anayasa hukuku

7/30/2019 ANAYASA HUKUKU

1/210

T.C. ANADOLU NVERSTES YAYINI NO: 2692

AIKRETM FAKLTES YAYINI NO: 1658

ANAYASA HUKUKU

Yazar

Prof.Dr. Ergun ZBUDUN (nite 1-8)

Editrler

Prof.Dr. Ergun ZBUDUN

Yrd.Do.Dr. Blent YCEL

ANADOLU NVERSTES


2/210

indekiler

nsz ............................................................................................................ ix

Anayasa Kavram, Anayasaclk Akm ve Anayasaeflitleri..................................................................................... 2

ANAYASA KAVRAMI..................................................................................... 3ANAYASACILIK AKIMININ DOUfiU.......................................................... 4ANAYASAL DEVLET VE KUVVETLER AYRILII......................................... 5FEDERALZM VE YERNDEN YNETM..................................................... 7

YAZILI-YAZISIZ VE SERT-YUMUfiAK ANAYASA AYRIMI ......................... 8zet ............................................................................................................... 10Kendimizi Snayalm ..................................................................................... 11

Yaflamn inden ........................................................................................... 12

Okuma Paras ........................................................................................... .. 12Kendimizi Snayalm Yant Anahtar ............................................................ 12Sra Sizde Yant Anahtar .............................................................................. 13

Yararlanlan Kaynaklar.................................................................................. 13

Trkiyede Anayasa Geliflmelerine Genel Bakfl.........................14OSMANLI MPARATORLUU DNEM ...................................................... 15MLL MCADELE DNEM......................................................................... 17CUMHURYETN LANI................................................................................. 191924 ANAYASASI ......................................................................................... 20Hkmet Sistemi ........................................................................................... 20

Anayasann Sertlii ....................................................................................... 20Laiklik ........................................................................................................... 21Kamu Hrriyetleri ........................................................................................ 211924 Anayasasnn Uygulanmas ................................................................ 211961 ANAYASASININ TEMEL NTELKLER ............................................... 24ounluku Demokrasi Anlayflndan oulcu Demokrasi

Anlayflna Geifl ............................................................................................ 24Anayasann stnl............................................................................ 24Kuvvetler Ayrl - Devlet ktidarnn Paylafllmas .............................. 25oulcu Toplum Yapsnn Gelifltirilmesi ............................................. 26Temel Haklarn Geniflletilmesi ve Glendirilmesi............................... 26Sosyal Devlet .......................................................................................... 271961 Anayasasnda Vesayeti zler........................................................ 271961 Anayasasnn Uygulanmas ........................................................... 28

zet................................................................................................................ 31Kendimizi Snayalm...................................................................................... 32

Yaflamn inden............................................................................................ 33Okuma Paras .............................................................................................. 34Kendimizi Snayalm Yant Anahtar ............................................................ 34Sra Sizde Yant Anahtar .............................................................................. 35


indek i ler iii

1. NTE

2. NTE


3/210

Mill Gvenlik Konseyi Rejimi, 1982 AnayasasnnYaplfl ve Bafllca zellikleri.................................................. 36

MLL GVENLK KONSEY REJM ........................................................... 371961 VE 1982 ANAYASASININ YAPIM SRELERNNKARfiILAfiTIRILMASI .................................................................................... 391982 ANAYASASININ BAfiLICA ZELLKLER........................................... 411982 ANAYASASININ DEfiKLKLER...................................................... 47zet ............................................................................................................... 48Kendimizi Snayalm ..................................................................................... 49



Devletin Temel Nitelikleri...................................................... 54GRfi .............................................................................................................. 55CUMHURYETLK...................................................................................... 55CUMHURYETN NTELKLER..................................................................... 56Bafllang lkeleri, Toplumun Huzuru, Mill Dayanflma ve Adalet............ 56

Atatrk Milliyetiliine Ballk..................................................................... 56Laiklik............................................................................................................. 57

Resm Bir Devlet Dininin Olmamas .................................................... 57Devletin, Btn Dinlerin Mensuplarna Eflit Davranmas .................... 58

Din Kurumlaryla Devlet Kurumlarnn Ayrlmfl Olmas...................... 58Devlet Ynetiminin Din Kurallarndan Etkilenmemesi......................... 59

Demokratik Devlet ........................................................................................ 60Serbest Seimler ...................................................................................... 60Genel Oy ................................................................................................. 60Eflit Oy ..................................................................................................... 61Seimlerin Serbestlii .............................................................................. 61Tek Dereceli Seim................................................................................. 61Oyun Gizlilii ......................................................................................... 61

Ak Saym ve Dkm............................................................................ 61Seimlerin Yarg Organlarnn Ynetim ve Denetiminde Yaplmas .. 61

ok Partili Siyasal Hayat......................................................................... 62nsan Haklarna Saygl Devlet ............................................................... 67

Hukuk Devleti .............................................................................................. 71Kavram ................................................................................................... 71

Yrtme fllemlerinin Yargsal Denetimi .............................................. 72Kamu Denetilii Kurumu...................................................................... 74

Yasama fllemlerinin Yargsal Denetimi................................................. 74Yarg Bamszl .................................................................................. 74Kanuni Hkim Gvencesi ..................................................................... 75Ceza Sorumluluunun lkeleri .............................................................. 75Hukukun Genel lkelerine Ballk ....................................................... 75

Sosyal Devlet ................................................................................................. 76Sosyal Devletin Anlam........................................................................... 76

indek i leriv

3. NTE

4. NTE


4/210

Devletin Ekonomik Hayata Mdahalesinin ls .............................. 77Sosyal Devletin Hukuki Yntemleri ........................................................... 78EfiTLK .......................................................................................................... 79

zet ............................................................................................................... 80Kendimizi Snayalm ..................................................................................... 81Yaflamn inden ........................................................................................... 82Okuma Paras ........................................................................................... .. 82Kendimizi Snayalm Yant Anahtar ............................................................ 82Sra Sizde Yant Anahtar .............................................................................. 83


Kurucu ktidar: Anayasay Deifltirme Sorunu..................... 84ASL KURUCU KTDAR VE TAL KURUCU KTDAR................................ 85TRK ANAYASALARINDA ANAYASAYI DEfiTRME SORUNU.............. 86

Teklif .............................................................................................................. 87Grflme ........................................................................................................ 88Karar............................................................................................................... 88Onay............................................................................................................... 88

ANAYASA DEfiKLKLERNN DENETM................................................ 90KUVVETLER AYRILII VE FONKSYONLAR AYRILII ............................. 93DEVLETN HUKUK FONKSYONLARININ MADD BAKIMDANTASNF.......................................................................................................... 94DEVLET FONKSYONLARININ fiEKL VE ORGANK BAKIMDANTASNF.......................................................................................................... 94TRKYEDE 1924 VE 1961 ANAYASASINDA KUVVETLER

(FONKSYONLAR) AYRILII........................................................................ 951982 ANAYASASINDA KUVVETLER (FONKSYONLAR) AYRILII .......... 96YASAMA FONKSYONU............................................................................... 97Yasama Fonksiyonunun Nitelii................................................................... 97Yasama Yetkisinin Genellii ve lkellii (Aslilii)....................................... 98Yasama Yetkisinin Devredilmezlii ............................................................ 99YASAMA fiLEMLER...................................................................................... 100Kanun............................................................................................................. 100zel Nitelikli Kanunlar ................................................................................. 100Parlamento Kararlar .................................................................................... 101tzk ........................................................................................................... 102

YRTME FONKSYONU ........................................................................... 104Kanun Hkmnde Kararnameler ................................................................ 105

Kavram ve Nitelik .................................................................................. 105Yetki ....................................................................................................... 105Konu ....................................................................................................... 105Usul ve fiekil .......................................................................................... 106Denetim ................................................................................................... 107

Skynetim ve Olaanst Hl Kanun Hkmnde Kararnameleri .......... 107Cumhurbaflkanl Kararnamesi .................................................................. 109Tzkler......................................................................................................... 109

Ynetmelikler ................................................................................................ 110

zet ............................................................................................................... 111Kendimizi Snayalm ..................................................................................... 112

Yaflamn inden ........................................................................................... 113

indek i ler v

5. NTE


5/210

Okuma Paras ........................................................................................... .. 113Kendimizi Snayalm Yant Anahtar ............................................................ 114Sra Sizde Yant Anahtar .............................................................................. 114


Yasama Organ........................................................................ 116TBMMNN KURULUfiU ............................................................................... 117MLLETVEKLLERNN SEM ..................................................................... 119Seim Sistemi ................................................................................................ 119Milletvekili Seilme Yeterlilii ..................................................................... 122Seim evreleri ............................................................................................ 122

Adaylk ........................................................................................................... 123Milletvekilliklerin Tahsisi ............................................................................. 123Gmrk Kaplarnda Kullanlan Oylarn Deerlendirilmesi ...................... 123

TBMM YELERNN HUKUK STATS..................................................... 123TBMM YELYLE BADAfiMAYAN fiLER ............................................. 124YASAMA SORUMSUZLUU VE YASAMA DOKUNULMAZLII ............... 124Yasama Sorumsuzluu ................................................................................. 125Yasama Dokunulmazl .............................................................................. 125TBMM YELNN DfiMES .................................................................... 126DOKUNULMAZLIIN KALDIRILMASI VE YELN DfiMESKARARLARININ DENETLENMES ............................................................... 127TBMM YELERNN MAL STATLER ...................................................... 127TBMMNN YAPISI VE ALIfiMA DZEN ............................................. 127tzk .......................................................................................................... 127

Baflkanlk Divan .......................................................................................... 127Siyasi Parti Gruplar ..................................................................................... 128Danflma Kurulu ........................................................................................... 129Komisyonlar ................................................................................................. 130Meclisin Toplanmas ve Tatili....................................................................... 130Toplant ve Karar Yetersays ...................................................................... 130Meclis Grflmeleri ...................................................................................... 131Mecliste Oylama Usulleri ............................................................................. 131TBMMNN GREV VE YETKLER ............................................................ 131Kanun Yapma .............................................................................................. 132Kanunlarn Yaynlanmas .............................................................................. 132

HKMETN DENETLENMES..................................................................... 133Soru ............................................................................................................... 133Genel Grflme ............................................................................................ 134Meclis Arafltrmas.......................................................................................... 134Meclis Soruflturmas ..................................................................................... 135Gensoru ........................................................................................................ 136zet................................................................................................................ 137Kendimizi Snayalm...................................................................................... 138

Yaflamn inden............................................................................................ 139Okuma Paras .............................................................................................. 139Kendimizi Snayalm Yant Anahtar ............................................................ 140

Sra Sizde Yant Anahtar .............................................................................. 140Yararlanlan Kaynaklar.................................................................................. 141

indek i lervi

6. NTE


6/210

Yrtme Organ ...................................................................... 142YRTME ORGANININ YAPISI................................................................... 143

Cumhurbaflkannn Seimi ve Tarafszl ................................................... 144CUMHURBAfiKANININ GREV VE YETKLER......................................... 147Yasama le lgili Grev ve Yetkiler.............................................................. 147Yrtme le lgili Grev ve Yetkiler ............................................................ 148Yarg le lgili Grev ve Yetkiler.................................................................. 148CUMHURBAfiKANININ SYASAL SORUMSUZLUU.................................. 148CUMHURBAfiKANININ CEZA SORUMSUZLUU VE SORUMLULUU... 151CUMHURBAfiKANINA VEKLET................................................................. 151BAKANLAR KURULUNUN KURULUfiU ..................................................... 152BAKANLAR KURULUNUN YAPISI ............................................................. 153BAKANLARIN SORUMLULUU.................................................................... 153

Siyasal Sorumluluk ....................................................................................... 153Cezai Sorumluluk ......................................................................................... 154Hukuki Sorumluluk ..................................................................................... 155GEC BAKANLAR KURULU....................................................................... 155HKMET SSTEMNN NTEL ............................................................. 155

