�atmakaya (Seydißehir-Konya) boksit yataÛÝnÝn jeolojik vepetrografik �zellikleri

Geological and petrographical features of the �atmakaya (Seydißehir-Konya)bauxite deposit

M. Muzaffer KARADAÚ, Sedat TEMUR, Fetullah ARIK, Alican �ZT�RKSel�uk �niversitesi, M�hendislik - MimarlÝk Fak�ltesi, Jeoloji M�hendisliÛi B�l�m�, KONYA

�Z

SeydißehirÕin 30 km g�neyindeki �atmakaya (Arvana) K�y�Õn�n 500 m batÝsÝnda bulunan inceleme alanÝndakiboksitlerin tabanÝnda �st Kretase (Senomaniyen) yaßlÝ karbonatlÝ kaya�lardan olußan KatrangediÛi formasyonubulunmaktadÝr. Bu birimin �st kesimindeki karstik �ukurluklarda birikmiß olan boksitlerin �zerinde, �st Kretase (Se-noniyen Ð Maestrihtiyen) yaßlÝ karbonatlÝ kaya�lardan olußan DoÛankuzu formasyonu bulunmaktadÝr. Bu birimler,Paleosen yaßlÝ Yarpuz formasyonu, Eosen yaßlÝ AÛa�tepesi formasyonu ve y�reye naplaßma hareketleri ile gelenBozkÝr birliÛine ait kaya�lar (BozkÝr karmaßÝÛÝ) tarafÝndan �rt�lmektedir. Boksit yataÛÝnÝn y�zeylediÛi alan uzun ek-seni 200 m, kÝsa ekseni ise 50 m olan KD-GB uzanÝmlÝ bir merceÛe benzemektedir. Boksitin i�inde bulunduÛu pa-leo-�ukurluÛun en derin yeri 10 m olup, yataÛÝn ortalama kalÝnlÝÛÝ 3 m civarÝndadÝr. �atmakaya boksitleri Òb�hmi-tikÓ tipte olup, yatakta b�hmitin yanÝ sÝra, �ok az miktarlarda diyaspor, kaolinit, hematit, g�tit, limonit, pirit, marka-zit, anataz, rutil, kuvars, tridimit, kalsit ve ayrÝca �atlaklarÝn i�inde mangan minerallerinden proluzit ve psilomelanbulunmaktadÝr. Bu mineralojik bileßime g�re �atmakaya boksit yataÛÝ; Seydißehir b�lgesindeki diÛer yataklardan�ok b�y�k bir fark g�stermemektedir. Yatakta masif, oolitik Ð pisolitik, killi, demirli ve breßik olmak �zere beß tipcevher ayÝrt edilmißtir. Masif ve oolitik - pisolitik cevher yataÛÝn b�t�n�nde yaygÝn olarak g�zlenmektedir. Oolitikve pisolitik cevher yataÛÝn ana bileßenini olußturmaktadÝr. Breßik cevher; yataÛÝn hem altÝnda, hem �st�nde kire�-taßlarÝnÝn sÝnÝrÝnda yaygÝn olarak g�zlenirken, demirli ve killi boksitler yataÛÝn alt kesimlerinde yoÛunlaßmÝßtÝr. Ya-takta b�hmitin yaygÝn olarak bulunmasÝ; ortam sÝcaklÝÛÝnÝn 155o CÕnin �zerinde, piritin varlÝÛÝ ortamÝn EhÕÝnÝn -0.3Õ�n altÝnda, hematit, g�tit ve psilomelanÝn varlÝÛÝ ise pHÕÝn 7Õnin �st�nde olduÛunu g�stermektedir.

Anahtar kelimeler: Boksit, b�hmit, �atmakaya, karst, Seydißehir.

ABSTRACT

The upper Cretaceous KatrangediÛi formation comprising carbonaceous rock occurs at the base of the bauxite inthe study area, which is located 30 km to the south of Seydißehir and 500 m to the west of the �atmakaya villa-ge. The Upper Cretaceous (Senonian - Maestrichtian) DoÛankuzu formation lies on the bauxite deposited in thekarstic openings at the upper part of the KatrangediÛi formatoin. These units are overlain discomformably by thePaleocene Yarpuz formation, the Eoecene AÛa�tepesi formation, and rocks of the BozkÝr Unit (BozkÝr melange)replaced to the sudy area by napping. The �atmakaya bauxite deposit has a lens shape with 50 to 200 m in di-mension aligned to NE-SW. The deepest part of the paleo-sinkhole, in which ore was deposited is 10 m and thaaverage tickness of ore deposit is about 3 m. The �atmakaya bauxite is boehmitic. Besides boehmite, the one in-volves little amount of kaolinite, diaspore, hematite, goethite, limonite, pyrite, marcasite, anatase, rutile, quartz,tridymite and calcite in the ore deposit. According to this mineralogical composition, the �atmakaya bauxite oredoes not show important differences from other ore deposits around Seydißehir. Five types of mineralization we-re identified in the studied ore deposits. These are massive, oolitic Ð pysolithic, clayey, iron - bearing and brecci-ated bauxites. Oolitic Ð pysolitic mineralization occurs everywhere in the ore deposit. Brecciated mineralization arecommonly observed near the limestones above and below the ore deposit, while iron-bearing and clayey bauxitedintensified at the lower part of the ore deposits. The common presence of boehmite in the ore deposit indicatesthat the temperature of the environment was over 155oC. The presence of pyrite points the hematite suggests thatEh of the environment was below -0.3 and goethite and psilomelan points that the pH of the environment was hig-her than 7, respectively.

Key words: Bauxite, boehmite, �atmakaya, karst, Seydißehir.

Yerbilimleri, 28 (2003), 109-122Hacettepe �niversitesi Yerbilimleri Uygulama ve AraßtÝrma Merkezi B�lteniBulletin of Earth Sciences Application and Research Centre of Hacettepe University

M. M. KaradaÛE-mail: mmkaradag@selcuk.edu.tr

110 Yerbilimleri

GÜRÜÞ

�atmakaya yataÛÝ, Seydißehir (Konya) Ül�esiÕnin30 km g�neyinde �atmakaya (Arvana) K�-y�Õn�n 500 m batÝsÝnda ve SuÛla G�l�Õn�n he-men g�neyindeki 1130 m rakÝmlÝ tepe civarÝndayeralmaktadÝr (Þekil 1). Bu �alÝßmanÝn amacÝ,�atmakaya y�resindeki boksit yataÛÝnÝn jeolojikve petrografik �zelliklerinin araßtÝrÝlmasÝdÝr. Ara-zi �alÝßmalarÝ sÝrasÝnda, daha �nce yapÝlanaraßtÝrmalardan da yararlanÝlarak (Orhon ve Te-pebaßÝ, 1976; Orhon vd., 1977), farklÝ litolojik�zelliklere sahip formasyonlarÝn sÝnÝrlarÝ, tekto-nik yapÝlar ve boksit yataklarÝnÝn sÝnÝrlarÝ �izil-mißtir. Y�redeki kire�taßÝ, terra-rosa ve boksit-lerden �rnekleme yapÝlmÝßtÝr. AlÝnan �rnekler�zerinde yapÝlan incekesit, parlatma kesiti, XRD(X ÝßÝnlarÝ kÝrÝnÝm), AAS (Atomik AbsorbsiyonSpektrofotometrisi) ve kimyasal analizlerle yan-kaya� ve boksitin mineralojik ve petrografik�zellikleri incelenmißtir.

