YILDIZ TEKNK NVERSTES FEN BLMLER ENSTTS

AVA PLAJININ KIYI SRELER AISINDAN JEOLOJK EVRM

Jeoloji Mh. ada COKUN

FBE naat Mhendislii Anabilim Dal Ky ve Liman Mhendislii Programnda Hazrlanan

YKSEK LSANS TEZ

Tez Danman : Prof. Dr. kr ERSOY (YT)

STANBUL, 2006

ii

NDEKLER Sayfa

EKL LSTES..........................................................................................................................v

ZELGE LSTES ................................................................................................................ viii

NSZ ......................................................................................................................................ix

ZET ..........................................................................................................................................x

ABSTRACT............................................................................................................................. xii

1. ncelemenin Amac ..................................................................................................1

1.1 nceleme Alann Tantlmas....................................................................................1 1.1.1 Morfoloji ..................................................................................................................2 1.1.2 Nfus ve Yerleim ...................................................................................................2 1.1.3 klim ve Bitki rts ...............................................................................................2 1.2 Tarihsel Gemii ......................................................................................................3 1.3 nceleme Yntemi ....................................................................................................3 1.3.1 Arazi almalar ......................................................................................................3 1.3.2 Bro almalar .......................................................................................................3 1.4 nceki almalar.....................................................................................................4

2. JEOLOJ ..................................................................................................................6

2.1 Genel Jeoloji ............................................................................................................6 2.1.1 Mesozoik..................................................................................................................6 2.1.1.1 Akveren Formasyonu...............................................................................................8 2.1.2 Senozoik.................................................................................................................10 2.1.2.1 Kuvaterner..............................................................................................................10 2.1.2.1.1 Dolgular ................................................................................................................10 2.2 Fosil Bulgular .......................................................................................................16 2.2.1 Foraminifer Topluluu...........................................................................................16 2.2.2 Ostrakod Topluluu ...............................................................................................16 2.3 Jeolojik Evrim........................................................................................................18 2.4 Jeomorfoloji ...........................................................................................................19 2.4.1 Karstik ekiller ......................................................................................................19 2.4.2 Kydaki Birikim ekilleri......................................................................................20 2.4.3 Dalga Etkisindeki Ortamlar ...................................................................................21 2.4.3.1 Dalga-Etkisindeki Ortamlarn Belirgin zellikleri................................................22 2.4.3.2 Sedimenter Ortamlar ve Doal Yaam Alanlar ....................................................23 2.4.3.3 Doal yaam alan ve ekoloji .................................................................................25

3. KIYI VE KIYI ZELLLER................................................................................27

3.1 Giri........................................................................................................................27 3.2 Kylarn kel Tipine Gre Snflamas ...............................................................27 3.2.1 Anmal (Pasifik Tipi) Kylar ..............................................................................28 3.2.2 Krntl (Atlantik Tipi) Kylar ..............................................................................28

iii

3.2.2.1 Plaj n (Foreshore)..............................................................................................29 3.2.2.2 Plaj Gerisi (Backshore) ..........................................................................................30 3.2.3 Sulak Karalar (Wetlands).......................................................................................31 3.2.3.1 Sulak Karalarda Snflandrma...............................................................................31 3.2.3.2 Tuzlu su ieren sulak alanlar (Salt Marshes) .........................................................31 3.2.3.3 Kumsal Kylar......................................................................................................31 3.2.4 Sediment Tanm ve Sreleri .............................................................................34 3.3 Kylarn Jeomorfolojik Snflandrmas ................................................................35 3.3.1 Tama (Ar-Ykama) Alanlar .............................................................................37 3.3.2 Kumul Ykseklii ve Devamll .........................................................................38 3.4 Ky Jeomorfolojisi ve Deniz Seviyesi...................................................................39 3.5 Ky Profil Deiiminin Belirlenmesi ....................................................................42

4. AKARSULAR ve DRENAJ ZELLKLER .......................................................43

4.1 Giri........................................................................................................................43 4.2 Akarsularn Andrma ekilleri ............................................................................44 4.2.1 Denge Profili ..........................................................................................................44 4.2.2 Vadi........................................................................................................................44 4.2.3 Menderes (Bklm) ...............................................................................................45 4.2.4 Peneplen (Yontukdz) ...........................................................................................45 4.3 Alvyal Nehirler ....................................................................................................46 4.3.1 Alvyal Nehirlerin Tektonik Modifikasyonu ........................................................46 4.4 Drenaj Alar ve Drenaj rnei.............................................................................48 4.5 Nehir Taraalar .....................................................................................................48 4.6 Gksu Deresi..........................................................................................................50 4.7 Ava Deresi ...........................................................................................................51 4.8 Gksu Deresi Taban Dzl ................................................................................52 4.9 Ava (Yeilay) Deresi Taban Dzl ................................................................53

5. RZGAR ve DALGA KLM .............................................................................57

5.1 Dalga Atlasna Gre Uzun Dnem Rzgar statistii............................................57 5.2 Dalga Atlasna Gre Uzun Dnem Dalga statistii..............................................61 5.3 Transformasyon Hesaplar .....................................................................................69 5.3.1 NWW Yn ...........................................................................................................71 5.3.2 NW Yn ...............................................................................................................72 5.3.3 NNW Yn ............................................................................................................73 5.3.4 N Yn...................................................................................................................75 5.3.5 NNE Yn .............................................................................................................76 5.3.6 NE Yn ................................................................................................................77 5.3.7 NEE Yn..............................................................................................................78 5.3.8 Sonu......................................................................................................................80 5.4 ile Meteoroloji stasyonu Rzgar Verileri statistii ...........................................81 5.4.1 ile Meteoroloji stasyonu Rzgar Verilerine Gre Fe Hesab............................84 5.5 Karadenizde Hava (Weather In The Black Sea )..................................................87

6. KIYI KORUMA VE DENZ TABANI HAREKET............................................90

6.1 Ky Boyu Madde Tanm ...................................................................................90 6.1.1 Dalga Atlasna Gre Ky Boyu Kat Madde Tanm..........................................92 6.1.2 Meteoroloji Verilerine Gre Ky Boyu Kat Madde Tanm .............................96

iv

7. TARTIMA VE SONULAR ............................................................................103

KAYNAKLAR .......................................................................................................................105

EKLER....................................................................................................................................109

v

EKL LSTES

ekil 1.1 Yer bulduru haritas .....................................................................................................2 ekil 2.1. st Kretase krntl ve karbonatllar iin depolama modeli (Tysz, 2002) ............7 ekil 2.2 Ava Blgesine ait jeomorfoloji haritas. BB Hava fotorafndan uyarlanmtr......9 ekil 2.3 Kilimli Koyu ile Ava Deresi dou yamacnn arasnda kalan Eosen Kalkerleri .....10 ekil 2.4 alma alannda tipik olarak gzlenen alvyal dolgular. Menderesli bir yap izleyen

dereler takn alanlarn genileterek alvyal alanlarn geniletmilerdir (Ertek, 1995den uyarlanmtr). ...................................................................................11

ekil 2.5 Ava (Yeilay) Deresi ile Kurfallalt arasnda kalan alak ky alanndaki plaj sekileri (taraalar). Ky boyu ve rzgar etkisinde malzeme tanm neticesinde meydana gelmi kumullar bitkilerin yardmyla sediment tutmaya devam etmektedir. Bunun dnda sahilin belirli bir eim izledii grlmektedir. ...................................................................................................12

ekil 2.6 Yeilay (Ava) sondajlarnda litofasiyes topluluklarnn karlatrlmas (Meri ve di., 2000). ........................................................................................................15

ekil 2.7 Ktklk Tepede gzlenen kireta oluumlar ......................................................19 ekil 2.8 Plajn dousunda, Ava (Yeilay) Deresinin denize dearj olduu yerin

dousundaki anak Burnu ve Karapnar Tepenin de yer ald Eosen kalkerlerinin bulunduu karstik blgenin zeri flora ile kapldr. ....................20

ekil 2.9 Blgede poyrazn hkim olduu bir dnem srasnda gzlenen ky oklarnn geliimleri. Q1 ky boyu tanmn ilk evrelerinde meydana gelmi ve zaman ierisinde Q3e kadar bu tanlma birlikte geliim devam etmitir. .................21

ekil 2.10 Krfez ii gelgit deltalarnn snflandrlmas (Davis ve Gibeaut, 1990) ...............22 ekil 2.11 Bir bariyer adas sistemi ierisindeki evresel zellikleri (Blatt, ve di., 1980). ....22 ekil 2.12 Enerjinin nehir, dalga, gelgit ve toplamdaki dalm (Heap ve di. 2001den sonra)23 ekil 2.13 Hidrodinamik Sreler (www.ozestuaries.org) .......................................................24 ekil 2.14 Sediment tanm (www.ozestuaries.org)...............................................................25 ekil 2.15 Besin tanmas (www.ozestuaries.org)...................................................................26 ekil 3.1 Krntl ky zellikleri (Pearson Prentince Hall, 2005)............................................29 ekil 3.2 Srt ve aknt sistemi, alak su taraas ......................................................................30 ekil 3.3 Ava blgesinin en geni ky gerisine sahip kesimi.................................................30 ekil 3.4 Tanm artlarnn (rzgarn, tanan tanelerin boyutlarnn) azalmasyla oluan

kumullar ve denizel taraalar. Ktklk Tepenin deniz tarafnda ky boyu tanmla birlikte meydana gelen ky oku geliimi grlmektedir. Gksu Deresi denize dearj olamad zamanlarda tad malzemeyi bu blgede biriktir ve boalm sz konusu olmad iin derenin geriye doru geniledii gzlenir..............................................................................................................32

ekil 3.5 Arka plajda yetien otlar. Buradaki yaam kumulun fazla ykselmesine yetecek kadar gelimi olmamasna ramen kum kapanm snrl da olsa mevcuttur...33

ekil 3.6 Gelimi bir kumulda gzlenen bitkiler.....................................................................33 ekil 3.7 Gksu Deresinin denize dearj olduu yer (BB Hava Fotoraf, 1996). Kum

Tepenin bat ksmnda derenin menderes izerken andrd malzemenin birikimi grlmektedir. l falezlerin nnde meydana gelen bat-dou ynl ky koyu tanmdan dolay ky oku gelimitir. ............................................35

ekil 3.8 Gksu Deresinin denize ulat yer mevsimlik deiimlere bal olarak dearj salayamayacak ekilde kapanabilmektedir. Burada dalga etkisinde bir ortam sz konusu olduu iin nehrin boalm dalga zelliklerine bal olarak deimekte olup genel olarak yaz dneminde derenin denizle balants kesilmektedir. Nehir debisinin Kasm-Ocak dneminde fazla olmas da denizle balantsnn olmasn nemli bir dier etkendir (B.,www.agvarehberi.com)...36

vi

ekil 3.9 Kysal jeomorfolojik snflandrma plan (USGS, 2006) .........................................37 ekil 3.10 Avada bir ar-ykama (tama) taraas. Bitki rtsnn hakim olduu taraada

rzgar etkisiyle tanm olan kumun tutulduu gzlenmektedir. Bu yerler mevsimlik ya da daha uzun bir zaman dilimi ierisinde kyya gelen ok yksek dalgalarn etkisinde meydana gelmektedir. .......................................................38

ekil 3.11 Kumullarn yok olduu veya alak, dzensiz, ve yetersiz bitki yaamnn olduu yerler ar-ykamann olduu ilk yerlerdir. ......................................................39

ekil 3.12 Ava sahilinin konumu............................................................................................40 ekil 3.13 Karadeniz drenaj baseni (www.orlyonok.ru) ..........................................................41 ekil 3.14 Karadenize ulaan su miktarndaki art ve/veya kuzeyli rzgarlarn etkisini

arttrmas sonucu denizin gney kylarda kabarmasyla Gksu Deresinin mansap kesimindeki dalgalarn etkisi (www.flickr.com). Sol tarafta gzlenen birikim ky okudur............................................................................................41

