T.C. ANKARA NVERSTES SOSYAL BLMLER ENSTTS TRK DL VE EDEBYATI ANABLM DALI

AHISKA TRKLER(Szl Kltr Balamnda)

Yksek Lisans Tezi

Fatima Devrisheva

Ankara-2006

T.C. ANKARA NVERSTES SOSYAL BLMLER ENSTTS TRK DL VE EDEBYATI ANABLM DALI

AHISKA TRKLER(Szl Kltr Balamnda)

Yksek Lisans Tezi

Fatima Devrisheva

Tez Danman Prof. Dr. Hasan zdemir

Ankara-2006

i

NDEKLER

nsz Ksaltmalar Giri Ahska Adnn Szck Anlam Ahska Neresidir Ahskann Tarihi Gemii a) Eski alarda b) Kpaklar ve Atabekler Hkmeti Dnemi c) Osmanl Dnemi . BLM: Rus gali Ruslarn Ahskay gali a) Ruslarn Ahskaya Yryleri b) Ahska ehrinin D c) Ana Vatandan Ayr Yllar d) Sovyet Dneminde Ahska BLM: Ahskal Trklerin Srgn Edilii 1. Srgn Belgeleri 2. Ahskallarn Srgn Edilmesi II BLM: Ahskal Trklerin Anlattklar 1. Srgn Yollarnda 2. Yeni Yurtta Yaam 3. Anayurt zlemi

iv vi 1 5 6

7 9 12

16 17 18 21 25

27 33

34 44 70

ii

4. Deerlendirme -Gzel Ahska/ 14 Noyabr 1944: Srgn/ Kazaklar Ahskallar nasl karlad/ Tutulmayan szler ve bask/ Stalinin lm ve Ahska Trklerinin gnlk yaam/ Ben Osmanl Trkym/ Kazaka? O da bizim dildr/ Eve gelince Trke syliyerim/ Beklentiler/ Dilekler, Temenniler. IV BLM: Ahskal Trklerin Szl Kltrnden rnekler 1. Nida Ridvanolundan Masallar 1.1 Altun Topi 1.2 Diner-Sylemez 1.3 Mayil Bek 1.4 Haci Kasmn Hekiyas 1.5 Kurnaz Oglan 2. Gller Kamalovadan Ataszleri 3. Madina Hanmn iirleri 4. Ceferinolu Seferden Dualar Sonu Kaynaka ve Kaynak Kiileri Ekler 1. Szlk 2. Belgeler ve evirisi 3. Ahskadan grntler 4. Fotoraflar 5. Haritalar

94

120 120 127 137 147 158 171 178 204 206 213

216 222 236 240 276

iii

zet Abstract

278 281

iv

NSZ Tarihin her dneminde zulme uram ve daha sonra da vatanlarndan uzak yaamaya mahkm edilmi Ahska Trkleri dnyann drt bir yanna dalmlardr. Hazrlanan alma ile bu dram yaayan Ahska Trklerinin nereden geldiklerini, nereye gittiklerini, kkenlerini, kltrlerini, gelenek ve greneklerini, sadece szl gelenekte yaatlan szl kltrn, srgn sebeplerini, srgn yerlerini, zdraplarn yazl hale getirme ve bizden sonraki nesillere aktarma amac gdlmtr. Bunlar herhangi bir inceleme yaplmadan sadece metin eklinde kaydedilmitir. Derleme, 2005 yln Nisan-Austos aylarnda, fotoraf makinesi ile ses kayt cihazn kullanlarak gerekletirilmitir. Bu tezin hazrlanmasnda katks bulunan, yardm eden, bilgilerini bizimle paylaan, Kazakistan; Almat vilayetine bal Candosov, emolgan ve May Kyleri ile Enbeki-Kazak vilayeti Canaar Kynde yaayan Ahskal dede ve ninelerime; zellikle Sefer ASLANOULLARIna, Ganime VEYSELKIZIna, Sdret OSMANOVAya, SULYEVa, Ziya Nida

ABTOLUna,

Heyrullah

RDVANOLUna, Bekir BAYRAMOVa ve ei Tolo HANIMa, srafil DURSUNOVa ve auyev Mehmed KOOLUna ve dierlerine teekkr ederim. Bu arada, alan aratrmas srasnda yardmlarn esirgemeyen, beni her zaman destekleyen biricik Anneme ve benimle birlikte ky ky dolaan kymetli Babama, Naniyeva Meriban LTFKIZIna ve Mamedov slam AVAROLUna

teekkrlerimi sunuyorum.

v

Konunun tespitinden balamak zere, almam srasnda karlatm problemlerin halledilmesinde engin bilgi ve tecrbesiyle kymetli yardmlarn grdm, Sn. Hocam Prof. Dr. Hasan ZDEMRe teekkrm bor bilirim. Fatima DEVRSHEVA Ankara, 2006

vi

KISALTMALAR

Age Ay A.T ABD ev Bkz K NKVD NTV R SSSR T

: ad geen eser : ayn yer : Ahska Trkesi : Amerika Birleik Devletleri : eviren : baknz : Kazaka : Halk ileri Komiserlii : Milli Televizyon : Rusa : Sovyet Sosyalist Cumhuriyetleri Birlii : Trke

GR

Bir milletin bana gelebilecek en korkun, akl almaz, acmasz ve insanlk d bir trajedi, Ahska Trklerinin bana gelmitir. Gnmzde dnyann drt bir yanna datlan/dalan bu halk, altm bir senedir vatan hasretiyle yaamaktadr. Bugn byk bir ksm Kazakistan, zbekistan, Krgzistan gibi Orta Asya lkelerinde, Rusya Federasyonunun eitli blgelerinde ve son olarak da Amerikada bulunmaktadr. Ahska Trklerinin bana gelenleri bu olaylar yaam insanlardan renmek, sonraki nesillere aktarmak ve bu alanda yaplan aratrmalara katkda bulunmak iin byle bir almaya ihtiya duyulmutur. Orta Asyada Kazakistan Cumhuriyeti, Almat vilayetine bal Candosov, emolgan, May kyleri ile Embeki-Kazak vilayetine bal Canaar Kynde yaayan Ahska Trklerinden derlemeler yaplmtr. Bu yerlerde bulunan Ahskal dede ve ninelelerle konuularak, elimizdeki bilgilere sahip olduk. Bu bilgilerin elde edilmesi, balarna gelen feci hadisenin etkisinin hala devam etmesi nedeniyle ok zor artlar altnda gereklemitir. Yaptmz alan aratrmasnda esnek mlakat ve gzlem tekniklerini tercih ettik. Yani insan, samimi bir ortam yaratarak onlarla konumaya almamza ramen, konumak istemeyenler de olmutur. Almat vilayeti, Puty Abaya kynden brahimov Hamza Glaliolu bunun en arpc rneklerinden biridir. kinci Dnya Sava gazisi, 80 yandaki Hamza Dede iki gznden kr olmasna ramen beni ayaa kalkarak karlam ve ok scak davranmt. Fakat ne amala geldiimi

2

renince alayarak: Kzmcan sana ok ey anlatabilirdim, bamdan neler gemedi ki; srgn, sava, alk, lm hepsi vard, ama kusuruma bakma sylemeyeceyim. Artk hibir eyin anlam kalmad. O gnlerde yardmmza kimse gelmedi, el uzatmad, bize sahip kmad. O aclar aklma gelende hep aladm, gzlerimden oldum, imdi de kimseye lazm deiliz. Ne gerei var anlatmama? Brak bende kalsn demitir. Bu durumda syleyecek hibir eyimin olmamasndan dolay ellerinden perek Hamza Dedenin evinden ayrldm. Byle kaderine ksm daha bir ka kii karma kt. Fakat ou sevinerek, genlik gnlerini tekrar hatrlayarak, gzlerinin nnde canlandrarak anlatyorlard bana. Doduu topraklar,

ocukluklarn anlatrken gzlerindeki o sevin, srgn yllarn anlatmaya baladklar zaman da yzlerindeki znt ve ac unutulacak gibi deildir. Nfusunun byk bir ksmn srgn yollarnda kaybeden Ahska halk hasta, yorgun, bitkin ve aile fertlerinin bir ounu kaybetmi olarak zbekistan, Kazakistan ve Krgzistanda zoraki yerleime tabi tutulmular, gittikleri memleketlerde sk bir polis denetimi altnda deta karantinaya alnmlardr. Ahskallarn ou II. Dnya Savanda hayatn kaybetmitir. Kaybetmeyenler ierisinde, aile ocana

dnebilenler, olan bitenlerden habersiz korkun bir gerekle yz yze gelmilerdir. Vatanlarnda, kendilerini askere uurlayan analarn, babalarn, kardelerin

olmadn ve nereye gittiklerini de bilmiyorlard. Tarihin en ar olaylarn yaam olan bu insanlarn, Orta Asya lkelerinde ailelerini arama maceralar da ayr bir aratrma konusudur. Sovyet idaresi, onlarn alktan, hastalktan, souktan ve bakmszlktan lmeleri iin her trl artlar hazrlamt. Bu soykrm sonucu 17 bini ocuk olmak

3

zere 30 binden fazla insan lmtr 1. Buna ramen Ahska Trkleri, ok zor artlar0F

altnda da olsa hayatlarn bugne kadar devam ettirdiler. Trk rf, adet ve ananelerini, dillerini kaybetmeden bu gnlere kadar getirmilerdir. Evlerinde tam bir Anadolu kltr yaanr. Mslmanla sk skya baldrlar. Sovyet Sosyalist Cumhuriyetler Birlii resmi kaytlarnda sadece Ahskallar Trk olarak adlandrlmlardr. Dolaysyla 1926 ylnda yaplan ilk nfus saymnda Ahskallar Trk nfusu olarak belirtilmitir. 1929 ylnda baslan Sovyet Ansiklopedisi kaytlarnda ise Ahska nfusunun %55nin Trklerden olutuu kaydedilmektedir. Ancak, Sovyetler Birliinin 1935-1936 yllarndan itibaren Ahska Trklerini, Trk yerine Azerbaycanl olarak adlandrmaya, hatta okullardaki eitimi Azer Trkesiyle yapmaya balamas; yine bir ksm Trklerin Grc tabiiyetini kabul edip Grc soyadlarn almalar gibi sebeplerden dolay, 1944 ylndaki srgne kadar Ahskada ne kadar Trk bulunduuyla ilgili salkl belgeler ve istatistiklere ulamak mmkn deildir. Ne var ki bu erevede gerek saylarnn 1926 saymnda dahi 137.921in zerinde olduu aktr. 21F

Hi phesiz Ahska Trkleri hakknda verilen istatistiksel bilgiler gerei gstermekten uzaktr. nk en azndan Ahskallarn millet ad birka defa deitirilmi ve bu da yeterince karkla sebep olmutur. rnein 1970 nfus saymnn sonularnda deil, fakat 1979 nfus saymnn istatistiksel ilk geici sonularnda Ahska Trklerinin 1970 ylnda 78.513 olan nfuslarnn 1979da 92.689a ykseldii gsterilmektedir. 32F

1 2 3

Rafatov, [smail] R[amizovi], Meshetiya i Meshi, (Meshler ve Meshet), s. 17. Avar B. Zakir, Tunalp S. Zafer, Ahska Trkleri. Srgnde 50. Yl, s. 9. Devlet, Nadir, ada Trk Dnyas, s. 226.

4

Gnmzde Ahska Trklerinin yaad lkelere gre dalmn gsteren son nfus tablosu da yledir: 1. Azerbaycan: 135000 kii Muhan Blgesi: (Kuba ve Aras nehirlerinin oluturduu gen arasnda) 65000. Kuba Blgesi: 15.000 kii. Bak ve civar: 10.000 kii. Gence-Kazak Blgesi: 20.000 kii. Dier Blgeler: 25.000 kii. Bu nfusun en az 10 000 kadarn, zbekistanda 1989 ylnda Ferganada meydana gelen olaylardan sonra Azerbaycana snm olanlar tekil etmektedir. 2. Kazakistan: 105.000 kii 3. Krgzistan: 3.000 kii 4. zbekistan: 1000 kii. Ahska Trklerinin ou halen, Takent, Buhara, Semerkant gibi byk ehirlerde ve ksmen Namangan vilayetinde oturmaktadrlar. 43F

5. Rusya Federasyonu: zbekistandan g edenlerin nerelere yerletiklerini ve saylarn tam olarak tespit etmek imknsz gibidir. Sadece, Rusya Federasyonuna g edenlerin hangi vilayet ve zerk Cumhuriyetlerde olduu bilinmektedir. Tahmini olarak aadaki gibi bir nfus tablosu ortaya kmaktadr: Kursk vilayeti (Oblast): 2.000 kii. Smolensk vilayeti: 3.000 kii. Belgorod vilayeti: 4.000 kii. Oryol vilayeti: 2.000 kii. Tula vilayeti: 2.000 kii. Rostov vilayeti: 3.000 kii. Riyazan vilayeti: 7.000 kii. Volga Nehrinin Gneyi: 3.000 kii. een-nguetiya: 3.000 kii. Kabartay-Balkar Cumhuriyeti: 5.000 kii. Stavropol

4

Ahska Dergisi, Nisan 2001, 1 say, stanbul 2001, s. 21.