Yasama-Yrtme liflkileri ve Hkmet Sistemleri...................................... 1551982 Anayasasnda Parlamenter Rejim Unsurlar ...................................... 156OLAANST HL KAVRAMI VE EfiTLER............................................ 158OLAANST HL REJMLERNN KONUSU ........................................... 159

YARGISAL DENETM .................................................................................... 161Olaanst Hl Rejiminin ln fllemi zerindeki Denetim ..................... 161

Olaanst Hl veya Skynetim lnna liflkin Bakanlar KuruluKarar zerindeki Yargsal Denetim ............................................................ 161Olaanst Hl veya Skynetim lnnn TBMMce Onanmas Kararzerindeki Denetim...................................................................................... 161Olaanst Hl Rejimi fllemleri zerindeki Denetim................................ 162zet................................................................................................................ 163Kendimizi Snayalm...................................................................................... 164



Yarg Organ ve Anayasa Yargs ........................................... 168YARGI FONKSYONUNUN MAHYET ....................................................... 169TRK ANAYASALARINDA YARGI FONKSYONUNUN DZENLENfi .... 169MAHKEMELERN BAIMSIZLII LKES..................................................... 170Hkimlik Teminat......................................................................................... 171Hkimler ve Savclar Yksek Kurulu (HSYK)............................................. 172

Yksek Mahkemeler ..................................................................................... 173Asker Yarg ................................................................................................... 174ANAYASA YARGISI KAVRAMI VE TARHSEL GELfiM............................ 176

ANAYASA MAHKEMESNN STATS, KURULUfiU VE GREVLER...... 177Anayasa Mahkemesinin Stats................................................................... 177

indek i ler vii

7. NTE

8. NTE


7/210

Anayasa Mahkemesinin Kuruluflu ............................................................... 177Anayasa Mahkemesinin Grevleri ............................................................... 180ANAYASAYA UYGUNLUK DENETMNN KONUSU ................................. 181

Kanunlar ........................................................................................................ 182Kanun Hkmnde Kararnameler................................................................. 182TBMM tz............................................................................................. 182

Anayasa Deifliklikleri................................................................................... 182Milletleraras Antlaflmalar.............................................................................. 182Parlamento Kararlar ..................................................................................... 182

Anayasaya Uygunluk Denetiminde l Normlar (Anayasallk Bloku).... 183Milletleraras Hukuk Kurallar ................................................................ 183Hukukun Genel lkeleri.......................................................................... 183

ANAYASAYA UYGUNLUK DENETMNN fiEKLLER(ESAS VE fiEKL YNNDEN DENETM) ................................................... 184

Esas Bakmdan Denetim............................................................................... 184Ama (Maksat) Unsuru Bakmndan...................................................... 184Konu Unsuru Bakmndan...................................................................... 184

fiekil Bakmndan Denetim........................................................................... 185ANAYASAYA UYGUNLUK DENETMNN YOLLARI(PTAL DAVASI VE TRAZ YOLU).............................................................. 186Soyut Norm Denetimi (ptal Davas) ........................................................... 186

Dava Ama Yetkisi.................................................................................. 186Dava Ama Sresi ................................................................................... 186

Somut Norm Denetimi.................................................................................. 187Nitelii ve Soyut Norm Denetiminden Farklar..................................... 187

Somut Norm Denetiminin fiartlar .......................................................... 187Somut Norm Denetiminin flleyifli .......................................................... 189ANAYASAYA UYGUNLUK DENETMNN SONUCU VEANAYASA MAHKEMES KARARLARININ NTEL ................................... 189Kararlarn Kesinlii ve Balaycl ............................................................. 189Kararlarn Etkisi ve Nitelii........................................................................... 192Kararlarn Yrrle Girmesi ....................................................................... 193Kararlarn Geriye Yrmezlii...................................................................... 193

Anayasaya Uygunluk Denetiminde Usul ..................................................... 194ANAYASA YARGISINDA YRTMENN DURDURULMASI....................... 194zet................................................................................................................ 196

Kendimizi Snayalm...................................................................................... 197Yaflamn inden............................................................................................ 198Okuma Paras .............................................................................................. 198Kendimizi Snayalm Yant Anahtar ............................................................ 198Sra Sizde Yant Anahtar .............................................................................. 198


Szlk ................................................................................... 201

indek i lerviii


8/210

nsz

Bu kitap, Trk anayasa hukukunun genel ilkelerinin aklanmasn amala-

maktadr. Kitapta esas itibariyle pozitif hukuk analizi yntemi izlenmifl, anayasal

dzenlemeleri douran ve flekillendiren sosyal ve siyasal faktrlere fazla yer ve-

rilmemifltir. Konunun bu ynleriyle ilgilenen okuyucular, gene Anadolu niversi-

tesi Akretim Fakltesi Yaynlar arasnda yer alan Trkiyenin Siyasal Geliflme-

si adl kitabma yardmc kaynak olarak baflvurabilirler. Trkiyenin halen iinde

bulunduu yeni anayasa ihtiyac, anayasal sorunlarn daha genifl eksenli ve ml-

ti-disipliner bir yaklaflmla ele alnmasn gerektirmektedir.

Editr

Prof.Dr. Ergun ZBUDUN

nsz ix


9/210

Bu niteyi tamamladktan sonra;Anayasa kavramn tanmlayabileceksiniz.Anayasaclk akmnn ortaya kfl nedenlerini aklayabileceksiniz.Anayasaclk akmnn temelinde yer alan kuvvetler ayrl ilkesini anlatabi-leceksiniz.Devlet iktidarnn dikey blflm flekilleri olan federalizm ve yerinden yne-tim kavramlarn aklayabileceksiniz.

Anayasa eflitlerini gzden geirecek ve anayasann stnlnn gvencesiolan sert anayasa ilkesini aklayabileceksiniz.

indekiler

Anayasa Anayasaclk Akm Toplum Szleflmesi Burjuva Devrimleri Anayasann stnl lkesi Kuvvetler Ayrl

Yazl Anayasa Yumuflak ve Sert Anayasalar Kurucu ktidar Anayasalarn Deifltirilme Yn-

temleri Federalizm ve Yerinden ynetim

Anahtar Kavramlar

Amalarmz

Anayasa Hukuku

ANAYASA KAVRAMI

ANAYASACILIK AKIMININDOUfiU

ANAYASAL DEVLET VEKUVVETLER AYRILII

FEDERALZM VE YERNDENYNETM

YAZILI-YAZISIZ VE SERT-YUMUfiAKANAYASA AYRIMI

1ANAYASA HUKUKU

Anayasa Kavram,Anayasaclk Akmve Anayasa eflitleri


10/210

ANAYASA KAVRAMI

Anayasa kavramn tanmlayabilmek.

Anayasa, en basit tanmyla, bir devletin temel rgtlenifl tarzn, organlarn, bu or-ganlar arasndaki iliflkileri ve devletle birey arasndaki iliflkilerin temel kurallarnbelirleyen stn bir kanundur. Bu tanmdaki stn kelimesinin ifade ettii an-lam, anayasay yapma ve deifltirme yntemlerinin, olaan kanunlardakinden fark-l olufludur.

Anayasa hukuku da anayasa ve onunla

yakndan ilgili dier hukuki mevzuat akla-yan, yorumlayan ve sistemlefltiren bir hukukbilimi daldr. Bu tanmn da ifade ettii gibi,anayasa hukukusunun ilgi alan sadece ana-

yasa metnini deil, lkenin anayasal ve siya-sal hayatyla ok yakndan ilgili olan, seimkanunlar, siyasi partiler kanunlar, yasamameclisleri itzkleri ve temel haklar dzen-leyen kanunlar gibi dier kanunlar da iinealr. Bunlarn dflnda, dier hukuk dallarndaolduu zere, yarg kararlar (itihatlar) ve

bilimsel eserler (doktrin) anayasa hukuku-nun da nemli kaynaklarndandr. zellikle,anayasa yargsnn, dier bir deyimle kanun-larn anayasaya uygunluunun yargsal de-netiminin mevcut olduu lkelerde, anayasamahkemelerinin veya bu grevi gren yk-sek mahkemelerin kararlar, mutlaka incelenmesi gereken bir kaynak oluflturur.

Anayasa kavramn ve anayasa hukukunun kaynaklarn aklaynz.

Anayasa Kavram,Anayasaclk Akm ve

Anayasa eflitleri

1A M A

Anayasa, bir devletinorganlarnn kurulufl, iflleyiflve aralarndaki iliflkileri vedevletle birey arasndakiiliflkilerin temel kurallarnbelirleyen stn birkanundur.

SIRA SZDE

1

Re si m 1. 1


11/210

ANAYASACILIK AKIMININ DOUfiU

Anayasaclk akmnn ortaya kfl nedenlerini aklayabilmek.

Anayasa ve anayasaclk kavramlar, Yakn an rnleridir. Daha nceki alar-da devlet dzenine iliflkin baz hukuk kurallar bulunmakla birlikte, bugn tanm-ladmz anlamda anayasalar yoktu. Dnyada ilk yazl anayasa metni, ngiliz ihti-lali srasnda kabul edilmifl ve mr pek ksa srmfl olan Instrument of Govern-ment (Hkmet Arac) adl bir belgedir. Bugnk anlamnda ilk anayasalar ise,1787 ABD ve 1791 Fransa anayasalardr. 19. ve 20. yzyllarda anayasaclk akmhz kazanmfl ve pek ok devlet birer anayasa kabul etmifltir. Bilindii gibi, ilk Os-manl-Trk Anayasas da 1876 ylnda kabul edilmifl olan Knn-i Ess dir.

Anayasa kavramnn ve anayasaclk akmnn niin daha nceki alarda deil,18. yzyln sonlarnda ortaya kt, hakl olarak sorulabilir. Bu akm douran et-kenlerden biri, siyasal dflncenin laikleflmesi, dieri de burjuva snfnn ykselifli-dir. lk ve orta alarda hkim olan dflnce, devlet dzeninin ilahi kkenli oldu-udur. Bunun baz versiyonlarna gre, mesela eski Msrda olduu gibi, hkm-darlar Tanr telakki edilmifl, bazlarnda da hkmdarlarn bu mevkiye Tanrnn ira-desiyle geldiine inanlmfltr. Bu dflnce, Orta a Hristiyan siyasal dflncesin-de omnis potestas a Dio (btn iktidarlar Tanrdan gelir) ve slam siyasal dfln-cesinde Ey mlkn sahibi olan Allahm! Sen mlk dilediine verir, dilediindende onu eker alrsn, dilediini aziz eder, dilediini zelil edersin... Muhakkak ki Senher fleye kadirsin (Kuran, li mran Suresi, 26. Ayet) (burada mlk devlet veyaiktidar anlamnda kullanlmaktadr) formlleriyle ifade edilmifltir.

Avrupada Rnesans, Reform ve Aydnlanma hareketlerinin etkisiyle bu grfl,devletin kkeninin insan ya da toplum iradesine dayand ynnde deiflmifl, di-er bir deyimle siyasal dflnce laikleflmifltir. 17. ve 18. yzyllarda devletin kke-nini aklamak zere Hobbes, Locke ve Rousseau gibi nemli dflnrler tarafn-dan toplum szleflmesi teorileri ortaya atlmfltr. Bu dflnrlerin teorileri arasn-da nemli farklar olmakla birlikte, hepsinin ortak noktas, devletin ortaya kma-sndan nce insanlarn bir tabiat hlinde yafladklar ve bu dneme zorunlu ola-rak fiziksel gcn hkim olduudur. Bir noktada insanlar, bu gvensiz ve anarflikdurumdan kurtulmak, hayatlarn ve haklarn gvenceye kavuflturmak amacyla,stn bir otorite kurmaya, dier bir deyimle devleti yaratmaya karar vermifllerdirki buna, toplum szleflmesi ad verilmektedir. Burada kastedilen, maddi anlamda

bir szleflme, yani toplum yelerinin fiziki olarak bir araya gelip byle bir szlefl-me imzalamalar deil, varsaymsal anlamda bu ynde bir toplum iradesinin olufl-masdr. Bu szleflme ile toplum yeleri, bir ksm haklarn (baz yazarlara grehaklarnn tmn) bu stn otoriteye devretmifller, bunun karfllnda da gven-liklerini ve bir ksm haklarnn devlete korunmasn salamfllardr. Bu anlamda

yazl anayasa, bir bakma, toplum szleflmesinin biimsellefltirilmifl ve hukukilefl-tirilmifl fleklidir. Gnmz Trkiyesindeki anayasa tartflmalarnda da anayasannbir toplum szleflmesi olduu ya da en azndan yle olmas gerektii grfl, sksk dile getirilmektedir.

