perdikkas i kozy. w poszukiwaniu protoplasty rodu argeadów

3

11Perdikkas i kozy. W poszukiwaniu protoplasty rodu Argeadów

Q

Perdikkas i kozy.W poszukiwaniu protoplasty rodu Argeadów

S³awomir Sprawski

Greckie rodziny arystokratyczne chêtnie powo³ywa³y siê na d³ugiegenealogie, które dowodzi³y ich pochodzenia od znakomitych

przodków. Nierzadko pojawiali siê w�ród nich mityczni herosi. Zawszew przypadku list genealogicznych i tradycji o pochodzeniu dynastii po-jawiaj¹ siê pytania o wiarygodno�æ takich informacji. Przypadek mace-doñskiej rodziny królewskiej jest szczególnie intryguj¹cy. Tradycja prze-kaza³a nie jedno, lecz kilka imion jej za³o¿yciela; dynastia by³a okre�lanana dwa ró¿ne sposoby � jako Argeadzi lub Temenidzi, i wreszcie, cho-cia¿ rz¹dzi³a w Macedonii, to mia³a wywodziæ siê z po³udnia Grecji.Mimo ¿e antyczni autorzy przekazali kilka wersji tej tradycji, wyklucza-j¹cych siê w istotnych miejscach, to wspó³cze�ni badacze dziejów wi-dz¹ w niej odbicie rzeczywistych wydarzeñ i traktuj¹ j¹ jako wa¿ne �ró-d³o wiedzy o pocz¹tkach pañstwa macedoñskiego1.

Poszukiwania za³o¿yciela dynastii macedoñskiej wypada rozpocz¹æod najstarszych dostêpnych nam informacji, które przekaza³ Herodotpisz¹cy w drugiej po³owie V wieku p.n.e. Autor ten po�wiêca³ sporouwagi dziejom ró¿nych rodzin królewskich i arystokratycznych. Naj-lepszym przyk³adem mog¹ byæ rodziny królów spartañskich, Leonidasai Leutychidesa, których dwudziestu przodków wywodz¹cych siê w pro-

12 S³awomir Sprawski

stej linii od Heraklesa skrupulatnie wymienia2. Te imponuj¹ce wylicze-nia wskazuj¹ na wagê, jak¹ do znajomo�ci genealogii przywi¹zywalizarówno spartañscy królowie z V wieku p.n.e., jak i Herodot. Ten ostat-ni sam¹ Macedoni¹ wprawdzie szczególnie siê nie interesowa³, ale sto-sunkowo du¿o miejsca po�wiêci³ królowi Aleksandrowi I oraz jego re-lacjom z Persami i Grekami. Panowanie tego króla, dalekiego przodkajego imiennika i s³ynnego zdobywcy Azji, przypad³o najprawdopodob-niej na lata 495�452 p.n.e. Chocia¿ by³ sojusznikiem Persów, w czasienajazdu Kserksesa na Grecjê mia³ mniej lub bardziej jawnie okazywaæHellenom swoj¹ sympatiê. Przedstawiaj¹c Aleksandra, Herodot w dwóchró¿nych miejscach swojej narracji porusza kwestiê pochodzenia dyna-stii, powo³uj¹c siê przy tym na to, co na ten temat mieli mówiæ samw³adca i jego rodzina. Niestety nie wiemy, czy mia³ okazjê osobi�ciez nimi rozmawiaæ, czy � co wydaje siê bardziej prawdopodobne � jedy-nie powtarza³ kr¹¿¹ce na ten temat opowie�ci3.

Macedoñska rodzina królewska mia³a siê szczyciæ pochodzeniem odPerdikkasa, przybysza z le¿¹cego na Peloponezie miasta Argos. W opo-wiedzianej przez Herodota anegdocie Aleksander I sam dowiód³ swojegoargiwskiego pochodzenia. Mia³o to miejsce w Olimpii, dok¹d przyby³,aby wzi¹æ udzia³ w igrzyskach, w konkurencji biegu na odleg³o�æ sta-dionu. Jego zapa³ ostudzili wspó³zawodnicy, którzy nie chcieli go dopu-�ciæ do startu, twierdz¹c, ¿e igrzyska nie s¹ dla barbarzyñców, tylko dlaHellenów. W tej sytuacji król udowodni³ przed sêdziami, ¿e jego rodzi-na pochodzi z Argos, a wiêc ¿e on sam jest Hellenem4. Herodot jedno-znacznie akceptuje tê tradycjê i zapowiada, ¿e w innym miejscu swoje-go dzie³a przytoczy na to dowody. Zapowiedzi dotrzyma³ i w ósmejksiêdze Dziejów przedstawi³ opowie�æ o pocz¹tkach dynastii.

Przodkiem Perdikkasa mia³ byæ Temenos i dlatego ród nazywanoTemenidami. W tradycji przekazanej przez ró¿nych autorów Temenosjest przedstawiany jako wnuk lub prawnuk Hyllosa, syna Heraklesa. Gdypod jego wodz¹ Heraklidzi powrócili na Peloponez, by przej¹æ nale¿-ne im dziedzictwo wielkiego przodka, przypad³a mu w³adza nad Argos5.Z powodów, o których Herodot milczy, Perdikkas wraz ze starszymibraæmi, Gauanesem i Aeroposem, uciekli z rodzinnego miasta i udalisiê na pó³noc do Ilirii, a stamt¹d do miasta Lebaja le¿¹cego w kraju na-zwanym Górn¹ Macedoni¹. Tym terminem okre�lano pó�niej górzyste

13Perdikkas i kozy. W poszukiwaniu protoplasty rodu Argeadów

krainy le¿¹ce na zachód od tzw. Dolnej Macedonii, obejmuj¹cej pas wy-brze¿a Zatoki Termajskiej, ci¹gn¹cy siê od podnó¿y Olimpu a¿ po uj-�cie rzeki Aksios. Trzej bracia przystali na s³u¿bê u miejscowego króla.Za op³at¹ starsi z rodzeñstwa mieli pasaæ konie i wo³y, Perdikkasowiprzypad³a troska o drobniejsze zwierzêta � zapewne owce i kozy. Ówkról nie by³ cz³owiekiem zbyt zamo¿nym, skoro jego ma³¿onka osobi-�cie przygotowywa³a posi³ki dla s³u¿by. Dziêki temu dostrzeg³a niezwy-k³e zjawisko. Chleb pieczony dla Perdikkasa zawsze wyrasta³ znaczniewiêkszy ni¿ te przeznaczone dla jego braci. Powiadomiony o tym króluzna³ to za znak wieszcz¹cy wa¿ne wydarzenia i zaniepokojony posta-nowi³ odprawiæ s³ugi. Dalsza czê�æ opowie�ci Herodota jest niezwyklezagadkowa: �[�] zawo³a³ wiêc [król] s³u¿¹cych i rozkaza³ im wyj�æz kraju. Ci o�wiadczyli, ¿e godzi siê, aby naprzód otrzymali zap³atê,zanim odejd¹. Wtedy król, us³yszawszy o zap³acie � a w³a�nie przezkomin wejrza³o do domu s³oñce � rzek³ jakby ob³¹kany przez bóstwo: �Tê oto uiszczam wam godn¹ was zap³atê � przy czym wskaza³ na s³oñ-ce. Starsi wiêc bracia, Gauanes i Aeropos, stanêli os³upiali wobec tychs³ów, ale ów ch³opak, który przypadkiem mia³ nó¿ w rêce, zawo³a³: �Przyjmujemy, królu, co nam dajesz � i nakre�li³ no¿em na posadzce domukr¹g s³oñca; a gdy to uczyni³, trzykroæ zaczerpn¹³ w piersi promieni s³o-necznych, po czym oddali³ siê wraz z braæmi�. Znaczenie tego, co siêwydarzy³o, nie by³o jasne dla samego króla i dopiero doradcy mieli muu�wiadomiæ, ¿e Perdikkas z rozmys³em przyj¹³ królewsk¹ zap³atê w tejpostaci. Rozgniewany w³adca wys³a³ je�d�ców, by dopadli i zabili bra-ci. Tym jednak uda³o siê przej�æ przez rzekê, która � wezbrawszy � po-wstrzyma³a po�cig. Tej rzece �jako zbawczyni � pisze Herodot � sk³ada-j¹ ofiary potomkowie tych argiwskich mê¿ów�. Bracia osiedlili siê u stópgór Bermion, w miejscu, gdzie znajdowa³y siê ogrody nale¿¹ce niegdy�do Midasa i gdzie ros³y ró¿e o niezwyk³ym kszta³cie i zapachu. Stamt¹dpodporz¹dkowali sobie pó�niej resztê Macedonii. Na tym opowie�æHerodota siê urywa � bez wyja�nienia, w jaki sposób braciom uda³o siêzdobyæ w³adzê nad ca³ym krajem, jak nazywa³o siê ich miasto oraz dla-czego to Perdikkas da³ pocz¹tek dynastii. Dowiadujemy siê tylko, ¿ejego potomkami mieli byæ kolejno: Argajos, Filip, Aeropos, Alketas,Amyntas i wreszcie wspomniany ju¿ Aleksander6.

