AGROEKONOMIKA

- tematski zbornik -

2002.

1

SADRŽAJ - CONTENTS

PEJANOVIĆ, R., TICA, N., VLAHOVIĆ, B., BULATOVIĆ, B.:Nužnost tranzicije poljo(privrede) Srbije i Crne Gore ------------------------------------------------- 1The necessities of agricultural and economical transition in Serbia and Monte Negro------------ 1

BULATOVIĆ, B., JOVANOVIĆ, M., DESPOTOVIĆ, ALEKSANDRA:Stočarstvo u strategiji razvoja Crne Gore---------------------------------------------------------------- 15Catlle breeding in the strategy of development in Montenegro--------------------------------------- 15

DESPOTOVIĆ ALEKSANDRA,BULATOVIĆ, B., PERIŠIĆ, P., JOVANOVIĆ, M.:Mogućnosti proizvodnje visoko – vrijedne hrane animalnog porijekla u brdsko – planinskompodručju Crne Gore----------------------------------------------------------------------------------------- 21Production possibilities of high - valued food of animal origin in the mountainareas of Montenegro ---------------------------------------------------------------------------------------- 21

DRINCHA, M., V.:Development Trends of the Agriculture and Agricultural Mechanizationin Russia During the processes of Transition ----------------------------------------------------------- 25Tendencije razvoja poljoprivrede i poljoprivredne mehanizacije uRusiji u periodu tranzicije---------------------------------------------------------------------------------- 25

MIHAJLOVIĆ, L.:Budući kurs reforme agrarne politike i moguće implikacije na razvoj stočarstva------------------ 31Coming course of agricultural policy and possible implications on thedevelopment of the livestock ------------------------------------------------------------------------------ 31

ŠOMOĐI, Š., LAKNER, Z., KAJARI, KAROLINA:After the transition – before the EU joining: the dilemmas of development ofHungarian meat sector-------------------------------------------------------------------------------------- 37Nakon privatizacije – pre Evropske unije: Strategije učesnika mađarskogmesnog vertikuma------------------------------------------------------------------------------------------- 37

UBREŽIOVA, IVETA:Factors influencing the development of the business entities in the Slovakmilk processing industry and their participation on the globalizationand internationalization process--------------------------------------------------------------------------- 43Faktori koji utiču na razvoj poslovne suštine u Slovačkoj industriji prerademleka i njenog učešća u globalizaciji procesa internacionalizacije ---------------------------------- 43

MARKOVIĆ, KATARINA:Doprinos stočarstva ukupnoj poljoprivrednoj proizvodnji -------------------------------------------- 47Contribution of animal production in agricultural production ---------------------------------------- 47

BOŽIDAREVIĆ, DESANKA, EMILIJA NIKOLIĆ-ĐORIĆ:Tržište ovčjeg, jagnjećeg i kozjeg mesa Evropske unije i naše mogućnosti plasmanana ovo regionalno-supernacionalno tržište -------------------------------------------------------------- 51Mutton, lamb and goat meat market of European union and ourpossibilities of placement on this regional and suprational market ---------------------------------- 51

2

LAKNER, Z., KAJARI, KAROLINA:The strategies of the agricultural producers and meat industrial enterprises of theHungarian meat verticum ---------------------------------------------------------------------------------- 57Strategije poljoprivrednih proizvođača i preduzeća mesne industije mađarskog mesnogvertikuma----------------------------------------------------------------------------------------------------- 57

TOMIĆ, D., VLAHOVIĆ, B.:Samosnabdevenost domaćeg tržišta mesom------------------------------------------------------------- 63Selfsufficiency domestic market of meat ---------------------------------------------------------------- 63

VLAHOVIĆ, B., RADOJEVIĆ,V.:Tržište – limitirajući činilac razvoja stočarstva --------------------------------------------------------- 69Market – barrier of faster cattle breeding ---------------------------------------------------------------- 69

CERANIĆ, S., MALETIĆ, RADOJKA, MILIVOJČEVIĆ, D.:Tendencije razvoja i proizvodno-ekonomske karakteristike stočarstva u Jugoslaviji ------------- 75Development trends and production and economic properties of animalhusbandry in Yugoslavia----------------------------------------------------------------------------------- 75

ČOBANOVIĆ, KATARINA, MILIĆ, D.:Proizvodni rezultati u stočarstvu -------------------------------------------------------------------------- 81Production results in livestock ---------------------------------------------------------------------------- 81

JOVANOVIĆ, M. MUTAVDŽIĆ, BEBA:Proizvodno-ekonomska obeležja proizvodnje mleka na poljoprivrednimgazdinstvima Vojvodine ----------------------------------------------------------------------------------- 87Production – economics characteristics of milk production in Vojvodina province --------------- 87

LUČIĆ, Đ., KRSTIĆ, B., BALASA, M.:Organizacija savremene govedarske farme na porodičnom gazdinstvu ----------------------------- 93Organization of modern farm on the family households----------------------------------------------- 93

KAJARI, KAROLINA, SOMOGYI,S., LAKNER,Z.:Utvrdjivanje metoda izrade, diseminacije i primene studija slučaja baziranihna Internetu u visokoškolskom obrazovanju – Studija slučaja proizvodnje mleka----------------- 99Determination of good practice in the design, delivery and support of web-basedodl case studies dairy production Hungary -------------------------------------------------------------- 99

KRSTIĆ, B., ARSENOVIĆ, Đ.:Upravljanje faktorima proizvodnje kravljeg mleka----------------------------------------------------- 105Management of cow milk production factors ----------------------------------------------------------- 105

MILORADIĆ, J.:Osiguranje životinja u funkciji razvoja stočarske proizvodnje---------------------------------------- 111Livestok insurance as a factor of development of livestock raising---------------------------------- 111

NOVKOVIĆ, N., TEODOROVIĆ, M:Proizvodno-ekonomski efekti podnog grejanja u proizvodnji prasadi ------------------------------- 115Production & economics of application of warm floor in rearing of piglets ------------------------ 115

3

OBRENOVIĆ, D., VUKOJE, V.:Ocena ekonomskog položaja stočarske proizvodnje u Vojvodini ------------------------------------ 121The analysis of economical positio of animal production in Vojvodina----------------------------- 121

RADIVOJEVIĆ, D.,TOPISIROVIĆ, G., SREDOJEVIĆ, ZORICA :Procena ekonomske efikasnosti proizvodnje komposta na bazi tečnog stajnjaka ------------------ 127Economical efficiency estimation of compost production from liquidmanure and straw ------------------------------------------------------------------------------------------- 127

REPKA, I:Ekonomika i menadžment proizvodnje mleka u Slovačkoj Republici------------------------------- 133Economics and management of milk production in the Slovak Republic --------------------------- 133

RODIĆ, VESNA, NOVKOVIĆ, N., PERIĆ, LIDIJA:Ekonomsko-organizaciona obeležja proizvodnje konzumnih jaja na porodičnim farmama ------ 139Economic – organizational characteristics of commercial eggs productionon small family farms -------------------------------------------------------------------------------------- 139

TICA, N. , PEJANOVIĆ, R., CVETKOVIĆ, NATAŠA, DRMANIĆ RATOMIRKA:Procena vrednosti kapitala na farmama ------------------------------------------------------------------ 145The capital value evaluation on the farms --------------------------------------------------------------- 145

ZORANOVIĆ, T., VUKOJE, V.:Savetodavstvo namenjeno poljoprivrednim gazdinstvima smešteno na Webu --------------------- 151Web extension service for farmers------------------------------------------------------------------------ 151

CVETKOVIĆ, NATAŠA, PEJANOVIĆ, R., TICA, N., TOMAŠEVIĆ, D.:Biznis plan u stočarskoj proizvodnji --------------------------------------------------------------------- 157Business plan in animal husbandry ----------------------------------------------------------------------- 157

KAPUSTA, F.:Neka iskustva u dosadašnjem razvoju malih i srednjih preduzećau agrobiznisu Poljske --------------------------------------------------------------------------------------- 163Some problems of development of small and medium enterprisesin agribusiness in Poland----------------------------------------------------------------------------------- 163

PEJANOVIĆ, R., TICA, N., TOMAŠEVIĆ, D., ŽIVKOVIĆ, D.:Ekonomska ocena investicionih projekata u stočarstvu------------------------------------------------ 169An economical evaluation of investing projects in farming------------------------------------------- 169

MARINKOVIĆ, S., VUČKOVIĆ, M., KUBAT, M.:Strategija oživljavanja agrarnog preduzeća na primeru »Elan« a.d. Srbobran---------------------- 175

MILIVOJČEVIĆ, D., MLAĐENOVIĆ. B.:Određivanje optimalnog broja stoke na gazdinstvu ---------------------------------------------------- 181Optimazation of number of animals in agricultural enterprice---------------------------------------- 181

1

UDK: 63 : 338.242 (497.11+ 497.16) Pregledni naučni rad Scientific review paper

NUŽNOST TRANZICIJE POLJO(PRIVREDE)SRBIJE I CRNE GORE

''Tradicionalni moral ne uspevada ispuni racionalne zahteve''. (Fridrih Fon Hajek)

PEJANOVIĆ, R., TICA, N., VLAHOVIĆ, B., BULATOVIĆ, B.*

IZVOD: Autori razmatraju aktuelnu problematiku tranzicije u privredi ipoljoprivredi Republike Srbije i Crne Gore. Kritičnim preispitivanjem navedenogprocesa autori dolaze do zaključka da je njegovo sprovođenje usporeno i otežanoobjektivnim okolnostima (nasleđenim faktorima) i subjektivnim slabostima.Tranzicija je nužna i neminovna i u poljoprivredi, ali se mora sprovoditiuvažavajući specifičnosti, značaj i mogućnosti poljoprivredne proizvodnje.Ključne reči: tranzicija, poljoprivreda, stočarstvo, privatizacija

Šta je tranzicija i koji joj je cilj?

Tranzicija je proces izgradnje novog tipa privrede i društva. Ona znači prelaz natržišnu privredu, tj. prevođenje privrede ka celovitom tržišnom modelu. Ovaj proces sebitno razlikuje od reformi, koje znače popravku stanja ne menjajući suštinu sistema.

Tranzicija je neevolutivni prelaz iz socijalizma u kapitalizam. Reč je oodustajanju od tzv. socijalističke paradmigme. Zašto?

Glavne ekonomske karakteristike socijalizma su: dominacija društvenih interesanad pojedinačnim, kolektivna svojina nad kapitalom, nevlasničko upravljanje,administrativno regulisanje ekonomskih transakcija. Glavne političke karakteristikesocijalizma su jednopartijski sistem, u kome vladajuća partija upravlja privredom u ''imenaroda''.

Glavni defekti socijalizma su: neefikasnost u ekonomskoj sferi i autoritarnost upolitičkoj sferi. Neefikasnost ima za posledicu pad motivacije i neracionalni sistemvrednosti. Poljoprivreda ima socijalnu funkciju u društvu.

Filozofska osnova kapitalizma je individualizam, odnosno dominacija pojedinačnihnad kolektivnim ciljevima. Individualizam ima svoje implikacije u ekonomskoj ipolitičkoj sferi.

Ekonomski fundamenti kapitalizma su: privatna svojina, preduzetništvo i integralnotržište (sa finansijskim tržištem u centru). U političkoj sferi osnovni fundament je Uvodni referat (Introductory paper)* Dr Radovan Pejanović, redovni profesor, dr Nedeljko Tica, vanredni profesor, dr BranislavVlahović, vanredni profesor, Institut za ekonomiku poljoprivrede i sociologiju sela, Poljoprivrednifakultet, Novi Sad; Dr Bogdan Bulatović, Centar za agroekonomska istraživanja, Biotehničkiinstitut, Podgorica.

2

višepartijski sistem. Kontrola preduzeća bazira se na ekonomskim kriterijumima. Njuobavljaju institucije finansijskih tržišta (banke i tržišta hartija od vrednosti) i država(regulacija monopola, pre svega). Poljoprivreda je profitabilna ekonomska delatnost.

Socijalistička i kapitalistička parodigma imaju asimetrične posledice na ekonomskupolitiku države. Karakteristične posledice socijalističke paradigme na ekonomskupolitiku su: meko budžetsko ograničenje, direktan administrativni pritisak na privrednesubjekte i neeksplicitan i nekodifikovan poreski sistem. Karakteristične posledicekapitalističke parodigme na ekonomsku politiku su: čvrsto budžetsko ograničenje,indirektan administrativni pritisak i eksplicitan i kodifikovan poreski sistem.

Zbog razlika između socijalističke i kapitalističke parodigme tranzicija predstavljaradikalnu promenu anatomije i fiziologije zatečenog privrednog modela.

Cilj ekonomske tranzicije je uspostavljanje tržišne privrede sa privatnomsvojinom kao preovlađujućim svojinskim oblikom i integralnim tržištem kao osnovnimoblikom regulacije ekonomskih tokova. S tim u vezi postavlja se pitanje koji tip tržišneprivrede odgovara našim uslovima. Da li je to tip surovog “ekonomskog darvinizma” ilije to model “socijalne tržišne privrede” (Nemačka, neke skadinavske zemlje). Od togaopredelenja zavisi sudbina celog tranzicionog projekta.

Osnovni postulat tranzicionih reformi je temeljna promena funkcije države. Onatreba da se povuče iz sfere preduzetnika i da postane regulator, koji pravnim okvirom iregulativom podržava delovanje privrednih subjekata u tržišnoj ekonomiji.

Najznačajnije tranzicione reforme su: (1) pravne reforme; (2) makroekonomskereforme; (3) mikroekonomske reforme; (4) strukturne reforme.

Pravne reforme obuhvataju definisanje i očuvanje prava privatne svojine,regulisanje trgovaca tim pravima, regulativu konkurencije i pitanja stečaja i likvidacijeprivrednih subjekata.

Makroekonomske reforme obuhvataju politiku stabilizacije, kontrolu inflacije,politiku kursa domaće valute, reformu finansijskog sistema i razvoj tržišta kapitala.

Mikroekonomske reforme obuhvataju liberalizaciju cena i spoljne trgovine,liberalizaciju i promociju stranih direktnih investicija.

Strukturne reforme obuhvataju podsticanje razvoja malih i srednjih preduzeća,privatizaciju preduzeća u realnom i finansijskom sektoru, primenu modelakorporacijskog upravljanja.

Cilj tranzicionih reformi treba da bude promena filozofije poslovanja, rastproizvodnje, izvoza i povećanje životnog standarda stanovništva.

Prema podacima Svetske banke proces tranzicije ispoljava zajedničkekarakteristike za sve zemlje koje su je sprovodile: (1) u početku procesa dolazi do padadruštvenog proizvoda (pad od 10 do 30% u odnosu na početak tranzicije)1; (2) veliki rastprivatnog u odnosu na državni sektor (u Mađarskoj privatni sektor iznosi oko 80%svojinske strukture privrede); (3) pad društvenog proizvoda u procesu tranzicije dovodido agromnog porasta siromaštva (procenjuje se da prosečna stopa siromaštva – učešćestanovništva sa dnevnim prihodom manjim od 1 USD u odnosu na ukupno stanovništvo

1 Najveći pad društvenog proizvoda zabeležen je u Moldaviji –34 odsto, Ukrajini –42 i SRJ –46procenata (1989-2000). Taj pad je, u našoj zemlji, nastavlje i u 2001. i 2002. godini, tako da je tajprocenat, na žalost, veći.

3

u Istočnoj Evropi, i nakon okončanja procesa tranzicije, ne opada ispod stope od 5%; (4)najvažniji izbor kapitala i novih tehnologija predstavljaju strane direktne investicije2; (5)ključni značaj za uspeh tranzicije predstavlja razvoj privatnog sektora i reformainstitucija.

Tranzicija i socijalno-ekonomsko stanje u Srbiji

Svaka društvena promena, posebno ovako radikalna, dovodi do ''socijalnih lomova''i negativnih implikacija. Istraživanje Centra za liberalne i demokratske studije (Beograd)iz druge polovine 2001. godine, pokazuje da u Srbiji u siromaštvu živi oko tri milionaljudi, koji raspolažu sa manje od 30 dolara mesečno (36,5%).3 Od toga broja u stanjuapsolutnog siromaštva – bede, nalazi se 1,4 milion (18%) sa prihodima manjim od 20dolara mesečno. Istraživanja pokazuju da ispod linije siromaštva, merene premapotrošačkoj korpi, živi više od polovine (51,4%) višečlanih domaćinstava i mladih do 18godina. Riziku siromaštva posebno su izložene porodice nezaposlenih (55,1%) idomaćinstva industrijskih radnika.

Programom države pomoći siromašnima obuhvaćeno je samo oko tri odsto onihkojima je ovakva pomoć neophodna. U 2001. bilo je 68.000 korisnika socijalne pomoći,što predstavlja tek 1,23 odsto ukupnog broja domaćinstava.

''Tranziciono siromaštvo'' naglo je uvećano merama likvidacije i otpuštanja viškazaposlenih. Uz već postojećih 800.000 nezaposlenih, 100.000 su potencijalnoprekobrojni, što sa 600.000 izbeglih i siromašnih predstavljaju armiju nezadovoljnih igladnih. Većinu nezaposlenih čine žene (56 odsto), mladi do 30 godina (44 odsto). Čak73 odsto su lica koja na posao čekaju duže od godinu dana. Pravo na novčanu naknaduostvaruje 55.000 nezaposlenih, što čini ne više od sedam odsto. Novim zakonom o raduu Srbiji je prvi put izgubljen monopol na radno mesto, što stvara dodatni strahnezaposlenih i zabrinutost za budućnost.

Procenjuje se da je prosečna neto zarada zaposlenih u Srbiji dvostruko manja odtzv. potrošačke korpe. Prosečni mesečni dohodak najsiromašnijih manji je 12 puta odprosečnog dohotka najbogatijeg dela stanovništva.

Sivom ekonomijom bavi se oko milion ljudi, od kojih značajan deo čine lica kojasu formalno zaposlena. Korupcija i kriminal, na svim nivoima društva, prateća su pojavasive ekonomije.

Istraživanja pokazuju da se najmanje polovina građana Srbije može svrstati u tzv.tranzicione gubitnike.

U prošloj deceniji (90-tih) Srbija je zbog ekonomskih (kriza, hiperinflacija ineefikasnost privređivanja) i političkih razloga (raspad SFRJ, ratovi, embargo, sankcije,bombardovanje) izgubila od 50-60% svog društvenog proizvoda. Prevedeno u novac toznači izgubljenih oko 160 milijardi dolara.

2 Neto priliv kapitala u zemlje Istočne Evrope (1990-1999) u milijardama dolara: Bugarska 5,2,Hrvatska 11,8, Češka 26,5, Mađarska 28,5, Poljska 42,0, Rumunija 16,0, Slovačka 10,7,Makedonija 1,8, SRJ 4,2 (Prema: “Politika”, Beograd, 30.III 2002, str.8).3 Procenat siromašnih u Srbiji iznosio je u 1990-toj godini 14,1%, a u prvom polugodištu 2000-tegodine čak 36,5%.

4

Samo ta činjenica, sama po sebi, ubedljivo govori o socijalno-ekonomskom stanjuu Srbiji. Ako se, međutim, uporedimo sa Albanijom, slika o našem sunovratu bićejasnija: realni bruto društveni proizvod u Albaniji (1989. g. = 100) bio je 1992. g. 60,4,1997. g. 82,1 i 2000. godine 102,6; u SRJ (1989. g. = 100) bio je 1992. g. 58,7, 1997. g.50,3 i 2000. godine 45,7.4

U periodu od 1970. do 1990. godine tadašnja Jugoslavija je imala veći brutodruštveni proizvod po stanovniku (meren kupovnom moći plata) čak za 120 odsto odprosečnog društvenog proizvoda u svetu. Međutim, u poslednjoj deceniji XX vekausledio je pad i sada su stanovnici Srbije i Crne Gore tek na polovini prosečnog svetskogdruštvenog proizvoda.

Danas je društveni proizvod u Srbiji oko 1.000 dolara po stanovniku,5 pa su u prvojgodini tranzicije bila dragocena sredstva iz donacija za socijalne namene, koja su, nažalost, usahla.

U privredi je krajem marta i početkom aprila 2002. godine registrovana lošaposlovna klima, visoka nelikvidnost, nepovoljni izvozni rezultati, nizak nivoproizvodnje, uz realni pad kupovne moći stanovništva. Posebno zabrinjava padindustrijske proizvodnje koji je u januaru ove godine iznosio čak 17 odsto. 6 Istovremenopada i uposlenost kapaciteta (oko 50 odsto), što ima za posledicu dalje otpuštanjeradnika. S toga se nameće pitanje: Da li stabilizacija kroz povećanje nezaposlenosti i padiskorišćenosti proizvodnih kapaciteta može biti suština tranzicionih reformi?

Privreda Republike Srbije nalazi se u teškim finansijskim problemima, kojiograničavaju ekonomsku reprodukciju. Nelikvidnost privrede u martu 2002. godinepogoršana je. Ukupna dugovanja i potraživanja preduzeća dostižu oko 94 milijardedinara. O kakvom uvećanju je reč, pokazuju poređenja sa najpovoljnijom situacijomkoja je bila uspostavljena u septembru 2001. godine: tada su međusobna dugovanja ipotraživanja u privredi bila svedena na samo 35,3 milijarde dinara. U međuvremenu je,očigledno, došlo do porasta nelikvidnosti i uvećanja dugovanja za oko 170 odsto.7

Nastavljen je pad našeg izvoza roba i deficit spoljnotrgovinskog bilansa i uprvom kvartalu 2002. godine, što je, ustvari, nastavak onoga što se dešavalo već desetakgodina. Pokrivenost našeg uvoza izvozom iz godine u godinu je pogoršavana: 1990. g.78,1%; 1991. g. 84,4%; 1992. g. 65,8%; 1996. g. 44,9%; 1997. g. 49,3%; 1998. g.58,9%; 1999. g. 45,4%; 2000. g. 46,49%; 2001. g. 39,3%; a u prva tri meseca 2002. g.37%.8

Ako bi se ovim tempom nastavilo povećanje našeg spoljno-trgovinskog deficita mibi imali, na kraju ove godine, deficit trgovinskog bilansa preko tri milijarde američkih

4 Časopis ‘’Međunarodni problemi’’, Institut za međunarodnu politiku i privredu, Beograd, 2002.5 Za poređenje u Češkoj je 5.500, Poljskoj 4.500, Mađarskoj 5.000, Sloveniji 12.000,Luksemburgu čak 35.000.6 Dugoročni, kontinuiran pad industrijske proizvodnje, koji se dešava, vodi Srbiju udezindustrijalizaciju, ali ne u tercijalnu privredu XXI veka, već u agrarno društvo XIX veka.7 Ocene Instituta za tržišna istraživanja, Beograd, 2002. Krajem februara 2002. godine u privredi jebilo nelikvidno 24.600 pravnih lica sa 522.900 zaposlenih, čije su neizmirene i dospele obavezeiznosile 81,1 milijardu dinara (prema podcima Republičkog zavoda za razvoj).8 Ekonomska politika, Beograd, br. 2610/2611, str. 16-16.

5

dolara, što je katastrofalno za našu privredu!9 Pri tom deficit nije rezultat obnavljanjanaše tehnologije novom opremom i mašinama, već nekontrolisanog uvoza robe širokepotrošnje.

Umesto postepene i osmišljene liberalizacije nekontrolisanom liberalizacijomrizikujemo da ''ugušimo'' i onaj sve manji deo proizvodnje (posebno poljoprivredne) koji,uprkos svim problemima, radi.

Ključna prepreka našim lošim izvoznim rezultatima je niska, loša i skupaproizvodnja, što je posledica dugogodišnje zatvorenosti naše privrede, zastarelostikapaciteta i gubitka tržišta – jednom rečju, pada konkurentnosti naše privrede. Uz to,postojeći (nerealan) devizni kurs je destimulativan za naše izvoznike, iako je njegovastabilnost veoma značajna (posebno za poljoprivredne proizvode).

Kriza stočarstva i tranzicione reforme

U poslednjoj deceniji u našem stočarstvu prisutne su negativne tendencije,iskazane kako preko naturalnih, tako i finansijskih pokazatelja proizvodnje. Mnogapreduzeća, kako iz primarne proizvodnje, tako i iz prerađivačke industrije, zbog teškogmaterijalnog položaja, doživljavala su teške trenutke. Stečajni postupak je za brojnapreduzeća bio neminovan, proizvodnja se gasila, radnici su ostajali bez posla, i sl.Upravo s razlogom, postavlja se krucijalno pitanje, zašto je u uslovima dobrihpotencijala za visoku i stabilnu stočarsku proizvodnju dolazilo i dolazi do loših rezultata,odnosno koji su faktori doveli do, zaista kritične situacije na domaćem tržištu stočarskihproizvoda? Na opadanje ponude uticalo je nesređeno, često i haotično stanje ucelokupnoj stočarskoj proizvodnji. Prisutni su izrazito otežani uslovi privređivanja, kao inedostatak jasne i dugoročne politike, što ima negativnog uticaja na celokupnu stočarskuproizvodnju.

Akcenat dajemo na, po nama, najvažnije faktore:• Nepostojanje odgovarajućih sistemskih mera koje utiču na ekonomsku (ne)

sigurnost primarnih proizvođača stoke za klanje. Bez iste, kao i bez sigurnosti plasmana,ne može se govoriti o visokoj i stabilnoj stočarskoj proiozvodnji.

• Prisutna je loša i neadekvetno organizovana funkcija otkupa stočarskihproizvoda, od primarnih proizvođača, ka prerađivačkoj industriji, odnosno tržištu. Zaneke proizvode – jagnjad, guske, patke, ćurke, otkupna mreža, tako reći, i ne posto-ji.Posledica skromnog otkupa jeste i veoma mala iskorišće-nost kapaciteta klaničneindustrije u našoj zemlji (misli se na one u društvenom vlasništvu). Niska ikorišćenostkapaciteta svakako nije ekonomski opravdana, jer su visoki troškovi po jedniciproizvoda, što u krajnjoj liniji dovodi do visokih troškova proizvodnje, a samim tim i dovisoke cene na tržištu. Takođe, klanična industrija, zbog hronične tekuće nelikvi-dnosti,nije bila u mogućnosti da odmah isplati proizvođače, po osnovu isporučenih grla zaklanje, već je to činila sa kraćim ili dužim zaostatkom (15-60 dana).

9 Poređenja radi, Mašarska je dostigla nivo izvoza hrane u vrednosti od čak tri milijarde dolara.(''Politika'', Beograd, 8.IV 2002, str.11).

6

• Nefunkcionalnost zaštitnih-garantovanih cena u stočarskoj proizvodnji. Naime,garantovane cene često nisu omogućavale ni pokrivanje osnovnih troškova oveproizvodnje, tako da je ostvarivan i gubitak na supstanci. Potrebno ja da se odgova-rajućim merama stimuliše ova proizvodnja, a samim tim i izvoz.10 Na taj način našazemlja mogla bi da se nađe u ravnopravnom položaju na međunarodnom tržištu.Odnosno naši proizvodi bili bi, bar približno, cenovno konkurentni velikim svetskimizvoznicima.

• Dispariteti cena su permanentno prisutni, kako u poljoprivredi uopšte, pa samimtim i u stočarskoj proizvodnji. Evidentno je da se cene inputa – poljoprivrednih utrošaka,kreću znatno bržim intenzitetom u odnosu na otkupne cene stočarskih proizvoda.Posledica ovoga jeste smanjena akumulativna i reproduktivna sposobnost proizvođača.Takođe, posledica je i nemotivisanost proizvođača za jednu ozbiljniju, i tržišnoorijentisanu proizvodnju. Prisutna je veoma niska robnost (tržišnost) ove proizvodnje,odnosno raste naturalni karakter proizvodnje. Usled loših uslova privređivanjaproizvođači su primorani da, uglavnom, proizvode za sopstvene potrebe.

• Nepovoljna je kreditna-monetarna politika u sferi primarne stočarskeproizvodnje. Usled hroničnog nedostatka finansijskih sredstava, agroindustrijskapreduzeća i porodična domaćinstva nisu bila u stanju da finansijski proprate celokupanciklus stočarske peoizvodnje. Visoke i, samim tim, destimulativne kamate upoljoprivredi, uticale su da privredni subjekti nisu bili u stanju da ekonomskipredujmljuju sredstva za ovu proizvodnju. Država apsolutno nije imala sluha zaproizvođače u stočarstvu, što znači da nije uvažavala biološki karakter ove proizvodnje,tj. da se radi o relativno dugim ciklusima proizvodnje. Bez odgovarajućih, povoljnihkredita, uz izvestan grejs period, nema ozbiljnijeg investiranja u stočarsvu, i povećanjafizičkog obima proizvodnje.

• Opadanje tražnje za stočarskim proizvodima. Naime, sve vrste mesa, osimživinskog, imaju tendenciju opadanja tražnje, odnosno potrošnje.11 Ovo je uslovljenoniskim dohotkom potrošača, tj. malom kupovnom moći i sl. Evidentno je da dolazi dosupstitucije u potrošnji, koje se ogleda u povećanju udela jeftinijeg, živinskog mesa, nauštrb skupljih, pre svega, goveđeg i ovčijeg (jagnjećeg) mesa. Takođe, opada potrošnjasira, i većine mlečnih proizvoda. Bez odgovarajuće tražnje, nema ni povećanja stočarskeproizvodnje.

• Apsolutno je nezadovoljavajući izvoz stočarskih proizvoda. U poslednjimgodinama, posle suspenzije sankcija prema našoj zemlji, izvoz se nije oporavio. Uperiodu od 1996-1999. godini izvoz stoke i iznosio je 10 miliona dolara, što je svakakonezadovoljavajuće. Čak šta više, prisutan je negativan bilans spoljnotrgovinske razmene 10 Pre sankcija, izvozne stimulacije su iznosile od 20 do 30 odsto. Sada su svega 5,7 odsto, a usaveznom budžetu za podsticaj izvoza poljoprivrednih proizvoda predviđeno je svega 650 milionadinara. Problem je i to što za ovu robu i dalje važi sistem količinskih kvota. Zbog ovakvogadministrativnog ograničavanja izvoza mesa, stranci, koji su zainteresovani za ulaganja ukapacitete za preradu mesa odustaju, jer robom neće moći slobodno da raspolažu, odnosno da jeizvezu.11 Godišnja potrošnja mesa po glavi stanovnika pala je kod nas sa 64 kg (90-ih) na 45 kg (2000-ih).U Mađarskoj ona iznosi čak 92 kg, Češkoj 73,5 kg, Bugarskoj 62,3 kg. (Prema: ''Politika'', 11.IV2002, str. 12).

7

napred navedenih proizvoda od preko 12 miliona dolara. Bez dinamiziranja izvoza,nema zamajca koji je neophodan za jačanje ove proizvodnje.12

* **

U novije vreme sve više se čuje inicijativa o liberalizaciji izvoza i uvozaagroindustrijskih proizvoda, pa samim tim i stočarskih proizvoda. Smatramo da je ovoapsolutno neprihvatljivo, jer se može dogoditi da na domaće tržište dospeju uvozniproizvodi po mnogo nižoj ceni od domaće (na bazi jakih stimulacija država), tako današi proizvođači, koji imaju veće troškove, odnosno manju produktivnost rada neće moćida na tržištu adekvatno pariraju konkurenciji iz inostranstva, na taj način postojiopasnost da se domaća proizvodnja, još više smanji. Ovo bi bilo veoma pogubno zadomaće stočarstvo, što može dovesti do ozbiljnih poremećaja na tržištu. Mi se zalažemoza »kontrolisanu« liberalizaciju, koja neće bitno ugroziti interese domaćih primarnihproizvođača i klanične industrije, uz izuzetno restriktivni uvozno-izvozni režim.

Bez odgovarajuće ekonomske sigurnosti isporuke stoke za klanje i bez realnihotkupnih cena ne može se govoriti o stabilnosti stočarske proizvodnje u našoj zemlji.Ona će se i dalje odvijati stihijino, tržište ne samo da neće biti ragulator odnosa ponude itražnje, već će predstavljati inhibitorni činilac veće proizvodnje. Organizacija prometamora se podići na viši nivo, potrebno je da se svi učesnici u prometnom lancu povežu ujedan stabilan, na profitnim osnovama definisan lanac, sa jasnim i preciznim zadacima –tzv »vertikalni marketing«.

Iz svega ovoga sledi da, bez obzira na prisutne velike probleme u ovom domenu,potrebno je ovoj proizvodnji, kao i klaničnoj industriji posvetiti odgovarajuću pažnju.Ista je proteklih godina, po našem mišljenju, u velikoj meri izostala. U tu svrhu potrebnaje dobra organizacija prometnog procesa, kao i efikasan tržišni mehanizam. Ciljnavedenih mera jeste visoka i stabilna proizvodnja, koja će zadovoljiti potrebe, presvega, domaćeg, a delom i međunarodnog tržišta. Očigledno je da bez visoko razvijene iekonomične klanične industrije ne može se govoriti i o intenzivnom razvoju oveproizvodnje. U našoj praksi između ova dva osnovna lanca u procesu reprodukcijepostoje tipični kupoprodajni odnosi, naime svaka za sebe teži da rentabilno posluje, takoda jedan drugom konkurišu, odnosno postaju ekonomski protivnici. Nema, praktično,nikakvog povezivanja u smislu da klanična industrija ozbiljnije ulaže u razvoj primarneproizvodnje, i na taj način sebi obezbedi sirovine za preradu. Smatramo da država treba

12 Početkom aprila EU je dala ‘’zeleno svetlo’’ za uvoz većih količina svežeg mesa iz SRJ.Izvozne brojeve dala je industrijskim klanicama: ‘’Neoplanti’’ (N.Sad), ‘’Karneksu’’ (Vrbas),‘’Srem’’ (Šid), ‘’MIP-u’’ (Požarevac), ‘’Stokoimpeksu’’ (Knjaževac), ‘’Čajetini’’ (Čajetina),‘’Juhoru’’ (Jagodina), ‘’Mesokombinatu’’ (Leskovac). Ovu vest smo dugo čekali, prisećajući sevremena kada smo na tržište EZ (posebno u Italiji i Grčkoj) izvozili živu stoku i sveže meso uvrednosti preko 300 miliona dolara. Na žalost, vremena su se promenila. Već pet godina neuspevamo da izvezemo odobrenu kvotu EU od gotovo 10.000 tona junećeg mesa. Izvezli smosamo oko 200 tona mesa. Uzroci nekonkurentnosti naših stočarskih proizvoda su mnogobrojni, ajedan od njih je i činjenica da naše klanice ne ispunjavaju sanitarno-tehničke i tehnološke uslovekoje traži EU.

8

da posveti veću pažnju ovoj proizvodnji, u tu svrhu neophodne su sledeće sistemskemere:

podsticajne mere (regresi, premije, povoljni krediti, realne kamatne stope), sistemske mere (politika cena, devizna politika, mehanizam robnih rezervi), zaštitne mere (poreska politika, zaštitne carinske mere, prelevmani), razvojne mere ( naučno-istraživački rad, stručne i savetodavne službe i sl.)

Smatramo da će realizacija ovih mera bitno doprineti sveukupnom razvojustočarske proizvodnje u našoj zemlji.

Svojinska transformacija u poljoprivredi Srbije i Crne Gore

Osnovni metod u dosadašnoj svojinskoj transformaciji Republike Srbije jeobuhvatao sticanje akcija po osnovu upisa zaposlenih, osiguranih i neosiguranihzemljoradnika (besplatne akcije) na osnovu Zakona o svojinskoj transformaciji (»Sl.glasnik RS, 22/97). Preduzeća su, u skladu sa zakonskom procedurom, mogla besplatnoda podele 60% akcija u prvom krugu svojinske transformacije uz prenos 10% akcijaFondu za penzijsko i invalidsko osiguranje dok je 30% akcija bilo predvidjeno zaprodaju (sa i bez popusta) u drugom krugu svojinske transformacije. U skladu sa tim,prema ostvarenim rezultatima preduzeća se mogu podeliti na: 1) preduzeća koja suučestvovala u svojinskoj transformaciji (u prvom i drugom krugu), 2) preduzeća koja suučestvovala u svojinskoj transformaciji ali samo u prvom krugu svojinsketransformacije, 3) preduzeća koja nisu učestvovala u svojinskoj transformaciji ali imajurešenje od strane Direkcije za procenu vrednosti kapitala o vrednosti kapitala i 4)preduzeća koja nisu učestovala u svojinskoj transformaciji ali nemaju rešenje od straneDirekcije za procenu vrednosti kapitala o vrednosti kapitala. Najčešći uzrok stanja kojeje karakteristično za četvrtu grupu preduzeća je da nije razgraničeno društveno idržavno zemljište. Naime, preduzeća u poljoprivredi ne mogu okončati procenuvrednosti kapitala niti dobiti rešenje od strane Direkcije ukoliko prethodno u zemljišnimknjigama, uz potvrdu Ministarstva za poljoprivredu, tačno ne razgraniče društveno idržavno zemljište. Nakon toga, procenjena vrednost kapitala preduzeća obuhvata poredostale imovine preduzeća i vrednost društvenog zemjišta. Vrednost državnog zemljištase ne uključuje u procenjenu vrednost kapitala preduzeća. Procenjuje se da je do sada uprocesu privatizacije u Srbiji učestvovalo 60 gazdinstava u poljoprivredi. Njihov ukupankapital je bio vredan 14.926 miliona dinara od čega je, na osnovu ranijih zakona,transformisano u privatni kapital 1.322 miliona dinara, dok je prema propisima iz 1997.Godine 7.976 miliona dinara podeljeno na besplatne akcije (58.6 % vrednosti preostalogdruštvenog kapitala) dok je preostalo za privatizaciju 5.627 miliona dinara vrednostikapitala (41.4% vrednosti preostalog društvenog kapitala). Kada su u pitanju preduzećaiz prehrambene industrije oni čine najveći deo preduzeća iz industrije koja suučestvovala u svojinskoj transformaciji (346) kod kojih je preostala vrednost kapitala zaprivatizaciju u iznosu od 34.064 miliona dinara

Opšta ocena dosadašnjeg toka svojinske transformacije je da se svojinskatransformacija odvijala na poklanjanju kao osnovnom metodu. Naši gradjani, aprevashodno zaposleni su nekoliko puta u prošlosti mogli sebi da obezbede deo kapitalapreduzeća u obliku poklona za svaku punu godinu radnog staža u državnom i

9

društvenom sektoru. Sa jedne strane to je i opravdano jer su na taj način osvarili»naknadu« za minuli rad koja je opredmećena u investicijama preduzeća. Medjutim, sadruge strane, taj proces je bio praćen nizom nepoželjnih pojava: 1) Prava zaposlenihodnosno gradjana su najčešće bila povezana sa nerealnim deviznim kursom koji je topravo svodio na jednu petinu od nominalnog, 2) Nepostojanje tržišta hartija od vrednostionemogućio je trgovinu sa akcijama i na taj način, usled velikog broja lica koja suposedovala akcije, učvrstio samoupravljanje a otežao rukovodjenje preduzećem. Uslednemogućnosti trgovine akcijama nije bilo moguće proceniti njihovu stvarnu vrednost natržištu. Iskustva stečena kod naših suseda pokazuju da je početna vrednost tzv.besplatnih akcija izuzetno skromna i da u pojedinim slučajevima iznosi samo 3% odnominalne vrednosti. Opravdanost takve ocene može se potvrditi i u našim uslovima, naosnovu analize započetog trgovanja sa akcijama na Beogradskoj berzi. Na održanih 49aukcija, tržišna vrednost profitabilnih preduzeća je jedva dostigla 39% odstoknjigovodstvene vrednosti. Ovakva situacija ide u prilog ocene da su tržišta zemalja kojasu u tranziciji veoma neefikasna u odnosu na tržišta hartija od vrednosti u razvijenimzemljama. Naime u proteklom petogodištu odnos tržšne i knjigovodstvene vrednostiakcija u razvijenim evropskim zemljama je 5.7 prema 1. U drugim zemljama u tranzicijitaj odnos je veoma različit i znatno nepovoljniji (Poljska 1.9 prema 1, Hrvatska 1.3prema 1, Slovenija 1.1, prema 1. Češka 0.8 prema 1, Bugarska 0.8 prema 1, Slovačka 0.5prema 1, Rusija 0.4 prema 1 i sl. 3) Kapital preduzeća jeste podeljen ali od togapreduzeće nema nikakve koristi jer nema novog kapitala bez kojeg nije moguće uvećatiimovinu preduzeća. Neki autori govore o štetnom dejstvu odnosno smatraju da masovnaprivatizacija, masovna distribucija vlasničkih prava deformiše tržište. Ovo nastaje zbogtoga što masovni vlasnici pokazuju izrazite sklonosti ka brzoj prodaji »besplatnih akcija«pri čemu se takva operacija odigrava u ambijentu niske investicione tražnje odnosnoniske prosečne dnevne zarade. 4) U poljoprivredi nije još uvek okončan procesrazgraničenja društvenog i državnog zemljišta niti se zna kakva je sudbina državnogzemljišta koja koriste naša društvena preduzeća, 5) Najlošije iskustvo iz prošlostiproističe iz čestih promena propisa koji su čak i poništavale postignute rezultate u oblastisvojinske i vlasničke transformacije što je kod vlasnika izazivalo pravnu nesigurnost.

U poljoprivredi i prehrambenoj industriji zemalja u tranziciji uočene su sledećezajedničke karakteristike: 1) Nepostojanje jasne nacionalne strategije u transformacijipoljoprivrede i prehrambene industrije, 2) Porast broja vlasnika zemljišta kao posledicadenacionalizacije, 3) Orijentacija u transformaciji prehrambene industrije premastrancima odnosno stranom kapitalu, 4) Loše tehničke i genetske osnove primarneproizvodnje što je povećalo tehnološko zaostajanje, 5) Pad nivoa proizvodnje u svimgranama poljoprivrede, 6) Znatno veći porast cena prehrambenih proizvoda u odnosu nacene proizvoda iz primarne poljoprivrede.

Nije sporno da privatizacija nema alternativu.Svako preduzeće treba da ima tačnoodredjenog vlasnika ili vlasnike. U vezi sa tim prethodno pitanje koje obavezno trebarešiti jeste pitanje denacionalizacije.Denacionalizacija predstavlja put ispravljanjavišedecenijskih nepravdi koje su pod raznim konfiskacijama, nacionalizacijama,agrarnim reformama dovele do državnog otimanja imovine gradjana. To je posebnovažno i zbog budućih vlasnika da ne bi kupili imovinu koja već pripada drugimvlasnicima. Usled toga, pre zakonskih propisa koji regulišu privatizaciju treba prvo da

10

budu usvojeni zakoni koji regulišu pitanje denacionalizacije. Iskustva naših suseda su seuglavno svodila na isplatu pravične naknade umesto na fizičko vraćanje imovine.Racionalnije je, po našem mišljenu, da se oduzeto zemljište nadoknadi u novcu,akcijama ili na neki drugi način, jer bi naturalno vraćanje dovelo do cepanja kompleksaimanja, koje su važne proizvodne i ekonomske celine i naši krupni robni proizvođačihrane.

U pogledu metoda privatizacije najznačajniji su: 1) metod prodaje društvenogkapitala, 2) metod dokapitalizacije (2.1 »dodavanje« novog kapitala i 2.2 konverzijadugova u akcije).

Metod prodaje društvenog kapitala preduzeća omogućava potencijalnomvlasniku da sa najmanje kapitala postane vlasnik preduzeća. Primera radi ukoliko kapitaliznosi 100 novčanih jedinica budući vlasnik sa uplatom koja iznosi 70 dinara (70%vrednosti kapitala) postaje preovladjujući vlasnik i ostvaruje vlasništvo nad preduzećem.Novčana sredstva, budući vlasnik preduzeća uplaćuje u državnu kasu i usled toga je ovonajpovoljniji metod privatizacije za državu a najnepovoljniji metod za preduzeće jer onokao i kod besplatne podele akcije ne dobija novi kapital nego samo registruje promene ustrukturi postojećeg (istog) kapitala. Dodatni problem nastaje kod preduzeća koja suulagala sopstvena sredstva u investicije umesto da su ih podelila u zarade, jer metodomprodaje država veoma efikasno vrši »podržavljenje« njihove imovine. Pored toga, velikibroj preduzeća je završio prvi krug svojinske transformacije, odnosno većinski vlasnik(odnosno vlasnici ) kapitala već postoji, te se prodajom preostalog dela kapitala ne možesteći preovladjujuće vlasništvo. Nadalje, u vrednost društvenog kapitala u poljoprivredije uključena vrednost društvenog zemljišta ali ne i državnog za koje država treba dadonese odluku šta će sa tim vlasništvom.