5

(kray) blgesi: 9.000 kii. Krasnodar (kray) blgesi: 15.000 kii. Dierleri: 7.000 kii 5. Toplam: 65.000 kii 64F 5F

Ksacas, Sovyet Birliinin Orta Asya Cumhuriyetlerinde Krm Trklerinin dnda bir de Ahska Trkleri adyla bilinen ikinci bir boyu, srgnde ve dank bir ekilde yaamaktadr ve bunlarn nfusu, baz kaynaklara gre, 300.000in zerindedir. 76F

Rusya Federasyonu, Krasnodar Blgesinde yaayan Ahska Trklerinden kurtulma yolunu, onlar Amerikaya g ettirmekte bulmu. Bugne kadar toplam 90 aile Amerika Birleik Devletlerine g ettirilmi, 200den fazla aile de Amerikaya gitmek iin zorunlu dileke vermitir. 100den fazla aileye gmen vizesi de km durumdadr. Krasnodar blgesinde yaayan Ahska Trklerinden ilk grup, Temmuz 2004de Amerikaya g etmi, yaklak bir yl ierisinde de tamam ABDye g edeceklerdir. Son altm yl ierisinde bu zavall halk, nc kez srgne tabi tutuluyor. yle anlalyor ki SSSRn eski vatandalar artk Rusyaya lazm deildirler. 87F

AHISKA ADININ SZCK ANLAMI Ahska kelimesi, Kitab- Dede Korkutta Ak-Ska kelimesiyle ilikili olup Ak- Kala manasna gelmektedir. Ahska kelimesi, Ahska blgesinin komularnn dillerinde Ahska, Akhr-Kska, Akhal-Kelek, Ak-Ska eklinde kullanlr. Bugn Grcler, Yeni-Kale manasna gelen Akhal-Tsikhe diye bunun kendi dillerinde5 6 7 8

Rusya Cumhuriyetinin kk ky ve kasabalarda yaayanlar. Ahska Dergisi, Nisan 2001, 1 say, stanbul 2001, s. 21. a. y. Gazeta Tureskiy shod (Trklerin Sonu Gazetesi), 2004, internet yoluyla alnan dosya, internet

adresi: http://www.civitas.ru/cgi-bin/pressshow.cgi?code=3998

6

olduunu iddia ederler. Fakat 1578 1582 yllarnda buralar gezip gren ve Osmanl Ordusunun mnisi olan tarihi Gelibolulu Mustafa Ali elebinin, Ak-ehir demekle mehur Akhal-Kelek (Akhal-Kalak) namyla mezkr olan kala diye bugnk Ahskadan bahsetmesi ve dorudan doruya Ak-ehir diye gstermesi, belirttiimiz Grc itikaknn doru olmadn gsterir. 98F

AHISKA NERESDR? Ahska, Trkiyenin kuzeydousunda, Ardahan iliyle snr tekil eden, imdiki Grcistan snrlar iinde yer alan, ok eski bir Trk yurdunun merkezidir. Kuzeyde Borjoma, Gneyde ldr dzlne, Douda Boralya, Batda Acar topraklarna dayanr. 109F

Abastuban, Adign, Aspnza, Ahlkelek, Azgur ve Hrtz gibi nemli yerleim birimleri ile iki yzden fazla kyn merkezi olan Ahska ehrinin yzlm 6260kmdir. Karsa 150 km, Ardahana ise 60 km mesafede olan Ahska, Trkiyenin kuzeydou snrlarna da sadece 12 km uzaklktadr. 1110F

Grcistan Cumhuriyetinin Acaristann blgesi ile Ermenistan Cumhuriyeti arasnda kalan, corafi olarak geni bir alan kaplayan Ahska, Ardahan, ldr ve Posof ile de ortak bir snra sahiptir. Blgede yer alan dalardan AcarAkalsikhe/Meskhetin uzunluu 150 km, ykseklii yaklak 2850 metre, Cavakhet silsilesinin uzunluu 50 km, ykseklii de 3300 metre civarndadr. Bu geni arazi ldr yresinden, Kura nehrinden balayarak Meskhet da boyunca Boralya kadar uzanmaktadr.9

Bayraktar, Rasim, Ahska-ldr Beylerbeylii, s. 16. a. y. Zeyrek, Yunus, Ahska Blgesi ve Ahska Trkleri, s. 9.

10 11

7

1635te bir ksm Ruslarn elinde kalan Meskheti Osmanllar tarafndan ldr Eyaletine merkez yaplr. Blgenin 250 yllk (1578-1828) Osmanl idaresi altnda kald dneme bakldnda, Grcistann bir ksm ile Artvin-oruh ve ArdahanKars topraklarnn da Ahska iinde olduu grlr. Ahska, karl dalar, mermerli kayalar, sk yeil ormanlar, derin dereleri, mor yaylalar, bereketli vadileri, ovalar ile nldr. Kafkasyann iklimine paralel olarak Ahskann iinde bulunduu blgenin iklimi yukar kldka sertleir. Da leminin zorluu, iklimin sertliindendir. Blgede ilkbahar serindir, yaz scak, sonbahar ve k ise olduka souk geer. 1211F

AHISKANIN TARH GEM a) Eski alarda Ahska ve evresine tarihte Mesketya da denilmektedir. Buraya bu ismi veren Mesk/Meskh/Meskhi kavmi hakknda kesin bir bilgiye sahip deiliz. Bu konuda unlar sylenebilir: Mesk kavmi, Nuh Nebi olu Yafesin olu ve Ouzun pederi Mesekten gelen Masagetlere dayanr. 13 Meskler, Kartvelin (Grcistan) gneyinde12F

yaam olan Gogarl (skit) ve Turan yerli Hristiyan halktr. 1413F

Yukar Kr ve oruh boylaryla Ahska blgesinin Trklk tarihi, ok eski asrlara dayanmaktadr. Son Kpaklarn, Grc Kralnn davetiyle gelip

yerlemesinden yzyllarca evvel buralarda Kpak ve Bun-Trklerin yaadna dair cidd haberler vardr. Dou seferine kan Makedonlarn nl kral skender, M. 4.

12

Kazakistan Cumhuriyeti: Ahska Trklerin Gazetesi, AHISKA No-9 (11), Almat, 30 eyll Togan, Ord. Prof. Dr. A. Zeki Velid, Umumi Trk Tarihine Giri, s. 410 Krzolu, Fahrettin, Yukar Kr ve oruk Boylarnda Kpaklar, s. 113.

2001.s. 6-7.13 14

8

yzyl sonlarnda Kafkasyaya geldiinde, ona kar kan kuvvetli bir Trk varlnn olduu anlalmaktadr. Bunlar, Kpak ve Bun-Trk adyla anlmaktadr. 1514F

Fransz bilgini Brosset, Bun-Trklerin Turanl olduunu bildirmektedir. Grc dil bilgini Marr ise, Bun-Trkn otokton/yerli Trk anlamna geldiini yazmaktadr. Bu bilgiler, oruh ve Kr boylarnda, dolaysyla Kafkasyada, Trklk tarihinin, ne kadar eskilere gittii konusunda kesin bir fikir vermektedir. En eski Grc kaynaklarndan biri olan Moktsevay Krtlisada (V. Yzyl), milttan nce V. yzylda Makedonyal skenderin Kafkasyaya geldii srada Kr rma boylarnda Bun-Trklerinin yaad, buralarda drt byk ehrinin ve alnmaz kaleleriyle gl ordularnn varl, bu topraklara daha sonra birbiri ardnca Hunlar, Hazarlar ve Kpaklarn geldii kaytldr. 1615F

Bun-Trkler hakknda bilgi veren bir baka nl tarihi de Gney Azerbaycanl Zehtabdir. Zehtab, skenderin Kafkasyaya geldiinde, BunTrklerle karlatn ve Bun-Trklerin Kr rma sahillerinde yaadklarn belirtir. Grc bilgini Takayavili, bu elleri Trk gstererek, Bun-Trkler, ya Trkler ya da Turanllardr, demektedir. Baz limler, Bun-Trklerini, Hun Trkleri olarak da gsterirler. Grc limleri, Bun-Trklerle Kpaklar arasnda bir farkn olmad grndedirler. Bu da tabidir. nk bunlarn her ikisinin dili, det ve ananesi, din inanlar, hayat vs. ayn idi; her ikisi de Trk idi. Kuman, Krgz, Tatar, Kara Krgz dillerinde bun, soy/nesil demektir. Bun-Trk, Trk soyu, Trk nesli demektir. 1716F

15 16 17

Zeyrek, Yunus, Ahska Blgesi ve Ahska Trkleri, s.11-12. a. y. a. y.

9

Trklerin Ahska dedii ehre, Grcler, Sa-mskhe, Akhalsikhe, Sa-Atabago gibi isimler kullanmaktadrlar. Bunlardan Sa-mskhe Meskhi yurdu, Akhalsikhe Yeni kale, Sa-Atabago Atabek yurdu anlamna gelmektedir. 1817F

b) Kpaklar ve Atabekler Hkmeti Dnemi Kpak, Bat Gktrk topluluklarndan biriydi. Kpaklar 1068de Rus knezlerinin mttefik kuvvetlerini yenerek gney Rusya sahasna yerletiler. Karadenizin kuzeyini ellerinde tuttular. 1080lerde Balka glnden Tuna nehrine kadar uzanan topraklara Kpak Eli/Komania deniliyordu. 1918F

Kpaklarn bir ksm Krmda yerleirken dier bir ksm da daha gneye, Kafkaslara doru indiler. Kpak Elinde daha sonralar Altunordu devleti kurulmutur. Don ve Kuban dolaylarndaki Kuman/Kpak Trklerinin Grclerle yakn mnasebetleri olmutur. Grc Kral 2. David, Seluklulara ve ranllara kar savaacak ordusu olmadndan, Kpak Trklerinin lkesine davet etti (1118-1120). Azak Denizi dousu ve Kafkaslar kuzeyinden gelen 45.000 Kpak ailesi, oruh-Kur rmaklar boylarna yerletiler ve gl bir ordu kurdular. 20 Grcistan, bu ordu19F

sayesinde canland hatta Tiflisi Seluklulardan geri alarak topraklarn Erzurum yaknlarna kadar geniletti. Zamanla Grcistanda Kpak/Kuman unsuru artt. Bu topraklara yerleen ve Grclerle din birlii bulunan Kpak Trkleri, devletin ordu, siyaset ve maliyesinde18

Krzolu, Fahrettin, Kpaklar, s. 154.

Vvedenskiy B. A., Bolaya Sovetskaya Ensiklopediya ( Byk Sovyet Ansiklopedisi), Moskva 1954, T. 38, s. 38.19 20

Zeyrek, Yunus, Ahska Blgesi ve Ahska Trkleri, s. 12. N. Berdzenivili-S. Canaia, Grcistan Tarihi (ev. H. Hayriolu), s. 142

10

ok etkili konuma geldiler. Zamanla glenen Kpak Atabekleri, 1267 ylnda Tiflise ba kaldrarak bamszlk mcadelesi verdiler. Onlarn bu faaliyeti lhanl Hkmdar Abaka Han tarafndan da desteklendi. Bugn Posofta kalntlar bulunan Cak/Caksu kalesi onlarn hatrasdr. 2120F

XV. Yzyln balarnda Ahska Atabekleri Hkmetinin snrlar Azgurdan Kars, Artvin, Tortum, spir ve Erzuruma kadar uzanyordu. Bugnk halk kltrnden de anlalyor ki, Ahska Trkleri ile Posof, Ardahan, Artvin, Ardanu, avat, Yusufeli, Tortum, Narman ve Oltu halk ayn kktendir. Akkoyunlu, Karakoyunlu ve Safev nfusu altnda kalan Ahska

Atabeklerinin topraklar, Lala Mustafa Paa ve zdemirolu Osman Paann Kafkasya Seferi srasnda, Safevlerden alnarak Osmanl lkesine katld (1578). Ahska ehri, yeni kurulan ldr Eyaletinn bakenti oldu. Ahskada, 1595 ylnda saym yaplarak Osmanl Kanunnamesi yrrle kondu. Bu Kanunnamenin yer ald Ahska Tahrir Defterinde geen vergi mkellefi kyl isimlerinden blge halknn Trkl aka anlalmaktadr: Arslan, Ayvaz, Bayndr, Bekr, abuk, Devletyar, Elald, Elalmaz,

Emirhan, Gke, Kantural, Korkut, Murat, Nuraziz, Pirali, ahmurat, Temr, lkmez, Yaral, Yusuf 2221F

Atabek

Ailesinin

siyas

faaliyetlerinden

Grc

tarihiler

de

bilgi

vermektedirler. Bu kaynaklar, Atabek Ailesini Tiflis Krallarna kar gelmelerini hikye etmektedirler: Grcistana gelen Moollara kar savamak zere 1266 tarihinde Tiflise giden Kpak Beyi Cakl Sargis, Grc Kral David tarafndan tutukland. lhanl Kaan Abaka Han, Davide haber gndererek Sargis Beyi serbest21 22

a. y. Zeyrek, Yunus, Ahska Blgesi ve Ahska Trkleri, s. 12-14.

11

brakp kendi yanna gndermesini istedi. Sargis Bey, Abaka Hana, artk Grc ynetiminde yaamayacaklarn ve bamsz olmak istediklerini bildirdi. Abaka Hann desteini alan Atabek ailesi, Grcistandan ayr bir hkmet oldu. Atabek Hkmeti, 310 yl yaam, Anadolunun en uzun mrl Trk Beyliidir. 2322F

1500/1516 yllarnda Artvin, Ardahan, Ahska Beyi bulunan Kpak Atabeki Mirza abuk, 1508de Trabzon Sancak Beyi ehzade Yavuz Selime kendi askeriyle nclk etmi; Bat Grcistann Osmanlya itaatini salamtr. 1514te aldran Seferinde de Osmanl ordusuna gidiinde ve dnnde, srlerle etlik koyun, yzlerce yk ya, bal ve un vererek yardmc olmutur. 2423F

1551 yl baharnda, Erzurum Beylerbeyi bulunan erkes skender Paa, Atabek topraklarndan Ardanu, Ardahan ve avat blgelerini zapt etti. Bu yry srasnda Osmanl snr, Posof-Acara arasndaki Arsyan dana dayanm oluyordu. Bu tarihlerde Atabekli . Keyhsrev, ran Safevlerine (ah Tahmasba) 25 tbi idi.24F

Elinde de Ahska, Ahlkelek, Adign/Kobliyan, Tmk ve Azgur blgeleri bulunuyordu. 1555te Safevlerle yaplan Amasya bar srasnda, Baveriz Kara Ahmet Paa, ran elisiyle ah Tahmasba bir cevapname gndererek, kendisine tbi bulunan Atabek . Keyhsrevin bakent edindii Adign/Altunkalann da Osmanllara tesliminde ihmal olunmamasn bildirdi. Atabeklerin Altunkalasn Osmanllara teslim etmeyen ah, . Keyhsrevin koruyucu Varazay gnderterek Osmanl kalelerine tecavzler yaptrtt. Bu yzden

23

N. Berzenivili-S. Canaia, age. s. 180. Krzolu, Fahrettin, Kpaklar, s. 148. a. y. [ Hkmdarlk zaman 1524-1576 ].

24 25

12

Kanun Sultan Sleyman, ah Tahmasba bir Name-i Hmayun gndererek sert bir ekilde uyard. 2625F

c) Osmanl Dnemi Osmanl padiah . Murad dneminde 27, Dastan, Grcistan ve irvann26F

fethine karar verildi. 1 Ocak 1578de eyhlislmn fetvasn alan Serdar Lala Mustafa Paa, Safevler zerine sefere kt. 5 Austos 1578de Ardahan kalesi gneyindeki ovada konan Serdar Lala Mustafa Paa, buradan yolun zerindeki beylere ve hkimlere birer mektup gndererek Osmanl ordusuna ballk bildirmelerini istedi. 8 Austos Cuma gn ordu Ardahandan kalkt; ldra yakn Begrekhatunda konaklad. O gn, Altunkala hakimesi Atabekli . Keyhsrevin dul kars Dedis medi Hatundan itaatname ile elisi gelip byk olu Manuehr rehin vereceini ve vergi deyeceini arz eyledi. Bu arada elinin tarafndan, Safevlerle yaplacak savan sonunu bekleyip, zayf ve kuvvetli belli olduktan sonra galip tarafa itaati gzettii anlald.2827F

Ordu Ardahandan gerken Ardahan Sancak Beyi Abdurrahman ile Bayburt Alaybeyi Bekir Beyler, kendi askerleriyle Ulgar dan ap Mahmut Han lkesinden o gn Poshof (Posof) merkezi Mere ve akama doru da Ahska yolundaki Vale kalesini fethettiler. Ertesi gn (9 Austos 1578) Ahska, Tmk, Hrtz, ldr ve Ahlkelek kalelerini aldlar. Ordu, Tiflis istikametinde yrmek zere Ardahandan kalkt.

26 27 28

Krzolu, Fahrettin, Osmanllarn Kafkas Ellerini Fethi, s. 246-247. (Hkmdarlk zaman 1574-1591). Bkz: Krzolu, Fahrettin, Osmanllarn Kafkas Ellerini Fethi, s. 288.