Anayasaclk akmnn kkeninde yatan ikinci temel olgu, ktalararas deniz ti-caretinin geliflmesiyle birlikte ekonomik gc byk lde artan bir ticari (daha

sonra da endstriyel) burjuva snfnn ortaya kmasdr. Orta an, aristokrasi(soylular) snfnn, daha sonralar da mutlak hkmdarlarn hkimiyetine dayanan

4 Anayasa Hukuku

2

A M A

Toplum szleflmesi,insanlarn hayatlarn vehaklarn gvenceyekavuflturmak amacyla, birksm haklarn stn birotoriteye (devlete)devretmeleridir.

Anayasaclk, devletiktidarnn yazl bir anayasaile snrlandrlmas amacn

gden siyasal bir akmdr.


12/210


13/210

te yandan, demokratik bir evrim sreci ile oy verme hakk tedricen geniflletilmiflve sonunda, her vatandafln oy kullanma hakkna sahip olduu genel oy ilkesi-ne ulafllmfltr.

Kuvvetler ayrl teorisinin ortaya kt ilk dnemlerde yrtme organnnhkmdara bal olmas, yasama organnn ise halka seilmifl temsilcilerden olufl-mas nedeniyle, bu iki organ arasnda gerek bir ayrlktan sz etmek mmknd.

Ancak amzdaki demokratik geliflme, zellikle parlamenter rejimi (yani hk-metin parlamentoya karfl sorumlu olduu bir ynetim biimini) benimsemifl lke-ler bakmndan, yasama-yrtme ayrln byk lde yapay hle getirmifltir.nk bu ynetim sisteminde hkmet (Bakanlar Kurulu) parlamentoya karfl si-

yasal adan sorumludur. Dier bir deyimle hkmet, ancak parlamentonun gve-nine sahip olduu srece grevini srdrebilir; bu gveni kaybettiinde de iktidar-dan dfler. te yandan, gnmzn demokrasisi, partiler demokrasisidir. Parla-mento seimlerinde ounluu kazanan parti (veya partiler bloku) doal olarak

hkmeti de oluflturduundan, bu iki organ, ounluk partisi araclyla birbirle-rine balanmaktadr. Dolaysyla, adafl parlamenter rejimler asndan, bir yasa-ma-yrtme ayrlndan deil, bu iki organ arasnda sk bir iflbirliinin varln-dan sz etmek daha doru olur. Nitekim parlamenter rejimler, genellikle, yumu-flak kuvvetler ayrl rejimleri olarak nitelendirilmektedir.

Baflkanlk rejimlerinde ise, yasama-yrtme ayrl, daha gerek bir anlam ta-flr. Bu sistemde yrtme yetkisinin sahibi olan Baflkan ile yasama yetkisinin sahi-bi olan meclis (ABDde Kongre) halk tarafndan ayr ayr seilmektedir. Ayrca neBaflkann Kongreyi feshetme, ne de Kongrenin Baflkan dflrme yetkisi vardr.Dolaysyla, yasama ve yrtme kuvvetleri, parlamenter rejimdekine oranla, dahasert ve keskin flekilde ayrlmfllardr. Bu nedenle baflkanlk sistemlerine sert kuv-

vetler ayrl rejimleri ad verilmektedir.Ancak, kabul edilen sistem, ister parlamenter rejim, ister baflkanlk rejimi olsun,

her ikisinde de yarg organnn bu iki siyasal organ karflsndaki bamszl de-mokratik bir rejimin vazgeilmez unsurlarndan biridir. Bamsz ve tarafsz bir yar-g organ mevcut olmadka, hukuk devletinin gerekleflmesi ve birey hak ve hr-riyetlerinin etkili flekilde korunmas mmkn deildir.

Anayasaclk akmnn ortaya kmasndaki temel ama, devletin mutlak iktida-rn birey hrriyetleri lehine snrlandrmak olduuna gre, ancak bunu etkin flekil-de gereklefltirebilen devletler, anayasal devlet saylabilirler. Bir anayasas olanher devlet, elbette anayasal devlet deildir. Bugn, otoriter veya totaliter devletle-

rin hemen hepsinin anayasas vardr. Ancak bu anayasalar, fonksiyonel anlamdadeil, sadece biimsel anlamda anayasalardr. Bu devletleri, bir anayasa yapmayasevk eden saik, i ve milletleraras kamuoyunda bir meflruluk ve saygnlk grn-ts verme isteinden baflka bir fley deildir. Anayasal devlet, devlet iktidarnn et-kin flekilde snrlandrlmfl olduu devlettir. Nitekim, snrl devlet deyimi, litera-trde anayasal devletin anlamdafl olarak kullanlmaktadr.

Anayasas olan her devlet anayasal devlet deildir.

Kuvvetler ayrl ilkesini ve onun niin anayasaclk akmnn temelinde yer aldn

aklaynz.

6 Anayasa Hukuku

Snrl devlet, devletiktidarnn kifliselzgrlkler lehine etkin birflekilde snrlandrlddevletlere denir.

SIRA SZDE

SIRA SZDE

3


14/210

FEDERALZM VE YERNDEN YNETM

Devlet iktidarnn dikey blflm flekilleri olan federalizm ve ye-

rinden ynetim kavramlarn aklayabilmek.

Kuvvetler ayrl, devlet iktidarnn yatay dzeyde, yani ayn merkez devlet yap-snn unsuru arasnda blfllmesi olarak tanmlanabilir. te yandan, devlet ik-tidarnn dikey dzeyde, yani merkez bir devletle onu oluflturan eflitli nitelerarasnda paylafllmas da sz konusu olabilir. Anayasaclk akmnn temel amac,devlet iktidarn snrlandrmak, baflka bir deyiflle snrl devleti yaratmaksa, dikeyblflmn de yatay blflm kadar etkili bir yntem olduunda kuflku yoktur. Di-key blflmn iki flekli, federalizm ve yerinden ynetimdir. Bu ikisi arasnda birorta yol olarak, blgesel (regional) ynetimden de sz edilebilir.

Dikey iktidar blflmnn en geliflmifl flekli, federalizmdir. Federal devlet,

niter (teki) devletin karflt olarak kullanlmaktadr. Gerekten, iki ynetim siste-mi arasnda nemli farklar vardr:

a) niter devlette tek bir anayasa, tek birer yasama, yrtme ve yarg organ,ve lkenin tmnde birrnek flekilde uygulanan tek bir hukuk sistemi mev-cuttur. Federal devlette ise birlii oluflturan nitelerden her birinin (ABDdebunlara states yani devlet denilmektedir) kendisine zg anayasas, yasa-ma, yrtme ve yarg organlar ve kendi hukuku vardr. Elbette bu nitele-rin kanunlar, federal anayasaya ve federal kanunlara aykr olamaz. Ancakbunlara aykr olmamak flartyla, her nite, kendi i iflleyiflini dzenlemekteserbesttir.

b) niter devlette merkez yasama organ, kural olarak, yerel ynetim birimle-

rinin yetki ve grev alanlarn serbeste belirleyebildii hlde, federal dev-lette merkez devletle federe devletler arasndaki yetki blflm, federalanayasa ile dzenlenmifl, dolaysyla federe devletlerin grev ve yetki alan-lar anayasal gvence altna alnmfltr. Bu yetki blflm, ya federal anaya-sada merkez devlete ait yetkilerin saylarak geri kalanlarn tmnn federedevletlere braklmas ya da federe devletlerin yetkilerinin saylarak geri ka-lanlarnn merkez devlete braklmas fleklinde gereklefltirilebilir. ABD bun-lardan birincisine, Kanada ise ikincisine rnektir. Ancak her iki hlde de

yetki uyuflmazlklarn zmek, gerek federal devletin, gerek federe devlet-lerin anayasadaki yetki blflmn ihlal etmelerini nlemek zere, federal

ve federe devlet kanunlarnn federal anayasaya uygunluunu denetleyecek

bir anayasa yargsnn mevcut olmas zorunludur.c) Federal devlette federe devletler, federal devlet iradesinin oluflumuna dev-

let olarak katlrlar. Bunun yolu, federal devletlerde yasama organnn mut-laka iki meclisli olmas, nfus esasna gre halk temsil eden birinci meclis-lerin yannda federe devletleri, ou zaman eflit flekilde devletler olaraktemsil eden bir ikinci meclisin bulunmasdr. Mesela ABDde yasama organ(Kongre), nfus esasna gre halk temsil eden Temsilciler Meclisi ve fede-re devletleri temsil eden Senato olmak zere, iki meclisten kuruludur. Sena-toda btn federe devletler, nfuslar ne olursa olsun, ikifler senatrle tem-sil edilirler. Ksacas, federal devletlerde iki meclis sistemi, federalizmin do-al sonucudur. niter devletlerde ise byle bir zorunluluk yoktur. niter

devletler tek meclisli veya iki meclisli olabilirler.

71. nite - Anayasa Kavram , Anayasacl k Akm ve Anayasa eflit ler i

4A M A


15/210

fiphesiz, btn demokrasiler federal yapda deillerdir. Federalizm, daha ok,tarihsel ve sosyolojik flartlarn bir rndr. adafl demokrasiler arasnda federalsistemin rnekleri olarak, ABD, Kanada, Brezilya, Meksika, Almanya, Avusturya,

Hindistan, Rusya saylabilir. Buna karfllk amzda btn niter devletler, dahagenifl veya daha dar lde olmak zere, yerinden ynetim ilkesine yer vermifller-dir. Bu ilke, merkez devletin baz yetki ve grevlerinin, blge ynetimleri, iller veblgeler gibi yerel birimlere aktarlmas anlamna gelir. Gerekten, adafl demok-rasilerde gzlemlenen bir eilim, yerel demokrasi eilimi, yani yerel ynetim bi-rimlerinin yetki ve grevlerinin geniflletilmesidir. Yerinden ynetim sisteminin da-ha ileri bir flekli de blgelere, federe devletler dzeyinde olmasa da olduka genifl

yetkiler ve zerklik tanyan blgesel ynetim sistemidir. Bunun adafl rnekleriarasnda spanya, talya ve Birleflik Krallka deinilebilir.

YAZILI-YAZISIZ VE SERT-YUMUfiAK ANAYASA

AYRIMIAnayasa eflitlerini gzden geirerek, anayasann stnlnn

gvencesi olan sert anayasa ilkesini aklayabilmek.

Demokratik devrimlerin amac, devlet iktidarn blerek snrlandrmak olduunagre, bunun yazl bir belgeyle tescil edilmesi ve kurumsallafltrlmas tabiidir. Di-er bir deyiflle, yazl anayasa, anayasaclk akmnn doal sonucudur. Bugn ya-zl bir anayasaya sahip olmayan devletler ok istisnaidir ve bu istisnalar, ok zelflartlarla aklanabilir. ngiltere, yazl bir anayasaya sahip olmamakla birlikte, okgl anayasal gelenekleri, yaygn ve gl demokrasi kltr ve etkin sivil top-

lum kurulufllar sayesinde bir anayasal devlettir. srail, Yahudi Devletinin niteliizerinde laik ve ortodoks Yahudiler arasndaki derin grfl fark nedeniyle bir ana-yasa yapamamfl, ancak eflitli devlet kurumlarn olaan kanunlarla dzenlemifltir.Suudi Arabistan da tek meflru anayasann fleriat olduu ve befler irade rn biranayasann yaplamayaca inancyla, yazl bir anayasa yapmamfltr.