Metod dokapitalizacije je najpovoljniji za preduzeće. Naime, kod dokapitalizacijenovi kapital se dodaje na postojeći. Budući vlasnik treba da poveća kapital preduzećaviše od vrednosti postojećeg kapitala i time obezbeduje preovladjujuće vlasništvo. Ovajmetod zahteva za preovladjujuće vlasništvo više kapitala od budućeg vlasnika ali kodovog modela sredstva ostaju preduzeću koje time dobija sveži kapital, za razliku odmodela prodaje gde se ne vidi nikakva korist za preduzeće. Kao podvarijanta modeladokapitalizacije moguća je konverzija dugova u akcije. Na taj način preduzeće ne dobijanova sredstva ali se »oslobadja« obaveze vraćanja duga koji se transformiše u kapital,što povoljno deluje na likvidnost preduzeća. Ovaj model je dobar za prezaduženapreduzeća.

Procesi transformacije crnogorske privrede su u toku. Tim procesima jezahvaćena i poljoprivreda. Kada se govori o privatizaciji u poljoprivredi Crne Gore,treba istaći da u toj privrednoj oblasti dominira privatno vlasništvo. U posedu privatnihlica je 95,8% obradivih pvoršina i oko 99% uslovnih grla stoke. Sudeći po raspoloživimpotencijalima, moglo bi se zaključiti da je proces privatizacije u poljoprivredni CrneGore praktično završen. Međutim, to ipak nije tako, jer kod društvenih preduzeća koja sutrebala ići u privatizaciju, tek je započeo. Naime, ishitrenim potezima prilikom vraćanjapoljoprivrednog zemljišta ranijim vlasnicima, ova preduzeća su ostala bez važnogresursa za proizvodnju, dok im je ostala na raspolaganju oprema, objekti i prerađivačkikapaciteti. Isti se nedovoljno koriste zadnjih desetak godina i svakim danom sve višepropadaju. Na drugoj strani, privatni proizvođači su nezainteresovani za zemljište koje

11

im je vraćeno i prodaju ga. Tako to zemljište najčešće menja namenu i na njemu se gradenepoljoprivredni objekti (magacinski i stambeni prostor).

Modelom mamsovne vaučerske privatizacije u Crnoj Gori je obuhvaćeno 394.461građana. Od ovog broja 67,6% je uložilo svoje vaučere preko fondova, a direktno upreduzeće 32,4%.

Građani su imali relativno izraženo poverenje u preduzeća iz oblasti agrara, anajviše vaučer poena zabeleženo je na privatizacionim računima sledećih kompanija izoblasti poljoprivrede i agroindustrije: ''Plantaže'' 9233 građana, DD Staklenici 446,''Bjelasica Rada'' 1093, Solana ''Bajo Sekulić'' 1417, ''PKB Herceg Novi'' 701, ''Dunavskikombinat'' 2073, ''Trebjesa'' 1968 (ovde je završen proces proizvodnje), ''Bajo Pivljanin''766, ''Mljekara'' Podgorica 1479, ''Primorka'' Bar 442.

Uz to su i fondovi ulagali u preduzeća u agraru, ali taj podatak još nije obrađen.Sada postoji veliki posao pokretanja finansijskog tržišta.

Pored navedenog modela jedan broj preduzeća u agraru će se privatizovati u ovojgodini putem prodaje dela državnog kapitala, putem međunarodnog tendera, bach-salemetodom i aukcijom preko brokerskih kuća u Crnoj Gori. Ono što je pozitivno, kada jereč o poljoprivredi, je podsticaj privatnih projekata iz svih oblasti primarne proizvodnje,posebno iz oblasti stočarstva.

Proces tranzicije se odvija i u Crnoj Gori kao i u Srbiji u nepovoljnom socijalno-ekonomskom ambijentu (nezaposlenost, siromaštvo...). Pored toga, demografska slikaCrne Gore je zabrinjavajuća.13 Prirodni priraštaj u Crnoj Gori opao je u poslednjih petdecenija za oko 60 odsto. Prosečna starost stanovništva iznosi 34,5 godina, što ga premastandardima UN svrstava u kategoriju ''vrlo staro'' stanovništvo.

Prirodni priraštj i natalitet već godinama pokazuju tendenciju pada. Ovakvademografska kretanja ostavila su mnoge krajeve – sela Crne Gore bez ijednogstanovnika. Trenutno u čak 41 naselje ne živi niko. Stari pomrli, mlađi pobegli u gradoveili, što je češće, van granica Crne Gore. U novije vreme migracije iz Crne Gore,uglavnom mlađih generacija, sve su masovnije.

Zbog opšteg siromaštva, nezaposlenosti, nesigurne budućnosti, nerešenog statusažene-majke i sličnih problema, mladi se sve teže odlučuju na brak, retke su porodice saviše dece, omladina u najboljim godinama, i to mahom sa fakultetskom diplomom,odlazi u inostranstvo i to bez povratka.

Prema prognozama jednog američkog demografskog instituta, koje se odnose nastanje iz 1995. godine, sa sadašnjom stopom nataliteta Crnoj Gori bi trebalo 410 godinada postigne dvostruko veći broj st anovnika, i to pod uslovom da ne bude ratova ili bilokakvih nepogoda u kojima strada stanovništvo. Poređenja radi, prema istim procenama,Albaniji treba samo 25 godina da udvostruči sadašnji broj stanovnika, Srbiji čak 450godina!

13 Demografska situacija se i u Republici Srbiji permanentno pogoršava. Tako na primer, većčetiri decenije u Vojvodini se ne obezbeđuje ni prosta biološka reprodukcija stanovništva. Poredsmanjivanja broja stanovnika prisutna je i tendencija starenja stanovništva, kao i deagrarizacija(masnovno napuštanje poljoprivrede i sela).

12

Zaključak

Tranzicija je proces radikalnih reformi koji je kao takav “socijalno bolan”, ali kojinema alternativu. Sve bivše socijalističke zemlje su ga prihvatile, i pošle tim putem, stim što je naša situacija neuporedivo teža od drugih zemalja. Kod nas se, naime, sapadom socijalizma urušila država, individualni i kolektivni sistem vrednosti, privatni ijavni moral, privredne i društvene institucije, uz dodatno uništenje nacionalnih resursabombardovanjem zemlje. Na razvalinama takvog ekonomskog i političkog sistema,sprovesti tranzicione reforme – veoma je teško. U tome je glavni uzrok dosadašnjesporosti tranzicionih reformi. 14Tome doprinosi i politička nestabilnost u zemlji, kao iekonomska nesigurnost stvorena dubokim socijalnim raslojavanjem. Tome treba dodatideagrarizaciju i depopulaciju, kada je reč o poljoprivredi i selu, koje su posebno izraženeu Srbiji i Crnoj Gori.

Ekonomska kriza (istovremeno industrijska i agrarna kriza), nezaposlenost,siromaštvo, beda, uz političke podeljenosti i netrpeljivosti – ozbiljne su pretnje tranziciji.I pomisao o odustajanju od tranzicije – bila bi kobna greška. To bi nas vratilo uprimitivno totalitarno društvo sa retrogradnom budućnošću.

Problem je i u tome što se socijalna cena tranzicionih reformi plaća odmah, dokrezultati dolaze kasnije i u tome je realna opasnost od razočarenja građana. Potreban jenaporan rad, odricanje i strpljenje da bi smo “stali na svoje noge” i uhvatili priključak sadrugim zemljama u tranziciji. Tranzicija donosi muke prilagođavanja novom okruženju isvi ekonomski subjekti (pojedinci, preduzeća i država) moraju ponovo da potraže svojemesto u izmenjenim uslovima privređivanja.

Visina cene trancizionih reformi zavisi od dve grupe faktora: dubine krize u kojojse nalazimo i umešnosti vlade da sprovede nužne reforme uz što manje troškove. Dubinanaše krize je ogromna i nema te vlade koja može bezbolno da reši ovaj problem.Međutim, efikasnost i uspešnost vlade u sprovođenju reformi – pitanje je koje trebastalno postavljati i preispitivati. Pri tom ni jedna vlada ne može da se identifikuje satranzicijom i da povezuje svoj pad sa sudbinom tranzicije. Tranzicija je našaneminovnost bez obzira na personifikaciju vlade.

Što se poljoprivrede tiče, ona kao i do sada, deli sudbinu privrede i društva. Teškonegativno nasleđe iz devedesetih godina preneto je i u dvehiljadite godine. Njenareprodukcija je i dalje determinisana nedostatkom finansijskog kapitala, disparitetimacena, zastarelošću opreme, ruiniranošću kapaciteta, izraubovanošću zemljišta, krizomstočarstva, padom izvoza i navedenim socijalnim problemima stanovništva. Ukoliko sene reše ovi (i drugi) ograničavajući faktori njenog razvoja i ne izgradi (u procesutranzicije) nova (drugačija – bolja) agrarna politika, neminovni su dalji pad i zaostajanjepoljoprivrede i sela.U minuloj deceniji robni proizvođači hrane su permanentno destimulisani, od njih je sveviše traženo i uzimano, jer je poljoprivreda bila “zadužena” za socijalni mir. Taopasnost realno postoji i danas, zbog socijalne cene tranzicije. Čitav proces propadanja

14 Demontaža komandnog (socijalističkog) sistema i njegova zamena tržišnim (kapitalističkim)sistemom ne bi smela dugo da potraje, jer ako istovremeno egzistiraju zakoni oba sistemapojavljuje se uzajamno potiranje. “Kritičnu masu’’ tržišnog preobražaja treba sprovoditi brzo,odlučno i bez odlaganja, uz snažnu socijalnu funkciju države.

13

poljoprivrede država danas nemoćno posmatra, prepuštajući proizvođače hrane surovimćudima tržišta. Taj ceh posebno plaćaju proizvođači stočarskih proizvoda. Uz to, procesprivatizacije u poljoprivredi ne ide planiranim i željenim tokom, već je praćenneizvesnošću, sumnjičavošću, apatijom i pesimizmom, što je negativno za ekonomskuaktivnost. To nije smisao niti može biti cilj tranzicije.

U procesu tranzicije nova vlast mora imati više sluha za proizvodnju hrane, kojutreba sačuvati, podržati u razvoju i zaštiti od nelojalne inostrane konkurencije. Pri tom jepotrebno restrukturirati subjekte u agrobiznisu, podstaći organizacionu i proizvodnutransformaciju i izgraditi novu agrarnu politiku, po ugledu na zemlje EU. U strategijiprivrednog razvoja, koja nam je neophodna, proizvodnja hrane treba da zauzme vodećemesto. Zato imamo komparativne prednosti, ljudski kapital i znanje, kao ključne faktoreekonomskog razvoja.

LITERATURA:

Jugoslovenska privreda i Evropska Unija – izazovi i mogućnosti, Zbornik radova, Savezekonomista, Beograd, br.1/2002.

PEJANOVIĆ, R., VLAHOVIĆ, B.: Ograničavajući faktori i mogući pravci razvojastočarske proizvodnje u SR Jugoslaviji, tematski zbornik (“Razvoj sela i agrobiznisa –šta posle sankcija”) Kopaonik, IEP, Beograd, 2000, str. 201-212.

PEJANOVIĆ, R. i saradnici: Kriza stočarstva i predlog mera agrarne politike, zbornikradova (“Tržišna reforma privrede – izazovi i mogućnosti”), SEJ, Subotica, 2000,Ekonomist, Beograd, br. 4/2000, str. 129-141.

PEJANOVIĆ, R., TICA, N.: Poljoprivreda i reforme privrede, naučno-stručnosavetovanje ekonomista (“Tržišna reforma privrede – novi izazovi”), Savez ekonomistaJugoslavije, Subotica, 12-14. decembar 2001, Ekonomist, Beograd, br. 3/2001, str. 159-169.

PEJANOVIĆ, R., TEODOROVIĆ, M., TICA, N., MILORADIĆ, J.: Problemipoljoprivrede SR Jugoslavije u tranziciji i neka pozitivna iskustva razvijenih zemalja,zbornik radova, SEJ, Kopaonik, 2002, Ekonomist, Beograd, br.1/2002, str. 210-231.

PEJANOVIĆ, R.: Poljoprivreda SR Jugoslavije na prelazu dva veka, Letopis naučnihradova, Poljoprivredni fakultet, Novi Sad, br. 1-2 /2001, str. 40 –54.

PEJANOVIĆ, R.: Nužnost nove agrarne politke, Letopis naučnih radova,Poljoprivrednmi fakultet, Novi Sad, br.1-2/2000, str. 157 – 169.

PEJANOVIĆ, R., TICA, N: Kriza agrarnog preduzeća, Agroekonomika, br. 30/2002,str.1-24.

Restrukturiranje subjekata u agrobiznisu, Zbornik radova, redaktor: R. PEJANOVIĆ,Agroekonomika, Institut za ekonomiku poljoprivrede i sociologiju sela, Poljoprivrednifakultet, Novi Sad, br.30/2001.

Regionalni razvoj i demografski tokovi balkanskih zemalja, Zbornik radova, Ekonomskifakultet, Niš, 2001.

14

THE NECESSITIES OF AGRICULTURAL AND ECONOMICAL TRANSITIONIN SERBIA AND MONTE NEGRO

Pejanović, R., Tica, N., Vlahović, B., Bulatović, B.

SUMMARY

The authors are reconsidering actual problems in transition of agriculture andeconomy in Republic of Serbia and Monte Negro. By reviewing of this process authorscame to the conclusion that its realisation is under the ballast of objective circumstances,hereditary factors, and with subjective ailment.

The transition is a matter of necessity in agriculture, but it needs to be practisedwith all its specific characteristics, importance and possibilities.

Key words: transition, agriculture, farming, private ownership

15

UDK: 636 (497.16) Originalni naučni rad Original scientific paper

STOČARSTVO U STRATEGIJI RAZVOJA CRNE GORE

BULATOVIĆ,B., JOVANOVIĆ, M., DESPOTOVIĆ, ALEKSANDRA 15

IZVOD: Prirodni uslovi i način korišćenja poljoprivrednog zemljišta suopredjeljujuće uticali na brojnu zastupljenost, strukturu i intenzitet gajenjapojedinih vrsta stoke u Crnoj Gori. Velika zastupljenost livada i pašnjaka suuslovili da goveda i ovce budu vodeće vrste stoke na ovim prostorima. Na drugojstrani skromne oranične površine onemogućavaju veću zastupljenost svinja iživine. Od ukupnog broja stoke na privatnom sektoru se gaji 99,4% goveda,ovaca 99,2%, svinja 92,1% i živine 96,4%.U proteklom desetogodišnjem periodu (1991-2001), posmatrano na prethodniperiod (1981-1991) došlo je do pada svih vrsta stoke, osim živine koja bilježipovećanje od oko 6%. Uz to osnovna karakteristika stočarske proizvodnje jeekstezivnost, pa ostvareni obim proizvodnje ne može da zadovolji potrebe uanimalnim proizvodima (mesu, mlijeku idr.) za ishranu stanovništva, turističkupotrošnju i preradjivačke kapacitete.Kako je moguće u narednom periodu povećati proizvodnju u stočarstvu:povećanjem broja stoke ili proizvodnje po grlu, uz pomoć odredjenihinstitucionalnih, tehničko-tehnoloških i organizaciono-ekonomskih rešenja,pokazaće analize date u ovom radu.

Ključne riječi: Stočarstvo, goveda, ovce, privatni sektor, livade i pašnjaci.

I UVOD: Crna Gora je izrazito brdsko-planinsko područje, siromašna većimravnim površinama sa dubljim ziratnim zemljištima. To je glavni problem razvojaintenzivnije poljoprivrede, jer su ograničene mogućnosti za formiranje krupnijihgazdinstava, odnosno za primjenu savremenih teničko-tehnoloških rješenja.

U specifičnim prirodnim i drugim uslovima za razvoj poljoprivrede u Crnoj Gori,stočarstvo prema obimu i vrijednosti proizvodnje zauzima prvo mjesto. Onoobezbjedjuje animalne proizvode koji su od posebnog značaja za ishranu stanovništva,industrijsku preradu kako i druge namjene, pa je tijesno povezano sa cjelokupnimprivrednim razvojem Republike. Takodje se zna da je stočarstvo u daljoj prošlosti biloglavno, a u nekim djelovima Crne Gore i jedino zanimanje stanovništva.

Poseban značaj stočarstva jeste u tome što se ono, preko koza, ovaca i goveda,uključuje u iskorišćavanje manje produktivne poljoprivredne površine - pašnjaka ilivada. Te površine su dominantne u ukupnim poljoprivrednim površinama Crne Gore

15 Dr Bogdan Bulatović, dr Miomir Jovanović, mr Aleksandra Despotović, Centar zaagroekonomska proučavanja, Biotehnički institut - Podgorica, Trg Kralja Nikole bb 81000Podgorica.

16

(85% od ukupnih poljoprivrednih površina), pa se bez navedenih vrsta stoke ne bi mogleprivredno racionalnije iskorišćavati.

II RAZVOJNE KARAKTERISTIKE STOČARSTVA U CRNOJ GORI

Prirodni uslovi i način iskorišćavanja poljoprivrednog zemljišta su opredjeljujućeuticali na brojnu zastupljenost, strukturu i intenzitet gajenja pojedinih vrsta stoke u CrnojGori. Naime velika zastupljenost livada i pašnjaka su uslovili da goveda i ovce buduvodeće vrste stoke. S druge strane skromne oranične površine onemogućavaju većuzastupljenost svinja i živine. Od ukupnog broja stoke 2001. godine, na privatnom sektoruse gaji: goveda 99,28%, ovaca 99,03%, svinja 82,27%, i živine 97,21%. Prosječan brojkrava po jednom poljoprivrednom gazdinstvu iznosi oko 2 krave, a ovaca oko 6 grla.Primjera radi broj krava po gazdinstvu: Sloveniji oko 4, Italiji 10, Austriji 7, Njemačkoj16 itd.

U proteklom desetogodišnjem periodu u Crnoj Gori posmatrano (1991-2001) uodnosu na (1981-1991) došlo je do pada svih vrsta stoke, (tab. 1) osim živine.

To smanjenje broja grla stoke je značajnije kod ovaca i svinja, nego kod govedi. Uzto broj krava i steonih junica u posmatranom periodu je porastao za 3,4%. Na smanjenjebroja stoke pored ostalog je uticalo opadanje i onako skromnog broja kod bivšihdruštvenih preduzeća. Naime u ovim organizacijama je došlo do drastičnog smanjenjabroja ovaca, svinja i likvidacije najveće farme muznih krava u Crnoj Gori.

Tab. 1 - Broj i zastupljenost stoke u Crnoj Gori Number and presence of cattle in Montenegro

Vrsta stoke Ukupan broj Broj priplodnih grla Broj uslovnih grlaBroj uslovnih na 1001

ha obradivepolj. površine ioranice

Broj uslovnih na100stanov.

* ** * ** * ** * ** * **1. Goveda 183.681 178.603 120.237 124.351 121.187 119.298 98,60 95,80 20,0 20,152. Ovce 476.815 377.342 384.811 309.813 46.367 36.734 22,14 17,32 64,13 50,653. Svinje 37.044 18.800 2.287 1.377 3.914 2.721 49,70 34,55 0,72 0,494. Živina 817.850 869.084 - - 089 - - - 136,3 126,3

Izvor: SGCG 1985.1992.1996.2001. godina* prosjek za (1981-1991)** prosjek za (1991-2001)

Uporedo sa smanjenjem broja grla kreću se i pokazatelji zastupljenosti pojedinihvrsta stoke u stočarskoj proizvodnji u Crnoj Gori. Posmatrajući prema različitimosnovama najveći pad je zabilježen kod broja priplodnih grla u svinjarstvu i broju ovaca.

U proizvodnji stočarskih proizvoda ispoljene su različite tendencije u posmatranomperiodu (tab. 2). U svinjarstvu je ostvaren manji prirast po grlu za 4,1% u periodu (1991-2001) u odnosu na prosjek 1981-91., a po ha obradivog zemljišta za preko 19%, odnosnopo stanovniku za oko 20%. Prema načinu gajenja svinja u Crnoj Gori, ova proizvodnjaima više naturalni karakter i služi za podmirenje sopstvenih potreba domaćinstva u mesui masti. Živinarska proizvodnja je bila veoma slična svinjarstvu do 1984. godine i služilaje uglavnom za podmirenje sopstvenih potreba gazdinstva u jajima i mesu, a nakon togadolazi do znatnog povećanja živine i proizvodnje jaja zahvaljujući povoljnim cijenama

17

ovog proizvoda u odnosu na cijenu hrane. Medjutim postepeno ovi se odnosipogoršavaju na štetu cijena jaja, a proizvodjači, reaguju što se vremenom postepenopreorjentišu na proizvodnju mesa.

Tab. 2 - Kretanje stočarske proizvodnje Movements of cattle breeding

Vrsta stoke Goveda Ovce Svinje Živina

Period * ** * ** * ** * **a) Prirast- po grlu 66 68 24 22 19 18 - -- po ha polj. površine 23 23 23 19 - - - -- po ha obrad. površine 65 63 - - 28 24 - -- po stanovniku 20 19 19 16 9 7 - -b) mlijeko- po grlu 923 114 32 31 - - - -- po ha polj. površina 228 267 24 22 - - - -- po ha obrad. površine 596 743 - - - - - -- po ha pašnjaka - - 38 35 - - - -- po stanovniku 185 224 20 19 - - - -c) Vuna- po grlu - - 1,5 1,5 - - - -- po ha polj. površine - - 1,4 1,3 - - - -- po stanovniku - - 1,2 1,1 - - - -d) Jaja (ukupno) - - - - - - 82.33

3.00084.187.000

- po kokošci - - - - - - 96 96- po stanovniku - - - - - - 140 136

Govedarstvo predstavlja vodeću granu stočarske proizvodnje, medjutim na osnovuparametara - prirasta po grlu i proizvodnje mlijeka po grlu se može zaključiti da se radi oveoma ekstezivnoj proizvodnji. Povećanje muznih krava u analiziranom periodu jeuslovila i povećanje mlijeka ukupno i po grlu. Medjutim je daleko ispod potreba zaishranu stanovništva u mesu i mlijeku. Proizvodnja mlijeka u Crnoj Gori je manja uodnosu na visokorazvijene zemlje u Evropi od 6-10 puta. Ovčarska proizvodnja dolaziodmah poslije govedarstva kako po obimu tako i po vrijednosti.

Proizvodnja u ovčarstvu (meso, mlijeko i vuna u posmatranom periodu (1991-2001) u odnosu na (1981-91) ima pad i to: prirast po grlu za 10,9%, po ha poljoprivrednepovršine 14,5% odnosno 15,6% po ha pašnjaka. Na drugoj strani te razlike uposmatranom periodu, kod proizvodnje mlijeka su blaže izražene, a vuna za sada nemaekonomskog značaja.

18

III PRAVCI RAZVOJA STOČARSKE PROIZVODNJE U CRNOJ GORI

Iz prethodnih analiza, odnosno uslova za stočarsku proizvodnju, može se zaključitida govedarstvo i ovčarstvo sa kozarstvom imaju apsolutni prioritet nad ostalim linijamastočarske proizvodnje u Crnoj Gori. Medjutim da bi se one skladno razvijale potrebno jeobezbijediti osnovne preduslove: kvalifikovanog i ekonomski motivisanog proizvodjačakoji će primijeniti savremene zoohigijenske i zootehničke mjere na gazdinstvu,adekvatnu stočnu hranu kako po obimu tako po kvalitetu, izmjenu odnosno poboljšanjerasnog sastava.

Problem obezbjedjenja obučene radne snage u poljoprivredi u Crnoj Gori je veomaakutan, a uz to je njena starosna struktura izuzetno nepovoljna. Zbog toga je neophodnou narednom periodu obrazovati - edukovati zainteresovane proizvodjače, posebnomladju radnu snagu. Uz to mjerama ekonomske politike stimulisati proizvodjačeanimalnih proizvoda, odnosno shvatiti da ova grana ne rješava socijalni problemdruštva.Tačnije treba riješiti stalni konflikt - antagonizam između proizvođača i države.

Veoma važan uslov za razvoj govedarstva, ovčarstva i kozarstva je obezbjedjenjestočne hrane u narednom periodu. Kabasta stočna hrana se može obezbijeditipromjenama u strukturi sjetvenih površina i većim prinosima, čime će se povećatiproizvodnja krmnog bilja. Melioracijom prirodnih travnjaka očekuje se povećanjeproizvodnje travne mase. Donekle će se povećati proizvodnja stočnih žita (ječam, ovas)medjutim to neće biti dovoljno pa se to mora nadomjestiti uvozom koncetrovane hrane izSrbije i dr.

Postojeći populacijski sastav u govedarstvu opredijelio je i izbor rase u budućnosti.Naime autohtona buša će se ukrštanjem prvostepeno sa smedjim alpskim govečetomvremenom pretopiti u lokalni tip smedjeg uz originalno smedje koje je uvezeno ili će seuvesti iz drugih područja. Pored toga i sivo tirolsko goveče je značajno zastupljeno upojedinim područjima (Durmitorsko) Crne Gore i doprinosi većoj proizvodnji u odnosuna autohtono goveče. Pored smedjeg, trebalo bi forsirati i crno bijelo goveče nagazdinstvima usmjerenim na proizvodnju mlijeka u južnom dijelu Republike u blizinivećih potrošačkih centara, odnosno gdje je organizovan otkup mlijeka (Zetsko-Bjelopavlićka ravnica kao i dio nikšićke i ulcinjske opštine. Crno bijelo goveče će segajiti u čistoj rasi i izbjegavati ukrštanje sa autohtonim govečetom.

U ovčarstvu će se gajiti produktivni sojevi pramenke, odnosno oplemenjenupramenku na čitavom području Republike, a grla plemenitih rasa, prvenstvenovintemberške za ukrštanje u matičnim stadima.

U kozarstvu od plemenitih rasa gajiti sansku i meleze u tipu ove rase. Uekstezivnom načinu gajenja će biti zastupljena domaća koza sa crvenom kostreti, ali uintezivnijoj proizvodnji sa oplemenjenom kozom alpske rase.

Uzimajući navedeni rasni sastav mogu se definisati i osnovni proizvodni pravci povrstama stoke.

Govedarstvo je za posljednjih dvadeset godina usmjeravano na proizvodnjumlijeka. Na to svakako bitno utiče, posebno zadnjih pet godina, stimulativna cijena iredovan otkup mlijeka. No bez obzira na tu činjenicu da je govedje, odnosno junećemeso deficitaran proizvod iz domaće proizvodnje na crnogorskom tržištu težiće sepovećanju mlijeka po kravi da se dostigne prosječna mlječnost oko 3000 litara.

19

Povećanje proizvodnje mesa je moguće postići povećanjem broja junadi i njihovimpoluintenzivnim tovom.

Ovčarstvo i pored ispoljenih tendencija smanjenja broja grla ima perspektivuposebno u proizvodnji mesa. Zbog nedostatka radne snage naročito u brdsko-planinskomdijelu Republike, gdje se ovce i najviše gaje, trebalo bi ići na promjenu smjeraproizvodnje tj. napuštati stalnu proizvodnju (mlijeko, meso, vuna) i tradicionalni sistemgajenja ovaca a prelaziti na meso i vunu, uz intenziviranje proizvodnje (uvodjenje boljihrasa i ishrane).

Kozarstvo bi trebalo usmjeravati na kombinovanu proizvodnju, mlijeko - meso, savećom produktivnošću uz postepeno povećanje broja i poboljšanje rasnog sastava.Posebno se mora voditi računa da se prerade kozji proizvodi mlijeka, u mlječne napitke ispecijalne sireve koji su traženi ne samo na domaćem tržištu.

ZAKLJUČAK

Crna Gora kao izrazito brdsko-planinsko područje ima problema da razvijaintenzivnu poljoprivrednu proizvodnju.

Prirodni uslovi i način korišćenja poljoprivrednog zemljišta su uticali da jestočarstvo vodeća grana poljoprivrede, odnosno gajenje goveda, ovada i koza i tako ovevrste stoke postaju vodeće vrste stoke na ovim prostorima. Od ukupnog broja stoke naprivatnom sektoru se gaji: goveda 99,28%, ovaca 99,03, svinja 82,27% i živine 97,21%.

U periodu 1991-2001. godini u Crnoj Gori je došlo do smanjenja broja svih vrstastoke, osim živine, u odnosu na period 1981-91. godina. Kada se tome doda veoma niskaproizvodnja u stočarstvu onda se dolazi do podatka da je to daleko ispod potreba zaishranu stanovništva u Crnoj Gori.

Bez obzira na odredjene ograničavajuće faktore intenzivnije proizovodnje ugovedarstvu, ovčarstvu i kozarstvu, mogućnosti nijesu ni približno iskorišćene.

U narednom periodu treba ići na edukaciju - obrazovanje zainteresovanih mladjihproizvodjača, a posebno njegovu ekonomsku motivisanost za proizvodnju mlijeka imesa.

Nakon toga će većom proizvodnjom kabaste i nabavkom koncentrovane hrane doćido postepenog povećanja broja grla goveda, ovaca i koza, koje se mogu gajiti nagazdinstvima, pa uz poboljšanje rasnog sastava i do povećanja proizvodnje po grlu, asamim tim i ukupne proizvodnje u Crnoj Gori.

LITERATURA:

BULATOVIĆ, B. (1999): Modeli stočarske proizvodnje na porodičnim gazdinstvimasjevernog dijela Crne Gore (Monografija) Biotehnički institut - Podgorica.

Zelena strategija Crne Gore do 2000. godine, Ministarstvo poljoprivrede, šumarstva ivodoprivrede 1992. godine

Program razvoja stočarstva u Crnoj Gori do 2005. godine Biotehnički institut 1996.godine

20

Strategija razvoja poljoprivrede SR Jugoslavije, Savezno ministarstvo poljoprivrede1999. godine.

CATLLE BREEDING IN THE STRATEGY OF DEVELOPMENT INMONTENEGRO

Bulatović, B., Jovanović, M., Despotović, Aleksandra

SUMMARY

Natural condicions and the way of using agricultural land have had determinableinfluence on great presence, structure and breeding intensityof some sorts of cattle in theleading sorts of cattle on this areas. On the other side modest ploughable areas unablegreater presence of pigs. Of thetotal number of cattle 99,4 % are cows, 99,2 % sheep,92,1 % pigs and poultry 96,4 % on the private sector.During the last ten years ( 1991 -2001), in relation to the previous period( 1981 - 1991), there has been decrease of allsorts of cattle, exceptpoultry which record the increase of 6 %. Beside that the maincharecteristic of cattle breeding is extension, so achieved volume of production cantsatisfy the need of animal production ( meet, milk etc.), nutrition of population, touristspending and manufacturing capacities.How is it possible to increase the production incattle breeding: increasing the number of cattle on production per head of animal withhelp of certain institutional, tehnological and organizacional - economic solutions, theanalysis given in this work will show.

Key words: cattle breeding,cows, sheep, private sector, meadows and pastures.

21

UDK: 636: 637.1 (497.16) Originalni naučni rad Original scientific paper

MOGUĆNOST PROIZVODNJE VISOKO - VRIJEDNE HRANE ANIMALNOGPORIJEKLA U BRDSKO - PLANINSKOM PODRUČJU CRNE GORE

DESPOTOVIĆ, ALEKSANDRA, BULATOVIĆ,B., PERIŠIĆ, P.,JOVANOVIĆ, M.16

IZVOD: U radu se želi ukazati na najvažnije prirodne resurse, mjere ipretpostavke za njihovo racionalno korišćenje radi povećanja proizvodnje visoko -vrijedne hrane animalnog porijekla. Poseban akcenat biće stavljen na govedarskui ovčarsku proizvodnju i mogućnost njenog povećanja.

Ključne riječi: brdsko-planinsko područje, prirodni resursi, , visoko-vrijednahrana.

UVOD: Crna Gora se karakteriše povoljnim prirodnim i agroekološkim uslovimaza proizvodnju visoko - vrijedne hrane. Različiti klimatski i zemljišni uslovimediteranskog i kontinentalnog dijela Republike, obezbjeđuju raznolikost biljnih kulturai pružaju značajne mogućnosti za razvoj stočarstva. Izuzetno povoljne uslove pružabrdsko - planinsko područje, koje čini 75% teritorije Crne Gore u kome jepoljoprivredna proizvodnja dosta ekstezivna.

Materijal i metod rada

U radu je analizirano brojno stanje, prirast i proizvodnja mlijeka kod goveda iovaca po ha poljoprivrednih i obradivih površina i pašnjaka u periodu od 1996-2001.g.Na bazi analize primjene agrotehnike u poljoprivrednoj proizvodnji može se konstatovatida je upotreba vještačkih đubriva i hemijskih sredstava za 4,5 % manja odjugoslovenskog prosjeka. Čak na preko 300.000 ha prirodnih pašnjaka i na više od100.000 ha obradivih površina se ne upotrebljavaju nikakava hemijska sredstva, a uz tose 6.000 ha oranica ne obrađuje ( Zelena strategija Crne Gore do 2000.g.).

To ukazuje na izuzetno povoljne prirodne uslove za proizvodnju visoko - vrijednehrane.

mr Aleksandra Despotović, viši istraživač, dr Bogdan Bulatović, naučni saradnik, dr MiomirJovanović, naučni saradnik, Biotehnički institut - Podgoricamr Predrag Perišić, asistent, Poljoprivredni fakultet - Zemun

22

Rezultati i diskusija

Tab.1. Brojno stanje goveda i ovaca i broj uslovnih grla goveda i ovaca Numerical status of cattle and sheap and number of conditional cattle andsheap

godineyear

broj fiz.grlagoveda

the number ofphisical cattle

broj usl. grlagoveda

the number ofcondicional

sheep

broj fiz. grlaovaca

the number ofphisical sheep

broj usl. grlaovaca

the nimber ofconditional

sheep

ukupan brojuslovnih grla

ovaca i govedatotal number of

conditional cattleand sheap

1996. 179.524 179.524 447.909 44.791 224.3151997. 179.581 179.581 438.881 43.888 223.4691998. 176.043 176.043 392.058 39.206 215.2491999. 177.693 177.693 332.795 33.279 210.9722000. 179.706 179.706 305.707 30.571 210.2772001. 179.603 179.603 293.197 29.320 208.923

Izvor"SGCG-2001,str.107"

Tab. 2. Zastupljenost uslovnih grla goveda i ovaca po ha poljoprivredne,obradive površine i pašnjaka

The presence of conditional cattle and sheep per hectare of crop areas andpastures

broj uslovnih grla goveda i ovaca po hathe number of conditional catttle and sheep per

hectaregodina

yearpolj.površ.

farming areaobradiva pov.

crop areapašnjakapastures

1996. 0,58 1,59 0.911997. 0,57 1,58 0,901998. 0,55 1,53 0,871999. 0,54 1,51 0,852000. 0,54 1,50 0,862001. 0,54 1,49 0,85

Iz tabele 2. može se vidjeti mala zastupljenost uslovnih grla goveda i ovaca poha poljoprivredne, obradive površine i pašnjaka. Na osnovu optimalne zastupljenostiuslovnih grla po ha obradive površine i pašnjaka pri srednjem intezitetu proizvodnjemože se izračunati maksimalna zastupljenost uslovnih grla goveda i ovaca na osnovuraspoloživih obradivih površina i pašnjaka.

23

Tab. 3.Maksimalni broj uslovnih grla goveda i ovaca koji se može gajiti u Crnoj Gorina osnovu raspoloživih obradivih površina i pašnjaka

The maximal number of conditional cattle and sheep which can be bred ofMontenegro an the basis of the at disposal crops areas and pastures

godinayear

obradivapovršinacrop area

ha

br. usl. grla goveda iovaca

the number ofconditional cattle

and sheap

pašnjacipastures

ha

br. usl. grla goveda iovaca

the number ofconditional cattle and

sheap

2000. 140.011 280.022 245.885 245.885

Ako se po 1 ha obradive površine računa proizvodnja hrane za cijelu godinu za 1uslovno grlo pri srednjem intezitetu proizvodnje, onda se može računati da se sa 1 haobradive površine za zimski period ishrane koji traje 6 mjeseci može proizvesti hrana za2 uslovna grla . U tom slučaju grla bi u ljetnjem periodu koristila pašnjake, gdje je za 1uslovno grlo goveda i ovaca potreban 1 ha pašnjaka, zavisno od njihovog kvaliteta iprinosa travne mase. Iz tabele 3. vidimo da se sa 140.011 ha obradivih površina možeobezbjediti hrana za 280.022 uslovnih grla goveda i ovaca u zimskom periodu, a sa245.855 ha pašnjaka može se obezbjediti hrana za 245.885 uslovnih grla goveda i ovacau ljetnjim mjesecima zavisno od kvaliteta i kvantiteta travne produkcije, prisustvapadavina itd.

U periodu 1996-2001. g. prosječan prirast po grlu u govedarstvu je 68,91 kg, pohektaru poljoprivredne površine 23,75 kg, po ha obradive površine 66,13 kg.Proizvodnja mlijeka po muznoj kravi je 1277 l, po ha poljoprivredne površine 306 l, poha obradive površine 854 l. U ovčarskoj proizvodnji, prosječan prirast po grlu iznosi24,90 kg, po ha poljoprivredne površine 17,70 kg, po ha pašnjaka 29,99 kg. Proizvodnjamlijeka po muznoj ovci iznosi 32,10 l, po ha poljoprivredne površine 23 l, po hapašnjaka 36 l. (SGCG-2001).

Po realnim procjenama u Crnoj Gori se godišnje proizvodi oko 19.200 t mesa,225.000 t mlijeka.( N.Adžić, M. Marković, 2001. g.). U strukturi proizvodnje i potrošnjemesa najveće učešće ima goveđe meso oko 38%, a u strukturi proizvodnje i potrošnjemlijeka najveće učeše ima kravlje mlijeko oko 88 %. Iz tabele 4. se vidi da je izražendeficit mesa i mlijeka, a on je i višestruko veći u vrijeme špica turističke sezone.

Tab. 4. Pregled proizvodnje i potrošnje goveđeg i ovčijeg mesa i mlijeka The review of beef, mutton and milk production

VrstaSpecies

ProizvodnjaProduction

PotrošnjaConsumption

DeficitDificiency

Meso, t - Meat, t - - -Goveđe - Beef 7.500 9.500 - 2.000Ovčije - Mutton 3.800 4.300 - 500

Mlijeko, t - Milk, t - - -Kravlje - Com 200.000 225.000 - 25.000Ovčije i kozje - Sheep milk 25.000 30.000 - 5.000

24

Niska proizvodnja mesa i mlijeka, ukazuje na zastupljenu ekstenzivnupoljoprivrednu proizvodnju, bez upotrebe raznih hemijskih sredstava što omogućavaovim proizvodima da postanu vrijedna zdravstveno-bezbjedna hrana. Da bi kao takvabila prihvaćena na inostranom tržištu, potrebno je obezbjediti odgovarajuće standarde,kojima se ujednačava proizvodnja i odgovarajuća zaštita porijekla.

Zaključak

Crna Gora raspolaže povoljnim prirodnim uslovima za proizvodnju visoko-vrijednehrane animalnog porijekla. Pašnjaci i livade pružaju velike mogućnosti za gajenjegoveda i ovaca i dobijanje zdravstveno - bezbjednih proizvoda - mesa i mlijeka.Povećanje broja uslovnih grla goveda i ovaca po ha obradivih površina i pašnjakaomogućilo bi smanjenje deficita u proizvodnji mesa i mlijeka. Dakle, potrebno je štoprije valorizovati prirodne uslove, donijeti odgovarajuće zakonske propise koji se odnosena proizvodnju zdravstveno-bezbjedne hrane i na taj način omogućiti domaćimproizvodima da postanu visoko profitabilni i na inostranom tržištu.

LITERATURA:

ADŽIĆ, N., MARKOVIĆ, M., RABRENOVIĆ, B. (2001): Stočarstvo i njegov uticaj narazvoj turizma u Crnoj Gori. Savjetovanje " Poljoprivreda i turizam Crne Gore", Bar, 23-25 maja.

BULATOVIĆ, B., DESPOTOVIĆ ALEKSANDRA(2001): Mogućnost poljoprivrede naunapređivanju razvoja turizma u Crnoj Gori. Savjetovanje " Poljoprivreda i turizam CrneGore", Bar, 23-25 maja.

Zelena strategija Crne Gore do 2000. g., Podgorica, 1992.

Statistički godišnjak Republike Crne Gore, Podgorica, 2001.

PRODUCTION POSSIBILITIES OF HIGH - VALUED FOOD OF ANIMALORIGIN IN THE MOUNTAIN AREAS OF MONTENEGRO

Despotović Aleksandra, Bulatović B., Perišić P., Jovanović M.

SUMMARY

Extremely favourable natural conditions are not used for the production of high- valued food of animal origin. The exiting deficit in the production of meet and milk,can be exceeded by increasing the number of cattle per hectare of crop areas andpastures, as well as by increasing the production per caput.

25

UDK: 338.242 : 631.3 (470) Originalni naučni rad Original scinetific paper

DEVELOPMENT TRENDS OF THE AGRICULTURE AND AGRICULTURALMECHANIZATION IN RUSSIA DURING THE PROCESSES OF TRANSITION

DRINCHA, M.,V. 17

ABSTRACT: The reform of agricultural policy, aimed at preparing for a phase ofexpansion to bring in the country: the creation of a free trade area; theglobalization of the agro-food markets; all require mechanization able to heightencompetition, to optimize production factors, guarantee quality and the soundnessof the products and support the set of activities developed in the ruralenvironment, agro-tourism, green spaces, sports and health care. Theagricultural mechanization stands as one of the instruments for implementingeconomic policy orientations at the national level and the European Union. Theproblems of reorganization of agriculture and implementation of new approachesto technology and managment of farming become more and more essential. Theseapproaches require a reconsideration of managment and marketing of agriculturalproducts and the utilization of existing worldwide experience in agriculturaltechnology and machinery.The current economic situation in the agriculture of Russia demands that theagricultural machinery construction provides about 80 to 90 % of the homemarket needs of engineering for the agriculture of the country.The problems in production of the agricultural machinery construction in Russiawould be solved if the national machinery production meets a part of the domesticagricultural needs being at the same time integrated with companies, researchinstitutes and scientists from the European Community.

Key words: farm machinery, Russian agriculture.

The situation in Russian Agriculture

In Russia bioclimatic potential for crop growth is 2-3 times lower than in theWestern Europe. The sum of effective temperatures (more than 100 C) in Russia is 2.0-2.5⋅103 0C , while the optimal value is 3-4⋅103 0C. The agricultural season is 100 days inRussia compared with 140-150 days in the Europe. The south part of Russia has anannual rainfall of 100 mm less than in Western Europe [1].

The number of cows decreased by a factor of 2, pigs by 2,2, sheep by 3,3 over tenyears. Russia lost 1 million cows during year the 1998 and 0,6 million cows in the year1999. The agricultural sector consumes 7 millions tons of diesel and 4 million tons of

17 Vassili M. Drincha, Russian Academy of Agricultural Sciences, Moscow meh@main.aris.ru

26

gasoline annually. The energy investment in Russian agriculture is 2-4 times greater thanin the Western Europe, while the productivity of labor amounts to only 10 % of the WestEurope (table 1,2,3) [2].

Table 1. Energy expenses in agricultural production, MWh/t

Item Russia USAdirect indirect direct indirect

Pork 55 26 18 10Milk 8.8 2.9 3.3 2.1Eggs 1000 pieces 2.8 1.4 0.95 0.55Wheat grain (4.5 t/ha) 3.47 0.92 1.8 0.52

Table 2. The productivity of labor in agricultural production, person⋅hour/100 kg

Item Russia USA

Milk 8.5 0.4Beef 58 2.2Pork 33 0.8Met of poultry 1.5 0.22Eggs, person hour/1000 pieces 2.8 1.2Wheat grain 0.9 0.26Sugar beat 0.75 0.11

Table 3. Milk production cost.

Labour 17.5 %Feed 43.2 %Fuel and energy 20.0 %Overhead 12.5 %Other 6.7 %Total 100.0 %

Those who makes machines for agriculturists must, or should have the mostcomplete picture possible of the prospects for agricultural changing and the variousnational, regional and global scenarios. Parallel to the two original, the co-operative andstate ownership, a whole variety of new ownership forms have appeared. The totalnumber of farm units has formed in Russia is close to a 270 thousand , and they using13.7 million hectares of land (fig. 1).

27

Fig.1. The number of farm and their land surface under cultivation.

The average surface area owned by a farmer is, in fact, 50 hectares and lower thanthe EEC average. In comparison with 1990 year the arable land downsize from 131.8million hectares to 114 million hectares. The highest percentage of cultivated land isdedicated to grain (more than 50 %). The last ten years have seen a reduction in thoseareas taken up by annual crops in favour of other permanent types of production. Theaverage power of the tractor mainly used in agriculture is about 80 kW. This shows thatmost of the tractors used in Russia are big-sized. After 1990, the number of importedagricultural machinery and equipment increased as the production of some machinerywas stopped by local manufactures. It is obvious, that the strategy of the agriculturalmechanization has to be changed according to the demands of the new circumstances.

There are some tasks for the mechanization. The first is to develop thetechnologies, to provide the high quality production. The second is to keep up with thefixed times of the agricultural production as much as it possible. The third is make easierand more productivity the farmers’ work. The agricultural machines must be ecologicalfriendly.