13

Safev Tokmak Han, byk bir kuvvetle birlikte gelip, ldr Gl kuzeybatsnda Osmanl ordusuna kar pusuya girdi. O srada karavulda ilerleyen bir Osmanl ordu kolu, Safev kuvvetleriyle karlat. ki ordu arasnda cenk balad. Yalnzca kl ve karg ile yaplan savata, Safev ordusu byk kayplar vererek geri ekildi. Tarihte ldr Meydan Muharebesi adyla geen bu sava, Osmanl ordusunun zaferiyle sonuland.2928F

Zaferin ertesi gn (10 Austos 1578), be-alt bin askeriyle Atabek Manuihr Bey, Serdarn otana trenle gelerek itaatini arz ve Altunkalann anahtarlarn teslim etti. Mslmanl kabul ederek . Atabekli Mustafa Paa adn ald. nce Sancakbeyi sonra da ldr/Ahska Beylerbeyi oldu. evredeki 32 kale de Osmanl lkesine katld. Manuihrn Yusuf29F

Paa

adn

alan

kardei

Greguvar/Gorgora da Oltu Sancakbeylii verildi. 30 Hammer-Purgstall, bu tarih olay anlatrken, Manuihr, itaatnme gndererek hkmetinin kabul edilmesini diledi. Bununla ilgili taahtnme istedi. Lala Mustafa Paa, onun isteklerinin bir ksmn kabul etti. Kendisine Azguru, kardei Greguvara Oltu sancan ve annesiyle dier kardeine de tmar ve kyler verdi.demektedir. 3130F

Bylece Altunkala Atabeklii ile Mahmut Han lkesi/Ahska Beylii topraklarnn fethi tamamlanarak tahririne balad. 1578 gznde merkezi Ahska ehri olan ve adn Lala Paann zafer yerinden alan ldr Eyaleti kuruldu. Kr

29 30 31

Zeyrek, Yunus, Ahska Blgesi ve Ahska Trkleri, s. 17. Uzunarl, Ord. Prof. smail Hakk, Osmanl Tarihi, C. 3, s. 59. Zeyrek, Yunus, age. s. 17.

14

rma balarnda ve oruh boyundaki eski Atabek Yurdu blgeleri de buraya baland. 3231F

Btn Trk boylar gibi bu blgenin Trk ahalisi de, Osmanl fethini mteakip kendi istekleriyle Mslman oldu. Bu tarih gerei kabul etmeyen baz Grc kalemleri, her frsatta zorla slamlatrmadan bahsederler. Bunlardan birisinin kulland ifadeler yledir: 17. yzylda Muhammedin dininin zorla kabul ettirilmesinin yan sra, blgeye youn bir ekilde Trkler ve dier milletler zorla ya da isteyerek yerletirilmitir. 19. yzylda Rus imparatorluunun snrlarna ve ilgi alanna giren bu topraklara, Trkler tarafndan Erzurumdan acmaszca g ettirilen Ermeniler, Cavakheti yaylasna yerletirildiler. 3332F

Ahska, Osmanl Devleti zamannda ldr Eyaletinin bakenti ve nemli bir kltr ve ticaret merkezi idi. Ne yazk ki 1828 ylnda Ruslarn eline den bu ehir, Rus, Grc ve Ermeni ittifakl Hristiyan zulm sebebiyle, Anadoluya doru balayan glerle Trk nfusunun bir ksmn kaybetmitir. Buna ramen, eski bir Trklk blgesi ve tarihi mirasna sahip olan Ahska, Trk kimliini kaybetmedi. 3433F

1828 yl yaznda Rus esaretine dnceye kadar tam 250 sene boyunca, ldr Eyaleti merkezi olan Ahska ehrine, birer sancak olarak u yerler bal idi: Bedre, Azgur, Ahlkelek, Hrtz, Cecerek, Ahska, Altunkale (Kobliyan), Acara (Bu sekiz sancak 16 Mart 1921 Moskova Antlamasyla Ruslara braklmtr, bugn Grcistandadr); Maakhel (Bugn bir ksm Acarada), Livana (Artvin), Yusufeli, Ardanu, merkhev, avat (Bu sancaklar bugn Artvin ilimizdedir), Oltu, Narman,

32 33 34

Krzolu, Fahrettin, Osmanllarn Kafkas Ellerini Fethi, s. 386. Zeyrek, Yunus, Ahska Blgesi ve Ahska Trkleri, s. 18-19. a. y.

15

Kamkhs (Bunlar imdi Erzurumda) Posof, Ardahan, ldr, Gle (Bunlar da imdi Ardahan ilimizdedir) Ahska ve evresinin bu ksa tarihesinden de anlalaca gibi blgede Trklerin varl ok eski tarihlere gitmektedir. Yukarda adlar yazl eski sancaklar/kazalarn halk hl anadilini, yani Trkeyi konuuyor, ayn gelenekleri yayor. Bunlar bugn suni snrlarla ayrlm olsalar da, ayn bedenin paralardr. Ama ne yazk ki, bu tarih gerekler, okul kitaplarmzda yer almadndan, kendi insanlarmzca da unutulmutur! 3534F

35

a. y.

BLM: RUS GAL

Ruslarn Ahskay gali Ruslar, devlet hline geldikten sonra, bilhassa Altunordu Devletinin yklmasyla daima genileyen bir siyaset takip etmilerdi. Bu genileme siyasetinin ana hedeflerinden biri de Kafkasya idi. Genileme dncesi iinde Kafkasyann nemini kavrayan Ruslar, yzyllar boyunca bu blgeden elini ekmemi, malbiyetlerden ylmayarak saysz savalar gze almlard. X. asrdan itibaren Kafkasyay ele geirme mcadelesine devam eden Ruslar, Kafkasya ve Karadeniz kuzeyindeki Trk devletlerinin zeval zamanlarn deerlendirmiler, hazrlamlardr. Kafkasyadaki insan topluluklarn eitlilik arz etmesi, Ruslarn iini kolaylatrmtr. Bu blgede krk eit dil konuulduu sylenir. Bu durum, blgede siyas birlik kurmann ne kadar zor olduunu gsterir. 370F

hatta

birtakm

i

karklklar

kararak,

buna

zemin

1800l yllarn balarnda Avaristan, Bak, Kuba, Derbent, Karaba Hanlklar Ruslarn eline geti. Scak denizlere inmek, Ruslarn tarih lksdr. Bunun iin de hedef Osmanl topraklar idi. Osmanl lkesine giden yol, Ahskadan geiyordu. Bu bakmdan Ahska, ok nemli bir stratejik noktada bulunuyordu.

37

Zeyrek, Yunus, Ahska Blgesi ve Ahska Trkleri, s. 20.

17

Hakikaten Ahskann Ruslarn eline gemesinden sonra air Glalnin 38 yle ah1F

etmesi ok anlamldr: Ahska gl idi gitti Bir ehli dil idi gitti Syleyin Sultan Mahmuta stanbul kilidi gitti. Ahskann dnden sonra Ruslarn hemen hibir direnme ile karlamadan Osmanl topraklarnda, stanbula doru, ok ksa zamanda 500 kilometrelik yol kat etmeleri de Ahskann bir kilit olduunu ortaya koyuyor. 392F

a) Ruslarn Ahskaya Yryleri 1807de Rus Bakumandan Kont Gudovi, byk bir ordu ile Ahskaya yrd. Ancak Ahlkelek nlerinde ar bir yenilgiye urayarak ve birok l vererek darmadank bir hlde geri ekildi. 403F

Gudoviin yerine Kafkasyaya gelen Kont Tormazof, 1810da Kafkasyadaki Hristiyan halklarn birliini salad. Ayn yln aynda byk bir ordu ile Ahskay kuatt. Kahramanca direnen Ahska, Ruslar kuatmay kaldrarak geri ekilmeye mecbur etti.

38

(Ahskal Glali (V-. Yzyl), halk iri. 1828 ylnda Ahska ehrinin Ruslar tarafndan

yaklp yklarak ele geirilmesi ve 1829 ylnda imzalanan Edirne Antlamasyla da Trkiyeden koparlmas zerine ok ili deyiler ve destanlar sylemi. Glali Hoca destanndan iki drtlk: 1 Hey kardalar, size tarif eyliyem/Kanl ya tkerek derdim payliyem/Davrld yuvamz, yd boyliyem/Vay ki harab oldu gzel Ahsha. 2 Bize haram Ahskann ovas/Dailsn Urusun yurdu yuvas/Yetisin arta melekler duvas/Vay ki harab oldu gzel Ahska.) Bkz: slam Ansiklopedisi.39 40

Zeyrek, Yunus, Ahska Blgesi ve Ahska Trkleri, s. 21. Bkz: Baddeley John. F. Ruslarn Kafkasyay stilas ve eyh amil, s. 94-98.

18

Ruslar, 1811 Aralnda Ahlkeleki ele geirdilerse de, 1812 Maysnda imzalanan Bkre Antlamasyla buras tekrar Trkiyeye brakld. . Mahmut devrinde 1826da Yenieri Ocann kaldrlmasyla eitimli asker yokluu balam; Navarin Olay ile de Osmanl donanmas tamamen yok edilmiti. Bu nedenle Osmanl Devletinin asker gc ok zayft; hatta yoktu denebilir. Bu, Ruslar iin iyi bir frsat demekti. Tekrar Ahska zerine yrdler. Bu defa Rus ordularn banda Yermolov vard. Kafkasyada byk katliamlar yapan Yermolov, Kafkasya Mslmanlarna ba ediremedi. 414F

b) Ahska ehrinin D Yermolovdan sonra, 1827de Paskiyevi, Kafkasya Rus ordular

bakumandanlna tayin edildi. ngiliz yazar J. Baddeley, Paskevi iin Eer elinden gelirse ayann altnda ot bitmesine izin vermeyecek kadar zalim birisiydi diye yazmaktadr. 425F

7 Temmuz 1828 tarihinde igal edilen Kars, Temmuzun 15inde Ruslara teslim oldu. 12 Austosta Ahlkelek dt. Artk Ruslarn hedefi Ahska idi. Ahska, ekseriyeti Mslman Trk olan 50.000 nfuslu, zengin ve tabi gzellikleriyle mehur bir ehirdi. kat suru, kudretli bir i kalesiyle birlikte her ev deta bir kale gibiydi. Dou Anadolunun Erzurum ve Trabzondan sonra en nemli ehriydi. J. Baddeley, Ahskallar hakknda u ifadeler kullanmaktadr: Kendi mahall liderleri tarafndan ynetilen Ahskallar, ok savas ve korkusuz, enerjik insanlar olarak n salmlard.41 42

Zeyrek, Yunus, Ahska Blgesi ve Ahska Trkleri, s. 21. Baddeley, John F. Ruslarn Kafkasyay stilas ve eyh amil, s. 197.

19

17 Austos Rus ordusu Ahska ehri nlerine geldi. ehirden be alt kilometre uzaktaki garnizon, Ruslarla iki gn sren kanl arpmalar yapt. Burada stn gelen Rus kuvvetleri, Ahskay kuatmaya baladlar. Ruslarn gelmesini drt gzle bekleyen Yahudi ve Ermeni aznl saymazsak geriye kalan Mslman halk, cesur ve sava insanlardan oluuyordu. Bunlar, kadnlar da dhil olmak zere, hayatlarn, evlerini ve mallarn sonuna kadar savunmaya kararlydlar. Bu insanlar, Ruslara glerek kendilerine olan gvenlerini u ekilde aa vuruyorlard: Siz gkyzndeki skebilirsiniz! Ruslar, 28 Austosta sabaha kar an bir hcuma getiler. ehir toplarla dvld. evredeki binalar atee verildi. Her tarafa yangn paavralar atarak ehrin evlerini yakmaya baladlar. Gen ihtiyar ehir halk byk bir cesaretle savatlar. Kadnlar canl olarak Ruslarn eline gemektense yanan binalara dalarak canl canl yanmay tercih ediyorlard. Bir camide toplanan yzlerce insan diri diri yakld. Rus askerleri bu kahramanca mcadeleyi sindiremiyor, ele geirdikleri insan ocuk dahi olsa acmaszca ldryorlard. 436F

ay

Ahskann

camisindeki

hillden

ok

daha

kolaylkla

Bu etin muharebeler sonra Ahska ehri, 28 Austos 1828 sabah Ruslarn eline dt. Paskiyeviin 44 ad, halk arasnda lanete alnd. ehir yamaland.7F

Ktphaneleri Tiflis ve Petersburgdaki imparatorluk ktphanelerine tand. Bu kanl savata Grcler de aktif olarak Ruslarn safnda yer almaktayd. Hatta Doubayazt Ruslarn eline geince, Grc asll Rus kumandan avavadze, ehrin ktphanesini yamalad. 458F

43 44 45

Baddeley, John F. Ruslarn Kafkasyay stilas ve eyh amil, s. 202-203. ( Feldmareal Prens Paskiyevi Varova Prensi ). Baddeley, age, s. 204.

20

Ahskadan sonra Azgur ve Ardahan dt. 1828in Eyll aynda Ahska/ldr Eyaleti topraklar Ruslarn eline gemi oluyordu. 1829 yl knda Acarallar, byk bir kuvvetle Ahska zerine yryerek ehri kuattlar. Dier bir Acara kuvveti de Karadeniz sahili taraflarnda Ruslara kar harekta girimi ve bozguna uratmt. Tekrar g toplayarak, birka koldan saldrya geen Ruslar, Acarada Hula civarnda birka ky atee vererek geri ekildiler. Ahskaya giden yolu bekleyen Acarallar, Rus kuvvetlerini evirdiler. Ruslar, burada byk kayplar vererek katlar. Ne yazk ki Acarallar dman takip iini gevetip, elde edilen ganimeti paylama derdine dyorlar. Bu frsat iyi deerlendiren Ruslar, Koblyan yolu ile Ahskaya ulatlar. 469F

1829 Maysnda Ardahan ve Acara zerinden Ahskaya doru yryen Trk kuvvetleri, Posofta, Muravyev ve Bourtsefin birleik Rus Kuvvetlerine yenildi. Bundan sonra artk Anadolu yolu Ruslara almt. Haziran 1829da Hasankale, Temmuzda Erzurum Ruslara teslim oldu. On gn sonra da Bayburta girdiler. Bylece Paskiyeviin ordusu Osmanl Devleti topraklarnda 500 kmlik bir yol kat etmiti. Bu savalarn en etin blm Ahskada cereyan etmitir. 4710F

Bylece Acarallarn Ahskay kurtarma giriimi sonusuz kald. 1828 Osmanl-Rus savalarnda, Osmanl tebaas Ermeniler, Rus kuvvetlerinin yannda, eski komularna kar savamlardr. phesiz bunun birinci sebebi, Ruslarn blge halkndan destek araylaryd. Bu destei verecek olan da Hristiyan ahali, bilhassa Ermenilerdi. Nitekim Ruslar, tarih boyunca bu zavall halk, kendi emelleri urunda kullanmay bilmitir.

46 47

Baddeley, s. 210. Baddeley, s. 220.