Orta Toros kußaÛÝnda yeralan boksitlerle ilgiliolarak ilk �alÝßmalar Ziegler (1939), Kovenko(1946), Blumenthal ve G�ksu (1949), Weisse(1956) ve Wippern (1962, 1965) tarafÝndan y�-r�t�lm�ßt�r. Bu araßtÝrmalarda b�lgede �zellikleAkseki Ð Seydißehir kußaÛÝnda olduk�a bol mik-tarda boksit yatak ve zuhurunun bulunduÛu be-lirlenmiß, ancak bunlarÝn ayrÝntÝsÝna inilmemiß-tir. Y�redeki boksit yataklarÝnÝn jeolojik, petrog-rafik ve k�kensel �zellikleriyle ilgili �alÝßmalarOrhon ve TepebaßÝ (1976), Atabey (1976), Bay-sal ve Engin (1976), Orhon vd. (1977), �zl�(1978), Lauber (1980) ve KaradaÛ (1987, 1996)tarafÝndan yapÝlmÝßtÝr.

GENEL JEOLOJÜ

Stratigrafi

�atmakaya boksit yataÛÝ ve �evresinde bulunanen yaßlÝ birimler, BozkÝr BirliÛiÕne ait �st Kreta-se yaßlÝ ofiyolitik kaya�lardÝr. Otokton serinin enyaßlÝ kayacÝ ise, �st Kretase (Senomaniyen)yaßlÝ karbonatlÝ kaya�lardan olußan Katrangedi-Ûi formasyonudur. Bu birimin �st kesimindekikarstik bir �ukurluk i�inde birikmiß olan boksitolußumlarÝ yine �st Kretase (Senoniyen - Ma-estrihtiyen) yaßlÝ karbonatlÝ kaya�lardan olußanDoÛankuzu formasyonu tarafÝndan �rt�lmekte-dir. DoÛankuzu formasyonu baßlÝca karbonatlÝkaya�lardan olußan Yarpuz formasyonu tarafÝn-dan uyumsuzlukla �rt�l�rken, Yarpuz formasyo-

nu ise dereceli olarak derin denizel karakterliAÛa�tepesi formasyonuna ge�iß g�stermekte-dir. Y�reye naplaßma hareketleri ile gelen Boz-kÝr birliÛine ait kaya�larÝn yerleßim yaßÝ, Ge� Eo-senÕden sonradÝr (Þekil 1 ve 2).

KatrangediÛi formasyonu

KatrangediÛi formasyonu orta Ð kalÝn tabakalÝ,bol fosilli ve karstik y�zey ßekilleri g�steren ki-re�taßlarÝ ile temsil edilmektedir. Blumenthal(1947, 1949) tarafÝndan Ò�st Kretase kompre-hensif serisiÓ i�inde ele alÝnan birim, Monod(1967) tarafÝndan da ÒAkseki SerisiÓne ait karbo-natlÝ kaya�lar olarak tanÝmlanmÝßtÝr. Formas-yon, ilk kez KaradaÛ (1987) tarafÝndan Seydiße-hir g�neyindeki KatrangediÛi Tepe civarÝndakiy�zeylemelerine g�re adlanmÝß olup, incelemealanÝnda tipik olarak �atmakaya K�y�Õn�n ku-zeyinde y�zeylemektedir.

KatrangediÛi formasyonuna ait kire�taßlarÝndadolin, lapya, d�den ve maÛaralarla temsil edilenkarstik ßekiller sÝk�a gelißmißtir. Sivri ve keskinkenarlÝ lapyalar karakteristiktir. Olduk�a incekristalli olan birimde tabaka kalÝnlÝklarÝ 20 - 100cm arasÝnda deÛißmektedir. Tabakalanmaya diky�nde gelißmiß bir �ok diyagonal eklem sistemimevcuttur. Ünce �atlaklarÝn bir�oÛu ikincil kalsit,demir oksit ve kil dolguludur. Tabakalanmayadik ve paralel y�nde gelißen bu yoÛun eklemsistemi nedeniyle kaya� bloklu bir g�r�n�m arzetmektedir. Bu �atlaklarÝn b�y�k bir �oÛunluÛuboksit ��kelmesinden �nce olußmußtur. Boksitliseviyelerin hemen altÝnda g�r�len a�Ýk pembe Ðbej kire�taßlarÝnÝn �atlaklarÝ da boksit, kil ve de-mir oksit tarafÝndan doldurulmußtur.

Ger�ekleßtirilen petrografik incelemelere g�rebu birime ait kaya�lar, �oÛunlukla mikritik kire�-taßlarÝdÝr. Biyojenik oygu izleri olduk�a fazlaolup, yer yer dismikrit �zelliÛi g�stermektedir.Kaya�ta yer yer ikincil kalsit damarlarÝ bulun-maktadÝr. XRD incelemelerinde bu formasyonaait kaya�larÝn b�y�k oranda kalsitten olußtuÛubelirlenmißtir.

KatrangediÛi formasyonunun alt sÝnÝrÝ incelemealanÝnda g�r�lememekle birlikte, KaradaÛ(1987) tarafÝndan Dogger yaßlÝ kire�taßÝ ve do-lomitik kire�taßlarÝndan olußan Ü�erikÝßla for-masyonu �zerine uyumsuzlukla geldiÛi belirtil-mektedir. �atmakaya boksit yataÛÝ, bu birimin

KaradaÛ vd. 111

Þekil 1. Ünceleme alanÝnÝn jeoloji ve yerbulduru haritalarÝ.Figure 1. Geological and location maps of the study area.

�zerinde gelißen karstik bir boßluk i�inde bulun-maktadÝr. Boksitin olußmadÝÛÝ yerlerde birimin�zerine uyumsuzlukla gelen DoÛankuzu for-masyonu, KatrangediÛi formasyonundan olduk-�a zor ayÝrt edilebilmektedir. Birimin g�r�n�r ka-lÝnlÝÛÝ 100 Ð 150 m arasÝnda deÛißmektedir (Ka-radaÛ, 1987).

KatrangediÛi formasyonu, yakÝn b�lgelerdekikarbonatlÝ kaya�larla yapÝlan deneßtirmelere g�-re Ge� KretaseÕde olußmuß olup, bu birime aitkaya�larda yapÝlan mikropaleontoljik �alÝßmalar-da Cuneolina sp., Nezzazata sp., Discyclina sp.,Valvulammina sp., Miliolidae, ve Ophtalmidiumsp. fosilleri bulunmußtur (KaradaÛ, 1987). Pale-

112 Yerbilimleri

Þekil 2. Ünceleme alanÝnda y�zeyleyen birimlerin tektono-stratigrafik dikme kesiti (�l�eksiz).Figure 2. Tectono-stratigraphic colon section of the units cropped out in the study area (not-to-scale).

ontolojik verilere g�re, KatrangediÛi formasyo-nunun yaßÝ �st Kretase (Senomaniyen)Õdir.

KatrangediÛi formasyonu, inceleme alanÝnÝn dai�inde bulunduÛu Toros kußaÛÝnda olduk�a ge-niß ve deÛißik alanlarda g�zlenmektedir. Birim;litofasiyes, fosil i�eriÛi, yaß ve olußum ortamÝ ba-kÝmÝndan Hadim - Seydißehir arasÝnda Geyikda-ÛÝ birliÛine ait Òrudistli kire�taßlarÝÓ ile (�zg�l,1976), komprehensif seriye ait Òhippuritesli ki-re�taßlarÝÓ (Blumenthal, 1947), Akseki Ð Seydi-ßehir b�lgesinde y�zeyleyen Ò�amlÝk kalkerleriÓ(Monod, 1977) ile deneßtirilebilir �zelliktedir.

DoÛankuzu formasyonu

DoÛankuzu formasyonu; altta kalÝn tabakalÝ vebu tabakalarÝ kesen dik �atlaklar sebebiyle blok-lu bir g�r�n�m arzeden bol fosilli kire�taßlarÝ ve�stte daha masif g�r�n�ml� bej, grimsi bej vea�Ýk gri kire�taßlarÝ ile temsil edilmektedir. For-masyon, ilk kez KaradaÛ (1987) tarafÝndan tipikolarak g�zlendiÛi DoÛankuzu boksit yataÛÝ �ev-resindeki y�zeylemeleri dikkate alÝnarak ÒDo-Ûankuzu formasyonuÓ olarak adlanmÝßtÝr. Ünce-leme alanÝnda �atmakaya boksit yataÛÝnÝn �stkesimlerinde tipik olarak izlenmektedir.