Problems of farm mechanization

We would like to describe in a few words the problems of mechanization in Russia.Most of Russia’s farm machinery is a relic of the past and was formerly used on the hugeState owned collective farms. With the advent of privatization and the process ofreorganization which took place in 1993-96, most of these machines are now in thehands of new owners. The value of the technical potency is approximately 814.7thousands so called agricultural capacity. This is obviously low, at least double of it isneeded (table 4) [3].

11000

11500

12000

12500

13000

13500

14000

1995 1996 1997 1998264266268270272274276278280282

surfase under cultivation the number of farm

thousand, ha the number of farm (thousand)

28

However, we have to accept the fact, that this is decreasing both in nominal and inmoral values. It has been said that the level of agricultural mechanization is not fairlysatisfactory in relation to the number of machines but less so as far as the condition andage of these machines are concerned.

Table 4. Selected Equipment Inventory in Russian Agriculture (1,000 pieces)

Name 1990 1995 1999 2000Tractors 1,366 1,052 862.9 817.8Grain Combines 407.8 368.3 210.1 198.7Fodder Combines 120.9 94.1 63.9 59.6Potato Combines 32.3 20.8 11.4Sugar beet Combines 25.3 19.7 13.4 12.5Sprinkling Irrigation Plants 79.4 46.3 22.6Ploughs 538.3 368.8 253.3 229Seeders 673.9 457.7 329.0 312Milking Parlous and Milking machines 242.2 157.3 96.4 101

Russian experts tell us that in their opinion, the ideal age for ensuring the efficiencyof a piece of agricultural mechanization should be between eight and ten years.Unfortunately the real situation is not like this. There, in fact, many machines older thanten years.

A combination of causes such as the higher taxes, inflation and a new economicand technical policy adopted by central authorities have led to a general stagnation inagricultural machinery manufacturing production in Russia. The figures indicate anindex of mechanization of around 132.5 ha/tractors, and 224.4 ha/ grain combine.

Conclusions

The difficult financial position of most Russian enterprises, less and less favourableratio between prices on agricultural products and prices on farm machinery cause thedrop in farmers’ incomes. Hence the decrease of the purchasing power and,consequently, of the demand for new-built machines of new generations. Such a state ofthings results in slowing down of the technological advance and the introduction ofenvironment friendly techniques.

The development process in Russian agriculture has been severely undermined bylack of money for investment, high inflation rate and decline in the output of agricultureand machinery industry.

Agriculture continues to change and the forces that are causing the change probablycannot be stopped. At most, these forces and changes can be somewhat directed.Consequently, the planning of agricultural mechanization policy is an increasinglydeeply need.

Quality improvement of Russian agricultural machinery production is the priorityobjective of the sector, to contribute in a more effective and incisive way to improvingfurther mechanization for agricultural in Russia.

29

Modernization of our technologies and our machinery will have an important roleto play in increasing the productivity of our machinery, while also reducing fuelconsumption, providing extra comfort and ergonomic efficiency, doing more to protectour environment, improve the quality of farm workers’ lives and minimizing waste.

The agro-food and agricultural supplies (machinery etc) sectors are attempting toproduce high quality products at low cost to shut off imports, and this policy is the freechoice of Russian consumers.

There are openings for foreigners to lease ex-state farms and there already presentfarmers from other central European countries.

Russia’s own farm machinery manufacturers are buying in significant quantities offoreigners (Italian, Denmark etc) components, accessories and spare parts, finding themcompetitive in both price and quality.

In pursuing this policy, the Russian agro-food sector is mounting an export counter– offensive on the basis of the law of supply and demand and free competition.

REFERENCES:

ROMANENKO G.A., TJUTJUNNIKOV A.I., SHUTKOV A.A. Scientific potential ofAgro-industrial complex of Russia. Russian Academy of Agricultural Sciences.Moscow, 1999, 485 pp.

STREBKOV D.S. Trends in Russian Agriculture and Rural Energy. 2nd AgriculturalEngineering Conference of Central and East European Countries. Prague, 2001, pp. 127-133.

TILLACK P. Economic problems in the Renewal of Machinery and Equipment inRussian Agriculture. Approaching Agricultural Technology of Central and EasternEurope. Potsdam-Bornim , 2001, pp. 11…117.

TENDENCIJE RAZVOJA POLJOPRIVREDE I POLJOPRIVREDNEMEHANIZACIJE, U RUSIJI U PERIODU TRANZICIJE

Drincha,M., V.

REZIME

Reforma agrarne politike Rusije usmerena je na fazu pripreme ekspazije u smisluformiranja slobodne trgovine, globalizacije tržišta poljoprivrednih i prehrambenihproizvoda, proizvodnje konkurentne opreme, standardizacije kvaliteta.

Poljoprivredna mehanizacija je jedan od faktora unapređenja poljoprivrede. Tozahteva promene u menadžmentu i tržištu.

Sadašnja ekonomska situacija u Rusiji zahteva da se 80-90% opreme nabavlja oddomaćih proizvođača.

Ključne reči: poljoprivredna mehanizacija, poljoprivreda Rusije

30

31

UDK: 393.923:061.1EC: 631.1 : 636 “313” Originalni naučni rad Original scientific paper

BUDUĆI KURS REFORME AGRARNE POLITIKE I MOGUĆE IMPLIKACIJENA RAZVOJ STOČARSTVA

MIHAJLOVIĆ, L.18

IZVOD: Sledeći težnju preostalih država Evrope da se priključe EU, što je i našcilj, u ovom članku se daje kratak osvrt na evoluciju reforma zajedničke agrarnepolitike (KAP-a), sa fokusiranjem na odredbe Agende 2000,kao i problemeharmonizacije mera KAP-a sa odredbama Sporazuma o poljoprivredi GATT-a(1994), odnosno STO.Pošto se Agenda 2000 poima i kao polazna platforma EU za nove multilateralnepregovore o liberalizaciji svetske trgovine, od suštinskog je značaja podrobnoizučavanje njenih odredbi kao i simuliranje budućih pozicija pojedinih sektora(posebno stočarstva ) naše poljoprivrede prema scenariju i EU i STO.U meri u kojoj se ovome poslu bude brže i temeljnije pristupalo, realno jeočekivati da bi u tome slučaju i period prilagođavanja naše poljoprivrede zaulazak u EU i režim šire međunarodne slobodne trgovine bio kraći i uspešniji.

Ključne reči: Agrarna politika; reforma; stočarstvo; zajednička agrarnapolitika;Agenda 2000, EU; STO;

1. UVOD ( INTRODUCTION ):Zbog svoga nesporno velikog značaja za razvojukupne poljoprivrede, ali i agrokompleksa u najširem pojmovnom određenju, razvijenostočarstvo je jedan od temeljnih faktora toga razvojnog procesa. Polazeći od rečenog, alii od odredbi Sporazuma o poljoprivredi GATT-a (1994), kao i od osnovnih polazišta idometa reforme KAP-a, kreatori naše nacionalne agrarne politike bi morali da seopredele za institucionalni obrazac koji doprinosi ubrzavanju procesa harmonizacije svihinstrumenata tekuće i razvojne agrarne politike, na trasi ukupne ekonomske tranzicije odkomandne i dogovorne ka obrascu tržišne privrede, prepoznatljivom i u EU i u zemljamakoje su već zakoračile u zreliju fazu svojih normativno - pravnih, političkih iekonomskih tranzicija na istoj trasi.

2. JU poljoprivreda pred STO i EU - ograničenja i nadeYugoslav Agriculture in front of WTO and EU - Limitations

and Hopes

Kraj UR multilateralnih pregovora o liberalizaciji svetske trgovine, ozvaničenfinalnim dokumentima u Marakešu ( 1994 ), u Sporazumu o poljoprivredi sankcionisao

18 Dr Lazo Mihajlović, Poljoprivredni fakultet, Novi Sad

32

je kompromis u vidu samo delimične liberalizacije trgovine poljoprivredno -prehrambenih proizvoda. Kako taj kompromis ipak nije zadovoljio krunske pregovarače,na čelu sa SAD, kontinuitet pregovaračkog procesa je očuvan. Tako je, između ostalih,na martovskim pregovorima 2000. godine u Ženevi, pod okriljem STO (USDA 2001 ),došlo do šireg fokusiranja nacionalnih agrarnih politika, prvenstveno u svetlu daljegzadržavanja raznih ograničenja pristupa tržištu ( tarife; tarifne kvote; druge uvoznebarijere ), kao i pružanja eksportnih subvencija domaćim proizvođačima. U vezi sanavedenim distorzijama u nacionalnim agrarnim politikama, jedan od zaključaka u ovimpregovorima svodi se na konstataciju da su raznovrsne trgovinske barijere i izvoznipodsticaji ozbiljan uzrok rastućih budžetskih i proizvodnih troškova, kako u zemljamakoje se koriste takvim instrumentima politike, tako i kod njihovih trgovinskih partnera.

Kalkulišući moguće efekte od pristupanja daljim reformama agrarne politike,kreatori politike su svesni da se bezmalo 80% tržišnih distorzija u sferi cenovnih efekatamože pripisati malom broju razvijenih zemalja i njihovih ekonomskih asocijacija međukojima EU, sa 38% tih distorzija ima vodeću ulogu. Razume se, različite kombinacijedistorzivnih cenovnih politika koriste i SAD, Japan i druge zemlje, uz konstataciju daeksportne subvencije EU čine integralni deo sistema podrške njihovih domicilnih cena.

Većina ostalih zemalja, na ime podrške svojim farmerima, u pretežnom brojuslučajeva se oslanja na tarifni sistem. Ovakav sistem podrške, međutim, čini seprimamljivim budući da se njegovom primenom povećavaju vladini budžetski prihodi.Sa druge strane, pak, ovim instrumentom se može delovati i distorzivno na budžetepotrošača, zbog čega i njegova primena mora biti pod nekim vidom "kontrole".

Pripremajući se za nove multilateralne pregovore u okviru STO, a imajući u viduprijem Kine i drugih kandidata u ovu međunarodnu organizaciju, kao i skoro proširenjeEU novim članicama, ova evropska asocijacija je svoju početnu ptregovaračku platformuuobličila u dokumentu pod nazivom Agenda 2000. Scenario sadržan u tome dokumentu,koji se odnosi na poljoprivredu, idući u susret zahtevima STO za smanjenje uvoznihbarijera i eksportnih subvencija, opredelio je smanjenje nivoa interventnih cena za žitood 15% u dva koraka, to jest u 2000. i 2001; za govedinu u iznosu od 20% saimplementacijom u tri koraka ( 2000 - 2002 ); dok je za mleko predviđeno smanjenje od15% takođe sa primenom u tri koraka, ali u periodu implementacije od 2000. do 2007.godine.

Da, međutim, navedeno sniženje interventnih cena nebi ugrozilo farmerske prihode,uvedene su kompenzacione naknade koje, primera radi, za sve vrste žita i uljarica iznose63 evra po toni plus 9,5 evra po toni mahunjača i dodatak za tvrdu pšenicu. Navedenepremije su prevedene na površinske premere, na bazi regionalnih referentnih prinosa.

Primenjeno na stočarstvo, označeno smanjenje nivoa interventnih cena takođe jekompenzovano direktnim premijama farmerima. Tako je predviđeno da se počev od2005. godine za svaku mlečnu kravu dobija premija koja će se povećavati u tri navrata,dostižući 17, 24 evra po toni za ukupnu mlečnu kvotu koja je prethodno fiksirana.Premije rastu i za goveda srazmerno sa promenama cena, dok se za telad premije krećudo najviše 200 evra po grlu, za mušku telad do 210 evra a za mlade bikove do 300 evrapo grlu. Za odrasle životinje i mladunčad su predviđene klanične premije od 80 odnosno50 evra po grlu. Uz navedeno, svakoj zemlji članici ostavljeno je diskreciono pravo damože unapređivati (povećavati) zarade odgajivača muške i ženske teladi i mlečnih krava,

33

obezbeđenjem fleksibilnosti u kompenzacionim davanjima farmerima, u skladu saregionalnim razlikama proizvodne prakse i agroekoloških uslova. U globalu, finansijskapodrška za ove namene iznosila je 493 odnosno 910,7 miliona evra za junad, odnosnomlečni sektor. Za slučaj ekstenziviranja proizvodnje predviđena je premija do 100 evrapo grlu, ako je gustina stada ispod 1, 4 grla po hektaru (sa prilagođavanjem iznosa zaveću naseljenost, do 2 stočne jedinice po hektaru).

Navedeno smanjenje jaza između viših internih i nižih svetskih cena EU, kako sevidi, ostvaruje se sistemom direktnih transfera ( premija ) farmerima, čime se obezbeđujeočuvanje njihovog dohotka koji ostvaruju po hektaru i/ili grlu stoke. Istina, dok rastpremija za cerealije samo delimično kompenzuje pad cena od 15%, redukcija cenovnogjaza za mlečne proizvode od 40% nagoveštava da bi do 2010. godine moglo doći docenovnih nivoa projektovanih u okviru GATT-a.

3. Reforma i njena refleksija na agrarni budžet i prihode farmeraReform and its Impact on the farmers income and Agraricultural Budget

Projektovani ukupan prihod farmera, uključujući i sve vrste transfera, premija isubvencija, pokazuje pad za 3,8% u poređenju sa scenarijom za 2010. godinu. S tim uvezi,Agenda 2000 ima negativan uticaj na dohodak farmera prvenstveno zbogparcijalnih kompenzacija za ostvareni pad cena. Problem se, međutim, delimičnoublažava očekivanim nižim troškovima za stočnu hranu u sektoru intenzivne stočarskeproizvodnje. Sve u svemu, dok je simulirani rast per - capita dohotka farmera, premapredreformskim simulacijama bio očekivan na nivou od 3% u intervalu 1995 - 2010, poduticajem reforme oblikovane u Agendi 2000, taj rast bi mogao da iznosi 2,7% godišnje (tab. 1 ).

Gubitak dela prihoda ili zarade farmera, prema scenariju reforme u Agendi 2000 je,prema datim simulacijama, izvestan budući da se očekivani pad cena prema scenarijuGATT-a neće moći u potpunosti kompenzovati očekivanim rastom premija i smanjenjemtroškova za stočnu hranu.

Reformski zahvati u Agendi 2000, u odnosu na reformu KAP-a iz 1992.godine,označavaju se kao dalji korak u pravcu liberalizacije trgovine poljoprivrednih proizvoda.S tim u vezi, interne cene kreću se prema referentnom nivou na svetskom tržištu uzistovremeno smanjivanje izvoznih refundacija. I dok su navedene premije po hektaru i/iligrlu stoke, ozbiljno budžetsko opterećenje, one su ipak nedovoljne za održanjefarmerskog dohotka prema simuliranim iznosima iz predreformskog perioda i, shodnotome, uzrok su opadanja per capita dohotka farmera prosečno za EU od 3,2% u2010.godini. Na drugoj strani, očekuje se da će potrošači poljoprivrednih proizvodaprofitirati od ovakvih reformskih zahvata zbog sniženja cena. Taj efekat je procenjen na9,98 milijardi evra ili 27 evra po stanovniku Unije.

34

Tabela 1. Farmerski dohodak i zaposlenost u EU(15)Table 1. Farmers Income and Employment in EU(15)

Obeležje (Characteristic) 1995 2000 2005 2010

Stoparasta

/growthrate (%)

pre reforme/ before reform/Ukupan prihod(Total income Bill.euro)

138,8 139,5 144,2 150,3 0,5

Broj farmera u mil.(Number of farmers in mil.)

7,8 7,0 6,3 5,5 - 2,4

Prihod(Income per capita, in 000 euros)

17,8 19,9 23,1 27,5 3,0

posle reforme/after reform/Ukupan prihod(Total income Bil.euro)

138,8 138,2 140,3 144,6 0,3

Broj farmera u mil.(Number of farmers in mil.)

7,8 7,0 6,2 5,4 - 2,4

Prihod(income per capita in 000 euro)

17,8 19,8 22,5 26,6 2,7

Izvor (Sources): CAP Reform in Agenda 2000 CAPMAT Simulations by Centre for World FoodStudies (S)W - VU), Amsterdam, 2000.,p,68 and 73.

Da, međutim, i ova reforma ne ide sasvim u susret zahtevima za potpunuliberalizaciju trgovine, dokaz je u konstataciji da Agenda 2000 uvozni režim, u osnovi,zadržava nepromenjenim. To znači da je i dalje zadržan sistem varijabilnih uvoznihtarifa ( mada na nižem nivou zaštite), i tako neutralisan mogući prenos cenovnihfluktuacija sa međunarodnog na tržište EU. Na snazi je, dakle, i dalje pristup tržištu alisamo preko utvrđenih tarifnih i uvoznih kvota, što predstavlja klasičan oblikdiskriminacije zemalja izvoznica. Uz nekoliko izuzetaka, ova poslednja reforma jeizvršila harmonizaciju premija za ratarske proizvode kao i za izuzimanje 10% površinazemljišta, kao instrumenta za ograničenje obima proizvodnje. I dekomponovanje premijaza istraživanje i razvoj i stručno savetodavstvo, kvalifikovano je kao kompatibilno saodredbama STO.

Navedene premije po hektaru i/ili grlu stoke, koje su i u ovome konceptu reformezadržane, označavaju se i kao mogući predmet rasprave i pogađanja u novoj rundipregovora o liberalizaciji trgovine.

Opisujući reformu KAP-a u okviru Agende 2000, kao umerenu ekstrapolacijureforme iz 1992. godine, sve se odlučnije postavlja zahtev da, makar na duže vreme,mora uslediti radikalnija reforma KAP-a i to ne samo radi ublažavanja troškova zbogviškova proizvoda, već i zbog potrebe prilagođavanja novim međunarodnimokolnostima. Oponenti koncepta agrarne politike EU, na ministarskoj konferenciji uSietlu, složili su se da će se aktivno suprostaviti Agendi 2000 u novoj rundi pregovora.

35

Eksperti, međutim, ne kriju da će za postizanje eventualnog konsenzusa o tomeverovatno proteći dosta vremena. U svakom slučaju, reforma KAP-a u liku Agende,verovatno je za njene autore i početna platforma EU za novu STO rundu pregovora kao iza bilateralne pregovore sa značajnim pojedinačnim partnerima i regionalnimekonomskim asocijacijama. Na duži rok, međutim,dalja reforma KAP-a je neizbežna,kao što su neizbežna i alternativna rešenja u novim međunarodnim ekonomskimodnosima.

Sa aspekta zemalja u tranziciji, posebno kandidata za prijem u EU u prvom krugu,važno je istaći da ozvaničene cenovne redukcije u Agendi 2000 umanjuju i cenovni jazizmeđu EU i tih zemalja, što svakako olakšava njihov pristup. Ipak, ostaje nedovoljnojasno da li će ta redukcija cena biti dovoljna da bi se izbegao značajan predstojeći rastcena za potrošače i u tim zemljama. Da kako, o svim navedenim aspektima i problemimatreba da se ozbiljno bave i dizajneri naše agrarne politike da bi troškovi tranzicije bili štoje moguće podnošljiviji, kako za naše subjekte u agrobiznisu, tako i za potrošače, a da seistovremeno ostane na trasi reforme prema modelu na kojem istrajava i EU.

4. Zaključci ( Conclusions )

Ekspertski nalazi, apostrofirani u ovom radu, pokazali su da se najveći deo tržišnihdistorzija, u sferi cenovnih efekata, pripisuje manjem broju razvijenih država, međukojima na prvom mestu EU,SAD i Japan, dok se većina ostalih zemalja, na ime zaštitesvoje poljoprivrede, pretežno oslanja na tarifni sistem.

Idući u susret novim multilateralnim pregovorima pod okriljem STO, EU je svojupočetnu platformu za pregovore uobličila u Agendi 2000 u okviru koje je utvrdilakorake, vezane za smanjenje uvoznih barijera i eksportnih refundacija, kao ikompenzacionih naknada farmerima po hektaru ili grlu stoke.

Očekivani gubitak dela prihoda farmera, prema scenariju Agende, je izvestan sobzirom da se simulirani pad cena po scenariju GATT-a, ne može sasvim nadoknaditirastom premija i smanjenjem troškova stočne hrane. Taj gubitak, međutim, posmatran udužoj vremenskoj distanci, neće dostići zabrinjavajuće razmere jer to EU neće dozvolitimakar verovatno i po cenu otvaranja novih nesporazuma na međunarodnom planu,posebno sa SAD.

Za zemlje u tranziciji od izuzetnog je značaja da se merama svojih agrarnih politikapribližavaju fizionomiji KAP-a pošto je i to jedan od bitnih preduslova za njihov prijemu EU.

LITERATURA (REFERENCES ):

EC, DGA (2001): The Common Agricultural Policy, 2000 Review, Luxembourg;

FAO (2000): Policy Reform in EC: Implications for the Beef Sector; World MeatSituation in 1999 and Outlook for 2000; Rome;

KEIZER, M. A. AND MERBIS, M. D.(2000): CAP Reform in Agenda 2000; Center forWorld Food Studies, Amsterdam;

36

USDA (2000): Environmental Payments to Farmers: Issues of Program Design;Agricultural Outlook/Jun /July;

USDA (2001): WTO Negotiations: Potential Gains from Ag Policy Reform -Agricultural Outlook/ Januari - Februari;

COMING COURSE OF AGRICULTURAL POLICY AND POSSIBLEIMPLICATIONS ON THE DEVELOPMENT OF THE LIVESTOCK

Mihajlović, L.

SUMMARY

At the beginning of the new millennium, after meeting held in Berlin (1999),European Community approved new reform plans called Agenda 2000, that coversperiod from 2000 to 2006. This plan includes also new reform of the CAP, which is thefirst one after reform in 1992. On the international stage, the main focus of reform planwas on the expected agricultural trade talks at the WTO level and bilateral tradenegotiations. According to the basic proposals of that document, the EU position on thegeneral opening up of the international trade is based on a continuation of what waspromoted in the Uruguay Round.

The successful introduction of the Agenda measures demonstrated the ability of theCAP to adapt to needs of the coming years. Those reform was also important challengefor a transition countries, including our country, as well as our agriculture.

Key words: Agricultural policy, Reform, Livestock, CAP, Agenda 2000, EU,WTO

37

UDK: 393.923 : 061.1EC: 637.5(439) Originalni naučni rad Original scientific paper

AFTER THE TRANSITION-BEFORE THE EU JOINING: THE DILEMMAS OFDEVELOPMENT OF HUNGARIAN MEAT SECTOR

SOMOGYI, S.,19 LAKNER, Z.2, KAJARI, KAROLINA20

ABSTRACT:The Hungarian meat sector plays an important role in satisfaction ofdomestic demand and in the Hungarian foreign trade. Based on stable formerexport-markets, considerable state subsidies and safe position on home -market ,the meat industry rapidly developed before 1990. The rush collapse of formermarket structure, the decline of domestic purchasing power and the importliberalisation have created a new situation. The paper analyses the chances andpossibilities of application of market-conform economic policy in upgrading thecompetitiveness of Hungarian meat processing sector. The privatisation itself didnot solved the problems of the meat industry, but contributed considerably to thepreservation of the conditions of continuous production. Using Porter’s approachof competitiveness, the utilisation of primary resources, market structure,company strategies, domestic food market and the role of other sectors connectedwith meat industry are analysed as elements of competitiveness.

Keywords: system analysis, resource utilisation, consumption, economic policy

INTRODUCTION:The Hungarian meat processing sector plays an important rolein food industry, and is the most important market of Hungarian animal breeding (Table1). Unlike the rest of the national economy during the transition to the market economyHungarian meat industry achieved some important, profound results towards market-economy from the middle of the sixties, long before such reforms were considered in thefood economy of other so-called socialist countries, or in other branches of Hungarianeconomy.Table 1: The Role of meat industry in Hungarian National Economy, 2000

Number of jobs in meat industry (persons) 21100Share of meat processing industry in food industrial employment (%) 18.1 %Value of production (bn USD) 1.12Share of meat industry in GDP (%) 2.4Export of meat products (million USD) 367Share of meat industry in Hungarian export (%) 2.2

Source: change of own calculation on base of Statistical Yearbooks.

19 Ph.D. Somogyi Sandor, Veszprem University, Keszthely, H-8300, Deák F.U.16, Hungary,20 Ph.D. Lakner Zoltan, Ph.D. Kajari Karolina, Szent István University, Budapest, H-1118Villányi út 35.-43., Hungary

38

After the change of social and economic paradigms Hungarian meat industry isfacing numerous new problems and challenges. At the same time drastic changes tookplace in the environment of Hungarian national economy, too. In light of internationalcomparison it is obvious, that the Hungary is an important net exporter jet, but as Table 2shows, if results of Hungarian meat production and meat product export are comparedwith results of some other states, there is a large field for improvement. For example theexport volumes per hectare arable land territory of some Western European states areten or fifteen (!) times higher than corresponding Hungarian value.

Market and the increasing need of import liberalisation (as a consequence ofHungary approaching the EU and the formation of WTO) sharpen the competition notonly on export markets, but also on the home market. These processes necessitate an up-to-date analysis of competitiveness of Hungarian meat industry.

Table 2: The foreign trade of meat products- an international comparison (1990-2000) averages

gross export value/ha , (USD)

net foreign balance(1000 USD)

export/import ratio(%)

net exportvalue /ha (USD)

Austria 167.606 47.571 124.981 33.501Czech Republic 17.423 6.250 113.089 2.017Denmark 1590.316 3370.143 1144.774 1451.397European Union 295.855 1357.571 106.379 17.740France 211.481 -27.714 99.289Germany 200.881 -2881.429 45.208Hungary 150.043 676.286 1584.013 140.571Poland 19.035 131.714 196.545 9.350Slovenia 386.147 18.000 125.281 77.922

Source: FAO SOFA 01 Database, own calculations

Factors, determining the competitivenesof hungarian meat sector

The factor conditions of the meat sectorIn the cost-structure of meat-industrial production the costs of raw materials play a

decisive role (40-90% of the whole production-cost), so the agro-ecological potential andthe level of agricultural production are the main factors of meat-industrialcompetitiveness. The agro-ecological potential of Hungary is rather high (Széles, 1990),but this competitive advantage is steadily decreasing because of environmental pollution.The obsolete technology used in industry and transport, the low social and economicculture of waste disposal and the pressure of the Western-European governments on theirfirms, to relocate their environmentally risky plants into less developed countries, have aharmful effect on the natural environment of agricultural production, though agriculturein itself is an important agent of pollution, too (Szabó, 1998).

From the beginning of agricultural transition numerous new farmers have begunagricultural production with hardly any experience in using agrochemicals, but with a

39

strong determination to get as much yield from their little land, as possible. Thissituation underlines the importance of building up-to -date extension service networks.

As a result of decreasing profitability and increasing agricultural scissors (Fig. 1)the fodder base of Hungarian animal breeding considerably decreased.

Fig.1.

1 9 2 0 1 9 4 0 1 9 6 0 1 9 8 0 2 0 0 00

1

2

3

4

5

6

7

T h e c h a n g e o f a v e r a g e y i e l d o f w h e a t a n d m a i z e p r o d u c t i o n i n H u n g a r y

t / h a

W h e a t M a i z e

Soucre: Central Hungarian Statistical Office, own calculations

The profitability of production drastically worsened after the systemtransformation. That’s why the „competitiveness” of animal products declined as acomparison to more intensive products (table 3).

Table 3: The gross margin of production of some agricultural products in Hungariansmall-scale agricultural enterprises as a percent of production cost

Products 1990 1991 1992 1993 1994 1995 1996 1997 1998 1999

Milk 33.6 26.2 22.82 24.8 22.14 28.95 14.6 21.5 23.9 17.16

Cattle 10.7 13.8 6.82 5.6 10.12 15.4 1.8 1.2 11.6 -0.97

Pig 13.5 4.00 7.63 6.4 14.65 19 1.1 8 4.1 0.006

Egg 9.8 17.90 25.81 36 31.56 15.6 3.5 18 5.6 4.83

Poultry 2.0 2.0 1.08 4.1 8.11 3.6 2.4 -0.3 1.7 -1.09

Rabbit 15.8 20.8 20.15 13.8 5.46 7 -0.7 5.3 5.54 -5.74

Source: Béládi, 2001

40

It is a rather difficult problem to determine the real profitability of production,because the current statistic does not registre the value of living labour of farmers. That’swhy the profitability of production can be estimated by utilisation of some calculatedhourly wages. Utilising various wage- levels, it is obvious, that the economic efficiencyof living labour is rather low in animal breading (Table 4).

Table 4: The calculated net profitability of various agricultural products at differenttheoretical wage – levels in part-time small-scale producers

Products Unit Theoretical hourly wages (presumed wage levels) (USD/h)Cattle kg -0.78 -0.95 -1.25

Pig kg -0.26 -0.32 -0.42

Poultry kg -0.06 0.07 -0.09

Rabbit kg -2.00 -2.41 -3.18

Source: Béládi, 2001

The Hungarian joining to EU means a good opportunity for the migration of high -quality professional meat processing workers into more developed Western-Europeanstates. This is a real threat. In western part of Hungary (Transdanubia) the lack of meatindustrial professionals is an actual problem, because numerous younger skilled workerwork in Austria. The export of butchers and bone removers is one of the most lucrativetraiding activity, because the cost of professional training burdens the meat industry.

Regarding the results of meat science, the Central Research Institute of MeatIndustry operates on an international level, which increasingly orientates its activitytowards practical applications. The drastical decline of expenditures on scientificresearch mean a considerable threat for the high level of education and research.

Demand conditions for meatIn general, the standard of living in Hungary declined considerably (Fig. 2) after

the collapse of the socialist system and vanishing of its social “achievements”, but at theend of the last century there began a rather rapid income increase. But at the same timethere is increasing segmentation.Fig. 2

1 9 6 4 1 9 6 9 1 9 7 4 1 9 7 9 1 9 8 4 1 9 8 9 1 9 9 4 1 9 9 9

9 01 0 01 1 01 2 01 3 01 4 01 5 01 6 01 7 01 8 01 9 02 0 02 1 02 2 02 3 02 4 02 5 02 6 0

T h e in c o m e p o s i t io n o f H u n g a r ia n w a g e -e a rn e r s

1 9 6 0 = 1 0 0 % re a l w a g e re a l in c o m e re a l c o n s u m p t io n

Source: HCSO: Statistical yearbooks, 1920-1999

41

The former category of average consumer is not a valid one any more, because onepart of the former middle class has been able to utilise the possibilities of a marketeconomy and achieve considerable results as an entrepreneur or a well paid employee ofmultinational firms. The sudden and often anarchistic privatisation of the nationaleconomy contributed to formation of a rather small and rich part of society. At the sametime the (white and blue cellar) workers, who had too little cultural background orcapital to adapt to the new circumstances lost their possibilities to get a safe position inthe newly formed market economy.

There is a general decline in meat consumption. The pig and beef – processingindustry could not maintain the necessary reputation of their products neitheramong retail sector, nor consumers (Fig 3). The opinion of the domesticposition of pork-meat is decreasing. The consumers decrease their pork meatconsumption, however the consumer price of products of animal origin isdecreasing in real terms.

Fig. 3. The image profile of the pork meat

Vitamins

Health

Essential amino acides

Diversity

Dark, frozen, dried meat

Pale, soft, exutative meat

Cancer

Protein intake

High salt intake

Asteriosclerosis

Energy intake

Obesity

Feeling of fullness

Fat content

Cholesterol content

Scale value on 1 - 5 intervall scale1 - not at all characteristic5 very much characteristic

Soruce: our direct-question survey

Future perspectives

The most important ways of the development of Hungarian meat industrial firmsare summarised in Table 5.

42

Table 5: The future marketing strategic possibilities of Hungarian meat –industiralfirms of various size

size categoriesmarketslarge –scale combinates middle small

domesticmarket

utilisation of the economy of scaleeffect in meat productionwidening of the product portfolio,increasing the role of convenienceproducts with higher value-addedcontent

production of specific (niche) productsor product-specialisation, if there is noother possibility, building up markedproduct by patterns of “Markenfleisch-programmen” in Germany

building up the food chainfrom forage production toready products top productionof bioproducts,production of specificproducts

exportmarkets

orientation to the large-scale productionand export to the member-states of theCommunity of Independent StatesProduction of product with high valueadded content to Europe and overseas

production of specific products,taking active part in the collective marketing activity of the firms

REFERENCES:BÉLÁDI K.(2001) The cost – income structure of Hungairan agricultural enterprises,AKII, BudapestSZABÓ G.(1998). Élelmiszer - gazdaságtan, Pannon Agrártudományi Egyetem,Kaposvár.SZABÓ G. (1998). Élelmiszer-gazdaságtan (Food-economy), Pannon AgrártudományiEgyetem, Kaposvár, 1-120.SZÉLES GY. (1990). Mezőgazdasági üzemtan (Farm management), PannonAgrártudományi Egyetem, Állattenyésztési Kar, Kaposvár, 1-280.PÁTKAINÉ I. (1998). Cost - profit analysis of Hungarian agricultural producers, AKII,Budapest, 1-120PORTER M. (1990). The competitive advantage of nations, McGrow, N.Y., USA 1-430.SÁRKÖZY P. (1993). Landnutzung in Ungarn, Mezőgazda Kiadó, Budapest, 174-188.

NAKON TRANZICIJE – PRE PRIKLJUČENJA EVROPSKOJ UNIJIDileme razvoja Mađarskog mesnog sektora

Šomođi, Š., Lakner, Z., Kajari, Karolina

REZIMEPromene nastale poslednjih petnaestak godina u Mađarskoj prouzrokovale su korenite

promene u mesnoj isndustriji. Stočni fond je prepolovljen, iskorisćenost prerađivačkih kapacitetase kreće oko 25%. Novonastala porodična gazdinstva ne raspolažu dovoljnim kapitalom zaproizvodnju kvalitetne sirovine za klanice. Iskustva privatizacije su kontradiktorna. Često jeizostao očekivani dotok kapitala i potrebni tehnološki razvoj. Nedorečenost privatizacionestrategije je otežavala ispoljavanje tržisnih tendencija. I dalje je značajno učešće malihprerađivačkih kapaciteta, koji se teško mogu razvijati i koji samo delimično odgovaraju zahtevimaEvropske Unije. Cilj rada je da da pegled kako pojedini učesnici mesnog vertikuma pokušavajustvoriti sebi odgovarajuće trzisne pozicije, sa posebnim osvrtom na buduće priključivanjeMađarske Evropskoj Uniji.

Ključne reči: privatizacija, mesna industrija, priključenje Evropskoj Uniji

43

UDK: 658.8: 637.1(437.6) Pregledni naučni rad Review scientific paper

FACTORS INFLUENCING THE DEVELOPMENT OF THE BUSINESSENTITIES IN THE SLOVAK MILK PROCESSING INDUSTRY AND THEIR

PARTICIPATION ON THE GLOBALIZATION ANDINTERNATIONALIZATION PROCESS

UBREŽIOVÁ, IVETA 21

ABSTRACT: The main attention is devoted to the analysis of the competitivenessof enterprises of milk processing industry with regard to the factors whichinfluencing the milk and milk production in Slovakia before access into theEuropean structures as well as during globalization and internationalizationprocess. This analysis was made in the selected set of milk processing industry.

Key words: milk processing industry, competitiveness, the European structures,external and internal factors

The keeping of productive agricultural and food complex is the national and stateinterest in Slovakia in the conditions of increasing globalization. The Slovak milkprocessing industry belongs to the one of the most important industries of the Slovakeconomy. From this viewpoint it can be explained that the competitiveness of milkprocessing entities is influenced by external and internal factors.

HITTMÁR, 1998, GOZORA, 2000 and ŠIMO, 2000 are solved the questions ofcompetitiveness as well as external and internal environment in research works.According to HUDÁK, 2000 , MIŽIČKOVÁ, 2001 and REPKU, 2001 the analysis ofpresent status of the Slovak milk processing entities and judgement of competitivenessof its products has the importance with regard to the position of the Slovak milkprocessing entities on the domestic and foreign market.

Material and methodology

The main goal of this contribution is to define the influence of the factors ofexternal environment on the competiveness and position of selected milk processingentities on the domestic and foreign market. We obtained basic information byconversation with top management in the selected entities and studying of expertliterature resources .The data were worked up by methods of analysis, synthesis and comparison during year2000 and first half of 2001.

21 Ing.Iveta Ubrežiová, CSc., Department of Management and Marketing, Slovak AgriculturalUniversity, Faculty of Economics and Management, Tr.A.Hlinku 2, 949 76 Nitra, the SlovakRepublic

44

Research results and discussion

In present time the process of internationalization, concentration and globalizationis expressed by group of strong entrepreneurial subjects which operate in internationalenvironment and are the competition for domestic entrepreneurs.Increasing competition in the milk industry is as a preparation for the open market withmilk products after access of Slovakia into the EU.External environment consists of:

macroeconomic environment, political and legal environment, scientific and technical environment, social environment, ecological environment, demographic structure, international environment

Macroeconomic environment includes the following factors: rate of increasing ofeconomy, credit rate, rate of currency and rate of inflation.

Economic growth contributes to the increase of production. The consumers canchoose from the wide assortment of milk products. For example, the milk products asyoghourts Rajo, Danone, Jogobella, Vitalinea and cheeses Eidam, Karička, Lunexgradually were “leaders” on the market with milk products. In the recent they have thecompetition from other kinds of milk products.

Political and legal environment consists from factors with direct influence on theopportunities and threats of milk processing entities. It is necessary to keep theMethodical Signs to testify the quality of purchasing raw cow milk. Based on the resultsobtained from recent situation we take into consideration the fact that the economicstabilization of agricultural and food complex as well as the Slovak economics in total isnot possible without enterprise restoration in connection with production conditions.

Scientific and technical environment plays an important role at solving thechanges in technical and technological area. From the viewpoint of product innovationand production ways, the enterprises choose the optimal manners for creation of wideassortment of products with regard the optimal price conditions. In spite of this situationmore than 65 milk processing entities produced the milk and milk products in 1999. Theassumption for future is to produce milk and milk products in 5 – 10 middle and smallmilk processing entities with special production.

Production of milk products is explained by years 1.Q.2001 and 1.Q.2000 in table 1.Foreign investments are helpful at solving new technological or managerial projects.

The selected Slovak milk processing entities reached the biggest volume of foreigncapital in year 2000. The Fromageries Bell became the owner of Zempmilk, joint stockcompany, Michalovce. Bongrain Europe SAS has the majority in the Liptovskámliekareň, joint stock company, Liptovský Mikuláš and I.Wittmann & son in Zvolen.Among important foreign acquisitions belongs the buying of 94 % actions fromPrievidzká mliekareň, joint stock company, Prievidza by Austria holding Artax AG onthe Slovak milk market in year 2001.

45

Table 1. Production of milk products

Items 1.Q.2001 1.Q.20001. Consumer milk (in mill. l.) 77.989 79.1562. Cream (in mill. l.) 2.338 2.6073. Dry milk (in thous.t.) 2.494 2.1344. Butter (in thous.t.) 3.996 3.5415. Natural cheese (in thous.tons) 7.024 5.9716. Acid milk products (in mill .l.) 11.991 11.0797. Soft cheese (in thous.tons.) 2.653 2.8648. Curds (in thous.tons.) 2.347 2.230

Source: the Slovak Milk Union, 2001

Change of social environment belongs to the opportunities and threats forenterprises. In last time we marked the consciousness of consumers in meal`s customs.For example “health foodstuffs” with low contents of fat, cholesterol and chemicalingredients are very favourite to inhabitants. Trademark “Zdravo” is situated on the milkproducts which are made in the Mliekospol, joint stock company, Nové Zámky. Thisone is connected with the idea of “clear products” excluding the chemical ingredientswith aim to reach production of ecological and natural products.On the other hand the price of milk products is important at the purchase of milk andmilk products.

All milk processing factories have to lay stress upon the impact on the ecologicalenvironment. Enterprise`s management have to consider with ecological environmentprotection with regard on the financial fines. Number of milk processing capacities willdepend on the demographic composition, structure of settlement and accessibility toproduction sources. Population changes have influenced the number of sale milkproducts. The consumption of milk and milk products is about 161 kg per 1 inhabitant inSlovakia during last 6 years. According to information from the Slovak Milk Union theSlovak average inhabitant have the following consumption of acid milk products (11,7kg ) and cheeses (8,6 kg) yearly. It is lower than in the EU`s countries where theconsumption of acid milk products is more than 25 kg per 1 inhabitant and cheese 18 kgper 1 inhabitant. In last year the Slovak milk processing enterprises purchased 902 mill.liters of milk which was produced by agricultural cooperatives and self – privatefarmers. The business entities with production of milk and milk products have to turn theattention to the changes on the international markets. The Liptovská mliekareň, jointstock company, Liptovský Mikuláš belongs to the best makers of cheeses with longproduction`s tradition, high quality and fulfilment of international hygienic demands onthe production. Liptov`s cheeses are also known in the countries of the pretentiousconsumers, such is Holland, Germany, Austria, the U.S.A. and Denmark. Important aremarkets of Croatia, Russia and the Czech Republic. Tatranská mliekareň, joint stockcompany, Kežmarok exported about 34 % of cheese`s production on the Czech market in2000. Top managers want to broaden a volume of export on foreign markets and to placethe milk products in new business network such as Poland and Hungary. Mliekospol,joint stock company, Nové Zámky is characterized by successful asserting on foreign

46

markets. This one realizes about 40 % of white cheese Akawi, dry milk and full-creammilk in India, the U.S.A., Japan, Denmark and in other countries.

ConclusionsThe success of every entrepreneurial subject depends on its strategy. Based on the

analysis factor the main goal of contribution is to define the influence of the factors ofexternal environment on the competiveness and position of selected milk processingentities. Enterprises have to know the opportunities and threats using of which it canreach on the one hand the incomes and new sale`s possibilities. On the other hand it isnecessary to define the threats.

We briefly evaluated following factors of external environment of whichmacroeconomic, political and legal, scientific and technical, demographic, ecological aswell as international are very important.

REFERENCES:GOZORA,V.(2000): Krízové stavy v špecifickom prostredí poľnohospodársko-potravinárskeho komplexu. In: Zborník vedeckých prác z medzinárodnej vedeckejkonferencie”Krízové situácie v špecifickom prostredí poľnohospodársko-potravinárskeho komplexu.” Nitra: SPU , s.11-19, ISBN 80-7137-773-2HITTMÁR,Š.(1998): Prostredie a zdroje manažmentu. Časopis “Manažér, s.18-20, ISSN155-2875MIŽIČKOVÁ,Ľ.(2001): Formovanie súkromného agrosektoru v agropotravinárskomkomplexe. In Zborník vedeckých prác z MVD 2001. Nitra: SPU, s.96-101, ISBN 80-7137-866-6HUDÁK.J.(2000): Marketingové prístupy k výrobe a efektívnej realizácie mlieka amliekarenských výrobkov v SR. In: Zborník z vedeckej konferencie s medzinárodnouúčasťou “Aktuálne problémy agrárneho trhu. Nitra. Nitra:SPU, s.103-108, ISBN 80-7137-750-3REPKA, I.(2001): Vývojové trendy výroby, spracovania a predaja mlieka. In: Zborníkvedeckých prác “Konkurencieschopnosť vybraných agrárnych komodít SR predvstupom do EÚ”. Nitra: SPU, s.39-44, ISBN 80-7137-822-4ŠIMO,D.(2000): Agrárny marketing. Nitra: SPU 301 s., ISBN 80-7137-709-0

FAKTORI KOJI UTIČU NA RAZVOJ POSLOVNE SUŠTINE U SLOVAČKOJINDUSTRIJI PRERADE MLEKA I NJENOG UČEŠĆA U GLOBALIZACIJI PROCESA

INTRENACIONALIZACIJE

Ubrežiova, Iveta

REZIMEGlavna pažnja posvećena je analizi kompetitivnosti preduzeća industrije prerade mleka, sa

gledišta faktora koji utiču na mleko i proizvodnji mleka u Slovačkoj pre pristupa Evropskojstrukturi kao i tokom procesa globalizacije internacionalizacije. Ova analiza sačinjena je uodabranoj grupi industrije prerade mleka.

Ključne reči: industrija prerade mleka, kompetitivnost, Evropske strukture, spoljašnji iunutrašnji faktori.

47

UDK: 631: 636 Originalni naučni rad Original scientific paper

DOPRINOS STOČARSTVA UKUPNOJ POLJOPRIVREDNOJ PROIZVODNJI

MARKOVIĆ KATARINA22

IZVOD: Stočarstvo predstvalja višu fazu poljoprivredne proizvodnje. U ovom raduse sagledava učešće stočnih proizvoda u ukupnoj poljoprivrednoj proizvodnjiizraženo žitnim jedinicama. Značaj stočarstva jasnije je prikazan krozkomparaciju stočarstva i ratarstva kao dve najznačajnije grane poljoprivredneproizvodnje. Analizom su obuhvaćeni podaci o kretanju proizvodnje udesetogodišnjem periodu ( od 1990. do 1999. godine) za područje Vojvodine.