21

14 Eyll 1829 tarihinde Ruslarla imzalanan Edirne Antlamas gereince sava tazminat yerine- Ahska ve Ahlkelek Ruslara verilmi; Kars ve Ardahandan itibaren dier topraklar Osmanllara braklmt. Bylece Ahskann karanlk devri de balam oluyordu. 4811F

c) Ana Vatandan Ayr Yllar ldr Eyaletinin bakenti Ahskann 1828 savalarnda ana vatandan ayr dmesinden sonra, Osmanl Devletinde eyaletler kaldrlp vilyetler kuruldu. Bu idari taksimatta, ldr Eyaletinin, Oltu, Ardahan ve Ardanu kazalar, Oltu merkeziyle sancak hline getirilerek Erzurum vilyetine baland. ldr, Posof ve Gle de, Ardahan kazasnn birer nahiyesiydi. 4912F

Kdsteki kutsal yerler meselesini bahane eden Ruslar, 3 Temmuz 1853 tarihinde, General Gorakof idaresindeki orduyla Purut rmandan snrmz geerek Bodan ve Eflak igal ettiler. Bu igalle balayan Osmanl-Rus Sava, 30 Mart 1856 tarihinde yaplan Paris Muahedesiyle sona erdi. Tarihte Krm Harbi olarak geen bu savata Osmanl Devleti, Rumeli, Anadolu ve Batum cephelerinde Ruslarla savat. 5013F

Batum cephesinde, yerli ahalinin de desteiyle Ruslara kar ak bir stnlk saland. Ardahan Kumandan Ali Rza Paa, Posofta yerlemi olan Ahskal muhacir nclerin de desteini alarak Ahska zerine yrd. 5 Kasm 1853 tarihinde Trk kuvvetleri, Ruslar pskrtt. Trk askeri, Valede ahali tarafndan sevinle karland. Ne yazk ki, bu cephedeki sava, balangtaki gibi devam48 49 50

Zeyrek, Yunus, Ahska Blgesi ve Ahska Trkleri, s. 24. age, s. 56. Krzolu, M. Fahrettin, 1855 Kars Zaferi, s. 33.

22

etmedi. 19 Kasmda, Azgur Boazn tutmaya alan kuvvetlerimiz bozuldu. Ahskaya doru ilerleyen Rus kuvvetleri, 26 Kasmnda Suhlis ky yaknnda Ardahan tmenini de bozdu. Ahska Bozgunu diye anlan bu malbiyetten sonra askerlerimiz dank hlde Ardahana ekildi. 5114F

Sonu hsranla biten ve ksa sren bu Ahska sevincinden sonra Ruslar, Trklerin geliine sevinip yardmda bulundunuz! diye katliamlar yaptlar, mallarn yamadlar. Ruslar, ayn sebeple, ayn vaheti 1915 ylnda Ardahanda da gerekletireceklerdi. 5215F

Kafkasya, Ruslarla eyh amilin 53 yllarca sren amansz mcadelelerine16F

sahne oldu. Bu mcadeleler, Eyll 1859da amilin aresizlikler iinde teslim olmasyle sona erdi. 1877-1878 Osmanl-Rus Savandan sonra imzalanan Ayastefanos/ Yeilky Antlamasyla Kars, Ardahan ve Batum, sava tazminat yerine Ruslara braklnca, Ahska da, iyice uzaklarda kalm oldu. Ahska ve evresinin arlk Rusyas igalinde geen doksan yllk hayat, zulmlerle doludur. Halkn bir ksm Trkiyeye g etmi, Ar, Mu, orum, Hatay ve Bursa yrelerinde yerlemitir. Onlarn yerlerine ise Rus, Grc, Ermeni ve Yahudiler iskn edilmitir. Orada kalanlar, Rus mezalimi altnda yaamaya devam etmiler, her ynden geri braklm hatta askere bile alnmamlard. 5417F

51 52 53

Zeyrek, Yunus, Ahska Blgesi ve Ahska Trkleri, s. 26-29. Krzolu, M. Fahrettin, age, s. 63-70.

(Ruslarn, Kafkasyada ortadan kaldrmak istedii slmiyeti, tekrar ihy etmek, yaymak iin

uraan, Kafkas-Rus mcdelesinin en unutulmaz sims ve dzenli Rus ordularn dize getiren byk mchid, Kafkas kahraman, lim ve veldir. 1797-1871 yllar arasnda yaamtr). nternetten alnan dosya: http:/www.sufism.20m.com/samil.htm54

a. y.

23

Rus igali yllarn yaayan yal insanlarn hikyelerinden anlalyor ki, Rus idaresi yllarnda Trk ahali adeta uyuturulmutur. Halkn eitim hizmetlerine nem verilmiyor, ky mollalarnn, sadece yznden Kuran okumay retmelerine msaade ediliyordu. Din hayatn asgar gerekleri seviyesinde bir eitim yaptrlyordu. Bylece, kitap, gazete gibi iletiim aralarndan habersiz kalan halk, dnyada olup bitenleri, Sibiryaya srgne gidip gelenlerden reniyordu. ar hkmeti, Mslman halk askere almyor, onun yerine 40 manat para alyordu. Silh kullanmasn ve askerlik mesleini bilmeyen insanlar, sonraki yllarda vuku bulan savalarda, bunun acsn ok ekmitir. ar idaresi, halktan az vergi alr, askere gtrmez ve iyi davranr grnrd. Dier yandan din ve etnik farkllklar daima canl tutarak, ada gelimelerinden uzak tuttuu blge halkn birbirine dman etmitir. Gnmze kadar srp giden Trk-Ermeni, Grc ve dier kavimlerin devaml srtmeleri, Ruslarn iki yz yldan beri yrttkleri faaliyet daha iyi anlalr. 5518F

Ruslar, 1915 ylnda, Trk ordusuna yardm ettikleri gerekesiyle, Ardahan ve evresindeki halk byk bir katliama tbi tuttular. Ahskal nl gazeteci mer Faikin abasyla harekete geen Bak Mslman Cemiyet-i Hayriyesi, blgeye bir heyet gnderdi. Bu heyete Dr. Hsrev Sultanolu bakanlk ediyordu. O, Ardahandan Bakye gnderdii yazda: Mslman memleketinde insanolu grnmyor. Yalnz birka kyden be alt kadn ve ocuk yld. Bunlarn iinde alt adam vard ki, onlar da elden ayaktan dm ihtiyarlard. 5619F

Blgede 1914-1918 yllarnda cereyan eden Ermeni Tanaksutyon hareketini anlatan kitabn yazar A. Lalayan, Tanak kuvvetleri tarafndan ele geirilen Trk55 56

Zeyrek, Yunus, Ahska Blgesi ve Ahska Trkleri, s. 26-29. a. y.

24

kyleri, btn canl insanlardan temizleniyor ve harabeye evriliyordu. demektedir. Ardahan ve Kars civarnda yaanan olaylarn gayri insan bir karakter tad ve bu hareketin bir Hal yryne evrildii ifade edilmektedir. 15 Kasm 1917 tarihinde, Azerbaycan, Ermenistan ve Grcistann itirakiyle Tifliste Mavera-yi Kafkas/Seym Hkmeti kuruldu. Bu hkmetin bakanlarnn ou, Grc ve Ermenilerden meydana geliyordu. 5720F

Birinci Dnya Sava, Ahska Trklerinin ana vatana kavuma umutlarn glendirmitir. Rusyadaki 1917 Komnist ihtillinin getirdii oto determinasyon hakkndan yararlanan Ahska Trkleri, 1918 Nisannda Trkiyeye katlma karar aldlar ve bu karar resm bir mraacatla Osmanl Devletine ilettiler. Bu mraacat, 4 Haziran 1918de yaplan Batum Antlamasnda Grcistan Cumhuriyeti tarafndan kabul edildi. Bylece Trkiye, daha nce kaybedilen topraklarna kavuarak 1928deki snrna ulat. Halit Paa kumandasndaki Trk askeri Ahskaya girdi. Halk tekiltland ve mer Faik Bey bakanlnda geici idare tekil edildi. Ancak, 30 Ekim 1918de imzalanan Mondros Mtarekesiyle ordumuz 1914 snrna ekilince blge, Ermeni ve Grclerin igaline urad. Ahska ve Posof kylerinde katliamlar yapld. Birok masum insan tutukland, tutuklananlarn ailelerine ikence edildi, hatta halkn namusuna kadar tecavze yeltendiler. ngiliz kontrolunda Grc ynetimi dnemi balad. 5821F

Ahska ve evresi, Karsta kurulan Mill ura Hkmetine katld. Blge halk, bir yandan da, mahall nder-Kpak Atabekleri neslinden-Osman Server Atabekin nderliinde, igalci Grc kuvvetleriyle mcadeleye balad. General Kvinitatze komutasndaki nizam Grc ordusu, Azgur Boaz dousuna (asl57 58

a. y. nternet yoluyla alnan dosya: http://www.ahiskalilar.org/giris/tarihimiz.html

25

Grcistana) srld. Karstan hareketle Batum zerinden stanbula gitmekte olan ark Cephesi Kumandan Kzm Karabekir, 6 Kasm 1918de Ahskaya geldi. Ne yazk ki 16 Mart 1921 tarihli Moskova Antlamas, Batumla birlikte Ahskay da yeniden anayurttan ayrd. 5922F

d) Sovyet Dneminde Ahska . Dnya Savann bitmesiyle arlk dnemi kapanr, Sovyet dnemi balar. arlk dneminde kendi kltrlerini yaatan Ahskallara Sovyet Bolevik rejimi kendisiyle birlikte yeni aclar getirir. 16 Mart 1921 ylnda Moskova Antlamas ile Ahska Rusyaya kalr ve Grcistan snrlarna katlr. Trkiyeyle her trl iliki kesilir. Ahskallar, artk Ruslarla ve Grclerle babaadrlar. 6023F

1927 ylnda Ahskada Kolhozlar kurulmaya balar. 1921den 1927ye kadar bu geen 6 yllk sre ierisinde Ahskallarn ileri gelenleri Sovyet ynetimi tarafndan hapishanelere atld. 1930lu yllarda balatlan bask ve iddet Represiya dneminde yzlerce aydn ve din adam Kemalist, Pantrkist, Trk ve Trkiye taraftar sulamalaryla zindanlara atlarak ldrldler. 1930lu yllarda Stalinin destei ile Ahska Trklerinin byk blmnn soyadlarn Grcceye evirdiler: Paaolu-Paaladze; Aliolu,-Alidze; ZeyneloluZenivilli1938 ylnda Sovyet Anayasasnn kabulnden sonra, Ahskallar kaytlara Azerbaycan milleti, dilleri ise Azerice olarak geti. 6124F

59 60 61

nternet yoluyla alnan dosya: http://www.ahiskalilar.org/giris/tarihimiz.html Badalov, Cengiz, Btn Ynleriyle Ahska Trkleri, s. 25. a. y.

26

1935-1936 yllarnda okullarda retilen Ahskallarn kullandklar yaz deitirildi ve Ahskallar nce Arap, sonra Latin ve sonra da Kiril alfabesini kullanmaya zorladlar. 1940da Ahskallarn resmi dili Grcceye evrildi. 6225F

1940 ylna kadar hi askere alnmayan Ahskallardan birden bire 40 bin civarnda kii Alman cephesine sevk edildi. Askere sevk edilenlerin kzlar, gelinleri ve ocuklar Borcoma demiryolu inaatnda altrld. 63 1944 ylnda Borcomdan26F

Valeye denen 70 kilometrelik demiryolu yapmnda binlerce Ahska Trk kt koullar sebebiyle hayatn kaybetti. yle anlalyor ki Ahska Trklerinin srgn edilmesi dncesi Rus yneticileri tarafndan 10-15 yl ncesinden planlanmaya balanmtr. nk 1921 ylndan sonra komunist Sovyet ynetimi, Abhaz, Osetin ve Acarlara zerk Cumhuriyet kurma hakk tanrken, Ahska Trklerine bu hakk tanmamas; 1930lu yllarda halkn lideri durumunda olan binlerce aydn ve din adamnn hapse atlmas; 1940 ylna kadar dier zerk Cumhuriyetlerden ancak Rus-Alman Harbinde 40 bin civarnda kiinin Alman cephesine gnderilmesi ve geri kalan kadn ve ihtiyarlara da demiryolunun yaptrlmas gibi olay ve uygulamalar gsteriyor ki, srgn olayn daha nceden hazrlanm bir plan tam istedikleri bir anda gerekletirmilerdir. 6427F

62 63 64

a. y. Bkz: Ahska Trklerinin Anlattklar, aada s. 25, 27. Agara, brahim, Ahska Trkleri Srgnn 60. Yl Ansna, s. 24.

27

BLM: AHISKALI TRKLERN SRGN EDL

kinci Dnya Sava yllarnda, Ahska Trklerinin mill duygularndan ve yiitliinden rken Stalin, 1944 yl sonlarnda, yz binlerce insan, yerinden yurdundan skp, ak vagonlara (hayvan vagonlarna) ve kamyonlara doldurarak zbekistan, Kazakistan, Krgzistan ve Sibiryaya srd. 6528F

Stalin, Ahska ve evresinin Trk ahalisini srdkten sonra herhangi bir aklama yapmadan bu cinayeti yllarca saklamay, dnya kamuoyuna duyurmamay baard. 1945ten 1958e kadar onlarla ilgili btn haberlere ok sistemli bir ekilde sansr uyguland. Sava yllarnda, sanki burada hibir ey olmam: bir yrenin halk z yurdundan sklp atlmamt. nsanlk tarihinin en kirli sayfalarn tekil eden bu srgn olaynn resmi belgeleri, yllar sonra ortaya kt. Srgnn gerekesi ve alnacak nlemler belgelerde aynen yle ifade edilmitir:

1. Srgn Belgeleri 6629F

a) DEVLET SAVUNMA KOMTES KARARI Tamamen gizli 31 Temmuz 1944, Moskova, Kremlin Say: 6279 Grcistan SSC devlet snrn korumak zere gereken artlarn salanmas iin Devlet Savunma Komitesi, aadaki kararlar almtr: 6730F

65 66 67

Zeyrek, Yunus, Ahska Blgesi ve Ahska Trkleri, s. 53. Yuridieskaya Gazeta (Hukuk Gazetesi), S. 1, Moskova 1991 (ev. Orhan Uravelli). Cengiz BADALOV, Btn Ynleriyle Ahska Trkleri, s.201-204.

