyle kalemealnmamtr ve bir konudan bir baka konuya hibir aklaycpln olmakszn atlamas nedeniyle okunmas ok zordur.Grundrisse kaotik olduu kadar, iindeKapital'm ana temalarnbarndrmakla beraber bu ana temalarn kimilerinin tam anla-myla gelitirilmi olduu sylenemez ve geriye kalanlar da ms-vedde olmaktan te bir zellik tamamaktadr. 1850'lerin orta-larndan balayarak sonralarna doru Marx'm iktisad olgunla-maya balamtr Gnmzdeki okuyucularnn Grundrisse'yeolan ilgisi sz konusu kitabnKapital'de daha iyi bir biimd e or-taya konan iktisat konularn iermesi deil, dokusunu felsef aklamalarn oluturmasdr.Grundrisse Kapital'den daha akbir biimde Hegelyendir veKapital ve Marx'm ilk felsef alma-lar arasnda kpr vazifesi grmektedir.

Bir sonraki i, yeni bir teori ortaya koymann yolunu bulmak-tr. Marx aka bunun ok zor olduunu grmtr. Hemen iekoyulmakla beraber 1859 ylnda baslan AContribution to the

Criticjue of Political Eeonomyadyla yazm olduu kitap, bu iinilk admn oluturmaktan bakaca bir nitelie sahip deildir. Ki-tapta sadece mbadele ve para konular ele alnm ve sermaye-emek ilikisine hi deinilmemi olduundan, arkadalar haylkrklna uramtr. Engelse yazd mektuplarda dncele-rim bir pln dhilinde ana hatlaryla anlatmtr; sermaye, top-rak mlkiyeti, cretli emek, devlet, uluslararas ticaret ve dnyapiyasas konularnn yer ald alt ciltlik bir alma. Bunlardan


14/116

2 6 KpitnV i Okuma Klavuzu

ilki nce ciltlikKapital olarak ortaya kmtr (art ciltlikArt Deer Teorileri). alma tamamlanamamtr ve geriye ka-lan be konuya da hi balanamamtr.

'Kapital '

Kapitalin yazmnn byk bir ksm 1860'larn ortalarnda ta-mamlanmtr. Marx cildin ve bir drdnc 'cilt' olarak d-nd iktisad dnce tarihinin taslaklar zerinde alm-tr ( Ar t Deer Teorileriolarak yaynlandnda cilt olutura-cak hacimdeydi). zledii prosedr, ou kez dier yazarlardanve gereklere dayanan kaynaklardan, parlamento raporlar vebenzerlerinden zet karlarak her konuyla ilgili olarak ok sa-yda olduka kaba taslaklarn oluturulmasyla ie balama bii-mindedir. Birbirini izleyen taslaklarda, eldeki malzemeyi yeni-

den dzenlemi ve gerek bir olay niteliinde olan ya da nem-li bir hususu resmeden alntlar dndaki alntlarn byk birksmn elemitir.Kapital in ikinci ve nc ciltleri basldn-da, sz konusu ciltlerin henz tamamlanmam ksmlarnn iz-leri yer almaktadr. Birinci ciltte, Marx, kendisinden ncekilereait her nemli fikre alnt olarak yer vererek yapm olduklarkatklar benimsemi olduunu ortaya koymutur. (Dipnot bii-minde yer alan bu alntlar, bundan neyin amalandndan ha-bersiz olan okuyucu asndan tam anlamyla bilmece niteliin-dedir).

Marx Kapital in yapsn hazrlamak iin olduka uzun bir za-man harcamtr ve elde etmi olduu sonuGrundisse'ye hibenzememektedir. Her kavram srasyla ele alnm, aklanmve tanmlanmtr. Bununla birlikte, bu dzenlemenin de kendi-ne zg eksikleri bulunmaktadr. Marx'n,Kapitalin birinci cil-dinin Almanca ikinci basksnda 'sonsz' olarak yazdklarnda daortaya koyduu gibi: 'Kukusuz, sunu yntemi biimsel olarakaratrma ynteminden farkl olmaldr. Soruturma yntemi, el-deki malzemeyi ayrntlaryla ele almal dr.. .Ne yaplacann

Atloy B-ewer 27

uygun bir biimde anlatlmas sadece bu yapldktan sonramm kn hale gelir. Bu i baarl bir bii mde gerekletirilir-se. . .kar mzda salta prion bir yap varm gibi bir durum orta-ya kabilir'.' Marx'm kapitalizm analizini gelitirirken ve sunarke n karla-t sorunlar, kendisine ait tarih teorisinin ciddi eksiklikleri ne-deniyle ortaya kmtr. Sz konusu teori asndan kapitalizm,birbirini izleyen farkl 'retim tarzlarnn' son aamasdr. Herretim tarz, smrenler ve smrlenlerden oluan iki snfarasndaki retim ilikilerinin kendine zg temel yapsyla ta-nmlanr. Bir toplumun belli bal vehelerinin tm hkim re-tim tarz tarafndan ekillendirilir (ancak tmyle belrlenmez).Her retim tarz, sistemin temel yapsn belli bir gelime dze-yinde srdrmesini salayacak ya da 'yendenretecek', ancak,

er ge bir sonraki retim tarzna geilmesini mmkn klacakkendine zg hareket kanunlarna sahiptir.

Marx kapitalizm analizim bu ereveye oturmak iin, kapita-lizmin temel yapsn tanmlamal ve sistemin hareket kanunla-rm bundan elde etmeliydi. Gelimi haliyle teori, 'soyuttan so-muta', soyut kapitalizm kavramndan belli kapitalist toplumla-rn fiil ileyiine doru hareket etmelidir.

Bununla birlikte, 'soruturma yntemi' ya da aratrma srecibu izgiyi izleyemez. Soyut kavramlar kendi bana geerliliesahip kavramlar deildir. 'Fiil hareketleri' tanmlamada ie yara-yp yaramamasyla snanabilir. Sz konusu kavramlar, tmyleteorisyenin kendisinin rettii kavramlar olmayp, mevcut teori-lerin allmas, anlalmas ve eletirilmesi ve teori ve gereinsrekli olarak birbirini etkilemesi erevesinde deneme-yanlmayoluyla meakkatli bir biimde elde edilen kavramlardr.

'Sunum yntemi', uzun mcadeleler erevesinde 'soruturmayntemiyle' elde edilen dokmanlar silip atar. Sunum, soyuttansomuta, temel kavramlardan detaylaryla ortaya konan teorileredoru hareket eder. Kavramlarn sanki ieriklerini adm adm


15/116

2!5 /w#/'//'i Okuma Klav/.u

sergiledikleri kendilerine ait bir yaamlar vardr ve gerekte'sanki bizden nce varolana priori yap', tam anlamyla soyut birdncenin rn olarak grlebilir. Gerekliin, dnce yo-luyla yeniden ina edilebilecek olmas nedeniyle dnce tara-

fndan ynetilecei dn olan Hegelyen idealizme dmetehlikesi bulunmaktadr. Marx, tabii ki, bu tuzan uzandadurmaktadr ve sadece isledii udur, 'gerek hareket uygun birbiimde tanmlanmaldr' (vurgu bana aittir). GnmzdeKapilal'i okuyanlar muhtemelen tam da tersi bir hata yapacaklarve teoriyi, keyf tanmlar dizisi olarak deerlendirerek reddede-ceklerdir. Marx' anlamak iin, teorinin gerek dnya sorunlar-na uygulanabilecek kadar gelitirilmesinin sabrla beklenmesigerekmektedir.