ekil 4.1. Menderesli bir nehirde meydana gelen ak, hz dalm ve anma.......................46 ekil 4.2. Menderesli bir nehrin morfolojisi.............................................................................47 ekil 4.3. Menderesli bir nehir iin klasik dirsek ii (point bar) modeli (Allen 1970a)...........47 ekil 4.4. Gksu Deresinin Boyuna Profili (Kl, 2000)........................................................49 ekil 4.5. Ava Deresinin Boyuna Profili (Kl, 2000) .........................................................49 ekil 4.5 Gksu Deresi ve Karadenize boalmadan nceki yapt menderesler....................51 ekil 4.6 Ava Deresinin menderesler izerek Karadenize ulat yer ................................52 ekil 4.7 Takn alan olan Kumtarla, Ava ve Gksu derelerin ince taneli alvyonlarndan ve

plaj kumlarndan meydana gelmi olan bir ky ovasdr. .................................54 ekil 4.8 anak Deresi Akm Deerleri, Geredeli Ky (DS Genel Mdrl ...................55 ekil 4.9 Gksu Deresi Akm Deerleri, hlar Ky (DS Genel Mdrl .......................56 ekil 5.1. ile stasyonu yllk rzgar gl...............................................................................57 ekil 5.2 Rzgar iklimi alma olasl...................................................................................59 ekil 5.3. ile stasyonu yllk dalga gl ................................................................................61 ekil 5.4. Dalga klimi Alma Olasl...................................................................................62 ekil 5.6. Batimetri haritasndan ky eiminin bulunmas ......................................................70 ekil 5.7 Batimetri haritasndan 0 bulunmas..........................................................................71 ekil 5.8 Batimetri haritasndan 0 bulunmas..........................................................................72 ekil 5.9 Batimetri haritasndan 0 bulunmas..........................................................................74 ekil 5.10 Batimetri haritasndan 0 bulunmas........................................................................75 ekil 5.11 Batimetri haritasndan 0 bulunmas........................................................................76 ekil 5.12 Batimetri haritasndan 0 bulunmas........................................................................77 ekil 5.13 Batimetri haritasndan 0 bulunmas........................................................................79 ekil 5.14. 25 Yllk Ynlere Gre Esen Rzgarlar (saat)........................................................82 ekil 5.15. 25 Yllk Ynlere Gre Esen Rzgarlar x Rzgar Hz (m*saat/s) ........................83 ekil 5.16. 25 Yllk Ynlere Gre Rzgarlarn Esme Olaslklar .........................................83 ekil 5.17. Fe hesabna gre alma olaslnn (Q(H)) belirgin dalga yksekliine gre

dalm..............................................................................................................85 ekil 5.18 Karadenizin Rzgar klimi ve Blgeleri (Weather in the Black Sea) ....................87 ekil 5.17. Gneybat Karadenizde Rzgar Hz ve Ynnn K Mevsimi Olaslksal

Dalm (Radyal aks m/s cinsinden rzgar hzn, kontur derinlikleri ise esme olaslklarn gstermektedir) (B.. naat Fakltesi, 1999). ............................88

ekil 5.18. Kilyos Kys iin K Mevsimi Ynsel Dalga Spektrumu (Radyal aks rad/s cinsinden dalga asal hzn, kontur deerleri ise m2-s cinsinden spektral younluu gstermektedir) (B.. naat Fakltesi, 1999). ...............................89

ekil 6.1. Ky boyu akntlar ve srklenme (http://www4.ncsu.edu/eos/users/c/ceknowle) 90 ekil 6.2 Ky izgilerine en dik yn (NNE-Kuzey Kuzeydou) .............................................92 ekil 6.3 Dalga yaklam alar ...............................................................................................93

vii

ekil 6.3 stanbul Bykehir Belediyesi tarafndan 1996 ylnda ekilen hava fotoraf.......98 ekil 6.4 1975 senesinde Landsat-Tm uydusu tarafndan ekilen grnt (Band

kombinasyonu RBG / 331 olarak deitirilmitir). ...........................................99 ekil 6.5 1998 senesinde IRS-1D uydusu tarafndan ekilen grnt (Band kombinasyonu

RBG / 331 olarak deitirilmitir).....................................................................99 ekil 6.6 Gksu ve anak derelerinin kasm ayna ait ortalama debi deiimleri .................100 ekil 6.7 Gksu ve anak derelerinin aralk ayna ait ortalama debi deiimleri..................101 ekil 6.8 Gksu ve anak derelerinin ocak ay ortalama debi deiimleri ............................101 ekil 6.9 Gksu ve anak derelerinin ubat-mart aylarna ait ortalama debi deiimleri......102

viii

ZELGE LSTES

izelge 5.1 Uzun dnem rzgar istatistii fonksiyonlar..........................................................60 izelge 5.2 Rzgar gl bytlm deerleri ........................................................................63 izelge 5.3. Rzgar gl yzdelik deerleri.............................................................................64 izelge 5.4. Kmlatif Dalm................................................................................................65 izelge 5.5 Dalga gl bytlm deerleri ..........................................................................66 izelge 5.6 Dalga gl yzdelik deerleri................................................................................67 izelge 5.7 Kmlatif Dalm.................................................................................................68 izelge 5.8 Uzun dnem dalga istatistii fonksiyonlar ...........................................................69 izelge 5.8 Derin deniz etkin dalga ykseklikleri ....................................................................80 izelge 5.9. Meteorolojik verilerle ilgili temel bilgiler ............................................................81 izelge 5.10. Verilerin analizi sonucunda ynlere gre elde edilen denklemler......................81 izelge 5.11. Meteorolojik verilerle ilgili temel fe hesab bilgileri........................................84 izelge 5.12. Ava Plajna gelebilecek maksimum rzgar mesafeleri ...................................84 izelge 5.13. Ynlere gre elde edilen denklemler..................................................................84 izelge 5.14. Fe Hesabna (SPM Metodu) Gre Dalga zellikleri.......................................86 izelge 5.15. Dalga Atlasna Gre Dalga zellikleri...............................................................86 izelge 6.1. Ynlere gre alma olaslklar............................................................................94 izelge 6.3 Ynlere gre elde edilen Q-deerleri ...................................................................96 izelge 6.4 Ky boyu tanma ait sonular .............................................................................96 izelge 6.5 Ynlere gre alma olaslklar.............................................................................97 izelge 6.6 Ynlere gre elde edilen f-deerleri ......................................................................97 izelge 6.7 Ynlere gre elde edilen Q-deerleri ....................................................................97 izelge 6.8 Ky boyu tanma ait sonular .............................................................................98

ix

NSZ

Bu inceleme, Yldz Teknik niversitesi Fen Bilimleri Enstits naat Mhendislii Anabilim Dal Ky ve Liman Mhendislii Programnda Yksek Lisans tezi olarak hazrlanmtr.

alma stanbul l snrlar ierisinde ile Belediyesine bal Ava beldesinde, ad geen sahil blgesinin ky evriminin jeolojik ve jeomorfolojik incelemesini iermektedir. Blgenin deniz ve nehirler arasndaki ilikisi ile ky jeomorfolojisi eitli yntemlerle deerlendirilmitir.

Her trl idari ve bilimsel destei srekli salayan Tez danmanm olan Prof. Dr. kr Ersoya teekkr ederim. almalar sresince son derece deerli gr, bilimsel katk ve yardmlarn esirgemeyen Tolga Grme teekkrlerimi sunarm.

Deerli grlerinden ve desteklerinden tr, ncelikle deerli hocalarm Sayn Prof. Dr. Yaln Yksele ve Sayn Prof. Dr. Esin evike, bitkiler konusunda nemli bilgilerini esirgemeyen Sayn Prof. Dr. Turhan Usluya, uzaktan alglama ve hava fotoraflar konusunda her zaman yanmda olan Sayn Yard. Do. Dr. Blent Bayrama, meteorolojik verilerin ilenmesi ve analiz edilmesi konusunda yardmc olan Ara. Gr. Havva Anl Arya ve Ara. Gr. Cihan ahine teekkr ederim.

Bu almann btn aamalarnda her trl destei salayan evre ve Orman Bakanldan Sayn Hseyin Ayta ve alma arkadalarna, Devlet Su leri (DS) Genel Mdrl Hidroloji ube Mdr Ziyaettin Durmaz ve alma arkadalarna, DS 14. Blge Mdrl Ett Dairesi Bakan Erdin Erbile ve Meteoroloji leri Genel Mdr Adnan nal ve btn alma arkadalarna katklarndan dolay teekkr ederim

Yksek Lisans programnn fikir dzeyinden cilt aamasna kadar 3 yl boyunca srekli yanmda olan ve her trl destei veren aileme ve deerli alma arkadam brahim Kukuya derin kranlarm ve teekkrlerimi sunmay bir bor bilirim.

x

ZET

Bu alma, Yldz Teknik niversitesi Fen Bilimleri Enstits naat Mhendislii Anabilim Dal Ky ve Liman Mhendislii Programnda Yksek Lisans tezi olarak hazrlanmtr.

Dalga etkisinin incelemesinde ile Meteoroloji stasyonundan 1986-2006 yllar arasndaki rzgar verileri alnm ve dalga istatistii yaplarak rzgar etkisinde oluabilecek dalgalarn zellikleri hesaplanmtr. Bunun yannda Nato Tu-Waves kapsamnda Ava blgesine en yakn dalga atlas kullanlarak rzgar ve dalga istatistii yaplm ve bu atlasa gre dalga zellikleri ortaya kartlmtr. Bu iki ayr veriye ek olarak Boazii niversitesinin Kilyos kampus projesi kapsamnda incelemi olduu Wheather in the Blacksea I Blgesi analizi dier iki analizin deerlendirmesinde ve doruluunda kullanlmtr. Buradan elde edilen deerler neticesin ky boyu kat madde tanm miktarlar tespit edilmi ve yorumlanmtr.

Jeolojik ve jeomorfolojik temel zerine kurulan evrim, meteorolojik verilerin analizlerinin ky mhendislii ierisindeki aknt-dalga mekanii ve kat madde tanm ile sentezlenmesi sonucunda gelimi, uzaktan alglama ad altnda farkl zaman dilimleri ierisinde ekilmi uydu grntleri ve bitki yaamnn ortama olan katksyla inceleme nihai haline gelmitir.

Anahtar kelimeler: Ava, plaj, evrim, jeoloji, jeomorfoloji, ky mhendislii, uzaktan alglama, iklim.

xi

ABSTRACT

This study has been prepared as a thesis of Master's degree in Yldz Technical Natural Science Institute, Civil Engineering Faculty, Coastal and Port Engineering Program.

As part of wave impact\effect research, datas of Sile Meterology Station between 1986-2006 years were taken. By preparing wave statistics, characteristics of waves that is produced by wind has been calculated. Besides this, wind and wave statistics has been prepared by using wave chart for Agva region in the scope of NATO Tu-Waves and according to this chart, characteristics of waves has been put out. In addition to these, Wheather in the Blacsea "I" Region analysis in the scope of Kilyos Campus Project of Bogazici University has been used to evaluate and verify other two datas. As result of these three datas, amount of substance movement along the coastline has been measured and interpretted.

The evolution that is founded on geological and geomorphological basis developed as a result of a synthesis that occured through wave-flow mechanis and solid-substance-movement. By the examination of satellite views taken in different dates and influence of plants, the study came to an end.

Keywords: Ava, beach, evolution, geology, geomorphology, coastal engineering, uzaktan alglama, climate.

1

1. ncelemenin Amac

Trk ve dnya tarihinde nemli bir yeri olan stanbul, lkemizin en byk finans ve sanayi

merkezi olmu ve dnya ticaret merkezleri arasndaki yeri almtr. Bunun sonucu olarak artan

nfusun sosyal ihtiyalarnn karlanmas bir gerek halini almtr.

Turizm sektr ve buna bal olarak toplumun dinlenme ve elence ihtiyalar arasnda en

byk pay sahil kesimleri ve plajlar almaktadr. stanbul gibi youn ehirlemeye maruz

kalmakta olan blgelerde bu tip yerlerin nemi daha da artmaktadr. Bu ihtiyaca karn

doann bilinsiz kullanm ehir merkezine yakn yerlerde insanlarn ksa sreli (hafta sonu)

plaj turizmini olumsuz etkilemektedir. Yerel ynetimlerin bu konuya hassas yaklamas ile

durum olumlu ynde gelimektedir.