14 S³awomir Sprawski

Historia zna wiele opowie�ci o awanturnikach, którzy � porzuciwszydotychczasowe ¿ycie w rodzinnych stronach � doszli do du¿ego znacze-nia w odleg³ym kraju. Opowie�æ Herodota przypomina je tylko w ogól-nych zarysach. Nietrudno zauwa¿yæ, ¿e uwaga narratora bardziej kon-centruje siê na cudownych wydarzeniach ni¿ na postaci bohatera. Tego,jak zdoby³ w³adzê nad Macedoñczykami, musimy siê w³a�ciwie domy-�liæ sami. O Perdikkasie dowiadujemy siê tylko tego, ¿e by³ najm³od-szym i najbardziej rezolutnym z braci. Je�li popatrzymy na niego w tensposób, to protoplasta macedoñskich królów bardzo przypomina posta-cie znane z bajek i mitów. Takie postacie mo¿emy odnale�æ równie¿w innych opowie�ciach Herodota, np. w tej o Lipoksaisie i pochodzeniuScytów. S³yszymy w niej o trzech braciach kolejno próbuj¹cych pod-nie�æ z³ote przedmioty � p³ug, jarzmo, topór i czarê, które w cudownysposób spad³y z nieba. Uda³o siê to dopiero Lipoksaisowi, najm³odsze-mu z nich, i jemu bracia oddali w³adzê nad krajem. Od niego mia³ siêwywodziæ scytyjski ród królewski7.

W historii Perdikkasa splataj¹ siê ró¿ne w¹tki. Najwa¿niejsze zdaj¹siê mówiæ o boskich znakach i interwencjach wskazuj¹cych � podobniejak w opowie�ci o Lipoksaisie � na wybrañca, który ma zostaæ królem.Mamy w¹tek starego w³adcy, który nie rozumie znaków dawanych przezbogów i przez to musi utraciæ w³adzê. Motyw ten pojawia siê równie¿w s³ynnej opowie�ci Herodota o w³adcy lidyjskim Krezusie, który niezrozumia³ wyroczni Apollina i doprowadzi³ do zgubnej dla siebie woj-ny z Cyrusem. Mo¿emy te¿ doszukiwaæ siê �ladów mitów towarzysz¹-cych praktykom kultowym i obja�niaj¹cych ich genezê. Herodot pisze,¿e potomkowie Perdikkasa i jego braci sk³adaj¹ ofiary rzece, która oca-li³a przodków. Kult solarnego bóstwa mo¿e kryæ siê za scen¹ przyjmo-wania daru w postaci promieni s³onecznych padaj¹cych na paleniskodomu. Nieprzypadkowo te¿ w tej opowie�ci miejsce, gdzie bracia zna-le�li schronienie, zosta³o opisane jako znajduj¹ce siê w pobli¿u ogro-dów mitycznego króla Midasa, w których ros³y cudownej urody ró¿e.Znaczenie tego w¹tku jest jednak trudne do wyja�nienia8. Do�æ niezwy-k³e jest samo imiê � Perdikkas, kojarz¹ce siê z greckim odpowiedni-kiem s³owa �kuropatwa�. Nie by³o to imiê pospolite w �wiecie greckim,a szczególnie trudno znale�æ osoby nosz¹ce je na Peloponezie9. Na tymtle w¹tek przybycia braci z Argos sprawia wra¿enie zaczerpniêtego z zu-

15Perdikkas i kozy. W poszukiwaniu protoplasty rodu Argeadów

pe³nie innej opowie�ci. G³ówn¹ jego rol¹ musia³o byæ powi¹zanie przodkarodziny królewskiej z tym miastem. Wed³ug Herodota Aleksander w tensposób móg³ dowie�æ, ¿e jest jednym z Hellenów i ¿e przez Temenosawywodzi siê od Heraklesa, jak wiele innych najznakomitszych rodzinarystokratycznych w �wiecie greckim. Nie bez znaczenia jest te¿ samomiasto Argos, które w opinii Greków uchodzi³o za najstarsze w ca³ejHelladzie. Opowie�æ Herodota mo¿e nie zdradza sposobu, w jaki Per-dikkas zdoby³ w³adzê, ale przekonuje, ¿e by³ jej godny.

Elementy fantastyczne w historii Perdikkasa niekoniecznie musz¹dowodziæ, ¿e ta postaæ i genealogia jej potomków s¹ zmy�lone. Pokole-nia badaczy dziejów Macedonii stara³y siê odkryæ w tej tradycji ziarnoprawdy. Najwiêkszym zaufaniem obdarzano sam¹ listê. Liczba imion,które przekazuje, nie jest tak osza³amiaj¹co d³uga jak w przypadku kró-lów spartañskich. Rozpoczyna j¹ ma³o znana postaæ, jak¹ jest Perdikkas,a nie który� z bogów czy herosów. Obliczono nawet, ¿e je�li ka¿da z piê-ciu wymienionych na li�cie osób odpowiada jednemu pokoleniu w dzie-jach rodziny, czyli oko³o 30 latom, to pocz¹tki dynastii i królestwa mace-doñskiego przypadaj¹ na po³owê VII wieku p.n.e. Mniej wiêcej w tymokresie lokuje siê pierwsze znane wydarzenia w dziejach Aten � zamachKylona i reformy Drakona. Nie s¹ to czasy mityczne, ale okres formo-wania siê pañstw greckich. Co wiêcej, by³ to czas tzw. wielkiej koloniza-cji, kiedy Grecy opuszczali swoje rodzinne strony, by szukaæ lepszego¿ycia z dala od ojczyzny. Dla Greków z po³udnia Pó³wysep Chalkidyckii wybrze¿a Zatoki Termajskiej by³y jednym z kierunków migracji. Nieda-leko dzisiejszej Verginy, miejsca identyfikowanego z miastem Ajgaj �pierwsz¹ stolic¹ królestwa macedoñskiego � Grecy za³o¿yli miasto Me-thone. Tradycja mówi, ¿e byli to osadnicy z eubejskiego miasta Eretria.Badania archeologiczne wskazuj¹, ¿e osiedle zosta³o za³o¿one w dru-giej po³owie VIII wieku p.n.e. Skoro do Macedonii docierali osadnicyz Eubei, mogli te¿ dotrzeæ z Peloponezu Perdikkas i jego bracia10.

Staro¿ytni znali jeszcze dwie opowie�ci o Perdikkasie przekazaneprzez autorów pisz¹cych w znacznie pó�niejszych czasach ni¿ Herodot.Jedna z nich przedstawia Perdikkasa jako za³o¿yciela miasta. Dowiadu-jemy siê z niej, ¿e chcia³ on rozszerzyæ swoje w³adztwo i w tej sprawiezwróci³ siê o radê do wyroczni Apollina w Delfach. Ustami Pytii bógpoleci³ mu, by uda³ siê do bogatej w stada krainy Buteis i za³o¿y³ miasto

16 S³awomir Sprawski

w miejscu, gdzie napotka odpoczywaj¹ce bia³e kozy11. Miasto, które w tensposób powsta³o, to zapewne Ajgaj; jego nazwa kojarzy³a siê z greckims³owem ajgos (�koza�). Miasto to by³o siedzib¹ macedoñskich królów,zanim na prze³omie V i IV wieku p.n.e. straci³o ten status na rzecz Pelli.W Ajgaj znajdowa³a siê nekropola, w której chowano macedoñskichkrólów. Zwyczaj ten, zgodnie z drug¹ opowie�ci¹, mia³ wprowadziæPerdikkas. Poleci³ te¿ swoim nastêpcom, by go pieczo³owicie prze-strzegali12.

Wielki angielski badacz dziejów Macedonii, Nicholas Geoffrey Lem-

prière Hammond, by³ przekonany, ¿e kozy w opowie�ciach o Perdikka-sie pojawiaj¹ siê przede wszystkim jako wspomnienie sposobu ¿yciapierwszych Macedoñczyków. Mieli oni byæ pasterzami ¿yj¹cymi na zbo-czach ³añcuchów górskich ci¹gn¹cych siê na pó³nocny zachód od góru-j¹cego nad okolic¹ Olimpu � czyli tam, gdzie umieszcza³ siedziby Ma-kedona, mitycznego protoplasty tego ludu, autor powsta³ego w epocearchaicznej poematu Katalog kobiet. U podnó¿a tych gór, w dolinie rzekiHaliakmon, zidentyfikowano dziêki inskrypcjom staro¿ytn¹ miejscowo�ænosz¹c¹ nazwê Alebaje. Nazwa ta bardzo przypomina nazwê Lebaja,wymienion¹ w opowie�ci o Perdikkasie, a zbie¿no�æ ta � zdaniem Ham-monda � nie jest przypadkowa. Pierwsi Macedoñczycy wiedli pó³koczow-nicze ¿ycie � latem prowadzili swoje stada wysoko na górskie ³¹ki, a zim¹szukali schronienia w dolinach. Poniewa¿ przemieszczali siê z miejsca namiejsce, nie wznosili sta³ych osad, a �prosty sza³as � pisze Hammond �taki, w jakim mieszkali król i królowa w Lebai, zupe³nie im wystar-cza³�. ¯yli z pasterstwa, wymieniali siê swoimi produktami z rolnikamiz dolin, podobnie jak robili to W³achowie, ba³kañscy pasterze (noma-dzi) ¿yj¹cy w pó³nocnej Grecji jeszcze w pocz¹tkach XX wieku. Mace-doñczycy swoje obyczaje zmienili pod wp³ywem Perdikkasa, �któryzazna³ innego trybu ¿ycia na Peloponezie, gdzie arystokratyczna rodzi-na, z której siê wywodzi³, Temenidzi, panowa³a niegdy� nad Argos�13.