Daha nemli bir ayrm, yumuflak / esnek anayasalarla, sert / kat anayasalararasndaki ayrmdr. Yumuflak anayasa, yaplmas ve deifltirilmesi, tamamen ola-an (adi) kanunlarla ayn yntemlere tabi olan anayasadr. Gnmzde, bu tranayasalarn hemen hibir rnei yoktur. Gerekten, devletin temel yapsn vedevlet iindeki iktidar blflmn belirleyen ve bu nitelii itibaryla bir eflit top-lum szleflmesi mahiyeti taflyan bir kanunun, olaan kanunlar gibi kolayca deifl-

tirilebilmesi, anayasaclk dflncesinin amacyla eliflkilidir.adafl devletlerin hemen hepsinin benimsedii kat anayasa ise yaplmas ve

deifltirilmesi, olaan kanunlardan farkl ve daha glefltirici yntemlere tabi kl-nan anayasa demektir. Bir anayasay tmden yeniden yapma iktidarna asli kuru-cu iktidar o anayasay kendi koyduu deifltirilme kurallarna uygun olarak deifl-tirme iktidarna da tali (trevsel) kurucu iktidar ad verilir. Asli kurucu iktidar, yabu amala zel olarak kurulmufl bir kurucu meclis veya olaan yntemlerle seil-mifl bir yasama meclisi tarafndan kullanlabilir ve ou zaman buna bir halk oyla-mas (referandum) aflamas da eklenir. Tali kurucu iktidarn anayasay deifltirme-si konusunda ise lkeler, katln derecesi ynnden farkl yntemler kabul etmifl-lerdir. Bunlar arasnda, yasama meclisinde (veya meclislerinde), 3/5, 2/3, 3/4 gibi

nitelikli ounluklar aranmas; bir kereden fazla grflme flart; zorunlu veya ihti-yar (seimlik) halk oylamas; birbirini izleyen iki yasama meclisi tarafndan kabul

8 Anayasa Hukuku

5A M A

Kat anayasa, deifltirilmesinormal kanunlardan farklve daha glefltirici flartlarabalanmfl olan anayasadr.


16/210

flart; anayasann baz blmlerinin deifltirilmesinin daha da glefltirici flartlarabalanmas; nihayet anayasann baz hkmlerinin deifltirilemez klnmas gibi,eflitli yntemler saylabilir.

amzda hemen btn devletlerin sert/kat anayasa sistemini benimsemifl ol-malarnn iki temel nedeni vardr. Birincisi, siyasal ve hukuki istikrar dflncesidir.Dier bir deyiflle, bir devletin temel kuruluflunu belirleyen bir hukuki metnin, gn-lk siyasal dalgalanmalarn ve duygusal faktrlerin sonucu olarak, basit ounluk-larla sk sk deiflmesi, temel siyasal istikrar ihtiyac ile badaflmaz. kincisi, anaya-sa deiflikliklerinde yasama meclislerinin nitelikli ounluklarna ve dier gleflti-rici flartlara yer verilmesi, ounluun mutlak ve keyfi iktidarna karfl, aznlktaolan toplum gruplarnn bir gvencesidir. Bu anlamda, anayasa deiflikliklerindearanan nitelikli ounluk flart, bir aznlk vetosu olarak kabul edilebilir. adafl o-ulcu (plralist) demokrasi anlayfl, elbette ounluun lkeyi ynetme hakknkabul etmekle birlikte, bunun aznlklarn temel haklarnn korunmasyla snrl ol-

masn flart koflmaktadr.te yandan, anayasalar aflr derecede katlafltrldklar takdirde, sosyal deifli-min gerisinde kalmalar ve bunun siyasal sistemde ciddi tkanklklara ve atflma-lara yol amas gibi, tehlikeler de vardr. Hele, bir anayasann baz hkmlerininhibir zaman deifltirilemeyeceinin kabul, ok ciddi sorunlara yol aabilir. Herfleyden nce, anayasay yapan kuflan, kendisinden sonra gelecek btn kuflakla-r balama konusunda ahlki ve hukuki bir hakka sahip olabilecei ok kuflkulu-dur. adafl demokrasilerde byle deifltirilemez hkmlere yer veren anayasa-lar, istisnaidir. Bu yolu seen lkelerin ounda da (Fransa ve talya gibi) deiflti-rilemezlik, sadece devlet fleklinin cumhuriyet olmas ilkesi ile snrlandrlmfltr.Doktrinde, bu tr hkmlerin, hukuken balayc olmaktan ok, manevi balay-

clk ieren siyasal deklarasyonlar niteliinde olduu grfl hkimdir. Normal ola-rak, anayasa deiflikliklerinde uygulanan nitelikli ounluk ve zorunlu halk oyla-mas gibi flartlarn, bir anayasa deifliklii iin arzu edilen genifl apl bir oydaflma-

y (consensus) salamaya yeterli olduu dflnlmektedir.

amzda, devletlerin byk bir ounluu sert / kat anayasa sistemini benimsemifltir.

Sert anayasa sisteminin, anayasann stnl ilkesi ve anayasal devlet asndan niin

nem tafldn anlatnz.


D K K A T

SIRA SZDE

4


17/210

10 Anayasa Hukuku

Anayasa kavramn tanmlayabilmek.

Anayasa, bir devletin temel rgtlenifl tarzn, or-

ganlarn, bu organlar arasndaki iliflkileri ve dev-

letle birey arasndaki iliflkilerin temel kurallarn

belirleyen stn bir kanundur. Anayasa hukuku

da hukuk biliminin, bu stn kanunu ve devle-

tin temel rgtlenmesine iliflkin seim kanunu,

siyasal partiler kanunu ve yasama meclisleri it-

zkleri gibi dier mevzuatn inceleyen, akla-

yan, yorumlayan ve sistemlefltiren bir alt daldr.

Anayasaclk akmnn ortaya kfl nedenleriniaklayabilmek.

Dnyada yazl anayasalar dnemi, 18. yzyl son-

larnda, 1787 ABD ve 1791 Fransa anayasalar ile

bafllamfltr. Anayasaclk akm ad verilen bu ak-

mn douflunda, bir yandan siyasal dflncenin

ilahi temellerden koparak laikleflmesi, te yan-

dan burjuvazinin ykselifli rol oynamfltr. Ekono-

mik gc giderek artan, fakat mutlak monarfliler

dneminde haklar ok snrl olan burjuva snf,

bu hak ve hrriyetlerini gvence altna almak iin,

devlet iktidarn bir anayasa ile snrlandrma ihti-yac duymufltur. Bir anlamda, demokratik ve ana-

yasal devrimler, burjuva devrimleridir.

Anayasaclk akmnn temelinde yer alan kuv-

vetler ayrl ilkesini anlatabilmek.

Anayasaclk akmnn temel amac, devlet iktida-

rn snrlandrmaktr. Bunu gereklefltirmekte

baflvurulan yntem de kuvvetler ayrl, yani

devletin yasama, yrtme ve yarg iktidarlarnn

ayrlarak farkl organlara verilmesi ve bylece,

bu organlarn birbirlerini frenlemesinin ve den-gelemesinin salanmasdr.

Yazl anayasalar yapma akm, 19. yzylda Bat

lkelerinde yaygnlaflmfltr. Bugn, ok az sayda

istisna (ngiltere, srail, Suudi Arabistan) dflnda,

yazl anayasas olmayan lke yoktur. Ancak, ya-

zl bir anayasann varl, o lkenin, anayasaclk

akmnn amacna uygun demokratik bir lke ol-

duu anlamna gelmez. Otoriter veya totaliter l-

kelerde anayasalar, fonksiyonel anlamda deil,

sadece biimsel anlamda anayasalardr.

Devlet iktidarnn dikey blflm flekilleri olan

federalizm ve yerinden ynetim kavramlarnaklayabilmek.

Kuvvetler ayrl, devletin temel hukuki ikti-

darnn, merkez devlet bnyesi iindeki yasama,

yrtme ve yarg organlar arasnda blfllmesi-

dir. Devlet iktidarnn dikey dzeyde blflm

ise bu iktidarn merkez bir devletle, onu meyda-

na getiren eflitli yerel birimler arasnda blfll-

mesini ifade eder. adafl demokrasilerde bunu

en ileri derecede gereklefltiren yntem, federa-

lizmdir. Federal devletle niter devlet arasnda

nemli yapsal farklar vardr. Ancak niter dev-letlerde de git gide g kazanan bir eilim, ye-

rinden ynetim, yani yerel ynetim birimlerinin

yetkilerinin geniflletilmesidir.

Anayasa eflitlerini gzden geirerek, anayasa-

nn stnlnn gvencesi olan sert anayasa

ilkesini aklayabilmek.

Anayasalar, deifltirilme yntemlerine gre, yu-

muflak ve sert anayasalar olmak zere ikiye ayr-

lr. Yumuflak anayasalar, aynen dier kanunlar

gibi kolaylkla deifltirilebilen anayasalardr. Sertanayasalar ise deifltirilmeleri, yasama meclisle-

rinde nitelikli ounluk, kurucu meclis, halk oy-

lamas zorunluluu gibi, glefltirici flartlara ba-

lanmfl olan anayasalardr. Gnmzde, hemen

btn anayasalar, sert anayasa niteliindedir. Sert

anayasa sistemi, iki ihtiyac karfllamaktadr. Biri,

devlet ynetiminde istikrar dflncesidir. Dier

bir deyiflle, devletin temel yapsnn, dar ve gelip

geici ounluklarla sk sk deifltirilmesinin sa-

kncal olduu dflncesidir. Dieri de ounlu-

un keyfi iktidarna karfl siyasal aznlklar koru-ma ihtiyacdr.

zet

1

A M A

2A M A

3

A M A

4

A M A

5

A M A


18/210


1. Anayasaclk akm, ne zaman ortaya kmfltr?a. Ortaadan beri mevcuttur.

b. 1215 ngiliz Magna Cartas ile ortaya kmfltr.

c. 18. yzyl sonlarnda ortaya kmfltr.

d. 19. yzyln ikinci yarsnda ortaya kmfltr.

e. 20. yzylda ortaya kmfltr.

2. lk yazl anayasa, afladaki devletlerden hangisineaittir?

a. ABD

b. Fransa

c. ngiltere

d. spanya

e. sve

3. Afladakilerden hangisi, anayasaclk akmn dou-ran etkenlerden biri deildir?

a. Burjuvazinin ykselifli

b. Toplum szleflmesi teorilerinin ortaya kfl

c. Siyasal dflncenin laikleflmesi

d. Mill birlik ve btnlk ihtiyac

e. Birey hrriyetlerini koruma dflncesi

4.Afladakilerden hangisi, anayasaclk akmnn te-melindeki amalardan biridir?

a. Devleti glendirmek

b. Mill birlii glendirmek

c. Birey hrriyetlerini gvence altna almak

d. Monarfliyi glendirmek

e. Toplum menfaatlerini birey menfaatlerinden s-

tn tutmak

5. Kuvvetler ayrl, afladaki tanmlardan hangisineuygundur?

a. Yasama ve yrtme glerinin yasama meclisin-de birleflmesi

b. Federalizm

c. Yasama, yrtme ve yarg glerinin ayr organ-

lara verilmesi

d. Yrtmenin stnl

e. Yargnn dier iki kuvvete stnl

6. Anayasaclk akmnn gereklefltirilmesinde baflvu-rulan en nemli ara, afladakilerden hangisidir?

a. Yerel ynetim

b. Federalizm

c. Dorudan doruya demokrasi

d. Kuvvetler ayrl

e. Hkimler hkmeti

7. Afladaki lkelerden hangisi, yazl bir anayasayasahip deildir?

a. Hindistan

b. srail

c. talya

d. ABD

e. Fransa

8. Afladaki ifadelerden hangisi, sert anayasann ama-larndan biri deildir?

a. Devletin temel yapsnda istikrar salamak.

b. Devletin yapsn tmyle deiflmez klmak.

c. Siyasal aznlklar korumak.

d. Gelip geici ve dar ounluklarla anayasann

deifltirilmesini nlemek.

e. Anayasa deiflikliklerinde belli bir saysal gcesahip aznlklara veto hakk vermek.