Marx' sunum dzeninin zellii olan iki yn zerinde dur-mak gerekmektedir. Bunlardan birincisi, Marx, kapitalist retimilikilerinin belirliliini vurgulamtr. nsan topluluu ekille-rinden sadece biri olan kapitalizm (sermaye tarafndan istihdamedilen cretli emein gerekletirdii retim), meta retiminin(satmak iin mal retimi) belli bir eklidir. Marx, tm toplum-larda, meta retiminde ve sadece kapitalizmde geerli olan bukavramlar birbir ilerinden dikkatl i bir bii mde ayrm tr lkkez sermaye kavramn kullanmadan nce,Kapitalin ilk ks-mnda meta retimine yer vermitir. Bu dzenin ortaya konankavramlar asndan nemli sonular bulunmaktadr. rnein,deer ilk ksmda tanmlanmtr ve yaplan tm analiz boyunca

temel bir rol oynamaktadr. Kapitalist bir sistemdeki mevcut fi-yal yaps ele alnncaya yaniKapital'in nc cildine kadar, pi-yasa fiyatlaryla ilikilendirilmemitir.

kincisi, Marx'm ortaya koymu olduu sunum tarih deil,mantkidir. Kapitalizmin nitelikleri larih deil yaps tarafndanbelirlenir. Kapitalizmin kaynaklarKapital'in birinci cildinin so-nuna kadar ele alnmam olduu halde, gelecekte karlaacaykma sadece yle bir deinilmitir.Kapital Marx'n grleri-

Alloy lircvfi'2')

nin genel bir zeti deil, kapitalist retim tarznn ele alnmasdr.Kapitalin birinci cildi 1867 ylnda tamamlanm vc baslm-

tr. Marx'm sal iyi deildi, acil politik sorunlar zamann al-maktayd veKapitalin ikinci ve nc ciltlerinde pek bir geli-

me salayamamt. Marx 1883 ylnda ldnde, Engels'e1860'lardan beri biriken hemen hemen okunmas imknsz biryn msvedde kalmt. Mevcut koullar erevesinde vgyelyk bir biimde hzl bir i karlarak birka para msvedde-nin bir araya getirilmesiyle oluturulan ikinci cill 1885 ylndayaynland. Engels de yalanmaktayd ve ikinci cilde nazaran okdaha az bir ksm tamamlanm durumda bulunan nc cildihazr hale getirmesi ok daha zordu. nc cill en sonunda ya-zldktan otuz yl getikten sonra 1894 ylnda yaynland.

4. ktisad Aka PlKapital ncelikle, herhangi bir zamanda herhangi bir kapitalist

lkenin analizine temel tekil elme niyetiyle hazrlanm bir te-ori almasdr. Marx, tabii ki, kendi zamanndan rnekler ver-mi ve almann daha teorik ksmlarnda zamanla nemli roloynayacak uygun varsaymlarda bulunmutur. zellikle, Marx,tekil kapitalist firmalarn nisp olarak kk ve rettikleri rnzerinde ok az ya da hi kontrolnn olmadn kabul etmi-tir; retmi olduklar sz konusu emtiay ya piyasa fiyatlarndansatmak zorunda kalacaklar ya da hi satamayacaklardr. .ok b-yk bir sistemde, tekelci reticiler farkl analz edilmi olmaly-

d; Marx byk iletmelerin ortaya kacan tahmin euni ol-makla birlikte teorinin deitirilmesi ii kendisinden sonragelenlere kalmtr. Marx'm para teorisinin kkleri de byk l-de on dokuzuncu yzyla kadar gitmektedir; Marx'a gre pa-ra altna dayanmaktadr.

Okuyucu Marx'm yaad dnemde geerli olan ekonomininbugnknden farkl ynlerinin farkna varabiliyorsa,Kapitali an-lamas olduka kolaylaacaktr. Marx verdii rneklerin byk


16/116

3 0 KapituVi Okuma Klavuzu

bir ksmn ngiltere tekil etmektedir: Almanca basksnda Al-man okuyuculara da aklam olduu gibi, ngiltere kapitalizmin'klsik mekn', ilk kapitalist lke ve zamannn en gelimi ve eniyi dokmanter kayda sahip lkesidir. (Birok Alman gibi, Marxda allm bir biimde Britanya'y 'ngiltere' olarak ifade etmi-tir; verdii rneklerin byk bir ounluu Iskoya'dandr).

Kapitalist retim, kapitalist tarafndan salanan ara ve gere-lerle almak zere istihdam edilen cretli ii olarak tanmla-nr. Bu rgtlenme biimi on dokuzuncu yzyln ortalarndangiltere'den baka hibir yerde hkim deildir. Birleik Devlet-lerin kuzeyi bile arlkl olarak kk iftilerden oluan kkbir lke durumundadr. ngiltere'de, ktnn byk bir ksm,tccarn salad ara gere ve rettiini satn almas temelindekendi evlerinde 'darya' bireysel olarak i yapan iiler tarafn-dan gerekletiriliyordu (bu sisteme genellikle 'putting-out' ad

verilir). Buhar gc kullanmnn n plnda okluu pamuklutekstil sanayileri gibi sanayiler kural olmaktan ziyade istisna ni-teliini tamaktayd. Marx 'modern sanayiyi' tanmladnda, ol-duka yeni gelien tuhaf bir eyden sz ediyor gibidir.

ngiltere en zengin ve en gelimi kapitalist lke olmakla bir-likte modern standartlar asndan hl zayii bir lkeydi. Ortadagnmz koullaryla tam anlamyla bir karlatrmann yapla-bilmesini salayabilecek ok az bir zellik olmasna ramenMarx'n alntlarla ortaya koyduu gerekler erevesinde degstermi olduu gibi, alma saatlerinin uzunluu ve cretle-

rin vahim dzeylerde olduu konusunda tartmaya bile gerekyoktur.letmeler modern standartlar asndan kkt. Firmalar ge-

nellikle iletmeyi dorudan kontrol eden tek bir kii (aile ya daortaklk) tarafndan idare edilmektedir ve fabrikadaki iilerleilikiler kiisel temelde kurulmaktadr. Her tekil kapitalist piya-say ok az kontrol edebilmekte ya da hi kontrol edememekte-dir ve rettii mctay geerli fiyattan satmak zorundadr ya da

Aulloy Brewe-,'} I

mevcut fiyat dzeyini benimsemezse satabilme imkn bulun-mamaktadr. Rekabetin krlar neden tmyle ortadan kaldra-madnn aklanmas gerekten zordur. Marx'm art deer te-orisi bu soruya cevap verme amacyla tasarlanmtr. Birka b-

yk lekli kapitalist iletme, zellikle demiryollar, hisselerinaktarlabilecei ve profesyonel bir idarenin mevcut olduu ano-nim irketler olarak rgtlenmitir. Bu durum neyin gelmekteolduunu gstermekle birlikte Marx kapitalizmin knn bugelime izgisini ksaltacan dnmtr.

Tarm ngiltere'de en byk sektr durumundayd ve ngilte-re, on dokuzuncu yzyln dnyasnda rant elde eden toprak sa-hiplerinin, tarmsal cretli iilerin ve bu iki grubun arasnda dakapitalist iftilerin yer almasyla birlikte tarmn nemli sayla-bilecek bir dzeyde kapitalist izgide rgtlendii tek lke du-rumundayd. Marx'a gre, kyllerin topraktan uzaklatrlma-syla kapitalist tarmn yaratlmas, sanayi kapitalizminin geli-mesinde nemli bir rol oynamtr.

Hem ngiltere'de ve hem de dnyann byk bir ksmnda pa-ra sistemi altna dayanmaktayd. Talep edildiinde altn karl-nn denecei taahhdnde bulunan zel bankalar banknotbasyordu. Bank of England'n basm olduu banknotlarn ze-rinde bankann bakannn imzasyla 'talep edildiinde ... kar-ln demeyi taahht ediyorum' ibaresi yazmakla birlikte-im-dilerde bunlar ii bo szlerden bakaca bir ey deildir; ancakMarx'm yaad dnemlerde bu byle deildi. Bank of England

daha sonra zel bir banka haline geldi ve para sisteminin mer-kezinde yer ald, krler olsun ki uzun zamandan beridir h-kmetin bankeri durumundadr. Basm olduu banknotlar l-kede dolamdadr ve altna konvertbl durumdadr. Marx paratoplamn ska zamann ngiliz paras cinsinden tanmlamtr.Pourd sterling () yirmi ilin (s), bir ilin yirmi pens (d) (bir ta-nesi penny .olarak adlandrlr). rnein, 6s 8d, bir poundun -te biridir.