W tym miejscu � zgadzaj¹c siê z Hammondem � mo¿na by stwier-dziæ, ¿e odnale�li�my ziarno prawdy w opowie�ci o Perdikkasie, i za-koñczyæ nasze poszukiwania protoplasty macedoñskiej rodziny królew-skiej. By³ nim przybysz z Argos, nale¿¹cy do arystokratycznej rodzinyTemenidów wywodz¹cych swoje pochodzenie od Heraklesa. W po³owieVII wieku p.n.e. pod jego przywództwem Macedoñczycy zajêli nad-

17Perdikkas i kozy. W poszukiwaniu protoplasty rodu Argeadów

morskie niziny Pierii i Bottiai i za³o¿yli miasto Ajgaj, które sta³o siêsiedzib¹ ich królów. Pamiêæ o tym w³adcy i jego dokonaniach by³a pie-czo³owicie przechowywana przez dwie�cie lat, a¿ w drugiej po³owieV wieku p.n.e. tradycjê tê zapisa³ Herodot. Wielu uczonych podzielaopiniê Hammonda, chocia¿ nie bez zastrze¿eñ. W¹tpliwo�ci budzi przedewszystkim kwestia, czy Perdikkas rzeczywi�cie przyby³ z Argos. Ame-rykanin Eugen Borza dowodzi³, ¿e tradycja ta jest ca³kowicie fikcyjna,i domaga³ siê, by w opracowaniach naukowych raz na zawsze zerwaæz praktyk¹ u¿ywania nazwy Temenidzi wobec macedoñskiej dynastii.Jednak nawet on, po odrzuceniu w¹tku argiwskiego, doszukiwa³ siê w tra-dycji dynastycznej odbicia wydarzeñ zwi¹zanych z migracj¹ i formo-waniem siê grup etnicznych, które doprowadzi³y do narodzin pañstwamacedoñskiego. W wielu opracowaniach przyjmuje siê, ¿e Perdikkasby³ pierwszym w³adc¹ Macedoñczyków, a jego panowanie umieszczasiê oko³o 650 roku p.n.e. Tym samym, mniej lub bardziej �wiadomie,uczeni potwierdzaj¹ wiarygodno�æ macedoñskiej tradycji dynastycznej.Niestety sprawa ta jest du¿o bardziej skomplikowana14.

Istniej¹ powody, by przypuszczaæ, ¿e macedoñscy królowie wcalenie zabiegali o zachowanie jednej ortodoksyjnej wersji dziejów swojejrodziny, ale sk³onni byli akceptowaæ jej daleko id¹c¹ modyfikacjê. Otó¿s³ynny ateñski dramatopisarz Eurypides mia³ przebywaæ na dworzemacedoñskiego króla Archelaosa, panuj¹cego w latach 413�399 p.n.e.,wnuka wspomnianego wy¿ej Aleksandra I. W tym czasie napisa³ dra-mat, któremu da³ tytu³ Archelaos. Z zachowanych fragmentów tragediiwynika, ¿e tytu³owy bohater by³ synem Temenosa, wygnanym z Argosprzez swoich starszych braci. Uda³ siê do Tracji, gdzie pomóg³ królowiKisseusowi w walce z przeciwnikami � w zamian mia³ otrzymaæ w³adzêw królestwie i rêkê królewskiej córki. Chocia¿ zadanie zosta³o wykona-ne, Kisseus nie zamierza³ dotrzymaæ obietnicy i planowa³ zamach naArchelaosa. Ten, w obronie w³asnej, zabi³ króla i zbieg³ do Macedonii,gdzie za rad¹ Apollina za³o¿y³ miasto Ajgaj, nazwane tak z powodukóz, które wskaza³y mu odpowiednie miejsce. Bez w¹tpienia w tej opo-wie�ci to Archelaos by³ za³o¿ycielem macedoñskiej dynastii15. Trudnoj¹ pogodziæ z wersj¹ podan¹ przez Herodota, gdy¿ powsta³a ona nie poto, by przedstawiæ inny epizod z dziejów rodu królewskiego, ale by kosz-tem pamiêci o Perdikkasie ukazaæ Archelaosa jako protoplastê rodu. Obie

18 S³awomir Sprawski

wersje ³¹czy jedynie informacja, ¿e za³o¿yciel dynastii pochodzi³ z roduTemenidów z Argos. Imiê Archelaos nie pojawia siê w innych znanychnam genealogiach Temenidów z Argos, mo¿na wiêc z du¿ym prawdo-podobieñstwem przypuszczaæ, ¿e ca³¹ historiê stworzy³ Eurypides, byæmo¿e wykorzystuj¹c w¹tki istniej¹cych ju¿ wcze�niej opowie�ci. Jednaz nich mog³a dotyczyæ za³o¿enia Ajgaj przez Perdikkasa. Znamy tak¹opowie�æ, ale pochodzi ona od bardzo pó�nego autora i nie mo¿na udo-wodniæ, ¿e istnia³a ju¿ w czasach Eurypidesa16.

Zachowa³a siê opinia jednego ze staro¿ytnych autorów, ¿e Eurypidesnapisa³ dramat Archelaos, poniewa¿ chcia³ przypodobaæ siê macedoñ-skiemu królowi. Zapewne nieprzypadkowo jego akcjê osnu³ wokó³ dzie-jów macedoñskiej rodziny królewskiej, a g³ównym bohaterem uczyni³imiennika króla17. Czy osi¹gn¹³ zamierzony efekt, tego nie wiemy. ¯ad-na z wielu opowie�ci o pobycie Eurypidesa w Macedonii nie mówi, ¿ekról mia³ ¿al do poety o zniekszta³canie historii jego rodu. St¹d przy-puszczenie, ¿e nowy protoplasta rodziny pojawi³ siê przy pe³nej akcep-tacji króla Archelaosa.

Zast¹pienie Perdikkasa now¹ postaci¹ wydaje siê niezwykle dalekoposuniêt¹ ingerencj¹ w tradycjê dynastyczn¹. Trudno powiedzieæ, czywersja przedstawiona przez Tukidydesa mia³a odegraæ wiêksz¹ rolêw propagandzie królewskiej. Z pewno�ci¹ Archelaos, jako protoplastarodziny królewskiej, nie zdoby³ szerszej akceptacji, skoro szybko zosta³zast¹piony przez kolejnego bohatera18. Prawdopodobnie ju¿ w pocz¹t-kach IV wieku p.n.e. pojawi³a siê nowa postaæ o imieniu Karanos. Tow³a�nie w nim, a nie w Archelaosie czy Perdikkasie, autorzy pierw-szych spisanych dziejów Macedonii upatrywali za³o¿yciela dynastii i pañ-stwa. Wspominaj¹ o nim pisz¹cy w drugiej po³owie IV wieku p.n.e.Teopomp z Chios, autor dzie³a o Filipie II, oraz Macedoñczyk Marsjaszz Pelli. Wed³ug Teopompa i innych autorów nie by³ on jednak paste-rzem, ale zdobywc¹, który na czele armii z Argos i reszty Peloponezuoraz z pomoc¹ króla Orestów si³¹ zaj¹³ swoje przysz³e królestwo. Mar-sjasz pisa³, ¿e Karanos przyby³ z greckimi towarzyszami do Emathii(nazwa ta by³a u¿ywana w poezji w odniesieniu do zachodnich wybrze-¿y Zatoki Termajskiej) i za rad¹ wyroczni delfickiej za³o¿y³ miasto Aj-gaj. Odpowiednie miejsce wskaza³y mu � co ju¿ nie powinno budziænaszego zdziwienia � kozy. W wersji tej tradycji przekazanej przez Ju-

19Perdikkas i kozy. W poszukiwaniu protoplasty rodu Argeadów

styna Karanos tak bardzo docenia³ ich rolê w za³o¿eniu miasta, ¿e �pó�-niej jako nakaz religijny przyj¹³ to, ¿e dok¹dkolwiek wyruszy z woj-skiem, na przedzie oddzia³ów tak samo umie�ci kozy, jakby by³y za³o-¿ycielkami jego królestwa�. Karanos mia³ te¿ stworzyæ pañstwomacedoñskie, jednocz¹c ró¿ne ludy pod swoim panowaniem. W tychopowie�ciach Karanos ma jeszcze mocniejsze zwi¹zki z Argos ni¿ Per-dikkas, poniewa¿ wi¹zano go z Fejdonem, na po³y mitycznym przy-wódc¹ Argos, który by³ najs³ynniejsz¹ postaci¹ we wczesnych okresachdziejów tego miasta. W zale¿no�ci od wersji � Karanosa uznawano zajego syna, brata lub dalszego krewnego19.