Ava, stanbulun Anadolu yakasnda, zmit (Kocaeli) il snrna yakn dinlenme ve turizm

merkezlerinden biridir. ehre uzak olmas ve gelimeye kar direnmi doal ortam bu

blgeyi ziyaret edenler iin ekici klmaktadr. Son yllarda daha ok ilgi ekmeye balayan

Ava bir balk kynden tatil beldesi olmaya doru deiim geirmektedir. Ava plaj

bulunduu ortam, plajn uzunluu ve yerel olarak olduka geni yapsyla hafta sonu gezileri

dnda uzun sreli dinlenme ve tatil amal olarak tercih edilmektedir.

Bu alma Ava plajnn evriminin jeoloji, jeomorfoloji, uzaktan alglama, meteoroloji,

biyoloji ve ky mhendislii gibi farkl bilim dallarnn yardmyla incelenmesini

amalamaktadr. Bu amala daha nce yaplm jeolojik incelemelerden ve haritalardan

gncel bilgiler alnm, hava fotoraflar ve uydu grntlerinden ortamda meydana gelen

deiimler tespit edilmi, meteorolojik veriler yardmyla denizel ortam ve bu ortamn ky

blgesiyle olan ilikisi incelenmi, blgede yer alan akarsularn zellikleri ve akm deerleri

analiz edilerek ortam iendeki nemi gzden geirilerek yorumlanmtr. Jeoloji ve

jeomorfoloji almalarnda birimlerin fiziksel ve ortamsal zelliklerini incelenmek iin

laboratuarda yaplan incelemelerden yararlanlmtr.

1.1 nceleme Alann Tantlmas

nceleme alan olan Ava blgesi stanbul ilinin Anadolu yakasnda Karadenize kys olan

ile ilesi snrlar iinde yer almaktadr. Blge ehir merkezine yaklak 110 km. uzaklkta

olduundan ulam zel aralarla veya Kadkyden hareket eden zel otobslerle

salanmaktadr.

2

ekil 1.1 Yer bulduru haritas

1.1.1 Morfoloji

Ava, Gneybat Karadenizle kys olan ve yerleimi deniz seviyesinden 1 m.ye kadar

ulaan takn dzlkleri ile ykseklikleri 120 m.lere ulaan tepelere kadar deien bir

aralktadr.

1.1.2 Nfus ve Yerleim

Blge turizm, elence ve dinlenme merkezi olduundan dolay yaz aylarnda olduka youn

bir nfusa sahiptir. K mevsiminde ise ounlukla yerel halk dnda ziyaretisi

bulunmamaktadr. Yaplama daha ok Gksu deresi ile Ava deresi arasndaki takn ovas

zerinde yer almaktadr.

1.1.3 klim ve Bitki rts

stanbul'da genel olarak Akdeniz iklim koullar etkisini yrtr. Akdeniz ikliminde yazlar

scak ve kurak, klar lk ve yal olmakla beraber, ky blgelerle i kesimlerde biraz

3

ayrlklar gsterir. stanbul iklimi, Karadeniz'in ve Balkanlar ile Anadolu kara ikliminin

etkisiyle meydana gelmi zel bir durum gsterir. Kandilli Rasathanesinin kaydettii

gzlemlere gre stanbul'da yllk ortalama scaklk 13,7 derece, Ocak ay ortalamas - 5

derece, Temmuz ay ortalamas, 22,7 derecedir. Yllk ya 789 mm.dir. Yalarn % 38'i

K % 18'i lkbahar, % 13' Yaz, % 31'i Sonbahar mevsimindedir. Yazn genel olarak poyraz,

kn karayel, yldz karayel ve lodos eser. Kble ve lodos ya getirir. Lodos, Marmara'da,

karayel ve yldz karayel Karadeniz'de frtna yapar.

stanbul linde hava durumu genel olarak Akdeniz iklimi zellikleri tadndan scak ve

nemli hava etkisiyle plak yerlere neredeyse hi rastlanmamaktadr. Ormanlk alanlar

korular, fundalklar, ayrlar, otlaklar, yabani ot ve iek trleri her yerde grlr.

1.2 Tarihsel Gemii

Ava ya da dier adyla Yeilay tarihi gemiiyle dikkat ekmektedir. Hititler, Frigler,

Romallar ve Osmanllar gibi bir ok uygarln gei yeri olan Ava, M.. 7. yy.a uzanan

bir tarihe sahiptir. Ad resmi kaytlarda Yeilay olarak ifade bulan Ava, iki dere arasna

kurulmu ky anlamna gelen Latince bir kelimedir. Ava, Gksu ve Yeilay dereleri

arasndaki deltaya kurulmu olup, 50 metre eninde ve 3 km. uzunluunda doal plaja sahiptir.

1.3 nceleme Yntemi

1.3.1 Arazi almalar

Blgede ky deiimi ve denizin yerel etkileri ile kumullarn oluum mekanizmas

incelenmitir. Bunun dnda eski almalardan, sondajlardan yararlanlmtr. Deniz ve

akarsularn arasndaki ilikiyi ortaya koymak iin blgenin eitli yerlerinden kum rnekleri

alnarak laboratuarda analiz edilmitir.

1.3.2 Bro almalar

stanbul Bykehir Belediyesin tarafndan ekilen 1996 senesine ait 1/5000 lekli paftalara

uygun olarak hazrlanm hava fotoraflarnn yannda biri u an faaliyette olmayan ve

NASA-EOSATn Landsat-1 (1972-1978) uydusu tarafndan 1975 senesinde ekilmi,

spektral znrl 80 m. olan bir grnt ile dieri halen aktif olarak hizmet veren ISRO

Hint.in IRS-1D (1997- ) uydusu tarafndan 1998 senesinde ekilmi ve spektral znrl

23 m. olan iki uydu grntsnden faydalanlarak kydaki ve ky gerisindeki deiim

incelenmitir. Meteorolojik veriler ile jeomorfoloji arasnda bir iliki kurulmasnda bu

4

grntler yararl olmutur.

1.4 nceki almalar

Ava blgesinde ve genelletirilmi halde el alndnda stanbul ve Kocaeli evresinde

yaplm olan nemli aratrma ve yaynlar tarih srasyla yledir:

Bhm, 1927de Temelde bulunan Akveren formasyonunun taban dzeylerindeki faunay

ayrntl olarak incelemesi sonucunda ve Kampaniyen ya nermitir.

Baykal, 1938-1943 yllar arasnda inceledii ile eversinin jeolojisini doktora tezi olarak

hazrlamtr. Triyasn fosil ieren Alt ve Orta Triyas katlarn tesbit etmi, Avann

dousunda rastlanlan Eosen Formasyonlarnn st Kretase kiretalar zerine konkordan bir

istif halinde gelmekte olduunu belirtmitir.

Erguvanl, 1949da Akveren Formasyonunun uyumsuz olarak Triyas kayalarn stleyen

taban kesiti aralarnda yanal deiimli olan birimin amurkayalar ile kireta

akltalarndan yapl olduunu aklamtr.

Ketin ve Gm, 1963de Akveren formasyonu tanmn, egemen olarak beyaz, ince ile kaln

aras katmanl, kireli ile kalkerli aras amur kayalar ve kiretalarndan yapl bir istife

uygulanmlardr.

Altnl, 1968de Kocaeli Yarmadasnn bugnk jeomorfolojik yapsn belirleyen

unsurlardan biri olan statik orijinli deniz seviyesi oynamalarna bal olarak blgenin ky

kesiminde eitli ykseltilerde denizel taraalar oluturduunu belirtmitir.

Erin, 1982de Gksu Deresinin dou yamalarnda yer alan menderes yeniklerinin

(entiklerinin) varlnn bu vadinin oluumundaki genlemelerin delilleri arasnda olduunu

ifade etmitir.

Kurter ve Hogren, 1986da yaptklar morfometrik analizi sonucunda aratrma blgesinin

batsnda dalan akllarn az ilenmi veya bombeli olular gibi grn zelliklerine de

dayanarak flvyal fasiyeste ve ak dzenli olmayan akarsular tarafndan tanp, depo

edilmi olduklarn aklamlardr.

Yanko, 1987, 1989 ve 1990da Karadenizde yapt denizel kel incelemesinde bir

foraminifer topluluunun ac su (az tuzlu) ortamn karakterize ettiini ve tipik olarak

Karadeniz faunasna ait olduunu aklamtr.

5

Ertek, 1995 senesinde Kocaeli Yarmadasnn kuzeydou kesiminin jeomorfolojisini

aratrmtr. Aratrma sahasnda anm yzeylerinin geni yayllarndan dolay tipik bir

peneplen rlyefi olduunu ve bu peneplen dzlemi zerinde ykselen tepelerin yksek

olmasnn Siluriyen kuvarsitlerinden olumasnda nemli rol oynadn gzlemitir. Ayrca

kynn Kurfallalt-Ava arasda yer alan aratrma blgesinde olgunluk safhasnda

olduundan da sz etmitir.

Kl, 2000de yapt yksek lisans tez almasnda stanbul ili ve yakn evresinin

jeomorfolojisini incelemi, Gksu ve Ava (Yeilay) Derelerinin kaym ve sapm gmk

mendereslerinin derinlii 200 m.yi aan yarlma derecelerinin peneplen yzeyinin en-blok

olarak ykseldiini gzlemitir.

Meri, Kerey, Tunolu, Avar ve nal, 2000de Ge Kuvaterner istiflenin mikrofaunasn

ve sedimantolojisini inceleyerek delta ortam ile denizel ortamn ilikisini aratrmlardr.

Tysz, 2002de Karadeniz'in gney kysn oluturan kuzey alanlarda kelim

volkanizmann durmasndan sonra Maastrichtiyen ve Paleosen'de Akveren ve Atba

formasyonlarna ait pelajik kiretalar marn ve kalsi-trbiditlerin kelimi ile devam etmi

olduunu ifade etmitir.

6

2. JEOLOJ

2.1 Genel Jeoloji

nceleme alann da kapsayan ile ve evresinde Paleozoyik, Mesozoyik ve Senozoyik yal

birimler yzeylemektedir. Paleozoyik zamanda Alt-Orta Devoniyen yal siyah-mavi renkli

biyomikritik biosparitik kiretalar ve bunlarla ste doru tedrici geili olan Grovak-

istlerle temsil edilmektedir. Mesozoyik zamanda ise blgede Verfenienin (Alt Triyas) taban

konglomeras ve Grovak tr kumtalar ile Troniyenin (st Kretase) biyomikritik

kireta-marnlar, Senoniyenin (st Kretase) rtl mikrit ve biomikritlerden ibarettir.

Senozoyik zamanda ise Alt Eosen (presiyen) yal, marn, kumta ve eyller ile, Ltesiyen

(Orta Eosen) yal krntl, killi kireta ve marnlardan olumutur. Ayrca yine

Senozoyikde Neojen yal kil, kum, akllar ve Kuvarterner alvyonlar ve kumullar

bulunmaktadr. st Kretase yal kiretalar Eosen (presiyen) ierisine ekim kaymas

(gravite etkisi) ile srklenerek ile Sedimenter Karn (Olistostromu) oluturmulardr.

Kuvaternerdeki taraalarn incelenmesinden ile Blgesinin drdnc zamanda 25 m.

ykseldii ve bu ykselmenin drt olas safhada olduu anlalmaktadr (Baykal ve nalan,

1979).

Ava (Yeilay) ilesi evresinde, Ava (Yeilay) Deresi ile Gksu Deresi arasnda kalan

alanda Ge Kuvaterner (Holosen) yal keller geni alanlar oluturur. Ava (Yeilay) ilesi

gney ve gneybatsnda, Ava (Yeilay) Deresi ile Gksu Dere'nin Karadeniz'e dkld

alanda, geni yzlekler sunan Ge Kuvaterner tortullarnda ve temeli oluturan st Kretase-

Paleosen yal Akveren Formasyonu'nda yaplan aratrmalarda, gen kel istifi 20.00-34.65

m arasnda kalnlk sunmaktadr (Meri ve di., 2000).

2.1.1 Mesozoik

stanbul ve dolaylarnda Paleozoyik ve Triyas yal kayalar uyumsuzlukla rten iki farkl tr

st Kretase istifi yer alr. Bunlardan ilki, boazn kuzey-kuzeybat kesimlerinde mostra verir

ve genel olarak volkanik ara-katkl denizel bir istif niteliindedir. Yaygn mostralar

Karadeniz kysnda ile-Ava ve neada dolaylarnda yer alan birim, tabanda aklta-

kumta ile balayarak siltta, marn, kilta ve kiretalarna gemekte ve andezit, dasit,

riyolitik lav ve bunlarn piroklastik edeerleriyle ardalanmaktadr.