17/116

:52 KpiltT i Okuma Klavuzu

Kapitalist firmalar arasndaki ilemler byk lde imdiler-de pek kullanlmayan 'polie' sistemiyle gereklemekteydi.Marx kredi sisteminden sz ettiinde aklndan geen ey buydu.A, B'ye mal sattnda, B'nin de 'imzalayarak' kabul ettii ve ge-lecek bir tarihte demenin yaplmas talep edildiinde denmekzere bir 'deerli kt' alarak kredi am olmaktayd. A, bekle-meyip paray bir an nce almak istediinde, sz konusu deerlikd paras olan birine devredebilmekte (bylece deerli ktbir lye kadar parann yerine dolamda bulunmaktadr) ya dabankaya satabilmekteydi. Banka deerli kd almakla, karl-n deninceye kadar geerli faiz oran zerinde krarak kalanparay dn vermektedir; bu ise bir 'deerli kdn' skontoedilmesi olarak adlandrlma ktadr. Firmalar deerli ktlarnou kez Londra'daki bir banka tarafndan denecek bir biim-de dzenlemiler ve bylece de, sz konusu deerli ktlara

ilikin ilemler Londra bankalarnda sonlanm, dolaysyla da,deerli ktlar para mbadelesi olmadan karlkl olarak tasfi-ye edilmitir. Marx'n ou kez kredi sisteminden para kullan-mnn iktisad yolu olarak sz etmesinin nedeni ite budur. De-erli ktlar hemen hemen tamamyla, Marx'n pek de sz et-medii bir sistem olan banka mevduatlarnn ekle devredilme-si ileminin yerine gemitir. Gnmz iktisatlar banka mev-duatlarn bir para ekli olarak ele almaktadr; Marx ise bankamevduatlarn hibir zaman bu ekilde deerlendirmemitir.

Marx gelimi kapitalizmle erikin olduu yllarda ngiltere'dekar karya gelmitir. O zamanlar sanayi kapitalizminin ky-sndan bile gememi olduu bir yer olan Trier'de bymtr.ktisad konular zerine yazm olduu yazlardan bir tanesikyllerin ormandan yakacak odun toplama hakk zerinedir;1836 ylnda Prusya'da, ceza tutanaklarnn hemen hemen drt-te izinsiz gei, yasak blgede avlanmak ve benzeri konular-dadr. Marx asndan, kapitalizmin ilk toplum eklinden bala-yarak gelimesi tam anlamyla tarih bir sorun deildir. Bir b-

Anthony Brewer .'.'i

tn olarak Bat Avrupa'da kapitalizm ngiltere'ye gre daha azgelimi durumdayd. Fabrika retimi pek yaygn olmayp, tc-carlar daha fazla rol oynamaktayd ve ky tarm hkimdi. Bu-nunla birlikte, adalarnn byk bir ksm asndan olmasa

da, Marx iin, kapitalist ngiltere, tm Avrupa'nn varaca nok-tann neresi olduunu ortaya koymaktayd.Dnyann dier ksmlar,Kapital'de de ortaya kon mu oldu-

u gibi, pr kapitalizm modelinin ok uzamdayd.Kapital ya-zldnda, Birleik Devletler'de klelik, Rusya'da serflik1860'larda varlm srdrmekteydi. Hindistan ve in'de,Marx'm 'Asyatik' tarz (Asyatik retim tarz ya da Asya tipi re-tim tarz .n.) hkm srmekteydi. (Konuya ilikin daha sonrayaplan almalar, Marx'm Asya toplumlarna ilikin resmettik-lerine ihtiyatla yaklamaktadr). Marx'm yaad dnemlerdeAfrika'daki toplumlar hakknda Avrupa'da hemen hemen hibirey bilinmemekteydi. Marx'm kendine gvenen bir biimde ila-de ettii, tm dnyann ilk nce kapitalizme, daha sonra da sos-yalizme doru evrilecei iddias, yaad dnem asndan ola-anst bir tahayyld.


18/116

CLT 1

Kapitalist retim


19/116

Blm 1

Emtia ve Para

Kapital in ilk birka ksm, anlalmas en zor ksmlar olaraknam salmtr. Sz konusu ksmlarn daha sonraki ksmlardandaha zor olmas ksmen Marx'm daha 'Hegelyen' ve dolaysylada, daha belirsiz slbundan kaynaklanmaktadr. Bundan dahanemli bir sorun, Marx'n bir adm daha ileri adm atmadan n-ce her kavram srasyla tantmas ve sz konusu kavramlar tilizbir biimde tanmlamasdr. Bu ise yaplmas hemen heme-n im-kn denebilecek bir itir (ilk kavram tanmlamak iin hangi kav-xramlar kullanrsnz?) veKapitalin ilk blmlerinin ok soyut

grnmesine neden olmaktadr. Tam da ilk ksmda Marx, fiil mbadele srecini hibir biimde gz nne almadan 'mbade-le deerini' ele almaktadr; ikinci ksmda ise nce mbadele, da-ha sonra da para ele alnmaktadr. Kitabn ilk blmlerinde ta-nmlanan kavramlar kullanlmaya balanana kadar tam anlamy-la anlalamamaktadr. Belki de en iyisi, ilk okumada, ilk ksm-larn daha.sonradan yeniden dnlmek zere hzla okunmasdr.


20/116

3 8 KopitaV i Okuma Klavuzu

Ksm 1. Emtia

Kesim 1. M etann ki Bi leeni : Kul la nm Deeri v e D eer

Kapitalist sistemi tanmlayan iki vehe sz konusudur. Bunlar-dan ilki, mallarn satmak zere retildii bir sistem olanmetaretim sistemidir. kincisi ise iileri istihdam eden kapitalistlertaralndan kontrol edilen retimdekikapitalisttir. Marx nce iinilk ynn ele almtr; iiler ve kapitalistler birka ksmda yeralmamaktadr. Para da balangta geri plnda tutulmutur, do-laysyla da, mbadele, bir mal sanki dorudan doruya bir ba-ka malla mbade le edilmi gibi ortaya konmak tadr . Meta, di-er emtiayla mbadele edilen bir ey olarak tanmlanmtr.

Tm emtiakullanm deeridir yani emtia, kimi istek ya da ihti-yac dorudan ya da dolayl olarak tatmin eder. Sz konusu is-teklerin doas bu aamada konu ddr ve hibir ahlki yarg-

da bulunulmamaktadr; savaan bir toplumda silhlar bir 'ihti-yac' giderir ve bu nedenle de,kullanm deerleriolarak addedi-lir v.b.

Emtia ayn zamanda dambadele deerine, dier eylerle m-badele edilebilme zelliine sahiptir.

Kullanm deeri ve mbadele deeri arasndaki ayrm,Marx'm Kapital'de insan yaamnn tm toplumlarda geerli olanve belli bir topluma zg yan arasndaki ayrm konusundadikkatli bir biimde srdrm olduu bir dizi ayrmn ilkidir.Yiyecek, barnma, v.s. gibi insan ihtiyalarnn karlanmas ge-rektii iin, tm toplumlar u ya da bu tr kullanm deeri re-tir. Bununla birlikte, mbadele sadece belli toplumlarda geerli-dir ve emtia sadece bu toplumlarda retilir. Mbadele yaplma-dan, tabii ki, mbadele deerinden sz etmek mmkn deildir.Emtia kullanm deerine sahip olmadan mbadele edilemeyece-inden, tm emtiann kullanm deerine sahip olmas gerekliolmakla birlikte kullanm deerine sahip olmasna ramen m-badele edilmeyen birok ey de bulunmaktadr ve bu nedenle

Authoy Brewe- 39

de, bunlar hibir zaman emtia haline gelemezler.Mbadele, farkl emtia arasnda niceliksel (saysal) iliki kurar;

bir birimlik x mela bir baka metann y birimiyle mbadele edi-lir. Bu trden bir niceliksel karlatrmann yaplabilmesi iin,

Marx, emtianndeer (bakaca bir nitelik eklememitir) olarakadlandrd belli bir ortak ze sahip olmas gerektiini ileri sr-mektedir. Fizik zellikler metann kullanm deeri ynne ili-kin olduundan, belirtilen ortak z herhangi bir fizik zellikolamaz, dolaysyla da, ortak bileen emein rn olmaldr.Marx deerin z olan emei 'soyut' emek olarak adlandrmak-ladr (bir sonraki kesimde ele alnacaktr). Ortaya koyduu tar-tma grld kadar inandrc deildir ve 'emek deer teori-si', Marx'n sz konusu teoriye sisteminde bir btn olarak yerverdii lde kantlanabilir.1'

Marx daha sonra deerin bykln ele almtr; bir meta-nn deeri nedir? Marx, herhangi bir metann deerinin; metadacisimlemi (harcanan)toplumsal olarak gerekli emekmiktarnayani sz konusu metay 'normal retim koullarnda ve o sradageerli olan ortalama vasf ve younlukla' retmek iin gerekliemek zamanm bal olduunu sylemektedir (s. 39).u> Belli birnesnenin deeri sz konusu nesneyi retmek iin fiilen harca-nan zamana deil, 'toplum ..i olarak gerekli' zamana baldr;deer bireysel deil toplumsaldr. Yava alan bir ii, hzl a-lan bir iiye gre daha az deer retir. 'Deer', elik ierii ol-mayan btnyle teknik bir terimdir. Bir bomba ve bir resim

eit miktarda (toplumsal olarak gerekli) emekle retilmise, ay-n deere sahiptir; sz konusu iki rnn .ahlk olarak ayn de-recede arzu edilebilir olduu iddia edilmemektedir. Marx, birmetann deerinin, sz konusu meta bir baka metayla, rneinyn ve koyun etinin, koyun yetiirilmesiyle birl ikle retilmesigibi, birlikte retildiinde nasl hesaplanacan tesadl olarakaklamamtr. Yn retimi ve koyun eti retimi iin ne kadar'emek harcanmtr?