9. Afladakilerden hangisi, sert anayasa yntemlerin-den biri deildir?

a. Zorunlu halk oylamas

b. Yasama meclislerinde nitelikli ounluk

c. Kurucu meclis

d. ki kere grflme

e. Btn dier kanunlar gibi grfllme ve kabul

10. Asli kurucu iktidar deyimi, afladaki kavramlar-dan hangisini ifade eder?a. Anayasay deifltirme iktidar

b. Yasama gc

c. Yarg organnn anayasa deiflikliklerinde son

szn sahibi olmas

d. Anayasay tmden yeniden yapma iktidar

e. Savafl ve barfl yapma iktidar

Kendimizi Snayalm


19/210

12 Anayasa Hukuku

Trkiyenin uzun sredir gndeminde olan yeni Ana-

yasa iin start verildi. Meclis Baflkan Cemil iek bafl-kanlnda sivil anayasa iin Anayasa profesrleri bir

araya geldi.... Toplumsal mutabakata dayal yeni bir

anayasa ihtiyac ve bunun giderilmesi iin ciddi bir

beklenti olduunu vurgulayan iek, yeni anayasann

siyasi partilerin programlarna da girmeye baflladna

dikkat ekti.

Kaynak: http://www.haberturk.com/gundem/haber/

670974-yeni-anayasa-calismalari-basladi-video

Okuma ParasBir anlamda bu deneyim [anayasaclk] onsekizinci yz-

ylda mutlakiyeti ynetimler altnda yaflayan insann

deneyimini karfllamaktadr. Bu deneyim monarflizmin

radikal bir biimde reddine neden olmufltur. Totaliter

diktatrlk deneyimi daha da korkun olduundan, bu-

nun ortaya kard karfltlk daha da fanatik olmufltur.

Bu deneyimden, zgr toplumun istee bal olmayan

kullua ve klelie herhangi bir biimde dnflmesinigl bir biimde engellemeye alflan anayasa yapma,

daha dorusu kurucu iktidar dflncesi domufltur. Bu

koflullar altnda ortaya kan kurucu iktidar, uygun bir

anayasal dzenleme ile zgrl kurumsallafltrmay

amalamaktadr. Birok insan, devlet iktidarnn ola-

naklarnn ne denli ok olduunu rendiinde, bu

devlet iktidarn biimsel hukukla snrlandrp, kiflilere

dokunulmaz haklar alan salamaya gayret etmifltir.

Kaynak: Carl J. Friedrich (ev.: Mehmet Turhan), S-

nrl Devlet(Ankara: Gndoan Yaynlar, 1999), s. 19.

1. c Yantnz yanlflsa, Anayasaclk Akmnn Do-

uflu konusunu yeniden gzden geiriniz.2. a Yantnz yanlflsa, Anayasaclk Akmnn Do-

uflu konusunu yeniden gzden geiriniz.

3. d Yantnz yanlflsa, Anayasaclk Akmnn Do-

uflu konusunu yeniden gzden geiriniz.

4. c Yantnz yanlflsa, Anayasal Devlet ve Kuvvetler

Ayrl konusunu yeniden gzden geiriniz.

5. c Yantnz yanlflsa, Anayasal Devlet ve Kuvvetler


6. d Yantnz yanlflsa, Anayasal Devlet ve Kuvvetler


7. b Yantnz yanlflsa, Yazl-Yazsz ve Sert-Yu-muflak Anayasa Ayrm konusunu yeniden gz-

den geiriniz.

8. b Yantnz yanlflsa, Yazl-Yazsz ve Sert-Yu-

muflak Anayasa Ayrm konusunu yeniden gz-

den geiriniz.

9. e Yantnz yanlflsa, Yazl-Yazsz ve Sert-Yu-


den geiriniz.

10. d Yantnz yanlflsa, Yazl-Yazsz ve Sert-Yu-


den geiriniz.

Yaflamn inden

Kendimizi Snayalm Yant Anahtar


20/210


Sra Sizde 1

Anayasa, bir devletin hukuk sistemindeki en stn ka-

nundur. Anayasalarn devlet rgtlenmesi ve birey ile

devlet iliflkileri olmak zere iki temel boyutu vardr.

Anayasa Hukukunun kaynaklar ncelikle anayasalar-

dr. Bundan baflka seim kanunlar, siyasi partiler ka-

nunlar, yasama meclisleri itzkleri ve temel haklar

dzenleyen kanunlar da anayasa hukukunun kaynakla-

r arasnda saylr. Son olarak doktrin ve yarg kararlar

(itihatlar) da anayasa hukukunun kaynaklarndandr.

Sra Sizde 2

Anayasaclk akmnn 18. yzyl sonlarnda ortaya k-

flnda, biri dflnsel, dieri sosyolojik nitelikte iki faktr

rol oynamfltr. Dflnsel faktr, Rnesans, Reform ve

Aydnlanma felsefesinin etkisiyle, devletin kkeninin

ilahi irade ile deil, befler irade ile aklanmaya baflla-

mas ve bu balamda eflitli toplum szleflmesi teorile-

rinin ortaya atlmasdr. Sosyolojik faktr ise ykselen

burjuvazinin, kendi hak ve hrriyetlerini gvence altna

alabilmek iin, mutlak hkmdarlarn iktidarn stn

bir kanunla snrlandrma ihtiyacn duymasdr.

Sra Sizde 3

Kuvvetler ayrl yasama, yrtme ve yarg faaliyetleri-

nin biribirinden bamsz organlar tarafndan yerine ge-

tirilmesidir. Kuvvetler ayrl, devlet iktidarnn snr-

landrlmas asndan temel neme sahiptir.

Sra Sizde 4

Devletin temel yapsn ve devlet iindeki iktidar bl-

flmn belirleyen ve bu nitelii itibaryla bir eflit top-

lum szleflmesi mahiyeti taflyan bir kanunun, olaan

kanunlar gibi kolayca deifltirilebilmesi, bir bakma,

anayasaclk dflncesinin amacyla eliflkilidir.

Ali Fuat Baflgil. (1960 ). Esas Teflkilt Hukuku, c. I,

Trkiye Siyas Rejimi ve Anayasa Prensipleri.

stanbul: Baha Matbaas.

Barrington Moore, Jr. (2003). ev.: fiirin Tekeli ve Al-

eddin fienel, Diktatrln ve Demokrasinin

Toplumsal Kkenleri: adafl Dnyann Yara-

tlmasnda Soylunun ve Kylnn Rol.Anka-

ra: mge Kitabevi.

Carl J. Friedrich. (1999). (ev.: Mehmet Turhan) Snr-

l Devlet.Ankara: Gndoan Yaynlar.

Cem Erolu, (1984). Anayasay Deifltirme Sorunu:

Bir Mukayeseli Hukuk ncelemesi. Ankara:

ASBF Yayn.

R. R. Palmer. (1959). The Age of the Democratic

Revolution, c. 1: The Challenge. Princeton NJ:

Princeton University Press.

R.R. Palmer. (1964). The Age of the Democratic

Revolution c. 2: The Struggle. Princeton, NJ:

Princeton University Press.

Venice Commission, Report on Constitutional

Amendment, 11-12 December 2009, CDL-AD (2010)

001.

Sra Sizde Yant Anahtar Yararlanlan Kaynaklar


21/210

Bu niteyi tamamladktan sonra;Osmanl mparatorluu dneminde gerekleflen anayasaclk hareketlerinizetleyebileceksiniz.Mill Mcadele dnemini ve bu geifl dneminin anayasas olan 1921

Anayasasnn kurduu hkmet sisteminin zelliini aklayabileceksiniz.1924 Anayasasnn ngrd hkmet sisteminin genel yapsn ve uygu-lanmas aflamasndaki demokrasi anlayfln zetleyebileceksiniz.1961 Anayasasnn temel niteliklerini ve uygulanmasn aklayabileceksiniz.

indekiler

Tanzimat Ferman Knn-i Ess Trkiye Byk Millet Meclisi Cumhuriyet Yasama Kuvveti Yrtme Kuvveti

Egemenlik Kuvvetler Birlii Kuvvetler Ayrl Baflkanlk Hkmeti Parlamenter Hkmet Meclis Hkmeti

Anahtar Kavramlar

Amalarmz

Anayasa Hukuku

OSMANLI MPARATORLUUDNEM

MLL MCADELE DNEM

CUMHURYETN LANI

1924 ANAYASASI

1961 ANAYASASININ TEMELNTELKLER

MLL BRLK KOMTES VE GECANAYASA DNEM

1961 ANAYASASININ TEMELNTELKLER

2ANAYASA HUKUKU

Trkiyede AnayasaGeliflmelerine GenelBakfl


22/210

OSMANLI MPARATORLUU DNEM

Osmanl mparatorluu dneminde gerekleflen anayasaclk ha-

reketlerini zetleyebilmek.

Osmanl mparatorluu, devlet ynetim sistemi bakmndan, mutlak bir monarfliy-di. Padiflahn yetkilerini snrlandracak hukuk kurallar ve bu kurallar etkili kla-cak hukuki mekanizmalar yoktu. Btn devlet yetkileri padiflahta toplanmflt. Ger-i dier slam lkelerinde olduu gibi, teorik olarak, padiflahn bu yetkilerini fleri-at kurallarna uygun olarak kullanmas gerekiyordu. Fakat padiflahn ifllemlerinin

fleriata uygunluunu, etkin flekilde denetleyecek bir mekanizma kurulmufl deildi.stelik, fleriatta kamu hukukuna iliflkin kurallar pek az olduundan, byle bir de-netlemeye zaten imkn yoktu. Osmanl mparatorluunda, padiflahn yanndadevlet yetkilerinin kullanlmasna katlan grevliler ve organlar (rnein Divan)bulunmakla birlikte, gerek bir yetki paylaflm sz konusu deildi. nk bafltasadrazam olduu hlde, btn bu grevliler yetkilerini sadece padiflahtan alyor-lard. Divan, bir karar organ olmaktan ok, bir danflma organ niteliini taflyordu.

Osmanl mparatorluunda anayasal geliflmenin ilk adm olarak, 1808 ylndamerkez hkmetin temsilcileri ile yan temsilcileri arasnda kabul edilip imzala-nan Sened-i ttifak gsterilir. Bu senette, devlet ifllerine resm sfat haiz memurlar-dan baflkasnn karflamayaca, iktidarn kullanlmasna sadrazamn katlaca ve

bundan dolay kendisinin sorumlu olaca gibi hkmler yer almfl, buna karfllkyan temsilcileri, ilerinden birinin devlete karfl ayaklanmas hlinde bunun bas-trlmasna yardmc olmay taahht etmifllerdir. Sened-i ttifak, bu niteliiyle ilginbir anayasal belge olmakla birlikte, hkmlerinin uygulanmasn salayacak birmekanizma getirmemifltir. Gerekte bu belge, merkez hkmetin ne kadar zayf-lamfl olduunun bir kantdr. Nitekim birka yl iinde II. Mahmut merkez otori-teyi glendirince, Sened-i ttifak hkmlerini tanmamfltr.