DoÛankuzu formasyonunun alt kesimlerinde vehemen boksitli seviyenin �zerinde olduk�a kalÝn(3-5 m) tabakalÝ kire�taßÝ seviyesi bulunmakta-dÝr. Bu seviyede tabakalanmaya dik y�nde ge-lißmiß �ok yoÛun bir �atlak sistemi mevcuttur.�atlaklar boyunca ger�ekleßen kimyasal ayrÝß-ma nedeniyle kire�taßlarÝ bloklu bir g�r�n�m ka-zanmÝß olup, olduk�a bol miktarda dolin, lapya,d�den ve maÛara gibi karstik olußumlar i�er-mektedir. Kaya�lar a�Ýk gri yer yer grimsi bejrenkli, mikrokristalin dokulu ve b�y�k bir �oÛun-luÛu da sparitik bileßimlidir. Boksite yakÝn kesim-ler (boksitle) boyanma nedeniyle pembemsi birrenk almÝßtÝr. Bu seviyenin toplam kalÝnlÝÛÝ 60 -80 m arasÝnda deÛißmektedir.

Formasyonun orta kesimlerinde kalÝnlÝÛÝ 0.5 - 10m arasÝnda deÛißen breßik bir seviye yer almak-tadÝr. Kire�taßlarÝnÝn dÝß etkenlerle yerinde (in-situ) par�alanmasÝ ile olußan bu breßlerin tama-mÝna yakÝn bir b�l�m� tek bileßenli olup, boksityer yer de killi bir malzeme ile �imentolanmÝßlar-dÝr. Breßi olußturan tanelerin dÝß kesimlerde g�-r�len alterasyonlar i�eri doÛru azalmakta ve

merkezde anakayacÝn t�m �zellikleri g�zlenebil-mektedir.

Birimin �st kesimlerinde bulunan koyu gri kire�-taßlarÝ i�erisinde yer yer a�Ýk renkli killi kire�taß-larÝ ve ince batlar halinde dolomitik kire�taßlarÝg�zlenmektedir. Tabaka kalÝnlÝklarÝ 3-10 cmarasÝnda deÛißen kire�taßlarÝ, mikrokristalin do-kulu, yer yer dismikritlerden olußmuß biyomikri-tik kire�taßÝ �zelliÛindedir. Bunlarda yapÝlan X -ÝßÝnlarÝ kÝrÝnÝm (XRD) analizlerinde bir �ok �rne-Ûin hakim bileßeninin kalsit olduÛu belirlenmißtir.Ancak, yer yer az miktarda dolomit kalsite eßliketmektedir.

Formasyon, inceleme alanÝnda �atmakaya ya-taÛÝnÝn g�ney ve �atmakaya K�y�Õn�n kuzeyin-de yayÝlÝm sunmakta olup, saha g�zlemleri, i�er-miß olduÛu fosil topluluklarÝ ve petrografik veri-ler, bu formasyonun �st Kretase (Senomani-yen) yaßlÝ KatrangediÛi formasyonu �zerineuyumsuzlukla geldiÛini g�stermektedir. Paleon-tolojik �alÝßmalarda Hemicyclamina sp., Dicycli-na sp., Nezzazata simplex, Cuneolina sp., Val-vulammina sp., Chrysalidina gradata, Miliolides,Discorbides, Microcodium sp., Thaumatoporel-la, rudist, hippurit ve ostrakod fosilleri bulunmuß-tur (KaradaÛ, 1987). Buna g�re formasyonunyaßÝ �st Kretase (Senoniyen Ð Maestrihtiyen)olmalÝdÝr. KalÝnlÝÛÝ inceleme alanÝnda tam olarak�l��lememißtir. Ancak, KaradaÛ (1987) tarafÝn-dan Seydißehir civarÝndaki y�zleklerinde birimintoplam kalÝnlÝÛÝnÝn 160-180 m civarÝnda olabile-ceÛi belirtilmektedir.

Fosil i�eriÛi ve litolojik �zelliklerine g�re sÝÛ lito-ral bir havzada ��kelen DoÛankuzu formasyo-nu, Orta Toros kußaÛÝnda bulunan �st KretaseyaßlÝ karbonatlÝ kaya�larla litolojik, petrografikve olußum ortamÝ bakÝmÝndan deneßtirilebilir�zelliktedir.

Yarpuz formasyonu

Yarpuz formasyonu genellikle koyu gri, olduk�akÝrÝlgan, ince Ð orta tabakalÝ kire�taßlarÝ ile tem-sil edilmektedir. Birim ilk kez KaradaÛ (1987) ta-rafÝndan adlandÝrÝlmÝßtÝr. Ünceleme alanÝnda�atmakaya YataÛÝÕnÝn hemen g�neyinde Do-Ûankuzu formasyonunun �zerinde tipik olarakg�zlenen birim, �st Kretase yaßlÝ DoÛankuzuformasyonunun �zerinde uyumsuzlukla bußun-maktadÝr. �zerine ise, Eosen yaßlÝ AÛa�tepesiformasyonu uyumlu olarak gelmektedir.

KaradaÛ vd. 113

114 Yerbilimleri

AÛa�tepesi formasyonu

AÛa�tepesi formasyonu, ince tabakalÝ pembekire�taßÝ, kumtaßÝ, silttaßÝ, marn ve konglomera-lardan olußmaktadÝr. Bulumenthal (1949) tara-fÝndan ÒflißÓ olarak adlandÝrÝlan birim, ilk kez Ka-radaÛ (1987) tarafÝndan Seydißehir Ð Akseki yo-lu �zerinde yer alan AÛa�tepesi civarÝndaki y�-zeylemeleri dikkate alÝnarak adlandÝrÝlmÝßtÝr.�atmakaya yataÛÝ ve �atmakaya K�y�Õn�n g�-neyinde olduk�a geniß alanlarda y�zeylen buformasyon �st Paleosen - Alt Eosen yaßlÝ Yar-puz formasyonu �zerine uyumlu olarak gelmek-tedir. Üstifin �st�nde ise, BozkÝr karmaßÝÛÝ tekto-nik bir dokanakla bulunmaktadÝr.

BozkÝr karmaßÝÛÝ

BozkÝr karmaßÝÛÝ; baßlÝca koyu gri, yeßilimsi grive yeßil diyabaz/dolerit, serpantinit ile derin de-nizel ��keller olan kÝrmÝzÝ renkli radyolarit ve��rtlerle temsil edilmektedir. Blumenthal (1947,1949) ve Monod (1967) tarafÝndan Hadim NapÝ,�zg�l (1976) tarafÝndan BozkÝr BirliÛi ve �z�e-lik (1984) tarafÝndan BozkÝr alloktonu olarak ta-nÝmlanan birim i�inde BozkÝr BirliÛiÕne ait ofiyoli-tik kaya�lar bulunduÛu i�in bu �alÝßmada ÒBoz-kÝr karmaßÝÛÝÓ adlamasÝ kullanÝlmÝßtÝr. �atmaka-

ya yataÛÝnÝn hemen g�neyinde y�zeyleyen bi-rim y�reye EosenÕden sonra ger�ekleßen tekto-nik hareketlerle yerleßmißtir.

Al�vyon

Bu birim, kÝrmÝzÝ, kahve, bej, sarÝmsÝ bej kil,kum, �akÝl ve blok boyutunda tutturulmamÝß ��-kellerden olußmaktadÝr. Ünceleme alanÝn kuzeykesimi tamamen al�vyonlarla kaplÝdÝr.