Karadeniz'in gney kysn oluturan kuzey alanlarda kelim volkanizmann durmasndan

sonra Maastrichtiyen ve Paleosen'de Akveren ve Atba formasyonlarna ait pelajik

7

kiretalar marn ve kalsi-trbiditlerin kelimi ile devam etmitir (Tysz, 2002).

ekil 2.1. st Kretase krntl ve karbonatllar iin depolama modeli (Tysz, 2002)

lerinde kk akllarn da bulunduu kumtalar sert, sk, bazen krem renkli, laminal

olup, aralarnda ince tabakal kuvarsarenit ve karbonatl eyllerin yer yer nbetletii grlr.

Paleozoik volkanik kayalardan meydana gelmi olan bu ktleyi kumtalar daire eklinde

evreleyip, rtsn tekil etmilerdir (Baykal, 1940 ; Altnl, 1968b; Baykal, 1943b).

Mostralarna, kuzeyinde Ava Deresi ile batsndaki anakl Deresi evresinde rastlanr.

indeki limonit (Fe2A3-H2O) nedeniyle koyu krmz renkte ve alt seviyelerinde akll

olabilen kumtalar, toplam olarak yaklak 5060 m. kalnlnda, sert, sk ve krkldr

(Ertek, 1995).

st Kretase devrine ait marnl unsurlara Ava civarndaki Dudubayr Tepe civarnda ve

buradan batya doru, ky boyunca, rastlanmaktadr. Ayrca Avadan gneydouya doru

Akaova ynnde geni bir kuakta bu formasyonlar yayl gstermektedir. saky Ava

arasnda karayolu boyunca gzlenen bir yarma marnlar iin tipik bir mostra vermektedir. Ky

boyunca rastlanan formasyon plato yzeylerinde karstlama ve kyda da kalankl ky*

oluumuna msaittir. Kiretalarnn Ava Deresi az ile dou Kilimli Koyu arasnda kalan

kk bir alanda Paleosen kiretalar ile rtld belirtilmitir (Ertek, 1995). Ava - Seyrek

arasnda ise ky gerisinde izlenen srtlarda kiretalar uyumsuz olarak Neojene ait sar ve

krmz renklerde kum, kil ve akllar tarafndan rtlmektedir.

* Karstik sahalardaki kanyon ekilli gmk ve kuru vadilerin deniz tarafndan igal edilmesi halinde grnm

olarak rialara benzer ok derin koylar meydana gelir. Bu koylara kalank denir. Bunlar doal liman zelliinde

8

kullanma sahiptir.

2.1.1.1 Akveren Formasyonu

Akveren Formasyonu ad Ketin ve Gm (1963) tarafndan verilmitir. Egemen olarak

beyaz, ince ile kaln aras katmanl, karbonatl amur kayalar ve kiretalarndan yapl bir

istife uygulanmtr. Akveren Formasyonunun uyumsuz olarak Triyas kayalarn stleyen

taban kesiti, aralarnda yanal deiimli olan birim, sarms gri ayrmal, masif ile kaln

katmanl biyoklastik; pembe ile soluk krmz aras, rudist yama resifleri; ak gri, grimsi

yeil, soluk krmz amurkayalar ile soluk krmz renkli, rudist dknts ieren kireta

akltalardan olumutur (Erguvanl, 1949).

Bhm (1927) Akveren Formasyonunun taban dzeylerindeki faunay ayrntl olarak

belgelemi ve Kampaniyen ya nermitir. Erguvanl (1949), Altnl (1968) ve Altnl ve

dierleri (1970) Bhm'n ya atamasna uymulardr.

amurta-kireta dzeyinde, amurtalar soluk krmz, krmzms gri, karbonatldr.

amurtalarnda 30 cm ye varan byklkte Inoceramus sp. kavklar btn ve para olarak

bulunur. Kiretalar ak ile orta gri ve ince tanelidir; krmzms, ince ve dzensiz katmanl

kalkerli amurta arakatklar kapsar. Killi eyl dzeyinde, eyller yeilimsi gri,

kahverengimsi gri, az kalkerli killi eyl ve amurlu eyldir, kireli amurta, karbonatl

kilta, allodapik kireta ve seyrek mikritik kireta arakatman ve ara katklar ierir.

Kesitin en st blmnde kireta ara katklar kumludur. Akveren, Erikli Kumtan

uyumlu olarak rter. Akveren Formasyonunun tabanndaki krmzms kumlu amurta ve

Erikli'nin en st sarms gri, bol amurlu litik vakesi arasnda doku, bileim ve renk ynnden,

grnrde, bir derecelenme yer alr. Dokanak aralnda limonitlemi dz yzeylerin varl

ile Erikli'ye zg karbonata zengin yumru, mercek ve bentik makrofaunann ani kayboluu

dokanan bir tortullama kesiklilii olduunu yanstr ve Akveren birikiminin hzl bir

transgresyon ile balad ynnde yorumlanabilir (Kaya ve di., 1984):

Dizer (1971), Ereli batsnda, harita alan iin de geerli olmak zere, Akveren

formasyonunda, alttan ste, Maastrihtiyen Sonu yal Globotruncana contusa (Cushman),

Paleosen Ba yal, Paleosen Ortas yal ve Paleosen Sonu yal fosil zonlarn saptar.

alma alan dnda formasyonun en st dzeyinden (stleyen Akakoca Kumta ile olan

dokanaa yakn) derlenen mikrofauna, Paleosen Sonu-Eosen Ba dnmnn formasyon iin

en st zaman snr olduunu gsterir (Kaya ve di., 1984).

9

ekil 2.2 Ava Blgesine ait jeomorfoloji haritas. BB Hava fotorafndan uyarlanmtr.

10

MTA ve Ankara niversitesi Jeoloji Mhendislii Blm ile birlikte hazrlanan (MTA ve

AU, 1999) rapordan yararlanlarak Mesozoyik yal Akveren Formasyonu (KTa); kilta,

siltta ara seviyeli killi kireta-marn ve resifal kiretandan olutuu ifade edilmiir.

2.1.2 Senozoik

Eosen Formasyonlarna Avann dousunda tipik olarak rastlanlmaktadr. Bu kesimde

formasyon st Kretase kiretalar zerine konkordan bir istif halinde gelmektedir (Baykal,

1943a). Stratigrafik dizilim iinde marn, killi kireta, kumlu kireta, kumta ve

kiretalar bulunmaktadr.

ekil 2.3 Kilimli Koyu ile Ava Deresi dou yamacnn arasnda kalan Eosen Kalkerleri

2.1.2.1 Kuvaterner

2.1.2.1.1 Dolgular

Kocaeli Yarmadasnn bugnk jeomorfolojik yapsn belirleyen unsurlardan biri olan

statik orijinli deniz seviyesi oynamalarna bal olarak yarmadann olduu kadar

alma sahasnn da ky kesiminde eitli ykseltilerde denizel taraalar oluurken

(Baykal, 1943b; Erin, 1953; Altnl, 1976), akarsular da bu genel taban seviyesi

oynamalarna maruz kalm ve yana doru andrma neticesi olarak kayarak gelitirdikleri

vadiler boyunca alvyal dolgu tabanlar, az eimli taraa dzlkleri ve ky birikim sahalar

meydana getirmilerdir.

11

alma alannda Kuvatener'e ait formasyonlar plato yzeyi iinde gmlm olarak bulunan

vadilerin tabanlarndaki alvyonlar ile kuzeyde ky kesiminde farkl ykseltide ilenmi

denizel taraalarn yzeyindeki dolgular oluturmaktadr. Ky blgesinde vadilerin az

ksmlarnn dolmasyla olumu eitli boyutlardaki ky ovalar, lagnleri denizden ayran

ky oklar ve ky kumullar, eitli etken ve srelerle farkl ekillerde tanp depolanan

Kuvaterner formasyonlarndan meydana gelmitir.

zellikle Kuvaterner'de ana drenaj meydana getirmi olan Gksu ve Ava (Yeilay)

derelerinin vadi tabanlarnda, tanarak birikme sonucu geni alanlar kaplayan, alvyal

dolgular oluturan etkenler tutturulmam kil, akl, yer yer de blok boyuna kadar deien

boyutlardaki malzemeden olumutur. Ava Plaj olarak bilinen Kurfallalt - Ava (Yeilay)

Deresi arasndaki alak ky alanndaki plaj daha ok deniz kumlar ile bazen bloklu

seviyelere kadar ulaan akllar, kumullar ile temsil edilirler.

ekil 2.4 alma alannda tipik olarak gzlenen alvyal dolgular. Menderesli bir yap izleyen dereler takn alanlarn genileterek alvyal alanlarn geniletmilerdir (Ertek, 1995den

uyarlanmtr).

Alvyal dolgularn geni alanlar kaplad sahalara tipik bir rnek vermek gerekirse;

Kuvaterner dolgularn hemen hemen btn vadi tabanlarnda Ava gneyinde; Yakuplu-

12

saky arasndaki Karabulak Ovasnda ve Ava-Kkaa Mahallesi arasndaki Yeniky

Ovasnda Kuvaterner dolgular geni alan ve kalnlklara ular. Jeoloji haritasnda,

Kuvaterner oluuklar; alvyal dolgular (alvyon) ve denizel dolgular (deniz kumu v.d.)

eklinde iki ayr birim halinde belirtilmitir (Ertek, 1995).

ekil 2.5 Ava (Yeilay) Deresi ile Kurfallalt arasnda kalan alak ky alanndaki plaj sekileri (taraalar). Ky boyu ve rzgar etkisinde malzeme tanm neticesinde meydana gelmi kumullar bitkilerin yardmyla sediment tutmaya devam etmektedir. Bunun dnda

sahilin belirli bir eim izledii grlmektedir.

13

Melen projesi kapsamnda yaplan jeolojik sondajlardan elde edilen verilere gre Ava

yresinde yaplan zemin ve fosil incelemelerinde tutturulmam akl, kum, kil ve milden

oluan Holosen istifinin kalnlnn 20 ile 34.65 m. kalnlkta olduu tespit edilmitir (ekil

2.6). Bunlardan yalnzca iki sondajda temeli oluturan Akveren Formasyonu'na (st Kretase-

Paleosen) ulalmtr. Ava (Yeilay) yresinde yaplan 4 sondaja ait rneklerden elde

edilen verilere gre, blgede Ge Kuvaterner dneminde muhtemelen deltayik bir ortam

olumutur. Elde edilen snrl veriler nda bu ortama ait ast (alt) ortamlar saptanmtr.

Yaplan incelemelere gre bir deltada bulunmas gereken delta ilerisi (prodelta), delta n

(delta front) kellerine rastlanlmamtr. Buna karn sadece delta dzl (delta top)

kelleri yaygn olup, yaklak 35 m. kalnla sahiptir (Meri ve di., 2000).

1. Datm kanallar aras krfez kelleri (Yaklak 15.00m. kalnlkta kil ve silt)

2. Datm kanallar kelleri (7.00-8.00 m maksimum kalnlkta silt ve kum)

3. Takn ovas ve lagn kelleri (10.00 m kalklkta kil-silt ardalanmas)

4. Eski-gncel toprak (2.00 m kalnlkta)

Yukarda litolojik tanmlamas verilen istif dier sedimentolojik zellikleri ile birlikte alttan

ste doru aada belirtilen ast (alt) fasiyeslere ayrlabilir (Meri ve di., 2000):

Kanallar aras krfez kelleri (interdistributary bay): Genelde killi, organik maddece zengin,

bol miktarda ac-tatl su ve denizel ostrakod'lar ieren, buna karn foraminifer topluluuna

sahip olmayan bir birimdir. En tipik olarak Ava Deresi'nin dou tarafnda yaplan sondajda

24.00-18.00 m.ler arasnda ve ayn ekilde Gksu Deresinin dou tarafnda yaplan sondajda

34.00-20.00 m'ler arasnda gzlenir.

Datm kanallar (Distributary channels): Siltli, kumlu, akll litolojileri ile ayrtmandr.

zellikle Gksu Deresinin bat tarafnda yaplan sondajda 13.00- 9.00 m'ler arasnda

gzlenir. Bu birimde genelde ne bir foraminifer ve ne de bir ostrakod topluluuna

rastlanlmamtr.