28

1.Grcistan SSCnn snr eridi olan Ahska, Aspinza, Ahlkelek ve Bogdanovka rayonlaryle Acaristan zerk SSCden Trk, Krt, Hemin olmak zere toplam 86.000 kiiden meydana gelen 16.700 hanelik nfustan, 40.000i Kazakistan SSCye, 30.000i zbekistan SSCye ve 16.000i de Krgzistana tahliye (srlp boalma) edilsin. Tahliye, SSCB Halk ileri Komiserliince gerekletirilsin. SSCB Halk ileri Komiserlii (Yolda Beriya), tahliye iini 1944 yl Kasm aynda gerekletirsin. 2. Grcistan SSC snr blgesinden tahliye edilen gmenlere btn deerli ahs eyalarn, paralarn, ev eyalarn, giyecek, ayakkab, kap kaak, mobilya vb. ile aile bana azami 1000 kg olmak artyla yiyecek almalarna izin verilsin. 3. Snr eridinden tahliye edilen gmenlerin kendileriyle beraberlerinde almayacaklar tarm rnlerinin, ev hayvanlarnn, tarm aletlerinin, dier gayrimenkullerin teslim alnmas iin SSCB Halk Et ve St Sanay Komiserlii, SSCB Halk Tedarik Komiserlii, Grcistan SSC Halk Toprak Mahsulleri Komiserlii ve Halk Maliye Komiserliinin itirakiyle Grcistan SSC Halk Komiserleri uras Bakan Yardmcsnn Bakanlnda (Yolda Khotariya) komisyon kurulsun. Ad geen komisyon, tahliye edenlenlerin brakacaklar mal ve dier eyalarn tamamn teslim alacak, braktklar tarm rnleri, hububat, ku, ev hayvanlar ve meyve baheleri karlnda gmenlere her hane iin ayr olmak zere takas makbuzu verecektir. Makbuzda bahelerin tahmini deeri gsterilecektir. Teslim alma ileri yle yaplacaktr: Atlar SSCB Halk Tarm Komiserlii: dier hayvanlar ve kular SSCB Halk Et ve St Sanay Komiserlii: tarm rnleri ve hububat SSCB Halk Tedarik Komiserlii makamlar: geri kalan btn emlki ve meyve bahelerini ise Grcistan SSC Halk Komiserleri urasnn kararyla mahall makamlar teslim alacaklardr. 6831F

4. Kazakistan SSC (Skvortsov ve Undasnov Yoldalar), Krgzistan SSC (Vagov ve Kulatov Yoldalar), zbekistan SSC (Yusufov ve Abdurrahmanov Yoldala), Komnist Partileri Merkez Komiteleri ve Halk Komiserleri uralarn ad geen cumhuriyetlerin Halk ileri Komiserlikleri ile beraber gelecek gmenlerin68

Cengiz BADALOV, Btn Ynleriyle Ahska Trkleri, s.201-204.

29

kabul, ikameti ve devaml iskn ve istihdamlar ile ilgili gerekli tedbirleri alacaklardr. Ayrca: a) Gelecek gmenleri kolhozlara yerletirmek zere, kolhozlarda gereken meskenlerin, gerekirse tamiri ve k artlarna gre hazrlanmas; b) Gmenlerin ve eyalarn demiryolu istasyonundan yerletirilecei mntkaya tanmas iin gerekli aralarn hazr bulundurulmas; c) Gelen gmenlere ev evresinde kk toprak ile gerekli ufak tefek aletler verilmesi salanacaktr. Bu hazrlk ileri 1 Kasm 1944 tarihine kadar tamamlanacaktr. 5. Gmenlerin Kazakistan, Krgzistan ve zbekistan SSCye tanmalar iin Halk Nakliye Komiserlii ( Yolda Kaganovi) gereken katarlar temin etmek ve SSCB Halk ileri Komiserliinin emri zerine istasyonlara zamannda sevk etmekle grevlendirilsin. Gmenlerin cumhuriyet snrlar iinde tanmas Grcistan SSC Halk Komiserleri urasnn istei ile gerekletirilsin. 6. zel tahliyeye tbi tutulan gmenlerin yollarda iaelerini temin etmek zere SSCB Halk Ticaret Komiserlii grevlendirilsin. SSCB Devlet Plnlama Komitesi, talep zerine SSCB Halk Ticaret Komiserliine gda maddeler denei tahsis etsin. Bylece zel tahliyeye tbi tutulan nfusun yolculuk iaesi temin edilsin. 7. Gmen halka yollarda ve iskn mahallinde salk hizmetleri verilmesi iin SSCB Halk Sal Komiserlii (Yolda Miteryov) grevlendirilsin. 8. Gmenlere ellerindeki mbadele makbuzlar karlnda kendilerinden teslim alnm ev hayvanlar yerine verilmek zere SSCB Halk Ziraat Komiserlii (Yolda Andreyev), Halk Et ve St Sanayi Komiserlii (Yolda Smirnov) ve Halk Tedarik Komiserlii (Yolda Subbotin): Krgzistan, zbekistan ve Kazakistan Halk Komiserleri Kurullaruyla beraber grevlendirilsin. 6932F

a) 1 Mays 1945 tarihine kadar sr, manda, koyun, kei ve kmes hayvanlar; b) 1 Nisan 1945e kadar buday, arpa ve dier besinler;69

Cengiz BADALOV, Btn Ynleriyle Ahska Trkleri, s.201-204.

30

c) 1 Ocak 1946ya kadar gmenlerin iskn edildikleri kolhozlara (iftliklere) atlar Bunlar ahs makbuzlarda yer alan miktar ve vasflarda teslim edilecektir. 9. SSCB Ziraat Bankas (Yolda Kravtsov), zbekistan, Krgzistan ve Kazakistana gelen gmenlere yerlemek iin hane bana yedier bin ruble, yedi yl vadeli kredi versin. 10. bu kararn birinci paragraf gereince gmenler, iftiler olarak 1945 ylnda para vergilerinden, devlete verilen ayni vergilerden ve resimlerden muaf tutulsun. nceki yerlerinde brakm olduklar bahe ve balarn bedelleri SSCB Halk Ziraat Komiserlii ve Grcistan SSC Hkmetinin tesbit edecei fiyatlar zerinden kendilerine densin. 11. Grcistan Halk Komiserleri urasna, adlar birinci paragrafta geen snr ilelerine toplam nfuslar azami 32.000 kii olmak kaydyla Grcistan SSCnn toprak sknts bulunan dier blgelerinden yedi bin haneyi iskn etme msaadesi verilsin. Bunlarn ad geen blgeye iskn, gerek yekpare iftlik (kolhozlar), gerekse mhferit haneler olarak gerekletirilsin. Snr erindindeki iskn yerleri Halk ileri Komiserlii Snr Kuvvetleri Grcistan Blge Komutanl ile mutabakat halinde tespit edilsin. 12. Grcistan SSCnn toprak sknts eken blgelerinden sz konusu snr blgesinde iskn edilecek halkn geim ve yerleme meselelerini halletmek iin Grcistan Hkmetine unlar msaade edilsin: a) Snr blgelerinde yeniden kurulan kolhozlara, buralardan tahliye edilmi olan nfusa ait kamu ve ferdi yaplar tamamen karlksz olarak devretmek, eski halktan geriye kalan tarm aletlerini be yl vadeli kredi eklinde yeni getirilen hanelere teslim etmek; b) Blgede iskn edilen iftilere snr blgesi iin uygun grlm miktarlarda arsalar datmak; c) Buradan tahliye edilmi nfustan kalan kamu ve husus bahe ve balar yedi yl vadeli kredi eklinde yeni gelenlere devretmek; 7033F

70

Cengiz BADALOV, Btn Ynleriyle Ahska Trkleri, s.201-204.

31

) Bu blgeye iskn edilen nfusu 1945 ylnda her trl vergilerden muaf tutmak; d) skn edilenlere Grcistan Hkmeti imkn ve fonlar erevesinde ev hayvanlar vermek; e) Boaltlan blgeye yeni iskn edilecekleri parasz nakletmek. Tanma masraflar Grcistan Hkmetine zel olarak ayrlm paralarla karlanacaktr. f) Yeni getirilecek nfusun isknn buralardaki nfusun tahliyesi bittikten hemen sonra kasm aynda balatmak ve ay iinde tamamlak. 13. SSCB Halk Maliye Komiserlii (Yolda Zverev): a) zel tahliyeye tbi nfusun srgn, tanmalar ve Orta Asyada yerletirilmeleri iin SSCB Halk ileri Komiserliine 30.000.000 ruble ve ayrca boaltlan snr blgesindeki kolhozlara getirilecek yeni hanelerin iskn iin de Grcistan Halk Komiserleri urasna 4.000.000 ruble tahsis edilsin. b) SSCB Halk Ziraat Komiserlii, Halk Tedarik Komiserlii ve Halk Et ve St Sanayi Komiserlii ile beraber Grcistan SSCden tahliye edilen nfusa ev ve kmes hayvanlar ile brakp gittikleri dier mal varl, gda, emlak ve aletlerin bedellerini demek iin SSCB Halk Komiserleri Kuruluna teklif getirsin ve ad geen Komiserliklerin tahliye ileri iin yaptklar harcamalarn karlanmasyla ilgili nerge hazrlansn. 14. Glavneftsnab (Petrol Ofisi, Yolda irokov):Ekim, kasm aylarnda zel tahliye ilemlerin gerekletirilmesi iin SSCB Halk ileri Komiserliine 750 ton, Kazakistan Hkmetine 75 ton, Krgzistan Hkmetine 35 ton, zbekistan Hkmetine 70 ton ve Grcistan Hkmetine de 100 ton fon d benzin tahsis etmekle grevlendirilsin. Devlet Savunma Komitesi Bakan . STALN. 7134F

71

Cengiz BADALOV, Btn Ynleriyle Ahska Trkleri, s.201-204.

32

b) Tamamen gizli 28 Kasm 1944 Devlet Savunma Komitesi Bakan Yolda .V. STALNe SSCB Halk Komiserleri Kurulu Bakan Yolda V.M. MOLOTOVa Birlik Komnist Partisi Merkez Komitesi Yolda G.M. MALENKOVa Devlet Savunma Komitesinin kararlar gereince SSCB Halk ileri Komiserlii, Trklerin, Krtlerin ve Hemenlilerin Grcistan SSC snr blgesinden tahliye ilemleri tamamlanmtr. Trkiyenin snra yakn ksmndaki nfusla akrabalk balar bulunan sz konusu halkn nemli bir ounluunu kaaklk yapmakta olup muhaceret eilimi gsteriyor ve Trkiye istihbarat makamlar iin casus angaje etme ve ete gruplar oluturma kayna tekil ediyordu. Tahliye ilemlerine hazrlk tedbirleri bu yln 20 Eyll gnnden 15 Kasm gnne kadar alnmtr. Nitekim tahliyeye tbi tutulan kiilerin snr gemesini nlemek iin Trkiye ile devlet snrmzn korunma ve gzetimi azami ekilde takviye edilerek kuvvetlendirilmitir. Adgn, Aspinza, Ahska, Ahlkelek ve Bogdanovka rayonlarnda tahliye ilemleri 1518 Kasm; Acaristan zerk Cumhuriyetinde ise 2526 Kasm gnlerinde gerekletirilmitir. Toplam 91.095 kii tahliye edilmitir. Tahliye edilenleri tayan katarlar hareket hlinde olup Kazakistan, Krgzistan ve zbekistandaki yeni iskn yerlerine doru yol almaktadrlar. Tahliye ilemleri dzenli ve olaysz bir ekilde tamamlanmtr. Ad geen snr rayonlarna Grcistann toprak sknts ekilen blgelerinden 7.000 hanesi kyl iskn edilecektir. Ayrca SSCB Halk ileri Komiserlii, Grcistan SSC ile Trkiye snrndaki blgede hudut gvenliini artrmak iin zel tedbirler almaktadr. SSCB Halk ileri Komiseri Lavrentiy BERYA. 7235F

72

Cengiz BADALOV, Btn Ynleriyle Ahska Trkleri, s.201-204.

33

2. Ahskallarn Srgn Edilmesi kinci Dnya Sava yllarnda, Ahska Trklerin mill duygularndan ve yiitliinden rken osif Stalin, 1944 yl sonlarnda Ahska, Ahlkelek, Aspinza, Adgn ve Bogdanovka Sancaklarnda bulunan en az 220 ky, 120.000e yakn Ahska Trk yerinden yurdundan skp, ak hayvan tayan vagonlara ve kamyonlara doldurarak uzak zbekistan, Kazakistan, Krgzistan ve Sibiryaya srd. 7336F

Ahska Trkleri srlrken onlara; Sizleri Alman tehlikesinden korumak iin baka yerlere geici olarak g ettiriyoruz, en ksa zamanda topraklarnza geri dneceksiniz diye bilerek yanl bilgi vermilerdi. Srgn anlarn anlatan ve srgn yaam insanlar da byle ifade ediyorlar. 7437F

Ahska Trklerinin yzyllarca yaad ky ve kasabalar Grc ve Ermeniler doldurdu. Srgne gnderilenlerin bir ksm, srgn yerlerine varamadan hayatlarn yitirdiler. Sa kalanlar da, tarihin en gaddar kahrna urayarak, vatanndan ilinden rak, akraba ve konu komudan uzak bilinmez kelerde, her biri bir yerde, esaret cehennemine mahkm edildiler.

73 74

Badalov, Cengiz, Btn Ynleriyle Ahska Trkleri, s. 25. Bkz: Ahska Trklerinin Anlattklar s. 25.

34

II. BLM: AHISKALI TRKLERN ANLATTIKLARI

1. Srgn Yollarnda Aslanoullarndan Ceferinolu Sefer: 7538F

Benim adm Seferdr, Aslanoullarndan. Babamn ad Ceferdr. 1932 yl anadan olmiim Grcistanda, Ezgde kynde Aspinza rayonunda. Benim babamgil ardaimiler. Bykleri Niday, ondan kkleri benim babam Cefer, ondan kkleri kk abim Murat. Anam orda ramete getmi, 1941 yl. Davada iki arda gelmemi, onnarn ara adndan oda ramete getmi, dnmi, alami. Srgn oldu Grcistandan 1944 yl ondrt noyabrda, o aynda. Ben oniki yandaydm. O gn apya tm ki, apide iki tene asker turyerdi. Onlar bene bir ey demediler. Benim bir bacm var, benden be ya kk, birde benidim evde, baa kimse yo idi. apiya tm oyan batm biyan batm kimse yo. Bizim ev kyn randayd, yksekte turyerdu. Birez ileri gettim ki, be-on soldat (asker) geldi bizim apiya yan-yan bayerler. Sora benden (el iaretle) ekmek istediler. Bende gettim iki tene bazlama getrdm. Bunar rd, bldi, yediler. ki saat sora, saat douzidi, babam geldi ki oulcan bizi sriyerler, azrlu gre. Ben o zaman kgidim, alm kesmemiti, alamamtm. Babam alyer, bacim alyer, ennik alyer hep, mal baryer. Aamaan orada turdu. Sora soldatlar bizi manaya bindrdiler. Bir arabaya yedi evi yklediler. Bir dek aldu bir de bir meok tal aldu. Baa hi bir ey almadu, hep orada ald. Evde neki varidi:75

Bu derleme 23 Mays 2005 tarihinde, Kazakistan Cumhuriyeti Almat vilayetinin emolgan

kentinde, Sefer Ceferinolunun evinde yaplmtr.

35

kilim, al, dek, hesir, bir ev alma tolydi, meyve, cevz yani her ama her ey eleyken o soldatlara almiti. Bize dediler ki aydan sora siz geri gelecasiz, hebie almayn. Elekende almadu. Sora getrdiler ite poezda (tren) bindrdiler. Ondrt noyabrdan, ko ayn ondrdnden ara n yigirmidrdneen yol geldu azahstana, Almataya. Sou, otuz-r gradus (derece) idi. Yolda, vagonda ok itiyar adamlar, neneler ok ldiler. Bizim vagonda bizim nenemiz vardi. Bizim Ganakopun nenesi idi, dierki emimizin ol, anas ldi, babaminen dierki emim drt-be gn oni gizlettiler, vermediler. Sonra abar verdiler ki, burada bir tene ihtiyar nene ldi. Geldi ald gtrdiler, bir vagona topladiler, sora bir dereden geiyerdu oraya onlar tktiler. tiyar ceyil hep barabar. Bir onbe yanda ceyil z da poyezd ikiye bldi stnden geti. oh adam yolda ldi. Fahr- fuhara, acluhtan, susuzluhtan. Onlar hep gtrp o vagona yyerdiler. Onu ben gendim grmtm. O neneyi de o z de ben grdm. Vagonda bize yemek veriyerdiler. Ama dava vat, gnde bir dnm getriyerlerdi, bir vagonda en o yiirmi evidu. Drt vedra (kova) orba getriyerdiler, seyrek, laanadan. Oninen bir ay yol geldu. Birer rta ara ekmek veriyerdiler. Az veriyerdiler.