Osmanl anayasal geliflmesinin ikinci aflamas, 1839 tarihli Tanzimat Fermandr.Bu fermanda, devletin btn uyruklar iin can, mal ve rz gvenlii vaad edilmifl,

vergi ve askerlik ifllerinin de bir dzene balanaca sylenmifltir. Bu vaadler, 1856Islahat Ferman ile de dorulanmfl; ayrca bu ferman, din fark gzetilmeksizin b-

tn devlet uyruklarnn eflit ifllem grmesi ilkesini de getirmifltir. Tanzimat ve Isla-hat fermanlarnda yer alan ilkeler, hukuk devletinin geliflimi bakmndan nemli

Trkiyede AnayasaGeliflmelerine Genel Bakfl

1A M A

Ferman: Padiflahbuyruudur.


23/210

olmakla beraber, hl bu ilkelerin etkinliini salayacak ve padiflahn yetkilerini s-nrlandracak mekanizmalar kurulmufl deildir. Ferman hkmlerine uyup uyma-mak, padiflahn takdirine baldr.

Bu fermanlar ve Tanzimat ad verilen yenilik hareketleri, Batnn anayasal ge-liflmelerini izleyebilen kk bir aydnlar zmresi iinde bir anayasaclk akmnndomasn hazrlamfltr. Gen Osmanllar ad verilen bu grup, Osmanl mparator-luunun kntden kurtulabilmesi iin, meflruti (anayasal) bir monarfliye geil-mesini, yani padiflahn yetkilerinin kurulacak bir meclisle snrlandrlmasn gerek-li gryordu. Bu akmn etkisiyle, 1876 ylnda ilk Osmanl Anayasas (Knn-i Es-s) ilan edilmifltir.

1876 Anayasas, Meclis-i Umum adn alan bir parlamento kurmufltur. Bu par-lamento, iki meclisten meydana gelmektedir. Heyet-i yan adn taflyan meclisinbtn yeleri, padiflah tarafndan atanmaktadr. Heyet-i Mebusan yeleri ise halktarafndan iki dereceli seimle belirlenmektedir. Anayasa, parlamentonun yetkile-

rini hayli dar tutmufltur. rnein, bir parlamento yesinin kanun teklif edebilmesiiin, nce padiflahtan msaade almas gereklidir. Her iki meclise kabul edilen ta-sarlar, padiflahn onay olmadan yrrle girememektedir. Hkmetin Heyet-iMebusana karfl sorumluluu, anayasada aka belirtilmifl deildir. Buna karfl pa-diflah, istedii zaman Heyet-i Mebusan feshedebilmektedir. Grlyor ki 1876

Anayasas, henz Bat rneklerine uygun bir meflruti monarfli kuramamfltr. Dev-let ynetiminde arlk, gene de padiflahtadr. Nitekim II. Abdlhamid, anayasannbu niteliinden yararlanarak, 1878 ylnda Mebusan Meclisini datmfl ve lkeyitekrar mutlakiyetle ynetmeye bafllamfltr.

II. Abdlhamidin mutlakiyeti, aydn evrelerde git gide younlaflan bir muha-lefet uyandrmfl, Gen Trkler ad verilen bu muhalefet hareketi, Gen Osman-

llardan daha genifl bir evrenin mal olmufltur. Nihayet 1908 ylnda Rumelidekiaskeri birliklerin isyana bafllamasyla II. Abdlhamid, 1876 Anayasasn yenidenyrrle koymak zorunda kalmfltr. Bylece, Osmanl mparatorluunda II.Meflrutiyet dnemi almfltr. Meflrutiyete karfl olan gruplarn tahrik ettii ve 31Mart Vakas ad verilen gerici ayaklanma, Rumeliden gelen Hareket Ordusu tara-fndan ksa srede bastrldktan sonra, II. Abdlhamid tahttan indirilmifl ve 1909

ylnda anayasa, daha demokratik bir parlamenter sistem ynnde nemli deiflik-liklere uramfltr.

1909 deifliklikleri ile padiflahn yetkileri daraltlarak Mebusan Meclisinin yetki-leri geniflletildi. Bakanlar Kurulunun Mebusan Meclisine karfl sorumlu olduuaka belirtildi. Padiflahn meclisi feshetme hakk, yan Meclisinin onay ve ay

iinde yeni seim yaplmas flartlarna baland. Kanun teklif edebilmek iin padi-flahn izninin alnmas zorunluluu kaldrld. Meclislerce kabul edilen bir kanu-nun, padiflaha ya iki ay iinde onaylanmas ya da bir kere daha grfllmek ze-re meclislere geri gnderilmesi hkm konuldu. Geri gnderme hlinde bu met-nin kanunlaflabilmesi iin meclislerin 2/3 ounluu gerekli idi.

Bu anayasa deifliklikleriyle 1876 Anayasas, demokratik bir meflruti monarflianayasas hline getirilmifl oldu. Ne var ki git gide arlaflan i ve dfl koflullar velkede yeterli bir demokratik gelenein bulunmamas, bu anayasann gerei gibiuygulanmasna imkn vermedi. Anayasal bir rejim perdesi gerisinde, ttihat ve Te-rakki Partisinin diktatrce ynetimi ortaya kt. Bu rejim, I. Dnya Savaflnn ye-nilgi ile sona ermesiyle ykld.

16 Anayasa Hukuku

Mutlakiyet: Bir hkmdarnkaytsz flartsz idaresialtnda bulunan hkmetfleklidir.


24/210

lk Osmanl Anayasas 1876 tarihli Knn-i Essdir.

Osmanl mparatorluunun ilk anayasas olan Knn-i Essnin ngrd siyasal sistemmodelini ve 1909 Anayasa deiflikliklerini karfllafltrarak anlatnz.

MLL MCADELE DNEM

Mill Mcadele dnemini ve bu geifl dneminin anayasas olan

1921 Anayasasnn kurduu hkmet sisteminin zelliini akla-

yabilmek.

Mondros Mtarekesini izleyen dflman iflgalleri, Anadolunun eflitli yerlerindeMdafaa-i Hukuk hareketlerini yaratmfl; Anadoluya geen Mustafa Kemal Pafla,

Erzurum ve Sivas Kongreleri ile bu ulusal direnifle yn vererek nderlik etmifltir. Budirenifl karflsnda stanbul Hkmeti, Mebusan Meclisi seimlerinin yaplmasnaizin vermek zorunda kalmfltr. Seimler, Mdafaa-i Hukukulara byk ounluksalamfl ve bylece toplanan son Osmanl Mebusan Meclisi, Trk yurdunun b-lnmezliini ilan eden Misak- Millyi kabul etmifltir. Ancak ksa bir sre sonra n-gilizlerin stanbulu iflgal etmeleri ve Mill Mcadele taraftar birok milletvekilinitutuklamalar karflsnda bu meclisin grev yapmasna olanak kalmad. Zaten iflbir-liki Damat Ferit Hkmeti, meclisi feshetmiflti. Bu durum karflsnda Mustafa Ke-mal Pafla, illere gnderdii bir tamimle Ankarada olaanst yetkileri haiz bir mec-lisin toplanacan bildirerek yeni seimler yaplmasn istedi. Olaanst yetkilimeclis deyimiyle kastedilen, bu meclisin bir kurucu meclis niteliinde olaca idi.

Trkiye Byk Millet Meclisi (TBMM), 23 Nisan 1920 tarihinde, sz konusu ta-mim zerine yeniden seilen yelerle stanbul Mebusan Meclisinden kap gele-bilen yelerin katlmasyla ald. TBMMnin ilk ifllemlerinden biri, kendi bnyesiiinden kan bir yrtme kuvveti kurmak oldu (25 Nisan 1920). Yrtme kuvve-tini meydana getiren bakanlar (icra vekilleri), Meclis tarafndan ve kendi yeleriarasndan teker teker seiliyorlard. Bir Devlet Baflkanl makamnn yaratlmasda siyasal nedenlerle uygun grlmemiflti.

TBMM Hkmetinin dayand ilkeler, 20 Ocak 1921 tarihli Teflkilat- EsasiyeKanunu ile daha akla kavuflturuldu. 1876 Knn-i Esssi henz resmen yrr-lkten kaldrlmad iin, bu anayasa, sadece 24 maddelik ksa bir metin olarakkaleme alnd. Fakat 1921 Anayasasnn artk Knn-i Essden ok farkl temelle-re dayanmakta ve yeni bir Trk Devletini kurmakta olduu akt. 1921 Anayasa-snn en nemli yenilii ve en devrimci ilkesi, mill egemenlik ilkesidir (m.1). Buanayasa, saltanatn kaldrlaca yolunda bir hkm taflmamakla beraber, millegemenlik ilkesinin, kiflisel egemenlie dayanan monarflik bir ynetim sistemiylebadaflamayaca aktr. Anayasa, yasama ve yrtme kuvvetlerinin TBMMdetoplandn (m.2), meclisin bakanlara yn gsterebileceini ve gerektiinde onla-r deifltirebileceini (m.8) belirtmektedir. Nihayet 1921 Anayasas, il ve nahiyeler-de halk idaresi, yani yerinden ynetim ilkesini kabul etmifltir.

1921 Anayasasnn kurduu bu hkmet sistemi, meclis hkmeti sisteminintipik bir rneidir. Bu anayasay ve daha sonraki anayasal geliflmeleri iyi anlaya-bilmek iin, meclis hkmeti sistemi hakknda daha ayrntl bilgi vermek yerindeolacaktr.

172. nite - Trkiyede Anayasa Geliflmelerine Genel Bakfl

D K K A T

SIRA SZDE

1

2A M A

Meclis Hkmeti: Yasamave yrtme kuvvetlerinin,yasama organndabirleflmesi ile oluflanhkmet biimidir.


25/210

Klasik anayasa hukuku, hkmet sistemlerini snflandrrken, yasama ve yrt-me kuvvetlerinin birbirleriyle olan iliflkilerini kriter olarak kabul etmektedir. Bunagre, yasama ve yrtme kuvvetlerinin ayn organda topland rejimler, kuvvetler

birlii rejimleri; bu kuvvetlerin ayr organlara tevdi edildii sistemler de kuvvetlerayrl sistemleri olarak adlandrlmaktadr. Kuvvetler birlii, sz konusu iki kuv-vetin ya yrtme organnda ya da yasama organnda birleflmesiyle gerekleflebilir.Yasama ve yrtme kuvvetlerinin yrtme organnda birleflmesi, mutlak monarfli-lerde ve diktatrlklerde sz konusu olur. Bu iki kuvvetin yasama organnda bir-leflmesine ise meclis hkmeti ad verilmektedir. Kuvvetler ayrl rejimleri de iki-

ye ayrlr. Yasama ve yrtme kuvvetlerinin birbirinden kesin olarak ayrld sis-temlere baflkanlk hkmeti, bu kuvvetlerin yumuflak ve dengeli biimde ayrldsistemlere de parlamenter rejim ad verilmektedir.

Grlyor ki Mill Mcadele dneminin hkmet sistemi, yasama ve yrtmeglerinin TBMMde toplanmfl olmas, bakanlarn teker teker Meclis tarafndan se-

ilmeleri, meclisin bakanlar her zaman deifltirebilmesi ve onlara yn verebilme-si, buna karfllk Bakanlar Kurulunun meclise karfl kullanabilecei hibir hukukisilahn (rnein, fesih yetkisinin) mevcut olmamas ve bir devlet baflkanl mes-sesesinin yaratlmamfl bulunmas bakmlarndan, tam bir meclis hkmeti rnei-dir. Uygulamada da TBMM hukuki yetkilerini kskanlkla kullanmfl, Atatrk veBakanlar Kurulu yeleri de en g koflullara ramen TBMMnin yetkilerine daimabyk sayg gstermifllerdir. I. TBMM Dnemi (1920-1923), en byk i ve dfl teh-likeler karflsnda bile demokratik bir denetim sisteminin nasl srdrlebildiinigsteren gzel bir rnektir.

