Amoeiro:

patrimonio, paisaxe e tempo

Organización

Financiación

Autoría dos pósters

Coordinación

Deseño

Laboratorio de Patrimonio, Paleoambiente e Paisaxe (USC)Laboratorio de Patrimonio (CSIC)Concello de Amoeiro

Xunta de Galicia, Consellería de Economía e Industria, Dirección Xeral de I+D+iIN.CI.TE

Marco García QuintelaCésar González GarcíaMartina González VeigaYolanda Seoane Veiga

Martina González VeigaYolanda Seoane Veiga

Anxo Rodríguez Paz

Exposición permanente

CONCELLODE

AMOEIRO

E-m

Páxina Web

ail

http://www.usc.es/gl/investigacion/proxectos/amoeiro/index.html

patrimonio.amoeiro@usc.es

Máis dunha década traballando en Amoeiro

OS COMEZOS...Durante o seguimento arqueolóxico daconstrución do gasoduto Pontevedra-Ourense foron localizados no concello deAmoeiro varios xacementos prehistóricos.Entre eles destaca a estación de gravadosrupestres da Ferradura, ademais dos castrosde A Zarra e Coto do Castro, que delimitan ochao onde se atopan os gravados.

TRABALLO DE CAMPOA partir de 1997 comezaron unha serie deinvestigacións na estación de petroglifos daFerradura, que revelaron o caracterarqueoastronómico do conxunto.

ESCAVACIÓNSA primeira escavación realizouse no ano

2003 na Pedra das Ferraduras.Posteriormente, en maio do 2009, tamén seabriron dúas sondaxes en fronte do abrigo

do Raposo e da Ferradura 7.

NO PRESENTE......temos en marcha o proxecto

, aprobado pola Xunta de Galicia no ano 2008, cunha duraciónde tres anos. Con el preténdese realizar un plan de xestión de tódolosbens patrimoniais do concello co fin último de colaborar nodesenvolvemento socioeconómico e cultural da zona.

Xestión integral do patrimonio cultural deAmoeiro

Tamén se levaron a cabo estudosetnoarqueolóxicos sobre a apropiación polacomunidade local da cultura materialcastrexa, xa que se atoparon numerosas pezasde escultura castrexa reutilizadas en variasconstrucións da zona.

Ademais destaca o xacemento dasPereiras, de orixe romana, que tivoocupación na Al ta Idade Media,probablemente na época sueva ou hispanovisigoda. Suponse que é un xacementorelacionado con actividades agrícola-gandeiras e pastoriles. Entre o numerosomaterial atopado destaca un fornocerámico de dúas pezas e un broche decinto en bronce.

Con estas escavacións tratamos deatopar estruturas relacionadas cos

petróglifos. Isto ten como finalidade poderdatalos e comprobar o momento de

realización destes gravados.

30 Km

N

Vigo

Pontevedra

Santiago

A Coruña

Ourense

Ferrol

Lugo

Concello de Amoeiro

Relevo castrexo reutilizado na capela do Formigueiro

Broche das Pereiras

CONCELLODE

AMOEIRO

Yolanda Seoane Veigayolanda.seoane-veiga@iegps.csic.es

O patrimonio cultural de Amoeiro

O patrimonio cultural do concello de Amoeiroconserva pegadas de tódalas etapas do pasadoque contribúen a formar unha paisaxe decaracterísticas excepcionais.

Ademais, podemos atopar xacementospaleolíticos, túmulos ou petróglifos. Estes últimosdestacan debido á escaseza de gravados naprovincia de Ourense.

A arquitectura popular en pedraperviviu ata os nosos días, distodan fe os abondosos hórreos,

lavadoiros, eiras, fornos, cruceiros,etc... espallados por todo o

concello.

O concello segue a conservar un entorno naturalprivilexiado, grazas ao bo estado do patrimonionatural e a que o impacto no medioambientenon é grave.