Osmanova Sdret Raslkz: 7639F

Tarih 1932 yl dnyaya gelmiim. Gendim Kuntsalym, zniyagildeyim. Babamn ad, reymetlu, Resldr anamn ad Trelteri Gnetr. Dedemin ad Tehemdr, nenemin ad Tunsuldur. Kuntsal zniyagildeyim. zniya niye76

Bu derleme 20 Mays ve 4 Temmuz 2005 tarihlerinde, Kazakistan Cumhuriyeti Almat vilayetinin

Candosov kynde, Sdret Raslkznn evinde yaplmtr.

36

deyilmitr? zniyagilin toumundan. Yedi arda bir baciymiler. Onnar ot bimeye gedena bacileri a ekmek gtrende azann iine bir urt diyer, o urt auyimi. Ele diyerdi anamz-babamz, dedemiz-nenemiz. O gtrende ardalarna ki orba tkmi, yiyende heppisi dnyayi degimi. almi z. z tek alanda ondan olyer bizim zniya. Yan ki z niya ettin, niye ele old, z niya? baci ardadu. Byk bacim ad Kdret idi, buraya gelende yigirmi be yanda idi, ocas askere getmiti gelmedi, ardamn ad Keli idi on yedi yanda, gendimidim on yanda, ardam Yayla benden ya kg idi, bacim dayat be yandayd, kk ardam Paal bir yandaydi. zm kim bilrdi ki o aci gnler geleca hemde o yanda (alayarak). Bir gnde baaya camularmz gtriyerdim, iki tene Grci gme t. kisi de vayenny formadaydiler (asker kyafeti). Biz bilmiyerdu ki ne olaca? Bene dedi ki abu camular ne gzel kesmeye yemeye olur. Bende dedim bu camular bizimdr, kesma nedr yema nedr. Eleyken tarldm, tm gettim. Bundan sora arasnda o zaman gememi. Gece saldatlar (asker) apyi dgdiler. Sabaa yan idi, saatni unuttum. Reymetlu babam Keliynen gettiler, biz, evdekiler, yatyerdu. Babam geldi anam dedi ki ne old herif, kim apilere vurdi? Babam dedi ki ar ne apilere vurma bizi srgn ediyerler, nereye bilmiyeru, dedi. Alama nerde, pla olmah nerde? Bilmedu ki neydah, bizde ocuidu. Milisiya (polis) apiyi kesti ki tez hn, ne ki alacahsnz aln almiyan alur, dedi. Ellerimize ne geerdi? Reymetlu babam kitaplarn ald, kitaplar gizli-gizli oyerdu, Koran. Gizliydi. Eger grseydiler apadiyerdiler. O kitaplar ald, gendimizde urbamz aldu, birer kat dekleri aldiler baladiler, apileri kilitlediler.

37

Gece getrdiler harmana. Harmana da getrenden sora, gece, herke alyer, yer ald, dnya ald, ne ki idara vard ald. Herke alyer, szlyer. Byk manalara (araba) yklediler, yosa kve mrbilla mana gelmemiti. Onara ennigi toldurdiler, getrdiler Ahskaya. Ahskaya getrende, kim grmiti poezdi? Oralar grmemitu. Gelduh oki Ahskaya, Ahskaya geleneah kim ki ne ald ald, kim ki almad almad, tktiler, attiler urbalar ki, smiyerdi tavarny poezde (yk tayan tren). Sauh, noyabrn (kasm ay) on drdndeydi. Bir ay gelduh poezde, yolda, alyaalya szlya-szlya. ennik ne gnleri ki ekti Allah o gnleri kimseye gstermesin. Hem kava hem bizleri srgn ettiler.

biov Ziya Abitolu: 7740F

Yerim Aspinza rayon, kv aloet. 1914 ylnda anadan olmiim aloette. biov Ziya Abitolym. Biz on araba adam, on kz arabaynen, otann meesine gettu, odun getrmeye. Ordan odun aldu kve htu, bir emim var idi, brigadirdi (ekipba), sabah, afah yengi h yer, geldi ki Ziya, ne diyerim. Hele ahsana kvi asker ablad. apiya sam bir asker apide turyer. Kuda (nereye) tant, nikuda (hi) dedim. Tuyeng elinde. Dedim ki kto tibya poslal? 78. Ni ag nipuskayem nikuda 79,41F 42F

dedi. Degirmende unnar ald. Daje (bile) puvardan su almaya gedende asker yanmzda geliyerdi, yalauz oymiyerdi.

77

Bu derleme 31 Temmuz 2005 tarihinde, Kazakistan Cumhuriyeti Almat vilayetinin May kynde,.

Ziya Abitolunun evinde yaplmtr78 79

Seni kim gnderdi.(Rusa) Hibir yere gidemezsiniz.(Rusa)

38

Sabahn drdnden saat bireen yd milleti de amerikanskiy Sudabeker manalara bast da hayd balam. Birez urusa biliyerdim, az-maz. Dedim ki bizi nereye gtriyersiz? Dedi sizi Sredniy Aziyaya sriyeru, etmeginen gedin ki yolda a kalmiyasz. te reymetlu ar sabaaan bir tekne hamur yourd de, sabaaan bir zanduh ekmek oldi. O ekmegi yiye-yiye buraya geldu. Burda azahlar grmiyer ki ekmek nedr. Yo idi, biz getrdu. Gene biz birez tahl getrd, burada he yo idi. Onnar st, ayrannen can bayerdiler. General dedi ki size dosan put izin verildi gtrmeye. Ee ne gtrecen dosan put? Ne ki bir at eski degimiz var idi, cecim, oni aldu. Dosan put yo idi. oo yigirmi put ta olmad getrdmz. te oninen geldu htu buraya balam. O ki bizi poyezda toldurdiler, saldat apide, hangi stansyaya (istasyon) geliyeruh orada degiiyer bizim stmzde, bir yere getmiyah. Yolda birez sup (orba), bor (lahana orbas) verdiler. o vermediler, o aten ki lmiya. Ama gene de o adam ldi. Emimin ol var idi, onun babas ldi. Bir asker geldi, ald oni, gtrdi bir hemege att t. Bizim vagonda otuz kii var idi. Pe yamiyerdi. Kiminki eli tutyerdi tata ryer yayerdu. Yanma et almitim, oni yolda birdu yedu. Tata, i alyer ryerdu, a mi ala? Ele geldu, ama yolda o adammz ldi, o adammz hasta geldi buraya.

Recepova Ganime Veyselkz: 8043F

Benim adm Ganime Recepova Veyselkz. Aspinza rayonunda, Ongora kynde oldum. 1932 ylndanm.80

Bu derleme 1 Haziran 2005 tarihinde, Kazakistan Cumhuriyeti Almat vilayetinin emolgan

kynde, Ganime Veyselkznn evinde yaplmtr.

39

Aa babamgilde, Vallahi Billahi, benim gzm gre-gre drt inegi bratu geldu. Bizim merekte kolozun oyuni apanudi. Emim oban idi. Ad Bayramd. Geldi kilidi vurdi, ingular kli (anahtar) emimin elinden aldler. Saat drtte geldiler, zm. clas olaca, n. Saat drtte ne haber? Gettiler. Geldiler ki, babam hasta yatyer, gtriyerler. Nereye? Orta Asyaya gtriyerler. Ola bu ata veteninden nereye gedecayu? Rametli babam dedi ki, oul getmiyecasz, sora gene gelrsz. Bizim tallann randa bir zanduta istikan, i gmledilerki, saba gelruta gene uarduru. Neyin gelmesi? (alayarak). Dekleri rdu paralar stmze sardu. Ar dekabrda alduryerler, tr, sautur. aldurd getrdiler buralara. Saolsun azahlar, mrinen toysunnar, gene ldrmediler, yedrdi-irdiler. Bir inek salyerdi, orta bliyerdiler, bir eker carhalasn orta bliyerdiler ki lmiyah. Odun yo idi, ami tayerdiler. Saolsunlar o yardm ettiler. Bizi tavarny vagoninen getrdiler, zmcan. Ondrt mi onsekiz gn mi yol geldu. Sekiz ev bir vagonda idu. Drt ev Ongoral drt ev Zurzelli. Yolda o adammz ldi zm. Oralar tanmayn, zmcan (alad). ller yollarda alyerdi, vay balarna. Benim nenem yz yandayd, yolda ldi, vay bana. Cecime sard gtrdiler bratiler. Nereye bize demediler. Biz o dnyay bu dnyadeyken grdu. len nerde? Poezd basan nerde? Bacs len nerde? Ayahlar m len nerde? o ezepler grdu. Yemek vedroynen getriyerdiler. Gnde bir raz. artopi, makaron. Bir vedro drt eve veriyerdiler. Bir evde de on ocu. Kime yeterdi o? ki parma dilimlidi ekmek. Eleki lmesin yeter. te getrdiler buralara. Dt ki buralara ite biraz azahlara iledu. Oniki yl komendantn altnda (sk polis rejimi) oldu.

40

Benim babam on yl yaya mal bat, ocularnen barabar. Bacim ite. Orada vaspaleniye (hasta olmak) old, onyedi yanda ardam ldi, Almatann balnitsasnda (hastane). Kiraz ayn (haziran) bei idi. Evde yaadu, Tatar mollaynen, edetinen gmledu.

Suliyev Heyrullah Seyfiolu: 8144F

Adm Heyrullah Suliyev. 1927 yl anadan olmiim. Buraya onsekiz yanda geldim. Aspinza rayonunda yayerdu. Onsekiz yandayken bizi buraya srdler. Ben orda, talla oyerdu, gzn ki ekim ekecayu. Aam geldu eve yattuh ki sabahnen tallaya gedecayu. Saba saat drtte geldi apiyi dgdiler. Dediler ki caminin yannda yln, orada iclas olaca. Yldu caminin yanna. Geldi grciler sobraniye (toplant) ettiler. ki saat srok (sre), ne ki alacahsnz aln, hp

gedecahsz burdan. Nereye gedecayu? Kimse bilmiyerdi nereye gedecayu. Kimki ald ald kimki alamad alamad. Eleyken srdler noyabrn onnde. Evden arttiler bizi, ko ayd. Geldiler amerikan manalarnen, ykledilerde bizi, hayd. Ahskaya gtrdiler orada poezda sotler. Poezda tovarnydi, maln poezdine bizi yklediler, teptiler hepimizi, zanarsn mal. arler, adamalar hep bir alyerdiler. Yolda yemek ey veriyerdiler, ama hastalu o idi, o saut. ennik pla. Kirlendi, bitlendi. lenleri, hastalar gtriyerdiler bir vagona, igne vurup hepepine ldrp gedip brayerdiler. Eleynen geldu dekabrin nde Alma-Ataya. Bizi ne maana ettiler balam. Yan ki Trkiyeye oradan, Germaniyadan, ava geliyer bunnarda Trkiyeye o yandur, bunnar Trke yardm eder. Onnar hemen bizi Grcistandan pakladler.81

Bu derleme 27 Mays 2005 tarihinde, Kazakistan Cumhuriyeti Enbeki-Kazahskiy vilayetinin

Canaar kynde, Heyrullah Seyfiolunun evinde yaplmtr.

41

O zamanda stalininen Beriya, bunnar ikisi bizi ele etti. Gendimiz iki- yl ileri Ahskaya demir yol yaptu. O yol iinde bende iledim. Bize yapturdi yol, getrdi tovarny poezdi bizi srdi. Bgnea o yol ilemiyer, eleyken turyer. zel bizim iin yapturd o yol stalin. Borcomdan oraya yz kilometreden o olur, onide hep bizim al yapt. Tanmitu niye yapacayu, ama sylerlermi bize? Dediler ki yk geleca. A grciler biliyerdiler, bize haber etmediler. Srgnden ay evvel biz yayladaydu. Oraya askerler gelmi geziyerlerdi. Biz de zandu ki ava vat bizi orumaya gelmiler. Meger onnar gezip bayerdiki nerede ennik yayer, yazn olmazk, tadadurlar, aarlar. Eleki ar yagd, ennik yaylalardan kve tkldi, geldi bana ktiler.

Asratov Nida Ridvanolu: 8245F

Benim adm Nidadur. Familiyam (soyad) Asratov. Babam vard ad Ridvan idi, ardam vard ad aradur. Grcistan respublikasnda (cumhuriyet) turyerdu zm. Gorodumuz (ehir) Tiflis idi. Bizim merkez gorodumuz Ahal-Tshydi. Rayonumuz Aspinzayd, kvmizin ad Zrzelliydi. Biz onda yayerdu. Ben buraya gelende yigirmidrt yandaydm. te 1944nci yl, noyabrn ondrdnde saba erden geldiler apiyi dgdiler. apiyi dgdiler, tu apiya. Her apide tene, drt tene soldat avtomatnen (tfek) bekliyer. Haydiyin sobraniyaya. Ee bizim ennik o vat urusa dili bilmiyer. Soldat hep urus. att gne gtrdi. Gettu ikolann (okul) gne, orada ydiler.

82

Bu derleme 15 Haziran 2005 tarihinde, Kazakistan Cumhuriyeti Almat vilayetinin Candosov

kynde, Nida Ridvanolunun evinde yaplmtr.

42

Hep bizim ennigiydi. Bizim kvin o Grci idi. Yzelli ev grciydi otuz ev misliman idi. Otuz ev misliman adamlar. Yldu. gde bir kapitan (kaptan) oturyer. te balad iclas etmeye. clas ki at Rusa oudi, dedi ki sizi Sredniy Aziyaya (Orta Asya) sriyeru. Sredniy Aziyaya yaamaya gediyersiz. Ora misliman yeridr. Evinizizde, burada, neki alur maln, oyunun, tallann oni kmet orada verr. Size saat srok (sre), evlerinizden n. Gtrmeyede tona izin verdiler. saatta tona ne gtrecen? Grciler kz arabay apiya getrdiler, neyinenki var idi kvn rana arttiler. htu kvin rana, bir gece orada aldu. Edrefimizi soldat sard. Grciler getti bizim mal-mulumizi ald. Bizde konvoynen (refakat) turiyeru. Bir sutka (gn) turdu. Ertesi gni aamna mana geldi. Manada, andra kalsn, amerikanskiy sudabekerler, sti palatka rtli. Hep o mana geldi. Geldi camaat neki vard toldurdilerde gtrdiler bastiler vagonun iine. Ahskada biz demr yol yapmitu, yengi. Onda vagonlar turiyerdi. Getrdi vagonun iine bastiler. Bizde yattu. te yargece ki old vagon teplendi, getti. 1944 yln ondrt noyabrnda, gece bindu vagona, htu. Yolda da, gelende, her cana yarm kilo ekmek verdi. Her cana. Kmr verdi yamaya. o sau idi. Yere tkriyer buz olyerdi, ele saut. Bizde kmr grmemiu. He kimse yaamad. Ele sautan rld ode. Poyezlar iki- sutka turyerdi stansyalarda. Turmadan gelse iki gnlh yoldur buraya. Bizi ondrt noyabrda srdi ondan alt dekabrda endu Almatada. Say ka gn olur? Yigirmiiki gn. Yigirmiiki gn poyezdin iinde geldu htu buraya.