I. TBMMde bugn anladmz anlamda siyasal parti gruplar yoktu. Buna kar-fln, meclisin alflndan ksa bir zaman sonra, Birinci ve kinci Gruplar adyla an-

lan iki siyasal grup oluflmufltu. Birinci Grup, Atatrk ve hkmeti destekleyen,kinci Grup ise onlara muhalif olan milletvekillerinden oluflmaktayd. Fakat bu ikigrup arasndaki snr izgisi kesin deildi. Oylamalarda, gruplardan birine mensupbaz milletvekillerinin, dier grubun ounluuyla birlikte oy kulland grlyor-du. I. TBMMnin btn yeleri, vatann dflman saldrsndan kurtarlmas amacn-da grfl birlii hlinde bulunmakla beraber, bundan sonra izlenecek siyasetlerkonusunda farkl grfllere sahiptiler. Atatrk ve onu destekleyenler, Cumhuriyet-i bir devlet sisteminden ve devrimci toplumsal deiflimlerden yana olduklar hl-de; onlarn karflsndakiler, genellikle, padiflahlk kurumunun korunmasn ve top-lumsal deiflimin daha yavafl ve evrimci yollardan gereklefltirilmesini istiyorlard.Bu grfl ayrlklarn vaktinden nce yzeye karmamak amacyla, Atatrk ve ar-

kadafllar Mill Mcadelenin bitiminden nce, padiflahln kaldrlacana dair biraklamada bulunmamfllardr. Ayn gerekeyle, TBMM Hkmeti bnyesi iindebir devlet baflkanl makamnn yaratlmamasna da dikkat edilmifltir.

Ulusal Bamszlk Savaflnn zaferlerle sonulanmasndan sonra, artk bu duru-ma aklk getirmek zaman gelmiflti. Nitekim TBMM, 30 Ekim ve 1-2 Kasm 1922tarihli, 307 ve 308 sayl iki tarih kararyla, Osmanl mparatorluunun sona erdi-ini ve padiflahln 16 Mart 1920 tarihinden geerli olmak zere tarihe karflmfl ol-duunu ilan etmifltir. Bu kararlarda henz, Cumhuriyet deyiminin kullanlmad

ve rejimin hl TBMM Hkmeti olarak adlandrld grlmektedir.Trk tarihinde bu derece nemli bir rol oynayan I. TBMM, tarih grevini yeri-

ne getirdikten sonra, Nisan 1923te yeni seimler yaplmak zere, dalma karar

verdi. Cumhuriyeti ilan eden ve 1924 Anayasasn hazrlayan II. TBMM olmufltur.

18 Anayasa Hukuku

Kuvvetler Ayrl:Devletin

yasama, yrtme ve yargiktidarlarnn farkl devletorganlarna verilmiflolmasn ifade eder.

Baflkanlk Hkmeti:Yasama ve yrtmekuvvetlerinin, birbirindenkesin olarak ayrldhkmet biimidir.

Parlamenter Rejim: Yasamave yrtme kuvvetlerinin,yumuflak ve dengeli biimdeayrld rejim modelidir.


26/210

CUMHURYETN LANITBMM Hkmeti, aslnda Meclisin ald 23 Nisan 1920 tarihinden itibaren bircumhuriyet saylabilirdi. nk bu hkmet sisteminin dayand ulusal egemen-

lik ve meclis stnl ilkelerinin, temelde bir monarflik sistemle badaflmasnaimkn yoktu. 1921 Anayasas da egemenliin kaytsz flartsz millete ait olduunubelirtmek suretiyle cumhuriyetin dayanaca temel ilkeyi ortaya koymufltu. Niha-

yet, TBMMnin 307 ve 308 sayl kararlaryla padiflahlk resmen sona erdirildiktensonra, artk rejimin cumhuriyetten baflka bir fley olamayaca konusunda kuflkukalmamflt. Fakat i siyasal nedenlerle, cumhuriyetin ilan, yani rejimin adnn res-men konulmas, bir sre daha gecikmifltir.

Bu kanlmaz adm, 29 Ekim 1923 tarihli Anayasa deifliklikleriyle atlmfltr.Teflkilat- Esasiye Kanununun Baz Maddelerinin Tavzihen Deifltirilmesine DairKanun adn taflyan bu kanunun 1. maddesi Trkiye Devletinin hkmet flekliCumhuriyettir. demekte, 10. madde ise flu flekilde deifltirilmektedir: Trkiye

Cumhurbaflkan, TBMM Genel Kurulu tarafndan ve kendi yeleri arasnda bir se-im dnemi iin seilir. Cumhurbaflkanl grevi yeni Cumhurbaflkannn seilme-sine kadar devam eder. Tekrar seilmek caizdir.

Ad geen kanun, 1921 Teflkilat- Esasiye Kanununun 12. maddesini de flu fle-kilde deifltirmifltir. Baflbakan Cumhurbaflkan tarafndan ve Meclis yeleri arasn-dan seilir. Dier Bakanlar Baflbakan tarafndan gene Meclis yeleri arasndan se-ildikten sonra, tm Cumhurbaflkan tarafndan meclisin oyuna sunulur. Meclistoplank deil ise onay ifli Meclisin toplanmasna ertelenir.

Cumhuriyetin ilan ve 1924 Anayasasnn hazrlanmas II. TBMM Dneminde gereklefl-

tirilmifltir.

1921 Anayasas ile kurulan hkmet sisteminin neden baflkanlk hkmeti sistemi olarak

adlandrlamayacan anlatnz?


D K K A T

SIRA SZDE

2

Resim 2.1

lk Meclis nndeAtatrk veArkadafllar


27/210

1924 ANAYASASI

1924 Anayasasnn ngrd hkmet sisteminin genel yapsn ve

uygulanmas aflamasndaki demokrasi anlayfln zetleyebilmek.

II. TBMM, seilmesinden az sonra, yeni bir anayasa hazrlama sorununa eilmekdurumundayd. nk 1876 Osmanl Knn-i Esssi henz resmen yrrlktenkaldrlmad gibi, 1921 Teflkilat Esasiye Kanunu da yeni devletin ihtiyalarna ce-

vap verecek derecede uzun ve ayrntl bir metin deildi. Yeni Anayasa, 20 Nisan1924te TBMM tarafndan kabul edilerek, 23 Nisan 1924te yaynland. 1924 Anaya-sasnn baz temel ilkeleri afladaki flekilde zetlenebilir:

Hkmet Sistemi1924 Anayasasnn, meclis hkmeti ile parlamenter rejim arasnda karma bir sistem

kurduu sylenmifltir. Gerekten anayasada, her iki hkmet flekline has zellikleryer almaktadr. 1924 Anayasasnn meclis hkmetini andran ynleri flunlardr:

a. Anayasaya gre, Trk Milletini ancak Trkiye Byk Millet Meclisi temsileder ve Millet adna egemenlik hakkn yalnz o kullanr (m.4). Yasama

yetkisi ve yrtme erki Byk Millet Meclisinde belirir ve onda toplanr(m.5).

b. Meclis, hkmeti her zaman denetleyebilecei ve dflrebilecei (m.7) hl-de, hkmetin meclisi feshetme yetkisi yoktur.

te yandan, 1924 Anayasas, baz ynleriyle de parlamenter sistemi andrmaktadr:a. Meclis, yasama yetkisini kendi kulland (m.6) hlde, yrtme yetkisini an-

cak Cumhurbaflkan ve Bakanlar Kurulu eliyle kullanabilir (m.7). yleyse,

yrtme yetkisi teorik olarak mecliste bulunmakla beraber, meclisin yrt-me ifllemlerini bizzat yapmas sz konusu deildir. Bu sistemi, anayasacla-rmz, kuvvetler birlii ve grevler ayrl sistemi olarak adlandrmfltr.

b. Hkmetin kurulmas konusunda parlamenter sisteme uygun bir model ka-bul edilmifltir. Anayasann 44. maddesine gre Baflbakan, Cumhurbaflka-nnca Meclis yeleri arasndan tayin olunur. teki bakanlar, Baflbakanca se-ilip tamam Cumhurbaflkan tarafndan onandktan sonra meclise sunulur.Meclis toplank deilse sunma ifli meclisin toplanmasna braklr. Hkmet,tutaca yolu ve siyasi grfln en ge bir hafta iinde meclise bildirir veondan gven ister.

c. 1924 Anayasas, parlamenter sistemin temel ilkelerinden biri olan hkme-

tin kollektif sorumluluu ilkesini aka kabul etmifltir. Anayasann 46.maddesine gre Bakanlar Kurulu, hkmetin genel politikasndan birliktesorumludur.

Anayasann Sertlii1924 Anayasas, sert bir anayasayd. Bu anayasann 102. maddesine gre, anayasa-da deifliklik teklifinin meclis ye tam saysnn en az te biri tarafndan imzalan-mas flarttr. Deifliklik tekliflerinin kabul de ye tam saysnn en az te ikisininoyuyla mmknd. Gene, Anayasann Devlet fleklinin Cumhuriyet olduu hakkn-daki 1. maddesinde deifliklik ve baflkalama yaplmas hibir trl teklif edilemez-di. 1924 Anayasas, bunun dflnda Anayasann hibir maddesi hibir sebep ve ba-

hane ile savsanamaz ve ifllerlikten alkonamaz. Hibir kanun Anayasaya aykr ola-maz. (m.103) hkmn de taflyordu.

20 Anayasa Hukuku

3

A M A


28/210

Anayasa stnln koruyucu hkmlerin gerek etkinlik kazanabilmesi, ka-nunlarn anayasaya uygunluunu denetleyecek bamsz bir yarg mekanizmasnn

varlna baldr. 1924 Anayasas ise byle bir denetim sistemi kurmufl deildir.

Geri anayasada, mahkemelerin byle bir yetkisi bulunmadn aka belirten birhkm de yoktu. Dolaysyla mahkemelerin, hukukun genel ilkelerinden hareketederek, anayasaya aykr kanunlar uygulamama yetkisini kendilerinde grmeleriimknsz deildi. Nitekim Amerika Birleflik Devletleri (ABD) Anayasasnn da hi-bir hkm, kanunlarn anayasaya uygunluunun mahkemelerce denetlenebilece-ini aka yazmad hlde, mahkemeler kendilerini buna yetkili grmfllerdir.Trkiyede ise mahkeme kararlar bu ynde geliflmemifl ve kanunlarn anayasayauygunluunun denetimi sistemi, 1961 Anayasasnn kabulne kadar yerlefleme-mifltir. Bylece, anayasann sertlii gerek bir meyyideye kavuflmamfl, adi ka-nunlarla anayasaya aykr hkmler kabul etmek, yani dolayl ynden anayasaydeifltirmek mmkn olmufltur.

Laiklik1924 Anayasasnn getirdii en nemli yeniliklerden biri de laiklik ilkesidir. Geribu ilke, 1924 Anayasasnda bafltan beri yer almfl deildir. Anayasann ilk fleklin-de, Trkiye Devletinin dini, Din-i slamdr ifadesi yer ald (m.2) gibi, Meclisin

yetkileri arasnda ahkm- fleriyenin tenfizi (fleriat hkmlerinin uygulanmas)hususu da saylmfltr (m.26). Bu hkmler, 1928 ylndaki anayasa deifliklii ilekarlmfl, 1937 deifliklii ile de laiklik ilkesi resmen kabul olunmufltur.

Kamu Hrriyetleri1924 Anayasas, hrriyetler konusunda, Fransz Devriminden beri sregelmekte

olan tabii hak anlayfln kabul etmifltir. Anayasann 68. maddesine gre, Her Trkhr doar, hr yaflar. Hrriyet, baflkasna zarar vermeyecek her fleyi yapabilmek-tir. Tabii haklardan olan hrriyetin herkes iin snr, baflkalarnn hrriyeti snr-dr. Bu snr ancak kanun izer.