BOKSÜT YATAÚI

YayÝlÝm ve Konum

�atmakaya boksit yataÛÝ, Seydißehir b�lgesiboksitleri i�inde bulunmaktadÝr. B�lgede boksitarama �alÝßmalarÝ 1940ÕlÝ yÝllarda MTA tarafÝn-dan baßlatÝlmÝßtÝr (Arni, 1940; Kovenko, 1946;G�ksu, 1953). �atmakaya yataÛÝ, cevher mo-d�l�n�n (Al2O3/SiO2) diÛer yataklara g�re ol-duk�a y�ksek olmasÝ a�ÝsÝndan �nem taßÝmak-tadÝr. Y�redeki diÛer yataklar gibi, bu yatak da�st Kretase yaßlÝ KatrangediÛi formasyonununtavanÝnda g�zlenen uyumsuzluk y�zeyinde (pa-leo-�ukurluklar) i�erisinde yer almaktadÝr (Þekil3 ve 4).

Þekil 3.�atmakaya boksit yataÛÝnÝn blok diyagramÝ.Figure 3. Block diagram of the �atmakaya bauxite deposit.

Cevher Geometrisi

�atmakaya boksit yataÛÝ; uzun ekseni 200 m,kÝsa ekseni ise 50 m olan, KD-GB uzanÝmlÝ birmerceÛe benzemektedir. Yatak, g�neydoÛuyadoÛru yaklaßÝk 20o eÛimle 450 m kadar devametmektedir. Ü�inde bulunduÛu karstik ��k�nt�-n�n morfolojisine uygun olarak yerleßmiß olanboksit k�tlesinin kalÝnlÝÛÝ en fazla 10 m olup, or-talama 3 m civarÝndadÝr.

Masif boksitli seviye altta ve �stte iki breßik se-viye arasÝnda bulunmaktadÝr. Alttaki breßik sevi-ye yer yer 30 m kalÝnlÝkta olmasÝna raÛmen, d�-zenli bir yayÝlÝm g�stermemektedir. Bu seviye-nin �zerinde yer alan killi boksit seviyesi en faz-la 3 m kalÝnlÝÛÝnda olup, yataÛÝn her yerinde iz-lenememektedir. �stteki breßik seviye ise, enfazla 10 m kalÝnlÝÛa sahiptir. Yatak doÛuda KB-GD doÛrultulu sol y�nl� doÛrultu atÝmlÝ bir faylasÝnÝrlanmaktadÝr. 1130 m rakÝmlÝ tepenin hemeng�neyinde yaklaßÝk D-B doÛrultulu diÛer bir fayise, yataÛÝ kesmiß ve cevherin 40 m derine atÝl-masÝna neden olmußtur (bkz. Þekil 3 ve 4).

Cevher Petrografisi

Cevherleßme tipleri

�atmakaya yataÛÝndaki cevherin rengi gri, sarÝ,a�Ýk yeßil, koyu kahverengi, bordo ve kiremit kÝr-

mÝzÝsÝdÝr. Bunlardan siyah, kiremit kÝrmÝzÝsÝ vekoyu kahve renkli olanlar; y�ksek mod�ll�; gri,sarÝ ve a�Ýk yeßil renkli olanlar ise d�ß�k mod�l-l�d�r. Y�ksek mod�ll� cevherler yataÛÝn kuze-yinde bulunurken, d�ß�k mod�ll� cevherler da-ha �ok yataÛÝn g�ney kesiminde daÛÝlÝm g�ster-mektedir.

Yatakta masif, benekli, killi, demirli ve breßikboksit ßeklinde 5 tip cevher ayÝrt edilmißtir. Ma-sif ve benekli cevher yataÛÝn hemen her kesi-minde izlenirken, breßik cevher; yataÛÝn hem al-tÝnda, hem �st�nde ve kire�taßlarÝnÝn sÝnÝrÝndayaygÝn olarak g�zlenmektedir. Demirli ve killiboksitler ise, yataÛÝn alt kesimlerde yoÛunlaß-maktadÝr.

Masif boksit: �atmakaya yataÛÝnÝn en yaygÝncevher t�r�d�r. Masif boksitler mekanik ayrÝß-madan etkilenmeyen b�l�mlerde daha yaygÝnolup, killi topraÛÝmsÝ cevherin bunlara baÛlÝ ola-rak t�rediÛi d�ß�n�lmektedir. Bu cevherlerin ta-ze y�zeyleri kil minerallerinin etkisiyle kaygan-laßmÝßtÝr. Ana mineralleri; b�hmit, hematit, g�titve kaolinit olup, az miktarda gibsit, kuvars ve di-yaspor da bulunmaktadÝr.

Benekli boksit: Oolitik ve pisolitik yapÝlÝ boksitle-re Òbenekli boksitÓ adÝ verilmißtir. Ooidlerin �ap-larÝ genellikle 2 - 3 mm olup, �oÛunlukla hema-

KaradaÛ vd. 115

Þekil 4.�atmakaya boksit yataÛÝnÝn jeolojik kesiti (KaradaÛ, 1987).Figure 4. Geological cross section of �atmakaya bauxite deposit (KaradaÛ, 1987).

titten olußan bir �ekirdeÛin etrafÝnda sarÝlmÝß du-rumda bulunan b�hmit ile temsil edilmektedir.BazÝ hematit �ekirdeklerinin etrafÝnda oolit ileyalancÝ oolit olußumlarÝ ve oolitik fazda birdenfazla boksit olußum evresinin ge�ildiÛini g�ste-ren zonlanmalar saptanmÝßtÝr. Koyu kÝrmÝzÝ buooidler b�hmit�e zengin hamur i�erisinde daÛÝl-mÝßlardÝr (Þekil 5a). BazÝ ooidlerin i�inde piritzenginleßmeleri izlenmektedir. Ooidlerin yaygÝnolmasÝ cevherleßme sÝrasÝnda ��kelme ortamÝ-nÝn sÝÛ ve �alkantÝlÝ bir ortam olduÛunu g�ster-mektedir.

Benekli cevher i�erisinde �nemli yer tutan bir di-Ûer grup ise, Òpisolitik yapÝlÝÓ boksitlerdir. Bunlar,�eßitli nedenlerle yapÝlarÝ bozulmuß ve irileßmißoolitler ile tek baßÝna bulunan iri kristalli hematitpisolitlerinden olußmakta (Þekil 5b), yataÛÝn �stkesimlerinde daha yoÛun olarak izlenmektedir.

Demirli boksit: SarÝ, sarÝmsÝ kahve ve siyahrenklerde hematit, g�tit, lepidokrosit ve limonit�ezengin olan boksitler, Òdemirli boksitÓ olarak ta-nÝmlanmÝßtÝr. BunlarÝn �atlaklarÝnda �nemli mik-tarda mangan dendritleri ile yer yer beyaz renk-

li kaolinit sÝvamalarÝ g�zlenmektedir. Koyu renk-li kÝsÝmlarda hematit ve g�tit miktarÝ artmakta vebu durumda Fe i�eriÛi Al i�eriÛini ge�mektedir.

Breßik boksit: Yatakta iki seviye halinde g�zle-nen bu tip cevherlerin tane boylarÝ deÛißkenolup, �oÛunlukla k�ßeli kire�taßÝ par�alarÝnÝnboksit ve boksitik bir �imento ile baÛlanmasÝ so-nucu olußmußlardÝr (Þekil 5c). Alt kesimde bulu-nan breßik seviye olduk�a kalÝn olup, yer yer 30m kalÝnlÝÛÝnda olan bu seviye y�zeyde g�zlen-memektedir.