W przeciwieñstwie do Archelaosa postaæ Karanosa zdoby³a sobieznaczn¹ popularno�æ. �lady tego widzimy w �wiadectwie Plutarchaz Cheronei, który � rozpoczynaj¹c biografiê Aleksandra Wielkiego �stwierdza, ¿e król �wywodzi³ siê od Karanosa i nale¿a³ po ojcu do roduHeraklidów, a po matce wywodzi³ siê od Neoptolemosa i w ten sposóbby³ potomkiem Ajakosa�. Zapewnia te¿, ¿e �s¹ to dane zas³uguj¹ce w pe³-ni na wiarê�20. Ten zaskakuj¹cy wywód genealogiczny musi budziæ zdzi-wienie, poniewa¿ odrzuca tradycjê o Perdikkasie przekazan¹ przez He-rodota. Co wiêcej � jak pamiêtamy � Herodot ani nie wspomina Karanosajako przodka Perdikkasa, ani nie wymienia go w�ród jego nastêpców.Plutarch pisa³ wprawdzie piêæset lat po powstaniu dzie³a Herodota, alewiemy, ¿e dok³adnie je studiowa³, podobnie jak dzie³a wielu innychwcze�niejszych i pó�niejszych od niego autorów. Je�li wymienia Karano-sa jako przodka rodziny królewskiej, to zapewne nie dlatego, ¿e nie s³y-sza³ o Perdikkasie. Znaj¹c jego krytyczny stosunek do Herodota, mo¿naprzypuszczaæ, ¿e celowo pomin¹³ tê postaæ, opowiadaj¹c siê za odmien-n¹ wersj¹ tradycji. Nie mo¿na jednak wykluczyæ, ¿e z bli¿ej nieznanychpowodów w IV wieku p.n.e. królowie macedoñscy widzieli w Karano-sie, wodzu i zdobywcy, najbardziej odpowiedniego protoplastê rodziny.

Intryguj¹ce jest samo imiê Karanos. Mog³o ono zostaæ urobione ods³owa karannos, które w niektórych dialektach greckich mia³o znaczyæ�ko�lê�. Imiê to jak najbardziej pasuje do za³o¿yciela Ajgaj. S³owo tomog³o te¿ pochodziæ od karenon (�g³owa�). Herodot wspomina o Spar-tiacie Euajnetosie, synu Karenosa. Najciekawsza jest jednak wzmiankazamieszczona w Historii greckiej Ksenofonta. Czytamy w niej, ¿e kara-

non to tytu³, jakim pos³ugiwa³ siê w 407 roku p.n.e. perski królewicz

20 S³awomir Sprawski

Cyrus M³odszy, kiedy ojciec powierzy³ mu zarz¹d nad Azj¹ Mniejsz¹.Autor wyja�nia, ¿e po grecku znaczy to tyle, co �pan� (kyrios). Uczenispierali siê, czy Ksenofont u¿y³ rzadkiego s³owa greckiego (i dlatego jeobja�ni³), czy oryginalnego terminu perskiego. To drugie wyja�nieniewydaje siê bardziej trafne, poniewa¿ znany jest staroperski termin kara,oznaczaj¹cy oddzia³ zbrojny. Co wiêcej, s³owo to pojawia siê w aramej-skiej legendzie niektórych monet w³adców perskich z okresu partyjskie-go. W greckich odpowiednikach tej legendy s³owo to zast¹pione zosta-³o terminem autokrator. Cyrus M³odszy by³ postaci¹ dobrze znan¹w �wiecie greckim. Mia³ rozleg³e kontakty w�ród arystokratów i przy-wódców miast, a pod jego rozkazami s³u¿y³o wielu greckich najemni-ków. Jest prawdopodobne, ¿e dobrze znany by³ te¿ tytu³, którym siêpos³ugiwa³. Macedoñczycy czerpali z wzorców dostarczanych przez mo-narchiê persk¹, najpotê¿niejsze pañstwo ówczesnego �wiata, tote¿ niemo¿na wykluczyæ, ¿e perski termin oznaczaj¹cy w³adcê da³ pocz¹tekimieniu Karanos21.

Trudno dociec, z jakich powodów Macedoñczycy zdecydowali siêna zrewidowanie tradycji dynastycznej. Mog³o chodziæ o wyd³u¿enielinii genealogicznej w³adców i przesuniêcie w czasie pocz¹tków króle-stwa lub przedstawienie okoliczno�ci jego za³o¿enia w bardziej spekta-kularny sposób. Pojawi³o siê te¿ przypuszczenie, ¿e zabieg ten mia³wzmocniæ prawa do tronu przedstawicieli bocznej linii rodziny królew-skiej. Spór o w³adzê wybuch³ po zamordowaniu Archelaosa, syna Per-dikkasa II. Do walki w³¹czyli siê potomkowie dwóch m³odszych braciPerdikkasa II, i byæ mo¿e to im zale¿a³o, by protoplasta dynastii nienosi³ imienia Perdikkas. Ostatecznie w³adza wpad³a w rêce najm³odszejlinii, z której wywodzi³ siê Amyntas III, jego syn Filip II i wnuk � Alek-sander Wielki22.

Wprowadzenie Karanosa do tradycji dynastycznej sk³oni³o ró¿nychstaro¿ytnych uczonych do prób pogodzenia sprzecznych wersji. Perdik-kas nie znikn¹³ zupe³nie, ale by³ przedstawiany jako syn Karanosa lubjego praprawnuk, a poniewa¿ utraci³ status za³o¿yciela dynastii, zaczêtoprzypisywaæ mu coraz skromniejsz¹ rolê w dziejach Macedonii. Badaniaporównawcze innych greckich tradycji genealogicznych dowodz¹, ¿e by-³o to czêste zjawisko. Bohaterami opowie�ci s¹ zazwyczaj protopla�cirodzin, podczas gdy ich nastêpcy znani s¹ tylko z imion23. Mo¿na powie-

21Perdikkas i kozy. W poszukiwaniu protoplasty rodu Argeadów

dzieæ, ¿e Perdikkas i tak mia³ szczê�cie, ¿e nie zosta³ zredukowany wy-³¹cznie do imienia na li�cie potomków Karanosa. Pisz¹cy w I wieku p.n.e.rzymski historyk Pompejusz Trogus, autor Historii Filipiañskiej, czylidziejów �wiata od panowania Filipa II Macedoñskiego, mia³ stwierdziæ,¿e �by³o s³awne i ¿ycie Perdikkasa, i jego przepowiednia�. Otó¿ na ³o¿u�mierci mia³ on wskazaæ odpowiednie miejsce i przepowiedzieæ, ¿e w³a-dza pozostanie w rêkach rodziny tak d³ugo, jak d³ugo bêd¹ tam sk³adaneszcz¹tki jego nastêpców. Nazwa miejsca nie pada w tek�cie byæ mo¿etylko dlatego, ¿e tre�æ dzie³a znamy jedynie ze skrótu sporz¹dzonego oko-³o trzystu lat pó�niej. Mo¿emy jednak przypuszczaæ, ¿e chodzi o Ajgaj,w którym nie spoczê³y szcz¹tki Aleksandra Wielkiego. Jak wiadomo,po �mierci tego w³adcy i jego ma³oletniego syna dynastia wygas³a24.

Nietrudno zauwa¿yæ, ¿e w staro¿ytno�ci by³y znane ró¿ne, czasemwykluczaj¹ce siê, wersje tradycji o pocz¹tkach macedoñskiej rodzinykrólewskiej. Niektórzy badacze staraj¹ siê pogodziæ ze sob¹ ró¿ne przeka-zy, by uzyskaæ spójny obraz przesz³o�ci. Inni � tak jak Hammond � za po-staæ w pe³ni historyczn¹ uwa¿aj¹ tylko Perdikkasa. Wreszcie ci bardziejostro¿ni ograniczaj¹ siê do umieszczania pocz¹tków dynastii i pañstwaw po³owie VII wieku p.n.e. Oczywi�cie tê datê wyznaczaj¹, o czym ju¿by³a mowa, na podstawie wymienionej przez Herodota liczby przodkówAleksandra I, poczynaj¹c od Perdikkasa. Przyjmuj¹c ten punkt widze-nia, nale¿y uznaæ, ¿e tradycja macedoñska wyró¿nia siê na tle genealo-gii innych greckich rodzin królewskich i arystokratycznych. W przy-padku tych ostatnich musimy mieæ do czynienia z budowaniemlegendarnych genealogii. Trudno przecie¿ powa¿nie traktowaæ twier-dzenie Plutarcha, ¿e rodzina królewska w Epirze wywodzi³a siê od Neo-ptolemosa, syna Achillesa. Podobnie musieliby�my uwierzyæ, ¿e tesal-ska arystokracja wywodzi³a siê � jak sama twierdzi³a � od Deukaliona,który ocala³ z potopu. Macedoñska tradycja musi byæ inna, bo zachowa-³a pamiêæ o autentycznej postaci, czyli Perdikkasie z Argos. Tym sa-mym na szczególne zaufanie zas³uguje Herodot, bo przekaza³ najstarsz¹tradycjê. Skoro nie wymienia on postaci Archelaosa i Karanosa, mo¿naw¹tpiæ w ich autentyczno�æ25.

Je�li przyjmiemy taki punkt widzenia, to trudno oprzeæ siê wra¿eniu,¿e Macedoñczycy w do�æ zaskakuj¹cy sposób obeszli siê z pamiêci¹o Perdikkasie. Wygl¹da na to, ¿e przez blisko dwie�cie lat pieczo³owicie

22 S³awomir Sprawski

przechowywali jego imiê i wspominali jego rolê w za³o¿eniu dynastiitylko po to, by wkrótce po tym, jak tradycja ta zosta³a zapisana przezHerodota, dokonaæ w niej radykalnej zmiany.