Bu hrriyeti anlayfla ramen, 1924 Anayasas, hrriyetleri genifl ve ayrntl fle-kilde dzenlememifl, ou zaman bunlarn sadece adn saymak ve snrlarnn ka-nunla izileceini belirtmekle yetinmifltir. Bylece Meclis, hrriyetleri diledii gibisnrlandracak kanunlar karabiliyordu. Kanunlarn anayasaya uygunluunun

yargsal denetim sistemi de yerleflmifl olmadndan, Meclis ounluunun oyuyla,aznln haklarnn lsz flekilde snrlandrlmas mmknd.

1924 Anayasasnn Uygulanmas1924 Anayasas, iki ksa ok partili hayat denemesi (1925te Terakkiperver Cumhu-riyet Frkas ve 1930da Serbest Frka) bir yana braklrsa, 1946 ylna kadar tekpartili; 1946dan 27 Mays 1960 askeri mdahalesine kadar da ok partili bir rejimiinde uygulanmfltr. Anayasa, aslnda demokratik bir ruha sahip olmakla beraber,demokratik geleneklerin henz salam flekilde yerleflmemifl olduu bir lkede,ok partili hayatn aksamadan ifllemesini salayacak hukuki gvencelerden yok-sundu. Bu sakncalar, zellikle 1954-1960 dneminde aka ortaya kmfl, Meclisounluunca kabul edilen eflitli antidemokratik kanunlar, iktidar-muhalefet ilifl-kilerini kopma noktasna getirmifl, buna dier baz nedenlerin de eklenmesi, 27Mays mdahalesinin ortamn hazrlamfltr.

1924 Anayasas demokratik bir ruha sahip olmakla beraber, bu oulcu demok-rasi deil, ounluku demokrasi anlayfln yanstmaktadr. Kklerini Roussea-



29/210

unun genel irade grflnden alan ounluku demokrasi anlayfl, ksaca, genelirade veya mill irade olarak adlandrlan ounluk iradesinin daima kamu iyilii-ne yneldii, nk ounluun karlaryla toplumun genel karlarnn hibir za-

man atflamayaca noktasndan hareket eder. Rousseaunun deyimiyle genel ira-de yanlmaz niteliktedir. Bunun sonucu, snrsz ounluk ynetimidir. Gerekten,eer ounluk iradesinin daima kamu iyiliine yneldiini, hibir zaman yanlma-dn kabul edersek, bu iradeyi snrlayacak, aznlk haklarn koruyacak tedbir vekurumlara gerek kalmayacak, hatta bunlar zararl grlebilecektir.

oulcu demokrasi anlayfl, demokrasiyi mutlak ve snrsz bir ounluk y-netimi olarak kabul etmez. Aritmetik bir ounluun daima kamu iyiliine yne-lecei, ispatlanmas mmkn olmayan bir iddiadr. Demokrasi, elbette ounlu-un ynetimi ilkesine dayanmakla beraber, bunu aznln temel haklaryla dabadafltran bir rejimdir. Kamu iyilii, ancak toplum iindeki eflitli gruplarn var-lndan ve bunlar arasndaki zgr tartflma ve pazarlklardan doar. Byle olun-

ca da ounluk iradesini snrlayc tedbirler ve kurumlar, demokrasinin zne ay-kr deil, uygundur.Demokrasi, bir salt ounluk ynetimi olarak tanmlansa bile, yine de demok-

ratik bir rejimde aznlk haklarnn ounlua karfl korunmas ilkesinden vazgei-lemez. nk toplum iradesinin gerek anlamda ortaya kabilmesi iin, eflitli g-rfllerin serbeste ifade edilebilmesi ve tartfllabilmesi gerekir. Ancak kamuoyununbyle serbeste oluflabildii bir toplumda, ounluk iradesi zgr olarak belirebi-lir. Bu da aznln haklarnn korunmasn gerekli klar. Aksi hlde, belli bir anda-ki ounluun grfl her zaman iin topluma hkim klnmfl ve bugnk aznl-n yarnki ounluk hline gelmesi olana ortadan kaldrlmfl olur. Aznlklarntemel haklarnn tannp gvence altna alnmad bir rejimde, yneticileri seme

zgrl de byk anlam taflmaz. nk serbest biimde oluflamayan kamuoyu,bu zgrlkten de gerei gibi yararlanamaz.1924 Anayasas, Egemenlik kaytsz flartsz Milletindir. Trk Milletini ancak Tr-

kiye Byk Millet Meclisi temsil eder ve Millet adna egemenlik hakkn yalnz okullanr. (m.3 ve 4) demek suretiyle, ounluku demokrasi anlayflna uygun birforml getirmifltir. Egemenlik, zaten tanm gerei olarak mutlak ve snrsz bir bu-

yurma gc olduuna ve bu egemenlii sadece TBMM kullandna gre, Meclisinyetkileri snrsz demektir. Meclis iradesi, uygulamada ounluun iradesi olarakbelireceine gre, Mecliste ounluu elinde bulunduran parti veya grup, diledi-ini yapmakta serbest olacaktr. 1924 Anayasas, kamu hrriyetlerinin snrlarnnizilmesinde Meclise ayrntl direktifler vermemek, bu snrn izilmesini sadece

kanuna, dolaysyla Meclis ounluunun keyfi iradesine brakmak suretiyle, o-unluk ynetimi ilkesini daha da pekifltirmifl, aznlk haklarn ise bsbtn gven-cesiz hle getirmifltir. Nihayet 1924 Anayasasnn bir anayasa yargs getirmemifl ol-mas da anayasaya aykr kanunlarn karlmasn yaptrmsz klmfltr. Zaten by-le bir anayasa yargsnn kurulmas, egemenliin ancak Meclis tarafndan kullanla-bilecei ilkesiyle de kolay kolay badafltrlamazd. nk egemen bir organn ira-desi rn olan kanunlarn, onun dflndaki bir organ tarafndan iptal edilebilmesibir tutarszlk olurdu. 1924 Anayasasnda bir anayasa yargsnn mevcut olmamas,anayasann sertliine iliflkin hkmlerin etkinliini byk lde zedelemifl, ana-

yasaya aykr kanunlarn adi ounluklarla karlmasn mmkn klmfltr.1924 Anayasas, niin byle bir ounluku demokrasi anlayfln yanstmfltr?

Bunun eflitli sebepleri olduu sylenebilir. Bir defa, sz konusu demokrasi anla-yfl, Trk kamu hukukunun ve siyasal dflncesinin genifl lde esinlendii Fran-

22 Anayasa Hukuku

oulcu Demokrasi: Siyasalounluun etkin flekildesnrland ve eflitli siyasalve sosyal glercepaylaflld demokrasi

anlayfl.

ounluku DemokrasiAnlayfl: ounlukiradesinin daima kamuiyiliine yneldi ve hibirzaman yanlmadvarsaymna dayanr.


30/210

sada da hkimdi. Nitekim Fransada kanunlarn anayasaya uygunluunun yargsaldenetimi kabul edilmifl deildi. kincisi, Mill Mcadelenin fikir ortam ierisinde,milletin haklarnn ancak mill irade rn olmayan organlar, zellikle padiflah ta-

rafndan zedelenebilecei grfl benimsenmifl, milletin kendi temsilcilerinin o-unluuna karfl da korunmasnn gerekebilecei pek akla gelmemifltir. ncs,1924 Anayasas yaplrken flphesiz Atatrkn ve yakn alflma arkadafllarnn zih-ninde bulunan radikal devrim programnn gerekleflmesi iin, ounluku de-mokrasi anlayfl daha elveriflli koflullar salyordu. nk bu demokrasi tipi, ikti-darn, tek bir mecliste ve dolaysyla Meclise siyasal ynden hkim bulunan hk-mette toplanmasn mmkn klyordu. Siyasal iktidarn eflitli merkezler arasndablfllmesini, paylafllmasn, dengelenmesini gerektiren oulcu demokrasi isedevrimlerin yrtlmesi bakmndan uygun bir ortam salamayabilirdi.

Mill Birlik Komitesi ve Geici Anayasa Dnemi27 Mays 1960 mdahalesi ile iktidara geen Mill Birlik Komitesi (MBK), kabul

ettii 1 Sayl Kanunla, 1924 Anayasasnn birok hkmn deifltiren geici biranayasa dzeni kurmufltur. Bu Anayasaya gre, MBK, TBMMnin yetkilerine sahip-tir. Komite, yasama yetkisini bizzat, yrtme yetkisini de kendi setii bakanlareliyle kullanacaktr. Bakanlar, Devlet Baflkan tayin etmektedir. MBK, bakanlardenetleme ve istedii takdirde azletme yetkisine sahiptir. Geici anayasann mey-dana getirdii Devlet Baflkanl makam; Cumhurbaflkan, Baflbakan, Bafl komu-tan ve MBK Baflkanl yetkilerini kendisinde birlefltirmifltir.

MBK, iktidara geldii gnden itibaren, lkenin ihtiyalarna cevap verecek ye-ni bir anayasa hazrlama alflmalarna bafllamfl ve Ord. Prof. Sddk Sami Onarbaflkanlnda niversite retim yelerinden oluflan bir komisyonu, anayasa tasa-rsn hazrlamakla grevlendirmifltir. Ksaca stanbul Komisyonu adyla anlan bu

komisyon, uzun alflmalardan sonra bir tasar hazrlamflsa da bunun baz hkm-leri, kamuoyunda ciddi tereddtler uyandrmfltr. Bu tasarda siyasal partilere, hat-ta genel oy sistemine karfl beslenen gvensizliin izlerine rastlanmakta, genel oy-dan kmayan bir ikinci meclis yaratlmakta, yrtme grevinin alanna giren bir-ok konuda zerk veya yar zerk kurulufllar meydana getirilerek siyasal iktidarnetkinlii snrlandrlmaktadr.

stanbul Komisyonu Tasarsnn yaratt tepkiler karflsnda, MBK, yeni anaya-sann kamuoyunu daha iyi temsil edici bir organ tarafndan hazrlanmas grflne

vararak, kard 157 ve 158 sayl kanunlarla bir kurucu meclis oluflturulmasnakarar verdi. Kurucu Meclis, MBK ve Temsilciler Meclisi olarak iki kanattan meyda-na geliyordu. Temsilciler Meclisinin kurulmasnda, gnn koflullar gereke gste-

rilerek, genel oy sistemine baflvurulamamfltr. Meclis yelerinin bazlar bir eflitiki dereceli seimle gelen yelerden; bir blm siyasal partilerin kendi setikleritemsilcilerden; nc bir blm de eflitli kurulufllarn (yarg organlar, niver-siteler, barolar, basn, retmen, genlik ve esnaf kurulufllar, sendikalar, Ticaret

ve Sanayi Odalar) temsilcilerinden oluflmufltu. Bunlarn dflnda, Temsilciler Mec-lisinin bir blm yeleri de Devlet Baflkan ve MBK tarafndan seilmiflti. KurucuMeclis, anayasay ve seim kanunlarn yapma olan asl grevinin yannda,TBMMnin dier yetkilerine de sahipti. Kurucu Meclis, kendisine tannan sre iin-de yeni anayasay yapma grevini sonulandrmfl ve bu anayasa, halkoyuna sunu-larak kesinleflmifltir.

1924 Anayasas, meclis hkmeti ile parlamenter rejim arasnda karma bir sistem kurmufltur.


D K K A T


31/210

Demokratik bir ruha sahip olan 1924 Anayasas ile hangi demokrasi anlayfl benimsenmifltir?

1961 ANAYASASININ TEMEL NTELKLER

1961 Anayasasnn temel niteliklerini ve uygulanmasn aklaya-

bilmek.

ounluku Dem

anayasa hukuku

Documents