Ključne reči: stočarstvo, poljoprivredna proizvodnja, doprinos, kretanjeproizvodnje, žitne jedinice

UVOD: Stočarstvo je osnovna i sa ratarstvom najznačajnija grana poljoprivrede. Sobzirom da predstavlja višu fazu primarne proizvodnje, stočarstvo je realan pokazateljintenzivnosti i razvijenosti poljoprivredne proizvodnje.

Posmatrano kroz duži vremenski period u našoj zemlji uočava se kontinuiranodegradiranje stočarske proizvodnje. Negativne tendencije ispoljene su u brojnom stanju,proizvodnji po grlu, obimu proizvodnje po jedinici površine.

O doprinosu stočarstva ukupnoj poljoprivrednoj proizvodnji može se govoriti nabazi komparacije stočarske i ratarske proizvodnje u smislu realtivnog doprinosa ovihgrana ukupnoj poljoprivrednoj proizvodnji.

U ovom radu analiziran je doprinos stočarstva ukupnoj poljoprivrednoj proizvodnjina području Vojvodine u periodu od 1990. do 1999. godine.

Rezultati istraživanja

U savremenoj poljoprivredi stočarstvo ima vrlo značajnu funkciju. Stokaracionalno koristi prirodne izvore biljne mase, nuzproizvode ratarske proizvodnje iprehrambene industrije. Korišćenjem kabaste biljne mase dobijaju se koncentrovanistočni proizvodi, koji su transportabilniji i povoljnijeg odnosa i kvaliteta ugljenihhidrata, belančevina i masti. Stočarstvo povećava prinose biljne proizvodnje i održavaplodnost zemljišta preko stajnjaka.

»Prema ostvarenoj proizvodnji stajnjaka i upotrebljenim količinama, njive se uVojvodini mogu đubriti tek svake 31 godine. Ako bi se uvek iste površine redovnođubrile u tom slučaju 87% parcela nikada nebi bile tretirane stajnjakom« (Lučić i sar.,1995.).

Dipl.ing. Katarina Marković, asistent – pripravnik, Institut za ekonomiku poljoprivrede isociologiju sela, Poljoprivredni fakultet, Novi Sad,

48

»U bruto proizvodu poljoprivrede, stočarstvo u Jugoslaviji učestvuje sa oko 40%. Udrugim razvijenim zemljama stočarstvo učestvuje do 80% u bruto proizvodupoljoprivrede« (Lazarević i sar. 1995.).

Stočarstvo je deo agroindustrijskog sistema u čijem razvoju ima višestruku ulogu.U podsistemu biološke proizvodnje biljna i stočarska proizvodnja čine tehnološkucelinu. Gajenjem krmnog bilja kao međusezonskih i postrnih useva, bolje se koriste ioplemenjuju oranice, posebno u uslovima navodnjavanja.

Višestruk je doprinos stočarstva ukupnim organizaciono-ekonomskim rezultatimaposlovanja poljoprivrednih gazdinstava. Tako na primer, smanjuje oscilacije upoljoprivrednoj proizvodnji, doprinosi bržem obrtu kapitala, ravnomernijem prilivunovca tokom godine, ublažava sezonost radova u poljoprivredi i sl.

Tabela 1. Odnos stočarske i ratarske proizvodnje izražen ukupnim obimom ostvareneproizvodnje u žitnim jedinicama u periodu 1990 –1999. godina.

Table 1. Relation of livestock and crop production presented by volume of productionin grain equivalent for period 1990.-1999.

Žitne jediniceGrain equivalent

Struktura po vrstama stoke igranama poljoprivrede

Structure of animal speciesand branches of agriculture

R.b.

Num-ber

ProizvodnjaProduction

ProsekAverage (dt)

Stopapromene

(%)Rate

Udeo u( %)

Part (%)

Stopapromene

(%)Rate

1. Govedarstvo 4.331.610 0,19 6,16 1,782. Ovčarstvo 561.570 -2,30 0,80 -0,783. Svinjarstvo 5.662.000 -3,07 8,06 -1,544. Živinarstvo 1.772.370 -1,09 2,52 0,475. Stočarstvo (1-4) 12.327.550 -1,55 17,54 1,766. Ratarstvo 57.967.312 -3,61 82,46 -0,367. Poljoprivreda (5+6)* 70.294.862 -2,91 100,00 -

Izvor: Statistički bilteni »Stočarstvo i ribarstvo« i »Ratarstvo, voćarstvo i vinogradarstvo«.Source: Statistical bulletin: »Livestock production and fishery« and »Crop production, fruit and

vine growing«

* poljoprivreda bez voćarstva i vinogradarstva

Stočarstvo daje visokovredne artikle za ishranu ljudi . »Od prosečne dnevnepotrošnje hrane po stanovniku u Jugoslaviji, koja sadrži preko 1500 kj energije i preko100 grama belančevina, iz proizvoda animalnog porekla potiče 25% energije i 35%belančevina« (Krstić i Lučić, 2000).

Da bi se lakše sagledao naturalni doprinos stočarstva ukupnoj poljoprivrednojproizvodnji na području Vojvodine proizvodi su preračunati u žitne jedinice.

Stočarsku proizvodnju čine četiri osnovne vrste u okviru kojih svinjarstvo imadominantno mesto sa 45,93 procenta u strukturi ukupne proizvodnje. Svinjarstvo se

49

izdvaja po obimu i uslovima gajenja u Vojvodini, ali ga govedarstvo nesumnjivo prati sa35,14% u strukturi. Ove dve vrste su nosioci (81,1%) stočarske proizvodnje kod nas.

Živinarstvo zadržava svoje učešće sa 14,38%, uz ekonomske rezultate koje postižeova proizvodnja i sadašnja struktura potrošnje mesa kod nas, pošto se poslednjih godinane izvozi ni jedna vrsta mesa. Ovčarstvo ima skromne uslove u tehničko-tehnološkompogledu, proizvodne rezultate pa i doprinos (4,55%) stočarskoj proizvodnji. Prirodniuslovi na analiziranom području omogućavaju gajenje svih važnijih stočnih vrsta, aliuslovljavaju i način držanja stoke, izbor rasa, intenzitet uzgoja i visinu troškova.

U ukupnoj poljoprivrednoj proizvodnji (bez voćarstva i vinogradarstva) učešćestočarstva je skromno, ali sa blagom tendencijom povećanja, stopa 1,76% godišnje(Tab.1). Tome najviše doprinosi svinjarstvo sa 8,06%, zatim govedarstvo sa 6,16%,živinarstvo sa 2,5%, a ovčarstvo sa nešto manje od jednog procenta. Premaispistivanjima na području Vojvodine, 80-tih godina XX veka učešće stočarstva uukupnoj poljoprivrednoj proizvodnji iznosilo je 20,51%. (Lučić, Jovanović, 1989.)Dominantni udeo ratarske proizvodnje u poljoprivredi Vojvodine ukazuje na nizakstepen njenog razvoja. U analiziranom periodu ukupna poljoprivredna proizvodnja beležitendenciju pada (stopa –2,91). Takvom trendu najviše doprinosi ratarska proizvodnja čijije pad jače izražen (stopa –3,61% godišnje).

Zaključak

Uprkos značaju koji ima u poljoprivredi stočarska proizvodnja na područjuVojvodine nije zastupljena u zadovoljavajućem obimu. Zaostajanje stočarskeproizvodnje javilo se kao posledica nedovoljno podsticajne agrarne politke prema ovojgrani poljoprivrede i nemogućnost izvoza.

Degradiranje i loš položaj stočarske proizvodnje nepovoljno se odražava na biljnu,a samim tim i celokupnu poljoprivrednu proizvodnju s obzirom na njihovu biološku iorganizacionu uslovljenost. U skladu sa tim kao neophodnost nameće se potreba zaaktivnijom i snažnijom podrškom za oporavak i razvoj stočarstva u Vojvodini.

LITERATURA:

JOVANOVIĆ, M., LUČIĆ, Đ.: » Žitne jedinice«, Farmer br.12, Novi Sad (27 strana),1998. godina.

KRSTIĆ, B., LUČIĆ, Đ.: Organizacija i ekonomika proizvodnje i prerade stočnihproizvoda«, Novi Sad, 2000. godina.

LAZAREVIĆ, LJ., LAZAREVIĆ, R., KOLJARIĆ, V., ADŽIĆ, N.: »Stanje i problemirazvoja stočarstva«, Razvoj agroindustrijske proizvodnje Jugoslavije, Beograd, 1995.godina.

LUČIĆ, Đ., BOŠNJAK, DANICA, TICA, N., JAUKOVIĆ, Z.: »Organizacijaproizvodnje i bilans stajnjaka u poljoprivredi Vojvodine«, Agroekonomika br.24-25,Novi Sad, 1995-96.

50

LUČIĆ, Đ., NOVKOVIĆ, N., MARKOVIĆ, KATARINA: «Analiza stepenaspecijalizacije stočarske proizvodnje u Vojvodini«, Agroekonomika, br.30, Novi Sad,2001.

LUČIĆ, Đ., JOVANOVIĆ, M.: »Osnovni preduslovi za brži rast produktivnosti rada ustočarskoj proizvodnji na području SAP Vojvodine«, Uzroci i posledice zaostajanjastočarske proizvodnje u Vojvodini, Zbornik referata, Bečej, 1989.

Statistički bilten »Stočarstvo i ribarstvo« , Savezni zavod za statistiku, Beograd, zaodgovarajuće godine.

Statistički bilten »Ratarstvo, voćarstvo i vinogradarstvo«, Savezni zavod za statistiku,Beograd, za odgovarajuće godine.

CONTRIBUTION OF ANIMAL PRODUCTION IN AGRICULTURALPRODUCTION

Marković, Katarina

SUMMARY

Animal production presents the higher phase of agricultural production. Theparticipation of animal products in agricultural production is perceived in this paper.Significance of animal production is shown by comparasion of animal production andcrop production wich are the most important branches of agricultural production. Thisanalisy includes informations about trends of agricultural production in 1990. to 1999.period of time for Vojvodina province.

Key words: animal production, agricultural production, contribution, trend ofproduction, grain equivalent.

51

UDK: 658.8:637.5:393.923:061.1(4) Originalni naučni rad Original scientific paper

TRŽIŠTE OVČJEG, JAGNJEĆEG I KOZJEG MESA EVROPSKE UNIJE INAŠE MOGUĆNOSTI PLASMANA NA OVO REGIONALNO –

SUPERNACIONALNO TRŽIŠTE

BOŽIDAREVIĆ, DESANKA, NIKOLIĆ – ĐORIĆ, EMILIJA 23

IZVOD: Autori razmatraju mogućnost našeg plasmana ovaca, koza, ovčjeg,jagnjećeg i kozjeg mesa na međunarodno tržište. Razume se, istraživanjausmeravaju na bliže okruženje – Evropsku Uniju s tim što imaju u vidu itradiconalno značajne zemalje uvoznice i izvoznice ovih proizvoda. Ističu, da jekonkurencija na međunardonom tržištu veoma jaka i da je pitanje izvoza ovihproizvoda iz naše zemlje uslovljeno i sopstvenim mogućnostima odnosno nivoomproizvodnje – ponude.

Ključne reči: regionalno-supernacionalno tržište, ponuda i tražnja ovčjeg,jagnjećeg i kozjeg mesa

UVOD: Ispitujući apsortivnu mogućnost goveđeg, svinjskog i živinskog mesastranih zemalja u bližem i daljem okruženju ustanovili smo da su ovce i koze i mesoovčje, jagnjeće i kozje najinteresantiji proizvodi. Potrošnja razmatranih vrsti mesauslovljena je i navikama potrošača a pored tradiconalnih zemalja u svetu ona se širi i uevropskim zemljama pa i u okviru Evropske Unije. Prodor ovih vrsti mesa je posledicane samo imigracionih promena već i opredeljenja stanovništva sa zdravstvenogstanovišta jer se masnoće ne apsorbuju u organizmu, a grilovanjem i raznim dodacima seeliminiše karakterističan miris koji je dugo bio limitirajući činilac potrošnje.

Cilj ovog rada je, da se ukaže da neka ciljna tržišta pre svega Evropsu Uniju zaplasman mesa na prvom mestu a zatim ovaca i koza. Sa marketinškog stanovišta prilazise proizvodu kao instrumentu marketing mix-a i to je prvi i najvažniji a tu su i drugiinstrumenti koji se moraju uzeti u obzir (cene, distribucija i promocija) koje zbogkratkoće izlaganja u ovom radu nismo mogli obuhvatiti. U radu se prezentiraju činjenicei zaključci do kojih smo došli istraživanjem.

Izvor podataka i metod rada

Izvor podataka u ovom radu su publikacije Evropske Unije, FAO organizacije iSaveznog zavoda za statistiku Jugoslavije. Period istraživanja je usmeren na vremenskorazdoblje 1996-2000. godine, stim što je broj ovaca i koza kao osnova proizvodnje mesarazmatran za period 1993. – 2001. Da bi bolje osvetlili međunarodno tržište razmatranihproizvoda, pored Evropske Unije izdvajaju se i deset zemalja najvećih izvoznica iuvoznica ovih proizvoda. Statistička obrada je uobičajena za ovakva istraživanja te se 23 Prof. dr Desanka Božidarević, redovni profesor, mr Emilija Nikolić – Đorić, asistent, Institut zaeknomiku poljoprivrede i sociologiju sela, Novi Sad

52

izračunati parametri prikazuju pored tabela i grafički primenom »box-whisker«dijagrama.

Rezultati istraživanja

Razmatranje međunarodnog tržišta ovaca i koza i ovčjeg, jagnjećeg i kozjeg mesausmereno je na uvoz sa jedne i izvoz sa druge strane.

Uvoz ovaca i koza je pored velike disperzije skoncentrisan je u svetu po obimu iusmeren na zemlje najznačajnije uvoznice od kojih izdvajamo Saudijsku Arabiju,Evropsku Uniju, Kuvajt, Ujedinjene Arapske Emirate, Oman, Južnoafričku Unija,Meksiko, Sirija itd. (Graf.1)

Graf.1.Uvoz ovaca i koza (000 ) u periodu 1996-2000.Fig.1. Import of sheep and goats (000) in the period 1996.2000.

Istaknute zemlje u razmatranom periodu ispoljavaju negativnu stopu promenaizuzev Južnoafričke Unije, Omana i Evropske Unije. Ove zemlje iskorišćavaju svojeklanične kapacitete i zapošljavaju radnu snagu te stoga nastoje da potrebe u ovčjem,jagnjećem i kozjem mesu delom podmiruju uvozom stoke za klanje. Značajno jeobeležje uvoza je da pojedine zemlje imaju velike godišnje varijacije uvoza (Meksiko,Sirija) dok druge (Južnoafrička Unija, Oman, Kuvajt i Evropska Unija) veoma male.Ispoljene velike godišnje oscilacije uvoza uslovljene su više promenama proizvodnje uzemlji a manje promenama potrošnje.

Uvoz ovaca i koza u okviru EU ukazuje da je po obimu uvoza Italija na prvommestu a zatim slede Francuska, Španija, Grčka, Holandija i druge zemlje. (Graf.2)

Graf.2. Uvoz ovaca i koza (000 ) zemalja Evropske Unije u periodu 1996-2000.Fig.1. Import of sheet and goats in European Union in the period 1996.-2000.

±Std. dev.±Std. greskaaritm. sredina

-500

500

1500

2500

3500

4500

5500

6500

MEKSIKOJUZNA AFRIKA

SIRIJAARABIJA

EMIRATIOMAN

KUVAJTEU15

±Std. dev.±Std. greskaAritmeticka sredina

0

400

800

1200

1600

2000

BeneluksNemacka

GrckaSpanija

FrancuskaItalija

HolandijaVelika Britanija

53

Tendencije uvoza su divergentne; i dok Grčak, Holandija i Nemačka ispoljavajupozitivnu stopu rasta uvoza dotle Belgija, Španija , Francuska pa Italija imaju negativnustopu.

Uvoz ovčjeg, jagnjećeg,kozjeg mesa zbog veće transportabilnosti ima mnogo širuteritorijalnu disperziju. U okviru međunarodnog uvoza najveća uvoznica ovih vrsti mesaje EU pogotovo ako se ima u vidu i uvoz iz trećih zemalja. (Graf.3)

Graf.3.Uvoz ovčijeg, jagnjećeg i kozijeg mesa (000 t) u periodu 1996-2000.Fig.3. Import of mutton, lamb mutton and goat meat (000t) in the period 1996-2000.

U svetu pored EU ističu se još Saud. Arabija, SAD, Južnoafrička Unija, Japan, Uj.Arap. Emirati, Iran, Jordan, Ruska Federacija i dr.zemlje. Sa stanovišta naše zemlje to supotencijalna tržišta plasmana ovčjeg, jagnjećeg i kozjeg mesa. Ukazujemo da u okviruEU posebnu pažnju treba usmeriti tržišta; SR Nemačke, Grčka, Francuska, VelikeBritanije i Italije. (Graf.4)

Graf.4. Uvoz ovčijeg, jagnjećeg i kozijeg mesa (000 t) u zemljama Evropske Unije u periodu 1996-2000.Fig.4. Export of mutton, lamb and goat meat (000 t) in the period 1996-2000-god.

Dinamika promena uvoza istaknutih zemalja je različitog intenziteta što potvrđujukoeficijenti varijacije i stope promena. Drastično smanjenje uvoza ispoljava Iran-smanjioza 50,94% i Ruska Federacija za 42,51%.a zatim po intentzitetu zaostaju ali smanjujeuvoz Japan, za 8,01%, Ujed. Arap. Emirati za 7,62% , Velika Britanija za 5,14% pa iSav. Rep. Nemačka za 2,69%. Povećanje uvoza ovih vrsta mesa osobito je ispoljeno uGrčkoj za 27 % povećanje što je rezultanta visoke potrošnje stanovništva i turista. Uvozse povećava u Južnoj Koreji za 15,34%, SAD za 15,05%, Kanadi za 9,34%,Južnoafričkoj Uniji 6,7% i Jordan 7,66%.

±std. dev.±std. greskaaritmeticka sredina

-50

50

150

250

350

450

550

SADKanada

JapanJ.Koreja

IranArabija

EmiratiJordan

J.AfrikaRuska F.

EU15EU151

±std. dev.±std. greskaaritmeticka sredina-20

20

60

100

140

180

220

Nemacka Grcka Francuska Italija V.Britanija

54

Detaljnija analiza tržišta Evropske Unije jasno ukazuje na različitost pojedinihzemalja članica a to je uslovljeno velikim razlikama u potrošnji ovčjeg, jagnjećeg ikozjeg mesa po stanovniku i proizvodnjom unutar zemlje. U proseku po stanovniku uokviru EU potrošnja ove vrste mesa je 6,6 kg. (2000.godine) stim što najveću potrošnjuima Grčka za 13,7 kg, zatim Irska sa 7,9 kg., Velika Britanija sa 6,6 kg. Španija sa 6,2kg. Francuska sa 5,2 kg. a najmanju Finska sa svega 0,4 kg. U svim drugim zemljamaEU potrošnja se kreće od 1 – 2 kg. po stanovniku godišnje. Na osnovu potrošnje percapita i broja stanovnika iskazana je ukupna potrošnja u pojedinim zemljama EU kojaispoljava velike razlike. Razume se, da se pored potrošnje uzima u obzir i proizvodnja uokviru pojedinih zemalja kako bi se došlo do pokrivenosti potrošnje sopstvenomproizvodnjom (Tab.1).

Tabela 1. Bilans snabdevanja ovčjeg, jagnjećeg, kozjeg mesa u zemljama Evropske unijeTab.1. Balance of self - supply of mutton, lamb and goat meat in Europe Union countries

Proizvodnja -Production Uvoz - Import Izvoz-Export % Samosnabdevanja-% of selfsupply

ZemljaCountries

1998. 1999. 2000. 1998. 1999. 2000. 1998. 1999. 2000. 1998. 1999. 2000.Belgija-Lux.Belgium-Lux.

4 4 4 30 32 33 14 18 14 20 21 16

DanskaDenmark

2 2 2 5 6 6 1 1 1 33 29 29

NemačkaGermany

44 44 45 61 58 62 6 9 11 45 47 47

GrčkaGrecce

125 119 120 20 26 26 1 0 1 87 82 83

ŠpanijaSpain

252 241 257 13 17 15 25 25 28 105 103 106

FrancuskaFrance

145 140 138 172 180 186 19 22 19 49 47 45

IrskaIreland

77 81 75 17 17 16 61 65 61 233 245 250

ItalijaItaly

52 52 49 45 44 45 3 3 3 55 56 54

HolandijaNederlands

20 23 26 16 18 17 15 19 20 95 105 113

AustrijaAustria

8 7 9 2 2 2 0 0 0 80 79 83

PortugalijaPortugal

25 24 25 10 12 11 0 0 0 69 67 68

FinskaFinland

1 1 1 1 1 1 0 0 0 52 45 50

ŠvedskaSweden

4 5 5 4 4 4 0 0 0 49 52 56

V. BritanijaGreat Britain

291 402 392 142 137 134 147 154 137 101 104 100

Izvor: Tabela obrađena na osnovu podataka Agrarwirtschaft 51. sveska 1, 2002.god.

Potencijalna tržišta za plasman ovčjeg,kozjeg, jagnjećeg mesa su one zemlje unijekod kojih je procenat samosnabdevanja nizak a to su; Belgija, Luksemburg, Danska,Nemačka, Francuska, Italija, Švedska, Finska (iako je mala potrošnja podmirena je sasvega oko 50%) i Portugalija. Treba imati u vidu da će Irska , Španija i Holandija i daljesnabdevati zemlje ovog regionalnog supernacionalnog tržišta a i da će sve druge zemljesrazmerno svojim mogućnostima povećati sopstvenu samosnabdevenost. Primera radiističemo Holandiju koja je od zemlje uvoznice u 1998. godini smanjila uvoz i povećalaizvoz u 2000. godini na dvadeset hiljada tona dakle postala zemlja izvoznica. Nivosamosnabdevanja u okviru EU se ipak vrlo malo ali smanjuje sa 82% 1998.godine na

55

81% 2000. godine. što je šansa za plasman ovih proizvoda iz trećih zemalja. Trećezemlje su povećale realizaciju u okviru EU jer je potrošnja porasla u razmatranomperiodu za 2% odnosno na 3,8 kg po stanovniku. No treba imati u vidu da se u okvirupojedinih zemalja EU vodi politika cena – premiranja proizvodnje u cilju njenogpovećanja posebno se tu ističe Velika Britanija. Međutim tu dolaze i druge mere, kao štosu carine koje su na primer za uvoz iz Turske bile nula a za druge komintente iz trećihzemalja iznosile 10 %. Treće zemlje moraju biti spremne i na druga ograničenja (ISOstandardi i sl.) koja se sprovode ili će se primenjivati u okviru zemalja EU te je potrebnou kontinuitetu pratiti ova tržišta.

Trebali bi biti zainteresovani za plasman ovčjeg, jagnjećeg i kozjeg mesaprvenstveno pa tek onda za prodaju ovaca i koza na pomenutim tržištima. Da bi svojeprisustvo vratili na deficitarna tržišta morali bi ozbiljno prilaziti prvo kvalitetuproizvoda, ekonomskim efektima u proizvodnji i visini cena na domaćem i ciljnimtržištima. Ciljna tržišta treba stalno pratiti zbog promena koji se na njima dešavaju jer suone u relativno kratkom vremenskom periodu značajne. Ukazuje se na činjenice kojeopredeljuju šanse za izvoz ovčjeg, jagnjećeg i kozjeg mesa na područje EUsamodovoljnost (kako je istaknuto 81%) dok je kod goveđeg mesa 104% i svinjskog109% (2000. godina) Šanse za izvoz ovčjeg, jagnjećeg i kozjeg mesa postoje i izvan EUkako je to istaknuto, a dali ćemo to iskoristiti, zavisi od angažovanja svih aktera kapovećanju proizvodnje i kvaliteta proizvoda.

Praktično izvoz iz naše zemlje ovčjeg, jagnjećeg, i kozjeg mesa u razmatranomperiodu je zanemarljiv. Nepovoljne tendencije izvoza uslovljena su niskomproizvodnjom što je posledica smanjenja broja grla po vrlo visokoj stopi od 4,7%godišnje u razmatranom periodu (Graf.5).

Smanjenje proizvodnje uslovljeno je nemogućnošću izvoza usled sankcija i padakupovne moći stanovništva - opadanjem tražnje na domaćem tržištu. Objektivnamogućnost povećanja proizvodnje ovčjeg, jagnjećeg i kozjeg mesa sa marketiškogstanovništa u nas postoji kao potreba plasmana na inostrana tržišta tako a i za potrošnjuunutar zemlje. No treba imati u vidu da je konkurencija na međunarodnom tržištu veomajaka da su tu zemlje tradiconalno velike izvoznice; Australija, Somalija, Rumunija,Mađarska, Sirija, Oman, Turska i dr. Decenijska izolacija i embargo na izvoz učinio jeznačajne posledice na proizvodnju u zemlji ali i na raskidanju veza sa ino kupcima.Zauzimanje dinamičnog plasmana usmerenog prema ciljnim tržištima plasmana ovčjeg,jagnjećeg i kozjeg mesa moguće je uz velike napore proizvođača i svih aktera merameđu kojima se uloga države nemože zaobići.

Graf.5. Broj ovaca i koza u Jugoslaviji u periodu 1993-2001. LlFig.5. Number of sheep and goats in FR Yugoslavia in the period 1993.-2001.

ovce koze

Broj

ova

ca (0

00)

Broj

koz

a (0

00)

220

240

260

280

300

320

340

360

1600

1800

2000

2200

2400

2600

2800

3000

1993 1994 1995 1996 1997 1998 1999 2000 2001

56

Broj ovaca u Jugoslaviji u periodu 1993-2001 ispoljava opadajući trend sa prosečnom godišnjom stopom -5,17% koja je visoko statistički značajna. Broj ovaca u Jugoslaviji je 1975. godine bio 3641000, što je više oddva puta veći broj u poređenju sa 2001. godinom.Prosečna stopa promene broja koza za isto razdoblje je –1,45% i nije statistički značajna pošto je svake dvegodine dolazilo do promene toka serije.

ZaključakRezultati ovih istraživanja ukazuju da plasman ovčjeg, jagnjećeg i kozjeg mesa kao

i ovaca i koza na regionalnom supernacionalnom tržištu Evropske Unije i tradiconalnovelikih uvoznica ovih proizvoda postoji. Definisana su ciljna tržišta u okviru EU koje jepotrebno kao i šira tržišta u kontinuitetu pratiti. Prvi najznačajniji instrument marketingmix-a je kvalitet i kvantitet proizvoda kojeg moramo stvarati zalaganjem proizvođača,Države svojim propisima i sistemskim rešenjima, i svih drugih činilaca u lancu odproizvođača do realizacije proizvoda.

LITERATURA:

FAL , ZMP, Die Märket für Schlachtvieh und Fleisch, Agrarwirtschaft 51, Bonn, 2002.

EUROSTAT, Luxemburg, odgovarajuće godine.

AGRARNI PROGRAM, Osnovi razvoja sela, poljoprivrede i prehrambene industrijeAPVojvodine, Novi Sad, 2001.

MUTTON, LAMB AND GOAT MEAT MARKET OF EUROPEAN UNION ANDOUR POSSIBILITIES OF PLACEMENT ON THIS REGIONAL AND

SUPRANATIONAL MARKET

Božiarević, D. Nikolić-Đorić, E.

SUMMARY

SR Yugoslavia was a significant exporter of mutton, lamb mutton and goat meatand sheep producer in times past and unfortunately it is not now. Decline of productionin country is implied by several factors and one the most important is decrease ofdemand which is the consequence of decrease of consumption in the country as the resultof several year isolation and impossibility of export. The paper points at potentialsignificant market of import of this kind of meat: European Union, Saudi Arabia, UnitedArab Emirates, Iran, Jordan, etc. In supranational international market of EuropeanUnion are especially prominent countries with low level of self-supply as: Belgium andLuxembourg, Denmark, Germany, France, Italy, Sweden, Finland and Portugal.

Key words: regional-supranational market, supply and demand of mutton, lambmutton and goat meat.

57

UDK: 637.5(439) Originalni naučni rad Original scinetific paper

THE STRATEGIES OF THE AGRICULTURAL PRODUCERS AND MEATINDUSTRIAL ENTERPRISES OF THE HUNGARIAN MEAT VERTICUM

LAKNER, Z., KAJARI, KAROLINA24

ABSTRACT: The article analyses the competitive strategies of the Hungarianagricultural producers and meat industrial processors after the privatisation. Themapping of entrepreneurial strategies is based on a series of direct-questionsurvey, carried on by the authors. The results of the analysis emphasise theincreasing quality orientation of agricultural entrepreneurs, but there is a lack ofintegration, and this is an effective barrier of the development of meat sector. Thestrategic behaviour of meat industrial enterprises is differentiated according to sizeand ownership structure of the enterprises.

The strategic behaviour of agricultural entrepreneurs

As a consequence of land-privatisation of the Hungarian agriculture is dominatedby small and middle scale enterprises. The owners of these enterprises follow diversifiedstrategies. After the rather chaotic relations in the nineties there is an increasing qualityorientation (Fig.1.).

The lack of integration is one of did not the most important problems from point ofview of the increasing of the quality and stability of the production. The agriculturalproducers are rather reluctant to build up long –term integrations with various economicorganisations. Under these condition the quality of raw material of the meat industry isseriously jeopardised (Fig.2).

The market-problems of production did not promote the increasing of the livestocknumber. The majority of entrepreneurs try to increase the size of the enterprise and tomodernise the production technology.

The strategies of meat processing enterprises

To develop a taxonomy of the strategy of enterprises, in the first phase thedistinctive competence variables were refined through factor analysis in order to identifythe most important firm level strategy patterns.

The basic idea of factor analysis is that underlying dimensions, or factors, can beused to explain complex phenomena (NORUSIS, 1996). In the present study thiscomplex phenomenon has been the strategic behaviour of the firm. Observed correlationbetween variables result from their sharing these factors. The basic hypothesis of theresearch was, that behind the various evaluations of the 50 directions of development

24 Szent István University, Department of Food Industry , Budapest, H-1118 Villányi út 35.-43.,Hungary

58

and distinctive competences, there are some easily definable, but not directly observablefactors, based on the strategy of the respondents. First of all we had to determine,whether the hypothesis was true or not, and whether there were any common, but hiddenfactors (patterns) behind the evaluation of various items. 105 meat processing firms wereanalysed.

Fig.1.

Based on factor analysis, numerous strategy patterns (dimensions) could beidentified, but the rather large number of possible strategies made it hard to interpretthese patterns in practice. In order to identify group-level patterns of strategy, and tomake the interpretation of the results of factor analysis more simple, cluster analysis wasperformed. This is a useful method in strategy studies to group firms by strategicorientation, and to form a strategy taxonomy.

59

Fig.2

In study factor analysis, scores were utilised as the input variables to classify thefirms into clusters based on the strategy patterns. The factor analysis yielded 14 factorsin the case of small and middle scale enterprises, having an eigenvalue above 1. Anorthogonal rotation (varimax method) of the initial principal components factor matrixhad been used to separate the components of factors. On the base of factor loadings itwas possible to characterise the main features of various factors.

The 14 factors characterise different accents in the determination of ways ofdevelopment of enterprises (Table 1).

Table 1: Main features of factors investigatedFactor number Characterisation of the factor1 strong emphasis on technology and infrastructure2 expansion –orientation in national and international scale3 Product differentiation and innovation with a strong emphasis on satisfaction of local demand4 Domestic market orientation5 Export orientation with a strong emphasis on image building and promotion6 Distribution orientation7 Quality orientation by product innovation8 Strong orientation on development of logistical system9 Orientation of improvement of distribution and logistic10 Cost minimisation by utilisation of economy of sale effect11 Main emphasis on improvement of financial indicators12 Niche market orientation13 Diversification and increasing emphasis on output-side relations14 Strong emphasis on agricultural input

60

A four cluster formation was found to be a good interpretable solution forclassification of strategies (Table 2).

Table 2: Results of cluster analysis on the base of factor loadings in the case of smalland middle scale enterprises

Cluster numberDistinguishing competence1 2 3 4

Decreasing cost of production 4.87 4.29 3,87 4.07High market share in neighbourhood of enterprise 4.50 4.11 4,06 4,65High market share in the country 3.75 4.06 4.23 4.32High market share in the region 2.50 3.74 3,85 4.30Achievement of high market share in Hungary 2.17 3.53 3,49 3.73Emphasis on introduction of new technologies 3,45 4.28 4.20 4.13Improvement of product quality 3,87 4.78 4.85 3.77Improvement of logistical infrastructure of the company 2.83 3.14 3.89 4.12Wide product range 3.17 4.03 3.88 4.33Achievement of lower prices than competitors 4.30 3.67 4,12 2.67Just in time delivery 3.50 4.97 4.85 4.76Flexible response to consumer demand 4.50 4.75 4.95 4.65High quality services, connected to core product 3.83 4.11 4.30 4.67Improvement of relations with local municipalities 3.83 3.47 3.76 3.86Improvement of relations with regional municipalities 3.67 3.31 3.12 4.38Improvement of relations with governmental organs 2.67 3.03 2.88 3.87Continuous product development 3.33 4.21 4.43 3.72Improvement of relations with administrative organs of the state 4.33 4.12 4.41 4.67Improvement of relations with catering 2.83 3.78 3.85 3,58Increasing export to Austria 2.68 3.11 3.78 3.67Increasing export to other states of EU 1.54 3.51 1.80 2.67Maximal satisfaction of local consumer demand 4.54 4.50 4.08 4.23satisfaction of „shopping tourism” 2.50 3.61 4.38 3.33Increasing export to Slovak market 1.50 3.13 1.43 3,58Increasing export to Central and Eastern European Market 2.33 3.00 1.55 3.67Increasing export to Community of Independent States 2.50 3.03 1.70 3.54High ethical standards 4.60 4.64 4.83 4.67Production of specific products 3.50 4,12 4,35 4.33Specialisation on niche markets 3.50 4.32 4.55 3,84Utilisation of goodwill of Hungarian food industrial products 3.45 4.29 4.34 3.33Improvement of business relations with agricultural suppliers 3.58 3.24 4.35 4.33Production of healthier products 3.25 3.89 4,11 4.07Increasing production capacities 2.83 3.61 3.87 4.03Contribution to and utilisation of the good image of the region 2.33 3.61 4.35 3.33Good relations with industrial suppliers 4.35 4.50 4.28 3.00Increasing capacity utilisation 4.35 4.22 3.80 4.67Production of classical „Hungarian” products 4.50 4.36 4.54 4.67Increasing the professional knowledge of employees 3.50 4.67 4.55 3.33Utilisation of goodwill of food production of the country in Hungary 3.83 4.25 4.15 4.67Increasing of collective marketing activity of food industrial enterprises inthe country

2.67 3.72 3.85 4.67

Market building in Hungary, improvement of level of knowledge ofHungarian consumers

2.33 4.47 4.21 3.33

Contribution to and utilisation of the good image of the region in exportcountries

2.50 3.75 3.75 3.00

Improvement of liquidity and solvency 3.25 4.44 4.30 4.00Improvement of the goodwill of the firm 4.50 4.72 4.68 3.33Development of information system of the enterprise 2.81 4.17 4.43 4,20Improvement of relations with wholesale enterprises 2.83 3.92 4.15 4,28Development of distribution network 3.83 4.42 3.98 4,21Increasing promotional activity 2.33 4.31 3.55 4,12Improvement of relations with retailers 4.17 4.28 3.78 3.83Improvement of relations with specific forms of retail (e.g. job rackers,vending machine users )

3.23 4.42 3.85 3.43

Share of clusters in the set of investigated enterprises (%) 44 34 16 6

61

In the case of enterprises grouped in cluster 1, the most important emphasis waslaid on satisfaction of demand of local consumers, by conventional, cheap products andproduction methods (e.g. sousages), by better utilisation of technical resources andimprovement of technology. These enterprises utilise a direct-delivery to retailers, that’swhy firms in this cluster lay a specific emphasis on good relations with theseentrepreneurs. It is worthwhile to mention, that although these enterprises consider thegood image of the given region and of Hungarian agriculture as a whole as an importantsource of success, they do not accept the importance of collective marketing activity ofmeat producers. These enterprises follow a rather defensive strategy: they do notincrease their scope of activity, neither do they increase their field of activity in ageographical sense. Enterprises in this cluster assign little importance to productdevelopment. These firms often operate on the minimum level of technology, satisfyingonly the minimal hygienic and technological standards, that’s why these firms considerthe good relations with local municipalities and government official organs as anecessary precondition for further survival. Their main scope of activity is the village orone part of a town, that’s why they do not plan to increase their geographical scope ofactivity. They do not plan to increase exports. These enterprises are seriously jeopardisedby the high hygienic standards of the EU (Szerdahelyi, 2002).

The strategy of members of cluster 2 is similar to the strategy of members of cluster1, but these firms lay more emphasis on product quality and marketing. They want toachieve a market-leader position in the region, laying greater weight on product andtechnology development and better utilisation of resources. These enterprises sell theirproducts not only to retailers, but also to wholesalers, that’s why they attribute greaterimportance to building up better relations with wholesalers. This is a strategy ofdevelopment-oriented small and middle scale enterprises, oriented on satisfaction oflocal and-or specific demand. For these firms the regional and country wide dimensionin marketing strategy is more important than for firms in cluster 1. The main competitiveedge of these enterprises is the upgrading of the logistical system on the purchasing anddistribution side too.

Members of cluster 3 follow a quality and technology oriented strategy. Thisstrategy includes better product quality and improvement of various inputs ofproduction. These enterprises utilise the favourable image of the firm and the region (e.g.dried meat products). This is the strategy pattern of small and middle scale enterprises,which are increasing their efficiency by technical and technological improvements andcontinuous technological and technical development, as well as product innovation.These firms are often confronted with problems of unsatisfactory information andlogistical systems, that’s why they consider the improvement in these areas as a keyfactor of further development.

The members of cluster 4 are middle-or large scale enterprises, following anexpansion oriented strategy. For them the market share in their immediate surrounding isof secondary importance, because they want to achieve a high market share in Hungaryor in Central and Eastern Europe. They consider the low price strategy as unacceptable,because they are afraid of competition and at the same time there is a danger that theconsumers will consider the products as low quality. These firms try to increase theirmarket share by improvement of their distribution network and promotional activity. For

62

these firms the market and marketing orientation is a key factor of success. The relativeimportance of export markets is more important for members of this cluster than forother enterprises.

In the opinion of managers of meat industrial enterprises joining the EU has bothfavourable and unfavourable effects on activity of firms (Table 3).

Table 3: Evaluation of possible effects of EU joining of a 1-5 interval scale

Strategic directions Average Standard deviationMore rigorous quality regulation 4.38 1.00increased wage cost 4.14 0.94infrastructural development 4.12 0.96better possibilities to get additional capital 4.05 1.08increased paying demand 4.02 1.24import competition on domestic market 3.98 1.20Increasing prices of agricultural products 3.95 1.10Decreasing prices of agricultural products 3.92 1.08More difficult legal regulation system 3.82 1.09Better possibilities for product realisation on EU market 3,25 1.32Better possibilities for product realisation on market of non-EUmember states

3.52 1.36

The most important favourable effects are infrastructural development and increasedpurchasing power. Of course, the import competition will increase. The effect of EUmembership on raw material quality largely depends on the sector of economic activityof the given firm.

LITERATURE:

NORUSIS N. (1996) The SPSS integrated program package, New York.SZERDAHELYI K. (2002) The problems of the Hungarian meat industy / manusskript,Hungarian Meat Research Institute

STRATEGIJE POLJOPRIVREDNIH PROIZVOĐAČA I PREDUZEĆA MESNEINDUSTRIJE MAĐARSKOG MESNOG VERTIKUMA

Lakner, Z., Kajari, Karolina

REZIME

Ovaj rad se bavi analizom strategija konkurentnosti proizvođača i prerađivača mesaposle procesa privatizacije. Nacrt prerađivačkih strategija je baziran na serijamadirektnih pitanja, kreiranih od strane autora ovog rada. Rezultati analize ukazuju na sveveze orijentacije na povećanje kvaliteta, ali nedostaju tendencije ka integraciji, što činiograničenje efektivnosti i sputava razvoj mesnog sektora.

Strateško ponašanje industrije mesa je različito u zavisnosti od veličine i vlasničkestrukture preduzeća.

Ključne reči: strategije poljoprivrednih prerađevina i preduzeća mesne industrijemađarskog mesnog vertikuma

63

UDK: 637.5: 658.8(497.11) Originalni naučni rad Original scientific paper

SAMOSNABDEVENOST DOMAĆEG TRŽIŠTA MESOM

TOMIĆ, D. 1, VLAHOVIĆ, B.252

IZVOD: Svaka zemlja teži da ostvari visok stepen domaće proizvodnje, odnosnosopstvene snabdevenosti, kako bi dostigla samodovoljnost u osnovnimagroindustrijskim proizvodima. Na taj način ona apsolutno ne zavisi od uvoza,pogotovo ako se radi o neophodnim, odnosno inferiornim proizvodima ishrane,koji često imaju i strateški karakter. Meso predstavlja jedan od neophodnihproizvoda u pravilnoj ishrani stanovništva, odnosno, upravo ima strateškikarakter, otuda ono ima posebno značajno mesto u koncipiranju ukupne strategijerazvoja stočarstva, kao integralnog dela agroindustrijskog kompleksa.

Na osnovu stepena samosnabdevenosti koncipiraju se odgovarajuće mere agrarnepolitike, koje treba da podstiču rast proizvodnje i izvoza mesa, uz uslov da nebude ugrožena samosnabdevenost domaćeg tržišta.

Ključne reči: Stočarstvo, proizvodnja, potrošnja, meso, samosnabdevenost

1. Značaj problema i cilj istraživanja

Marketing koncept poslovanja u domenu mesa ogleda se u tome da je polaznaosnova tržište, odnosno, potrebe i želje potrošača. Na osnovu toga koncipira seprozvodnja koja će zadovoljiti te potrebe, pri čemu se uvažavaju interesi i ukusipotrošača.

U radu se sagledava stepen sopstvene snabdevenosti u osnovnim vrstama mesa unašoj zemlji (goveđe, svinjsko, ovčije i živinsko.).

Analizira se obim, dinamika i trendovi kretanja proizvodnje i potrošnje pojednihvrsta mesa, u vremenskom periodu od 1995. do 2000. godine, kako bi se sagledalaispoljena kretanja i eventualni diskontinuitet između ponude i tražnje. Stepen podmirenjasopstvenih potreba u mesu, daje sliku o komplemen-tarnosti proizvodnje, odnosnodefiniše potencijalne uvozne količine (Vlahović, 1997.).

Zadatak rada je, pored ostalog, da se kvantifikuju nastale promene, kako bi sedobio uvid o kretanju i ostvarenim tendencijama, kao i da se utvrde međusobneuslovljenosti faktora koji su dominantno uticali na ispoljene tendencije.

25 Tomić, dr Danilo, naučni savetnik, Regionalna privredna komora, Novi Sad. Vlahović, dr Branislav, vanredni profesor, Poljoprivredni fakultet, Institut za ekonomiku

poljoprivrede i sociologiju sela, Novi Sad.

64

3. Izvori podataka i metod rada

U radu su korišćeni publikovani podaci Saveznog zavoda za statistiku. Vremenskiperiod istraživanja je od 1995. do 2000. godine i isti je uslovljen raspoloživimdokumentacionim materijalom. Za potrošnju u 2000. godini korišćeni su preliminarnirezultati. Istraživanje se u potpunosti zasniva na tzv. “istraživanju za stolom” (“deskresearch”), koji predstavlja obradu raspoloživih podataka uz primenu standardnihstatističko-matematičkih metoda. Indeks samosnabdevenosti računat je kao razlikaizmeđu domaće proizvodnje i potrošnje, iskazane po stanovniku (per capita). Intenzitetkretanja promena kvantifikovan je izračunavanjem stopa promena primenom funkcija sanajprilagođenijim linijama trenda originalnim podacima.

4. Rezultati istraživanja

Stepen sopstvene snabdevenosti (samosnabdevenosti) pokazuje zadovoljenjeukupnih potreba potrošača sopstvenom (domaćom) proizvodnjom mesa. Pošto marketingkoncept podra-zumeva zadovoljenje potreba potrošača, otuda se potrošnja javlja kaoosnovna determinanta koja treba i da opredeljuje količinu, a pogotovo kvalitet mesa.