43

Dursunov srafil Cabbarolu: 8346F

Adm srafil Dursun, Cabbarn ol. Aspinza rayonunda Kunsa kynde 1928 ylnda dnyaya geldim. Dedemin ad Zeyit, babamn ad Cabbar. Kafkastan gelende onalt yandaydm, and yetmiyedi yandaym. Ondan 1944 yl noyabr aynda bizi aldurdler. Btn kvi gtrdiler ydiler bir harmana. Asker kvn, rayonun edrefini sard, btnini. Bir armiya asker var idi. Manalar gzediyerdiler. ilanandan sonra geldi amerikan sudabekirleri. Toldurdiler. Bizim turduumuz yerden de, poezin gtrp orada oturaca yerineen, en az altmi-yetmi kilometre idi. Oraya gtrdiler, orada toldurdiler. Bizim gmizde toldurmiler, ardmzda toldurmilerdi. te ka gn geldu poezdinen, azahstanaa. Yolda tovarny poezde, tovarny diyende yk tayan poezd, adam oturan poezd yo, eleydiki bir tene vagonun iine alt-yedi semya (aile) var idi, eleydi on semya var idi. Nesilki bir oyuni apadasn ele de biz geldu. o asta olan old, o eleyken vagonun iinde ldi. liyerdiki oni gtriyerlerdi stansiyalarda. Biz bir yere amiyerdu, konvoy vard, tolko lleri alyerdiler. Poezde yemek veriyerdiler. Yemegi eydi. Yedrdiler ekmek i.

auyev Mehmet Koolu: 8447F

Ben, Mehmet Koaliolym. 1927 tarihte Ahska vilayatnda dnyaya gelmiim.

83

Bu derleme 26 Mays 2005 tarihinde Kazakistan Cumhuriyetinin Almat vilayeti Candosov Bu derleme 28 Temmuz 2005 tarihinde, Kazakistan Cumhuriyeti Almat vilayetinin Candosov

kynde, srafil Cabbarolunun evinde yaplmtr.84

kynde, Mehmet Koolunun evinde yaplmtr.

44

te askerden evimize gnderdiler bizi. Evimize gelende saba erden yasaul geldi ki, sizi Orta Asyaya srgn ediyeru. ahtu saba erden, noyabrn ondrdnde 1944 yl bizi balad srgn etmeye. Amerikanskiy sudabekirler geldi, bizim de tuyenklerimiz yo ki, onnar arlya. Bie alamadu. Trkiye Cumhuriyat birez uza old bize, bizede bir yerden yardm olmad. Bizi getrdi demr yoluna. Endu ki poyezdlere sald. gni poyezdde geliyerdu. stansyalarda bize ekmek, ay veriyerdilere. Oninen geldu bir ay yol, sau yerlere geldu. stmzde urbamzda az. Bizim Kafkazda yerler scah idi, biz sau yerlere dt. Yolda lenleri poezden endriyerdu, eleyken brayerdu. Kimi nerede gmlediler, mezerleri oldu mi, oni bilmiyeru. Yolda o lenler var idi. Biz yalnaya, ba au, urbamz da yo, ele deldu.

2. Yeni Yurtta Yaam Aslanoullarndan Ceferinol Sefer: Orta Asyann azahstana, Alma-Ata oblastina li rayonuna geldu biz. Gece saat on birde, ara n yigirmi drdnde arabaya yklediler de on verst gtrdiler bir kolhoza. Gtrdiler bir tene aora tktiler, ydiler bizi. Yigirmi be ev, bizim Trk milletiydi, bir aora toldurdiler. O aorda bir ay aldu. Bir aydan sora bizi azahlarn evlerine bldiler. Bir-iki gz evde ev turiyerdi. Her bir gzde bir ev. Bizim turduumuz evde gzidi ev turyerdi. azahlar bize yardm etti. Oni Allahtan inkr etmeye olmaz. Ekmekte verdiler, urbada verdiler. Biz birez meyve getrdu o meyveyi urbaya degitu. Ben

45

bir tene cevzi bir ift valenkaya (klk izme) degitim (glmsyor), birde bir eski papa aldm. O n, baharaan, odun yo idi bizde. Kemi, saman yayerdu. dara yo. azahlar bize kepek veriyerlerdi, ayran veriyerlerdi. Oninen bahara htu, sorada ite agarot (bostan) ektu, tarla ektu, lazut. Usul-usul cana geldu. Dil meselesini desah eger, bizim ihtiyarlar azaha he bilmiyerdiler, anamiyerdiler. Usul-usuldan, imarnen, ele-bele oninen grendu. Ben gendim, tezeden on yedi yamda, birinci snfa gettim. Drdnci klas omitim, o, 1944 yl ki geldu, ay sora tezeden birinci snfa gettim. Yedi yl ohudum azaha. Elede rgendim. 1945 yl ki bahara htu imdi bizde idara yo, gediyeru kura aa diriyeru, getriyeru oni azahlara satyeru, oninen ayran iiyeru, kepek alyer kepek yiyerdu, k artopi, carhala. Ele bir yl biz o etinl grd. 1945 yl ki biraz ki agarot falan ektuh onnan ertesi, 1946 yl arnmz idara grdi. Lazut ektu, oni el degirmende ygdiyerduh. Ele degirmen yo idi bizde. Degirmene getmeye olmiyerdi bize. Kvden bir yere hma olmiyerdi. Ben gendim n drt yamda oldiki baciminen bazara gettim, li rayonuna, orda tutacahtiler de, ben drt verst uma, dze atm, tutmasnnar. Orda urtuldum, tutamadiler, geldu kye. Yigirmi be verst yaya geldu. Ele durum 1956 yla adar oldi. Oniki yl podkomendatura altnda oldu. Biz tutsa hesabnda turdu bu oniki yl. 1952 yl ben mektebi urtardm. Hele komendatura altndaydu, tutsa. Komendantta gettim dedim ki ben oumaya gedecamda bene izin, baport verin. Bu benim elimden tutti de, gendisi urus idi, pasportny stola gtrdi. Dedi ki buna pasport verin, yedinci klas urtard oumaya gedeca. O gni aamaan pasportny

46

stolnda (nfus dairesi) oturdum, bene bie vermediler, geri geldim. On gn sora, her on gn komendanta gedip ol oyiyerdu ki, biz varu amamiu, komendant geldi dedi ki baport (pasaport) aldn m dedim yo, niye tant, dedim vermediler. Beni tezeden arabaya oturtti de gtrdi dedi ki baport verin. 1952 yl baport aldm. Orda tant ki ne millet yaza? Dedim Trk. O baport aldm, orada yazyerdi ki Razreayetsa projivaniye v rayone li est mesyasev. 8548F

Her ylda iki baport alyerdu. Alt aydan alt aya degiiyerdiler. 1956 yl hepepine baport aldu. Onda da yazd ki:Razreayetsa projivaniye na territoriyi Kazahstana. 8649F

Sora, baport ki aldm, ben Talgara 87 gettim. Tehnikum mehanizasyay50F

urtardm. Orda iki yl oudum. urtardm geldim 1958 yl traktorda, kombaynda iledim, ofr da oldum kolhozda. 1945 yl bize topra vediler, yigirmi be sotka. Topratan ev yaptu, tuvar ii topratan yaptu. 1946 yl biz evlere girdu. Bir buu yl o azahlarn evinde turduh. On iki yl nereyeki ilk srdler orada turdu. On iki yl sora bu Kaskelen rayonuna (ile) geldu. 1955 yl evlendim. Be tene ocuum var, z iki olum. Onbe torunum var, drt torunumun ocular var. Altmi yldr Orta Asyada yayerim, ben Trkm, azahta deglm, azah Trkide deglm, ben Osman Trkiyim. Dedemin dedemin dedesi Trkiyeden gelmedr, Erzurum vilayatndan Telisker kvnden. Ben Trkm. Dilimide ytrmedim, oullarm, torunlarm hep Trktr, Trk yazlyeru, Trkede syliyeru.

85 86 87

li vilayetinde 6 ay yaamaya izin verilmitir. Kazakistan snrlarnda oturmaya izin veriliyor. Kazakistanda bir ehir.

47

Osmanova Sdret Raslkz: Gelduh ki azahstana, sou. Stansyada (istasyon) endu o sou, bizim yerler sica idi. Arabalar geldi, arabalara bindrdiler. Babam alad szlad ki, kitaplarm da getti, dnyamz da getti, yerimiz de getti. Geldu azahstana, kr Allahn byklgne. Kaskelenden geldi arabalar bizi gtrdiler bir kve. Kvin ad Voroilov idi. Evlere oydiler. Buras eydr, ama gel ki yerimiz, yurdumuz hep almzdadur. Babam iki ay ald sora dnyasn degiti, getti. Allahn yazs, ader o idi. Allahn yazs, adersiz bie olmaz. Onan sora anam hastelendi. Alt ocunen biz aldu. Anam o o ekti hastalui. Alya-szlya yalvaryerdim Allaha ki, urbet yere gelmiu, babam getti anam eylet. Ondan sora, kr Allahn byklgne, anam ey old, yz yana geldi. On yldur anamn gettuuna. ardam traktorda ilediler, gendimde traktordaydm. omumuz vard, Allah reymet etsin, Tabliya apa, Kabliya apa beni on yanda ie yolladiler, ie gettim. Gni bgn azahlarn arilerinen iliyerim, adamlarnen iliyerim. Her i bama gemitr, o ota ilemiim. Buraya ki geldu komendant altndaydu. On iki yl onun altndaydu. Ne oyani gidebiliyerdu ne biyani gidebiliyerdu. Kvden kve amiyerdu, stmze bahyerdiler. ardam Keli ey iliyerdi, getti koparetten bir radyo ald. Eve ki getrdi bir gn komendant geldi adaminen. Senin Trkiyede kimin vardur ki sen bu radyoy aldn da Trkiyeynen syliyersin? dedi. ardam demiti ki, ben Sovyet koparetinden aldm, Trkiyeynen sylemiyerim, orada kimsem yotur. oryerdu. Eger Trk yazlsaydu, deseydu Trkiyede kimsemiz vardur, kmet hamada gtriyet apadiyerdiler. O zaman ele olmiti. Eziyetleri ey grmt.

48

Eziyetlerden sora da Allah sonumuzu heyir etti. Halal iledu, altu. Geldinen iki eve bir inek verdiler. O inegin sdni bliyerdu. Sora o inegin yerine bir tana aldu, oni byttu. Yer verdiler, evleri yaptu. azahstanma gelende ben oniki yandaydm. Buraya gelende artu altmibir ylna getti zmcan. Buraya ki geldu omularmz hep azah idi, baha millet yo idi. Ey azahlaryd, hep evvel ki ennigiydi. Reymetlu anam diyerdi ki, oul bunar ey ennigiymi, mslmandurlar. imdi onar bizim dilimizi anmiyer biz onarn dililerini anmiyeru. renerene, bir gn, iki gn, bir hafta, rendu. Onnarda baa ba diyer, ayaa aya, ola ol diyerdi, saa sa, geldime kel, gettime ket, suya su, etmege nan diyerdiler. Onnarn dilinde o sz bizimkiyd. Onun abu bizde grendu. kolaya (okul) getmedu, gendi gendimize rendu. And ben gendim de azaha o ya biliyerim, azahn yeri de o eydr, aradalarm azah otur. Reymetlu Nazarbayevin 88 babasynen barabar ilemiim, Nazarbayevi kk yandan biyan51F

biliyerim. Altmi yl azahnen bir etmek yiyeru. And millete yer, bahalar verildi. o ya enniktr, ben onnar azdyerim, ama diyeru ki Trkiye bizim canmz. azahlar diyer Sen kazahasn bizden caks kaydan blesn? 89 Gendim52F

Trkm, Trkten yarad olmiim. azahta Trkten yarad olmi, biru biz, blnmez. imdi de yadma geldi bir Trki size syliyem. Canm, dedi, urban olsun adir bilene tibar yolymi yze glene. etin nesib olmaz arib lene88 89

Kazakistan Cumhurbakan (2005) Sen Kazakay bizden daha iyi nerden biliyorsun? (K)

49

Keke eller arafna sarala. Gemi gelr neyliyem Gedem elime syliyem Trk eskeri gelende Canm urban eyleyem. Gemi gelr aral i tol yaral inde bir gzel var O da Trklerin maral. Gemi gelr an verr stanbula an verr, stanbulun zlar Olan deyin can verr Gemi gelr ba baa inde smet Paa Paalarn paas Yaasn smet Paa. Garib yerde ba yastua gelende Acab neye varur hali garibi? Gelen olmaz giden olmaz Aar gzlerinden ya garibim. Neylet olsun dedi urbet elin adna Yetemedim lezetine, tadna aan ollun arda veten der ydma Gzlerimden gelr ya tke-tke.

50

Sene urban olem ay talar Talardan geende marallar var idi, Gzel gzel sular aard Babam ordan geder su ierdi. Babam diyerdi zmcan gette o yollardan su getr analardan, puvarlardan su getr O ydma gelende gemklerim titre titre alur Ey vetenim, ey canm, ey gzelim.