Existen zonas, coma a zona da Ferradura e a deMonte Rodeiro, onde podemos atopar gran

cantidade ou variedade de xacementosarqueolóxicos.

Aínda que a paisaxe rural non se librou dosprocesos de abandono e cambio propiosdoutras zonas de Galiza, hoxe en día ségueserecoñecendo unha organización do territoriobaseada nunha economía campesiña.

O poboamento da zona ten un marcadocarácter rural e está definido por

concentracións de pequenos núcleos depoboacion.

Relevo reutilizado en Fontefría

Figura de cabeza de posible orixe castrexa

atopada nunha casa en San Xiao

O concello de Amoeiro reúne oito pazos,herdados das fidalguías da época moderna,ademais de numerosas fortificacións, como a doCastelo do Formigueiro, das que hoxe en día só seconservan algúns restos. Debido á abundanciadestas construcións a comarca recibía na IdadeMedia o nome de “Castela”.

Dentro do patrimonio eclesiástico destacan asigrexas románicas, como a de San Pedro deTrasalba, entre un gran número de construciónsrelixiosas.

Da época castrexa consérvanse varios castros, perodestaca sobre todo o relevo de Formigueiro, o deFontefría e os diversos restos do lugar de San Xiao, todoseles reutilizados en construcións tradicionais.Do periodo romano atopamos varias aras adicadasaos O xacemento das Pereiras tivo unprimeiro uso durante a época romana e perviviu ata aAlta Idade Media.

Lares Viales.túmulos

petróglifos

xacemento tardorromano das Pereiras

Zona de Monte Rodeiro

IgrexasCapelasCasas rectoraisCruceirosPetos de ánimasHorreos e cabaceirosEirasFontes, lavadoiros e bebedeirosFornosPazosCasas tradicionais e adegasMuíñoOutros

1858

122

295

1278

217

12

Xacementos paleolíticosTúmulosPetróglifosCastrosXacemento romano-medievalSartegos e sepulcrosAras romanasPedras decoradas castrexas

23

3031826

s

CONCELLODE

AMOEIRO

Yolanda Seoane Veigayolanda.seoane-veiga@iegps.csic.es

representación simbólicade eventos, conceptos e obxectos astronómicos

cosmoloxía tradicionale a aplicación cerimonial de tradicións astronómicas

calendarios observación práctica

orientación astronómicade tumbas, templos, santuarios e centros urbáns

A orientación das tumbas megalíticas (esquerda: anta grande doZambujeiro, Évora, Portugal) parece estar relacionada coa saídaou a posta do sol ou a lúa, tal vez en datas importantes para ascomunidades que as construíron. O estudo destas orientaciónsdános información valiosa para entender a motivación daconstrución destes monumentos.

As igrexas medievais tamén teñen orientacións para as calesfacían falla certos cálculos astronómicos. A Saint Chapel (dereita,París) está orientada de tal maneira que en certos días do ano o solilumina uns paneis indicados. Estes paneis contan pasaxes bíblicase eran o medio de ensinar estas pasaxes ao futuro rei.

As orientacións dos monumentos son un elemento importante áhora de planificar o mesmo. Así, por exemplo os romanos dabanespecial importancia á correcta orientación das súas cidades,con rituais específicos á hora de sentar ás liñas maestras dasmesmas.

Fasti Caeretani, fragmento dun calendario de épocaImperial Romana (~24 a. de C.). Aparecen os cincoprimeros meses do ano. Este calendario segue areforma introducida por Xulio César.

A arqueoastronomía é o estudointerdisciplinario da astronomía na prehistoria,no mundo antigo e tradicional, no marco doseu contexto cultural abarcando os seguintes

temas:

Arqueoastronomía

O “Caracol” en Chichen Itzá (México), foiprobablemente empregado polos sacerdotesmaias para a observación de certas estrelas eplanetas, tal e como se pode deducir da súacomplexa estrutura.