21/116

4 0 Kapitnf Okuma Klavuzu

Kesim 2. Emti ada Cisiml emi (Har canan) Emein i kil i

Karakteri

Kullanm deeri ve mbadele deeri arasndaki ayrm, emeiniki yn arasnda bir ayrma gidilerek ayrntl bir biimde orta-ya konabilir:yararl emekve soyut emek. Kullanm deeri retenemek yararl emektir. Bu, tm toplumlarda 'ebed ve ezel doalzorunluluktur' (s. 42-433). retilen birok kullanm deerlerinekarlk, bunlar retmede kullanlan birok farkl, belli yararlemek tr sz konusudur. Meta reten bir toplumda, rnleri-ni mbadele eden ve farkl ilerde alan farkl bireyler arasn-da karmak bir iblm sz konusudur. Mbadele sadece birmetann bir baka farkl metayla ticaretinin yaplamasyla mm-kn olduundan, iblm olmadan meta retimi ya da mba-delesi gereklemeyecektir. Bununla birlikte, yararl emekten,prensip olarak, iblm olmadan da sz edebilmek mmkn-

dr (Robinson Crusoe'yla Cuma) ve rnler piyasada mbadeleedilmese de iblmnden sz edilebilir (rnein, kendi kendi-ne yeterli bir toplumda). Marxtoplumsal iblm kavramn,rnlerini, bir aile ya da bir fabrika ya da ilkel bir kabile iindegerekletirilenin aksine birbirlerine satan bamsz reticilerarasnda ortaya kan iblmn ifade etmede kullanmak ze-re bir kenara ayrmtr. Marx ayn zamanda emek kadar doa-nn da kullanm deerleri retmek iin gerekli olduuna iaretetmektedir; kullanm deerleri olarak, servetin tek kaynannemek olduuna ilikin bir dnce sz konusu deildir.

Bununla birlikte, meta reten bir toplumda farkl yararl emektrleri mbadele deeri reten ortak veheye sahiptir. Deerreten emek, soyutemek olarak adlandrlr, retilen kullanmdeerine baklmakszn 'insan beyninin, sinirlerinin ve kaslar-nn. . .genelde insan emeinin' harcan masd r (s. 44) . (Kullanmdeeri olmayan bir meta mbadele deerine sahip olamayaca-ndan, kullanm deeri retilmelidir).

Vasfl emek sorun yaratr. Marx vasfl emein, basit emein

Atlouy Brewer 41

oaltlm hali olduunu ileri srmekte, dolaysyla da, (diyelimki) bir saatlik vasfl emek, iki saatlik basit emek olarak addedil-mektedir, soyut emek. Bir saatlik belli bir tr vasfl emein e-deerinin ka saatlik bir basit emek olduunu neyin belirledii,

sorulmas gereken temel soru niteliinde olduu aktr. Marx,bylesi bir eitliin uygulamada 'reticilerin dnda srp gidenbir toplumsal sre' (s. 44) tarafndan, vasfl emein rnleri-nin vasfsz emein rnleriyle mbadele edilmesi yoluyla s-rekli olarak salanmas nedeniyle bir sorun yaratmayaca iddi-asndadr. (cretler, tabii ki, henz iin ime girmemitir). Ar-gman karmaktr (edeer emek gzlenen mbadele deeriylehesaplanrken, deerler emek tarafndan belirlenir) ve eletirikonusu olmutur.'11

Bir metann deeri her zaman sabit ya da bizatihi metann ayrl-maz bir paras deildir. Emein retkenlii artarsa, belli bir nes-neyi retmek iin daha az (toplumsal olarak) emek gerekli olacak-tr ve rnn deeri decektir. Bir baka ekilde ifade edersek,bir saatte retilen kullanm deeri deiebilse de, ayn sre iindeortalama emek tarafndan yaratlan deer daima ayndr.

Burada ortaya konan deer kavram kolaylkla anlalabilir birnitelikte deildir. in gerei (bir lde), Marx'n ileri srdk-lerinin kendinden ncekilerden daha doru bir biimde kefedil-mesi ya da tanmlanmas gerekmemekte midir ya da deer kav-ram Marx'm kapitalizmi analiz etmek iin icat ettii ve tanmla-d bir kavram mdr?Kapital her iki adan da okunabilir.

En azndan Marx, mallarn fiilen nisp deerleriyle orantl ola-rak mbadele edildiini ne srmemitir. Diyelim ki, bir kilebuday ve palto ayn miktarda toplumsal olarak gerekli emekmiktarn ieriyorsa ve dolaysyla da, ayn deere sahipse, bu,sz konusu mallarn uygulamada bire bir orannda mbadeleedilecekleri anlamna gelmez.Kapital'in ilk iki cildin in temel te-orik ksmlarnda Marx basitletirmeye giderek ak bir biimdefiyatlarn deerlerle orantl olduu varsaymnda bulunmutur


22/116

42 Kti]ntaV'\ Okuma Klavuzu

ve nc cildin ikinci blmnde, fiyatlarn deerlerle nasl ili-kili olduu aklamasn srdrmtr. lk iki ciltte, piyasa fiyat-larnn deer lerde n tret ilmesin e ilikin olarak daha ziyade gayr resm ve zaman zaman yaplan tartmalar yer almaktadr.

Kesim 3. Deer ekli Ya Da M badele Deeri

Marx daha sonra deerin, emtiann mbadele deeriyle ifadeedilmesini ele almtr. e iki metann basit edeeriyle balamve deerlerin parasal fiyatlar cinsinden ifade edilmesi zerindealmtr. Bu kesimin okunmasna ilikin temel zorluk, nedenbu kadar tel edildii ve Marx'n bu sorun zerinde neden bukadar durduunu anlama konusunda ortaya kmaktadr. Bu-nun nedeni, Marx'n zamanndaki (ya da dorusunu sylemekgerekirse kendinden nceki) iktisatlarn deerin 'deimez l-snn' bulunmas konusuna ilgi gstermeleri nedeniyle ken-

disinin ele ald prosedr doru bir biimde ortaya koymadaykml hissetmi olmas olabilir. Bu konu bugn byk l-de unutulmutur ve Marx'n zerinde durduu temel noktalarolduundan daha basittir.

Fiil fiyatlarn deerlerden sapmasnn burada gz nne aln-madn hatrlamak nemlidir. Marx, bir maln bir baka mallatam olarak ne miktarda dei toku edildiine ilikinnicelikselsorunla deil, mbadele deerlerinin ne olduuna ve bunlarnnasl lldne ilikinniteliksel sorunla ilgilenmitir.