Breßik boksitte kire�taßÝ taneleri masif, oolitik vekriptokristalin boksitle baÛlandÝÛÝ i�in, bu tipboksitler Òboksitik breßlerÓ olarak adlandÝrÝlmÝß-tÝr. Belirgin ��kme yapÝlarÝ g�steren breßlerdedÝßtan i�e doÛru bozunma izlerine rastlanmakta-dÝr. Taban kire�taßlarÝna (KatrangediÛi formas-yonu) benzer �zellikler g�steren breß tanelerin-de tipik olarak mikrosparitleßme g�zlenmekte-dir. Bu kire�taßlarÝnda Textularidae, Miliolidae,Ostracoda gibi fosiller ve Microcodium sp. gibitatlÝ su algleri belirlenmißtir (Þekil 5d). Bu durum,

116 Yerbilimleri

Þekil 5. �atmakaya yataÛÝnda farklÝ cevherleßme tiplerini g�steren fotoÛraflar: a) masif (Mbx) ve oolitik boksitler(Obx), (//N, X35), b) oolitik boksitlerde pisolit olußumlarÝ (//N, X63), c) breßik cevherde kire�taßÝ (K�t) veoolitik boksit (Obx) par�alarÝ, (+N, X65), d) breßik boksitlerde microcodium fosili (//N, X63).

Figure 5. Photographs which shows various mineralization types in the �atmakaya deposit: a) massive (Mbx) andoolitic (Obx) bauxites (//N, X35), b) pisolite (Pbx) formations in the oolitic bauxites (//N, X63), c) limesto-ne (K�t) and oolitic bauxite (Obx) fractures in the brecciated bauxites (+N, X65), d) a microcodium fossilin the brecchiated bauxites (//N, X 63).

Obx

K�t

Pbx

Obx

Obx

a b

c d

Mbx

muhtemelen sÝÛ-lag�ner bir ortamÝ yansÝtmakta-dÝr. Kire�taßlarÝnÝn y�zeyleyerek atmosferik etki-lerle ayrÝßmalarÝ ve karstlaßmalarÝ, boksitin olu-ßumu veya bu y�reye taßÝnmasÝ ile eß-zamanlÝ-dÝr. Breßler; yataÛÝn sadece tabanÝnda deÛil, yeryer i� kÝsÝmlarÝnda, hatta tavana yakÝn kesimle-rinde de bulunmaktadÝr.

Killi Ð topraÛÝmsÝ boksit: �atmakaya yataÛÝ �okaz miktarda killi cevher i�ermektedir. Cevherin�nemli kÝsmÝnÝ b�hmit, kaolinit ve illit grubu kil-ler, kloritoid ve beyaz diyasporitler olußturmak-tadÝr. ToÛraÛÝmsÝ cevher ise; sadece yataÛÝny�zeylemiß kesimlerinde atmosferik etkilerle or-taya �ÝkmÝß olup, gevßek tutturulmuß amorf Feve Al hidroksitlerle kil minerallerinin deÛißikoranlardaki karÝßÝmÝndan meydana gelmektedir.Cevherlerin sarÝ, kahve ve gri renk tonlarÝ, i�in-deki ana bileßenlerin deÛißiminden kaynaklan-maktadÝr. TopraÛÝmsÝ boksitlerle �zerlerinde yeralan g�ncel terra-rossalarÝ makroskobik olarakayÝrt etmek bazen g�� olmaktadÝr. DolayÝsÝylabunlarÝn olußumunun, g�ncel atmosferik s�re�-lerle boksitin ikincil fiziksel ve kimyasal ayrÝßma-sÝna baÛlÝ �r�nler olduklarÝ d�ß�n�lmektedir.

Petrografik �zellikler

�atmakaya boksit yataÛÝndan alÝnan �rneklerdeince kesit, parlatma kesiti ve X-ÝßÝnlarÝ kÝrÝnÝm(XRD) analizleri yapÝlmÝßtÝr. Boksitlerin �ok k�-��k taneli olmalarÝ nedeni ile mineralojik bileßim-lerinin mikroskop altÝnda belirlenmesi olduk�ag��l�k arz etmektedir. Ülk defa Bardossy (1971)tarafÝndan ger�eklertirilen XRD ve derivatoÛrafiy�ntemi (birleßik y�ntem) olarak bilinen y�ntembu �alÝßmada da kullanÝlmÝß ve mineralojik bile-ßim bu y�ntem ile belirlenmißtir. Yataktan derle-nen 35 �rneÛin Etibank Al�minyum TesisleriAraßtÝrma ve Kimya LaboratuvarlarÝnda yapÝlankantitatif XRD analizleri (b�hmit, kaolinit, hema-tit ve g�titin tayini Siemens D-5000 marka Al-man difraktometre cihazÝnda, CuKα anot t�pte40-60 kw/h voltaj uygulanarak; tiridimit, kuvars,rutil ve anatasÝn tayini ise D∏OH-1 marka Rusdifraktometre cihazÝnda, CoKα ve FeKα anott�pte, 40-60 kw/h voltaj ve 12 mAmp akÝm kulla-narak incelenmißtir) sonucunda ortalama olarak;% 61.6 b�hmit, % 9.8 kaolinit, % 7.30 hematit,% 5.40 g�tit, % 2.13 anatas, % 1.10 diyaspor, %1.10 tridimit, % 0.80 kalsit, % 0.58 rutil ve %0.48 kuvars ve �ok az miktarda da pirit saptan-mÝßtÝr. Analizler sonucunda cevherleßmenin

Òb�hmitik tipteÓ olduÛu belirlenmißtir (Þekil 6a,6b, 6c).

B�hmit: �atmakaya yataÛÝndaki en �nemli cev-her minerali olan b�hmit, genellikle kaolinit ve azmiktarda g�zlenen diyasporla birlikte sa�ÝnÝmlÝhalde bulunmaktadÝr. Saf b�hmit ince kesitlerderenksiz yer yer beyaz renkli olarak g�zlenmekte-dir (Þekil 7a). BazÝ �rneklerde hematit, g�tit, li-monit ve lepidokrositten olußan ince bir zarf b�h-mitlerin etrafÝnÝ sarmÝß durumdadÝr. B�hmit kris-tal ßekli bakÝmÝndan lepidokrosite benzemekte-dir. YaygÝn olarak yataÛÝn y�ksek mod�ll� ke-simlerinde bulunan oolitik ve pizolitik cevherde,tanelerin dÝßÝnÝ saran kabuk ve zar ßeklinde, ba-zen de bu tanelerin �ekirdeÛinde bulunmaktadÝr.B�hmitin �atmakaya yataÛÝndaki ortalama bulu-nuß oranÝ % 61.6ÕdÝr.

DeÛißik miktarda Al i�eren kaya�larÝn atmosferikßartlarda bozunmasÝ ile �nce gibsit olußmakta-dÝr (Keller, 1964; Grubb, 1973). Boksit yatakla-rÝndaki diyaspor ve b�hmit, diyajenez ve meta-morfizma s�re�leri ile ilißkilidir. Ancak lateritik tipboksitlerde b�hmitin yaygÝn olarak bulunmasÝ,y�zey koßullarÝnda doÛrudan olußtuÛuna ißaretetmektedir. KaradaÛ (1987) tarafÝndan Seydiße-hir b�lgesindeki farklÝ noktalardan derlenen g�n-cel terra-rosa n�rneklerinde b�hmite rastlanmÝß-tÝr. Harder (1952)Õa g�re Guyana boksitlerinini�erdikleri b�hmit; sÝcak, tropikal ve g�neßli or-tamlarda gibsitin dehidratasyonu ile olußmußtur.�atmakaya boksitlerinin de dahil olduÛu Akde-niz �lkeleri ile Rusya, �in, Jamaika ve Haiti bok-sitlerinde b�hmit, diyasporla birlikte izlenen baß-lÝca al�minyum mineralidir.