Takn dzl ve lagn fasiyesleri (Flood plain and laguner deposits): Balca litolojisini

organik maddece zengin kil ve silt oluturur. Gksu Deresinin bat tarafnda yaplan sondajda

tipik olarak grlr. Yaplan drt sondajda da yaklak 9.00 veya 8.00 m.lerde balar ve 2.00

m ye kadar devam eder. Ostrakod topluluuna gre ksmen ok az denizel etkinin gzlendii

ac su-tatl su fasiyesindedir. Foraminifer topluluu ise tamamen ac su fasiyesini simgeler.

14

Buna karn denizel fasiyesi karakterize eden mollusk tipleri ksmi bir art gsterir. Bu

durum blgedeki lagner fasiyeslerin varlna iaret eder. Ayn ekilde tatl su

ostrakodlarnn varl da takn dzlne ait kellerin bulunduunu gsterir.

Eski-gncel toprak: En stteki 2.00 m.lik blm oluturan, kk gastropodlu, kahve renkli,

akll topraktr. Bu blmde tanm olduu dnlen birka ostrakod ve foraminifer'e

rastlanlmtr. Kraus, (1987) almasnda benzer zellikteki birimlere eski toprak

tanmlamas yapmtr.

Belirlenen ast fasiyeslere gre zerinde allan sondajlarda bir deltann sadece delta st

kelleri kesilmitir. almada daha kuzey kesimlerde bir inceleme yaplamadndan delta

ilerisi ve delta n kellerine de rastlamak ihtimali ak braklmtr. Ava (Yeilay)

Deresinin ve Gksu Deresinin sol yamalarnda yaplan sondajlarda temele ulalmam

olmas bu durumu kantlamaktadr (Meri ve di., 2000).

15

ekil 2.6 Yeilay (A

va) sondajlarnda litofasiyes topluluklarnn karlatrlm

as (Meri ve di., 2

000).

16

2.2 Fosil Bulgular

2.2.1 Foraminifer Topluluu

Porosononion subgranosum (Egger) ve MS-451 sondajnda da Nonion depressulum (Walker

ve Jacob), Ammonia tepida Cushman, Cribroelphidiumpoeyanum (d'Orbigny), Porosononion

subgranosum (Egger) topluluu belirlenmitir. Ad geen bu topluluk genelde ac su (az tuzlu)

ortamn karakterize eder ve tipik olarak Karadeniz faunasna aittir (Yanko, 1989 ve 1990;

Yanko ve Troitskaja, 1987). Bunlardan en fazla gzlenen Ammonia tepida Cushman her trl

tuzluluk artlarna uyum salayabilen bir foraminiferdir. Tuzluluk oran %o 1 ile 27.4

arasnda deien sularda yaamn srdrebilir (Yanko, 1990). Aubignyna perlucida (Heron-

Allen ve Earland) tuzluluk oran %o 11-26 arasnda deien (Yanko, 1990) ve Porosononion

subgranosum (Egger) ise tuzluluk oran %o 1-26 arasnda olan sulara uyum

salayabilmektedir (Yanko, 1990).

Gncel foraminiferlerde Karadeniz iin en derin yaam ortam 220.00 m'dir. Tuzluluk ise %o

1 - 26 arasnda deimektedir. Yine, Karadeniz evresinde delta, lagn, i elf ve ak

elflerde bulunan tr ve alt tr says en fazla olarak 104e ulamaktadr. Buna karn tipik

olarak delta alanlarnda bulunan en az tr says 4'tr. Keza bu alanlarda saptanan tuzluluk

deerleri ise %o 1 ile 5 arasnda deimektedir (Yanko, 1990). Bununla birlikte stanbul

Boaz evresi Karadeniz'de zel bir alan oluturmaktadr. nk bu kesimde saptanan tr

says 76'dr ve tuzluluk oran %o 26ya kadar ulamaktadr. Deinilen alanda Akdeniz baz

cinslerinin varl dikkat ekicidir (Yanko, 1990).

2.2.2 Ostrakod Topluluu

Genel olarak tm sondajlarda ac su koullarnn basknl gzlenir. Ancak, yer yer tatl su

giriinin varl, ac su formlarnn yan sra baz tatl su formlarnn bulunuu ile

anlalmaktadr. Yaplan sondajlarda ac su (az tuzlu) koullarna hakim bir ortamn varl

ostrakod topluluu ile ortaya konmutur. Ancak, yer yer karadan beslenmenin bir kant

olarak, deltayik ortamn gstergesi olan tatl su ostrakod faunas az da olsa gzlenmektedir.

Anoksik (oksijen bulunmayan) ve oksidasyon koullarnn varl genel olarak ostrakod

kavklarnda da izlenmektedir. Oksidasyon koullarn yanstan kavklar krmz ve pembe

renkli tonlarla belirlenirken, organik maddece zengin kesimlerde siyah ve gri renk tonlarnda

kavklar gzlenmektedir. Bu grup allan alanda Akdeniz sularnn zayf bir etkisi olduunu

kantlamaktadr (Meri ve di., 2000).

17

Ge Kuvaterner (Holosen) tortullarndaki mollusk faunasna ait birka topluluun

paleoekolojik zellikleri incelendiinde, alt dzeylerde ac su karakterli bir trn varl (MS-

444, 17.50-20.00 m), ste doru 10.00-0.50 m. aras ise denizel tiplerin art gstermesi,

Yeilay aznda denizin ksmen de olsa etkinliini belirtmektedir. Dier bir deile,

deinilen mollusk faunas 10.00 m.lik st blmde tuzluluk oran artm olan sularda

bulunduunu ve bu dnemde zaman zaman tatl su girdisinin olduunu ortaya koymaktadr.

st 10.00 m.lik blmde deniz etkinliinin basknl grlyorsa da, MS-451 sondajnda

6.50-7.00 m.de yine Viviparus spun bulunuu deniz etkinliinin olduu dnemde dahi yreye

zaman zaman tatl su girdisinin bulunduunu gstermektedir (Meri ve di., 2000).

Bunlara gre Foraminifer ve ostrakod topluluu dikkate alndnda blgede genel olarak ac

su koullarnn varl belirlenmektedir. Ancak, zaman zaman tatl su girdisinin bulunduu

tespit edilen baz tatl su ostarkodlar ile anlalmaktadr. Ava (Yeilay) Deresi'nin sa

tarafnda yaplan sondajdan, taban dzeylerinde ostrakodlardan denizel karakterli olan trlerin

bulunmasna karn, denizel mollusklarn yokluu delta ortamlarnn karakteristik zellii

olan datm kanallar aras kellerin bu dzeylerdeki varl nedeniyle aklanabilir.

Ostrakod topluluu son 10.00 m.lik st dzeylerde denizel etkinin varln kantlamaktan

yoksundur. Bu durum zaman zaman takn dzl ortamna denizel girdi olduunu ve setler

arkasnda lagnler olutuunu ispatlamaktadr (Meri ve di., 2000).

18

2.3 Jeolojik Evrim

Paleozoik yal kaya paralarnn akllarndan oluan Trias'n taban konglomeralarnn

gelmesi ile balayan dnemde saha tekrar deniz istilas altnda kalarak bir transgresyona

uram, kumta, dolomitik kireta ve youn kiretalarndan oluan kaln bir Triyas serisi

Virglorien - Ladinien'de olumutur (Baykal 1943). Bu tortullarn genellikle koyu (mor ya da

grimsi) renklerde olu sebeplerinden biri de, bu devrede serin-nemli bir iklimin hkm

srmesinden dolaydr denilebilir. Daha sonra tekrar bir deniz istils ve denizin gittike

derinlemesi ile st Kretase'nin ak renkli ve kaln marnl kiretalar; scak, sakin, derin bir

denizel ortamda olumulardr. Deniz Maastrichtien'de en derin eklini almtr. Bunu 200

600 m. kalnla varan kvrml, s deniz fasiyesli kiretalar belirler. Eosen devri sonlarna

doru greceli olarak denizin ekilmesi neticesinde, saha tamamen kara haline gemi ve

daha sonra yeni ve uzun bir anm dnemi balamtr. Ltesiyen (Orta Eosen) kiretalar ile

Neojen (Pliyosen) karasal depolar arasndaki stratigrafik katlara rastlanlamamas, blgenin

kara halinde bulunduuna kant tekil etmektedir (Ertek, 1995).

Kurfall Ky kuzeyindeki Kestanelik Tepe gneybat ve gneyinde bulunan intizamsz

Neojen deposundan alnan 2-6 cm ve 2-4 cm boyutlu, 50'er adet kuvars akll iki rnein

morfometrik analizi sonucunda yasslk indisi ortanca deerleri ayn olup l.81 ve yuvarlaklk

indisi ortanca deerleri 280 ve 250'dir. Bu deerlere gre, depoda akllarn intizaml bir

sralan gstermemeleri, biri eski ekillendirici faktrn etkisini dieri yeni ekillenmi

malzemenin durumunu aksettiren yuvarlaklk indisi histogramlannda iki maksimumla, bir

minimum grlmesi (Kurter ve Hogren, 1986), az ilenmi veya bombeli olular gibi

grn zelliklerine de dayanarak flvyal fasiyeste ve ak dzenli olmayan akarsular

tarafndan tanp, depo edilmilerdir. Kestanelik Tepe (67 m) ve Ktklk Tepe (56

m)'lerinin bulunduu ve kyya paralel uzanan kesimde, Pliosen'in tamamen andrlp,

sprld st Kretase kiretalarnn 50-67 m seviyelerinde fosil bir yzey oluturduklar

izlenebilir (ekil 2.5). Ava gneyindeki Dudubayr Tepe (84 m) ise, kuzeye eimli st

Kretase kiretalarndan meydana gelmi olup, bunlarn zerinde rtsn tekil eden krmz

renkli Pliyosen'in kum ve akllar diskordan olarak bulunur. Bu tepedeki Neojen kumlarndan

alnan rnein granlometrik analizi sonucu izilen granlometrik eride ortanca deer (Md)

0.20 mm., birinci eyrek (Q1) 0.32 mm. ve ikinci eyrek (Q2) 1.82 mm.dir. Bu deerler,

deponun genellikle ince kum boyutundaki unsurlardan meydana geldiini gsterir. Bu

durumda Pliyosende alma sahas gneyinden kuzeyine akarsularla tanan malzemenin

19

tayc faktrn azalmas ile birikimi neticesi olumu olabilir. Bu nedenle, kk boyutlu

eleman birikimi nispeten daha fazla olmutur. Ancak deponun iinde homojen olmayan

kuvars ve kristalize kireta akllarna rastlanmas deponun dzensiz akl bir akarsu

tarafndan depolandnn da bir kant olabilir (Ertek, 1995).

ekil 2.7 Ktklk Tepede gzlenen kireta oluumlar

2.4 Jeomorfoloji

Bu blmde Ava blgesindeki karstik ekillerle ilgili zelliklerden ve blgedeki dalmlar,

Kurfallalt-Ava arasndaki sahilde gzlenen ky birikim ekilleri ve oluum

mekanizmalarnn yannda blgedeki ky birikim ekillerden yola karak deerlendirilen

dalga etkisinde gelien ortamlar hakknda bilgi verilecektir.

2.4.1 Karstik ekiller

Ava Deresinin kuzeyindeki taban dzln tekil eden Yeniky Ovas mevkiinde, vadisinin

bat yamac gibi dou yamac da st Kretase marnlarndan olumutur. Ancak bu yamacn

eimi nispeten daha dik olup, aralarnda kireta tabakalar yer alr. Kiretalar ise, 20

kuzeydouya doru eimlidirler. Yama, tabana doru konveks, srta doru ise konkavdr.

Ava dousundaki menderes yeniinin gerisinde kuzeye 35-40 meyilli Eosen kiretalar

20

zerinde kk bir karstik alan yer alr. Eosen ile Pliyosen formasyon snrnda bulunan,

kk apl dolinler zayf mukavemet sahalarna yerlemi erime dolinleridir*. Tamamen

flora ile kapldr.

ekil 2.8 Plajn dousunda, Ava (Yeilay) Deresinin denize dearj olduu yerin dousundaki anak Burnu ve Karapnar Tepenin de yer ald Eosen kalkerlerinin bulunduu

karstik blgenin zeri flora ile kapldr.