Tabela 1: Indeks samosnabdevenosti u mesuTable 1. Index of selfsufficiency of meat

(1995/2000)vrsta mesa

/sort of meatproizvodnja

production,kg per capita

potrošnjaconsumption,

kg per capita

indekssamosnab./

Index ofselfsufficiency

%goveđe/ beef 11,2 12,0 93svinjsko/ pigmeat 27,2 26,6 102živinsko/ poultry 7,2 8,9 81ovčije/ sheep 2,5 2,7 93Izvor: Obračun na bazi statističkog godišnjaka SR Jugoslavije

-Goveđe meso – u posmatranom vremenskom periodu prosečna proizvodnjagoveđeg mesa preračunata po stanovniku iznosila je 11,2 kilograma, sa tendencijomopadanja po dosta značajnoj stopi od 4,18% godišnje. Na opadanje proizvodnje uticalo jenesređeno stanje u stočarskoj proizvodnji, pa samim tim i u govedarstvu, kao njegovimintegralnim delom, zatim nemogućnost ozbiljnijeg i stabilnijeg izvoza i dispariteti cena isl.

Potrošnja ove vrste mesa na nivou je od 12 kilograma, sa takođe, negativnimtrendom kretanja, čija je izračunata stopa čak i intenzivnija od proizvodnje (4,7%).Opadanje potrošnje rezultanta je niskog životnog standarda, koji se očituje u malojkupovnoj moći potrošača. Takođe, ova vrsta mesa, ima najvišu cenu u odnosu na ostalevrste mesa, i sl. Ostvarena potrošnja manja je od evropskog proseka za oko pet

65

kilograma (FAO, 2000.). U celokupnom analiziranom vremenskom periodu proizvodnjaje bila manja od dostignutog nivoa potrošnje, što je rezultiralo prosečnim stepenomsamosna-bdevenosti od 93 indeksna poena. Prema tome, u narednom periodu, na bazinapred navedenih trendova, može se očekivati deficit ove vrste mesa na domaćem tržištuu količini od oko 8,5 hiljada tona što se mora nadoknaditi ili intenzivnijom domaćomproizvodnjom ili potražiti na međunarodnom tržištu. Ono što ohrabruje jeste daizračunati indeks samosnabdevenosti ima tendenciju povećanja.

-Svinjsko meso – prosečna proizvodnja svinjskog mesa iskazana po stanovnikuiznosi 27,2 kilograma, i beleži tendenciju neznatnog porasta po stopi od 0,28% godišnje.Opadanje potrošnje, kao i god goveđeg mesa rezultanta je, pored ostalog, niskog dohotkapotrošača.

Potrošnja ove vrste mesa na nivou je od 26,6 kilograma prosečno, ali sa,negativnom stopom promene od 0,18%. Prema tome, dolazi do suprotnih tendencijakretanja - rasta proizvodnje i opadanja potrošnje. Ostvarena potrošnja manja je odevropskog proseka za osam kilograma (FAO, 2000.) Prosečan stepen samosna-bdevenosti iznosio je 102 indeksna poena. Suprotni trendovi kretanja napred navedenihpojava uticali su da je u četiri godine dostignut višak proizvodnje u odnosu na potrošnju,dok je u dve obrnuta tendencija. Prema tome, u narednom periodu, može se očekivatisuficit ove vrste mesa na domaćem tržištu od nešto preko šest hiljada tona. Indekssamosnabdevenosti u analiziranom periodu ima tendenciju, istina, neznatnog povećanja,te se može očekivati da će sopstvena proizvodnja moći da obezbedi i izvesne eksportnekoličine.

-Živinsko meso – u analiziranom vremenskom periodu prosečna proizvodnjaživinskog mesa bila je veoma skromna, od svega 7,2 kilograma, po stanovniku. I poredtoga, ona je ispoljavala i negativnu stopu promene od 2,03% godišnje. Negativnitrendovi rezultanta su nemogućnosti uvoza kako komponenti stočne hrane, kao ihibridnih pilića i sl. Osnovni faktor depresije proizvodnje, ipak je bio odsustvo uvoza.Dugo vremena nisu se uvozili visokoproduktivni hibridi živine, deficitarna hraniva,energija, lekovi, aditivi, oprema i sl. (Supić i sar. 1995.). Prosečna potrošnja živinskogmesa, takođe, je dosta skromna, na nivou je od 8,9 kilograma. Ostvarena potrošnja manjaje od evropskog proseka za sedam kilograma (FAO, 2000.). Ona u posmatranom periodubeleži značajan rast, po stopi od 5,75% godišnje. Rast potrošnje uslovljen jesupstituisanjem potrošnje sa ostalim vrstama mesa. Naime, živinsko meso ima najmanjucenu, u odnosu na ostale vrste mesa, i u uslovima niskog dohotka dolazi do promena ustrukturi potrošnje, u korist ove vrste mesa. Pored navedenih faktora potrošnja jeuslovljena i čitavim nizom činilaca od kojih su najznačajniji sledeći:

Relativno brza i jeftina proizvodnja, pa je tako brže prilagođavanje tražnjikupaca na tržištu,

Povoljan paritet cena u odnosu na ostale vrste mesa, Dobre nutritivne i dijetetske osobine mesa, Socio-ekonomski faktori i sl.

Prosečan stepen samosnabdevenosti iznosio je 81 indeksni poen, u svim godinamaanaliziranog perioda potrošnja je bila permanentno veća od proizvodnje. Prema tome, unarednom periodu, uz uslov da se zadrže ispoljeni trendovi kretanja, može se očekivatideficit ove vrste mesa na domaćem tržištu od oko 18 hiljada tona. Indeks

66

samosnabdevenosti u analitiranom periodu ima tendenciju, opadanja, što svakako nijedobro sa stanovišta uravnoteženja domaćeg tržišta ove vrste mesa.

-Ovčije meso – prosečna proizvodnja ovčijeg mesa iskazana po stanovniku,najmanja je u odnosu na ostale vrste mesa, te iznosi 2,5 kilograma, i beleži tendencijuznačajnog smanjenja po stopi od 5,35% godišnje. Uzrok opadanja proizvodnje rezultantaje niske domaće tražnje i izostanka izvoza značajnijih količina. Loša je i struktura klanjajer se još uvek kolje veliki broj jagnjadi u odnosu na ukupan broj zaklanih grla, kojaimaju i manju telesnu masu. Mala masa zaklanih grla utiče na proizvodnju mesa, iistovremeno poskupljuje ovu proizvodnju. Na smanjenje negativno su delovalimnogobrojni faktori, od kojih je najznačajnije pomenuti sledeće:

Izrazito otežani uslovi privređivanja (naročito u drugom delu posmatranogperioda),

Nedostatak jasne i dugoročne politike koja ima negativnog uticaja na celokupnustočarsku proizvodnju, a samam tima i na ovčarstvo,

Depresirane cene jagnjećeg i ovčijeg mesa, Izuzetno loši pariteti cena, koji su se kretali na štetu jagnjećeg i ovčijeg mesa, Niska kreditna sposobnost uzgajivača ovaca, Problemi vezani za otkupa jagnjadi i sl.

Potrošnja ove vrste mesa, takođe, je najmanja, u odnosu na ostale vrste, i iznosi 2,7kilograma. Ostvarena potrošnja, pak, veća je od evropskog proseka za 0,4 kilograma(FAO, 2000.). Kao i proizvodnja, i potrošnja obeležena je značajnom negativnomstopom promene od 4,23%. Opadanje potrošnje, kao i god ostalih vrsta mesa rezultantaje niskog dohotka potrošača, rezultanta je navika i tradicijom potrošača u ishrani. Ovavrsta mesa predstavlja visoko kvalitetnu namirnicu za ishranu ljudi. Ono sadrži biološkivisokovredne proteine, i veću količinu suve materije u odnosu na svinjsko i goveđemeso. Takođe, ima izuzetne dijetetske osobine i lako je svarljivo. Prosečan stepensamosnabdevenosti iznosio je 93 indeksna poena. U dve godine istraživanog periodaostvarena je identična proizvodnja i potrošnja, dok je u ostalim potrošnja veća odproizvodnje. Prema tome, u narednom periodu, može se očekivati deficit ove vrste mesana domaćem tržištu od nešto preko dve hiljade tona jagnjenjeg mesa. Indekssamosnabdevenosti u anali-ziranom periodu ima tendenciju, smanjenja, te se možeočekivati dalji debalans na tržištu. Prema tome, ako želimo izvoz jagnjećeg mesa, zakoji, objektivno, imamo najbolju perspektivu, potrebno je dinamizirati domaćuproizvodnju, kako bi zadovoljili, pre svega, domaće tržište, i ostvarili znalajnije tržišneviškove.

****

Dosadašnje mere u domenu agrarne politike, naravno, u sadejstvu sa ostalimsubjektivnim faktorima uticale su, na žalost, kontraproduktivno, odnosno, na globalnosmanjenje proizvodnje svih napred navedenih vrsta mesa, što predstavlja veomanegativnu karakteristiku.

67

Zaključak

⇒ Proizvodnja svih analiziranih vrsta mesa, osim svinjskog, ima tendenciju opadanja.Najintenzivniji pad beleži ovčije (jagnjeće) meso, za oko pet hiljada tona ugraničnim godinama istraživanja.

⇒ Sve vrste mesa, osim živinskog, imaju tendenciju opadanja potrošnje. Ovo jeuslovljeno niskim dohotkom potrošača, malom kupovnom moći i sl. Evidentno jeda dolazi do supstitucije u potrošnji, koje se ogleda u povećanju udela živinskogmesa, na uštrb, pre svega, goveđeg i ovčijeg (jagnjećeg) mesa.

⇒ Sve vrste mesa, osim svinjskog, imaju veću potrošnju od domaće proizvodnje,odnosno nedovoljan indeks samosna-bdevenosti. Najmanji indeks ima živinskomeso. Trend povećanja samosnabdevenosti imaju goveđe i svinjsko, dok živinsko ijagnjeće ima tendenciju opadanja samosnabde-venosti domaćeg tržišta.

⇒ Na žalost, nizak nivo potrošnje »pozitivno« je uticao da se ne iskaže drastičnijideficit mesa na domaćem tržištu, što svakako ima negativne posledice u uvozuodređenih količina mesa.

⇒ Državni organi trebalo bi da uvaže faktičko stanje na tržištu i da odgovarajućimstimulativnim merama učine ovu proizvodnju dohodovnijom, da bi se povećalaponuda mesa, kako bi bila dovoljna da se zadovolje, ionako skromne, potrebepotrošača.

LITERATURA:

BIROVLJEV, Jelena, TOMIĆ, R.,: “Menadžment u poljoprivredi”, Subotica, 1996.

BOŽIDAREVIĆ, Desanka, VLAHOVIĆ, B.,: “Isporučene količine goveda i svinja zaklanje vojvođanskom tržištu”, Zbornik radova: “Uzroci i posledice zaostajanja stočarskeproizvodnje u Vojvodini, Bečej, 1989.

VLAHOVIĆ, B. : Potrošnja poljoprivredno prehrambenih proizvoda u svetu i SRJugoslaviji, Budućnost, Novi Sad, 1999.

VLAHOVIĆ, B.,: “Međunarodno tržište stoke i mesa”, Beograd, 1997.

ĐOROVIĆ, M., TOMIN, A.,: “Tržište i promet poljopri-vredno-prehrambenihproizvoda”, Beograd, 1992.

KRALIK Gordana, NEDELjKOVIĆ, Lj., VARGA, C., RADOŠ, V.,: “Značajproizvodnje mesa, peradi i jaja”, Zbornik sa savetovanja “Kvalitet i standardizacija mesai stoke za klanje, peradi divljači i riba” Donji Milanovac, 1989.KRAJINOVIĆ, M., VLAHOVIĆ, B., ĆINKULOV, Mirjana, MATOVIĆ, Lj.,:“Proizvodnja i promet ovčijeg i jagnjećeg mesa u SR Jugoslaviji”, simpozijum ”Naučnadostignuća u stočarstvu”, Subotica, 1997.

SREĆKOVIĆ, A., NIKOLIĆ, M.,: “Stanje i perspektive proizvodnje svinja i svinjskogmesa u SFRJ do 1990. godine”, Zbornik radova “Kvalitet mesa i standardizacija”,Osijek, 1995.

68

SUPIĆ, B., MILOŠEVIĆ, N., ČOBIĆ, T.,: “Živinarstvo”, Novi Sad, 2000.

IVANOVIĆ, S., IVANOVIĆ, Dušanka, BOGAVAC, Violeta,: “Promet stočnihproizvoda na domaćem i međunarodnom tržištu” IV Kongres o hrani: “Stočarskaproizvodnja, prerada, kvalitet, promet, ekonomika i zaštita životne sredine”, Beograd,1995.

TOMIĆ, D., VLAHOVIĆ, B.,: “Obeležja proizvodnje i po-trošnje mesa u zemljamapodunavskog regiona”, Zbornik radova: Troškovi proizvodnje, ekonomski položajpoljoprivrede Jugo-slavija, Banja Vrujci, 1996.

STATISTIČKA DOKUMENTACIJA

1. FAO Quaterly bulletin of statistics, Rim, za odgovarajuće godine,2. FAO Food Balance Sheets, Rim, za odgovarajuće godine,3. Statistički godišnjak SR Jugoslavije, Savezni Zavod za Statistiku, Beograd, za

odgovarajuće godine.

SELFSUFFICIENCY DOMESTIC MARKET OF MEAT

Tomić, D., Vlahović, B.

SUMMARY

All the sort of meat have higher consumption than production. Trend of increasingselfsuffienty have beef and pigmeat, bat, poultry and sheep have of decreasingselfsufficiency. Governmental institution need to stimulate this production as profitabile,to increase supply of meat and satisfay very modest needs for domestic market.

Key words: Cattle breeding, production, consumption, meat, selfsufficiency.

69

UDK: 658.8:636 Originalni naučni rad Original scientific paper

TRŽIŠTE – LIMITIRAJUĆI ČINILAC RAZVOJA STOČARSTVA

VLAHOVIĆ, B., RADOJEVIĆ, V.26

IZVOD: Jedan od osnovnih faktora ekspanzije ukupne stočarske proizvodnje jesu stabilnitržišni uslovi privređivanja, sa jasno definisanom ulogom svih učesnika u proizvodnom iprometnom lancu. Ono podrazumeva razvijene odnose ponude i tražnje, na osnovu kojih bitrebalo da se formira cena za određene proizvode.Autori ukazuju na brojne negativne posledice neadekvatno organizovanog tržišta stočarskihproizvoda u našoj zemlji. Pre svega, ogledaju se u smanjenju prirasta, zatim isporuke stokeza klanje industrijskim kapacitetima, opadanju robnosti (tržišnosti) proizvodnje, smanjenomkorišćenju prerađivačkih (klaničnih) kapaciteta. Sve ovo utiče na smanjenu ponudu mesa,kako domaćem, tako i inostranom tržištu, relativno visokim maloprodajnim cenama i sl.Autori daju predloge koje mere treba preduzeti, sa tržišnog aspekta, koje će ići u prilogrevitalizaciji i razvoju stočarstva u našoj zemlji.

Ključne reči: Tržište, stočarstvo, isporuka, klanična industrija, robnost.

1. Značaj problema i cilj istraživanja

Sagledavanje problematike tržišta toke za klanje izuzetno je značajno, s obzirom nacelokupno stanje u ovoj, veoma važnoj, grani poljoprivrede. Značaj stočarskeproizvodnje ogleda se kako sa biološko-zootehničkog, tako i sa društveno-ekonomskogaspekta. Osnovni cilj istraživanja ovoga rada jeste da sagleda relevantne faktore kojiutiču na funkcionisanje tržišta osnovnih stočarskih proizvoda, odnosno da odgovori napitanje; da li je tržište limitirajući činilac razvoja stočarske proizvodnje u našoj zemlji.Naime, dosadašnje stanje u stočarstvu apsolutno ne zadovoljava, kako u pogledukvantiteta, tako i kvaliteta, pa se postavlja pitanje koji su to bitni uzroci, koji su dovelido ispoljenog, faktičnog stanja.

U radu se analiziraju prirast i isporuka stoke za klanje kapicetima klaničneindustrije, odnosno tržištu. Analizira se broj zaklane stoke u kapacitetima klaničneindustrije u društvenom vlasništvu, kao i njihova iskorišćenost. Na bazi toga cilj je da seukaže na dominantni karakter ove proizvodnje, kao i na osnovne probleme u ovomdomenu.

Zadatak rada je, pored ostalog, da kvantifikuje nastale promene, u istraživanomvremenskom periodu, kako bi se dobio uvid o tendencijama kretanja analiziranih pojava.Cilj je, takođe, da odgovori na pitanja kako povećati robnu proizvodnju, a samim tim iiskorišćenost kapaciteta industrije za klanje i preradu mesa, odnosno ponude mesaucelini.

26 Vlahović, dr Branislav, vanredni profesor, Poljoprivredni fakultet, Institut za ekonomikupoljoprivrede i sociologiju sela, Novi Sad.Radojević, mr Veljko, Poslovni sistem “BAG-DEKO”, Bačko Gradište.

70

2. Izvori podataka i metod rada

U realizaciji postavljenih ciljeva korišćeni su različiti izvori podataka. Osnovniizvor predstavljao je Statistički godišnjak SR Jugoslavije i odgovarajući statističkibilteni, za vremenski period od šest godina, tj. od 1995. do 2000. godine. Istraživanje jebazirano na metodi “istraživanja za stolom” (desk research), tj. na korišćenjuraspoloživih podataka. U toku istraživanja korišćene su su odgovarajuće matematičko-statističke metode koje se primenjuju u analizi vremenskih serija. Kretanje promenakvantifikovano je izračunavanjem stopa promena primenom funkcija sa najprilago-đenijim linijama trenda originalnim podacima. Robnost proizvodnje izračunavana je kaoodnos isporuke, odnosno tržnih viškova, na prirast pojedinih vrsta stoke iskazan u mesu.Robnost (tržišnost) predstavlja onu količinu stoke za klanje koja se kolje u industrijskimklanicama, odnosno ona koja je namenjena eksterno tržištu. Ostali deo predstavljanaturalnu proizvodnju (potrošnju). Određene pojave prikazane su u vidu tabela.

3. Rezultati istraživanja

Ponuda mesa tržištu uslovljena je kretanjem kako ukupnog prirasta tako i isporukekapacitetima klanične industrije. Analiza je vršena po pojedinim vrstama mesa.

-Goveđe meso – u posmatranom vremenskom periodu prosečan prirast goveda,iskazan u mesu iznosio je 234 hiljade tona, sa tendencijom značajnog pada po stopi od4,71%. Na smanjenje delovalo je više faktora od kojih se mogu izdvojiti sledeći:smanjena tražnja na domaćem tržištu, nemogućnost, odnosno veoma otežan izvoz,poremećeni pariteti cena i sl. Prirast stoke za klanje ima dominantan uticaj na kretanjeukupne ponude tržištu, odnosno klaničnoj industriji, te predstavlja bitan potencijalukupne proizvodnje mesa. Paralelno sa opadanjem prirasta zapaža se i značajnoopadanje isporuke grla za klanje kapacitetima klanične industrije. Ona se kreće po jošintenzivnijoj stopi pada, od 12,47%. Postavlja se pitanje zašto se značajno smanjujeisporuka, zašto proizvođači smanjuju broj grla u tovu, odnosno koji su razlozi ispoljenihnegativnih tendencija. Jedan od osnovnih razloga jeste da klanična industrija, zboghronične tekuće nelikvidnosti, nije bila u mogućnosti da odmah isplati proizvođače, poosnovu isporučenih grla za klanje, već je to činila sa kraćim ili dužim zaostatkom (15-60dana). Drugi, ili možda po značaju prvi, veoma bitan činilac jeste da proizvođači, popravilu nisu bili zadovoljni visinom otkupnih cena, te su se zbog toga opredeljivali ili zaproizvodnju za sopstvene potrebe, ili za prodaju raznim nakupcima i prekupcima, kojisu, po pravilu, nudili nešto nižu cenu, u odnosu na otkupnu, ali i odmah novac za otkup.Na taj način, oštećeni su kako proizvođači, tako i država, međutim, nije biloodgovarajućih mehanizama za ovo rešenje, jer je klanična industrija ostavljena sama dase dovija i da traži rešenje ovoga problema, dok je izostala odgovarajuća pomoć ipodrška države. Božidarević, Desanka i Vlahović (1989.) navode da su promeneisporučenih količina rezultanta promena proizvodnje, odnosno nastojanja proizvođača dase adaptiraju na nestabilne, često nepovoljne uslove za proizvodnju.

Rezultanta napred navedenih elemenata jeste veoma niska robnost ove proizvodnje,koja prosečno iznosi 12%. To govori da od ukupnog godišnjeg prirasta na tržište,odnosno u kapacitete klanične industrije dospevaju veoma male količine grla za klanje.

71

Ovo ima negativne posledice kako na iskorišćenost kapaciteta klanične industrije zaklanje goveda, koja iznosi svega 17%, a posredno i na ponudu goveđeg mesa, kakodomaćem, tako i međunarodnom tržištu. Naime, ako se zna da je izvoz mesa neophodan,onda se on mora realizovati isključivo iz klanične industrije, prevashodno one koja imaodgovarajuću izvoznu dozvolu verifikovanu od strane odgova-rajućih nadležnihmeđunarodnih institucija. U posmatranom periodu značajno opada kako broj zaklanihgrla, tako i iskorišćenost kapaciteta klanične industrije za klanje goveda. Niskaikorišćenost kapaciteta svakako nije ekonomski opravdana, jer su visoki troškovi pojednici proizvoda, što u krajnjoj liniji, dovodi do visokih troškova proizvodnje, a samimtim i do visoke cene na tržištu. U 2000. godini u odnosu na 1995 smanjen je brojzaklanih goveda za čitavih 100 hiljada grla. Kao posledica ovoga, pokrenut je postupakstečaja u niz veoma renomiranih i tradicionalnih proizvođača - »Čoka«, »Srem« Šid, »29Novembar«, Subotica i sl. Ovo dovodi do značajnih poremećaja na tržištu, sve veći brojgrla kolje se privatnom vlasništvu uz veoma niske higijensko-sanitarne i druge uslove.Na taj nači povećava se prodaja mesa »iz dvorišta«, što dovodi do povećanja rizika odepidemija i drugih bolesti. “Na razvoj industrije mesa veoma nepovoljan uticaj imala jeizgradnja nekontrolisano velikog broja malih komunalnih i privatnih objekata za klanje.Takvi objekti najčešće građevinski, tehnički, tehnološki i veterinarsko-sanitarnoneodgovarajući za higijenski bezbednu proizvodnju mesa, unosili su ozbiljan nered uinače nedovoljno organizovanu stočarsku proizvodnju i domaće tržište mesa i mesnihprerađevina” (Tadić, 1987.). Iz svega ovoga nameće se značajno i kompleksno pitanje,kako u istim uslovima privređeivanja (“tržišnom ambijentu”), društvene klanicezatvaraju svoja vrata za rad, a značajno se povećava broj i prerada u klanicama uisključivo privatnoj svojini.

Moramo podvući da mi ovde ne želimo da napadamo, niti branimo privatneproizvođače što smanjuju isporuku, odnosno robnost svoje proizvodnje, oni su biliprimorani na ovaj korak, i na taj način ekonomski se »brane« od nesređenih odnosa natržištu, za koje država nije adekvatno reagovala i ponudila odgovarajuća rešenja.

-Svinjsko meso – prirast svinja za klanje, iskazan u mesu, prosečno, iznosio je 499hiljada tona, uz prisutnu tendenciju opadanja po stopi od 1,13% (tabela 1.). Evidentno jeda je ona niža, u odnosu na ostale vrste mesa, jer je svinjsko meso najznačajnije u ishranidomaćih potrošača. Na ostvareni prirast bitno utiče, pored ostalog, i uzgojvisokokvalitetnih i specijalizovanih čistih rasa i hibrida, sa visokim genetskimpotencijalima proizvodnje. U posmatranom periodu isporuka svinja za klanjekapacitetima klanične industrije, takođe, značajno opada, još po izrazitijoj stopi od2,46%, u odnosu na prirast. Neregulisani odnosi u celokupnom repro lancu; izmeđuuzgajivača svinja, proizvođača stočne hrane, klanične industrije i sl, bitno su uticali naispoljeni trend kretanja. Smatramo da je potrebno poboljšati uslove selektivnogkreditiranja tova, proizvodnje priplodnog materijala, i sl., kako bi se ova proizvodnjapovećala.

Robnost proizvodnje je, takođe, na dosta niskom nivou i iznosi 17%. Ovo govori dase najveće količine svinja zakolju na gazdinstvima proizvođača, odnosno o vraćanju nanaturalni sistem proizvodnje, što je, praktično, suprotno trendovima u razvijenimzemljama sveta. Prema Raljiću (2000.) robnost svinja za klanje u SR Jugoslaviji uvremenskom periodu od 1991-1997. iznosila je 22%, sa tendencijom značajnog

72

smanjenja, dok je u posmatranom periodu, kako je konstatovano, ona još manja.Iskorišćenost kapaciteta klanične industrije za klanje svinja, prema raspoloživimpodacima iznosi 30%. Ovde se može otvoriti diskutabilno pitanje, da li su kapacitetipredimenzionirani, odnosno da li je investiciona politika u ovom domenu do sada dobrovođena. Ne ulazeći dublje u ovu problematiku, treba konstatovati da niska iskorišćenostkapaciteta ima uticaja na visinu tržišnih cena, jer se jadan deo fiksnih troškova»prevaljuje« po jedinici proizvoda, odnosno u krajnjoj liniji na potrošače. Kao i kodklanja goveda, i kod svinja u posmatranom periodu zapaža se značajno opadanjeiskorišćenosti kapaciteta klanične industrije po stopi od 11% godišnje. U posmatranomperiodu od svega šest godina broj zaklanih svinja u društvenim klanicama opao je za 134hiljade grla.

Tabela 1: Parametri ponude i robnosti mesaTable 1.: The parametres sendings and commodity goods of meat

(1995-2000.)Isporuka/sending Robnost/commodity

goodsvrsta mesa/sort of meat prosek average

000 tstopa promenerate of change %

prosekaverage

000 t

stopa promenerate of change %

goveđe/beef 27 -12,47 12 -8,44svinjsko/pig 84 -2,46 17 -1,86ovčije/sheep 1.1 -25,58 2.0 -20,59živinsko/poultry 3.5 -20,86 4.0 -19,41Izvor: Obračun na bazi SGJ, SZS, Beograd

-Ovčije meso – prirast ovaca, odnosno jagnjadi, iskazan u mesu, prosečno, iznosioje 51 hiljadu tona, što je daleko najmanje u odnosu na ostale analizirane vrste mesa.Evidentna je negativna tendencija kretanja, po stopi od 6,53% (tabela 1.), što jenajintenzivniji pad u odnosu na ostale. Isporuka jagnjadi za klanje tržištu, odnosnokapacitetima klanične industrije, takođe, značajno opada po stopi od 25,58%. Na ovo su,pre svega, uticali sledeći faktori:

Smanjen broj grla u tovu, Smanjen prirast ovaca (iskazan u mesu), Relativno loša i neadekvatna organizacija otkupa jagnjadi i ovaca, Veoma otežani uslovi izvoza jagnjadi na međunarodno tržište, Niske i neodgovarajuće otkupne cene za jagnjad i ovce, Neodgovarajući paritet cena u odnosu na inpute, i njegovo pogoršavanje na

štetu uzgoja jagnjadi i ovaca i sl.Kod ovčijeg mesa, problemi neodgovarajućeg funkcionisanja otkupa su još

egzaktiniji, i dolaze do izražaja. Naime, nema odgovarajuće motivacije proizvođača dajagnjad za klanje realizuju preko organizovanih prometnih kanala, tako da su oniprinuđeni da se dovijaju na razne načine. Može se konstatovati da u nas ne postojiorganizovano tržište otkupa jagnjadi i ovaca.

Robnost proizvodnje je, na bazi izrazito niskog otkupa, takođe, je na niskom nivoui iznosi svega dva posto. Ovo govori da se najveće količine jagnjadi zakolju na

73

gazdinstvima proizvođača. Iskorišćenost kapaciteta klanične industrije za klanjejagnjadi, iznosi svega pet posto, sa tendecijom izrazitog smanjenja (stopa 25,35%).Naime, u 2000. godini u kapacitetima klanične industrije zaklalo se svega 35 hiljadagrla, što je za oko 100 hiljada manje u odnosu na 1995. godinu. Na primer, projektovanikapacitet za klanje jagnjadi »Poljopromet« u Nišu iznosi 260 hiljada grla godišnje(Marković, 1995.).

- Živinsko meso – prirast živine, u ekvivalentu mesa iznosio je prosečno 107 hiljadatona, uz tendenciju smanjenja po stopi od 2,84% (tabela 1.). Ovo dosta iznenađuje, sobzirom na činjenicu da se jedino za ovom vrstom mesa povećava tražnja, odnosnopotrošnja. Isporuka živinskog mesa tržištu, kao i ostale vrste mesa, obeležena jeznačajnim smanjenjem, po stopi od 20,86% godišnje. Loša organizovanost ifunkcionisanje otkupa živine, predstavlja značajan problem, naime, zemljoradničkezadruge, i druge specijalizovane organizacije koje se bave otkupom, otkupljuju veomamale količine živine. Takođe, evidentno je odsustvo kreditiranja i ostalih odgovarajućihpodsticajnih mera ove proizvodnje.

Robnost proizvodnje je, na bazi izrazito niskog otkupa je, takođe, na niskom nivoui iznosi svega 3,2%. Ovo govori da je ova proizvodnja dominantno okrenuta kazadovoljenju potreba poljopri-vrednih gazdinstava, odnosno da prevashodno imanaturalni karakter. O iskorišćenosti kapaciteta klanične industrije za klanje živine, nemožemo dati odgovarajući komentar zbog nedostatka o broju zaklanih grla. Iako nepostoje egzaktni podaci, može se konstatovati da su kapaciteti predimenzionirani,odnosno da se oni ne koriste u dovoljnoj meri. Usled slabe iskorišćenosti rastu troškoviklanične industrije, a oni sa sobom povlače i visoke fiksne troškove (po jedinici), asamim tim i rast cena mesa i prerađevina na bazi živinskog mesa.

Zaključak Prirast svih analiziranih vrsta stoke, iskazan u mesu ispoljava tendenciju značajnog

opadanja. Najintenzivniji pad beleži ovčije (jagnjeće) meso. Isporuka stoke za klanje kod svih analiziranih kategorija, takođe, beleži pad, koji je

obeležen, čak značajnijim intenzitetom, u odnosu na pad prirasta stoke.Najznačajniji pad ispoljen je, takođe, kod ovčijeg mesa. Bez ekonomskemotivisanosti proizvođača ne može se povećati isporuka tržištu.

Robnost proizvodnje, svih vrsta mesa u našoj zemlji je na dosta niskom nivou.Najmanju robnost ima ovčije meso, što govori o pretežno naturalnom karakteru oveproizvodnje, a ne o ozbiljnijoj tržišnoj proizvodnji.

Opada broj zaklanih grla u instalisanim kapacitetaima klaničane industrije udruštvenom vlasništvu. Najintenzivnije smanjenje broja grla je jagnjadi za klanje.Istovremeno, raste broj zaklanih grla u neuslovnim objektima, što ima niznegativnih posledica.

Iskorišćenost kapaciteta klanične industrije je veoma niska, što ima negativneposledice, kako na ukupnu ponudu mesa tržištu, ali i na samo finansijsko poslovanjeistih.

Mehanizam otkupa stoke za klanje nije zadovoljavajući i uslovljen je kakonezainteresovašću proizvođača za povećanje robne proizvodnje i sl.

74

U uslovima niskog životnog standarda, i bez ozbiljnijeg izvoza, dakle bez rastatražnje, nema stabilnosti i intenziviranja stočarske proizvodnje u našoj zemlji. Te semože reći da tržište u pravom smislu te reči, predstavlja značajan limitirajući činilacrazvoja stočarstva u nas.

LITERATURA:BIROVLJEV, Jelena, TOMIĆ, R.,: “Menadžment u poljoprivredi”, Subotica, 1996.BOŽIDAREVIĆ, Desanka, VLAHOVIĆ, B.,: “Isporučene količine goveda i svinja zaklanje vojvođanskom tržištu”, Zbornik radova: “Uzroci i posledice zaostajanja stočarskeproizvodnje u Vojvodini, Bečej, 1989.VLAHOVIĆ, B.,: “Međunarodno tržište stoke i mesa”, Beograd, 1997.ĐOROVIĆ, M., TOMIN, A.,: “Tržište i promet poljoprivredno-prehrambenihproizvoda”, Beograd, 1992.IVANOVIĆ, S., IVANOVIĆ, Dušanka, BOGAVAC, Violeta,: “Promet stočnihproizvoda na domaćem i međunarodnom tržištu” IV Kongres o hrani: “Stočarskaproizvodnja, prerada, kvalitet, promet, ekonomika i zaštita životne sredine”, Beograd,1995.MARKO, J., BOŽIDAREVIĆ, Desanka, OBRENOVIĆ, D., JOVANOVIĆ, M.,:“Stočarstvo SAP Vojvodine”, Novi Sad, 1976.MARKOVIĆ, P.,”Agrarni razvoj Jugoslavije”, Beograd, 1995.PETROVIĆ, Lj., REDE, R., RADOVANOVIĆ, R., MIŠKOVIĆ, Đ., OKANOVIĆ, Đ.,ANIČIĆ, V.,: “Stanje i perspektive prerade svinjskog, goveđeg i ovčijeg mesa”, IVKongres o hrani: “Stočarska proizvodnja, prerada, kvalitet, promet, ekonomika i zaštitaživotne sredine”, Beograd, 1995.RALjIĆ, D., “Tržište svinjskog mesa u Jugoslaviji”, Magistarski rad, Novi Sad, 2000.TADIĆ, R., SREĆKOVIĆ, A.,: “Hrana i razvoj”, Beograd, 1987.

MARKET – BARRIER OF FASTER CATTLE BREEDING

Vlahović, B., Radojević, V.

SUMMARY

In this paper atthors are point many negative consequences inadequate to organizedmarket of cattle breeding products in our country. Besides it’s manifested in decreasingof meat growth, than sending cattle for meat industry, declining meat production formarket ect.

Those factors has strong influence to decreasing supply of meat at domestic andforeighn trade, high level of the retail price etc. By the end of paper authors are emphasisconcrete measures from market aspects for revitalization and faster development ofcattle production in our country.

Key words: market, cattle breeding, sending, commodity goods.

75

UDK: 636 (497.11)+(497.16) Originalni naučni rad Original scientific paper

TENDENCIJE RAZVOJA I PROIZVODNO - EKONOMSKEKARAKTERISTIKE STOČARSTVA JUGOSLAVIJE

CERANIĆ S., MALETIĆ RADOJKA , MILIVOJČEVIĆ D.27

IZVOD: Stočarstvo predstavlja veoma složenu oblast poljoprivredne proizvodnje,čiji je napredak uslovljen sinhronizovanim razvitkom po pojedinim granama.Njena analiza omogućava da se ustanovi u kojoj meri treba preduzimati određenemere unapređenja proizvodnje po granama stočarstva u skladu sa potencijalnimmogućnostima, kako bi se razvoj usklađivao sa rastućom tražnjom za stočarskimproizvodima i potrebom formiranja strukture poljoprivredne proizvodnje sa većimučešćem intenzivnih proizvodnji.Razvoj stočarske proizvodnje odvija se nelinearnopo pojedinim granama. Neravnomerno kretanje je posledica ne samo opštihuslova za razvoj stočarske proizvodnje nego i strukturnim promenama u tražnji zastočarskim proizvodima.

Ključne reči: stočarstvo, razvoj, stočarski proizvodi.

UVOD: Značaj stočarstva opredeljen je ekonomskim zahtevima dugoročnograzvoja privrede. Stočarstvo predstavlja strategijsku granu unapređenja i razvojapoljoprivredne proizvodnje, te je njegov značaj višestruk. Intenzivan ekonomski razvoj,politika podizanja životnog standarda i poboljšanje kvaliteta ishrane stanovništva kao irazvoj izvozne orijentacije privrede trebalo bi da dovede do porasta ukupne tražnje zastočarskim proizvodima. Raznovrsnost prirodnih uslova po pojedinim delovima zemlje irazlike u pogledu načina stočarenja i proizvodno-ekonomskih karakteristika stočarstvapokazuju da se teritorijalnoj komponenti razvoja proizvodnje mora posvetiti veća pažnjaradi postizanja optimalnih proizvodno-ekonomskih rezultata i usklađenijeg regionalnogprivrednog razvoja.

Osnovne komponente formiranja stočarske proizvodnje

Brojno stanje stoke i produktivnost stoke čine dve osnovne kvantitativnekomponente formiranja stočarske proizvodnje. One su međusobno tesno povezane, ali jenjihov relativan značaj različit tokom razvojnog procesa.

Razvojne tendencije u svinjarstvu

U SR Jugoslaviji brojno stanje svinja varira po godinama, što je rezultat dejstvabrojnih činilaca na ovu proizvodnju. Obzirom na relativno kratak period obnove stada to

27 Dr SLOBODAN CERANIĆ, van. prof., Dr RADOJKA MALETIĆ, docent, Poljoprivrednifakultet Zemun; dipl. ing. DRAGAN MILIVOJČEVIĆ, Poljoprivredna korporacija “Beograd”AD.

76

se brojno stanje svinja iz godine u godinu menja. Broj svinja od početka 1970 godine(3273.000) beleži tendenciju stalnog porasta do 1987 (5142.000), a potom se uočavasmanjenje fonda do 1994 godine (3670.000). Tada je broj svinja bio gotovo na nivoubroja sa početka posmatranog perioda (1970 godina). U posmatranom vremenskomperiodu (1970-1999. godine) povećan je broj svinja u proseku za 12%, a proizvodnjamesa je povećana za 24,47%. Danas se beleži blaga tendencija porasta broja svinja.

Uvođenje sankcija i smanjenje tržišta otežalo je ili potpuno onemogućilo input-output tokove prometa stoke i stočnih proizvoda, što je rezultiralo oscilacijama uproizvodnji svinja i mesa. Ako u ova razmatranja uvedemo podatke o površinamaoranica, livada i pašnjaka tada se dobijaju rezultati koji su iskazani u tab. 1.

Međutim, broj svinja prema površini, kao i proizvodnja mesa po grlu imajutendenciju porasta. To ukazuje na zastupljenost intenzivnijeg načina gajenja svinja, naporast produktivnosti ali i na promenu njihovog rasnog sastava u korist gajenja mesnatihrasa. Podaci iz stručne literature govore da je danas u SRJ oko 850.000 krmača isuprasnih nazimica (pretežno na individualnim farmama–preko 85%) koje predstavljajuplemenite rase svinja i njihove meleze.

Kod razvijenih zemalja, sa dohotkom od preko 3.000 USD po stanovniku, učešćedžula animalnog porekla iznosi 38-46% u dnevnoj potrošnji džula, dok se učešćestočarske proizvodnje kreće 62-84% u strukturi finalne poljoprivredne proizvodnje.

Tab. 1. Kretanje broja svinja, proizvodnje mesa, površine i stanovništva u SRJTab. 1.Trends in the number of pigs, meat production, area and population in Yu

Broj svinja–Pig no. (000 )

Površina –Arable land(000 ha)

IndexGodina

Year∅

UkupnoTotal

GodineYear∅

ProizvodnjamesaMeat

production (000 t)

OranicaPlowed

field

Liv. i paš.Meadows

andpastures

Br. svinjaPig no.

1970=100%

Proiz. mesaMeat production

1970=100%

1970-74 3882 760 196 3832 1626 118,64 103,701975-79 4580 878 232 3764 1636 139,93 122,751980-84 5012 893 270 3712 1658 153,13 142,861985-89 4838 887 287 3678 1670 147,82 151,851990-94 4038 841 258 3669 1672 123,37 136,511995-99 4228 868 284 3659 1680 129,18 150,26

Izvor : Statistički godišnjak Jugoslavije, 1971-2000.Source: Statistical yearbook of Yugoslavia, 1971-2000.

No i pored toga što proizvodnja mesa ima tendenciju rasta ona i dalje znatnozaostaje za proizvodnjom u zemljama Evrope. Tako je proizvodnja, odnosno potrošnjamesa po stanovniku (27 kg) i nekoliko puta manja od proizvodnje u drugim evropskimzemljama. Npr. u Nemačkoj 58 kg po stanovniku troši svinjskog mesa, kg Mađarskoj 40kg.

77

Tab. 2. Neki pokazatelji razvoja svinjarstva u SRJTab. 2. Some indices of pig breeding development in Yugoslavia

Br. svinja na 100 haPig no./100 ha

Proizvodnja mesa (kg)Meat production (kg)

Po ha / per hectareOranicaPlowed

field

Livada ipašnjaka

Meadows andpastures

UkupnoTotal

(000 t)

Po grluPer animal

Postanovni-kuPer capita

OranicaPlowed

field

Liv. i pašnjakaMeadows and

pastures1970-74 101,3 238,7 196 50,5 21,84 51,15 120,541975-79 121,7 280,0 232 50,6 25,85 61,64 141,811980-84 135,0 302,3 270 53,9 27,28 72,73 162,851985-89 131,5 289,7 287 59,3 29,00 78,03 171,861990-94 110,1 241,5 258 63,9 24,82 70,32 154,311995-99 115,6 251,7 284 67,2 27,32 77,62 169,05

Razvojne tendencije u govedarstvu

Po ekonomskom značaju u SR Jugoslaviji govedarstvo zauzima jedno od vodećihmesta u stočarstvu. U ukupnoj vrednosti proizvodnje stočarstva vrednost govedarstvaučestvuje sa 46%. Razvijenost govedarstva je jedan od glavnih pokazatelja razvijenostiukupne poljoprivrede jedne zemlje.

U SR Jugoslaviji u periodu od 1970.-1999 godine broj goveda se smanjuje pogodišnjoj stopi od 8% i više. Najveći broj je zabeležen 1975 godine (2649.000) a potomnaredne dve decenije ima tendenciju pada. U 1995. god. uočen je blag porast (1777.000)goveda u odnosu na prethodne godine. Međutim, danas broj goveda u stočnom fondu jeza 17% manji nego pre tri decenije, (1970. godine), tab. 3. Krave i steone junice imajunajveću zastupljenost u strukturi kategorije goveda (oko 61%).

Zadnjih trideset godina značajno je izmenjen i rasni sastav goveda u cilju uvođenjaintenzivnijih i produktivnijih rasa. Danas preko 70% stočnog fonda čine govedaproduktivnije rase, dok na primitivne rase i meleze otpada manje od 30%.

Tab. 3. Kretanje broja goveda, proizvodnje mesa i mleka u SRJTab. 3. Trends in the number of cattle, meat and milk production in Yugoslavia

Broj goveda – Cattle no.(000)

Ukupnaproizvodnja

Total productionIndexGodine

Year∅ Ukupno

TotalKrave i

steo. jun.Cows and

heifers

MuzareMilking

cows

Mesa (000 t)Meat

Mleka(000 l)Milk

Br. goveda1970=100%No. of cattle

Proiz. mesa1970=100%

Meatproduction

Proiz. mleka1970=100%

Milkproduction

1970-74 2297 1178 952988 133 1143058 106,99 114,66 124,101975-79 2487 1355 1136590 169 1613160 115,84 145,69 175,141980-84 2360 1276 1088360 162 1781393 109,92 139,66 193,101985-89 2142 1197 1044038 151 1835053 99,77 130,17 199,231990-94 1826 1078 941709 138 1674709 85,05 118,96 181,821995-99 1760 1065 952399 124 1845168 81,98 106,90 200,33

Izvor: Statistički godišnjak Jugoslavije, 1971-2000. Source: Statistical yearbook of Yugoslavia, 1971-2000.

78

Tab. 4. Neki pokazatelji razvoja govedarstva u SRJTab. 4. Some indices of cattle breeding development in Yugoslavia

Broj goveda na100 ha

Cattle no./100 ha

Proizvodnja mesa (kg)Meat production

Proizvodnja mleka (lit)Milk production

Po ha – Per ha Po ha – per haGodine∅

Year

OranicaPlowed

field

Livade ipašnj.

Meadowand past

Po grluPer

animal

Postanov.

Percapita

OranicaPlowed

field

Liv i pašMeadowand past.

Po kravimuzari

Per milk.cow

Postanov.

Percapita

OranicaPlowed

field

Liv i pašMeadowand past.

1970-74 59,94 141,27 57,90 14,82 34,71 81,80 1194 127,34 298,29 702,991975-79 66,07 152,02 67,95 18,83 44,90 103,30 1421 179,72 428,58 986,041980-84 63,58 142,34 68,64 16,37 43,64 97,71 1637 179,98 479,90 1074,421985-89 58,24 128,26 70,49 15,26 41,05 90,42 1758 185,40 498,93 1098,831990-94 49,77 109,21 75,58 13,28 37,61 92,54 1779 161,12 456,45 1001,621995-99 48,10 104,76 70,45 11,93 33,89 73,81 1933 177,52 504,28 1098,31

Prema statističkim podacima ukupna proizvodnja mleka u SR Jugoslaviji imatendenciju porasta od 1970. do 1987. godine, a potom pad do 1994. od kada ponovoraste po godišnjoj stopi od 7,12 %. Danas prosečna mlečnost po kravi (društveni i indi-vidualni sektor) iznosi oko 2000 litara, što znatno zaostaje za prinosom mleka u drugimevropskim zemljama, u Francuskoj (4500 l),Holandiji (6700 l) itd.