W tym miejscu musimy zadaæ sobie pytanie, czy rzeczywi�cie He-rodot, pisz¹c o pocz¹tkach dynastii macedoñskiej, przekazuje nam naj-starsz¹ i najbardziej wiarygodn¹ wersjê tradycji, podczas gdy inni auto-rzy przytaczaj¹ j¹ w pó�niejszej i zniekszta³conej z biegiem czasu postaci.Na potwierdzenie jego s³ów czêsto przywo³uje siê s³owa Tukidydesa,autora ciesz¹cego siê opini¹ bardzo wiarygodnego i jednocze�nie kry-tycznego wobec swoich poprzedników. Wydaje siê, ¿e Tukidydes rze-czywi�cie zgadza siê z Herodotem, kiedy stwierdza, ¿e Macedoni¹ rz¹-dzi wywodz¹cy siê z Argos ród Temenidów. Trzeba jednak dodaæ, ¿eani s³owem nie wspomina Perdikkasa26. Co ciekawe, sam Herodotw tej kwestii wypowiedzia³ siê niejednoznacznie. Pisz¹c o wyst¹pieniuAleksandra przed sêdziami w Olimpii, stwierdzi³ jedynie, ¿e dowiód³ onpochodzenia swojej rodziny z Argos. Herodot sam doda³, ¿e przedstawiw³asny dowód na to, ¿e taka by³a prawda. Zrobi³ to w innym miejscu,przytaczaj¹c opowie�æ o Perdikkasie. Nie mo¿na ca³kowicie wyklu-czyæ, ¿e by³a to inna wersja rodzinnej tradycji ni¿ ta, któr¹ w rzeczywi-sto�ci g³osi³ Aleksander. Uczeni zwrócili uwagê na intryguj¹c¹ prawi-d³owo�æ. Pisz¹cy za panowania Archelaosa Eurypides napisa³ dramato Archelaosie jako protopla�cie dynastii. Natomiast o Perdikkasie piszeHerodot, który swoje dzie³o ukoñczy³ w czasie, gdy w Macedonii rz¹-dzi³ Perdikkas27.

Tradycje dynastyczne w znanej nam postaci zosta³y zapisane przezautorów pochodz¹cych na ogó³ spoza Macedonii, czêsto pisz¹cych z per-spektywy wielu lat czy nawet wieków. Z tych powodów trudno jedno-znacznie os¹dziæ, na ile przytaczane przez nich opowie�ci pokrywa³ysiê z tymi, które na swój temat opowiadali cz³onkowie rodziny królew-skiej. �ladów oficjalnej ideologii mo¿na jednak szukaæ w przedstawie-niach zamieszczanych na monetach. Od czasu Aleksandra I macedoñ-scy królowie bili w³asne monety i mieli wp³yw na zamieszczane na ichawersie i rewersie wyobra¿enia. Ich w³a�ciwe odczytanie nigdy nie jest³atwe i zawsze grozi niebezpieczeñstwem nadinterpretacji. Monety s¹jednak specyficznym �ród³em, którego powstanie mo¿na w miarê pre-cyzyjnie umiejscowiæ w czasie. Zwrócono uwagê, ¿e zmiany wprowa-

23Perdikkas i kozy. W poszukiwaniu protoplasty rodu Argeadów

dzane do tradycji genealogicznych dynastii mog³y znale�æ swoje odbi-cie w przedstawieniach umieszczanych na awersach królewskich mo-net. Od czasów Aleksandra I pojawia³ siê na nich je�dziec w kapeluszuz szerokim rondem (petasos), trzymaj¹cy w lewej rêce dwa oszczepy.Archelaos wprowadzi³ w to miejsce ozdobion¹ przepask¹ (tainia) g³o-wê m³odego mê¿czyzny. Przedstawienie to pojawia³o siê na wielu emi-sjach a¿ do czasu, gdy Amyntas III zast¹pi³ je g³ow¹ brodatego mê¿czy-zny nosz¹cego skalp lwa. Bez w¹tpienia to ostatnie wyobra¿enie ukazujeHeraklesa, przodka dynastii. Byæ mo¿e przes³anie pozosta³ych jest po-dobne. Dlatego te¿ g³owa m³odego mê¿czyzny z opask¹ jest interpreto-wana jako portret Karanosa28. Oczywi�cie nie ma na to ¿adnych moc-nych dowodów poza ewentualnymi analogiami w postaci wyobra¿eñzamieszczanych na monetach innych w³adców. Je�li postaæ na mone-tach Archelaosa to rzeczywi�cie Karanos, to nasuwa siê pytanie, czypostaæ je�d�ca na monetach Aleksandra I równie¿ przedstawia proto-plastê rodu, w tym przypadku Perdikkasa. Niestety samo wyobra¿enieje�d�ca z oszczepami, któremu niekiedy towarzyszy pies, trudno skoja-rzyæ z przekazanymi przez Herodota opowie�ciami o Perdikkasie. Uczenidopatruj¹ siê w tej postaci przedstawienia herosa � wojownika lub hero-sa � my�liwego, szukaj¹c zwi¹zków z bogiem Marsem, trackim hero-sem Resosem lub Dioskurami � Kabirami29. Wizerunki umieszczanena monetach królewskich nie dostarczaj¹ nam jednoznacznych wskazó-wek. Istnieje zbyt wiele mo¿liwo�ci interpretacji takich przedstawieñ,gdy nie s¹ one opatrzone obja�niaj¹cym napisem. Bez w¹tpienia dowo-dz¹ one jednak, ¿e dynastia nie trzyma³a siê jednej symboliki czy jedne-go typu przedstawieñ. Co wiêcej, kszta³towa³a je, siêgaj¹c do zapo¿y-czeñ, czy to trackich, czy greckich.

Nawi¹zania do postaci Perdikkasa mo¿na dopatrywaæ siê w mone-tach z wizerunkiem kozy na awersie, bitych za panowania Aleksandra I,datowanych na lata 490�470 p.n.e. Uwa¿ano, ¿e s¹ to najwcze�niejszemonety macedoñskich w³adców i do�æ powszechnie wi¹zano je ze stoli-c¹ w Ajgaj. W symbolice wyobra¿eñ doszukiwano siê aluzji do kózwystêpuj¹cych we wspomnianych wy¿ej mitach o za³o¿eniu tego mia-sta. Nowsze interpretacje wykluczaj¹ ten zwi¹zek, poniewa¿ wskazuj¹zupe³nie inne miejsca pochodzenia tych emisji, np. le¿¹ce na pó³wyspie

24 S³awomir Sprawski

Chalkidyckim miasto Galepsos. Mo¿e to �wiadczyæ o tym, ¿e symboli-ka odgrywa³a istotn¹ rolê nie tylko w macedoñskiej tradycji30.

W¹tpliwo�ci co do tego, jaka by³a najstarsza macedoñska tradycjao pochodzeniu dynastii, nasuwa te¿ fakt, ¿e ród by³ nazywany w �ró-d³ach Temenidami, ale te¿ Argeadami. Nazwa Argeadzi, od dawna ju¿zadomowiona w nowo¿ytnej historiografii, jest po�wiadczona pó�niejni¿ Temenidzi i nie pojawia siê ani u Herodota, ani u Tukidydesa. Po razpierwszy u¿y³ jej Strabon, zapewne w �lad za starszymi autorami, z któ-rych korzysta³. Pisz¹c o ró¿nych ludach mieszkaj¹cych w Macedonii,stwierdzi³, ¿e nad nimi wszystkimi zdobyli w³adzê Argeadzi31. Istnieniedwóch nazw tego samego rodu niepokoi³o uczonych, którzy propono-wali ró¿ne wyja�nienia tego faktu. Otó¿ Appian u¿y³ okre�lenia Arge-

adai Makedones, co nasunê³o przypuszczenie, ¿e nazwa ta nie odnosi³asiê do rodu, lecz do szerszej grupy w�ród Macedoñczyków. AnalogicznieTukidydes pisze o Lynkestai Makedones, czyli Macedoñczykach z Lyn-kestis. Zgodnie z tak¹ interpretacj¹ Argeadzi byli jednym z plemionmacedoñskich, które pod wodz¹ królów z rodu Temenidów podporz¹d-kowa³o sobie pobratymców32. Nazwa Argeadzi by³a jednak u¿ywanaw odniesieniu do rodziny królewskiej, co potwierdza chocia¿by inskryp-cja z koñca III wieku p.n.e. Jest w niej mowa o �królach Argeadachpochodz¹cych od Heraklesa�33.

Pochodzenie nazwy Argeadzi nie jest jasne. Najprostsze skojarzenieprowadzi do Argos na Peloponezie, ze wzglêdu na tradycjê o pochodze-niu królów od Temenosa. Jednak ju¿ dla staro¿ytnych nie by³o to takieoczywiste. Appian uwa¿a³, ¿e chodzi tu o miasto Argos � nie to le¿¹cena Peloponezie, lecz o Argos Orestikos po³o¿one w Górnej Macedonii.Tym samym Appian zdaje siê sugerowaæ, ¿e to tam nale¿y szukaæ ko-rzeni dynastii. Skojarzenie jej z Peloponezem musia³o byæ pó�niejszymzabiegiem. Wed³ug jeszcze innej tradycji nazwa ta mia³a pochodziæ odg³ównego miasta kraju � Ajgaj. Otó¿ kiedy Karanos zmieni³ nazwê Edes-sy na Ajgaj, jego mieszkañców mia³ nazwaæ Aigeadai. Jeszcze powa¿-niejsze zastrze¿enia wysun¹³ bizantyjski uczony Stefan, autor wielkiegoleksykonu geograficznego, który zauwa¿y³, ¿e wyprowadzenie nazwydynastii od nazwy miasta jest trudne do zaakceptowania, poniewa¿ miesz-kañcy Argos nazywali siebie Argeioi (Steph. Byz., s.v. Argos), podczasgdy Argeadai jest nazw¹ patronimiczn¹, a wiêc utworzon¹ od imienia

25Perdikkas i kozy. W poszukiwaniu protoplasty rodu Argeadów

przodka. Musia³ wiêc istnieæ Argeas, którego rodzina nazywaj¹ca siebieArgeadami uwa¿a³a za protoplastê. Wed³ug Stefana by³ to mitycznyArgeas, syn Makedona, eponima Macedoñczyków34.