Marx nce iki meta deeri arasnda kurulan bir eitlii ele al-

m (20 yard keten bezi, bir paltoya eittir) vedeerin nisp ekli-ni (eitlik, keten bezinin deerini bir baka eye gre lmekte-dir) deerin edeer eklindenayrmtr (burada palto, deerlerinl birimi olma ilevini grmektedir). Sz konusu emtia kar-lkl olarak mbadele edilebilir (bir palto, 20 yard keten bezineeittir). Bir mbadele daimabir metann bir baka mctaylamba-dele edilmesi olduundan, dolaysyla da, bir metann deeri sa-dece bir baka metann deeriyle olan ilikisi olarak gzlemlene-

Alloy Brewer 43

bileceinden, deerin z olan emek, eitliin her iki yannda dagrnmemektedir. Belli bir meta kendine zg bir kullanm de-erine sahip olmasna ramen dier emtia cinsinden tek bir m-badele deerine sahiptir. Keten bezinin palto cinsinden deeri,

keten bezinin deeri ya da paltonun deeri ya da her ikisinK dtdeeri deitiinden deiebilir.'Deerin basit ya da tesadfi ekli' zerine yaplan tartmann

sonuna doru Marx, 'basit deer eklinin ayn zamanda emeinrnnn tarih olarak bir meta eklinde ortaya kt ilkel ek-lidir... ' yorumunu yapmaktadr (s. 61). Marx'm sunumu, teori-nin mant tarafndan ortaya konan bir silsile iinde dzenlen-mi olmakla birlikte baz (sadece baz) durumlarda Marx, tarih gelimenin ayn silsile iinde gelime gsterdiini ima etmitir.41

Buradaki dnce, mbadelenin ilk nce belli rnlerin izoleedilmi ve arada srada trampa edilmesi olarak ortaya km ol-

masdr.Gelimi meta retim sisteminde, herhangi bir ey bir baka

eyle mbadele edilebilir. Marx, 'geniletilmi nisp deer eklin-den' hareket ederek, biri dnda tm emtia deerlerinin tek birmeta yani 'evrensel edeer' cinsinden ifade edildii 'deerin ge-nel ekline' ynelmitir. Uygulamada, belli bir meta toplumsalolarak evrensel edeer olarak tanmlanr vepara ilevini grr.Marx, parann emek rn olarak tek bana bir meta olacanvarsaymtr. Marx'n zamannda altn, para standard ilevinigrmektedir ve Marx normdan sapma gstermesi nedeniyle k-

t paray altn karl olmayan bir unsur olarak deerlendir-mitir. Gnmzde parann genellikle altn (ya da baka bir ey)karl yoktur.

Kesim 4. Emtia Fetiizmi Marx daha sonra olduka farkl bir sorunla ilgilenmeye bala-

mtr. Kapitalist sistemin nasl ilediini .ortaya koymann yansra hem sistemin nasl altnn neden belirgin olmayp ak-


23/116


lamaya ihtiya duyduu ve hem de insanlarn sahip olduklarsistem (eksik) anlaylarn neden ekillendirme noktasna gel-diklerini aklama niyetini tamaktadr. Temel nokta, insanlararasndaki (iktisad) ilikiler eylerin alm ve satm biimindegerekletiinden, meta retim sisteminin belirsiz olmasdr.Her birey sadece alnan ve satlan eylerle ilgilenmektedir.Mad-di eylerin toplumsalzelliklerin yerini almasna Marx,fetiizmadn vermektedir (kimi madd nesnelere doast gler atfe-den, feti hale getiren, din kltlere bavurarak). MarxKapital'mtamamnda bu konuyu sanki derinlemesine inceleyecekmi gibibo hayller yaratan bir tavr iinde geri dnmtr.

Meta retimi, her bireyin dier bireylere bal olduu bir lop-lumsal iblmn gerektirir. Toplumsal iblm bir kez iyibir biimde salandnda, farkl emtiann deerlen emtiann ay-rlmaz bir paras olarak ortaya kar ve deerin toplumsal teme-

li gzden kaar. Para, deerin 'doal' bedenlenmesi olarak ken-dini gsterir. (Marx'm paray, bir nceki kesimde, deer ilikisi-nin belli bir ekli olarak daha ziyade can skc bir biimde yap-landrmas, bu yanlsamay datmak amacn tamaktadr).

Marx gnlk yaamda ekillendirilen izlenimlerin geerliliinitmyle inkr etmemektedir. 'Bir bireyin emeini kendi dndakalan herkesin emeine balayan ilikiler, alan bireyler ara-sndaki dorudan toplumsal ilikiler olarak deil de,naslsa y-le, kiiler arasndaki madd ilikiler ve eyler arasndaki toplum-sal ilikiler olarak grnr' (s. 73). 'Burjuva iktisadnn katego-

rileri.. .tarih olarak belirlenmi belli bir retim tarznn koulla-rnn ve ilikilerinintoplumsal geerlilikleifade eden dnce e-killeridir' (s. 76) (her iki ifadede yer alan italikler tarafmdan il-ve edilmitir). nsanlar m ya da aptal deildir, dnyay belli biradan dorudan doruya elde ettikleri deneyim erevesinde vesonu olarak da anladklar dnyann snrlandrlmas ve yeter-siz kalmas temelinde grmektedirler.

Dier retim tarzlarn anlamak ksmen z olarak daha az kar-

Autloy Brcwer 45

mak olmalar, ksmen de sz konusu retim tarzlarn dar-dan grmemiz nedeniyle daha kolaydr. Ortaan feodal toplu-luklarnda, rnein, bir serfin emeinin lordun mlk'okluutam anlamyla grlebilecek bir husustur ve ne olup bittii ko-nusunda kimsenin hibir phesi bulunmamaktadr. Kapitaliz-min doal ya da sonsuz olmayp, rgtlenmenin kendine zg,tarih olarak snrl ekli okluunu gstermek zere farkl toplu-luklar arasnda yaplan karlatrmalar,Kapital'in yinelenen ko-nulardr.

lk ksmn temel konularna yle bir geriye dnp bakldn-da, Marx'n amacnn kitabn iindekiler ksmnda hlihazrdayer alm olduu anlalacaktr. lk olarak, Marx, kullanm dee-ri reten fiil madd sre erevesinde iktisad sistemin nasl i-lediini gsterecektir. kinci olarak, Marx, kullanm deerleriretiminin, mbadele deerleri (ya da tmyle kapitalist olan

bir toplumda, art deer ya da kr) retimi sreci tarafndankontrol edildiini gsterecek ve mbadele deerini ve art dee-ri belli bir toplumsal rgtlenmenin tarih olarak kendine zgeklinin bir sonucu olarak aklayacaktr. nc olarak, eko-nominin mevcut haliyle bireylerin gznde nasl grndnaklayacaktr. Drdnc olarak, (yzeysel deildir) Marx, kapi-talizmin tarih kklerinin ve daha sonraki geliiminin izlerini s-recek ve kapitalizmin ortadan kaldrlp, yerine sosyalizmin ala-cana ilikin gelecee ynelik projesini ortaya koyacaktr.

Ksm 2. MbadeleEmtia mbadelesi emtia sahipleri arasndaki bir ilemdir. Bi-

rinci ksmda, Marx fiil mbadele sreci zerinde hi durmadanemtiay, soyut dzeyde, mbadele edilebilir eyler olarak ele al-mtr. imdi ise bunu tamir etmektedir.

Emtia sahibi tketmeyecei, kullanm deeri olmayan eyleriihtiyalarn gidermek iin emtia mbadelesinde kullanmakzere verir.


24/116


Mbadele sadece her iki taraf da birbirini alveriin yaplaca- maln sahibi olarak grdnde gerekleir. zel, bireyselmlkiyet, mbadelenin nkoulu ya da hi deilse mbadeleningereklemesine yardm eden bir unsurdur (her ikisi de bir ara-da gelime gsterir). rnlerin ortak mlkiyetinin geerli oldu-u basit toplumlarda, mbadele birbirinden ayr topluluklararasnda gerekleir. Bu daha sonra topluluun iine nfuz eder,ortak mlkiyet ortadan kalkar ve ayn topluluk iindeki bireylerarasnda mbadele ortaya kar. nce, deer kanunlar tarafn-dan dzenlenmemi ve belli, geici fazlalklar ve yetersizliklerinharekete geirdii mbadele sz konusudur. Meta retimi h-kim rgtlenme ekli haline geldike, deer de dzenleme ilke-sine dnr. Meta mlkiyeti ve mbadele evrensel ve dzenlihale geldiinde, deerin, toplumsal olarak kabul edilen evrenseledeerle llmesi pratik bir zorunluluk haline gelir. Bu neden-

le de para ortaya kar. Toplumsal sorunlardan paray sorumlututmak ya da meta mbadelesini saf d etmeden parann orta-dan kaldrlmas teklifinde bulunmak beyhudedir (Marx'm za-mandaki kimi 'sosyalist' reformistlerin yapm olduu gibi). Pa-ra mbadelenin gerekli yardmcsdr ve birini ortadan kaldr-madan dierini yok etmek mmkn deildir.

Deerli madenler, tekdze ve blnebilir olduundan zellik-le para, meta rol oynamaya uygundur. Marx altnn bir kez da-ha tm deerli madenler gibi bir meta olduunu vurgulamakta-dr; para olarak kullanldndan deen olmamasna ramenretmek iin emek gereklidir.