Proizvodnja mleka po stanovniku u SR Jugoslaviji iznosi oko 180 litara.Proizvodnja mleka po hektaru oranica (oko 500 litara) znatno zaostaje za istom u drugimevropskim zemljama, tako u Francuskoj proizvodnja mleka po ha površine oranica iznosioko 900 kg, u Holandiji 5700 kg itd. Proizvodnja goveđeg mesa bila je najveća u perioduod 1982.-85. godine (oko 170.000 t) posle čega već dvadeset godina ima tendencijustalnog opadanja, posebno zadnjih deset godina, sa godišnjom stopom iznad 10%, što sepoklapa sa periodom ekonomskih sankcija i izolacije u kojoj se nalazila SRJ.

Proizvodnja goveđeg mesa po stanovniku (oko 12 kg), a time i potrošnja (obziromda ne uvozimo) zaostaje za nivoom potrošnje u razvijenijim zemljama. Tako Švajcarskatroši 30 kg, Francuska 32 kg itd. Po ha oranica proizvodnja goveđeg mesa u SRJposlednje tri decenije ima negativan trend. U poslednjem petogodištu iznosi oko 33 kg,dok je ista proizvodnja u Danskoj 75 kg ili Holandiji preko 700 kg.

Razvojne tendencije u ovčarstvu

Gajenje ovaca se uglavnom vezuje za prirodne izvore hrane, livade i pašnjake, te serejoni ovaca poklapaju sa rejonima livada i pašnjaka. Danas do 75% ukupnog fondaovaca SR Jugoslavije nalazi se u brdsko-planinskim krajevima. Broj ovaca u zadnjihnekoliko decenija se stalno smanjuje, gotovo da je prepolovljen u odnosu na stanje pre 4decenije. Sve veća tražnja za ratarskim i industrijskim kulturama nametnula je potrebuširenja obradivih površina na teret livada i pašnjaka. To je uslovilo promenu strukture nesamo biljne već i stočarske proizvodnje. Tako se širila govedarsko-svinjarskaproizvodnja, koja se intezivirala na oraničnoj površini, na račun potiskivanja ovčarstva.

79

Tab. 5. Kretanje broja ovaca, proizvodnje mesa i mleka u SRJTab. 5. Trends in the number of sheep, meat and milk production in Yugoslavia

Broj ovaca (000)Sheep no.

Ukupna proizvodnjaTotal production

IndexGodine

Year Ukupno

Total

Ovce zapriplod

Breeding ewes

Mesa(000 t)Meat

Mleka(000 l)Milk

Vune(t)

Wool

Br. ovaca1970=100%Sheep no.

Proizv. mesa1970=100%

Meat production

Proizvod. mleka1970=100%

Milk production

1970-74 3283 2463 19,4 64663 4809 92,06 97,00 92,901975-79 2833 2098 22,6 56039 4689 79,44 113,00 80,511980-84 2616 1920 24,6 49664 3902 73,36 1213,00 71,351985-89 2637 1957 27,0 49446 4019 73,95 135,00 71,041990-94 2363 1764 24,2 39300 3401 66,26 121,00 56,461995-99 2147 1610 24,0 34707 3054 60,21 120,00 49,86

Izvor : Statistički godišnjak Jugoslavije, 1971-2000. Source: Statistical yearbook of Yugoslavia, 1971-2000.

Zadnjih desetak godina uočava se izvesna stabilizacija. Broj ovaca se održavapribližno na nivou od oko 2100-2200 (000) grla. Posebno treba istaći činjenicu da oko95% fonda ovaca nalazi se na privatnim farmama. Uprkos smanjenju broja ovacaproizvodnja ovčijeg mesa je do 1990 godine imala tendenciju porasta i do 45%. U vremesankcija dolazi do smanjenja ukupne proizvodnje mesa. Zadnjih godina, sa prosečnomstopom od 4%, beleži se blagi uzlazni tok proizvodnje ovčijeg mesa po grlu. To ukazujena prisustvo inte-nzivnijeg gajenja ovaca, pre svega na izmeni rasnog sastava u pravcuuvođenja produktivnijih rasa. Danas, proizvodnja mesa po grlu je nešto iznad 11 kg.

Smanjenje fonda ovaca u zemlji prati promenu proizvodnje ovčijeg mleka iz godineu godinu, tako da se danas ukupna produkcija mleka (31.947 hilj. litara) prepolovila uodnosu na period pre tri decenije (69.603 hilj. litara), dok je proizvodnja po ovci rasla do1992 godine, kada najpre stagnira a potom blago opada.

Tab. 6. Neki pokazatelji razvoja ovčarstva u SRJTab. 6. Some indices of sheep breeding development in Yugoslavia

Broj ovaca naSheep no. per

Proizvodnja mesa (kg)Meat production

Proizvodnja mleka (lit)Milk production

100 ha Po ha – per ha Po ha – per haGodine∅

YearOranicaPlowedfields

Livada ipašnjakaMeadowsand past.

100stanov.

100inhabi-tants

Po grluPer

animal

Postanov.

Percapita

OranicaPlowedfields

Livada ipašnjakaMeadowsand past.

PoovciPer

sheep

Postanov.

Percapita

OranicaPlowedfields

Livada ipašnjakaMeadowsand past.

1970-74 85,67 201,91 36,57 5,90 2,16 5,06 11,93 35,0 7,20 16,87 39,771975-79 75,26 173,17 31,56 7,98 2,52 6,00 13,81 39,4 6,24 14,89 34,251980-84 70,47 157,78 26,43 9,40 2,48 6,63 14,84 42,0 5,02 13,38 29,951985-89 71,70 157,90 26,64 10,24 2,73 7,34 16,17 44,0 5,00 13,44 29,611990-94 64,40 141,33 22,73 10,24 2,33 6,60 14,47 43,8 3,78 10,71 23,501995-99 58,68 127,80 20,66 11,18 2,31 6,56 14,28 44,5 3,34 9,48 20,66

80

U SR Jugoslaviji proizvodnja vune ima negativan trend, sa prosečnom godišnjomstopom od –27,48%. Najveće smanjenje je bilo između 1975. i 1985. godine (24%).Prosečna proizvodnja vune po ovci je porasla u poslednjih 30 godina oko 13% što jerezultat poboljšanog genetskog potencijala, ali i boljih uslova držanja i ishrane ovaca.

Zaključak

Jugoslavija spada među evropske zemlje koje po svojim prirodnim uslovima ipotencijalima imaju sva obeležja karakteristična za tipičnu stočarsku zemlju. Našazemlja je ostvarila vidan napredak u razvoju stočarske proizvodnje u posleratnomperiodu. Međutim, to nije bilo dovoljno da se bitnije izmeni i poboljša njen položaj ustočarstvu Evrope.

U pogledu ostvarene proizvodnje stočarskih proizvoda na 100 stanovnika,Jugoslavija znatno zaostaje za mnogim evropskim zemljama. Nivo razvijenosti iproduktivnosti nije srazmeran prirodnim potencijalima, mogućnostima i potrebamastabilnog i digoročnog uključivanja Jugoslavije u podmirivanju svetske tražnje zastočarskim proizvodima.

LITERATURA:

HADŽIVUKOVIĆ, S.: Statistički metodi. Drugo prošireno izdanje. Poljoprivrednifakultet. Novi Sad. 1991.KRSTIĆ, B., LUČIĆ, Đ.: Organizacija i ekonomika proizvodnje i prerade stočnihproizvoda. Poljoprivredni fakultet. Novi Sad. 2000.

DEVELOPMENT TRENDS AND PRODUCTION AND ECONOMICPROPERTIES OF ANIMAL HUSBANDRY IN YUGOSLAVIA

Ceranić, S., Maletić, Radojka, Milivojčević, D.

SUMMARY

The analysis of development trends according to branches offers the opportunityfor undertaking measures contributing to production enhancement of some branchesconsidering the available potential resources as well. This would contribute toharmonization of development and the increasing needs for produces of animal originand the need to develop the agricultural production structure including a greater share ofintensive production.

Key words: livestock, development, animal husbandry.

81

UDK: 636 : 631.11 Originalni naučni rad Original scientific paper

PROIZVODNI REZULTATI U STOČARSTVU

ČOBANOVIĆ, KATARINA, MILIĆ, D.28

IZVOD: Procesi tranzicije u jugoslovenskoj poljoprivredi uslovljavajutransformaciju aktera u poljoprivrednoj proizvodnji. Poljoprivredna proizvodnja unas odvija se u uslovima postojanja dva osnovna nosioca proizvodnje, tj.postojanja poljoprivrednih preduzeća i zemljoradničkih zadruga (društvenapoljoprivreda) i postojanja individualnih poljoprivrednih gazdinstava (privatnapoljoprivreda). Rad se odnosi na ispitivanje stanja i perspektiva u stočarskojproizvodnji SR Jugoslavije. Pri tome se ispituju važniji indikatori stočarskeproizvodnje društvenog i privatnog sektora kao što su: ukupan prirast goveda,svinja, ovaca i živine i ukupna proizvodnja mesa, mleka i jaja. Ispitivanje jezasnovano na vremenskim serijama publikovanih statističkih podataka.

Ključne reči: Linije stočarske proizvodnje, tendencije razvoja, poljoprivrednapreduzeća i zemljoradničke zadruge, individualna gazdinstva

UVOD: Promene u poljoprivrednoj strukturi SR Jugoslavije, koje se odvijajuposlednjih dvadesetak godina XX veka, praćene su intenzivnim tranformacijamapoljoprivrednih preduzeća, zemljoradničkih zadruga, kao i individualnih gazdinstava.Paralelno sa promenama poljoprivredne strukture i koncentracije sredstava zaproizvodnju dolazi i do promena ostvarenih proizvodnih rezultata (Milić i sar., 1993;Pejanović, 1998; Čobanović i sar., 1999). Polazeći od pretpostavke da procesi tranzicijeu poljoprivredi SR Jugoslavije uslovljavaju i transformaciju nosilaca poljorpivredneproizvodnje, u radu se analiziraju ostvareni rezultati u stočarskoj proizvodnjipoljoprivrednih preduzeća i zemljoradničkih zadruga, kao i individualnih gazdinstava.Osim toga, ispituju se i rezultati ukupne ostvarene proizvodnje društvene i individualnepoljoprivrede. Cilj rada je da se statističkom analizom važnijih linija stočarskeproizvodnje prikaže stanje i perspektive u stočarskoj proizvodnji SR Jugoslavije saaspekta svojinskih odnosa. Ispitivanje se odnosi na ukupan prirast goveda, svinja, ovacai živine i proizvodnju mesa, kravljeg mleka i jaja. Ispitivanje je zasnovano navremenskim serijama publikovanih statističkih podataka o ostvarenim proizvodnimrezultatima stočarske proizvodnje društvene i individualne poljoprivrede SR Jugoslavijei odnosi se na vremensko razdoblje 1980-1998. godine.

Dinamika i karakter ostvarenih proizvodnih rezultata u stočarstvu analizirani suprimenom odgovarajućeg modela krivolinijskog trenda. Na osnovu modelaeksponencijalnog trenda analizirane su prosečne stope godišnje promene pojavaposmatranih po potperiodima.

28 Dr Katarina Čobanović, redovni profesor, dr Dušan Milić, redovni profesor, Institut zaekonomiku poljoprivrede i sociologiju sela, Novi Sad

82

Dobijeni rezultati analize treba da ukažu na moguće perspektive daljeg razvoja ustočarskoj proizvodnji, kao i na postojanje eventualnih paralela ili disproporcija izmeđudruštvene i individualne poljoprivrede SR Jugoslavije.

Rezultati istraživanja

Najznačajnije linije stočarske proizvodnje: goveda, svinje, ovce i živina (iskazano uukupnom prirastu) društvenog i privatnog sektora SR Jugoslavije karakteriše vrloneujednačeni ritam razvoja u posmatranom vremenskom razdoblju (1980-1998).

Prosečno učešće poljoprivrednih preduzeća i zemljoradničkih zadruga uproizvodnji goveda (14,4%) je, u posmatranom vremenskom razdoblju, za oko 6 putamanje u odnosu na individualna gazdinstva (85,6%).

Ukupan prirast goveda u posmatranom vremenskom razdoblju pokazuje izrazitutendenciju opadanja, što ilustruje vrednost prosečne godišnje stope promene (-2,41%).

U proizvodnji goveda drutšvenog sektora (poljoprivredna preduzeća izemljoradničke zadruge) uočavaju se dva karakteristična potperioda i to: potperiodporasta proizvodnje (1980-1989), sa rastućom prosečnom godišnjom stopom promene(3,86%) i potperiod izrazitog opadanja proizvodnje (1990-1998), koji karakterišegodišnja stopa promene od –15,8%. Nepovoljne tendencije u proizvodnji goveda ovogsektora ilustruje i izrazito niska vrednost indeksa proizvodnje (37,7) pri upoređenju1998. sa 1980. godinom.

U govedarskoj proizvodnji koja se odnosi na individualna gazdinstva, takođe, seuočavaju dva potperioda i to: potperiod opadanja proizvodnje (1980-1991), kojikarakteriše godišnja stopa promene od –3,26% i potperiod porasta proizvodnje (1992-1998), koji je praćen godišnjom stopom promene od 1,22%. Indeks promene govedarskeproizvodnje u 1998. godini u odnosu na 1980. godinu je 78,8.

Prosečno učešće proizvodnje svinja, u posmatranom vremenskom razdoblju,društvene poljoprivrede je 23,2% u odnosu na ukupnu proizvodnju, dok je istovremenoučešće individualnih gazdinstava 76,8%.

Proizvodnju svinja (oba sektora vlasništva), iskazanu u ukupnom prirastu, u SRJugoslaviji u posmatranom vremenskom razdoblju, karakterišu tri potperioda i to:potperiod blagog porasta proizvodnje (1980-1986) praćen godišnjom stopom promeneod 0,76%; potperiod pada proizvodnje (1987-1993) (stopa: -4,87%) i potperiod porasta(1994-1998) (stopa: 1,37%). Tendencije porasta i opadanja ukupne proizvodnje svinjaposledica su opadajućih i rastućih tendencija ispoljenih kod društvenih poljoprivrednihgazdinstava i individualnih gazdinstava.

Za proizvodnju svinja poljoprivrednih preduzeća i zemljoradničkih zadrugakarakterističan je potperiod (1992-1998). To je potperiod izrazitog pada proizvodnje(iskazane u ukupnom prirastu) sa godišnjom stopom promene od -4,64%. Pri tome jeindeks proizvodnje (1998/1980) 87,2. Vremenska zavisnost u proizvodnji svinja ovogsektora praćena je koeficijentom korelacije sa negativnim predznakom, koji ne pokazujestatističku značajnost.

Proizvodnju svinja individualnih gazdinstava karakteriše potperiod opadajućetendencije (1980-1991) (godišnja stopa promene je: –2,55%) i potperiod porastaproizvodnje (1992-1998) (stopa godišnje promene je: 3,98%). Međutim, apsolutni nivoproizvodnje svinja u potperiodu (1992-1998), iako je sa rastućom tendencijom, je niži u

83

odnosu na nivo proizvodnje u prvom potperiodu. Izrazito varijabilnu proizvodnju svinjaindividualnih gazdinstava SR Jugoslavije ilustruje i grafička predstava za koju jekarakterističan model krivolinijskog trenda. Vremenska zavisnost u proizvodnji svinjaindividualnih gazdinstava praćena je značajnim negativnim korelacionim koeficijentom.

Prosečno učešće proizvodnje ovaca u posmatranom vremenskom razdobljudruštvene poljoprivrede je svega oko 2% u odnosu na ukupnu proizvodnju, dok jeistovremeno učešće individualnog sektora blizu 98%.

U proizvodnji ovaca društvene i individualne poljoprivrede, takođe, se uočavajudva potperioda i to: potperiod porasta proizvodnje (1980-1989) i potperiod opadanjaproizvodnje (1990-1998). Potperiod porasta i opadanja proizvodnje ovaca naročito jenaglašen ako se ova proizvodnja prati po sektorima vlasništva. Tako je u slučajupoljoprivrednih preduzeća i zadruga prvi potperiod praćen znatno višom godišnjomstopom porasta (9,55%), nego u slučaju individualnih gazdinstava (0,98%). Potperiodopadanja proizvodnje u slučaju društvene poljoprivrede praćen je znatno višom stopompromene (-9,26%) nego što je to slučaj sa individualnim gazdinstvima (-1,29%).Vremenska zavisnost u proizvodnji ovaca individualnih gazdinstava praćena jeznačajnim negativnim korelacionim koeficijentom, dok u slučaju poljoprivrednihpreduzeća i zemljoradničkih zadruga koeficijent korelacije nije statistički značajan.

Prosečno učešće proizvodnje živine društvene poljoprivrede u odnosu na ukupnuproizvodnju je 25,4%, dok je istovremeno učešće individualnih gazdinstava 74,6%.

Ukupnu proizvodnju živine, iskazanu u ukupnom prirastu, karakterišu značajnegodišnje oscilacije, značajna vremenska zavisnost i opadajuća godišnja stopa promene (-2,04%).

Za proizvodnju živine poljoprivrednih preduzeća i zemljoradničkih zadrugakarakteristična su dva potperioda. Prvi potperiod (1980-1991) je period značajnogporasta proizvodnje živine, praćen rastućom godišnjom stopom promene od 15,21%.Drugi potperiod (1992-1998) je period opadanja ove proizvodnje, koji karakterišeopadajuća godišnja stopa promene (-7,45%) i koeficijent korelacije sa negativnimpredznakom koji ne pokazuje statističku značajnost.

Proizvodnju živine individualnih gazdinstava karakteriše tendencija opadanja oveproizvodnje. Karakterističan je potperiod (1980-1993) godina, koji je praćen godišnjomstopom promene od –3,26%. Potperiod (1994-1998) godina je period blagog porasta oveproizvodnje, iako je apsolutni iznos proizvodnje živine znatno niži u odnosu naprethodni potperiod. Ovo ilustruje vrednost indeksa (66,8) pri poređenju proseka (1994-1998) sa prosekom (1980-1993), koja je znatno manja od 100. Vremenska zavisnostproizvodnje živine individualnih gazdinstava praćena je statistički značajnom vrednošćukoeficijenta negativne korelacije, što je pokazatelj opšte tendencije opadanja proizvodnježivine u analiziranom devetnaestogodišnjem razdoblju.

Ukupnu proizvodnju mesa u SR Jugoslaviji karakteriše opadajuća godišnja stopapromene (-1,50%) i statistički značajna vrednost koeficijenta negativne korelacije, što suindikatori nepovoljnih tendencija u ovoj proizvodnji. U prilog ovome navodi se ipodatak da su pojedine proizvodnje praćene opadajućom godišnjom stopom promene ito: proizvodnja goveđeg mesa (-1,80%), proizvodnja svinjskog mesa (-1,50%),proizvodnja živinskog mesa (-2,20%) i proizvodnja ovčijeg mesa (-0,30%).

84

Tabela 1. Pokazatelji stočarske proizvodnje SR Jugoslavije (1980-1998)Table 1. Indicators of livestock production in FRYugoslavia (1980-1998)

Ukupan prirast (t)

Total increase of livestock, tons

UkupnoTotal

Poljoprivredna preduzeća i zemljoradničkezadruge

Agricultural enterprisesand cooperatives

Individualna gazdinstvaPrivate holdings

GOVEDA (CATTLE)Prosek (Average) 295.449 42.654 253.374Koeficijent varijacije (%)Coefficient of variation (%) 14,30 31,20 14,30Koeficijent korelacijeCorrelation coefficient -0,95** -0,62** -0,95**Godišnja stopa promene (%)Annual rate of change (%) (1980-1998) -2,41

(1980-1989) 3,86(1990-1998) -15,80

(1980-1991) -3,26(1992-1998) 1,22

SVINJE (PIGS)ProsekAverage 538.915 125.240 414.201Koeficijent varijacije (%)Coefficient of variation (%)

10,10 18,40 1,90

Koeficijent korelacijeCorrelation coefficient -0,76** -0,39 -0,68**Godišnja stopa promene (%)Annual rate of change (%)

(1980-1986) 0,76(1987-1993) -4,87(1994-1998) 1,37

(1992-1998) -4,64

(1980-1991) - 2,55(1992-1998) 3,98

OVCE (SHEEP)ProsekAverage 59.445 1.186 58.523Koeficijent varijacije (%)Coefficient of variation (%)

8,00 31,00 8,40

Koeficijent korelacijeCorrelation coefficient -0,70** -0,29 -0,68**Godišnja stopa promene (%)Annual rate of change (%)(1980-1989)(1990-1998)

3,86 -15,80

9,55 -9,26

0,98 -1,29

ŽIVINA (POULTRY)Prosek (Average) 139.510 35.485 104.025Koeficijent varijacije (%)Coefficient of variation (%) 18,0 48,40 16,60Koeficijent korelacijeCorrelation coefficient -0,61** -0,05 -0,83**Godišnja stopa promene (%)Annual rate of change (%)(1980-1998) -2,04

(1980-1991) 15,21(1992-1998) -7,45 (1980-1993) -3,26

UKUPNA PROIZVODNJA MESA (000 t) TOTAL MEAT PRODUCTION (thous. tons)Prosek (Average) 717,50Koeficijent varijacije (%)Coefficient of variation (%) 10,90Koeficijent korelacijeCorrelation coefficient -0,75**Godišnja stopa promene (%)Annual rate of change (%)

(1980-1990) 0,38(1991-1998) -0,07

KRAVLJE MLEKO (mil. litara) COW'S MILK (mill.l.)Prosek (Average) 1.963,160Koeficijent varijacije (%)Coefficient of variation (%) 4,90Koeficijent korelacijeCorrelation coefficient 0,16Godišnja stopa promene (%)Annual rate of change (%)

(1980-1993) –0,33(1994-1998) 3,51

JAJA (mil. komada) EGGS (mill.)Prosek (Average) 1.827,421Koeficijent varijacije (%)Coefficient of variation (%) 6,2Koeficijent korelacijeCorrelation coefficient -0,45Godišnja stopa promene (%)Annual rate of change (%)

(1980-1990) 0,65(1991-1998) 1,63

85

Za ukupnu proizvodnju kravljeg mleka u SR Jugoslaviji karakteristična su tripotperioda i to: potperiod porasta proizvodnje (1980-1987), sa prosečnom godišnjomstopom promene od 1,37%; potperiod opadanja proizvodnje (1988-1993), sa prosečnomgodišnjom stopom promene od –2,67%; i potperiod porasta proizvodnje (1994-1998), sastopom prosečne godišnje promene od 3,51%. Međutim, koeficijent korelacije nijestatistički značajan (0,16) i u ovom slučaju on je pokazatelj odstustva vremenskezavisnosti u proizvodnji kravljeg mleka.

Proizvodnju jaja karakterišu dva potperioda. Potperiod (1980-1990) je segmentblagog porasta proizvodnje, sa godišnjom stopom promene od 0,65%. Potperiod (1991-1998) je period značajnijeg porasta proizvodnje (stopa je 1,63%), mada je apsolutni nivoproizvodnje u ovom periodu znatno niži nego u pethodnom. Vremenska zavisnostproizvodnje jaja nije praćena statistički značajnom vrednošću koeficijenta korelacije.

Zaključak

Analiza proizvodnih rezultata u stočarskoj proizvodnji SR Jugoslavije, koja seodnosi na poslednjih dvadesetak godina XX veka, izvedena je na nivou ukupnoostvarenih rezultata, kao i rezultata društvenog i privatnog sektora.

Ostvareni proizvodni rezultati poljoprivrednih preduzeća i zemljoradničkih zadrugau značajnoj meri se razlikuju u odnosu na privatna gazdinstva. Proizvodni rezultatiindividualnih gazdinstava pokazuju manju varijabilnost proizvodnje u odnosu nadruštvena gazdinstva, što se može smatrati indikatorom veće vitalnosti i stabilnostiprivatnog sektora u odnosu na društveni.

Individualna gazdinstva imaju dominantno prosečno učešće u ukupnoj proizvodnjigoveda (85,6%), svinja (76,8%), ovaca (98%) i živine (74,6%).

Sve linije proizvodnje karakteriše neujednačen tempo razvoja u analiziranomvremenskom razdoblju (1980-1998). Neujednačeni tempo razvoja se odnosi kako naukupnu proizvodnju, tako i na proizvodnju društvenog i privatnog sektora. Zbog toga jeopravdana analiza koja je u ovom radu izvedena po potperiodima.

Za društveni sektor su karakteristična dva potperioda i to: potperiod porasta (1980-1990) i potperiod opadanja (1991-1998) proizvodnje. Opadajuće tendencije uproizvodnji goveda, svinja, ovaca i živine društvenog sektora su izrazite, što ukazuje dasu za ovaj sektor proizvodnje perspektive daljeg razvoja vrlo nepovoljne.

Za privatni sektor su karakteristična, takođe, dva potperioda i to: potperiodopadanja (1980-1991) i potperiod porasta (1992-1998) pojedinih proizvodnji. Tendencijaporasta u proizvodnji goveda, svinja, ovaca i živine individualnih gazdinstava ukazuje narelativno povoljne perspektive ovog segmenta proizvodnje.

Ukupnu proizvodnju mesa, kravljeg mleka i jaja u SR Jugoslaviji, takođe,karakteriše neujednačeni ritam, što je indikator nestabilnosti ovih proivzodnji.

Dobijeni rezultati ispitivanja pokazuju da analizirane proizvodnje u stočarstvukarakteriše neujednačeni ritam razvoja, koji je rezultanta društveno-ekonomskih uslovaprivređivanja, a koji su prisutni u poslednjim decenijama XX veka u jugoslovenskojprivredi.

86

LITERATURA:

HADŽIVUKOVIĆ, S., ČOBANOVIĆ, KATARINA: Statistika: Principi i primena,Poljoprivredni fakultet, Novi Sad, 1994.

MILIĆ, D., ČOBANOVIĆ, KATARINA: Proizvodna obeležja poljoprivrednihpreduzeća i zemljoradničkih zadruga Srbije i Vojvodine, Agroekonomika, br. 22,Poljoprivredni fakultet, Novi Sad, 1993.

PEJANOVIĆ, R.: Transformacija društvenog i privatnog sektora poljoprivrede,Agroekonomika, br. 27, Tematski zbornik “Agrar i svojinska transformacija”,Poljoprivredni fakultet, Novi Sad, 1998.

ČOBANOVIĆ, KATARINA, MILIĆ, D., LUKAČ, MIRJANA: Proizvodni rezultatipoljoprivrede Srbije sa aspekta svojinskih odnosa, Agroekonomika, br. 28,Poljoprivredni fakultet, Novi Sad, 1999.

ŠOMOĐI, Š.: Organizacija poljoprivrednih preduzeća, Poljoprivredni fakultet, NoviSad, 1989.

PRODUCTION RESULTS IN LIVESTOCK

Čobanović, Katarina, Milić, D.

SUMMARY

Transition processes in yugoslav agriculture are causing the transformation ofagricultural production subjects. Agricultural production of the country is conditioned bytwo main production subjects: agricultural enterprises and cooperatives (social sector ofagriculture) and individual holdings (private sector of agriculture). The paper is relatedto the investigation of the state and perspectives of livestock production in FRYugoslavia. There are investigated the main indicators of livestock production of socialand private agricultural sectors like: total increase of cattle, pigds, sheep and poultry andtotal production of meat, cow's milk and eggs. The investigations are based on timeseries of publiched statistical data.

Key words: Livestock production lines, tendencies of development, enterprises andcooperatives, private households

87

UDK: 637.1 (497.113) Originalni naučni rad Original scientific paper

PROIZVODNO-EKONOMSKA OBELEŽJA PROIZVODNJE MLEKA NAPOLJOPRIVREDNIM GAZDINSTVIMA VOJVODINE

JOVANOVIĆ, M., MUTAVDŽIĆ BEBA29

IZVOD: U ovom radu se ukazuje na mogućnosti poboljšanja ekonomskog položajaproizvođača mleka putem internih mera ( povećanje mlečnosti po kravi, sniženjetroškova putem proizvodnje jeftinije stočne hrane, smanjivanja opštih troškova itroškova amortizacije po kravi i povećanje produktivnosti rada ) i eksternih mera(slobodno formiranje cene mleka na tržištu, davanje premije mleka, regresiranjeproizvodnje koncentrovanih hraniva i smanjivanje carina i poreza za nabavkuopreme i reprodukcionog materijala ).

Ključne reči: mlečnost krava, vrednost proizvodnje, troškovi proizvodnje, troškovihrane, finansijski rezultat, prodajna cena, cena koštanja

1. UVOD: Zadovoljenje potreba stanovništva proizvodima animalnog poreklapredstavlja jedan od osnovnih zadataka u oblasti stočarstva. Medju proizvodimastočarske, odnosno govedarske proizvodnje posebno mesto zauzima proizvodnja mleka imesa. Medjutim, i pored toga što je u našim uslovima nepravilno razdvajati proizvodnjumleka od proizvodnje mesa, u ovom radu istraživanja se ograničavaju na sagledavanjenekih važnijih proizvodno-ekonomskih obeležja proizvodnje mleka.Poznato je da naša poljoprivredna gazdinstva permanentno proizvode mleko sa gubitkomili na granici rentabilnosti.Takvo stanje nije trenutno, već nosi obeležje dugoročnetendencije i obavezuje da se dublje ispitaju razlozi koji ga uslovljavaju, kao i da se ukažena neke mogućnosti poboljšanja ekonomskog položaja proizvodjača mleka.

2. Izvori podataka i metod rada

Podaci za ova ispitivanja potiču iz dva izvora. Prvi izvor obuhvata dokumentacionimaterijal Pokrajinskog zavoda za statistiku čiji sadržaj se odnosi na broj krava, prosečnugodišnju proizvodnju mleka po kravi i ukupnu proizvodnju mleka na područjuVojvodine za period 1981-2000.godine. Drugi izvor podataka uzet je iz knjigovodstveneevidencije-obračunskih kalkulacija proizvodnje mleka za period 1999-2001.godine zajedno ispitivano društveno gazdinstvo koje se nalazi u neposrednoj blizini Novog Sada.

Za obradu navedenih podataka primenjuju se odgovarajući matematičko- statističkimetodi ( aritmetička sredina, interval varijacije i stope rasta ili pada ).

29 Prof. dr Milenko Jovanović, red. profesor, dipl. ing. Beba Mutavdžić, asistent,Institut za ekonomiku poljoprivrede i sociologiju sela, Novi Sad

88

3. Rezultati istraživanja

3.1 Kretanje broja krava, prosečne mlečnosti po kravi i ukupne proizvodnje mleka napoljoprivrednim gazdinstvima Vojvodine

Ukupna proizvodnja kravljeg mleka u poljoprivredi Vojvodine u pojedinimvremenskim segmentima beleži blagi pad. Ovakva dinamika ukupnog obimaproizvedene količine mleka objašnjava se prvenstveno smanjenjem, odnosnostagnacijom broja krava ( tab.1 ).

Tabela 1.Kretanje broja krava, prosečne mlečnosti po kravi i ukupnog obimaproizvodnje mleka na poljoprivrednim gazdinstvima Vojvodine

Table 1. Dinamics of cows number, average milk capacity per cow and total volume ofmilk production in agricultural farms in a Vojvodina Province

Ukupna poljoprivredaTotal agriculture

Društvena gazdinstvaAgricultural enterprises

Privatna gazdinstvaFarmsPeriod

Period ProsekAverage

Stopaprom. (%)

Rate

ProsekAverage

Stopaprom. (%)

Rate

ProsekAverage

Stopaprom.(%)

RateBroj krava-Number of cows

1981-1990. 102.617 -2,23 19.900 0,65 82.717 -2,861991-2000. 90.307 0,54 17.402 -1,95 72.905 1,15

Godišnja proizvodnja mleka po kravi u litramaAnnual yield of milk in litres per cow

1981-1990. 3.139 1,94 5.013 1,63 2.694 0,591991-2000. 3.308 -0,32 5.067 -0,56 2.885 0,12

Ukupan obim proizvodnje mleka u hiljadama litaraTotal annual production of milk in thousands litres

1981-1990. 322.137 -0,97 99.918 2,28 222.219 -2,291991-2000. 298.693 -0,12 88.271 -2,49 210.422 1,27

Pad ukupne proizvodnje mleka u poljoprivredi Vojvodine u prvom vremenskomsegmentu (1981-1990) uslovljen je padom proizvodnje mleka na privatnim gazdinstvima(stopa pada 2,29 % ). Pri tome dominantan uticaj na smanjenje ukupnog obimaproizvedene količine mleka ima opadanje broja krava (stopa pada 2,86%).U drugomvremenskom segmentu (1991-2000) smanjenje ukupne godišnje proizvodnje mleka upoljoprivredi Pokrajine uslovljen je padom proizvodnje na društvenim gazdinstvima(stopa pada 2,49 %), što se može protumačiti, kao i kod privatnih, smanjenjem brojakrava ( stopa pada 1,95 % ). Blagi porast godišnje proizvodnje mleka po kravi na obasektora vlasništva nije bio dovoljan da kompenzuje opadanje ukupnog obimaproizvodnje mleka.

Negativno ispoljene tendencije u ukupnoj proizvodnji mleka i broju krava javljajuse pre svega zbog loših ekonomskih rezultata koji se ostvaruju kao posledicanepovoljnog pariteta cene mleka i osnovnih inputa za proizvodnju, narušenog paritetacene mleka prema drugim poljoprivrednim proizvodima, visokim kamatnim stopama na

89

kratkoročne kredite namenjenih za finansiranje zaliha stočne hrane, loše vođenojposlovnoj politici mlekara koje nisu u dovoljnoj meri ekonomski pomagale proizvođačemleka, nemogućnosti društvene zajednice da značajnije pomogne ovu proizvodnju,niske mlečnosti krava, naročito na privatnim gazdinstvima, koja se javlja zbogekstenzivnog načina držanja, dugogodišnjeg zaostajanja cene mleka za cenama osnovnihinputa, tako da proizvođači mleka nisu bili u mogućnosti da obnove zastarelu opremu igrađevinske objekte i sl.

3.2. Neka ekonomska obeležja proizvodnje mleka

Ekonomski položaj proizvodjača mleka uslovljen je ostvarenim nivoomproizvodnje mleka po kravi, prodajnom cenom mleka i visinom ulaganja po jednomgrlu.Vrednost proizvodnje po grlu, koja se javlja kao rezultanta ostvarene mlečnosti iprodajne cene po 1 litru mleka, u ispitivanom periodu je niža u odnosu na ukupnetroškove proizvodnje, što znači da se u ovoj proizvodnji ostvaruju gubici ( tab.2 ).

Osnovni razlog za ovakvo ispoljavanje ekonomskih efekata jesu postojeće razlikeizmedju nivoa cene koštanja i prodajne cene po 1 litru mleka.Pokušaj njihovogpribližavanja i uskladjivanja na ispitivanom gazdinstvu nije uspeo, pošto postoje ozbiljneteškoće u odnosima izmedju cene mleka i osnovnih inputa. Da bi se narušeni odnosiublažili, odnosno uklonili neophodno je uspostavljanje povoljnijeg pariteta cene mleka,kako prema cenama osnovnih inputa, tako i prema cenama važnijih ratarskih proizvoda.Na taj način ne bi dolazilo do napuštanja proizvodnje mleka i preorijentacijeproizvodjača na one proizvodnje koje obezbedjuju veći iznos dobiti po jediniciproizvodnog kapaciteta. Medjutim, i pored mogućnosti poboljšanja ekonomskogpoložaja proizvodjača mleka putem eksternih mera (slobodno formiranje cene mleka natržištu, davanje premije mleka preko pune cene koštanja, regresiranje proizvodnjekoncentrovanih hraniva, smanjivanje poreza i doprinosa, oslobadjanje od carina i porezapri nabavci opreme i reprodukcionog materijala i sl. ) postoje još uvek velike rezerve zasniženje cene koštanja mleka i uklanjanje gubitaka u ovoj proizvodnji na samomgazdinstvu.

Najznačajnija komponenta ukupnih troškova proizvodnje mleka, ne samo premavisini zastupljenosti, nego i po uticaju na obim proizvedene količine mleka po kravipredstavljaju troškovi hrane. U posmatranom periodu njihovo učešće u ukupnimtroškovima kreće se u intervalu od 35,72 (1999) do 39,39 % (2001). Činjenica da seapsolutno i relativno povećanje ovih troškova na ispitivanom gazdinstvu nije uadekvatnoj meri odrazilo na visinu mlečnosti, posledica su prvenstveno različitestrukture krmnog obroka, različitih cena stočne hrane, kao i rezultat neracionalne ishranei slabijeg kvaliteta kabaste hrane.

Analiza prosečne strukture dnevnog krmnog obroka krava pokazuje da se uispitivanom vremenskom intervalu neznatno povećavaju utrošene količine kabastih ikoncentrovanih hraniva. Ne ulazeći u strukturu i kvalitet pojedinih hraniva (senolucerke, silažni kukuruz, suvi repini rezanci, zelena masa lucerke, zeleni konvejer,treber, sojina sačma, koncentrat ) ovo povećanje je doprinelo blagom rastu godišnjeproizvodnje mleka po kravi. Sa druge strane cene svih grupa hraniva, naročitokoncentrovanih, ispoljavaju znatno brži rast. Taj rast je još naglašeniji ako se zna da je

90

ispitivano gazdinstvo, usled nedostatka sopstvene stočne hrane, kupovalo smešekoncentrata po visokim cenama, što je još više uticalo na povećanje troškova hrane, atime i na rast cene koštanja po jedinici proizvoda.

Tabela 2. Osnovni indikatori proizvodnje mleka po kravi na jednom ispitivanomdruštvenom gazdinstvu Vojvodine u periodu 1999 – 2001. godine

Table 2. Basic indices production of milk per cow in socially owned agriculturalenterprises in the Province of Vojvodina in the perido 1999-2001.

(d/kravi-d/cow)Pokazatelj-Indicator 1999. 2000. 2001.

A. VREDNOST PROIZVODNJEVALUE OF PRODUCTION

18.786 36.225 77.990

1. Materijal-material 12.163 21.011 41.256 Stočna hrana-animal feed 9.285 16.500 33.526 - kabasta - forage 6.090 10.068 20.205 - koncentrovana - concentrates 3.195 6.432 13.321 Prostirka- strow 278 452 1.852 Osemenjavanje-insemation 680 1.082 1.733 Lekovi-medicines 1.920 2.977 4.1452. Usluge traktora - service tractors 1.059 1.355 2.0303. Amortizacija - depreciaton 2.245 4.250 7.3204. Zarade-bruto – salaries 5.017 7.832 16.9615. Osiguranje – insurance 509 972 1.6156. Direktni troškovi – direct cost 20.993 35.420 69.1827. Opšti troškovi – general cost 4.998 8.865 15.940B. TROŠKOVI PROIZVODNJE

COST OF PRODUCTION25.991 44.285 85.122

C. GUBITAK – LOSS -7.205 -8.060 -7.222 Broj krava – number of cows 106 97 97 Prinos mleka – l/ kravi/god. Yield of milk – lit./cow/year

5.050 5.250 5.500

Prodajna cena sa premijom – d/l Sale price d/lit.

3,72 6,90 14,18

Cena koštanja – d/l Price cost –d/lit.

5,15 8,44 15,48

Na ispitivanom gazdinstvu, pored ranije istaknutih eksternih mera, sniženje cenekoštanja po 1 litru mleka, moguće je postići proizvodnjom jeftinije stočne hrane(smanjenje troškova proizvodnje krmnog bilja, konzervisanje i dorada stočne hrane,izbor optimalne strukture obroka i dr. ).

Opšti troškovi u ukupnim troškovima proizvodnje u ispitivanom vremenskomintervalu prosečno učestvuju sa 19,40 %. Relativno visoko učešće ove kategorijetroškova trebalo bi smatrati pozitivnim ako je ono izraz poboljšanja organizacije iracionalizacije odgovarajućih službi na gazdinstvu ( njihovo osavramenjavanje putemuvodjenja modernije opreme i dr.) čija aktivnost treba da doprinese povećanju

91

proizvodnje. Medjutim, čini se da je proizvodnja mleka neopravdano opterećena visokimiznosom opštih troškova korišćenjem neadekvatnog metoda raspodele.Zarade radnika predstavljaju treću značajnu komponentu ukupnih troškova proizvodnjemleka. Apsolutni iznos ovih troškova kretao se od 5.017 ( 1999 ) do 16.961 ( 2001 )dinara po kravi ( tab.2 ), dok njihovo prosečno učešće u ukupnoj masi troškova iznosi18,97 %, što približno odgovara zastupljenosti opštih troškova. Porast zarada radnika pokravi na ispitivanom gazdinstvu rezultat je povećanja bruto zarada po času rada. Sadruge strane, prosečan broj časova rada radnika po kravi godišnje u ispitivanom periodukretao se od 162 ( 1999 ) do 156 (2001) časova. U poredjenju sa zemljama sa razvijenomgovedarskom proizvodnjom ostvaren broj časova rada po kravi još uvek je visok.Posebno je nepovoljna okolnost što se ovaj broj poslednjih godina značajno ne menja, ato, obzirom na visoko učešće zarada radnika u ukupnim troškovima proizvodnje, imanepovoljnih reperkusija na povećanje troškova mleka.

Blago smanjenje utroška časova direktnog rada po kravi godišnje i porast mlečnostidoprineli su povećanju produktivnosti rada u proizvodnji mleka. Tako je prosečanutrošak časova direktnog rada za proizvodnju 100 litara mleka smanjen od 3,21 časova u1999. na 2,91 časova u 2001.godini.Kako je porast bruto zarada po času rada bio veći odporasta mlečnosti po kravi, iznos bruto zarada za 100 litara mleka je od 15,63 dinara u1999. povečan na 48,78 dinara u 2001. godini.Najveće smanjenje utroška rada za 100litara mleka zabeleženo je na muži, ishrani, snabdevanju, transportu, dok je utrošakčasova rada oko organizacije, zdravstvene zaštite i fizičko-tehničkog obezbedjenja u svetri godine ostao u proseku isti. Postignuti rezultati u pogledu utroška direktnog rada na100 litara mleka mogu biti zadovoljavajući ako se oni uporede sa rezultatima ostvarenimu nekim razvijenim zemljama.

Znatno manju zastupljenost u strukturi ukupnih troškova proizvodnje zauzimajutroškovi amortizacije, lekovi, usluge traktora, osemenjavanje, osiguranje iprostirka.Međutim, to ne znači da i među ovim troškovima ne postoje određene rezerveza sniženje cene koštanja mleka. To se pre svega odnosi na smanjenje troškovaamortizacije krava putem povećanja mlečnosti po grlu i produženjem vremena njihovogkorišćenja.

4. Zaključak

Analiza rezultata istraživanja u ovom radu pokazuje da se negativno ispoljenetendencije u kretanju broja krava i ukupnoj proizvodnji mleka na poljoprivrednimgazdinstvima Vojvodine javljaju kao posledica narušenog pariteta cene mleka premacenama osnovnih inputa za proizvodnju, nepovoljnog pariteta cene mleka prema drugimpoljoprivrednim proizvodima, posebno ratarskim, koji obezbeđuju veću masu dobiti pojedinici kapaciteta, nemogućnosti dobijanja kratkoročnih kredita po nižim kamatnimstopama za finansiranje zaliha stočne hrane, niske proizvodnje mleka po kravi naprivatnim gazdinstvima, loše vođene poslovne politike mlekara prema proizvođačimamleka, dugogodišnjeg zaostajanja cene mleka za cenama osnovnih inputa za proizvodnjui sl.

Na ispitivanom društvenom gazdinstvu u posmatranom periodu ( 1999-2001 ) uproizvodnji mleka ostvaruju se gubici kao rezultat vise cene koštanja od prodajne cene

92

po 1 litru mleka. Uklanjanje gubitaka moguće je ostvariti na dva načina : prvo, putemeksternih mera ( slobodnog formiranja cena na tržištu, davanje premije mleka prekopune cene koštanja, regresiranje proizvodnje koncentrovanih hraniva, smanjivanje carinai poreza za nabavku opreme i reprodukcionog materijala i sl. ) i drugo, povećanjemproizvodnje mleka po kravi i sniženjem troškova stočne hrane ( povećanjem prinosakrmnih useva po jedinici površine i smanjenjem troškova njihove proizvodnje,konzervisanjem i doradom stočne hrane, izborom optimalnog obroka i dr. ), sniženjemopštih troškova stočarstva i troškova uprave korišćenjem adekvatnijih metoda raspodele,usklađivanjem iznosa zarada direktnih radnika sa porastom produktivnosti rada,smanjivanjem troškova amortizacije povećanjem mlečnosti po kravi i produženjemvremena njihovog korišćenja i dr.