Je�li Stefan z Bizancjum mia³ racjê, to macedoñscy królowie z roduArgeadów musieli posiadaæ tradycjê wywodz¹c¹ ich od Argeasa. Nie-stety nie zachowa³y siê ¿adne inne informacje na ten temat. Znamy jed-nak liczne analogie. Nazwa Temenidzi mia³a przecie¿ odnosiæ siê dopotomków Temenosa, ateñskich Alkmeonidów � do potomków Alkme-ona, a tesalskich Aleuadów � do potomków Aleuasa. Dziêki Stefanowinatrafiamy na �lad istnienia starszej tradycji dynastycznej ni¿ opowie�æo Perdikkasie. Bizantyjski uczony znalaz³ informacje o Argeasie, synuMakedona. Mo¿emy jednak przypuszczaæ, ¿e tradycja macedoñska zna-³a te¿ inne postacie nosz¹ce to imiê. W Iliadzie pojawia siê postaæ nieja-kiego Polymelosa � jednego z Trojan zabitych przez Patroklosa � które-go ojcem by³ Argeas. Choæ nie wiemy niczego bli¿szego o tej postaci,nie mo¿emy wykluczyæ, ¿e istnia³y mity, które wiêcej o niej mówi³y.Pozornie wzmianka o Argeasie w Iliadzie w ¿aden sposób nie ³¹czy siêz Macedoni¹. Warto jednak zauwa¿yæ, ¿e w s¹siaduj¹cym z Macedoni¹Epirze królewska rodzina ludu Molossów wyprowadza³a swoje korzenieod Neoptolemosa, syna Achillesa, i trojanki Andromachy. Za przodkakrólów epirockiego ludu Chaonów uwa¿ano Hellenosa, jednego z sy-nów Priama. Wywodzenie przodków od bohaterów homeryckich by³opopularnym zabiegiem w�ród arystokratycznych rodzin i mo¿na spo-dziewaæ siê, ¿e podobnie postêpowali królowie macedoñscy35. Nie mamyna to dowodów, ale mo¿e tak¿e oni wyprowadzali swoich przodków odpostaci wystêpuj¹cej w mitach trojañskich. Warto zauwa¿yæ, ¿e królAleksander nosi³ imiê trojañskiego bohatera. To skojarzenie nie jest przy-padkowe, bo zwróci³ na nie uwagê ju¿ Pindar w poemacie ku czci mace-doñskiego króla, pisz¹c: �o szczêsny imienniku Dardanidy, synu �mia-³ego w radzie Amyntasa�. Dardanida to oczywi�cie Parys � Aleksander,syn Priama i potomek Dardanosa. Niewykluczone, ¿e macedoñskiemukrólewiczowi nadano imiê Aleksander, by podkre�liæ trojañskie korzeniedynastii. Podobnie postêpowano na dworze epirockim, gdzie cz³onkomrodziny królewskiej nadawano imiona trojañskich bohaterów. Olimpias,matka Aleksandra Wielkiego, która wyprowadza³a swoje pochodzenieod Hellenosa, syna Priama, potomka Dardanosa, nosi³a w m³odo�ci tro-

26 S³awomir Sprawski

jañskie imiê Poliksena, a jej brat nosi³ trojañskie imiê Aleksander. In-nym powszechnym trendem by³o dowodzenie zwi¹zków genealogicz-nych z Heraklesem. Kiedy królom Molossów nie wystarcza³o ju¿ po-chodzenie od Achillesa, wprowadzili do genealogii Lanassê, córkêpochodz¹cego od Heraklesa Kleodajosa z Argos. Lanassa mia³a byæ drug¹¿on¹ Neoptolemosa i matk¹ jego dzieci36. W przypadku Macedoñczy-ków analogiczn¹ rolê odegra³o wprowadzenie do genealogii potomkaTemenosa. Nazwa Temenidzi zapewne pojawi³a siê jako konsekwencjatych zmian i wcale nie musi byæ starsza od nazwy Argeadzi.

Perdikkas by³ najprawdopodobniej postaci¹ fikcyjn¹, wprowadzon¹do genealogii królów macedoñskich. Przedstawiano go jako potomkaTemenosa z Argos � dziêki temu mo¿na by³o udowodniæ pochodzeniedynastii od Heraklesa, wspólnego przodka najlepszych rodzin arysto-kratycznych w �wiecie greckim. Jego imiê zdradza, ¿e najbardziej zain-teresowany wprowadzeniem tej postaci móg³ byæ król Perdikkas, synAleksandra I. Sposób budowania genealogii przez wprowadzanie no-wych postaci, które by³y ³¹cznikami z innymi arystokratycznymi roda-mi, wydaje siê powszechnym zwyczajem w ca³ym greckim �wiecie, i Ma-cedoñczycy w ¿adnym wypadku nie byli pod tym wzglêdem wyj¹tkowi.W zale¿no�ci od potrzeb tradycjê zawsze mo¿na by³o zmodyfikowaæprzez dodanie wersji alternatywnych lub w³¹czenie do niej zupe³nie no-wych elementów37.

Je�li w nauce wci¹¿ czêsto spotykane jest stanowisko traktuj¹ce ma-cedoñsk¹ genealogiê jako wyj¹tkow¹, a Perdikkasa jako postaæ historycz-n¹, to dzieje siê tak pod wp³ywem wielkiej dyskusji na temat etniczno�ciMacedoñczyków. W nauce dominuje pogl¹d, ¿e Aleksander I stara³ siêpropagowaæ tradycjê pochodzenia swojej rodziny z Argos, by podkre-�liæ jej greckie korzenie. On i jego poddani spotykali siê bowiem z za-rzutem, ¿e nie s¹ Hellenami, lecz barbarzyñcami. Taka jest wymowaopowiedzianej przez Herodota anegdoty o pobycie Aleksandra I w Olim-pii. Pó�niejsi autorzy � by wspomnieæ tylko Demostenesa � wysuwalipodobne zarzuty38. Ich punkt widzenia zosta³ przyjêty przez nowo¿yt-nych uczonych spieraj¹cych siê o przynale¿no�æ etniczn¹ staro¿ytnychMacedoñczyków. Spór ten jest silnie zwi¹zany z napiêciami politycz-nymi pomiêdzy Grecj¹ a By³¹ Jugos³owiañsk¹ Republik¹ Macedonii(FYROM). Trudno zaprzeczaæ, ¿e w staro¿ytno�ci problem etnicznej

27Perdikkas i kozy. W poszukiwaniu protoplasty rodu Argeadów

przynale¿no�ci Macedoñczyków by³ przedmiotem debaty. Brakuje jed-nak dowodów na to, ¿e by³a ona tak gor¹ca jak wspó³cze�nie. Nieprzy-padkowo problem ten pojawia siê u Herodota, który du¿¹ uwagê po-�wiêca pytaniu o to, kogo mo¿na uznaæ za Hellena, a kogo nie. Sprawata musia³a nabraæ znaczenia w okresie wojen perskich. Wiele pañstwgreckich z ró¿nych powodów nie przy³¹czy³o siê do koalicji, która na-zywa³a siebie Hellenami, i walczy³o u boku Persów. Wed³ug HerodotaAteñczycy zapewniali Spartan, ¿e nie mogliby ich zdradziæ i przej�æ nastronê persk¹, poniewa¿ ³¹czy ich z nimi wspólnota krwi, jêzyka, religiii obyczajów39. Tê deklaracjê mo¿na rozumieæ w ten sposób, ¿e kto wal-czy u boku Persów, do tej wspólnoty nie nale¿y lub siê jej wyrzek³.Aleksander i Macedoñczycy mogli wiêc spotykaæ siê z zarzutami, ¿e nies¹ Hellenami. Po wyparciu wojsk perskich z Europy has³a odwetu natych, którzy pope³nili grzech medyzmu, czyli wspierania Persów, by³ychêtnie podnoszone przez Ateny i Spartê, zw³aszcza gdy stanowi³y do-br¹ zas³onê dla ich imperialnej polityki. Ta atmosfera musia³a mieæ wp³ywna sposób, w jaki Herodot pisa³ o przesz³o�ci. W¹tpliwe jest jednak, byprzed perskim najazdem kwestia grecko�ci Macedoñczyków by³a rze-czywi�cie szerzej dyskutowana. Fakt, ¿e macedoñski w³adca szuka³korzeni swojej rodziny w Argos, w�ród potomków Heraklesa, �wiadczyo tym, ¿e i on chcia³ podkre�liæ przynale¿no�æ swojej rodziny do najzna-komitszych rodów �wiata egejskiego.