Ksm . Para Ya Da Emtia Dolam

Kesim 1. Deerin lsPara bir deer ls olarak kullanldnda, altnn l ola-

rak kullanlmasna gerek yoktur (rnein, ayan uzunluunulen bir alet olmadan bir nesnenin ayak uzunluunda olduu-

Athony B-ewer 47

nun sylenebilmesi gibi). Bununla birlikte, bir metann deeri fi-zik! altn miktar cinsinden ifade edilir. rnein, bir ton demiriki ons altnla ayn deere sahip olabilir (ayn emei ierir). Bueitliin mmkn olabilmesi iin, altnn da bizzat deerinin ol-mas gerekir.

Uygulamada, fiyatlar ve deerler altn cinsinden deil de po-und sterling, dolar, frank v.b. evrensel birimlerle kote edilmek-tedir. Altna dayal sistemde, fiyat standard (diyelim ki poundsterling olsun) belli bir fizik altn miktarna verilen addr vekeyf olarak kanunla belirlenir. Marx'm zamanndaki ngiliz pa-ras, bir ons altn 3 17s 104" d'dir, dolaysyla da, bir ton de-mir de iki ons altnla ayn deerde olsayd, demirin deeri de 715s 9d (= 2 x 3 1 7s 10 ~ d ) ol arak kote edilec ekti. Altnn de-erinde meydana gelen deimeler fiyat standardn deitirme-mekle birlikte temsil ettii deeri deitirir. Fiyat standardnn

kanun tanm, dier taraftan, herhangi bir eyin fiil deerim de-itirmez; sadece l biriminin adn tanmlar.Parasal fiyatlar ya ilgili emtiann deeri deitiinden ya da al-

tnn deerinde bir deime meydana geldiinden ykselebilirya da debilir. Bir metann fiyat, deeri olan altn edeerindensapabilir. Bir meta retim sistemi hibir merkezi otorite tarafn-dan kontrol edilemez ve piyasa mekanizmas kanlmaz olarakfiyat dalgalanmalarm iinde barndrr. Arretim fiyatlar d-rerek v.b. durumu dzeltir. Durum, Marx'm fiyatlarn deer-lere tekabl etmesi iin sabitlenmesi gerektii dncesine y-nelik eletirisi ilk yazlarnda ok aktr. Piyasa sisteminin ka-nunlar 'birbirini giderek ak bir biimde kanunsuz dzensiz-liklerin bir ortalamas olarak kendini empoze eder' (s. 102).

Burada ilade edeceimiz bir not daha sonra ortaya kabilecekkarkl nleyecektir. Kimse bir metann kesinlikle x dee-rinde olduunu syleyemeyecek olmasna ramen sz konusumetann deerinin x'la ifade edilen altn miktarnn ierdii de-ere eit olduunu ifade edebilir. Deerin z altn deil emek-


25/116

IJ{ Ktpill' Okuma Klavuzu

tir. Marx her zaman olmasa da bazen bunu sylerken ok dik-katli davranmtr. Fiyatlarn deerlere eit olduu (olmad) yada deerlerle orantl olduu biimindeki bir ifade, eit parasalfiyatlar eit deerlere tekabl eder (ya da tekabl etmez) bii-minde okunmaldr. Marx'm birinci ksmda da gstermi oldu-u gibi, nemli olan bir metann bir baka metayla nasl mba-dele edildiidir.

Kesim 2. Do la m Ar ac

Emtia sahibi elindeki emtiay satp bir baka ey aldnda, el-de ettii ilk ey paradr ve bu paray harcar; para dolam aracolma ilevini grr. Marx bunu bir formlle u ekilde ifade et-mitir: C-M-C. Forml, para (M) karlnda mbadele edilenemtiadan (C) balayp, daha sonra da farkl emtia (ikinci C) se-tiyle mbadele edilen bireyin sahip olduu deerin ardk ola-

rak dnmn ifade etmektedir. Satcnn rnn fiyat, bel-li bir bireyin iradesinden bamsz bir toplumsal sre tarafn-dan piyasada rekabet tarafndan belirlenir. Meta sahibi rnnsatamamsa, sz konusu rn satn alacak paraya sahip olanbirini bulmak zorundadr. Daha sonra bu alc da rnn birbakasna satarak parasn geri alr ve de bu byle srp gider.Her basit mbadele, meta mbadelesini salayacak biimde bir-birine balanmtr.

Marx, meta dolamn tanmladktan sonra, 'her sat bir satnalma ve her satn alma da bir sattr, dolaysyla da, emtia m-badelesi kanlmaz bir biimde sat ve satn alma arasnda ku-rulan bir denge olarak ifade edilen .. .ocuka dogma' olarak ni-telendii Say Kanununu (bu ekilde adlandrlagelmitir) ele alrve reddeder (s. 113). Bu doru olsayd, mallarn genel bir ar-relitui (talebe gre) imknsz olur ve Marx'n daha sonra elealaca trden 'krizler' sz konusu olmazd.

Say Kanunu, Marx'm yapm olduu stnkr saldrlar gibiolmasa da, 1930'larda Keynes'm yazm olduklarna kadar ge-

Atlony B-ewer 49

nellikle Marksist olmayan iktisatlar tarafndan kabul edilmi-tir. Bununla birlikte, krizlerin ortaya km olduu inkr edile-mez bir gerek olmasna ramen yaanan krizlerin, parasal yan-l ynetim ya da yanl cret dzenlemeleri gibi piyasa sistemi-ne yaplan kimi mdahaleler sonucunda ortaya kt ortak d-ncesi sz konusudur.

Marx, tabii ki, her fiil satn ayn zamanda bir bakas tarafn-dan yaplan bir satn alma olduunu inkr etmemitir. Basitebelirtmi olduu husus, satcnn her zaman bir alc bulma im-knna sahip olamayacadr. Paras olanlar (hangi nedenle olur-sa olsun) harcamay reddederse, dierleri kendilerini mallarnsatamaz bir durum iinde bulacaklar ve alm yapmak iin para-lar olmayacaktr. reticilerin sat yapmalarna ilikin genel biryeteneksizliin mantk olarak olabilme ihtimali yani bir krizbylelikle mmkn hale gelir. Marx'm da vurgulam olduu gi-

bi, bylesi bir krizin gerekten ortaya kabilmesi iin koullarnolumasnda daha uzunca bir yol bulunmaktadr.

Emtia, mallarn reticiden tketiciye aktarlmasnda bir tr ta-yc bant ilevi gren dolam srecinin dnda retilir ve tke-tilir. Bu arada, para (tayc bant) elden ele geerek daima dola-m srecinde kalr. Emtia dolamnn srdrlmesi iin gerekliolan para miktar mbadelelerin hacmine (iletmelerin ihtiyaduyduklar parann iki kat kadar) ve emtiann parasal fiyatna(fiyatlar iki kat artmsa, elden ele geecek para da iki kat arta-caktr) baldr. Marx, daha sonra, dolamda bulunan paranngerekli olan hacminin ilve belirleyicisi olan ve parann dolamoranm ifade eden parann dolam hzn ele almtr. Para iki katdaha hzl dolarsa, dolamda bulunan parann yars veri m-badele hacminin gerekletirilebilmesi iin yeterli olacaktr.

imdilerde daha ucuz retildiinden, altnn deerinin dt-n varsayalm. Bu durumda, ayn deer daha fazla altnla tem-sil edilecek (altn cinsinden fiyatlar ykselecek), dolaysyla da,dolamnn salanabilmesi iin daha fazla paraya gereksinim


26/116


27/116

Blm 2

Parann Sermayeye Dnmesi

kinci blm oluturan ksm tek bir balk altnda topla-nabilir. Ksa olmalarna ramen Marx'm kapitalizm analizininzn oluturmaktadr.

Ksm 4. Sermayenin Genel FormlMarx iesermayeyi tanmlayarak balamaktadr. Marx'm ser-

maye tanmnnKapitalin cildi boyunca devam ettii sylen-se de, kavramn tanm bu ksmn sonunda ekillenmektedir. Bi-ze anlatlm olduu gibi, sermaye ilk nce '16. yzylda dnyaticaretinin ve dnya piyasasnn yaratlmasyla' ortaya km ve'tccar ve tefeci sermayesi olarak' ilk nce para eklinde grn-mtr (s. 146).

Sermayenin 'forml' ya dasermaye devresi M-C-M'dir. Kapi-talist ie belli bir para toplamyla balar (M), emtia satn alr (C)ve bunlar satar yani devre yine parayla sonlanr (ikinci M).Marx ilk aamay (M-C) sermayeninyatrlmas ve ikinci aama-y da (C-M) sermayeningereklemesi olarak adlandrmaktadr.