Diyaspor: Yatakta ortalama % 1 oranÝnda bulu-nan diyaspor, cevher i�inde b�hmitle birlikte sa-�ÝlÝmlÝ halde daÛÝlmÝßtÝr. XRD y�ntemi ile iyi ay-rÝlabilen bu mineral, incekesitlerde genelliklerenksiz, beyaz ve gri olmasÝna karßÝn, yer yerkahve, siyah, soluk sarÝ ve beyazdÝr. ÜncelemealanÝnda oolitik yapÝlar, kristal taneleri veyabantlar ßeklinde yayÝlÝm g�stermekte ve ince ta-neli olup, konsantrik sarÝlÝmlar yaygÝndÝr. Yatak-ta olduk�a az miktarda izlenen diyaspor, b�hmi-tin polimorfudur. Gibsit ve b�hmit bakÝmÝndanzengin boksit veya boksitli killerin, dolomitlerinve diÛer al�minyumlu kaya�larÝn metamorfizma-sÝ ile ortaya �ÝkmaktadÝr. Bununla beraber Sin-kove«c (1971) tarafÝndan boksit yataklarÝnda g�-r�len pek �ok diyasporitin her hangi bir termodi-namik deÛißikliÛe uÛramaksÝzÝn y�zey (atmosfe-

KaradaÛ vd. 117

118 Yerbilimleri

Þekil 6. �atmakaya yataÛÝnda farklÝ cevherleßme tiplerini g�steren XRD difraktogramlarÝ: a) masif cevherin XRDdifraktogramÝnda b�hmit, hematit ve anataz, pikleri, b) oolitik cevherin XRD difraktogramÝnda b�hmit, he-matit, anataz ve kaolinit pikleri, c) demirli oolitik cevherin XRD difraktogramÝnda b�hmit, g�tit, anataz, he-matit ve diyaspor pikleri.

Figure 6. XRD diffractograms which shows various mineralization types in the �atmakaya deposit: a) boehmite,hematite and anatase peaks in the diffractogram of the massive oresÕ XRD, b) boehmite, hematite, ana-tase and kaolinite peaks in the diffractogram of the oolitic oresÕ XRD, c) boehmite, goethite, anatase, he-matite and diaspore peaks in the diffractogram of the ferrous oolitic oresÕ XRD.

(a)

(b)

(c)

rik) koßullarÝ altÝnda da olußabileceÛi belirtilmek-tedir.

Kaolinit: �atmakaya boksit yataÛÝnÝn bileßimin-de bulunan en �nemli kil minerali olup, yatakta-ki ortalama bulunuß oranÝ %10Õdur. Yanal ve d�-ßey y�nde d�zensiz olarak daÛÝlmasÝna raÛ-men, yataÛÝn �st kesimlerindeki kire�taßÝ cevhersÝnÝrÝnda daha yoÛun olarak izlenmekte ve b�h-mit ile ters, kalsit ile doÛru orantÝlÝ daÛÝlÝm g�s-termektedir. Kaolinitin bulunduÛu seviyelerdecevher daha a�Ýk renkler almaktadÝr.

Hematit: �atmakaya boksit yataÛÝnda olduk�ayaygÝn (% 7.3) oranda hematit belirlenmißtir. Ya-taktaki daÛÝlÝmÝ d�zensiz olmakla birlikte, daha�ok oolitik cevherde ooidlerin �ekirdekleriniolußturmaktadÝr (Þekil 7b). BazÝ durumlarda s�zkonusu oolitlerin �evresini sarmaktadÝr. AyrÝcaboksitlerin eklemlerinde bol miktarda Ò�atlak dol-gusuÓ ßeklinde yer almaktadÝr. Boksitin kÝrmÝzÝ,koyu kÝrmÝzÝ ve kahverengi renkleri hematittenkaynaklanmaktadÝr.

G�tit: Yatakta bulunan �nemli demir mineralle-rinden biridir. Genellikle boksit i�indeki boßlukla-rÝ doldurmuß �ok ince tanecikler, oolitleri sarankonsantrik kabuklar ve pizolitlerin etrafÝnda ÝßÝn-sal dizilmiß k�meler ßeklinde izlenir. �oÛunluklaamorf demir oksit, limonit ve lepidokrositle birlik-te daÛÝlÝm g�sterir (Þekil 7c). G�tit amorf demirhidroksit bileßiklerinin kristalleßmeleri, diÛer de-mir minerallerinin oksidasyon ßartlarÝndaki ay-rÝßmalarÝ ile ortaya �ÝkmaktadÝr.

Amorf demir hidroksit (limonit): Yatakta bulunanamorf veya kriptokristalin topraÛÝmsÝ demir bile-ßikleri, limonit olarak tanÝmlanmÝßtÝr. Yataktakiboksit cevherleßme tiplerinin yaygÝn mineralle-rinden biridir. Hematit, g�tit, siderit, pirit gibi de-mir mineralleri ve demir bulunduran kaya� oluß-turan minerallerin atmosferik koßullardaki suluortamda y�zey ayrÝßmasÝ ile olußmußtur (bkz.Þekil 7c). Demir oksit ve hidroksitlerin yaygÝn ol-duÛu kesimlerde boksitin rengi de deÛißmekte-dir. Buna g�re; kÝrmÝzÝ renkli boksitlerde hema-tit, sarÝ ve kahverengi boksitlerde ise g�tit ve de-mir hidroksitler (limonit) daha yaygÝndÝr. Hema-titce zengin boksitler kÝrmÝzÝ, koyu kÝrmÝzÝ, g�titve (demiroksit) limonitce zengin boksitler sarÝ vea�Ýk kahve renkler almaktdÝr.

Psilomelan: Psilomelan �atmakaya yataÛÝndaolduk�a az miktarda bulunmaktadÝr. Boksit i�in-

deki tabakamsÝ y�zeylerde ve bazÝ �atlaklardadentritler halinde izlenmißtir.

Pirit: �atmakaya yataÛÝnda �zellikle yataÛÝn killikesimlerinde, olduk�a az miktarda taneler halin-de daÛÝlmÝß �z ßekilli pirit olußumlarÝ saptanmÝß-tÝr. Yer yer bazÝ oolitlerin piritleßtiÛi g�zlenmißitr(Þekil 7d). Piritin varlÝÛÝ, boksit olußumu sÝrasÝn-da ortam ßartlarÝnÝn indirgen olduÛunu veya za-man zaman indirgenleßtiÛini g�stermektedir.

Anatas ve rutil: Rutil ve anatas birbirinin diamor-fu olan iki titan minerali olup, rutil y�ksek sÝcak-lÝklarda kararlÝ iken, anatas daha d�ß�k sÝcaklÝk-larda yoÛunlaßmaktadÝr. Yatakta ortalama % 2.5oranÝnda TiO2 (anatas + rutil ) belirlenmißtir. Buminerallerden anatas, rutile g�re daha yagÝnolup, matriks i�inde �ok k���k boyutlu kristallerhalinde daÛÝlÝm g�stermektedirler. AyrÝca oolit-lerin i�inde de bu minerallere rastlanmaktadÝr(Þekil 7e ve 7f).

Kuvars ve tridimit: 35 �rneÛin ortalamasÝna g�-re, �atmakaya yataÛÝnda ortalama % 0.6 kuvarsve % 1.1 tridimit belirlenmißtir. Genellikle olduk-�a ince kristalli olarak b�hmitle karÝßmÝß durum-da, bazen de ooidlerin sarÝlÝmlarÝ ve �atlaklarÝn-da g�zlenmektedir (Þekil 6 g). Kimyasal analiz-lerde belirlenen SiO2 i�eriÛinin tamamÝ, kuvarsveya diÛer SiO2 polimorflarÝ olmayÝp, bunun birkÝsmÝ kaolinitin kristal yapÝsÝnda yer alan Si-O2Õden de kaynaklanmaktadÝr.

Kalsit: Cevher i�erisinde ortalama % 0.8 oranÝn-da kalsite rastlanmÝßtÝr. Kalsit; bazen oolitik cev-herde ooidleri baÛlayan �imento olarak bulunsada, �oÛunlukla ooid �ekirdekleri olarak ortaya�ÝkmaktadÝr Bunlar; ya ayrÝßma sonucu ortamdakalan kalsitler veya organizma kavkÝ ve iskeletpar�alarÝdÝr. Breßik cevher i�inde breß par�alarÝkalsitten olußmaktadÝr (Þekil 7h). Bu breßler,KatrangediÛi formasyonuna ait kire�taßlarÝ ileilißkili olup aynÝ petrografik �zellikleri g�stermek-tedirler.