2.4.2 Kydaki Birikim ekilleri

Bunlar doal plaj, ky kordonu, ky oku ve ky kumullardr. Gksu Deresinin mansap

ksmnda, zellikle kum ve ksmen de akllarn birikmesiyle, doal bir plaj olan Ava

Plajnn bir ksm olumaktadr. Akarsu azlarnda; aknt, hkim rzgr yn, dalga ve

akarsuyun tama gcne bal olarak ky kordonlar ve ky oklarna rastlanlr. Bunlara;

Gksu deresinin mansabnda yer alan oluum rnek gsterilebilir (ekil 2.4).

Kyda, doal plajn hemen gerisinde, sahilden birka metre ierde, kuzeyli rzgrlarn tama

ve yma faaliyeti sonucu ky kumullar olumutur. Plajlarn arakasnda kendilerini tutacak

herhangi bir engele rastladklar takdirde orada birikerek tepecikler meydana getirmilerdir.

Burada sz konusu engel ounlukla bitkiler olmaktadr.

* Dolin, karstlama sonucu olumu (lapyalarn birlemesiyle), boyutlar blgenin karstik zelliklerine bal

olarak deien, kapal ve ya yar ak ukurluklar. Lapya, zerlerinde toprak rtsnn bulunmad plak

kiretalarnn ya sular tarafndan eritilmesi ve andrlmas ve ya toprak altnda biyolojik CO2in youn

eritme gc sonucu oluan oluk ekilli ukurluklarla bunlar arasndaki genellikle keskin grnl srtklardan

oluan mikro karstik ekillerdir.

21

ekil 2.9 Blgede poyrazn hkim olduu bir dnem srasnda gzlenen ky oklarnn geliimleri. Q1 ky boyu tanmn ilk evrelerinde meydana gelmi ve zaman ierisinde Q3e

kadar bu tanlma birlikte geliim devam etmitir.

2.4.3 Dalga Etkisindeki Ortamlar

Ak denizin gelgit koyu ile bittii yerde biriken byk sediment ktlelerine gelgit-deltalar

ad verilir. Bunlar genellikle kumdan ve iyi kabuklu akldan oluurlar. Dalgalar baskn

olduklarnda, gelgite bal-deltalar kk ve ince bir ekilde koyun dier tarafna kadar

bariyerler boyunca yaylr. (ekil 2.9, 5a). Snrl sediment miktar nedeniyle geici malzeme

iin dk potansiyel salar.

22

ekil 2.10 Krfez ii gelgit deltalarnn snflandrlmas (Davis ve Gibeaut, 1990)

Dalgalarn yaklamnn etkileimi ve onlarn meydana getirdii ky boyu akntlar dar

bariyer adalarna sebep olurlar. Bu tip bariyer adalar geni yaylml ar-ykama

yelpazelerinin varl ile karakterize edilmektedir.

ekil 2.11 Bir bariyer adas sistemi ierisindeki evresel zellikleri (Blatt, ve di., 1980).

2.4.3.1 Dalga-Etkisindeki Ortamlarn Belirgin zellikleri

1) Hem denizel hem de acsu, gelgit aras, st ve altndaki koysal habitatlar gibi eitli snflar arasnda gelimitir.

2) Dar az yaps dalgalarca olan ykanmay kstlamaktadr.

3) Karakterisitik olarak yksek olan nehir ak ve takn deniz suyunu ve koydan gelen ykanma malzemesini kartabilmektedir.

4) Trbidite olarak bilinen askdaki sedimenter malzeme.

5) Karasal sedimentler ve kirleticiler iin verimli birer kapan olan ana basen

6) Karasal nitrojen yklemesi ilemlerinin ve tutulmalarnn artmasna sebep olan uzun bekleme sresi. Ksa bekleme sresi (rnein, yeterli ykama) besinlerin fazla olmayan

23

ilememesine ve az tutmasna yol aar.

7) Evrim asndan yar-olgunluk: Ana basenin slamas ve dolmas ve flvyal deltann genilemesi sonucu hzla deiecek olan morfoloji. Morfolojik adan kararl davranma durumunda olgunluktan bahsedilir.

ekil 2.12 Enerjinin nehir, dalga, gelgit ve toplamdaki dalm (Heap ve di. 2001den sonra)

2.4.3.2 Sedimenter Ortamlar ve Doal Yaam Alanlar

Tm koy ve ky su yollar temel olarak sedimenter ortamn ayrt edici sediment tipleri, besin

dngs, bitki ve hayvan topluluklar, ve hidrolojik zelliklerini kapsamaktadr (McLean ve

di., 1993, Roy ve di., 2001). Bu doal yaam alan btn koy ve ky su yollarn

ekillendiren yapsal bileenler olarak tabir edilen farkl corafik varlklardr. Esas sedimanter

evrenin (zellikle tuzlu su ieren bataklklar, tuzlu yzeyler ve mangrovlar) dalm ve

24

bolluu enlem ve ky su yolu tipleri arasnda deimektedir (Adam, 1998, Duke ve di.,

1998, Saenger ve di., 1977).

Dalga kontrolnde olan koylar geni ana baseni evrelemekte olan azda bir gelgit-st

(veya yar-havada) bariyer zellii tamaktadr. Bariyer ana basen ile deniz arasndaki suyun

deimesine olanak salayan (dzenli olarak kapatlan) dar bir az meydana getirmektedir.

Dalga etkisinde olan koylardaki sedimentler bariyerde ve su seviyesi deiimine bal

girilerdeki birikintilerde iyiden kaba taneli kumlara, ana basende organik ve kumlu

amurlara, flvyal deltalarda ise dzensiz akl, kum ve amurlara (ounluu karasal

kkenli) kadar uzanan bir dizilim gstermektedir (Nichol, 1991). Dalga etkisindeki koylarn

ana baseni sedimentin birikme asna bal olarak, boulmu ana kaya vadisinin snrn

takiben, dzensiz ekilli olabilmektedir (Riggs ve di., 1995).

ekil 2.13 Hidrodinamik Sreler (www.ozestuaries.org)

25

ekil 2.14 Sediment tanm (www.ozestuaries.org)

2.4.3.3 Doal yaam alan ve ekoloji

Genellikle gerek koysal trler ile tamam deniz ortamlarndan gelen geici ziyaretileri

iermektedir (Paterson ve di., 2000, Potter ve di., 1994, Rainer ve di., 1981b). Dalga

etkisindeki koylar, yksek enerjili kumlu plajlar ve kanal kumlar, korunmu amurlu

basenler, s su doal yaam alanlar, mangrovlar, tuzlu su ieren bataklklar ve gelgit n

dzlkleri gibi ok eitlilik salamaktadr (Roy ve di. 2001). Giri koullarna ve enleme

bal olarak tuzlu su ieren bataklklar ile mangrovlar ana basen evresinde olumakta,

krfezin yksek enerjili yaps kumlu alt tabakalara ve greceli olarak temiz s sularn

meydana gelmesine olanak salamakta ki bu da eitli denizel bitkilerin gelimesine izin

vermektedir (Rainer ve di., 1981a, Abal ve di., 1996, Hannan ve di., 1998, Humphries ve

di., 1992). Ana basen amurlar bentik mikro ve makro algler ile eitli omurgaszlar

(invertebratlar) iin uygun bir yer olmaktadr (Cahoon ve di., 1999).

Nitrojen (zlm veya toplam nitrojen (TN)) belirgin yada belirgin olmayan kaynaklardan

tutulma ile deltaik kanallara girer. Nehir aknts ve besin girdisi yerel ve iklimsel deiimlere

26

gre blgesel olarak deimektedir. Tipik olarak tutulan-karlan besin maddesi deerinin

byk miktar koylara ve deltalara doru tanmaktadr (Harris, 2001).

ekil 2.15 Besin tanmas (www.ozestuaries.org)

27

3. KIYI VE KIYI ZELLLER

3.1 Giri

Ky izgisinden balayarak belli bir uzaklk boyunca geriye doru uzanan ky blgesinden

topografya zellikleri, bir taraftan asl ky eklini belirlemek, dier taraftan kynn ilenmesi

ve geliimi zerinde rol oynayarak ok nemli etki yapar. Burada nemli olay aklamak

gerekirse; birincisi, kylarn eitli etken ve srelerin etkisi altnda ekillenmi ve

ekillenmekte olmalar olaydr. kincisi, asl ky tiplerinin meydana geliidir. Halen

yeryznde gzlenen ky tipleri iki etkene bal olarak olumutur. Bunlardan biri taban

seviyesinin son pozitif hareketi, dieri ise trangresyon sonucunda denizle iliki haline geerek

ky haline dnen blgenin jeomorfolojik zellikleridir. ncs ise; ky izgisinin srekli

ayn yerde kalmam aksine zamann ak srasnda bazen karaya bazen de denize doru

ilerlemi olduudur.

Gerekte jenetik bir ky snflamasnn, ky tiplerinin meydana gelii zerinde rol oynayan 4

etkeni birden dikkate almas gerekir. Bunlar; zaman unsuru, yap seviye deiikliinin yn

ve sonuta ky haline geen sahann morfolojik karakteridir. Balca ky tiplerinin meydana

geliinde en nemli rol, seviye deiikliinin yn ve bu deiimin sonuta ky haline geen

sahalarn morfolojik karakteri oynar. Fakat byk ldeki son seviye deiikliklerinin yn

hemen btn kylarda ayn olduuna gre ky tipleri arasndaki fark da aslnda ky haline

geen sahann morfolojik karakterine baldr.

ok eitli olan ky tiplerini bir snflama erevesine sokmak g bir problemdir. Bu

snflandrma almalarndan biri hinterlandn yaps ile ky izgisi arasndaki ilikilere

dayanr. Suess tarafndan belirtilmi bu kurala gre biri boyuna dieri enine olmak zere iki

ky tipi ayrlabilir. Bu almada ele alnan bir dier snflandrma ise kylarn jeomorfolojik

snflamasdr.

3.2 Kylarn kel Tipine Gre Snflamas

Anmal(Erozyonal) kylarda anma kelmeden fazladr (Pasifik tip ky)

Krntl kylarda kel getirimi anmaya oranla fazladr (Atlantik tip ky)

Karbonatl kylar daha ok mercan resiflerinin egemen olduu kylardr

Boyuna kylarda ky izgisinin genel uzan yap hatlarna paraleldir. Buna karlk yap

dorultusunun kynn genel uzanna dik olduu kylara da enine kylar veya Atlantik tipi

28

ky ad verilir. Kocaeli yarm adasnn Karadeniz sahil kesiminin ky zellikleri dikkate

alndnda Krm-Ereli elfi zerinde yer alan ve ileri genlik safhasnda olan ky genel

olarak boyuna (Pasifik) ky tipi zellii gstermesine karn, kynn bu uzanm batda

ile'de; douda Kefken evresinde enine (Atlantik) ky tipine dnr. Detaya inildiinde

yerel olarak cepli (zayf mukavemet hatlaryla ilgili), kalankl (karstik anmlarla ilgili) ve

entikli (testere dileri gibi olup, yap ve muhtelif kayalarla ilgili) ky tiplerine rastlanlr.

Atlantik tipi kylarn blgede yer almasnda litoloji, kynn dorultusu ve bu ky tipinin

gzlendii yerlerdeki akarsulardr.

3.2.1 Anmal (Pasifik Tipi) Kylar

Git dnemlerinde dalga dzl platformu aa kar. Bu dzlk dalgalarn kumlar

kullanarak kyy andrmas, deniz suyunun yol at kimyasal ayrma ve gelgit aras

organizmalarn ortak etkisi ile oluur. Kara tarafnda falez bulunur. Falezler jeomorfolojik

anomalilerdir. Dayanml kayalardan oluan kylar boyunca falezin dibinde dalga oyma

yaplar geliir. Bunlar o dnemdeki deniz seviyesini iaret ettikleri iin nemli yaplardr.

3.2.2 Krntl (Atlantik Tipi) Kylar

Krntl kylar nemli oranda krntl destei ve kyya paralel kum tanmas ile karakterize

edilirler. Ana karadan geni lagnlerle ayrlm olan bariyer adalarnn kendilerine zg yaps

ykselen post-glasiyal denizlerin etkisi ile gelimitir. Krntl kylar farkl yzey ekilleri ile

birlikte bulunabilir, ancak kynn kendisi dalga etkinlii ve kel tanmas sonucunda

gelimi karakteristik bir yapya sahiptir.