28/116

54 Kaitilan Okuma Klavuzu

Belirlileri srecin sonunda kapitalist ayn paray elde ederse,yaplan iin zerinde durulmaya bile demez, dolaysyla da,Marx bu formlM-C-M' olarak bir kez daha yazar. Formldeyer alan M_, A/f den da ha by k bi r para toplamn, if ade e tme k-ledir. Kapitalistin srecin sonunda elde etmi olduu ilve para-ya, M'eksi M, Marxart deer adn vermektedir. Sermaye devre-si art deeri ortaya kan bir sre ya da faaliyettir. Marx (buksmn sonunda) 'ilk yorumcularn, Merkantilistlerin, azylaSermayenin tanmlanmas' diyerek formlnn haklln orta-ya koymaktadr (s. 155).

Sermaye devresi,M-C-M', kendine zg emtiann satr aln-masyla belli isteklerin tatmin edilmesi amacn tayan, dolay-syla da, bu isteklerle snrl olan basit emtia dolamndan,C-M-C, farkldr. Aksine, sermaye devresi, kendi iinde snrlar olma-yan bir sre olan parasal deerin niceliksel genilemesini ama-

lamaktadr. Kapitalistin amac, 'sadece durup dinlenmeyen, bi-tip tkenmeyen kr elde etme srecidir' (s. 152).

'Bu nedenle, deer, imdi, sre iindeki deer, sre iindekipara ve de sermaye haline gelmektedir' (s. 154). Sermaye deerolmakla birlikte iinde (para, emtia) cisimlenmi belli bir mad-deyle deil de, belli bir srete yer alma gerei erevesinde ta-nmlanmtr. Marx'm sermaye tanm, sermayeyi belli bir emtiadizisi yani binalar, makineler v.b. 'retilmi retim aralar' ola-rak tanmlayan Marksist olmayan iktisatlarn tanmndan ol-duka farkldr. Muhasebeciler ve iadamlar kavram, Marx'nkulland biime yakn bir biimde kullanmaktadr. Marx bellibir miktarda sermayeden sz ettiinde (diyelim ki, '1 milyon'luk sermaye'), srekli olarak parayken sermayeye dnen veyemden para haline gelen deer toplamna atfta bulunmaktadr.Marx sermaye kavramn sk sk, tekil anlamda, belli bir girii-min ya da bireysel kapitalistin sermayesini anlatmak zere kul-lanmtr. Kapitalistler, hibir zaman tam anlamyla ele alnma-mtr; kapitalistler sadece sermaye sahipleridir.

Athony Brcvve- 55

Marx'm kullanm deeri ve mbadele deeri arasnda zenleyapm olduu ayrm hatrlayn. Emtia mbadele edildiinde,her iki taraf da kullanm deeri asndan kazanl kacaklr;her iki taraf da vazgemek istemedii eyden ayrlmak zorundakalacak ve bunun karlnda istedii bir eyi mbadele ere-vesinde elde edecektir. Bununla birlikte, bu kazancn mbadeledeeriyle hibir ilintisi yoktur ve ie parayla balayp parayla bi-tiren kapitalistin ilgilendii tek ey sadece mbadele deeridir.

Edeerler yani deerle deer mbadele edilirse,M-C-M' sre-ci M-C-M'ye dnr; 100'un emtiayla mbadele edilmesi vesz konusu emtiann yeniden 100'a satlmasyla art deer eldeedilmez. Tm mallar deerlerinin stnde (altnda) fiyatlanrsa,kapitalistin bir satc olarak kazanc (kayb), alc olarak kayby-la (kazancyla) dengelenecektir. Marx sylediklerinden vazge-mekte ve 'parann sermayeye dn mesi.. .edeerlerin mba-

delesi temelinde aklanmaldr' demekledir (s. 166). Marx ken-dini kede resmetmekle birlikte beklemektedir...

Ksm 5. Sermayenin Genel Formlndeki elikilerSermayeyi M-C-M' formlyle tanmlarken, art deer retimi,

Marx hibir ey aklamamtr. Ortaya sadece bir soru atmtr;art deer nereden gelmektedir? Beinci ksmda, art deerinmevcut olamayacan ak bir biimde gstererek katen birbulmaca kurgulamtr ve bu zorluu Altnc ksmda zecektir.

Marx'm kullanm deeri ve mbadele deeri arasnda zenlibir biimde yapm olduu ayrm hatrlayn. Emtia mbadeleedildiinde, her iki taraf da kullanm deeri cinsinden kazanlkar; her iki taraf da istemediinden vazgemi ve mbadeledeistediini elde etmitir. Bununla beraber, bu kazan mbadeledeeri erevesinde deildir ve sermaye devresine parayla bala-yan ve parayla sonlandran kapitalist sadece mbadele deeriyleilgilenin

Edeerler mbadele edilmise, deerin deerle mbadele


29/116

56 Kaplan Okluna Klavuzu

edilmesi, M-C-M' sreciM-C-M haline gelir; 100, karlndaemtia alp ve daha sonra sz konusu emtiay yeniden 100'a sa-tarak art deer elde edilmez. Tm mallar deerlerinin stnde(altnda) fiyatlanrsa, bir satc olarak kapitalistin kazanc (kay-b), alc olarak maruz kalaca kaypla (kazanla) tam anlamy-la dengelenecektir. Marx kendisi iin yle bir kural koymutur:'parann sermayeye dnm, edeerlerin mbadelesi... te-melinde aklanmaldr (s. 166). Kensini keye sktrm gibigrnmektedir, ancak bekleyin...

Ksm 6. Emek Gc Alu ve SatSatn alma, M-C, ya da sat, C-M, yoluyla art deer yaratlmaz.

Marx'n bulmacasna verilebilecek tek cevap, kapitalistin, 'kulla-nm deeri, deerin kayna olarak.. .belli bir zellie sahip olan'ekstra deeri yaratabilen meta almas gerektiidir (s. 167).

Byle bir meta vardr: buemek gc, deerin kayna olmasnedeniyle deer yaratan alma kapasitesidir. Marx burada, eydeil de bir faaliyet olan ve satlamayanemek ve cret karln-da kapitalistle alma anlamas yapan iinin satm olduuemek gcarasnda bir baka nemli ayrm yapmaktadr. cret,emek gcnn fiyatdr.

Emek gcnn satlabilmesi iin, Marx'm 'iki adan' serbestolduunu sylediibir zgr emeki snfnyani proletaryann ol-mas gerekmektedir. Emek glerini satmalar anlamnda zg-drler; kle ya da serf deillerdir. Hibir emtiann sahibi deil-lerdir, dolaysyla da, emek glerinden bakaca satacak bir ey-leri yoktur. (Kelimelerle bu ekilde oynanmas ngilizcede mak-sadn amaktadr). Gerekliretim aralarna sahip olamadkla-rndan (malzeme, ara ve gerek, v.s.) ya da ayn anlama gelmekzere, ihtiya duyduklar retim aralarn satn alabilecek para-lar ve ayakta kalmalarn salayacak getiriyi bekleyebilecek ka-dar zamanlar olmadndan, proletarya kendisi iin retim ya-pamaz.

Autluy B-ewer 57

Sermayenin ortaya kmasnn dier tm nkoullar gibi, bir z-gr emekiler snfnn varl da tarih! gelimenin bir sonucudur,Bu noktay vurguladktan sonra, Marx bu konuyu bir tarafa brak-maktadr; kapitalizmin ve zellikle de proletaryann tarih olarakortaya k sekizinci blmde enine boyuna ele alnacaktr.

Herhangi bir meta gibi,emek gcnn deeride retimi iin ge-rekli emek taralndan belirlenir. Emek gc sz konusu ise ge-rekli emek, bykl 'veri bir lkede, veri bir zamanda.. .pra-tik olarak bilinen' (s. 171) 'tarih ve ahlk unsur da' dhil olmakzere iinin geimliini srdrebilmesi iin gerekli olan emti-ada cisimlenmi emektir (yani emtiann deeridir). Marx'n butarih ve ahlk unsuru ele almas soru sorulmasn berab erind egetiren bir eletiriye yol amtr; i, emek gcnn deeri ne iseodur demeye gelmektedir. Herhangi bir uyumsuzluk 'tarih veahlk unsur' nedeniyle tanmlanabileceinden, gerekli emek

fizyolojik geimliin zerinde olabilir.Marx szlerini u ekilde srdrmektedir. Emek gcnn de-

eri ayn zamanda emek gcnn yenidenretim maliyetini ya-ni ocuklarn vakti geldiinde emeki olmalarn mmkn kla-cak ve vasfl emek sz konusu olduunda ise tecrbe ve eitimmaliyetini de kapsayacak bir unsuru iermelidir.