LITERATURA:

JOVANOVIĆ M., TICA N.: Uticaj promene prodajne cene mleka na zonu rentabilnosti izonu optimalne intenzivnosti, Savremena poljoprivreda br. 5, str. 95-99, Novi Sad, 1993.JOVANOVIĆ R., KOLJAJIĆ V., PAVLIČEVIĆ A.: Najnovija dostignuća u ishrani krava,Zbornik radova: »Najnovija dostignuća u stočarstvu 95«, str. 1-23, Novi Sad, 1995.KON V.: Utjecaj organizaciono-ekonomskih faktora na ekonomske rezultate proizvodnjekravljeg mlijeka u OOUR-ima Slavonije i Baranje, doktorska disertacija, Osijek, 1985.

LUČIĆ Đ.: Osnovni preduslovi za brži rast produktivnosti rada u stočarskoj proizvodnjina području SAP Vojvodine, Zbornik referata: »Uzroci i posledice zaostajanja stočarskeproizvodnje u Vojvodini«, str. 42-54, Bečej,1985.MARKO J., BOŽIDAREVIĆ DESANKA, OBRENOVIĆ,D., JOVANOVIĆ M.: StočarstvoSAP Vojvodine, Savremena poljoprivreda br. 7-8, str.5-162, Novi Sad,1976.NOVKOVIĆ N., RADOVANOVIĆ M.: Kretanje intenzivnosti proizvodnje kravljeg mleka uzavisnosti od pariteta cena proizvoda i inputa, Zbornik radova: »Troškovi, cene i paritetiu poljoprivredi Srbije«, str.179-190, Privredna komora Vojvodine, Novi Sad, 1997.

PRODUCTION – ECONOMICS CHARACTERISTICS OF MILKPRODUCTION IN VOJVODINA PROVINCE

Jovanović, M., Mutavdžić, Beba

SUMMARY

This paper shows the posibilities of improvement of economic positon of milkproducer, by interal measures ( increasing yield of milk pecreasing cost of feeddecreasing general costs and depreciations, and increasing of labor productivity) andexternal measures (liberalization of milk price and giving premium produced milk andsubvention of concentrate feed production, lower border and general taxes for equipmentand reproduction materials.

Key words: milk capacity, value of production, cost of production, animal feed, loss, saleprice, price cost

93

UDK: 636.2 : 631.115.1 “722” Originalni naučni rad Original scientific paper

ORGANIZACIJA SAVREMENE GOVEDARSKE FARME NAPORODIČNOM GAZDINSTVU

LUČIĆ, Đ.30, KRSTIĆ, B.31 , BALASA, M.32

IZVOD: Poslednjih decenija naglo je smanjen broj seljačkih gazdinstava koja gajestoku, a istovremeno se povećava broj grla u preostalim stadima. Zato autorianaliziraju govedarske farme na tim gazdinstvima, veličine od 50 do 100 muznihkrava. Proučavaju se pitanja položaja farme u okviru gazdinstva, lokacija farme isistem proizvodnje. U okviru sistema proizvodnje detaljnije je analiziran sistemgajenja, način držanja, opremljenost farme, smer proizvodnje, organizacija rada iproizvodni rezultati. Na osnovu rezultata proizvodnje dati su predlozi zapoboljšanje organizacije rada, racionalizacije proizvodnje i poslovanja na osnovučega je moguće moguće konstituisati savremenu govedarsku farmu.

Ključne reči: govedarstvo, struktura stada, uslovno grlo, poslovi i radne operacije

UVOD: U razvoju govedarske proizvodnje, tokom poslednjih decenija, došlo je dosmanjenja broja odgajivača, na porodičnim gazdinstvima i povećanje broja grla napostojećim farmama. Ova pojava je prisutna i u daleko razvijenim zemljama, pa je zaočekivati da će taj proces, kod nas još dugo potrajati. Novije reforme omogućavajuukrupnjavanje gazdinstava, a savremena tehničko-tehnološka rešenja jedino je i mogućeracionalno primeniti na farmama određenog kapaciteta. Podaci su prikupljeni na terenuneposrednim uvidom, iz raspoložive evidencije, putem intervijua sa vlasnicima farmi istručnjacima agrozavoda. Detaljnije će se prikazati farme gde su urađena i hronografskamerenja procesa proizvodnje i rada u govedarstvu. Na osnovu svih tih rezultata daće seorganizaciono-ekonomski predlog savremene govedarske farme.

Rezultati istraživanja

Analizirana gazdinstva bave se ratarskom i govedarskom proizvodnjom. Obrađuju100 do 300 hektara, odnos sopstvenih oranica i uzetih u zakup kreće se i do 1:6. Parcelesu po pravilu u jednom delu atara, a ima ih i do 30. Proizvodnja se odvija u suvomratarenju, sa 80% žitarica i to: pšenice 50% i 30% kukuruza i ječma, industrijskog biljaoko 12% (suncokret, soja, šećerna repa), da bi dobili nusproizvode za ishranu stoke ikrmnog bilja oko 10 posto, u čemu dominira lucerka. Međusezonski usevi idu na 2-5%površina i to su isključivo krmne kulture. Celokupna ratarska proizvodnja namenjena jeproizvodnji stočne hrane i prostirke. Gazdinstva proizvode svu kabastu hranu i prostirku,osnovna koncentrovana hraniva (kukuruz, ječam), a od prehrambene industrije dobiju

30 Dr Đoko Lučić, docent, Institut za ekonomiku poljoprivrede i sociologiju sela, Poljoprivredni

fakultet, Novi Sad.31 Dr Branko Krstić, redovni profesor, Poljoprivredni fakultet, Zemun-Beograd.32 Miklos Balasa, direktor, “Balassa Farm” - Čantavir

94

sojinu i suncokretovu sačmu, repine rezance i stočno brašno. Dopunske smeše (super)kupuju i sami spravljaju koncentrat za pojedine kategorije goveda.

Farme se nalaze na periferiji sela ili na salašu, sa posebnim stambenim iekonomskim ulazom. One imaju tvrdi put, odnosno asfalt do ekonomskog dvorišta,javnu električnu mrežu i sopstveni agregat, u slučaju nestanka struje. Takođe vodovod ietažno grejanje za stambeni deo i određene ekonomske objekte. Po uslovnom grlugoveda ima 60 m2 prostora na ekonomskom dvorištu i 2,2 ha oranica, od čega je 0,73 haangažovano za proizvodnju krmnog bilja.

Osnovne građevine na farmi su staje za goveda, koševi za kukuruz, magacin zakoncentrovanu hranu, nastrešnice za seno, trenč silosi za silaže, šupe za mašine, kuhinjai trpezarija, garderoba i sanitarni čvor. Ekonomski i stambeni objekti su u neposrednojblizini, ali se odvojeno koriste. Farmeri imaju dovoljno traktora, kombajna, krupača –mlinova, presa za male i rol – bale, prikolice za razne namene i ostale priključnemašine. Traktori su nabavljeni 1972, 1980, 1986 i po jedan 1999. godine, priličnoistrošeni, pa više se vremena troši na njihovo održavanje istih nego što se koriste uprocesu proizvodnje. Nedostaje oprema za izuzimanje, mešanje i raspodelu stočne hrane.Ovi poslovi se sada obavljaju traktorom sa prednjim utovarivačem, a često se koristegrađevinska kolica i tragače što sve zahteva dosta fizičkog rada. Na farmama su znalačkii vrlo uspešno rešili hranidbene hodnike, prolaze, prilaze, kose i ravne rampe, koridoreza prolaz krava do izmuzišta i druge objekte.

Krave se drže u stajama sa nastrešnicama koje su sa tri strane zatvorene, a ispred suispusti. One služe za ishranu, ležanje i kretanje grla. Jasle su u nivou hranidbenoghodnika, radi lakše raspodele hrane. Sve kategorije goveda se drže slobodno na dubokojprostirci, po grupama, izuzev tovnih grla i teladi. Tovna grla su vezana na jaslama, atelad drže u kavezima, dok se napajaju mlekom. Muža krava se obavlja u stacioniranimizmuzištima tipa ''riblja kost'' proizvodnje ''Alfa-Laval'' ili ''Westfalia'', tip ''MetatronMultiboard Apex''

Na analiziranim farmama zastupljene su sve kategorije goveda za kombinovanuproizvodnju. Odvija se kontinuirana proizvodnja već nekoliko decenija. Teži se karavnomernoj proizvodnji tokom godine, sa tendencijom proširene reprodukcije stada izsopstvenog zapata. Krave se koriste 4 godina prosečno u priplodu od 75 do 80% teljenja.Primenjuje se veštačko osemenjavanje od domaćih i uvoznih bikova. Sva muška iškartirana ženska telad tove se do 500 kg. Junice se prvi put osemenjavaju u starosti sa16-17 meseci. Godišnja proizvodnja mleka po kravi iznosi 5.200 litara od čega se 90%isporučuje mlekari, a 10% služi za napajanje teladi i potrošnju u domaćinstvu. Poslovena farmi obavljaju članovi domaćinstva, a prema potrebi angažuju se i radnici sa strane.Za poslove u govedarstvu potreban je jedan radnik za 20-25 krava sa pratećimkategorijama. Pri datom intenzitetu i smeru proizvodnje sledeća je ''strukturna jedinica'',krava sa pratećim kategorijama:

∗ krava 1,00 ∗ tov mladih grla 0,38∗ telad do 6 meseci 0,49 ∗ tov izlučenih grla 0,04∗ junice 0,37 a) prosečan broj 2,53∗ steone junice 0,25 b) uslovnih grla 1,92

Po strukturnoj jedinici godišnje se potroši: siliranog mlevenog klipa kukuruza,kukuruzne i ječmene prekrupe, suncokretove i sojine sačme sa dodatkom premiksa 5.568

95

kg, sena 2.930 kg, silaže 9.670 kg, seckane kukuruzovine 1.172 kg, kolostruma – mleka410 litara i prostirke – slame 2.930 kg. Godišnja proizvodnja po strukturnoj jediniciiznosi: mleka 5.200 litara, žive vage tovne junadi 411 kg, izlučenih grla 158 kg,visokosteonih junica – prvotelki proširenu reprodukciju ili prodaju 0,12 grla i stajnjaka17 tona.

U vezi sa jutarnjom i večernjom mužom rad u govedarstvu je organizovandvokratno. Ne postoji stroga podela rada, radnici prema sklonostima i fizičkimsposobnostima, manje ili više rade na određenim poslovima. Vlasnik farme jeorganizator posla, ali i on učestvuje u radu. Ceo rad na farmi, kada je u pitanjugovedarska proizvodnja, podeljen je metodološki u šest poslova, ne uvažavajućihronologiju rada i značaj istoga za proces proizvodnje (tab. 1).

Tabela 1. Dnevni utrošak vremena rada na govedarskoj farmi po grluTable1. Daily utilization of work on the cattle farm per head

Muzne kraveMilking cows

Ostale kategorijeOther categoriesPosao, radna operacija

Job, working operation minuta-minutes % - % minuta-minutes

%%

1. Muža1. Milking

3,78 35,77 - -

1.1. Ulaz - izlaz krava1.1. Entry-Exit of cows

1,22 1,57 - -

1.2. Pranje vimena1.2. Washing of udder

0,59 5,60 - -

1.3. Uzimanje uzorka i stavljanje sisaljke1.3. Taking sample and putting the clusters

0,47 4,46 - -

1.4. Domuzivanje1.4. Supplemental milking

1,23 11,67 - -

1.5. Dezinfekcija sisa1.5. Teat disinfection

0,12 1,14 - -

1.6. Osmatranje procesa1.6. Watching the process

0,14 1,33 - -

2. Pranje i priprema izmuzišta2. Washing and preparation of milking parlour

1,25 11,86 - -

3. Ishrana i pojenje3. Feeding and watering

1,06 10,06 1,17 20,10

4. Nega grla4. Care of animals

0,42 3,98 0,42 7,22

5. Održavanje čistoće i izđubravanje5. Cleaning maintenance and mucking out

2,01 19,07 2,21 37,97

6. Dovoz i priprema hrane6. Transportation and preparation of feeds

2,03 19.26 2,02 34,71

7. Ukupno:7. Total:

10,54 100,00 5,82 100,00

Poslove kod svih kategorija obavljaju isti radnici, prema odgovarajućem redosledu.U tabeli 1. dato je vreme rada po poslovima i radnim operacijama, na bazihronometrijskih snimanja, posebno za muzne krave i ostale kategorije u stadu. U ostalekategorije spadaju telad, junice za priplod, tov mladih i izlučenih grla i zasušene krave.

96

Kod muznih krava najviše vremena rada se troši na mužu 3,77 minuta po grlu nadan, odnosno 35,77% od ukupnog vremena rada. U izmuzištu ''riblja kost'' 6+6 mesta zakrave proizvodnje Westalija rade dva muzača i terač krava, uz napomenu da teračistovremeno obavlja i druge poslove (hrani pomužene krave, raspoređuje slamu i dr.).Sve se operacije obavljaju po redosledu i propisanom metodologijom. U okviru mužedomuzivanje najviše angažuje vremena rada 32,63%. Radnici ovoj operaciji, opravdano,posvećuju mnogo pažnje, posebno prvotelkama, prvih dana muže. Krave su grupisane pomlečnosti, količini obroka, ali ne i po brzini protoka mleka, što je praktično teškoizvodljivo. Prilagođenost krava ovom tipu izmuzišta nije sasvim ostvarena. To su nekiod razloga duže muže, odnosno domuzivanja. Na drugom mestu je operacija ulaz – izlazkrava iz izmuzišta (32,36%). Sve grupe krava nisu sa 12 grla, već u proseku 10,7 štoautomatski smanjuje efikasnost rada na ovoj operaciji za 11%. Efikasnost muže povećalabi se kada bi se nezavisno punila i praznila desna, odnosno leva strana izmuzišta, a sadase to obavlja istovremeno. Izlazna vrata izmuzišta treba automatizovati da ih muzač neotvara i zatvara ručno, ili da ih drži sve vreme otvorenim, što ne odgovara u zimskimuslovima. Ostale radne operacije u izmuzištu obavljaju se veoma efikasno uz elektronskuidentifikaciju grla, registrovanje količine i kvaliteta mleka, stimulacije muže,signalizacije momenta početka domuzivanja i automatskog skidanja sisne garniture.

Propusna moć izmuzišta (6+6 stajališta) iznosi 48,12 krava na čas, a premaispitivanjima Sofije Vučetić i sar. (1988) iznosi od 68,20 do 77,54 krava/čas uizmuzištima 8+8 stajališta. Rezultati su na istom nivou ako se uzme u obzir veličinagrupa krava 16,0:10,7 grla. Po času rada, na ispitivanim farmama namuženo je 271,39litara, što je za četiri indeksna poena više od podataka pomenutih autora.

Poslovi pranja i pripreme izmuzišta izdvojeni su iz vremena muže, kao i kod drugihautora; Buckert, W., Vučetić Sofija i sar., Lučić, Đ. i drugih. Ova operacija naispitivanim farmama zahteva dosta vremena rada i to dva puta dnevno po 40 minuta. Toje relativno fiksno vreme bez obzira na kapacitet izmuzišta i broj pomuženih krava. Totraje 1,25 minuta po muznoj kravi, a u ukupnom dnevnom vremenu rada učestvuje sa11,86%.

Izuzimanje silaže i mlevenog klipa kukuruza obavlja se utovarnom kašikom iručno. Seno je u malim balama pod nastrešnicom pa se izuzima utovarivačem sa vilama itransportuje do štala prikolicom, a izuzima se i ručno i transportuje tragačama za potrebeteladi. Silirani mleveni klip kukuruza meša se ručno s ostalim komponentamakoncentrata, posebno za svaku kategoriju. Izuzimanje velikih rol – bala kukuruzovineobavlja se traktorskim prednjim utovarivačem i transportuje prikolicom do staja.Snabdeva se pet – šest štala na farmi hrana je na isto toliko mesta uskladištena, različitogoblika i transportabilnosti. Ne postoje univerzalni uređaji za izuzimanje, utovar,transport, istovar i mešanje, pa se u proseku troši oko 2 minuta rada po grlu dnevno, štoje kod muznih krava 19,26%, a kod ostalih kategorija 34,71% u strukturi vremena rada.

Za održavanje čistoće štala i okolnog prostora, kao i iznošenje đubriva (3 putagodišnje), potrebno je dosta vremena rada. U većini štala to se obavlja prednjimtraktorskim utovarivačem na prikolicu, pa se iznosi na njivu ili na deponiju za stajnjak uekonomskom dvorištu, što je daleko bolje za negovanje i čuvanje stajnjaka. U manjimobjektima (telićarnik, porodilište) izđubravanje se obavlja ručno. Poslovi ''održavanječistoće i izđubravanje'' imaju relaltivno visoko učešće u strukturi vremena rada (tab. 1).

97

Hrana namenjena za jutarnji ili večernji obrok nalazi se ispred hranidbenog hodnika(u ''spremnici''). Hranidbeni hodnik je u istoj ravni sa spoljnim zidom jasala. Hrana sestoci u jasle raspoređuje ručno, a dovozi pomoću kolica. Goveda se poje vodom izautomatskih pojilica. Telad se napajaju mlekom u kućicama, dva puta dnevno. Kasnijese prihranjuju koncentratom i senom. Kada dnevno jedu kilogram i više koncentrataonda prestaje davanje mleka, a vode uvek imaju po volji. S obzirom na slobodno držanjegoveda na dubokoj prostirci, za negu grla se angažuje 0,42 minuta dnevno, što kodmuznih krava učestvuje sa 3,98%, a kod ostalih kategorija 7,22%. Za ove poslovepoželjno je čak i više angažovati vremena rada.

Na farmama sa 50 do 100 krava, odnosno 126 do 253 svih kategorija goveda pokravi se troši 64,12 sati rada na farmi, a 1,23 sati za proizvodnju 100 litara mleka. Nakrupnim farmama u Jugoslaviji se troši oko 100 časova, krajem 90-tih godina XX veka,a 2,5 za 100 litara mleka bez snabdevanja krava hranom (Krstić i Lučić, 2000). Za odgojpodmlatka i tov goveda troši se 35,41 sati rada po grlu godišnje, odnosno 9,60 časova za100 kg prirasta. Takav je utrošak vremena rada i na drugim farmama u Jugoslaviji gde suispitivana stada prosečne veličine 900 grla, i bez utroška rada za snabdevanje hranom.

Analizirane farme imaju dobru organizaciju proizvodnje s određenim objektivnim isubjektivnim nedostacima. Povoljniji rezultati bi bili sa grupisanim parcelama isistemom za navodnjavanje. Ova dva uslova, objektivno teško rešiva, dala bi za 30%jeftiniju stočnu hranu i prostirku.

Farme su s vremenom povećavale broj goveda i dograđivale štale, pa sad imaju po5 – 6 objekata, što otežava komunikaciju, upotrebu mehanizacije za raspodelu hrane,prostirke i iznošenje đubriva. Idealno bi bilo da je sva stoka pod jednim krovom –monoblok, grupisana po kategorijama i fazama proizvodnje.

Od mehanizacije nedostaju mikser prikolice s izuzimačem, vertikalna mešalica zakoncentrat, zglobni traktor, odgovarajući uređaj za izuzimanje, transport i raspodeluhrane. Postojeća mehanizacija, izuzev izmuzišta, zastarela je sa velikim stepenomamortizovanosti. Savremeno izmuzište može bolje da se koristi punim grupama krava(sada 10,7, a treba 12 grla), po mogućnosti grupisati krave i po trajanju protoka mleka idužini vremena domuzivanja, pa će propusna moć izmuzišta biti veća. Povećanjem brojakrava u stadu, mlečnosti od 5.200 na 6.000 litara, što je realno za genetski potencijalzapata, povećanje izmuzišta sa 6+6 na 8+8 stajališta ''fiksni'' poslovi i operacije bili biznatno smanjeni u vremenu trajanja po grlu i jedinici proizvoda.

Kada bi se sve već navedeno ostvarilo, tada bi imali savremenu farmu gde bi setrošilo manje od jednog časa za 100 litara mleka i gde bi hrana bila ispod 33,61%, azarade ispod 22,80% u strukturi troškova proizvodnje mleka (Krstić i sar. 1995), a iukupna cena koštanja za 20% niža.

ZaključakU radu su analizirane specijalizovane farme za govedarsku i ratarsku proizvodnju.

U proseku obrađuju od 100 do 300 hektara oranica koje su pretežno uzete u zakup.Poslovni uspeh bi bio daleko veći, da su parcele grupisane u dva-tri zemljišna konpleksai da se nalaze u sistemu za navodnjavanje. Farme se nalaze na periferiji sela ili na salašu.

Staje i ostale ekonomske zgrade su adaptirane a mali je broj novoizgrađenih, pa suu celini nefunkcionalne za savremene industrijske principe organizacije proizvodnje.Postojeća mehanizacija za ratarsku proizvodnju i rad na farmi, izuzev izmuzišta, dosta je

98

istrošena i zastarela. Nedostaju mali zglobni traktori, mikser prikolica sa izuzimačem,vertikalne mešalice i oprema za raspodelu hrane.

Ishrana goveda je konzervisanom hranom tokom cele godine, i to obročno, dvaputadnevno. Muža krava je u savremenim izmuzištima “riblja kost” 6+6 stajališta. Godišnjaproizvodnja po kravi je oko 5.200 litara, sa 75 do 80 telenja. Dnevni prirast kod junadiza priplod i tov, u proseku, oko 930 gr. na dan. Za poslove u staji i snabdevanje hranomgodišnje se troši 64,12 sati rada, a za proizvodnju 100 litara mleka 1,23. Za odgojpodmlatka i tov goveda troši se 35,30 sata rada po grlu godišnje, odnosno 9,60 časova za100 kg žive vage, što je iznad proseka poljoprivrednih preduzeća u Jugoslaviji.Predložene racionalizacije u proizvodnji stočne hrane, funkcionalnosti i opremljenostifarmi snizili bi troškove i rad, a povećali profitabilnost proizvodnje.

LITERATURA:BICKERT, W., ARMSTRONG, D.: Herringbone and side opening Milking parlours.Extension Bulletin E-1034 Machingen State University, 1976.KRSTIĆ, B., ANDRIĆ, J. I BAJČETIĆ, B.: Modeli zemljoradničkih gazdinstava,usmerenih na stočarsku proizvodnju, Aleksandrija, specijalna izdanja, Beograd, 1995.KRSTIĆ, B., LUČIĆ, Đ.: Organizacija i ekonomika proizvodnje i prerade stočnihproizvoda, Poljoprivredni fakultet, Novi Sad, 2000.KRSTIĆ, B., LUČIĆ, Đ. I MILENKOVIĆ, M.: Prostorni i ekonomski aspekti razvojagovedarske proizvodnje, IV Kongres o hrani, knjiga III, Beograd, 10-12. oktobar, 1995.LUČIĆ, Đ.: Produtkvinost rada pri različitim načinima muže krava, Magistarski rad,Poljoprivredni fakultet, Novi Sad, 1985.VUČETIĆ, SOFIJA, ČOBIĆ, T., BAČVANSKI, S., PLAVŠIĆ, M.: Ispitivanjaproizvodnih i iskoristivih sposobnosti dva izmuzišta za krave tipa “riblja kost”, Zbornikradova br. 17-18 Instituta za stočarstvo, Novi Sad, 1988.

ORGANIZATION OF MODERN FARM ON THE FAMILY HOUSEHOLD

Lučić, Đ., Krstić, B., Balasa M.

SUMMARY

In the last decades the number of peasant livestock breeding holdings was suddenlydecreased, and in the same time the number of animals increased in the herds left over.Therefore the authors are analyzing the cattle farms in these holdings having from 50 to100 milking cows. Questions concerning the position of farm within the holding,location of farm and production system are studied. Within the system of production, thebreeding system, type of housing, farm equipments, trend of production, organization ofwork and production results have been analysed in more detail. On the basis of theresults of production the proposals have been given for the improvement of organizationof work, rationalilyation of production and business affairs, on the basis of which amodern cattle farm is constituted.

Key words: cattle husbandry, structure of work, animal unit, labors and workingoperations, productivity of work, resutls of production

99

UDK: 637.1 : 681.324(439) Originalni naučni rad Original scinetific paper

DETERMINATION OF GOOD PRACTICE IN THE DESIGN, DELIVERY ANDSUPPORT OF WEB-BASED ODL CASE STUDIES

DAIRY PRODUCTION - HUNGARY

KAJÁRI, KAROLINA,33 SOMOGYI,S.,34 LAKNER Z.1

Background

Within the EU Higher Education sector there is a need to develop an internationaldimension to courses and degree programmes. In addition, within the Central andEastern European (CEE) accession countries there is an urgent requirement foradditional updating of course material, particularly in the areas of agriculturalmanagement, economic and technology

One way of achieving this is the collaborative development and delivery of coursematerial by staff drawn from different institutions in EU and CEE countries.Consequently, members of staff in HE Institutions wish to collaborate across Europe inthe development and delivery of their courses and degree programmes.

Aim and objectives

Aim: To identify, evaluate and disseminate the principal factors in the design andmode of delivery of web-based case studies, and their support in the learningenvironment, which enhance their success in terms of adoption and learning outcomes.

Objectives of the WebCase Project are to:

Evaluate a number of models for the design of web-based case study materials. Determine guidelines of good practice in the delivery of these materials in an

international distributed learning environment. Disseminate and support the wider uptake of such models and resources beyound

the project teams which participate in the development.

Innovative Aspects

The innovative aspects of this project are the transfer of well tested novel teachingmethodologies and resources between European countries and the development of anactive support mechanism for their adoption.

33 Ph.D. Karolina Kajari, Ph.D. Lakner Zoltan, Szent István University Budapest Hungary34 Ph.D. Somogyi Sandor, Veszprémi Egyetem Georgikon Mezőgazdaságtudományi KarKeszthely Hungary

100

Pedagogical and didactical aspects

The teaching approach adopted here relies on the proven value of case studyprojects to reinforce theoretical principles, practice techniques and develop transferableskills. Case studies offer a student-centred resource for use on either individual orcollaborative basis. The ICT approach will be used to enhance both the presentation anddelivery of this established teaching methodology while taking account of the underlyingpedagogical issues. The materials will be principally teacher resources for use eitherlocally or internationally in ODL environment and provide a major European dimensionin HE curricula.

The academic content of the case studies will be provided by four of theparticipating institutions and are specified in the table below:

Table 1.

No Subject Country Institution Case1 Agricultural economics Hungary Szent István Budapest Food Processing Privatisation2. Agricultural Mktg Hungary Szent István Budapest Dairy Production3. Crop Technology Denmark KVL Organic Crop Production4. Livestock Technology United Kingdom Newcastle Animal Production5. Rural Development Italy University of Pisa Production diversification

Users

Teaching staff in the consortium s institutions through the shared resources andbetter understanding of their use.

The student through a richer learning environment,Other teachers and trainers through the evaluation and dissemination process

would benefit from the web-site shell and the Handbook of Good Practice produced bythe project.

Envisaged output

The main output will be the published Handbook of Good Practice, based on theformal evaluation which will disseminate good practice in the use of ICT for deliveringstudent case study materials in an ODL environment. The handbook will be both amanual specific ti the use of the materials developed by the project and a generic guideto the development and delivery of web-based case study teaching materials.

The formal establishment of a project network based on the previous sub-networkof AFANet.

Development of centrally based searchable catalogue web site.

101

The case study of dairy production - Hungary

The material prepared by Hungarian lecturers, accompanying this web-basedlearning case study will be used in teaching of students studying for a Master of Sciencedegree in General Agriculture and Agricultural Management and their training in milkproduction management.

Students will use this case study during the (9th or 10th semester of their degreecourse.

Teaching areas directly covered by this web based resource include

General management. Farm management. Farm business planning and controll. Decision making.

Teaching objectives

Technical and financial appraisal and analysis. Benchmarking milk production at the School Farm with indicators of average

Hungarian milk production. Provide an overview of the Government regulations under which milk is

produced in Hungary. Improving grassland productivity. Improving milk production in Hungary. Cash flow budgeting and analysis. Economic appraisal of cost of production Analysis of fixed assets and liabilities of the case study farm. Development of existing dairy production.

The core of case study is done on school-farm “Baross, Gábor” agriculturalseconary school in Mátészalka.

The case study is divided in 6 parts. Section A contents the general informationabout the farm. The current land use, the cropping summary and the necessaryinformation about the farm buildings.

Section B contents the map of Hungary, Mátészalka and outskirts, map of thefarmyard and the map of the land.

Section D contents information about the farming system and enterprisedescription. History of the farm, farm policy, staff data, enterprise description, dairy,fodder, replacement, dairy performance and stocking rate, milk prices and costs,margins, machinery, markets and finance.

Section D is a section for financial statements, milk productions costs, profit andloss account, balance sheet and the cash-flow.

The valuation data are presented in section E and the background data aboutHungarian agriculture, agricultural enterprises and dairy production in section F.

102

Individual student tasks

Elementary level Analyse the foddering based on natural indicators. Determine the productivity and the efficiency of the given farm. Compare the profit and loss account of the farm and the general data of

Hungarian agricultural enterprises. Analyse and evaluate the cash-flow statement of the farm

Advanced level Determine the basic financial indicators of the farm, based on the analysis of

the balance sheet. Capital gearing indicators Liquidity indicators Profitability indicators Determine the economic effects of changes in foddering structure on the

costs of milk production. Compare the production costs of the milk in case study with the production

costs of the similar scale farm in your country. Analyse the effects of the change of various elements of costs on the

profitability of the farm. High level

Make suggestions by the brain – storming method with purpose of theincreasing of the profitability (efficiency).

Prepare the SWOT analysis of the farm Prepare the strategic plain of the farm for the next five years.

REFERENCES:

HAJDU I.NÉ-LAKNER Z.(1999):Az élelmiszeripar gazdaságtana Mezőgazdaságiszaktudás kaidó Budapest

P.J. CAIN, S. SOMOGYI C. VENUS (1997): The Use of Case-Studies and ComparativeAnalysis methods in UK and Hungarian Farm Management teaching and Practice.XXVII CIOSTA - CIGR V International Congress on Work Science, 25-27th August1997. Kaposvár Hungary p. 345.-350.

103

UTVRĐIVANJE METODA IZRADE, DISEMINACIJE I PRIMENE STUDIJASLUČAJA BAZIRANIH NA INTERNET U VISOKOŠKOLSKOM

OBRAZOVANJUStudija slučaja – proizvodnja mleka

Kajari, Karolina, Šomođi, Š., Lakner, Z.

REZIME

U visokoškolskom obrazovanju Evrope sve je izraženija tendencija povećanjameđunarodne saradnje i međunarodnog karaktera obrazovanja. Osim toga, priključivanjsSredje i Srednje-Istočne Evrope takođe zahteva modernizaciju gradiva, i to posebno uoblasti agromenadžmenta, ekonomije i tehnologije.

Jednu od mogućnosti modernizacije predstavlja izgradnja oblika saradnje u okvirukoje će predavači visokoškolskih ustanova Evrope Srednje Evrope i Istočne Evropezajedničkim snagama modernizovati kako gradivo, tako i metode predavanja.

Jačaju i tendencije prestruktuiranja klasičnog načina organizacije obrazovanja i sveveći broj visokoškolskih institucija pokušava pronaći sebe na novoformiranom trzištuusluga daljinskog učenja (Open Distance Learning – ODL).

U Evropi trenutno postoji više projekata baziranih na međunarodnu saradnjupredavača visokoškolskih ustanova iz raznih zemalja. Jedan od njih je i projekat u kojemsudeluju i autori ovog saopštenja. Potpomignut MINERVA sredstvima projekat jelansiran u oktobru 2001. godine i traje dve godine. Projekat je pre svega usmeren nadogradnju i razvoj u obrazovanju već poznate i primenjivane metode studije slučaja, iosposobljavanje kako nastavnog osoblja tako i studenata u korišcenju interneta uprezentaciji i obradi studija slučaja..

Mađarska ima za zadatak izradu dve pilot studije. Jedna treba da bude “klasična”studija slučaja o proizvodnji mleka, dok druga treba da upozna studente sa nekimspecifičnostima privatizacije u Madjarskoj početkom devedesetih godina. Za izradustudije slučaja u proizvodnji mleka izabrali smo farmu “Baross László” PoljoprivredneSrednje Škole, sa istoka Madjarske, iz Mátészalka.

Ključne reči: Internet, daljinska nastava, studija slučaja.

104

105

UDK: 637.1 : 631.152 : 65.011.4 Pregledni naučni rad Scientific review paper

UPRAVLJANJE FAKTORIMA PROIZVODNJE KRAVLJEG MLEKA

KRSTIĆ,B., ARSENOVIĆ, Đ.35

IZVOD: Rezultati brojnih istraživanja pokazuju da se na promene poslovnihrezultata mlečnih farmi može uticati upravljanjem nekim značajnijim faktorimaproizvodnje kao što su: proizvodnja mleka i ostalih proizvoda po kravi, cenamleka, racionalizacija troškova hrane, održavanje reprodukcionog perioda uoptimalnim granicama, povećanje produktivnosti rada, povećanje broja krava nafarmi i stepena korišćenja kapaciteta, povećanje plodnosti krava, produžavanjevremena eksploatacije krava, izbor tipa uzgoja i intenzifikacija proizvodnje mleka.Dokazano je da proizvođač neke faktore može menjati, ali im se uglavnomprilagođava.

Ključne reči: upravljanje, faktori proizvodnje, mleko, racionalizacija

UVOD: Racionalizacija upravljanja faktorima proizvodnje mleka po pravilu jepodređena potrebi unapređenja profitabilnosti određene farme. Pošto je profitabilnostizraz odnosa vrednosti prema troškovima proizvodnje, jasno je da se taj odnos možemenjati pod uticajem svih faktora koji deluju ili na vrednost ili na troškove proizvodnje.

Potpunije poznavanje tih faktora, njihove međusobne povezanosti i karakteradejstva na poslovne rezultate, predstavlja uslov da se oni drže pod kontrolom i njihovuticaj stavi u funkciju poboljšanja uspeha poslovanja farme. Tome cilju treba da poslužianaliza naučnoistraživačkih rezultata većeg broja autora koje komentarišemo u daljemizlaganju.

Obeležja važnijih faktora i njihov uticaj na poslovne rezultate

Pri izražavanju povezanosti između poslovnog uspeha i faktora koji ga uslovljavajuprimenjuju se dva osnovna pristupa. Jedan se zasniva na upotrebi većeg brojaparcijalnih pokazatelja. Njihov tempo, pa, čak, i smer promena u određenom razdobljumogu se međusobno značajno razlikovati. To otežava korisniku takvih podataka daizvede objektivnu ocenu promene rezultata poslovanja. Ta se teškoća može ublažitiprimenom drugog pristupa koji se zasniva na modelu kompleksnog merenja poslovnoguspeha (Krstić i sar., 1992 b). Za tu svrhu konstruisana je formula čijom je primenomna devet farmi u okolini Beograda u periodu 1981-1988. godine ustanovljeno da upromeni ukupnog poslovnog uspeha približno jednako učešće imaju vrednost i troškovi 35 Branko Krstić, Poljoprivredni fakultet, Beograd Đojo Arsenović, Poljoprivredni fakultet, Srpsko Sarajevo

106

proizvodnje (46,65 % i 46,68 %), a znatno slabiji uticaj ispoljava produktivnost rada(6,67 %).

Mogućnosti poboljšanja poslovnih rezultata putem povećanja vrednosti proizvodnje,pored ostalog, uslovljene su njenom strukturom, koja obuhvata: mleko, tele, prirast kravei stajnjak. Shodno visokom kolebanju cena u prethodnim decenijama u našoj zemlji,učešće mleka u ukupnoj vrednosti proizvodnje variralo je od 63 % do 94 % (Krstić,1965, Marčetić, 1976, Spiridonović, 1983, Kon, 1983). Na osnovu toga u stručnimkrugovima je široko prihvaćen stav da položaj mleka na tržištu ima odlučujući značaj zaposlovne rezultate ove linije proizvodnje. To potvrđuju istraživanja Krstića (1965),Krstića i Bajčetića (1979), Kona (1983), Krstića i Rakočevića (1983), Nade Tajdić(1998) i drugih autora. Ostali proizvodi, iako manje značajni, zaslužuju punu pažnju jermogu svojom vrednošću da unesu izvesne korekcije u poslovne rezultate. U prilog tomeidu istraživanja Kona (1983) i Krstića i Radulovića (1983), koja pokazuju dapovećanje prirasta teladi po kravi utiče povoljno na ekonomičnost (r=0,569-0,794), naproduktivnost rada (r=0,658-0,968) i na dohodak po kravi (r=0,746-0,934).

Uticaj cene mleka na ekonomičnost, prema istraživanju Krstića (1965), jače jeizražen što je viši nivo mlečnosti krava, a Nada Tajdić (1998) je, kombinujući višefaktora, razradila metod pomoću koga se može odrediti najniža prodajna cena mlekakoja obezbeđuje pozitivan finansijski rezultat. Iako se cenom mleka vrlo efikasno menjarezultat poslovanja, treba imati u vidu da uticaj ovog faktora ima ograničen domet, bilozato što je visina otkupne cene određena merama agrarne politike ili zato što visoka cenautiče na opadanje potrošnje ovog proizvoda.

Ograničena mogućnost za povećanje vrednosti proizvodnje upućuje proizvođača da,u cilju poboljšanja poslovnih rezultata, stavi težište svojih aktivnosti na racionalizacijutroškova. U tom pogledu proizvođaču stoje na raspolaganju relativno široke mogućnosti.

Mogućnosti racionalizacije trškova hrane, predmet su proučavanja u radovimaKrstića (1965), Pejina i sar. (1973), Krstića i Miloševića (1975), Krstića i sar. (1979)i Kona (1983), pri čemu su obuhvaćeni njihovi različiti aspekti. Kon (1983) posebnoskreće pažnju na način obračuna vrednosti kabaste hrane koja, po pravilu, nema širutržišnu cenu, već se ona utvrđuje metodama procene. Lučić (1998) je dao značajandoprinos potpunijoj oceni stava po kome je kabasta hrana jeftin izvor hranljivih materija.

Iako se racionalizacijom troškova hrane ostvaruje često najjači uticaj na rezultateproizvodnje, ova mera u savremenim uslovima uglavnom nije dovoljna za postizanjezadovoljavajuće konkurentnosti proizvodnje mleka. Da bi se efikasnije uticalo nasnižavanje troškova proizvodnje, moraju se držati pod kontrolom i mnogi drugi faktori,kao što su: izbor načina držanja krava, određivanje optimalne veličine farme, štopotpunije iskorišćavanje kapaciteta farme, izbor optimalnog intenziteta proizvodnje,izbor odgovarajućeg oblika reprodukcije stada, održavanje reprodukcionog perioda uoptimalnim granicama, svođenje procenta izlučivanja priplodnog podmlatka u graniceprihvatljivog intervala, unapređenje produktivnosti rada, poboljšanje intenzitetaplodnosti krava, utvrđivanje optimalnog perioda iskorišćavanja krava, sezonskeprednosti proizvodnje stočne hrane i pojava sezonosti u proizvodnji i tražnji mleka.

Izbor odgovarajućeg oblika reprodukcije stada, prema Krstiću i Tomiću (1990) iNadi Tajdić (1998) doprinosi smanjenju troškova po jedinici proizvoda.IstraživanjaKrstića (1965), Krstića i Bajčetića (1979), Krstića i Rakočevića (1983) i Kona

107

(1983) pokazuju da se na porast produktivnosti rada može delovati povećanjemmlečnosti krava, promenom organizaciono-tehničkih rešenja u snabdevanju stokehranom i pravilnim izborom sistema opreme, a između produktivnosti rada iekonomičnosti proizvodnje postoji pozitivna korelaciona zavisnost (r=0,58 do 0,89).Povećanje broja krava na farmi i bolje iskorišćavanje kapaciteta farme, premarezultatima istraživanja Krstića i Tatjane Gošović (1983, Kona (1983), Puurunena(1994), Krstića i Violete Bogavac (1997), utiče povoljno na rezultate i podstičeproizvođače u mnogim zemljama da traže rešenja kako da povećaju mlečnu farmu.Porast intenziteta plodnosti krava, prema Konu (1983), Krstiću i Raduloviću (1983) iNadi Tajdić (1998), pozitivno se odražava na produktivnost rada, dohodak po kravi,proizvodnju mleka po kravi i ekonomičnost proizvodnje.Održavanje periodaiskorišćavanja krava u optimalnim granicama utiče povoljno na rezultate poslovanja. Nato upućuju rezultati istraživanja Reljina i Marka (1964), Krstića (1965), Marčetića(1976), Kona (1983), Krstića i Radulovića (1983), Krstića i sar. (1987), Tice (1992),Krstića (1994) i Nade Tajdić (1998).. Uporedna proučavanja vezanog i slobodnogdržanja krava u radovima Krstića (1965), Bačvanskog i sar. (1983), Kona (1983),Nade Tajdić (1998), Matona i sar. (1985) i Hansena (1997) pokazala su da sistemslobodnog držanja ima prednost sa gledišta produktivnosti rada, naročito na većimfarmama. Intenziviranje proizvodnje do određene granice, prema Krstiću i sar. (1992 a)doprinosi poboljšanju rezultata.Ova pojava praćena je opadanjem fiksnih troškova ipovećanjem varijabilnih troškova po jedinici proizvoda, pa se njihovim usklađivanjemza dati genetski potencijal može utvrditi optimalan nivo intenzivnosti.

Zaključak

Upoređivanjem rezultata većeg broja naučnoistraživačkih radova koji se odnose naupravljanje faktorima proizvodnje kravljeg mleka ustanovljeno je da u promeniukupnog poslovnog uspeha sa priližno jednakim procentom učestvuju vrednost i troškoviproizvodnje, a sa znatno manjim procentom produktivnost rada. Na poslovne rezultatepovoljno utiču: porast količine mleka i ostalih proizvoda po kravi, cena mleka, uznapomenu da je njeno dejstvo ograničeno ili merama ekonomske politike ili odnosommaloprodajne cene i kupovne moći potrošača, racionalizacija troškova hrane, održavanjereprodukcionog perioda u optimalnim granicama, povećanje produktivnosti rada,povećanje broja krava na farmi i veći stepen iskorišćavanja njenog kapaciteta, porastintenziteta plodnosti krava, produžavanje perioda iskorišćavanja krava do određenegranice, slobodno držanje krava umesto vezanog držanja i intenziviranje proizvodnjemleka do određene granice.