K elfi ya da frtna elfi bir kydaki en yksek su seviyesini iaret eder. elf, topografik

olarak yksek, yanal olarak devaml bir yap olup eer aktif ky denize doru telenirse

korunabilir. Bu tr bir telenme iin kel girdisi olmas, kynn ilerlemesi, deniz seviyesinde

rlatif bir dnn olmas veya karann kosismik (ani) ya da dereceli olarak ykselmesi

gereklidir.

29

ekil 3.1 Krntl ky zellikleri (Pearson Prentince Hall, 2005)

Gelgitler, atmosfer basncnn deimesi gibi olaylar dnda deniz seviyesi yeryuvarnn her

yerinde bir e gravite-potansiyel yzeyi tanmlar. Rlatif deniz seviyesindeki herhangi bir

deiim biyolojik, kimyasal ve fiziksel kuvvetlerin dengesini bozar.

Ky karakterini denetleyen balca etmenler:

Yersel tektonik yap

kel girdisi

Erozyonal enerji miktar

Biyolojik aktivitenin nitelii ve miktar

3.2.2.1 Plaj n (Foreshore)

Kyya gelen dalgalarn ekildii sahil kesimleri dk-su izgisi ile dalgann trmand limit

deer olan yksek su kesimine kadar bir uzanm gstermektedir. Sularn ekildii kynn st

ksm yksek su trmanmasnn meydana geldii yer dik eimlidir. Geri ekilmenin olduu

kynn bir paras olan denize doru giden ksm ou zaman alak-su veya dk-gelgit

taraas olarak ifade edilir. Bu taraa ykseklii az, geni srtlarla karakterize edilir (ekil

3.3). nk n ky sklkla dalga alkantlaryla kar karya kalmakta, bu da ky gerisinden

ok daha yumuak bir yzeye sahip olmasna sebep olmaktadr. Bylece alak su seviyesi

yaknnda kk bir basamak gibi olan dalma basama grlmektedir. Sklkla kabuk ve

taneler bu basaman temelinde younlamaktadr.

30

ekil 3.2 Srt ve aknt sistemi, alak su taraas

3.2.2.2 Plaj Gerisi (Backshore)

Plaj gerisi yksek su seviyesi limiti ile frtnalarn etkilerinin grld kesim arasnda karaya

doru kalan kesim arasnda yaylmakta olup genellikle bir n-kumul, tepe, yap veya denize

doru uzanan kalc bitkilenme ile belirlenmitir. Bu kesim direkt olarak dalgalardan

etkilenmese de meydana gelen frtnalar esnasnda oluan frtna kabarmas veya yksek

dalgalar buradaki sedimentleri tekrar harekete geirmektedir. Anan plajlarda ky gerisi

olmayabilir ve normal yksek su trmanmas direkt olarak tepelere veya yaplara arpabilir

(USACE, 1995).

ekil 3.3 Ava blgesinin en geni ky gerisine sahip kesimi

Plaj gerisindeki ksmlar tanmlamak gerekirse bunlar arka-plaj (backbeach) ve basamak

(berm) olur. Arka-laj alanlar bazen yatay ve insan yapm basamaklara benzediinden

31

basamak genel bir tabirdir. Buna karn pek ok plaj basamaa benzemeyen ve eitli

frtnalarn etkisini temsil eden birden fazla sayda basama olan eimli arka-plajlara sahiptir.

Bylece, basamak ile arka-ky eanlaml olmayp, seilmi alanlar tanmlamada da

kullanlmaktadr.

3.2.3 Sulak Karalar (Wetlands)

Halilerle komu ve dier ky alanlarn denizin etkilerinden koruyan sulak karalar

(wetlands), biyolojik olarak verimli bu alanlar doal ky sreleriyle hassas bir uyum

iindedir. Denizel sulak karalar tuz bataklklar ve mangrov bataklklar olarak iki temel tipe

ayrlr. Tuz bataklklar otlu bitkilerin eitleri ile doldurulmu olup ekvator ile kuzey 650

enlemi arasnda yer almaktadr. Mangrov bataklklar ise ekvator ile gney 300 enlemi

arasnda snrlandrlmtr. Koloni halinde yaamakta olan mangrov bataklklar bydke

bataklk otlarnn yerlerini almaktadr (http://www4.ncsu.edu/eos/users/c/ceknowle).

3.2.3.1 Sulak Karalarda Snflandrma

Sediment dalm, pH, Eh ve tuzluluk gibi blgesel artlar bataklk alanlarnn ayrlmasna

katkda bulunur. ou bataklk alak ve yksek olmak zere iki temel zona ayrlr. Alak

bataklklar daha gen, dk topografyal ve genellikle denizel ve statik srelere bal

olmaktadr. Yksek bataklklar ise daha yal, ok daha yksek topografyaya sahip ve yksek

arazi artlarndan olduka etkilenmi ve de yl iinde byk lde daha az gelgitsel batma ile

karlamlardr. Bu blgeler arasndaki snrlar ve onlarn ilikisi her kyda farkl bir

referans vermektedir.

3.2.3.2 Tuzlu su ieren sulak alanlar (Salt Marshes)

Ky izgisinin oluumu esnasnda sediment birikiminin dalgalar tarafndan harekete geirilen

sedimentleri amasnn bir sonucu olarak bataklk geliir. Bataklk oluumu iin kritik art

gereklidir. Bunlar yeterli sedimentin salanmas, dk dalga enerjisi ve dk yzey

eimidir. Sediment birikmesi kritik ykseklie ulatktan sonra amur seviyeleri halofitik

(tuzcul) bitkiler tarafndan ele geirilir ki bu takn oluumu esnasnda sedimentlerin

yardmyla olur ve alt tabaka halinde organik materyale eklenir.

3.2.3.3 Kumsal Kylar

Kumullar kaplayan bitkiler yksek tuz derecesi ve tatl su seviyesine kadar uzanan uzun kk

sistemleri ile karakterize edilmektedir (Goldsmith 1985). Bu bitkiler genel olarak ayn

32

zamanda kk gvde yaratarak plaj yzeyine paralel olarak da bymektedir. Plaj bitkileri esas

olarak plaj gerisi ile normal dalga trmanma blgesinden kumul alanlarna kadar olan blgede

bymektedir. Bitkiler rzgar enerjisinin azald, yere yakn dk enerji artlarnda, kumu

yakalar. Bitkiler rzgar dalgalarnn kyya ulamas sonucu aa karttklar dalga iddetini

azalma etkisine sahiptir. Su setleri askda bulunan sedimentin kapanlanmasna yardmc

olarak ak engellemektedir (Deery and Howard 1977).

ekil 3.4 Tanm artlarnn (rzgarn, tanan tanelerin boyutlarnn) azalmasyla oluan kumullar ve denizel taraalar. Ktklk Tepenin deniz tarafnda ky boyu tanmla birlikte

meydana gelen ky oku geliimi grlmektedir. Gksu Deresi denize dearj olamad zamanlarda tad malzemeyi bu blgede biriktir ve boalm sz konusu olmad iin

derenin geriye doru geniledii gzlenir.

Kumun birikimiyle ileri doru hareket eden bitkiler yukarya doru bymeye devam

etmelerine karn sakin suya ulamak iin kklerinin yetersizlii nedeniyle bymeleri snrl

olmaktadr. Kkler plaj gerisi ve kumul alanlarnda kaln bir apa sistemi gibi aa doru

genilemekte ve yaylmaktadr. Bu denge btn plajn frtnadan korunmasnn salayan

kumul sistemlerinin dzeni iin ok nemlidir.

33

ekil 3.5 Arka plajda yetien otlar. Buradaki yaam kumulun fazla ykselmesine yetecek kadar gelimi olmamasna ramen kum kapanm snrl da olsa mevcuttur.

ekil 3.6 Gelimi bir kumulda gzlenen bitkiler.

34

3.2.4 Sediment Tanm ve Sreleri

Tipik olarak ou bataklk ok dk oranda sediment birikimine sahip olup bu deer ylda

birka milimetre kadardr (Pethick 1984). Doal veya insan eliyle yaplan deiimler

bataklklarn bymesinde zararl etkiler yapabilir. Su setleri ve deien drenaj paterni

erozyona ve kalc bataklk kayplarna sebep olabilmektedir. Askda kalm olan sediment

bataklklarn bymesi iin nemi ile su stunu iinde askda kalm, zellikle organik anm

malzemesi olan, biyolojik bileenler batakln gelecei iin kritik deildir. Sediment ve

besleyicilerin deiimi blgesel su ktleleri arasndaki deiime bamldr.

Bir bataklk sedimentinin btesi genellikle aadaki faktrlerin nemine baldr (Davis

1985):

Nehirsel kaynaklar

Ky tesi veya ky boyu tanm

Bariyerlerlerin ar-ykanmas

Burunlar.

Rzgar hareketinden kaynaklanan tanm

Yerinde organik malzeme (rn. turba, bitki birikimi ve tortular).

Dier karasal kaynaklar.

Gksu Deresinin denize ulat yerde benzer bir ortam sz konusudur (ekil 3.7). Nehir drt

mevsim aktif olarak su tanm yapsa da denize ulat yerden (mansaptan) geride yataya

ok yakn bir profile ulap mansap ksmna kadar bu ekilde gelmektedir. Bu nedenle nehir

sularnn denize dearj olmas iin debilerinin yksek olmas ve dalgalarn bu boalmaya izin

vermesi gerekmektedir. Bunun dnda ky boyu akntlarndan kaynaklanan bat-dou ynl

sediment tanm nedeniyle dere denize ulamas gereken noktadan deil daha doudan

dearj olmaktadr. Bu oluumda nehrin yataya yakn seyretmesi de nemli rol oynamaktadr.

Dalgalarn getirdii malzeme nedeniyle nehir azlar kapand iin kara ynnde nehirde su

birikimi olmakta ve nehrin genilii artmaktadr. Ayrca bu kesimde su derinlii nehir azna

gre daha fazla olduunda nehrin itii alanlarda su sirklasyonu azalmakta, buna bal

olarak ince taneli amur-silt trnde malzeme kelmektedir. Bu durum nehirdeki bitki

rtsn ve yaam koullarn deitirmektedir.

35

ekil 3.7 Gksu Deresinin denize dearj olduu yer (BB Hava Fotoraf, 1996). Kum Tepenin bat ksmnda derenin menderes izerken andrd malzemenin birikimi

grlmektedir. l falezlerin nnde meydana gelen bat-dou ynl ky koyu tanmdan dolay ky oku gelimitir.

Nehirlerin tad malzeme dalgalar tarafndan ilenir. Dalgalar gelen malzeme nedeniyle

nehir azn kapad iin nehirde kara ynnde su birikimi olmakta ve nehrin genilii

artmaktadr. Ayrca bu kesimde su derinlii nehir azna gre daha fazla olduunda nehrin

itii alanlarda su sirklasyonu azalmakta, buna bal olarak ince taneli amur-silt trnde

malzeme kelmektedir. Bu durum nehirdeki bitki rtsn ve yaam koullarn

deitirmektedir.