Emek gcnn deen, belli bir srede alma kapasitesinindeeri olarak dnlmelidir. Marx emek gcn genelliklegn cinsinden ler, dolaysyla da, emtiann deerini iinin veailesinin gnlk yaamlarn srdrebilmeleri iin gerekli emtiadeeri olarak dnr. Emtiada cisimlemi yarm gnlkemek, emek gcnn bir gnlk 'retim' yapmasn salyorsa,dolaysyla da, diyelim ki, alt saatlik emein cisimlemi olduuemtia bir iinin on iki saat almasn mmkn klyorsa, artdeerin potansiyel kayna da ortaya km olur.

nceki ksmda ortaya koymu olduu kurala uygun olarak,herhangi bir metann fiyat gibi emek gcnn fiyat deerindens'apabilse de, Marx emek gcnn genellikle deeri zerinden


30/116


31/116

62 Kupilari Okuma Klavuzu

rol ele almaktadr.retim aralarn retmek iin gerekli emek, niha rn ret-

mek iin gerekli toplam emein bir ksm olduundan, kullan-lan retim aralarnn deeri rne aktarlmtr. retim arala-r satn almna ayrlan sermaye yeni deer ya da art deer ya-ratmaz; sadece rnn deeri iinde yer alr ve rn satldn-da yeniden kapitaliste dner. retim sreci boyunca (deer ola-rak) deimediinden Marx bunadeimeyen sermayeadn ver-mektedir. retim lei, dolaysyla da, (retim aralar reti-mindeki teknik deimenin sonucunda) belli retim aralarnndeeri deiebileceinden, fiil deimeyen sermaye miktarnnher yl ayn kalmas gerekmemektedir. Deimeyen sermaye, ar-t deer retimi iin gerekli koul olmasna ramen tek banaart deer retememesi anlamnda 'deimeyen' nitelie sahiptir.Ara ve gerecin deerinin yaam sresi iinde rne aama aa-

ma aktarlaca varsaylmaktadr.Dier taraftan, emek gc, yeni deer ve art deer yaratan

canl emein harcanmasdr. Emek gc satn almna ayrlansermaye retim srecinde deer olarak artar, dolaysyla, Marxbuna deiken sermayeadn vermektedir. Burada 'deime', tabiiki, bir retim evriminden bir sonraki retim evrimine geileilintili olan bir husus deildir; bu aamada Marx sadece tek birretim srecinde yatrlan sermayenin deerinde neyin olup bit-tiiyle ilgilenmektedir.

Kn 9. Arl Deer Oran

Kesim 1. Emek Gcnn Smr Or an

Kapitalist tarafndan yatrlan sermayeyi C ile gsterelim. Dahance de grm olduumuz gibi, C iki ksmdan olumaktadr;c ile gsterilen ve retim aralar satn almna ayrlan ksm de-imeyen sermaye ve v ile gsterilen ve emek gcne harcananksm deiken sermayedir. Bunlar, para olarak edeerler topla-

Autloy Brewer 63

m eklinde temsil edilen saysal deerlerdir, dolaysyla da, r-nein c=50, ve v=50 olduundanC 100 olmaldr. Marx re-tim aralarnn deerini C ve c olarak lerek fiilen tek bir d-nemde kullanlmasna karar vermitir. Gerekte, retimi, tmretim aralarnn retim evrimi olarak tanmlanan tek bir d-nemde kullanlm gibi ele almaktadr. Uygulamada bu byle ol-mamakla birlikte, farkl retim aralar farkl yaam srelerinesahip olmalar nedeniyle ortaya kan karklklar temel ilkelerietkilememektedir ve gerektiinde daha sonra ele alnabilir.

rnn deeri C'= c+v+s'dir ve s retilen art deerdir. Emeinyaratt yeni deer v+s ve kullanlan retim aralarnn deeri crne aktarlmtr. Emek gc satn almna ayrlan sermaye v,v+s olarak genilemitir. Marxart deer orann ya da smrorann s/v olarak tanmlamaktadr, (s'nin yatrlan toplam ser-mayeye oran,s/C, yani kr oran nc ciltte ele alnacaktr).

s/v oranyla birliktee, v ve s, Marx'n yaygn bir biimde kulla-np, dolaysyla da, okuyucuya in gelecek saysal rneklerverdii bir hesaplama erevesi oluturmaktadr.

Dikkatimizi temsili iinin alma zaman zerinde toplad-mzda, Marx'n ignn c ve v'ye tekabl eden ikili bir ayrmatabi tuttuunu grrz. inin, emek gcnn deeri olarak el-de ettii deere eit bir yeni deer rettii emek zamanna Marx

gerekli emekve art deerin retildii ignnn geri kalan za-manna iseart emek adn vermektedir. Art emein gerekli eme-e orannn s/v, art deer oran,olduu aktr.

Kesim 2. Deerin Bileenlerinin Temsil Edilmesi

rnn toplam deeri c+v+s'dir. Uygunluk salamak asn-dan, ne olup bittiine ilikin zihinsel bir resim ortaya koymakiin, rnn deer olarak srasyla c, v ve s'ye tekabl eden farkl ksma ayrld dnlebilir.


32/116

61 K/Htan Okn Klavuzu

Kesim 3. Senior'n 'Son Saati '

imdi size kk bir saptrmaca. Nassau Senior (soyad Seni-or olan nemli bir ngiliz iktisat; onu Nassau junior'un babasolarak dnmek nemli ancak hataldr) tm krn gnn sonsaatinde retilmesi nedeniyle ignne ilikin bir indirimin ya-plmasna kar kmtr. Marx, Senior'n ileri srdklerini yk-mtr. Marx'm ortaya koymu olduu gibi, ignnde yaplacakyeterli bir indirimin gerekte kr ortadan kaldrmasna ramenart deerin gnlk bir saatten daha fazla olmas anlamna gel-mektedir. Saatler ve dolaysyla da, kt azaltldnda, Seniordeimeyen sermayede yaplan indirimi grmezden gelmitir.

Kesim 4. A rt rn kinci kesimde ele alman ve rnn c, v ve s'ye ayrlmas ko-

nusuna geri dndmzde, Marx'm bu ayrmnart deer ks-

mna art rn adn verdiini grmekteyiz.

Ksm 10. ignBuraya kadar, Marx'n art deer teorisinin tm unsurlar, i-

gnnn uzunluu istisnas dnda yine Marx'm deer teorisiasndan zenli bir biimde gelitirilmitir. iden skp al-nan art deerin deer teorisi tarafndan belirlenemeyecei,Marx tarafndan kesin bir biimde ortaya konmutur.

O halde, ignnn uzunluunu belirleyecek olan nedir? -gniinn uzunluu, birbiriyle mcadele eden iki snfn nisp gleri tarafndan belirlenir: kapitalistler ve iiler. gnnnele alnd bu ksm, snf mcadelesinin kaderinin nasl ncebir tarafa ve daha sonra da dier tarafa doru salnm gsterdii-nin tarih olarak ele alnmasn ortaya koymaktadr. nceki k-smlarn daha ziyade soyut analizinin yaplmasndan sonra, bek-lenenden daha geni ve daha dramatik bir tablo ortaya kmak-tadr. Ayn zamanda, burada ele alman kavramlar, bu noktayakadar kesin izgileriyle kullan lm olan. iktisad kavramlar gibi

Athoy B-ewer 65

ayn zenli teorik temellere sahip deildir. Ortaya konan arg-man daha zayftr.

K esim 1. gnn Snrl ar

gnnn hem fizyolojik ve hem de toplumsal snrlar olma-sna ramen (kimse yedi gn yirmi drt saat alamaz) bu snr-lar ok esnektir. Kapitalistler ignnn uzunluuyla elde ettiiart deeri maksimize etmeyi amalarken, iiler ignnnuzunluunu snrlamann peindedir. Kapitalist 'sadece kiisel-lemi sermayedir' ve 'sermaye tek bir yaam drtsne sahip-tir...mmkn olabildiince byk art deer miktarn masset-mek' (s. 233). Bu iddia, Marx'm yapm olduu birok eyinzelliidir. Sermayeyi, soyut adan, anlropomorfik olarak de-erlendiren ve bu ifadeleri, dierleriyle rekabet ede

anthony brewer - kapitali okuma kılavuzu - kalkedon yaınları

Documents