SONU�LAR

Bu �alÝßmadan elde edilen baßlÝca sonu�laraßaÛÝda sunulmußtur.

(1) �atmakaya boksitleri; �st Kretase (Seno-maniyen) yaßlÝ KatrangediÛi formasyonu-nun y�zeyinde gelißen bir paleo �ukurluk

KaradaÛ vd. 119

120 Yerbilimleri

Þekil 7. �atmakaya yataÛÝnda g�zlenen bazÝ minerallere ait fotoÛraflar: a) demirli boksitlerde oolitik hematit (Hem)ve b�hmit (Boh) olußumlarÝ.(+N, X10), b) boksitlerin (bx) i�inde hematit olußumlarÝ (He) (YaÛ obj, //N,X320), c) boksit i�inde konsantrik yapÝlÝ g�tit (Go) ve limonit (lim) (//N, X320), d) piritleßmiß oolit ve piso-lit olußumlarÝ (//N, X 63), e) boksit i�inde anatas olußumlarÝ (An), (YaÛ objektifi, //N, X320), f) boksit i�in-de rutil olußumlarÝ (Ru), (YaÛ objektifi, //N, X320), g) bir oolitin merkezinde kuvars olußumlarÝ (Q), (//N,X100), h) masif boksit i�inde boßluklarÝ dolduran kalsitler (Ca), (+N, X100).

Figure 7. Microphotographs of various minerals in the �atmakaya Deposit: a) oolitic hematite(Hem) and boehmi-te (Boh) formations in the ferrous bauxites. (+N, X10), b) hematite (Hem) formations in the bauxite. (Oilobj, //N, X320), c) concentric structures goethite (Go) and limonite (lim) formations in the bauxites (//N, X320), d) pyritized oolite and pisolites formations (//N, X 63), e) anatase (An) formations in the bauxites,(Oil obj., //N, X320), f) rutile (Ru) formations in the bauxites, (Oil obj., //N, X320), g) quartz formations inthe center of an oolite (Q), (//N, X100), h) vuggy fills with calcites (Ca) in the massive bauxites.(+N, X100).

Hem Boh

Hem

Ru

Ca

Go

Lim

An

Q

a b

d

f

h

c

e

g

i�inde bulunmakta ve �st Kretase (Senoni-yen - Maestrihtiyen) yaßlÝ DoÛankuzu for-masyonu tarafÝndan �rt�lmektedir. DiÛer birifadeyle, Seydißehir-Akseki b�lgesinde yeralan diÛer boksit yataklarÝ ile aynÝ stratigra-fik seviyede bulunmaktadÝr.

(2) YataÛÝn y�zeylediÛi alan KD-GB uzanÝmlÝ,uzun ekseni 200 m kÝsa ekseni ise 50 molan bir merceÛe benzemektedir. Yatak g�-neydoÛuya doÛru yaklaßÝk 20oÕlik bir eÛimle450 m boyunca dalmaktadÝr.

(3) Cevher k�tlesi bulunduÛu karstik ��k�nt�-n�n morfolojisine uyumlu olarak yerleßmißolup, kalÝnlÝÛÝ en fazla 10 m ve ortalama ka-lÝnlÝÛÝ 3 m civarÝndadÝr.

(4) Yatakta breßik, masif, benekli, killi ve demir-li boksit ßeklinde beß tip cevher ayÝrt edil-mißtir.

(5) Oolitik tip cevherin yaygÝn olmasÝ, cevherolußumu sÝrasÝnda sÝcak, sÝÛ ve �alkantÝlÝbir ortamÝn varlÝÛÝnÝ g�stermektedir.

(6) Yatakta bulunan en yaygÝn cevher mineralib�hmit olup (% 61.6), ayrÝca diyaspor, ka-olinit, anatas, rutil, kuvars, tridimit, kalsit,hematit, g�tit, limonit ile az miktarlarda psi-lomelan ve pirit yer almaktadÝr. Buna g�re�atmakaya yataÛÝ, b�hmitik tiptedir. B�hmi-tin daÛÝlÝmÝ d�zensiz olup, masif ve benekliboksit i�inde daha yoÛundur. �atmakayayataÛÝ mineral i�eriÛi y�n�n�nden y�redekidiÛer boksit yataklarÝyla aynÝ benzerlik g�s-terirken, Al2O3 i�eriÛinin y�ksek olmasÝ ne-deniyle de farklÝlÝk g�stermektedir.

(7) DeÛißik miktarlarda Al i�eren kaya�larÝn at-mosferik koßullarda bozunmasÝ sonucunda�nce gibsit olußmaktadÝr (Keller, 1964;Grubb, 1973). Boksit yataklarÝnda diyasporve b�hmitin bulunußu diyajenez ve meta-morfizma ile a�ÝklanmaktadÝr. Harder(1952)Õa g�re, Guyana boksitlerinde bulu-nan b�hmit sÝcak, tropikal ve g�neßli ortam-larda gibsitin dehidratasyonu ile olußmuß-tur. �atmakaya boksitlerinin de dahil oldu-Ûu Akdeniz �lkeleri, Rusya, �in, Jamaikave Haiti boksitlerinde b�hmit diyasporla bir-likte g�zlenen baßlÝca al�minyum minerali-dir. �rneÛin, AvustralyaÕda gibsitin yanÝnda% 3 (Anon, 1970), JamaikaÕda karst tipiboksitlerin i�erinde bulunan terra-rosalarda% 20 (Harder ve Greig, 1960) oranÝnda bu-lunmaktadÝr.

(8) Al2O3 Ð H2O sisteminde d�ß�k sÝcaklÝklardagibsit kararlÝ iken sÝcaklÝk ve su buharÝ ba-

sÝncÝ arttÝk�a b�hmite ve diyaspora d�n�ß-mektedir. Bu sistemde Ervin ve Osborn(1951)Õa g�re 130o C, Laubengayer ve We-iss (1943)Õe g�re 155o CÕnin altÝnda gibsitkararlÝ iken, bu sÝcaklÝÛÝn �st�nde b�hmitkararlÝ hale ge�mektedir. Bu durumda �at-makaya boksitleri, 155o CÕnin �zerindeki sÝ-caklÝk koßullarÝnda olußmuß olmalÝdÝrlar.

(9) Parks (1972)Õa g�re suyun etkisinin az ol-duÛu kurak mevsimlerde gibsitin yerinedoÛrudan b�hmit ve diyaspor olußabilmek-tedir. Ancak sulu ortamlarda diyaspor veb�hmit kararlÝ kalamayÝp, gibsite d�n�ß-mektedirler. �atmakaya yataÛÝnda gibsitinbulunmayÝßÝ, ortamda karasal koßullarÝndaha baskÝn olduÛunu g�stermektedir.

(10) �atmakaya boksitleri �ok az miktarda di-yaspor i�ermektedir. Diyaspor pek �ok me-tamorfik boksit yataÛÝnÝn ana bileßeniniolußturmakla birlikte metamorfizma ge�ir-memiß yataklarda da bulunabilmektedir.Vrace boksit yataklarÝnda (Yugoslavya) her�� mineralin de birlikte bulunduÛunu ve di-yasporun doÛrudan kaolinitten t�rediÛinibelirten Sinkovec« (1971), bu mineralin y�-zey koßullarÝnda da olußabileceÛini �nes�rmektedir. Bu durumda �atmakaya yata-ÛÝndaki diyasporun varlÝÛÝ bu mekanizmaile a�Ýklanabilmektedir. DiÛer bir ifade ileyatakta mevcut diyasporitlerin y�ksek ba-sÝn� ve sÝcaklÝk altÝnda (metamorfizma so-nucu) deÛil, y�zeysel koßular altÝnda oluß-muß olabileceÛi s�ylenebilir.