Koñcz¹c nasze poszukiwania protoplasty macedoñskiej rodziny kró-lewskiej, warto jeszcze raz przygl¹dn¹æ siê li�cie przodków Aleksan-dra I przytoczonej przez Herodota: �Aleksander by³ synem Amyntasa,Amyntas synem Alketasa, a ojcem Alketasa by³ Areopos; tego ojcemby³ Filip. Filipa ojcem Argajos, wreszcie Argajosa ojcem Perdikkas, któryzdoby³ panowanie�40. Pó�niej do tego zestawienia, o czym ju¿ by³a mowa,dodano jeszcze Karanosa, który zosta³ ojcem Perdikkasa. Je¿eli w takisam sposób na listê zosta³ wprowadzony Perdikkas, to wcze�niej za pro-toplastê rodu móg³ byæ uwa¿any Argajos. Ród musia³by nazywaæ siêArgiadzi (Argiades).

Nie znamy ¿adnej opowie�ci o pocz¹tkach pañstwa lub za³o¿eniudynastii, której bohaterem by³by Argajos. Byæ mo¿e wynika to z faktu,¿e postaæ ta na tyle wcze�nie straci³a status protoplasty dynastii, ¿e opo-wie�ci takie nie zosta³y utrwalone na pi�mie. Nie jest to jednak zupe³nie

28 S³awomir Sprawski

anonimowa postaæ. Pisz¹cy w II wieku n.e. Poliajnos, który sam uwa¿a³siê za Macedoñczyka, otwiera swoj¹ ksiêgê Podstêpów wojennych (Stra-

tegemata) opowie�ci¹ o tym, jak Argajos pokona³ Galaurosa, w³adcêiliryjskich Talauntynów. Nie maj¹c wystarczaj¹cych si³, Argajos poleci³dziewczêtom macedoñskim zgromadziæ siê z tyrsami w rêkach na szczy-tach wzniesieñ, by z daleka nieprzyjaciel wzi¹³ je za wojownikówz w³óczniami. Gdy Talauntynowie uciekli, �Argajos w podziêce za zwy-ciêstwo odniesione bez walki zbudowa³ �wi¹tyniê Dionizosowi Pseu-dandrowi (Fa³szywemu mê¿czy�nie) i poleci³, ¿eby dziewczyny, któreMacedoñczycy nazywali Klodonkami, zwaæ odt¹d z powodu na�lado-wania przez nie mê¿czyzn � Mimallonkami�. W opowie�ci mamy doczynienia z odwróceniem ról spo³ecznych � motyw ten pojawia siê czê-sto w greckich mitach towarzysz¹cych rytua³om przej�cia z dzieciñstwado doros³o�ci. Bez w¹tpienia Poliajnos wykorzysta³ mit aitiologiczny,czyli wyja�niaj¹cy genezê, w tym wypadku genezê kultu Dionizosaz przydomkiem Pseudandros. Poniewa¿ jest to pojedyncza wzmianka,a kult po�wiadczony jest dopiero w czasach rzymskich, trudno powie-dzieæ, kiedy powsta³a ta opowie�æ41. Musia³ jednak istnieæ powód, dlaktórego to w³a�nie Argajosowi przypisano ustanowienie w Macedoniikultu Dionizosa Pseudandra. Byæ mo¿e mamy tu do czynienia z echemtradycji o pocz¹tkach dziejów Macedonii, w której Argajos odgrywa³kluczow¹ rolê.

Podobnie jak w przypadku Perdikkasa, nie wiemy, czy Argajos by³postaci¹ historyczn¹ i kiedy pojawi³ siê na li�cie macedoñskich królów.Zreszt¹ pierwszym w³adc¹, co do którego mo¿emy mieæ tak¹ pewno�æ,jest dopiero Amyntas, ojciec Aleksandra I42. Jednak i on w relacji Hero-dota pojawia siê bardziej jako wspomnienie ni¿ realnie dzia³aj¹cy w³ad-ca. Ta sytuacja nie musi dziwiæ, gdy¿ kariera Argeadów jako przywódcówMacedonii mog³a siê zacz¹æ niewiele wcze�niej. Badania prowadzonena cmentarzysku w Verginie, czyli w miejscu staro¿ytnego miasta Ajgaj,pokazuj¹, ¿e istotne zmiany zasz³y tam oko³o po³owy VI wieku p.n.e.Wtedy to zosta³a wydzielona czê�æ, gdzie chowano zmar³ych o wy¿szymstatusie spo³ecznym, na co wskazuje bogate wyposa¿enie ich grobów.Byæ mo¿e zmiany te s¹ odbiciem procesów politycznych, których g³ów-nym elementem by³o przejêcie przywództwa w lokalnej spo³eczno�ciprzez ród nazwany pó�niej Argeadami. W�ród dziewiêciu grobów od-

29Perdikkas i kozy. W poszukiwaniu protoplasty rodu Argeadów

nalezionych w tej czê�ci cmentarza szczególn¹ uwagê zwraca pochó-wek kobiety zmar³ej oko³o 500 roku p.n.e., który szczê�liwie uszed³uwadze rabusi. Zmar³a zosta³a pochowana w szatach bogato zdobio-nych z³ot¹ foli¹ oraz w kosztownej bi¿uterii. Przypuszcza siê, ¿e mog³abyæ ¿on¹ króla Amyntasa43. Niestety nie znamy jej imienia i nie znamy¿adnego wydarzenia z jej ¿ycia. Chocia¿ wiemy, ¿e by³a, pozostaje dlanas jeszcze bardziej tajemnicza ni¿ jej ma³¿onek. Niew¹tpliwie prze-pych, z jakim zosta³a pochowana, wskazuje na bogactwo i wysok¹ po-zycjê spo³eczn¹, jak¹ osi¹gnê³a ona sama i jej rodzina. Byæ mo¿e by³amatk¹ nastêpcy tronu, który okaza³ siê faktycznym budowniczym pañ-stwa macedoñskiego. Prawdziwa historia Macedonii zaczyna siê bowiemdopiero od Aleksandra.

30 S³awomir Sprawski

Przypisy

1 Macedoñskiej dynastii po�wiêci³ profesor Aleksander Krawczuk ksi¹¿kê Ród Argea-

dów. Filip i Aleksander, w której skoncentrowa³ swoj¹ uwagê na postaci Filipa II. Ksi¹¿kaukaza³a siê równo trzydzie�ci lat temu, w roku sze�ædziesi¹tych urodzin Profesora.

2 Hdt. VII 204, VIII 131.3 Na temat Aleksandra I zob. Sprawski 2010a.4 Hdt. V 22. Cytaty pochodz¹ z wydania: Herodot, Dzieje, t³um. K. Kumaniecki,

oprac. R. Turasiewicz, Biblioteka Narodowa seria II, tom 252, Wroc³aw�Warszawa�Kraków 2005.

5 Paus. II 18.7, 38.1; Apollod. Bibl. 2.8.2.6 Hdt. VIII 137�139.7 Hdt. IV 5�6.8 Greenwalt 1985. Zob. te¿ Kleinknecht 1966: 134�146.9 S³ownik A Lexicon of Greek Personal Names (vol. III.A) dla ca³ej epoki staro¿yt-

nej notuje tylko jedn¹ osobê z Peloponezu nosz¹c¹ imiê Perdikkas.10 Hammond 1972: 425�246. Na temat pocz¹tków pañstwa macedoñskiego zob. te¿

Sprawski 2010b.11 Diod. 7.16 = Const. Exc. 4, p. 274.12 Just. VII 213 Hammond 1999: 19�28.14 Borza 1989: 80�84. Zob. te¿ Borza 1982. Tezê o pochodzeniu dynastii z Argos

odrzuca równie¿ Hatzopoulos (2003: 212�218), chocia¿ dostrzega w opowie�ci o Perdik-kasie unikalne �wiadectwo mówi¹ce o pocz¹tkach pañstwa macedoñskiego. Odniesie-nia do Perdikkasa jako pierwszego w³adcy Macedonii panuj¹cego w po³owie VII wiekup.n.e. mo¿na znale�æ w pracach greckich archeologów � Vokotopoulou 1996: 12; Kara-mitrou-Mentesidi 2008: 275; Zachos 2010: 39.

15 Harder 1985: 131�137.16 Wersjê tê przekaza³ pisz¹cy w III wieku Porfiriusz z Tyru. Cytat z jego niezacho-

wanej pracy przekaza³ Euzebiusz z Cezarei � Euseb., Chron. 1 p. 227 (ed. Schoene).17 Vita Euripid. 21�25.18 Archelaos jest wspominany przez pó�niejszych autorów (np. Hyginusa i Diona

Chryzostoma), którzy czerpali z w¹tków mitycznych opracowanych przez Eurypidesa �Hyg., Fab. 219.5; Dion Chrys. 4.71.

19 Diod. 7.16; Theopomp., FGrH 115 F 393; Just. 7.1.7; Satyrus, FGrH 631 F1;Sync., Eccl. Chron. 316.

20 Plut., Alex. 2 (t³um. M. Bro¿ek).21 Hesych., s.v. karannos. Hammond, Griffith 1979: 12. Karenos � Hdt. VII 173. Na

temat tytu³u Cyrusa M³odszego zob. Xenoph., Hell. 1.4.1; Briant 2002: 19 i 981. W na-uce istnieje spór co do perskiej genezy niektórych instytucji macedoñskich. Zob. Ol-brycht 2010: 345�346. O przyk³adach perskich wp³ywów na macedoñsk¹ kulturê mate-rialn¹ i duchow¹ pisze Paspalas 2006: 90�120.