O gran cervo da Laxe dos Carballos en Campo Lameiro (Pontevedra),segundo recentes investigacións podería conter unha representaciónsimbólica do ciclo de tres anos. Este ciclo é o máis sinxelo para axustaros movementos do sol e da lúa e pode ser a base para un sistemacalendárico celta.

Para os exipcios o ceo, as estrelas e os planetas teñen unha parte importante namitoloxía e nos rituais mortuorios. Neste teito da tumba de Senenmut aparecenrepresentadas algunhas constelacións e planetas, así como o sistema decomputo do paso do tempo nocturno a través das estrelas decanais.

César González Garcíac.gonzalezgarcia@uam.esCONCELLO

DEAMOEIRO

Arqueoastronomía na Ferradura

A Zarra, solsticio de veránA Ferradura 1 febreiro,festa celta de media estación

roO Raposo (A Ferradura),solsticio de inverno

Na zona da Chan da Ferradura, na parroquia deTrasalba (Amoeiro), atópase unha

outroselementos da paisaxe en momentos clave do ciclo do

sol ao longo do ano.

gran concentraciónde rochas con gravados (unhas trinta). A maior parte só

teñen pequenas coviñas pero tres delas destacanespecialmente por estar aliñadas co sol e con

O “abrigo do raposo”, no centro da chan, presentaun gravado difícil de identificar que se ilumina nosdías do solsticio de inverno cando o sol se pon sobreo cumio do monte de San Trocado. Tamén seilumina, pero cara á media tarde, en torno aosequinoccios (inicio de primavera e outono).

A rocha chamada “A Ferradura” estáateigada de gravados, posiblemente dedistintas épocas entre o ano 1000 a.C. e entorno ao cambio de era. Destacan, sobretodo, as figuras de pés gravados.

A Ferradura presenta unha fenda na parte superiorpor onde pasa o sol os últimos días de xaneiro eprincipios de febreiro. Nese momento o sol ponseencima do castro de San Cibrán de Lás.Inversamente, en torno ao primeiro de maio, candonace por Coto do Castro, tamén atravesa a mesmafenda. Estas dúas datas coinciden con dúas daschamadas festas celtas de media estación: corentadías despois dos equinoccios ou solsticios, enconcreto “Imbolc” correspondente ao primeiro defebreiro, e “Beltaine”, correspondente ao primeiro demaio.

O Coto da Zarra, na caída sobre o río Barbantiño,presenta unha rocha que sobresae da ladeiranorte, formando una especie de anel cun gravadono interior.

O gravado da Zarra ilumínase na postade sol do solsticio de verán, aínda que osol non está sobre ningún elementonatural ou arqueolóxico importanteidentificado ata o de agora.

CONCELLODE

AMOEIRO

Marco García Quintelamarco.garcia.quintela@usc.es

CONCELLODE

AMOEIRO

ocasosolsticio ver.

Barb

an

tiñ

o

S. Cibrán de Las

S. TrocadoMiño

O Raposo

A Ferradura

Coto doCastro

ocasosolsticio inv.

ocaso1 feb. 1 nov.ro ro

Formigueiro

A Zarra

Esquema das aliñacións arqueoastronómicasdetectadas entre as rochas con gravados daFerradura e os castros dos arredores.

Arqueoastronomía no Castro de San Cibrán de Lás

Croa de San Cibrán,solsticio de verán

No castro de San Cibrán deLás, a porta monumental dacroa está orientada cara aosolsticio de verán. Estaorientación

porque a porta e máisancha que a murallaformando o chamado “corpode garda”. Porén, reafirma aimportancia das aliñaciónssolares dos gravados daFerradura.

non coincide coaorientación das rúas docastro,

Ademais, na croa atopáronse inscriciónscon dedicatorias a deuses, algúns connomes celtas (SADU ULADU, que significa:“Señor Soberano”).

Este conxunto de feitos non pode ser froito do azar.Reflicte unha lectura da paisaxe por parte da

xente da idade do ferro de cultura (parcialmente)celta, que vencellaron estes sitios coa celebraciónde festas ou reunións de tipo relixioso, político ou

xurídico (ou todo máis ou menos mesturado).