Armz da gene Allah heyir etsin Yarabbim. ounide unutyerim zmcan. Yadma gelende yerimiz yurdumuz alm gediyer bamdan. Her namazmda diyerim ki. Ey Yarabbim, Ya Rassl Alla, gnahlarmz bala, dertlerimizi dermen et. Elemi sala urbet elde. Bir ktl he kimseye gsterme. Mislimann lcn keskn etsin, atn ygrk etsin, oluamza al versin, Allahn yardm olsun. Bunu ulah verene de, oyana da, dinliyana da Allah mr gn versin, ahldan ayrmasn, candan devletten ayrmasn. Ne ki elimizden geliyer oni ediyeru. Bizleri o outmamiler, ne ki reymetlu babam o zaman rediyerdi o almda ald. Buraya geldu aclu, plalu, ouma yo, ava geiyer, ennik krlyer. Onnanda urtuldu, Allahn byklgne kr. Bizki buraya geldu 1944ci ylda ben oniki yandaydm. Bizlerin o hrmete aldlar azahlar. Tanmasahta, meger dilimiz bir. Bunnar o cmert ennigimiz. Bir tabatan bizlere bldiler, birer kr etmekte olsada bizlere blp verdiler. Bunardan o millet ya, cmert. Bizlerde iinlerde gezdu, bir ktl grmedu azahstanda. Ondan sora imdi ben azaha diyacam:

51

Men Kazahtn nde stm. Menn eem, krmz bar ed, askere ketken, Kabliya degen markm, ogan tapsrd. O jiyirma adamnn bastg bolgan ola degen Kabliya mna kzm sagan amanat, aytt. Odan keyyn men Kazahlarnan brge cumus stedm. Kp enbegimi olar aktad. Enbegim cogalgan jok. Br kede otrganmzga altpsbr jl bold. Kudayga kr yeriminen cakmn, toy-tomalagm lgi zm akrad zmde akram, krmetteyd bular. 1954 jl Nursultann markm akesmen brge cumus isteydm. Kolmzda brge tamak p brge curdk. Kudaydan keyyin Nursultan degen balamz, baurmz, Kuday Utala son saktasn. Sondan keyyin elmzd saktasn, bala agmz aman bolsn. Jermz, jurtumuz aman bolsn. Balas akes syakt, br ksge kar bolgan jok. Joklkta tamak berd kolndan kelgen, br ksn rencinken jok, enbegn jogaltkan jok. Odan keyyin mne, Kudayga kr, balas da sytp kele jatr. Kuday, Kudaydan keyyin bul balasn arkasmen Kazahstanda kana baska nasnal bolsada berln brge kurmetteyt, brge pensiya berp, brge jer berp, brge kurmetteyd. Sonduktan men kp-kp aksne de, eesne de Kuday iman bersn, tugantuskandarna da Kuday mr bersn. Bala agmz aga amanat bolsn. Elmzge, curtmzga tntk ber. Btkl memleket aman bolsn. Inde bzdn balalarmz, zmz aman bolayk. zmz rizamz s knge brge kelatrmz. Elimizde tntk, aspanmz ak bolsn, dastarhanmz tok bolsn. zim Kazahstan da jaks krem Trkiyam da jaks krem. Berlg aman bolsn. Odan keyyin tag da kp angemeler bar yend nedeyn aytaym? Kuday barn kabul alsn, jakslk bersn. Trkesi: Ben kazaklarla beraber bydm. Bizim bir komumuz vard, o yiirmi adamn basyd, askere gidende, Kabliya diye birisi vard beni ona verdi. Dedi ki ite

52

Kabliya bu kzm sana emanettir. Ondan sonra ben kazaklarla birlikte altm. ok emeim olmutu. Emeim bouna gitmedi. Altmibir yl oldu ayn sokakta oturuyoruz. Allaha kr yerimiz iyi, toy, bayramlarda bana sayg gsterip davet ediyorlar, bende onlar davetsiz brakmyorum, ok saygldrlar. 1954 yl Nursultannn 90 babasyla birlikte almtm. Hep birlikte yemek yiyorduk, hep53F

birlikte olduk. Allahtan sonra Nursultan diye olumuz, kardeimiz var. Allahu Taala onu saklasn. Ondan sonra milletimizi korusun, ocuklarmz hep iyi olsun, yerimiz, topramz iyi olsun. Olu da babas gibi kimseye kar olmad. Yoksulukta elinden geleni yapt, herkese hak ettiini verdi. Ondan sonra ite olu da bu yolda devam ediyor. Allah, Allahtan sonra da bu olunun sayesinde Kazakistanda ne kadar millet varsa, hepsine kar ayn davranyor, herkese emeklilik maan, toprak veriyor. Bundan dolay ben en ok babasna, anasna, akrabalarna Allahtan uzun mr diliyorum. Btn devlet iyi olsun, iinde de bizim oluamz, kendimizde iyi olalm. Bu dileiyle bu gnlere birlikte geliyoruz. Topraklarmz savasz, gmz ak, soframz bol olsun. Kendim Kazakistan da Trkiyeyi de ok seviyorum. Hepimiz iyi olalm. Diyecek daha ok ey var, ama hangisini syliyeyim ki? Allah hepsini kabul etsin, iyilik versin. 9154F

Dilegim de gene odur ki Allah Utala gene nesib etsin gendi yerlerimizi, gendi Trkiyamz, sa-selemetinen gra aleminen barabar. Orada sizi Allah salasn bizleri de burada Allah salasn.

90 91

Nursultan Nazarbayev-Kazakistan Cumhuriyetinin Cumhurbakan (2005). Kazakadan Trkeye tarafmca evirilmitir

53

biov Ziya Abitolu: Buraya geldu ki gene o adam ldi. emkentte otuz semya (aile) gelmiti. O otuz semyadan drt tene ar almiti, gerisi hep rld. Niya? Havasn alduramad. Bura o sau idi. Yolda o keten lmedi nesil ki burada ldi. Havay, acy alduramadiler. Biz gelende yz on semya geldu buraya. Buni ey biliyerim. Toplam kvn adam. Toplam diyende, ceyillerimiz hep eskerdeydi. tiyarlar, neneler, ocular var idi. Eskerden bir ben gelmiim, iki gazi gene gelmiti, mz idu buraya srende. Burada da baan yo. Kim kimi tanur? Allaha kr ileduta elimiz ekmege yetti. Yigirmibe yl abu Mayda polivik (sulamaci) oldum. Hem araul hem polivik oldum. Ele ilerde hep bizim halk iliyerdi, azah ilemiyerdi. azah dedi ki sizi Allah nereden getrdi? Ne ya griyerdu ne de arnmz tyiyerdi. A biz geldu Allahn rameti yad, tahlda old, ileduta arnmzda toyd. stansya emolgana ki geldu kolhozlardan araba geldi bize, kz araba. Arabaya toldurdiler, stmze kee rttiler, o sout, oninen geldu buraya, bir azahn evine. Bir ar iki ua var, o arnn da ocas eskerdedr. Oninen barabar ekmegimizde bir, aymzda bir, yiyaca iecamzda bir old. can o iki can da biz. Bizi ki buraya getrdiler, biz kamendant altna dt. Aydan aya ol oyyerdu ki bir yere amiya. Oniki yl onun altnda oldu. Ben gendim altmi yl oldu bu kvde yayerim, bir yere getmemiim. Otuzbir yl iledim, pensiyaya (emekli olmak) tm. Polivik idim. azah yo idi bu ite, hep bizim millet. Elede iki plan veriyerdu. leri ki, biz iliyerdu, el stnde gezdriyerdi bizi azah, and ele degl. leri o eyudu. azahn bir

54

luma ekmegi olayd bizim azmza oyard ki, siz geldiz bize bereket geldi, arnmz toydi. Biziki buraya getrecelard dediler ki size orada burada kalan maln ya parasn verrler ya da mal verrler. Yaldatmiler bizi zmcan, bata ennik bekliyerdi ki aa vereca aa vereca, ama olmad, nerde kim sene ne vereca? Eleyken aldu. Bu yl bene altmi bin tenge yazlmiti, oni aldm. Bu para oradaki brahtuumuzun bedelini ediyer mi? Yan bile degl. Genede o hele alamami, herkee vermediler. Gene diyerler ki paray Grci vermedi Nemes vermi. Niyaki? Nemes davasna gettu o zaman milletimizi srgn etti burdan da, yanki o yardm vermi. Gene ne syliyem zmcan? Sen de, ben unutiyerim. Dosaniki yamda, alm bir yerde degl, unudiyerim. (glmseyerek) zmcan biz ki buraya geldu urusa bilmiyeru. Onnar azaha syliyer biz gendi Trkede konuyeru. azahayi iki gn iinde grendu. O da bizim dildr, uza degl. Biz ki, mesel, diyeru su o da diyer ki su, biz diyeru etmek onnar diyer nan, ee nan da bizim Trk dilinde nan deyiliyer etmege. Yani o raznitsa yotur. Otur otrdr, tur turdur. Nesil ki bizim yerimizde krt, terekeme var idi. Terekemeyi anyerdu krdi anmiyerdu. Buraya gelende uamz yo idi. And olum var ikide zm var. Oullarmn adlar Yaa, Paa, ondan kgi Zekeriya. zlarmn ad Ganime, bir kgi Nacibe. Eimin ad Glbaton Hanmd, altmibir yanda ldi. Otuzalt torunum var, alt tene torunlarn ua. Oldi riki torunum var bu saatte. Gendimde dohsaniki yamda.

55

azahlarnen o eydu. Hele de eledr. Dosan yama ki toldum oullarm bene byk toy ettiler. O toya ardm azah aradalarm. Selsovet (ky kurulu) bygini, direktori (mdr), akim (veli) ary ardm. Bene iki apan getrmilerdi. And, hangi arlerinenki iliyerdu burada, ceyil vahtmzda, hepsi nene oldiler. Uzatan grende geliyer boynuma sarlyerler ki biz senden bir ktl grmedu, eitmedu. Hele azahlarnen biru. o eyu. Ne o beni incitmiti ne de ben oni incitmitim. Trkh. Ahska Trkym. Ne keten burada ey olsa, orann topra burann altunundan eydr. Toan yerim odur. Geri dnmek iterdim, hay-hay, hani? Allaha kurban olem. Ele bo palatkann altnda tururum. Orada moroz (ayaz) yo. Meeye n bir kmleginen gediyerdu. Burada ubam, kufaykam (klk montlar), sica arvalm var gene de iyerim. Burasn havasynen bizim yerin havas yo. Ora o ey idi. Konumamzn en sonunda Ziya dede bana bir soru sordu. Dedi ki:Sene bunar kim dedi ki yaz? Niye? Alayarak. Benim iimde hele o yara var zm, o ksmiim, o. Borcom bouz bir yold, Trkiye keseydi yol, milletimi ver malda, yeride senin olsun desyedi. Niya ele etmediler? Niye bizi yalauz brahtiler? Saab olmadiler? Suleyman Demirel buraya geldi. Getmitim Almatya el verip selemlemitu. Dedi ki ne yregimden ardurum ne de almdan. Ne alna getrdi ne de yregine. Hani niye gtrmedi? Gtrecem dedi. Ama ileriki Turgut zal, o gtrecaht. O camiya girdi namaz ld, Almatda. O dedi ki ne teyr olsada gtrecem. Gel ki yetiemedi, otravit ettiler. Evine ulaamad. Yolda lmi dediler, gendim

56

grmemiim. Ama abu Suleyman Demirelinen onutu, el verdim ona, burda, Almatda.

Recepova Ganime Veyselkz: r gne buralara yerletu. stansyaya getrdi, oradayken tktiler. O zaman geldiler sedirler, direktorlar, bltiler a adam o kve a adam bu kve. At arabalarnen geldiler gtrdiler. Gtrdiler azahlarn evlerine verdiler. Dediler ki yarsnda gendiniz yarsnda bunar turacalar. Buraya geldu talarda on yl oyun batu. Mal batu, ev yaptu. And de gene yng ubulyerdim bratm geldim (glyor). azahlarnen ele yayerdu ki, Koran nahun, bir ev kimi. O ki ay oyard, inek saard, aburada Rspekin anas vard, diyerdiki kudailer gelseze barabar ay ia. Diyerdim ayptr apa, oy, aybn kurusun, kayaktak ayb (ne ayb), kel diyerdi. Ele tatlydu. And ennik birez zenginleti, birbirini tanmiyer. adanalem ben getmemiim oumaya. Orada, Kafkazda klas oumiim. Mellimlerimiz acem idi. Acem dili, grcice atyerdiler, bir urok (ders) krte de var idi. Buraya gelende ondrt-onbe yandaydm. Oumaya ki dediler, biz de o namusluydu, yo yo vermezu z ua oumaya. ardam oud. Beni rahmetli emim vermedi. Kolhoza da ie getmedim ben, ocular byttm. And benim drt olum var iki zm var. En bygn ad Nureddin, ondan kgi Fehrettin, sora Mseddin, ondan kgi Ziyaddin. olum ldi. Birinci zm yedi olann peinden old, adn Cennet oydiler, onun peine biri old Zeynep oydiler. ocam iki yldr dnyayi degiti.

57

Burada biz yedi dinin iindeydu gene gendi dinimizi saladu. Bize bir Trk mollas gelmiti dedi ki siz bizden de eysiniz. Din iinde din salyersinis, dedi. Gendi dilimizi nesil unuda, adanalem? Hep ki bir yere dtu, syliyerdu. Ama zbekistandakiler o unutmi. Bizde azaha gelduha anduryersin, evde gendi dilimizde syliyeru. Gendi gendimize azaha, orusa grendu, her ie de abullendu. Gendi dinimizi tuttu, gendi yemegimizi yedu. And onnar bizi toya aryer, biz onnar aryeru. Hep aruu, blme yotur. O yosuluta bize ekmek verdiler, evlerine sohtiler, biz nesil inkr eda oni? zmcan her ey ald Kafkazda, ev de ald, mal da ald, talla da ald. Sora buradaki bir haber geliyerdi diyerdu ki, aa Kafkaza gediyeru olakide. Ele o itiyerdu, zm. Ama and yo zm, yo kurusun, oy, getmem. Adam soyun yuturse soysuz olur. Burann tuz ekmegini nypta, gedipte orada ben ne i grrm? Genede azahn iindeyu, ama Trkm, azah deglm. And Rassiyadan Amerikaya gtriyerlermi, zornen mi bilmem. Az mi yldu balam, az mi yldu? Gene de ahp oraya gediyerler. Bizim milletimizin grdui lmde de grmezdu, bu dnyada grdu. Neujeli (acaba) o dnyada da cennemde yanacayu? Atan baylan gnlerimiz de oldi, poezda bir dede ldi, eleyken topra stne attiler, yarbuu, yerden omuz grniyerdi. Ele lm var idi. zm, emim o hekiya bilrdi, sylerdi. Latif ah var idi, Mahmut var idi, Ak Garib var idi. Ben gendim biliyerdim, ama bacilerim ki ldi alamaynen almda bie almad, zm. -Bir trky hatrlamaya alt. Hatrladklar.-

58

Bir adam varmite ars birez eziyat veriyermi. Bu adam evden ami getmi. Gediyer ki bir bayun veranada turyer. Dedi: Bayun ne terse veran ayada Derdinin dilinden mellimdr bayun. Sen de benim kimi yer kakunisen Bekliyer ayaz zulumdan bayun. Gel otur dertleri tecrbe eda Baarsan szme bu yerden geda Diyar urbeti ihtiyar eda Gelmesen yolumdan neyleme bayun. Tislise diyer aln yara udretten ekilde kalemi ara Her ne adar can dedim, edese yara Azndan ot ar, dilinden bayun. (Of-of-of ekti Ganime nene). Bir ift turna grdm al, aral kiside sinasndan yaral. O da benim kimi beti aral Yol ver aaym dumanl talar. Bir ift turna grdm yolda yorulmi ahn vurmi ol, anad analmi. O da benim kimi sevglnden ayrlmi Yol ver aaym dumanl talar. k Garip dedi ki turnalar urbanm size urtarem bu gamdan, aym yze Yazaym bir neme vereyim size Senemin zne verin turnalar.

59

Ahmedin szni syledi teze tr turnalar verr ses sese Meremiz neredr Ardahan, Karsa Oryada bir selem verin turnalar. imdi size vurur Kafkasn yeli Ylsn Borcomi tez edr yoli. Ounmaz Koranlar verinmez heyret Alaur liler bilin turnalar. Yer gzeldr, vetenimiz, yetemez kelem, Ressldr maymanlar verilmez kelem. Olmiya Ahskaya vermiya selem Bilin ki Grciya ald durnalar. k Garib durnalara dedi: Trli iektendr Kafkasn ya Serindr havas o elvan ta iekli, imenli mehlenin ba Yadma dtka yanar alarm. Ee balam, Allah gstermesin, Allah etmesin. Aa, abu evi tk te , nesil olursun? Bizde ele oldu. Cana zor batu. azahlar kimi yng verdi kimi yoran, yamalulardan, rlulardan. A