22 Greenwalt 1985: 43�49.

31Perdikkas i kozy. W poszukiwaniu protoplasty rodu Argeadów

23 Thomas 1989: 180.24 Just. 7.1.7; Satyrus, FGrH G31 F 1.25 Dascalakis 1965: 97�98. Zob. przyp. 14.26 Thuc. II 99.27 Greenwalt 1985: 43�49; Patterson 2010: 172.28 Liampi 2010: 63�65.29 Prestianni Giallombardo, Tripodi 1996: 312�328; Caccamo Caltabiano 2007:

762�772.30 Raymond 1953: 49; Dahmen 2010: 48.31 Strab. (329) 7, fragm. 11; Paus. 7.8.9; App., Maked., fragm. 2; Athen. 14.659.32 App., Syr. 63; Thuc. 4.83.1; Hammond, Griffith 1979: 27�31; Haztopoulos 1996:

105; Hatzopoulos 2011: 47.33 Bousquet 1988: 14�16.34 App., Syr. 63; Just. 7.1.7; Stephan., s.v. Argeu.35 Justinus 17.3.1.36 Homer, Il. 16.417; Pindar, fragm. 120. Zob. moje komentarze do Nikomedes of

Akanthos, Brill�s New Jaocby 772 F 1 oraz Anonymos, Brill�s New Jacoby 776 F 2.37 Thomas 1989: 180�182; Patterson 2010: 170�173.38 Dem. 9.31; 19.327.39 Hdt. VIII 144.40 Hdt. VIII 139.41 Polyaen. 4.1 (t³um. M. Borowska). Na temat ró¿nych aspektów kultu Dionizosa

Pseudandrosa w Macedonii zob. Greenwalt 1987: 51�53; Hatzopoulos 1994: 73�75;Christeesen, Murray 2010: 432.

42 Hdt. V 17�20, 94.43 Kottaridi 2004: 139�147.

32 S³awomir Sprawski

Bibliografia

Borza E. (1982): Athenians, Macedonians, and the Origins of the MacedonianRoyal House, Hesperia Supplement 19: 7�13.

Borza E. (1989): In the Shadow of Olympus. The Emergence of Macedon,Princeton, New Jersey.

Bousquet J. (1988): La stèle des Kyténiens au Létôon de Xanthos, REG 101:12�53.

Briant P. (2002): From Cyrus to Alexander: A history of the Persian Empire,Eisenbrauns.

Caccamo Caltabiano M. (2007): The �knights� on the Coins of Alexander I,Ancient Macedonia 7: 759�772.

Christeesen P., Murray S. (2010): Macedonian Religion, [w:] J. Roisman,I. Worthington (eds.), A Companion to Ancient Macedonia, Oxford: 428�445.

Dahmen K. (2010): The Numismatic Evidence, [w:] J. Roisman, I. Worthington(eds.), A Companion to Ancient Macedonia, Oxford: 41�62.

Dascalakis A. (1965): The Hellenism of the Ancient Macedonians, Thessaloniki.Greenwalt W.S. (1985): The Introduction of Caranus into the Argead King List,

GRBS 26: 43�49.Greenwalt W.S. (1987): Argaeus in the Macedonian Religious Tradition, AHB

1: 51�53.Hammond N.G.L. (1972): A History of Macedonia, vol. I, Oxford.Hammond N.G.L. (1999): Staro¿ytna Macedonia. Pocz¹tki, instytucje, dzieje,

prze³. A.S. Chankowski, Warszawa.Hammond N.G.L., Griffith G.T. (1979): A History of Macedonia, vol. II

(550�336 B.C.), Oxford.Harder A. (1985): Euripides� Kresphontes and Archelaos. Introduction, Text

and Commenatry, Leiden.Hatzopoulos M. (1994): Cultes et rites de passage en Macedonie, Athenes.Hatzopoulos M. (1996): Macedonian Institution under the Kings: A Historical

and Epigraphical Study (MELETHMATA 22), vol. 1�2, Athens.Hatzopoulos M. (2003): Herodotos (8.137-8), the Manumissions from Leuco-

petra, and Topography of the Middle Haliakmon Valley, [w:] P. Derow,R. Parker (eds.), Herodotus and his World. Essays from Conference in

Memory of George Forrest, Oxford: 203�218.Hatzopoulos M. (2011): Macedonia and Macedonians, [w:] R.J. Lane Fox,

Brill�s Companion Ancient Macedon. Studies in the Archaeology and His-

tory of Macedon, 650 BC � 300 AD, Leiden: 43�49.

33Perdikkas i kozy. W poszukiwaniu protoplasty rodu Argeadów

Karamitrou-Mentesidi G. (2008): Upper Macedonia. Written Sources and

Archaeological Sites, [w:] Diktiki Makedonia � History and Culture of

Western Macedonia, Athina: 23�34, 275�280.Kleinknecht H. (1966): Herodotus und die makedonische Urgeschichte, Hermes

94: 134�146.Kottaridi A. (2004): Lady of Aigai, [w:] D. Pandermalis (ed.), Alexander the

Great. Treasures from an Epic Era of Hellenism, New York: 139�147.Lane Fox R.J., ed. (2011): Brill�s Companion Ancient Macedon. Studies in the

Archaeology and History of Macedon, 650 BC � 300 AD, Leiden.Liampi K. (2010): Macedonia until the time of Philip II, [w:] C. Zachos,

K. Liampi, D. Tsangari (eds.), Alexander the Great. From Macedonia to the

edge of the World, Athens: 53�79.Olbrycht M.J. (2010): Macedonia and Persia, [w:] J. Roisman, I. Worthington

(eds.), A Companion to Ancient Macedonia, Oxford: 342�369.Paspalas S. (2006): The Achaemenid Empire and the Northwestern Aegean,

Ancient West and East 5: 90�120.Patterson L.E. (2010): Kingship Myth in Ancient Greece, Austin.Prestianni Giallombardo A.M., Tripodi B. (1996): Iconografia monetale

e ideologia reale macedone: I tipi del cavaliere nella monetazione di Ales-sandro I e di Filippo II, REA 98: 311�355.

Raymond D. (1953): Macedonian Regal Coinage to 413, New York.Roisman J., Worthington I., eds. (2010): A Companion to Ancient Macedonia,

Oxford.Sprawski S. (2009a): Nikomedes of Akanthos (772). Brill�s New Jacoby. Editor

in Chief: Ian Worthington (University of Missouri-Columbia). Brill 2009.Brill Online. Jacoby Scholars. 02 November 2009 http://www.brillonline.nl/subscriber/entry?entry=bnj_a772.

Sprawski S. (2009b): Anonymus (776). Brill�s New Jacoby. Editor in Chief: IanWorthington, (University of Missouri-Columbia). Brill 2009. Brill Online.Jacoby Scholars. 02 November 2009 http://www.brillonline.nl/subscriber/entry?entry=bnj_a7726.

Sprawski S. (2010a): Medismos Aleksandra I Filhellena, [w:] E. D¹browa,M. Dzielska, M. Salamon, S. Sprawski (red.), Hortus Historiae. Ksiêga pa-

mi¹tkowa ku czci profesora Józefa Wolskiego w setn¹ rocznicê urodzin,Kraków: 71�90.

Sprawski S. (2010b): Early Temenid Kings to Alexander I, [w:] J. Roisman,I. Worthington (eds.), A Companion to Ancient Macedonia, Oxford: 127�144.

34 S³awomir Sprawski

Thomas R. (1989): Oral Tradition and Written Records in Classical Athens,Cambridge.

Vokotopoulou J. (1996): Macedonia � Geographical and Historical Outline,[w:] J. Vokotopoulou (ed.), Macedonians. The Northeren Greeks. October 1,1996�March 31, 1997, Florida International Museum St. Petersburg, Athina.

Zachos K.L. (2010): Aeakids and Temenids, [w:] Alexander the Great: from

Macedonia to the edge of the world / Alpha Bank Numismatic Collection,Athina: 25�51.

Perdiccas and the goats. In search of the progenitor of the Argead

Dynasty

We have only fragmentary knowledge about the Macedonian dynastic tra-dition. The surviving mentions by various authors name at least three menwho were identified as the founders of the first Macedonian dynasty, calledthe Argeads or Temenids. Whereas Archelaos is universally believed to bea figment of Euripides� poetic imagination, many researchers consider thestories about Perdiccas and Caranus to be echoes of true events. Excessivetrust that some researchers place in these accounts is mainly due to the factthat they emphasise the Peloponnesian origins of the Macedonian royal fam-ily, and are therefore used as an argument in the heated dispute about theethnic identification of the Macedonians. Leaving this discussion aside, theauthor argues that the Macedonian kings did not try to maintain one genea-logical tradition, but were prepared to introduce alternative versions, de-pending on current needs. The way genealogies were built, by introducingnew figures who formed links to other aristocratic families, seemed to bemuch the same in the whole Greek world, and the Macedonians were by nomeans exceptional in this regard. There are reasons to believe that there hadbeen other, quickly abandoned, versions of the tradition, which named pro-genitors other than Perdiccas, Caranus or Archelaos.