QUE SIGNIFICAN ESTAS ALIÑACIÓNS?

Marco García Quintelamarco.garcia.quintela@usc.es

Debuxo cedido por cortesíade Terra Arqueos S.L.

Outros exemplos arqueoastronómicos

Modos de ver:Os arqueólogos estudan obxectos traballados pola man do home.Os arqueoastrónomos estudan a colocación destes obxectos enrelación cos astros e co horizonte.

fotografía do horizonte visto dendeo farallón de Peñalba de Villastar

Planta do farallón dePeñalba de Villastar.Só hai gravados einscricións antigasna parte sureste.

O farallón rochoso de Peñalba de Villastar (10 km ao sur de Teruel)está cheo de gravados e de inscricións antigas.

perfil horizonte, altura +300%

Orto luna, lunasticio maior surOrto solsticio de invernoOrto 1 nov.ro

Cervo ¿lunar? DIVI sur lunasticio maior sur

¿Sol? DIVI norte solsticio inverno

Observacións nos petróglifos deCampo Lameiro (Pontevedra),datados na Idade do Ferro, amosanrelacións comparables, aínda que asformas da cultura material sondiferentes.

O gran cervo do petróglifo de Laxedos Carballos alíñase cunhasinscricións latinas situadas en puntosdo horizonte por onde nace o sol nosolsticio de inverno e a lúa nolunasticio maior sur.

Entre o 1º de novembro e o 1º de maio transcurre a‘metade escura’ do ano celta. O solsticio de inverno étamén un momento cumio deste calendario. As datas

sinaladas nas inscricións complementan asobservacións astronómicas considerando a orientación

xeral da parede rochosa.

No 2005 publicáronse novas inscricións latinas en Peñalba deVillastar indicando a celebración de ritos no solsticio de inverno:

, e a finais de abril:. Puidose comprobar que estas datas teñen

correspondencias astronómicas na paisaxe local.

[À-?]X k(alendas) Ianuarias ([À-?]II k(alendas)Maias)

Peñalba de Villastar (Teruel)

Campo Lameiro (Pontevedra)

CONCELLODE

AMOEIRO

Marco García Quintelamarco.garcia.quintela@usc.es

De Amoeiro ao Laboratorio e de volta a Amoeiro

Non se valora o que non se coñece.A divulgación da cultura científica e unha

ferramenta fundamental para aconservación e difusión do noso

patrimonio.

O noso grupo de investigación xunto coConcello de Amoeiro desenvolve dendecomezos de 2009 un programa de divulgaciónda Cultura Científica.

Introdución á arqueoastronomía

conferencia sobre a ciencia daarqueoastronomía, e dosfenómenos astronómicos que sepoden ver nos xacigosarqueolóxicos do concello.

Camiñando entre estrelas

Coñece o ceo dos teus

antepasados

Visita guiada aos petróglifos daFerradura co fin de observar osfenómenos astronómicos queteñen lugar nos solsticios deverán e de inverno, e de como osinterpretaban os nososdevanceiros.

Descubrindo petróglifos cos

arqueólogos

Os escolares participaron nasimulación dunha escavaciónarqueolóxica a carón dopetróglifo da Ferradura.Asemade puideron aprender asdiferentes técnicas que seempregan no estudo dosgravados rupestres.

Documental divulgativo sobre o

Patrimonio de Amoeiro

actividades

Páxina Web sobre Amoeirohttp://www.usc.es/gl/investigacion/proxectos/amoeiro/index.html

Este programa consta de actividades prácticase didácticas de temática arqueolóxica epatrimonial, e pretende contribuír á posta envalor da riqueza patrimonial de Amoeiro asícomo á concienc iac ión c idadá daimportancia da súa conservación.

CONCELLODE

AMOEIRO

Martina González Veigamartina.gonzalez-veiga@iegps.csic.es