(11) Yatakta �okluk bakÝmÝndan ikinci sÝrada bu-lunan hematit ve g�tit ile psilomelanÝn varlÝ-ÛÝ, ortamÝn pHÕÝnÝn 7Õden, EhÕÝnÝn ise-0.2Õden y�ksek olmasÝnÝ gerektirmektedir.

(12) Yatakta �ok az miktarda g�zlenen piritinvarlÝÛÝ; atmosferik koßullarda ortamÝnEhÕnÝn -0.3Õ�n altÝnda (indirgen) olduÛunug�stermektedir. Ortam bazikten asidiÛedoÛru gittik�e bu deÛer -0.18Õe kadar y�k-selmektedir.

KATKI BELÜRTME

Yazarlar, deÛerli g�r�ß ve katkÝlarÝndan dolayÝ,dergi edit�r� Sn. Prof. Dr. Reßat ULUSAYÕa,Yerbilimleri Dergisi hakemlerine, S.�. M�h.Mim. Fak. Dergisi Edit�r� Sn. Prof. Dr. H�km�ORHANÕa ve bu �alÝßmayÝ destekleyen Sel�uk�niversitesi Bilimsel AraßtÝrma Projeleri Koordi-nat�rl�Û�Õne (BAP-2000/076) teßekk�r ederler.

KaradaÛ vd. 121

KAYNAKLAR

Anon, 1970. Weipa Bauxite. Comalco, Melbourne, 32pp.

Arni, P., 1940. Antalya ÞeytandaÛlarÝ boksit yataklarÝ.MTA Raporu, Derleme No. 1165, 5 s (yayÝm-lanmamÝß).

Atabey, E.,1976. Mortaß boksit yataÛÝnÝn mineralojisi,kimyasÝ ve k�keni. TJK B�lteni, 19, 9-4.

Bardossy, G., 1971. Bauxite deposits of Hungary.Proceedings of the Second InternationalSymposium of ICSOBA, Vol. 2, 9-20.

Baysal, O. ve Engin, N. A., 1976. DeÛirmenlik Ð KÝzÝl-taß boksit yataÛÝ. Yerbilimleri, 2, 140 Ð 160.

Blumenthal, M.M., 1947. Seydißehir Ð Beyßehir hin-terlandÝndaki Toros daÛlarÝnÝn jeolojisi. MTAYayÝnÝ, 2, 242 s.

Blumenthal, M.M., 1949. BatÝ ToroslarÝn �rt� lambo-larÝ. TJK B�lteni, 11, (1), 30-41.

Blumenthal, M.M. ve G�ksu, E., 1949. Akseki civarÝn-daki daÛlarda boksit zuhuratÝ, bunlarÝn jeolojikdurumu ve jenezleri hakkÝnda izahat. MTA Ya-yÝnÝ, 4, 59 s.

Ervin, G., and Osborn, E. F., 1951. The system Al2O3Ð H2O. Journal of Geology, Vol., 59. 381 p.

G�ksu, E., 1953. Akseki (Antalya) boksit yataklarÝnÝnjeolojisi, jenez ve maden bakÝmÝndan et�d� vediÛer T�rkiye ve Avrupa boksitleriyle mukaye-sesi. TJK B�lteni, 4, 79 Ð 139.

Grubb, P. L. C., 1973. High Ð level and low - level ba-uxidisation: A criterion for classification. Mine-rals Science and Engineering; Vol. 3, 219 Ð231.

Harder, E. C., 1952. Examples of bauxite deposits il-lustrating variations in origin. Symposium ofProblems of clay and laterite genesis, St. Lo-uis. Bulletin of American Institue of Mining andMetallurg Engineers, 1951, New York, 55 Ð64.

Harder, E. C., and Greig, E. W., 1960. Bauxite; in in-dustrial minerals and rocks Ð nonmetallics ot-her than fuels. J. L. Gillson (ed.), 65-85.

KaradaÛ, M. M., 1987. Seydißehir b�lgesi boksitleri-nin jeolojik, petrografik ve jenetik incelemesi.Sel�uk �niversitesi Fen Bilimleri Enstit�s�Doktora Tezi, 265 s (yayÝmlanmamÝß).

KaradaÛ, M. M., 1996. Seydißehir y�resi boksitlerininjeolojik ve petrografik incelemesi. KaradenizTeknik �niversitesi Jeololoji M�hendisliÛi B�-l�m� 30. YÝl Sempozyumu. S. Korkmaz ve M.Ak�ay (eds.), Trabzon, Cilt 1, 96-111.

Keller, W. D., 1964. The origin of high-alumina clayminerals. Nationals Conference on Clays andClay Minerals, 12 th, W. F. Bradley, (ed.), Pro-ceedings, Macmillan Company, New York,129-151.

Kovenko, V., 1946. Akseki havalisi boksit yataklarÝhakkÝnda rapor. MTA Enstit�s� Rapor No.6/1693, 9 s (yayÝmlanmamÝß).

Laubengayer, A. W., and Weiss, R.S., 1943. Ahydrothermel study of the equilibrium of theAl2O3-H2O systems. American Chemicial So-ciety Journal, 65, 247-250.

Lauber, T., 1980. Zur Genese der Bauxites der MineMortaß bei Seydißehir (Turkei)., Bern �niversi-tesi, Doktora Tezi, Bern, 207 pp (yayÝnlanma-mÝß).

Monod, O., 1967. BatÝ Toros kalkerlerin temelindekiSeydißehir ßistlerinde bulunan Ordovisiyen birfauna. MTA Dergisi, 69, 76-87.

Monod, O., 1977. Recharches geologique dans le Ta-urus occidental au sud de Beyßehir Ð Turkuie.Universit� Paris, Ph.D. These, Orsay, 442 pp.

Orhon, Þ. ve TepebaßÝ, E., 1976. Seydißehir �atma-kaya K�y� �evresinin jeolojisi ve boksit ola-naklarÝ. Etibank Al�minyum Tesisleri GrupBaßkanlÝÛÝ Rapor No. 019, 14 s (yayÝmlanma-mÝß).

Orhon, Þ., Altan, N. ve Vuran, A., 1977. �atmakayaboksit yataÛÝ arama raporu. Etibank Al�min-yum Tesisleri Grup BaßkanlÝÛÝ Rapor No.ARE-048, 25 s (yayÝmlanmamÝß).

�z�elik, O., 1984. ToroslarÕda BozkÝr y�resinin jeolo-jisi, tektonik evrimi ve petrol olanaklarÝ. Sel�uk�nivesitesi Fen Bilimleri Enstit�s� Doktora Te-zi, Konya, 221 s (yayÝmlanmamÝß).

�zg�l, N., 1976. ToroslarÕÝn bazÝ temel jeoloji �zellik-leri. TJK B�lteni, 19, 65 Ð 78.

�zl�, N., 1978. Etude Geologique, Mineralogique etGeochimique des Bauxites de la region dÕAk-seki-Seydißehir (Taurus occidental-Turquie).Universit� Pierre - Marie Curie, Ph.D. These,Paris, 455 s.

Parks, G., 1972. Free energies of formation and aqu-eous solubilities of aluminium hydroxides andoxides at 25o C. American Mineralogist, 57,1163-1189.

Sinkovec, B., 1971. Geological features and origin ofthe Vrace bauxite deposit, Croatia. ICSOBA,2, 39-52.

Weisse, J. G., 1956. Bauxites karstiques sur calca-ires recents. TRAVAUX, 13, 51-62.

Wippern, J., 1962. Toros boksitleri ve bunlarÝn tekto-nik durumu. MTA Dergisi, 58, 47-70.

Wippern, J., 1965. Boksit teßekk�l�n�n baßlangÝ� ka-ya�larÝ. MTA Dergisi, 64, 37-41.

Ziegler, K. G. J., 1939. Garbi Toros mÝntÝkasÝnda ya-pÝlmÝß olan maden ve jeoloji tetkikatÝ. MTA Ra-poru Derleme No. 953, 9 s (yayÝmlanmamÝß).

122 Yerbilimleri