3.3 Kylarn Jeomorfolojik Snflandrmas

Kyyla ilgili jeomorfolojik snflandrma aac (ekil 3.9), ilk esas olarak kynn

morfolojisiyle insan eli ile yaplan deiikliklerin risk analizi iin kullanlr. Aacn her dal,

zel bir yerde yer koullarn tanmlayan bir seenei temsil eder. Kyyla ilgili jeomorfolojik

snflandrma ayn zamanda, erozyon etkisi, kumlu plajlar ve ar-ykanma, frtna srasnda

karaya doru ve kyya paralel sediment tanm gibi fiziksel faktrleri iaret eder. Sediment

tanm ve frtna darbesi zerinde en byk etkiye sahip olarak dnlen doal ky

nitelikleri unlardr (USGS, 2006):

36

Ar-ykanan blgelerin varl

Kumul ykseklii ve devamllk,

Plaj genilii, ve

Beliren slklarn varl veya yokluu.

ekil 3.8 Gksu Deresinin denize ulat yer mevsimlik deiimlere bal olarak dearj salayamayacak ekilde kapanabilmektedir. Burada dalga etkisinde bir ortam sz konusu

olduu iin nehrin boalm dalga zelliklerine bal olarak deimekte olup genel olarak yaz dneminde derenin denizle balants kesilmektedir. Nehir debisinin Kasm-Ocak dneminde

fazla olmas da denizle balantsnn olmasn nemli bir dier etkendir (B.,www.agvarehberi.com)

37

3.3.1 Tama (Ar-Ykama) Alanlar

Ar-ykama, frtna dneminde dalgalarn yakn kara alannda ykselimleri atnda ve

okyanus suyunun kyya doru aktnda meydana gelmektedir. Ar-ykama ilemleri genel

olarak byk bir ksm ky nnde, yelpaze veya taraa eklinde biriktirilen yerlerdeki kumu

tayarak gereklemektedir (ekil 3.10). Tama (ar-ykama) alanlar dk ykselimli ky

gerisine komu olmas, kumul yokluu ve orak/seyrek bitki yaam ile tipik olarak

karakterize edilmektedir. Geni ar-ykama alanlar iindeki frtna taknlar tabaka

ykamasndan dolay normalletirilmesine karn erozyon ve tarama akntlarn kstland dar

ar-ykama alanlar iinde yaygndr (USGS, 2006).

ekil 3.9 Kysal jeomorfolojik snflandrma plan (USGS, 2006)

38

ekil 3.10 Avada bir ar-ykama (tama) taraas. Bitki rtsnn hakim olduu taraada rzgar etkisiyle tanm olan kumun tutulduu gzlenmektedir. Bu yerler mevsimlik ya da daha uzun bir zaman dilimi ierisinde kyya gelen ok yksek dalgalarn etkisinde meydana

gelmektedir.

3.3.2 Kumul Ykseklii ve Devamll

Plaj topografyas genel olarak frtna kabarmasnn uzanmlar sonucu baz blgelerde ar

ykamann engellenmesi, dier kesimlerde ise ar-ykama etkisinde kalmaktadr. Buna rnek

vermek gerekirse, yksek ve boyuna yaygn kumullar ile youn bitki yaamna sahip kumullar

i kesimleri frtna kabarmasndan korumaktadrlar.

Baz yerlerdeki kumul ykseklikleri plaj boyunca deiiklik gsterebilir. Yksek kumul

paralar frtna kabarmalarn nlemesine karn kumullardaki boluklar yksek hzlardaki

aknty yataya yakn alanlara doru eviriri ki bu da ar-ykama kanallarn meydana getirir.

Kumullarn yok olduu veya alak, dzensiz ve yetersiz bitki yaamnn olduu yerler ar-

ykamann olduu ilk yerlerdir (ekil 3.11).

39

ekil 3.11 Kumullarn yok olduu veya alak, dzensiz, ve yetersiz bitki yaamnn olduu yerler ar-ykamann olduu ilk yerlerdir.

3.4 Ky Jeomorfolojisi ve Deniz Seviyesi

Ky jeomorfolojisini etkileyen en nemli faktrlerden biri statik deniz seviyesi

deiimleridir. Kynn deniz seviyesine gre greceli durumundaki deiiklikleri ky

ekilleri tarafndan kaydedilir. Ky ekillerinin says, aralklar ve karakteri tektonik

hareketlerin ve deniz seviyesi deiimlerinin bir fonksiyonudur. Tektonik etkilerin

anlalabilmesi iin nce deniz seviyesinin tarihsel deiimi ortaya konmaldr. Ykselen

kylarda ky izgisi progresif bir biimde statik deniz seviyesi deimlerinin zerine

kmtr. Gemiteki deniz seviyesi deiimlerinin yan sra farkl yksek ve alak

seviyelerin gerek yksekliklerinin bilinmesi de son derece nemlidir. Deniz seviyesinde

olumu bir resif ya da baka bir yap iin bugnk ykseklik

Ykselim = Ykselim Hz x Zaman Deniz Seviyesi

forml ile hesaplanr. Buradaki zaman yapnn ya, deniz seviyesi ise yapnn olutuu

dnemdeki deniz seviyesidir.

Kynn ekli zerine blgesel unsurlarn etkisi ok olmutur. Bat Kuzeybat Dou

Gneydou (WNW-ESE) dorultusundaki bu uzan bozan etkenlerden birisi litolojidir.

40

Sertlik dereceleri deiken bir aralkta olan tabakalar kiretal olan sert ve direnli yerler

burun halinde kalm (anak Burnu), marnl yumuak ve az direnli yerler ise gerileyerek

koylara sebebiyet vermilerdir. Bir dier unsur ise zayf sertlik hatlardr. zellikle dalgalarn,

kiretalarn kimyevi yoldan eritmesi; ayrca karaya arpmak suretiyle oluturduu hidrolik

tesir nemli etkenlerdendir. Sakin havalarda dalga ykseklii 0.5 1 m. dolaynda iken,

frtnal havalarda dalga ykseklii 4-8 m. aralnda deimektedir. ile Meteoroloji

stasyonundan elde edilen verilere ve Nato Tu-Waves kapsamnda blge iin uygun olan

dalga atlasna gre hakim dalga ynleri ise N-NNE aralnda deimektedir.

ekil 3.12 Ava sahilinin konumu

Aratrma sahasndaki ky aknts yn batdan douya dorudur. Ancak batdan douya

doru tanan sedimentler Ava Deresinin mansabna ina edilmi olan yapya arparlar.

Malzemenin, kynn gneybatsnda ylmas ise rzgrn ve dalgalarn etkisiyledir. Bu

sebepten dolay Gksu Deresinin az kynn dousunda yer alr. Bu nedenle Ava Plaj

denize doru ilerleyip, yer kazanarak ilerler. nceleme sahas, okyanus ve byk denizlere

uzakl nedeniyle gel-git etkilerine hemen hemen maruz kalmaz. Kesimdeki gel-git miktar 5

10 cm.yi gemez (nandk 1971).

Kynn ekillenmesine etki eden bir dier sre de deniz seviyesidir. Dalgalarn st ve alt

snrna etkisi, dolayl olarak bu seviye ile ilgilidir. Bu seviye deiiklii Karadeniz'e ulaan

akarsularn mevsimlik su bilnolar ile yakndan alakaldr. zellikle Karadeniz'in gney

41

evresindeki akarsularn kabarma mevsimi olan ilkbahar ve kuzey evresindeki akarsularda

buzlarn zlme ve akarsularn kabarma mevsimi olan yaz balarnda Karadeniz'in su

seviyesinde nispi bir ykselme grlmektedir. Bu da yaklak 50- 60 cm arasnda bir deerdir.

Kn ise Karadeniz'i byk lde besleyen kuzey nehirlerinin don mevsiminde bulunmas

sebebiyle deniz seviyesinde nispi bir alalma gzlenmektedir. Rzgrn tesiriyle oluan deniz

kabarmas ise, bazen deniz seviyesini zt ynde etkilemekte ve genel seviyenin alak

bulunmas gereken bu mevsimde Karadeniz'in gney kylarnda ve dolaysyla sahada bir

deniz kabarmas olumaktadr. Bu kabarma zamanlarnda ana akarsu azlar deniz tarafndan

istila edilir. Alak kylarda yer alan ky oklar ile kk akarsu azlarndaki doal plajlar

ortadan kalkar (Ertek, 1995).

ekil 3.13 Karadeniz drenaj baseni (www.orlyonok.ru)

ekil 3.14 Karadenize ulaan su miktarndaki art ve/veya kuzeyli rzgarlarn etkisini arttrmas sonucu denizin gney kylarda kabarmasyla Gksu Deresinin mansap

kesimindeki dalgalarn etkisi (www.flickr.com). Sol tarafta gzlenen birikim ky okudur.

42

3.5 Ky Profil Deiiminin Belirlenmesi

Plaj srtlar gelitikleri zaman gevek ve konsolide olmam malzemeden oluur. Karbonatl

ve anmal kylar uzun sreli ykselim hakknda daha iyi veri salarlar. Erozyonal denizel

taraa istifleri bu konuda iyi veri salamaktadr. Ykselim hz yukarda verilen formlle ya

da grafik olarak hesaplanabilir. Grafik zmde deniz seviyesi zamana kar iz drlr,

korunmu ky izgisi yaplar ve bunlarn imdi bulunduklar seviyeler iaretlenir. rnein

85.000 yl nce deniz seviyesi bugnknden 15 metre aada iken oluan bir taraa (A)

bugn deniz seviyesinden 88 metre yukarda durmaktadr (C). A-B izgisi taraann ykselim

yolu ad ile bilinir. Eer blge zaman ierisinde niform bir hzla ykselmi ise ayn istifte

korunmu tm taraalar iin ykselim yollar paralel olmaldr. Ykselim yolunun eimi

ykselim hzn verir.

Tek bir istifte ok sayda taraann yer ald ve bu taraalarn yksekliklerinin bilindii

durumlarda ykselim hz her bir taraaya ayr ayr ya vermeksizin de belirlenebilir. Grafik

dzeltme metodu kullanlarak taraalarn greceli aralklar bunlarn her birine bir ya

vermede ve blge iin bir ykselim hz belirlemede kullanlr.

43

4. AKARSULAR ve DRENAJ ZELLKLER

4.1 Giri

Ava evresinde Karadenize akan derelerin ve akarsularn durumunu tartmadan nce

akarsularda andrma trleri, andrma ekilleri ile ilgili olarak temel bilgilere ihtiya

duyulmaktadr.

Akarsu yataklar boyunca akarken iki yoldan andrma* yapar:

Kimyasal Andrma: Akarsuyun getii yerlerdeki kolay eriyebilen kayalar eriterek

beraberinde tamas olaydr. Toprak ve kayalarn erimesi yoluyla olur. Kayalarn yapsna

suyun scaklna ve iindeki CO2 miktarna baldr. Erime scaklkta artt iin kimyasal

andrma yaz aylarnda ve tropikal blgelerde daha ok olur.

Mekanik Andrma: Akarsularn toprak ve kayalardan paralar koparmas ile oluur.

Akarsuyun mekanik andrma gc u etkenlere baldr:

8) Su Miktar (Akm): Bir akarsuyun tad su miktar arttka andrma gcde artar. Bu

nedenle ok su tayan byk akarsular daha ok andrrlar Su fazlal nedeniyle bir akarsu

zerinde en fazla andrma balangta az ksmnda olur. Yatan kazlmas da buradan

geriye doru ilerler. Buna geriye anma denir.

9) Ak Hz: Andrma zerinde etkili olan ikinci etken akarsuyun ak hzdr. Bu da

hidrolik eime baldr. Eimin fazla olduu blgelerde akarsular daha hzl akar ve andrma

gleri artar. rnein, Trkiye'de, zellikle Karadenizde akarsular saniyede akttklar

toplam su miktar bakmndan fazla zengin olmadklar halde yataklarnda eimin fazla

olmasndan dolay fazla andrrlar.

10) Yk Miktar: Akarsuyun tad kum, akl, mil gibi maddeler akarsuyun andrma

kazma aralardr. Bu nedenle yk ne kadar oksa, andrma da o kadar fazla olur.

11) Zeminin zellii: Andrma, akarsuyun getii yerlerdeki kayalarn zellikleri ile de

ilgilidir. Kum akl gibi gevek maddeler daha kolay koparlp andrlr. Direnli kayalar ile

sert kum talar anmaya kar daha direnli olurlar. Akarsuyun getii alanlar bitki

rtsnden yoksun ise andrma ilemi daha da artar.

*Akarsular andrma faaliyetini daha ok azdan kaynaa doru geri andrma eklinde gerekletirir.

44

4.2 Akarsularn Andrma ekilleri

4.2.1 Denge Profili

Akarsular yataklarn eimin fazla olduu yerlerde derine doru, eimin az olduu yerlerde

ise yana doru andrrlar. Bir akarsu yatan derine doru andrdka yatak eimi azalr,

deniz seviyesine yaklar. Hi bir akarsu yatan deniz seviyesinden daha derine andramaz.

Buna taban seviyesi denir. Taban seviyesine ulam akarsularda derine andrma sona erer.

Akarsuyun az blm su miktarnn okluuna bal olarak taban seviyesine daha ksa

srede ular buralarda derine andrma olmaz fakat kaynana (geriye) doru derine

andrma artarak devam eder. Buna geriye andrma ya da boyuna andrma denir. Geriye