LITERATURA:

BAČVANSKI, S., ČOBIĆ, T., VUČETIĆ, S., KARADŽIĆ, V.(1983)Utrošak rada namuži u stajama sa slobodnim i vezanim načinom držanja. Zbornik radova,533-547,Portorož

108

HANSEN, N. M. (1997) Comparison of the labour requirement on cattle rearing intethering cowsheds and loose cowshwds. Proceedings XXVII CIOSTA – CIGR VCongress, 55-62 Kaposvar, Hungary

KON, V, (1983) Utjecaj organizaciono-ekonomskih faktora na ekonomske rezultateproizvodnje kravljeg mlijeka u OOUR-ima Slavonije i Baranje. Doktorska disertacija.Poljoprivredni fakultet, Beograd

KRSTIĆ, B., (1965) Analiza proizvodnje mleka i mogućnosti poboljšanja njenogrezultata. Magistarski rad. Poljoprivredni fakultet, Beograd

KRSTIĆ, B., MILOŠEVIĆ, M. (1975) Ispitivanje ekonomičnosti korišćenja zeleneuljane repice u obrocima muznih krava. Ekonomika poljoprivrede 3, 65-78, Beograd

KRSTIĆ, B., BAJČETIĆ, B. (1979) Mogućnosti snižavanja troškova proizvodnje mlekana društvenim gazdinstvima SFR Jugoslavije. Hrana i ishrana XX, 5-6, 253-262,Beograd

KRSTIĆ, B., KOLJAJIĆ, V., BAJČETIĆ, B. (1979) Influence du foin de luzerne sur lesresultats productifs et economiques de la production du lait. 30 th Annual Meeting ofthe European Association for Animal Production, 1-4, Harrogate

KRSTIĆ, B., GOŠOVIĆ-PAUNIĆ TATJANA (1983) Zavisnost rezultata proizvodnjemleka od veličine farme i stepena iskorišćavanja njenog kapaciteta. Zbornik radova,513-520, Portorož

KRSTIĆ, B, RAKOČEVIĆ, M. (1983) Karakteristike rezultata proizvodnje mleka nafarmama SOUR PKB u periodu 1976-1980.Zbornik radova Poljoprivrednog fakulteta29-30, sv. 588, 83-92, Beograd

KRSTIĆ, B., RADULOVIĆ, N. (1983) Međuzavisnost tehnoloških obeležja i rezultataproizvodnje mleka na farmama u sastavu SOUR PKB. Ekonomika poljoprivrede9,10,11, 519-524, Beograd

KRSTIĆ, B., PEJIN, D., TOMIĆ, R. (1987) Ekonomičnost proizvodnje mleka uzavisnosti od dužine perioda iskorišćavanja krava u proizvodnji. Zbornik radova,457-462, Portorož

KRSTIĆ, B., TOMIĆ, R. (1990) Ekonomski aspekti reprodukcije stada u govedarstvu.Inovacije u stočarstvu, 55-62. Poljoprivredni fakultet, Beograd

KRSTIĆ, B., LAKIĆ NADA, JANKOVIĆ MARIJA, RADOSAVLJEVIĆ JOVANKA(1992 a) Ekonomski aspekti inenziviranja proizvodnje kravljeg mleka. Inovacije ustočarstvu, 237-241. Poljoprivredni fakultet, Beograd

KRSTIĆ, B., LAKIĆ NADA, JANKOVIĆ MARIJA, RADOSAVLJEVIĆ JOVANKA(1992 b) Doprinos pojedinih faktora ukupnom poslovnom uspehu krupnih farmi zaproizvodnju mleka. Zbornik radova, 242-247, Niška Banja

KRSTIĆ, B. (1994) Utvrđivanje optimalnog perioda korišćenja krava sa gledištaekonomičnosti proizvodnje. Biotehnologija u stočarstvu 10 (1-2), 182-187. Beograd

109

KRSTIĆ, B., BOGAVAC VIOLETA (Relation between business results of particulartypes of family households and the life expenses. Proceedings XXVII CIOSTA-CIGR VCongress, 332-336. Kaposvar, Hungary

LUČIĆ, Đ.(1998) Modeli intenziviranja proizvodnje u poljoprivrednim preduzećima.Doktorska disertacija. Poljorivredni fakultet, Novi Sad

MARČETIĆ, P. (1976) Mogućnosti i putevi za povećanje ekonomičnosti proizvodnjekravljeg mleka zastupljenih rasa goveda na društvenim organizacijama Kosova.Doktorska disertacija. Skoplje

MATON, A., DAELEMANS, I., LANBRECHT, I. (1985) Housing of Animals.Amsterdam

PEJIN, D., LJESOV, D., ZEREMSKI, D. (1973) Ekonomski optimalni odnosikoncentrovane i kabaste hrane u proizvodnji mleka. Zbornik radova, 195-207.Poljoprivredni fakultet, BeogradPUURUNEN, M. (1991) Productivite et rentabilite des differentes lignes de produitsagricoles. FAO/ECE, New York, Geneve

RELJIN, S., MARKO, J. (1964) Vreme korišćenja krava u muznim stadima Vojvodine injegov uticaj na troškove amortizacije. Poljoprivredni fakultet, Novi Sad

SPIRIDONOVIĆ, S. (1983) Ispitivanje rezultata proizvodnje mleka različitih rasagoveda u uslovima Metohije. Magistarski rad. Poljoprivredni fakultet, Beograd

TAJDIĆ NADA (1998) Međuzavisnost tehnoloških obeležja i rezultata proizvodnjemleka. Magistarska teza. Poljoprivredni fakultet, Beograd

TICA, N. (1992) Utvrđivanje optimalnog vremena korišćenja muznih krava. Doktorskadisertacija. Poljoprivredni fakultet, Novi Sad

MANAGEMENT OF COW MILK PRODUCTION FACTORS

Krstić, B., Arsenović, Đ.

SUMMARY

The results of a number of investigations show that the changes of the businessresults of a milk farm may be influenced by successfully managing some majorproduction factors such as: milk amount and other products per cow, milk price, feedcost rationalization, reproduction period maintained in optimal ranges, labor productivityincrease, farm size changes and degree of farm capacity use, cow fertility increase,prolongation of cow use up to a certain degree, choice of reaning type and intensificationof cow milk production uo to a certain degree. It was shown that the farmer may changesome factors, however mostly he needs to adapt to them.

Key words: management, production factors, cow milk, rationalization.

110

111

UDK: 636 : 368 .52 Originalni naučni rad Original scientific paper

OSIGURANJE ŽIVOTINJA U FUNKCIJI RAZVOJASTOČARSKE PROIZVODNJE

MILORADIĆ, J.36

IZVOD: Izuzetno nizak stepen razvoja poljoprivrede, odnosno stočarstva kaonjenog neodvojivog segmenta, zahteva hitne i odlučne mere svih relevantnihčinilaca. Osiguranje, kako po obimu i vrstama osiguravajuće zaštite, tako i poukupnoj primeni kod nas, trenutno daleko zaostaje za odnosom osiguranja irazvoja stočarstva u zemljama razvijene tržišne privrede.

Ključne reči: osiguravajuća zaštita, osigurane opasnosti, tehnički rezultat.

1. UVOD: U poslednjih deset godina položaj poljoprivrede doživljava trendpermanentnog pogoršanja. Poljoprivreda deli sudbinu krize privrednog sistema zemlje, stim da sama podnosi najveći teret te krize. Upravo nepovoljni ekonomski položajpoljoprivrede, kako u primarnoj tako i u sekundarnoj raspodeli nacionalnog dohotka,doveo je do nestimulativnosti bavljenja poljoprivredom. Pogrešna agrarna politika,neodgovarajuća kreditna politika, dispariteti cena, loša politika finansiranjapoljoprivrede, svakako su osnovni faktori ove konstatacije.

Osiguranje koje bi trebalo da ekonomski obezbedjuje osiguranike kaozainteresovane subjekte od nastalih šteta u poljoprivredi je već duže vremena kod nas naveoma niskom nivou. To je vidljivo kako iz oblika i vidova osiguravajuće zaštite koji seprimenjuju, tako i iz pokrivenosti osiguranjem ukupnih obradivih površina i smanjenogbroja osiguranih životinja.

Stočarska proizvodnja ili gajenje životinja je svakako bitno različita i odvija se udrugačijim uslovima, te je podložna potpuno drugim opasnostima (osiguravajućoj zaštiti)u odnosu na biljnu proizvodnju. Predmet osiguranja predstavlja životinja u celini, a neneki njen deo. Ovo osiguranje je veoma razudjeno i obuhvata veliki broj grana, vrsta ikategorija životinja koje se gaje:

- goveda (krave, bikovi, priplodne junice, tovna junad, telad),- konji (radni konji, sportski konji, pastuvi i priplodne kobile, omad, ždrebad),- svinje (priplodne svinje, tovne svinje, prasad),- ovce,- perad (kokoši, nosilje, petlovi, pilići u tovu).Pored gore navedenog osiguravaju se i mnoge druge domaće i divlje životinje: ribe,

pčele, psi, krznašice, fazani u uzgajalištima, životinje u zoološkim vrtovima, divljesvinje i jeleni u ogradjenim šumskim prostorima.

36 Mr Jova Miloradić, direktor glavne filijale “Srem” Sremska Mitrovica u “DDOR Novi Sad” a.d.Novi Sad

112

2. Osigurane opasnosti (rizici)

Predmet osiguranja, mogu biti samo zdrave životinje. Shodno tome osiguravač je uobavezi da isplati naknadu za štete koje nastaju usled:

- uginuća osigurane životinje usled bolesti ili nesretnog slučaja- prinudnog klanja osigurane životinje zbog bolesti ili nesretnog slučaja, kada

životinji preti neposredna opasnost da ugine, te se klanje vrši u culjuiskorišćenja odnosno smanjenja štete (prinudno klanje iz nužde)

- prinudnog klanja ili ubijanja životinje kada zbog bolesti ili nesretnog slučajaživotinji ne preti neposredna opasnost da ugine, ali je postala neupotrebljiva zabilo koju svrhu i nema izgleda da se to stanje izleči, pa je dalje držanje postaloiz ekonomskih razloga nerentabilno (prinudno klanje iz ekonomskih razloga)

- ako je posebno dogovoreno osiguravač snosi troškove rizika lečenja. Osiguranisu oni troškovi rizika lečenja koji su navedeni bilo u polisi ili posebnomdopunskom ugovoru.

Polazeći od više vrsta opasnosti kao i vrste životinja, ovo osiguranje se javlja urazličitima vidovima:

- osnovno osiguranje- dopunska i posebna osiguranja- ogledno osiguranje za one vrste životinja i rizike koji se prvi put osiguravaju.Svakako da je lepeza osiguranih opasnosti koji se priznaju u isplati naknade

osiguranja velika i sigurno u ovom trenutku nedovoljno primenjena u praksi (što zbogteške materijalne situacije u stočarstvu, što zbog nedovoljne informisanosti osiguranika).

3. Rezultati ostvareni u osiguranju životinja

Položaj stočarstva kao posebnog dela poljoprivrede u sklopu privrednog sistemazemlje u zadnjoj deceniji se permanentno pogoršava. Od ukupno 800.000 komadauslovnih grla, koliko se gaji u Vojvodini, osiguranjem je obuhvaćeno 82.756 komada ili10,3 % (podaci DDOR “Novi Sad” a.d. za 2001. godinu). Sa aspekta ostvarenja iispunjenja plana DDOR-a “Novi Sad” a.d. može se izneti podatak da je on premašen za8,4% u grani osiguranja životinja ali svakako da su interesi i osiguravača i osiguranikadaleko veći i da je potrebnija daleko dublja i intenzivnija saradnja.

Posmatrajući kategorije i vrste u osiguranju životinja najzastupljenije je osiguranjepriplodnih goveda (krave muzare) i priplodnih i tovnih svinja. Najznačajniji vidosiguranja je osiguranje od osnovnog rizika (uginuće od bolesti i nesretnog slučaja), dokje osiguranje od dopunskih rizika zanemarljivo. Ovde je još bitno istaći da osiguranjekod pravnih lica po obimu premije (99,5%) znatno prevazilazi osiguranje životinja kodfizičkih lica.

Tehnički rezultat (količnik tehničke premije i likvidiranih šteta) u osiguranjuživotinja u poslednjih deset godina 1991-2001 (tabela 1) pokazuje da je samo tri puta biopozitivan, 1992, 2000. i 2001.godine. Posmatrano za ceo period, zbirno za sve vidoveosiguranja životinja, tehnički rezultat je negativan i iznosi 104,08%. Ovi podaci prvogovore o tome da je on posledica nepovoljnih uslova proizvodnje u navedenom periodu,

113

pre svega nekvalitetne stočne hrane i nedostatka lekova, ali i o tome da je osiguranjeisplatilo više šteta na osiguranju životinja nego što je iznosila premija osiguranja.

Tabela . Tehnički rezultati ostvareni u osiguranju životinja u periodu 1991-2001. godina1991 1992 1994 1995 1996 1997 1998 1999 2000 2001100 85 105 109 115 113 107 117 98 91,8

4. Zaključak

Sigurno da će efekti osiguranja životinja biti daleko veći kada dodje do poboljšanjaekonomskog položaja poljoprivrede. To podrazumeva veoma oštar zaokret kompletneprivredne infrastrukture zemlje, odobravanje novih kreditinih linija i uvodjenjeznačajnih subvencija u poljoprivredu. Tada će lepeza rizika koji se osiguravaju i oblikaosiguravajuće zaštite biti daleko šira, a osiguranje će predstavljati nezaobilazan zaštitnimehanizam koji treba da prati svaki oblik stočarske proizvodnje u savremenim uslovima,kakav je slučaj u zemljama razvijene tržišne ekonomije. Upravo iskustva razvijenih zemalja treba da odrede prave smernice u procesutranzicije agrokompleksa a samim tim i stočarstva u našoj zemlji. U svemu tomeosiguravajuće kompanije morale bi dobiti ključnu funkciju u pokrivanju poljoprivrednihrizika a za ozbiljno razmatranje ostaje ideja o uvodjenju obaveznog poljoprivrednogosiguranja (bilo selektivno ili uz izvesna ograničenja).

LITERATURA:

D.MRKŠIĆ, Osiguranje u teoriji i praksi, Alef, Novi Sad, 1999.

D. OGRIZOVIĆ, Ekonomika osiguranja, ZOIL »Sarajevo«,1985.

DDOR Novi Sad, list »DDOR-a Novi Sad a.d. Novi Sad

J.MILORADIĆ, »Ekonomski efekti osiguranja subjekata u poljoprivredi«Agroekonomika, Institut za ekonomiku poljoprivrede i sociologiju sela, Poljoprivrednifakultet Novi Sad, br. 30/2001 str. 160-169

Materijali i dokumentacija »DDOR Novi Sad a.d. Novi Sad

Osiguranje životinja (opšti i posebni uslovi, tarifa premije) Novi Sad 1996.

Priručnik DDOR-a »Novi Sad« za praksu u osiguranju i reosiguranju, Finansing centar,Novi Sad, 1996.

Kriza stočarstva, Zbornik radova, redaktor: R. PEJANOVIĆ, »Dnevnik«, Novi Sad,2000.

114

LIVESTOCK INSURANCE AS A FACTOR OF DEVELOPMENT OFLIVESTOCK RAISING

Miloradić, J.

SUMMARY

Due to extremely poor development of agriculture, particularly livestock raising, itis necessary that all the relevant subjects take urgent and resolute measures. Not only inthe scope of insurance cover but also in its overall application, the insurance industry inYugoslavia is currently far behind the development of insurance industry and that oflivestock raising in developed countries.

Key words: insurance protection, risks insured, loss ratio

115

UDK: 636.4.084.1: 697.3: 692.5 Originalni naučni rad Original scientific paper

PROIZVODNO-EKONOMSKI EFEKTI PODNOG GREJANJA UPROIZVODNJI PRASADI

NOVKOVIĆ,N.,37 TEODOROVIĆ, M.38

IZVOD: Na osnovu eksperimentalnih istraživanja primene toplog poda grejanogvodom u odgoju prasadi, utvrđeni su naturalni proizvodni efekti. Proizvodni iekonomski rezultati eksperimenata projektovani su za farmu godišnje proizvodnjeod 10.000 prasadi, odnosno 8.500 tovnih svinja. Sem proizvodnih, u obračunefekata uključeni su i efekti manjih troškova energije usled smanjenja gubitaka ikorišćenja slame za zagrevanje poda, umesto klasičnog načina grejanja objektalož uljem. Ekonomska ocena investicije u opremu za podno grejanje u odgojuprasadi, na bazi povraćaja uloženih sredstava, neto sadašnje vrednosti investicijai interne stope rentabilnosti, pokazala je izuzetno visok stepen opravdanostiinvesticije.

Ključne reči: odgoj prasadi, podno grejanje toplom vodom, ekonomski efekti

UVOD: Razvoj savremene tehnike i tehnologije proizvodnje u svakoj privrednojdelatnosti mora biti praćen odgovarajućim ekonomskim efektima. To naročito važi zapoljoprivredu kao jednu od najstarijih ljudskih delatnosti.

Predmet istraživanja u ovom radu je primena podnog grejanja u proizvodnjiprasadi, koji kao energetski izvor koristi obnovljive energente – žetvene ostatke.

Cilj rada je da se na bazi eksperimentalnih rezultata kvantifikuju proizvodni iekonomski efekti podnog grejanja toplom vodom u odgoju prasadi, u odnosu na klasičannačin odgoja i da se na osnovu toga prikaže ekonomska opravdanost investicije uopremu za podno grejanje u odgoju prasadi , koja kao energetsko gorivo koristi baliranuslamu.

Metod rada i izvori podataka

Osnovu ovog rada čine rezultati eksperimenta primene toplog poda u odgojuprasadi koji su prezentirani u literaturi (Teodorović i sar, 2001).

Ekonomski efekti primene toplog poda manifestuju se kroz proizvodne efekte ismanjenje troškova energije.

37 Dr NEBOJŠA NOVKOVIĆ, redovni profesor, Institut za ekonmiku poljoprivrede i sociologiju

sela, Poljoprivredni fakultet, Novi Sad38 Dr MILAN TEODOROVIĆ, redovni profesor, Institut za stočarstvo, Poljoprivredni fakultet,

Novi Sad

116

Proizvodni efekti manifestuju se u:- povećanom dnevnom prirastu prasadi u odgoju,- uštedama u hrani,- smanjenju uginuća prasadi i produženim efektima, koji se ispoljavaju u

povećanoj težini svinja na kraju tova, kao posledice bolje kondicioniranosti izdravstvenog stanja prasadi koja su odgojena na toplom podu.

Smanjeni troškovi energije manifestuju se kroz:- smanjenje gubitka, odnosno smanjenje potrebe za toplotnom energijom

direktnim grejanjem prasadi i- korišćenje jeftinijeg energetskog goriva.

Primenom aktuelnih cena na ustanovljene proizvodne i energetske efekte izračunatisu ukupni ekonomski efekti primene toplog poda u proizvodnji prasadi za farmukapaciteta 10.000 prasadi godišnje.Utvrđeni efekti poslužili su kao osnova za ocenuekonomske opravdanosti investicije u opremu za podno grejanje prasadi u odgoju kojakoristi slamu kao energetsko gorivo.Ocena investicija utvrđena je za opremu navedenogkapaciteta firme »Terming« iz Kule, takođe po aktuelnoj ceni, po principu »ključ uruke«

Ocena investicije urađena je na osnovu:

- roka povraćaja uloženih sredstava,- neto sadašnje vrednosti investicje i- interne stope rentabilnosti.

Rezultati istraživanja

Ukupni ekonomski efekti prikazani su u sledećem obračunu:

1. Proizvodni efekti 5.688.450,00

1.1. Povećani dnevni prirast: 957.600,0019 g/prase dan · 42 dana · 10.000 prasadi = 7.980 kg prasadi7.980 kg · 120 d/kg = 957.600 d

1.2. Uštede u hrani: 264.600,0035 g/prase dan · 42 dana · 10.000 prasadi = 14.700 kg hrane14.700 kg · 18,00 d/kg = 264.600 d

1.3.Smanjenje uginuća prasadi u odgoju: 450.000,001,5% manja uginuća · 10.000 prasadi · 25kg/prase = 3.750 kg prasadi3.750 · 120 d/kg = 450.000 d

1.4. Povećana težina tovljenika: 4.016.250,006,3 kg/tovljenik · 8.500 tovljenika = 53.550 kg tovljenika53.550 kg · 75 d/kg = 4.016.250 d

117

2. Smanjeni troškovi energije 985.450,00

Klasično grejanje objekta naftom:253 m2 · 3m = 759m3 ; 759 m3 · 150 w/nm3 = 113,85 kw/h113,85 kw/h · 20 h/dan · 150 dana/god. = 341.550 kw/god.1 kg nafte = 10 kw

d650.024.1kg/d30kg/kw10kw500.341

=⋅

Grejanje toplog poda slamom:115 kaveza za odgoj · 0,25 kw/h kavez = 28,75 kw/h28,75 kw/h · 20 h/dan · 150 dana/god. = 86.250 kw/god.1 bala slame (10 kg) = 3,3 kw

d200.39bala/d15bala/kw10kw250.86

=⋅

Razlika: 1.024.650 – 39.200 = 985.450 d

3. Ukupni efekti (1+2) 6.673.900,00Ekonomska ocena investicije (I) u opremu za podno grejanje, firme »Terming« iz

Kule (po sistemu ključ u ruke), za navedenu veličinu proizvodnje (10.000 prasadigodišnje) u iznosu od 2.154.000,00 dinara, na bazi roka povraćaja, neto sadašnjevrednosti investicije i interne stope rentabilnosti rađena je u dve varijante. U prvojvarijanti pretpostavlja se specijalizacija proizvodnje, odnosno slučaj da se korisnikopreme specijalizovao samo za odgoj prasadi. U ovoj varijanti nisu uračunati efektipovećane težine tovljenika ( u iznosu od 4.016.250,00 dinara). U drugoj varijantipretpostavljeno je da korisnik opreme proizvodi i tovne svinje, pa su u ovom slučajuuzeti u obzir ukupni efekti (R), uključujući i efekte povećane težine tovljenika. Periodeksploatacije opreme (n) je 10 godina a u oceni je primenjena kamatna stopa (i) od 10%godišnje.

Rezultati ocene pojedinih varijanti investicija su sledeći:I varijanta

Rok povraćaja uloženih sredstava : godine81,0650.657.2000.154.2

RIt ===

Neto sadašnja vrednost investicije I)i1(i

1)i1(RNSVn

n−

+

−+⋅=

d000.176.14000.154.2000.330.16000.154.21,11,0

11,1650.657.2NSV10

10=−=−

⋅

−⋅=

118

Interna stopa rentabilnosti (r) izračunava se iz tablice anuiteta, čija se vrednost

izračunava na osnovu izraza:1)r1(

)r1(rIR

n

n

−+

+⋅=

%120r2338519034,1000.154.2000.657.2

1)r1(

)r1(r10

10≈→==

−+

+⋅

II varijanta

Rok povraćaja uloženih sredstava : godine32,0000.673.6000.154.2

RIt ===

Neto sadašnja vrednost investicije (NSV):

d000.849.38000.154.2000.003.41000.154.21,11,0

11,1000.673.6NSV 10

10=−=−

⋅

−⋅=

Interna stopa rentabilnosti (r):

%310r097957289,3000.154.2000.673.6

1)r1(

)r1(r10

10≈→==

−+

+⋅

Zaključna razmatranjaPrimena podnog grejanja u proizvodnji prasadi obezbeđuje poboljšane naturalne i

ekonomske rezultate koji se manifestuju u: povećanom dnevnom prirastu prasadi,uštedama u hrani, smanjenju uginuća u odgoju i povećanju težine tovljenika, kaoposledice poboljšanog zdravstvenog stanja i pripremljenosti prasadi za tov.

Proizvodni ekonomski efekti po aktuelnim cenama iznose 167,22 dinara poodgojenom prasetu, odnosno 669,23 dinara po tovljeniku. Korišćenje slame kaoenergenta za zagrevanje vode za topli pod u proizvodnji prasadi, u odnosu na klasičnozagrevanje objekta lož uljem, efektuira se sa dodatnih 98,55 d po prasetu.

Sredstva uložena u opremu za podno grejanje na slamu u proizvodnji prasadi sevraćaju za nepunih deset meseci , a ako se računaju i efekti u tovu, onda za nepuna 4meseca.Ukupni ekonomski efekat u toku veka eksploatacije opreme za podno grejanje uprvoj varijanti iznosi preko 14, a u drugoj skoro 40 miliona dinara. Interna stoparentabilnosti pokazuje da će se u prvoj varijanti na 100 dinara uloženih sredstava uperiodu eksplatacije od 10 godina ostvariti godišnji prinos od 120 dinara, a u drugojvarijanti čak 310 dinara.

119

LITERATURA:

NOVKOVIĆ, N., RODIĆ, VESNA, NIKOLIĆ – ĐORIĆ, EMILIJA, ALEKSIĆ, LJ.:(1994) Zavisnost pariteta cena svinje –kukuruz od prometa svinja i prometa kukuruza ipredviđanje njegovog kretanja do kraja veka, Agroekonomika br. 23, Novi Sad (str. 77-88)

TEODOROVIĆ, M., POTKONJAK, V., PETROVIĆ, MILICA, RADOVIĆ, I. (2001)Primena toplog poda u odgoju prasadi, Agroznanje br.3, Banja Luka (str.111-117)

PRODUCTION & ECONOMICS EFFECTS OF APPLICATIONOF WARM FLOOR IN REARING OF PIGLETS

Novković, N., Teodorović, M.

SUMMARY

Based on a experimental results of application of warm floor in rearing of piglets, itwas projected economics effects for the real production capacity of 10.000 piglets,fattening 8.500 pigs. Economics effects are significant in production results, as in lowerenergy costs, so the investment show a wery high payability.

Key words: rearing piglets, warming floor by water, economics effects

120

121

UDK: 336.67 : 636 (497.113) Originalni naučni rad Original scientific paper

OCENA EKONOMSKOG POLOŽAJA STOČARSKE PROIZVODNJE UVOJVODINI

OBRENOVIĆ, D., VUKOJE ,V.39

IZVOD: Analiza finansijskog rezultata pokazuje da su u poslednjih par godina,kako kod ukupne poljoprivredne proizvodnje, tako i u stočarstvu, ostvareninegativni neto finansijski rezultati, za čije pokriće je u 2002. godini potrebnoizdvojiti 3,22%, odnosno 0,61% ukupnog prihoda.Finansijski položaj karakteriše izrazito nepovoljna finansijska ravnoteža, štoznatno otežava održavanje likvidnosti preduzeća. Osnovni uzroci drastičneporemećenosti finansijske strukture naših stočarskih preduzeća leže u kumuliranimgubicima (466,6 miliona dinara ili 12% sopstvenog kapitala) i vrlo nepovoljnojstrukturi obaveza (88% čine kratkoročne obaveze). Zadovoljavajući stepensamofinansiranja i sposobnosti održavanja realnog neto sopstvenog kapitala nemogu promeniti lošu sliku finansijskog položaja poljoprivredne proizvodnje. Zaizlazak iz zone gubitka, uspostavljanje likvidnosti i minimalno obnavljanje opremeu poljoprivrednim preduzećima Vojvodine ukupna nedostajuća sredstva mogu seproceniti na preko 10 milijardi dinara. Jedini realan način za obezbeđivanje ovihsredstava jeste primena takvog modela vlasničke transformacije koji će osiguratiulaganje dugoročnog kapitala u preduzeća od strane novih vlasnika.

Ključne reči: finansijski rezultat, finansijski položaj, finansijska ravnoteža,analiza,likvidnost, poljoprivredna proizvodnja, stočarskaproizvodnja

UVOD: Vrlo nepovoljan privredni ambijent za poslovanje naših poljoprivrednihpreduzeća u prethodnoj deceniji ostavio je veoma negativne posledice na njihovekonomsko-finansijski položaj. Nemogućnost pristupa tržištima razvijenih zemalja,nedostatak sopstvenih sredstava za finansiranje proste reprodukcije, visoka cenadomaćeg kapitala, izrazito nepovoljni pariteti cena na štetu poljoprivrednih proizvoda,gubitak tržišta novonastalih zemalja iz neposrednog okruženja, nedopustiva zakašnjenjau isplati preuzetih proizvoda od strane države u uslovima hiperinflacije, dominantnadruštvena svojina za koju niko nema pravi osećaj odgovornosti, kao i loše koncipirani ispori procesi privatizacije bez suštinskih rezultata, najznačajnije su karakteristikeprethodnog prioda koje jasno odslikavaju "nemoguće uslove" za funkcionisanjepoljoprivrednih preduzeća. Posledica takvog stanja je veliko osiromašenje našepoljoprivrede, što se jasno ogleda u ogromnom padu svih naturalnih i finansijkih

39 Dr Desimir Obrenović, redovni profesor, Mr Veljko Vukoje, asistent, Poljoprivredni fakultet,Institut za ekonomiku poljoprivrede i sociologiju sela, Novi Sad.

122

parametara uspešnosti. Pri tome je posebno indikativan podatak da su poljoprivrednapreduzeća, posmatrano zbirno za celu Vojvodinu, u svim godinama ostvarila negativanneto finansijski rezultat, a ukupni kumulirani gubitak iznosi 7.834 miliona dinara, ili10,97% sopstvenog bruto kapitala.

Mere ekonomske politike koje su u 2001. godini preduzimane u cilju poboljšanjaekonomskog položaja poljoprivrede, kao što su ukidanje poreza na prometrepromaterijala, značajnije premiranje određenih proizvodnji, delimično ispravljanjedispariteta, smanjenje kamatnih stopa i isplata preuzetih proizvoda u realnim iznosima iugovorenim rokovima, znatno su doprinele stvaranju stabilnijih i povoljijih uslovaposlovanja. Međutim, za vrlo iscrpljenu poljoprivredu to je još uvek nedovoljno.

Proces privatizacije i sveukupne transformacije poljoprivrednih preduzeća, koji jošuvek nije daleko odmakao, nameće se kao jedini realan način za pribavljanje neophodnihfinansijskih sredstava, i istovremeno osnovni preduslov za stvaranje stabilnih, tržišnoorijentisanih i profitabilnih privrednih subjekta.

Osnovni cilj rada je da se analiziraju i ocene ostvareni finansijski rezultatiposlovanja i finansijski položaj stočarastva Vojvodine u poslednjih pet godina i da seukaže na mere za njegovo poboljšanje.

Izvor podataka i metod rada

Predmet analize prvenstveno je stočarska proizvodnja, koja se posmatra i poredi saukupnom poljoprivrednom proizvodnjom Vojvodine (bez ribarstva i poljoprivrednihusluga). Analiza je urađena na osnovu podataka iz završnih računa, odnosno zbirnihbilansa od 1997. do 2001. godine, koje prikuplja i obrađuje Direkcija u Novom Sadu,NBJ-ZOP. To znači da su analizom obuhvaćena samo poljoprivredna preduzeća, ali ne iindividualna poljoprivredna gazdinstva bez svojstva pravnog lica.

U radu se koriste odgovarajući metodi kvantitativne i kvalitativne analize bilansa, atakođe i određeni matematičko-statistički i drugi metodi. Stočarstvo se poredi saukupnom poljoprivrednom proizvodnjom u dve uzastopne godine.

Rezultati istraživanja

U 2001. godini poljoprivrednom proizvodnjom bavilo se 1176 preduzeća (986 u1998, 1008 u 1999. i 1046 u 2000. godini), od čega pretežno stočarskom proizvodnjom123 preduzeća, ili 10,46% (109 u 1998, 113 u 1998, 110 u 1999. i 118 u 2000 godini).

Poljoprivredna proizvodnja je u 2001. godini zapošljavala 45353 radnika (naosnovu stanja krajem meseca) čime je nastavljen dalji pad broja zaposlenih (50050 u1998, 46941 u 1999. i 46234 u 2000. godini). Sličan trend zabeležen je i u stočarskimpreduzećima gde je u 2001. godini bilo zaposleno 2467 radnika, ili 5,44% od ukupnogbroja zaposlenih u poljoprivredi (2692 u 1997. 3815 u 1998. 2989 u 1999. i 2903 u 2000.godini). Do suprotnog kretanja broja preduzeća i broja zaposlenih dolazi jernovoosnovana, uglavnom manja preduzeća, ne mogu da nadomeste smanjenje brojazaposlenih u velikim preduzećima.

Relativno skromno učešće stočarstva potvrđuje i podatak da ukupan kapital(ukupna imovina) stočarskih preduzeća čini samo 5,4% ukupnog kapitala svihpoljoprvirednih preduzeća, a isti je i udeo neto sopstvenog kapitala.

123

Ocena finansijskog rezultata izvršena je na osnovu analize strukture i rasporedaukupnog prihoda, analize strukture finansijskog rezultata i analize strukture i rasporedaposlovnih prihoda.

Izbacivanje podbilansa revalorizacionih prihoda i rashoda, odnosno njihovonaknadno prebacivanje u podbilans vanrednih prihoda i rashoda ima za posledicuvišestruko povećanje njihovog učešća u strukturi ukupnog prihoda (tab 1) za 2000.godinu, a time i slabu uporeduvost sa 2001. godinom. Iz tih razloga akcenat će bitistavljen na pokazatelje za 2001. godinu, a kod analize ostvarenog rezultata na rezultat izredovnog poslovanja.

Tabela 1: Struktura ukupnog prihoda i njegovog rasporeda Table 1: The Structure of total income and its distribution

Red.br. PRIHODI I RASHODI

Poljoprivreda ( % )

Stočarstvo(% )

INCOMES AND EXPENSES 2000. 2001. 2000. 2001.1. Poslovni prihodi 79,5 91,5 86,5 90,42. Finansijski prihodi 1,7 0,8 1,1 0,83. Vanredni prihodi 18,8 7,7 12,4 8,8I UKUPAN PRIHOD (1 do 3) 100,0 100,0 100,0 100,04. Poslovni rashodi 73,9 88,6 82,5 91,45. Finansijski rashodi 3,7 3,8 3,9 6,16. Vanredni rashodi 24,7 8,1 13,8 5,7II UKUPNI RASHODI (4 do 6) 102,3 100,5 100,2 103,27. Bruto rezultat ( I – II ) -2,3 -0,5 -0,2 -3,28. Porezi i doprinosi iz rezultata 0,07 0,11 0,02 0,02III. Neto rezultat (7 – 8) -2,37 -0,61 -0,22 -3,22

U 2001. godini pretežno stočarska preduzeća ostvarila su samo 7,69% ukupnogprihoda svih preduzeća koja se bave poljoprivrednom proizvodnjom. U strukturiukupnog prihoda stočarskih preduzeća dominantno mesto, logično, zauzimaju poslovniprihodi (90,4%), što je približno kao i kod poljoprivredne proizvodnje u celini (91,5%).

Relativno nisko učešće finasijskih prihoda u ukupnom prihodu (0,8%) može sesmatrati očekivanim. Izuzetno visok udeo vanrednih prihoda u 2001. godini i kodstočarstva (8,8%) i kod poljoprivredne proizvodnje u celini (7,7%) rezultat je brojnihneregulisanih uslova i nepredvidivih okolnosti u kojima naša preduzeća posluju.

Struktura rasporeda ukupnog prihoda (tab. 1) pokazuje da najveći deo ukupnogprihoda stočarstva (91,4%), kao i poljoprivrede u celini (88,6%), odlazi na pokrićeposlovnih rashoda.

Udeo finansijskih rashoda u raspodeli ukupnog prihoda stočarskih preduzeća od6,1%, kreće se u normalnim granicama, mada je znatno veće nego kod ukupnepoljoprivrede (3,8%), što jasno ukazuje da su stočarska preduzeća prinuđena da višekoriste skupe komercijalne kredite. Na pokriće vanrednih rashoda u 2001. godini odlazi

124

ekstremno visok procenat ukupnog prihoda (5,7% kod stočarstva i 8,1% kod ukupnepoljoprivrede). Razloge treba tražiti u otpisu potraživanja usled nemogućnosti naplate,otpisivanju imovine po raznim osnovama i sl.

Neto gubitak stočarstva u 2001. godini iznosio je 148,8 miliona dinara i bio jevišestruko veći u odnosu na prethodnu godinu kada je iznosio 6,7 miliona dinara. Zapokriće neto gubitka stočarstvu je potrebno 3,22%, a poljoprivredi u celini 0,61%ukupnog prihoda. Treba imati u vidu da je analiza vršena na osnovu zbirnog bilansa svihpreduzeća, te da iskazani gubitak predstavlja neto rezultat svih preduzeća.

Indikativan je vrlo nizak udeo prihoda od prodaje na inostranom tržištu uposlovnim prihodima stočarskih preduzeća (1,3% ili oko 55,5 miliona dinara), kao ikod poljoprivrede u celini (1,5% ili oko 808,7 miliona dinara). Uočljivo je nisko učešće,za poljoprivredu vrlo bitnih prihoda od premija, regresa i drugih subvencija (0,4% kodstočarstva, odnosno 1,3% kod ukupne poljoprivredne proizvodnje).

Interesantno je istaći da je iznos bruto zarada i naknada u poljoprivrednimpreduzećima porastao u 2001. godini u odnosu na prethodnu za čak 2,68 puta.

U 2001. godini stočarstvo je ostvarilo poslovni gubitak u iznosu od 48 milionadinaara, odnosno negativnu stopu poslovnog rezultata od -1,15%, dok je poljoprivreda ucelini zabeležila poslovni dobitak od 1693 miliona dinara, odnosno pozitivnu stopu od3,09%. Pri tome, naročito su zabrinjavajuće vrlo negativne tendencijeu kretanja stopeposlovnog rezultata u odnosu na prethodnu godinu (4,57% kod stočarstva, odnosno7,16% kod poljoprivrede).

Stočarstvo je u 2001. godini, kao i ukupna poljoprivreda, ostvarilo negativanrezultat iz redovnog poslovanja (zbir poslovnog rezultata i rezultata finansiranja). Idok negativan rezultat iz redovnog poslovanja ukupne poljoprivrede potiče isključivo odgubitka finansiranja (oko 1808 miliona dinara), stočarstvo je ostvarilo gubitak i izposlovnih i finansijskih prihoda i rashoda. Dakle, i prema ovom najznačajnijempokazatelju uspešnosti bilansa stočarstvo (-6,92%) je bilo znatno neuspešnije odpoljoprivrede u celini (-0,21%).

Ocena finansijskog položaja izvršena je na osnovu analize finansijske ravnoteže,zaduženosti i održavanja realne vrednosti kapitala. Analiza finansijske ravnoteže naosnovu obrtnog fonda jasno pokazuje vrlo nepovoljnu finansijsku strukturu. Stočarskapreduzeća su u 2001. godini imala čak negativan obrtni fond od 385 miliona dinara, štoznači da su iz kratkoročnih izvora finansirane ne samo ukupne stalne zalihe, već i deostalne imovine , odnosno dugoročnih plasmana. U takvim uslovima, gde se oko 23%dugoročno vezanih sredstava finansira iz kratkoročnih izvora skoro je nemogućeodržavati lividnost.

Pored tradicionalnog finansijskog pravila prema kome se struktura pasive smatraprihvatljivom ako je odnos sopstvenih i pozajmljenih izvora 1:1, za pouzdaniju ocenuzaduženosti neophodno je uzeti u obzir i organski sastav sredstava i stopu inflacije, kaoprimarne, odnosno rentabilnost i likvidnost, kao sekundarne kriterijume.

Stočarska preduzeća su u 2001. godini imala još uvek prilično visoku stopusamofinansiranja (63,2%), ali znatno nižu nego ukupna poljoprivreda (74%). Posebno jezabrinjavajuća konstantna i vrlo izražena tendencija pada ove stope (78,6% u 1997.godini). Ako se uzmu u obzir i ostali faktori: visok organski sastav kapitala od 64,5%,

125

značajna stopa inflacije od 38,7%, visoki gubitak i izražena nelikvidnost, zaduženoststočarstva može se oceniti prihvatljivom, ali ne i dobrom.

Glavni problem nije u visini ukupnih obaveza već u njihovoj nepovoljnoj strukturi.Dugoročne obaveze čine samo 12% ukupnih obaveza zbog čega preduzeća nisu u stanjuda redovno servisiraju kratkoročne obaveze.

Sposobnost održavanja realne vrednosti sopstvenog kapitala utvrđuje sepoređenjem njegovog indeksa rasta sa indeksom inflacije. U 2001. godini stočarskapreduzeća su u odnosu na prethodnu smanjila realnu vrednost neto sopstvenog kapitalaza 4,6 indeksnih poena (138,7-134,1), dok je istovremeno ukupna poljoprivredazabeležila povećanje od 2,8 indeksnih poena. Pošto se radi o zbirnim bilansima nijemoguće precizno utvrditi po kom osnovu je i koliko došlo do povećanja neto sopstvenogkapitala, ali nema sumnje da je revalorizacija ubedljivo najznačajnija.

Međutim, posmatrano u odnosu na 1997. godinu realna vrednost sopstvenogkapitala stočarskih preduzeća umanjena je skoro dva puta, dok je kod poljoprivredneproizvodnje u celini to umanjenje neznatno (samo oko 10 indeksnih poena).

Zaključak

Analiza finansijskog rezultata pokazuje da su stočarska preduzeća, kao ipoljoprivredna proizvodnja Vojvodine u celini, neuspešna jer su ostvarila neto gubitak

Drastična poremećenost finansijske ravnoteže, i kao posledica toga dubokanelikvidnost, jedan je od najvećih problema u poslovanju naših poljoprivrednihpreduzeća. Prihvatljiv stepen zaduženosti i sposobnosti održavanja realne vrednosti netosopstvenog kapitala (samo u poslesnjoj godini posmatranja), nedovoljni su da bi sefinansijski položaj naših poljoprivrednih preduzeća ocenio zadovoljavajućim.

Pribavljanje dugoročnog kapitala za uspostavljanje finansijske ravnoteže, dodatnoulaganje u proizvodnju i obnavljanje opreme, preduslov je za izlazak iz zone gubitka inormalno funkcionisanje preduzeća. Nedostajući dugoročni kapital u našim uslovimarealno se može obezbediti samo kroz vlasničku transformaciju poljoprivrednihpreduzeća, pri čemu se podrazumeva takav model transformacije koji će osiguratiulaganje potrebnog kapitala od strane novih vlasnika. Ovaj proces treba da prateodgovarajuće mere ekonomske politike u domenu otkupnih cena, pariteta, subvencija ikreditiranja, a od posebnog je značaja obezbeđivanje novih tržišta za plasiranje značajnihviškova poljoprivredno-prehrambenih proizvoda.

5. LITERATURA:

VUKELIĆ GORDANA: Self-financing in agriculture, Financing the agribusiness sector,Belgrade, 1999.

OBRENOVIĆ, D. VUKOJE, V.: Financing of working capital in primary agriculturalproduction, Financing the agribusiness sector, Belgrade, 1999.

OBRENOVIĆ, D. VUKOJE, V.: Vlasnička transformacija poljoprivrede Vojvodine,Agroekonomika br. 27/98, Poljoprivredni fakultet, Novi Sad, 1998.

126

OBRENOVIĆ, D. VUKOJE, V.: Analiza finansijskog rezultata i finansjskog položajapoljoprivrednih preduzeća Vojvodine, Agroekonomika br. 29/2000, Poljoprivrednifakultet, Novi Sad, 2000.

RANKOVIĆ, J. ILIĆ, G.: Analiza rentabiliteta i finansijskog položaja privrede (uperiodu 1994-1998), Računovodstvo br. 7-8/99, SRRS, Beograd, 1999.

RODIĆ, J.: Teorija i analiza bilansa, Privrednik, Beograd, 1997.

THE ANALYSIS OF ECONOMICAL POSITION OF ANIMAL PRODUCTIONIN VOJVODINA

Obrenović, D., Vukoje, V.

SUMMARY

The Analysis of Financial Result shows that animal production and wholeagricultural production are unsuccessful because it has been realized the negative netfinancial result, and for its covering it is necessary to be spent 3,22% apropos 0,6% oftotal income.

The financial position is characterized by extremely unfavorable financial balance,and its consequence is big non-liquidity inside companies. The satisfactorily level ofself-financing and ability to preserve the real net owned capital can not change the badestimation of the financial position of agricultural production. The way out from "losssector", the restore of liquidity and minimal recovery of equipment in agriculturalcompanies in Vojvodina, the total of missing resources can be estimated to 10 milliardsdinars. The only possible way to ensure such resources is property transformation withlong-term capital investment in companies.

Key words: financial result, financial position, financial equilibrium, liquidity,analysis, agricultural production, animal production.

127

UDK: 330.322:631.8794 : 631.862 Originalni naučni rad Original scientific paper

PROCENA EKONOMSKE EFIKASNOSTI PROIZVODNJE KOMPOSTA NABAZI TEČNOG STAJNJAKA I SLAME

RADIVOJEVIĆ, D., TOPISIROVIĆ, G., SREDOJEVIĆ, ZORICA 40

IZVOD: Proizvodnja komposta od naturalnog tečnog stajnjaka i slame strnih žitaje novina na našim prostorima. Postupak kompostiranja je jedno odnajprihvatljivijih rešenja za naše farme, uzimajući u obzir i ekonomske i ekološkeefekte.U radu su poređeni uobičajeni postupak sa tečnim stajnakom i postupakkompostiranja.Izvršena je procena investicionih ulaganja u oba sistema, analiziran sadržaj -sastav tečnog stajnjaka i utvrđena njegova vrednost, analiziran utrošak rada ienergije, količina proizvedenog komposta i procenjena njegova vrednost. Naosnovu investicionih i analitičkih kalkulacija za oba sistema, utvrđeni suekonomski rezultati i izvedeni adekvatni zaključci.Pri poređenju kompostiranja i uobičajenog postupka sa tečnim stajnakom sukorišćene savremene metode u tehničkom i tehnološkom smislu. Za oba sistemakorišćen je model farme svinja sa kapacitetom od 15.000 tovljenika godišnje, sadnevnom proizvodnjom naturalnog tečnog stajnjaka od 50 m3.

Ključne reči: kompost, tečni stajnjak, investicije, finansijski rezultat

UVOD: Proizvodnja komposta od naturalnogh tečnog stajnjaka i slame strnih žitaje novina na našim prostorima. Inače, tečni stajnjak predstavlja izuzetno veliki problemna našim farmama. Uvođenje postupka kompostiranja, kao načina za rešavanje problematečnog stajnjaka, je jedno od najprihvatljivijih rešenja za naše farme, uzimajući u obzir iekonomske i ekološke efekte.

Materijal i metod rada

Pri poređenju kompostiranja (sistem B) i najjednostavnijeg načina manipulacijetečnim stajnakom (sistem A), korišćene su savremene metode u tehničkom itehnološkom smislu. Za oba sistema korišćen je model farme svinja sa kapacitetom od15.000 tovljenika godišnje, sa dnevnom proizvodnjom naturalnog tečnog stajnjaka od 50m3.

U radu je izvršena je procena investicionih ulaganja u oba sistema, analiziransadržaj - sastav tečnog stajnjaka i utvrđena njegova vrednost, analiziran utrošak rada i

Dr Dušan Radivojević, vanr. prof., Mr Goran Topisirović, asistent, Institut za poljoprivrednutehniku, Poljoprivredni fakultet, Beograd –Zemun, Dr Zorica Sredojević, docent, Institut zaagroekonomiju, Poljoprivredni fakultet, Beograd - Zemun

128

energije, količina proizvedenog komposta i procenjena njegova vrednost. Na osnovuinvesticionih i analitičkih kalkulacija za oba sistema, utvrđeni su ekonomski rezultati iizvedeni adekvatni zaključci.

Rezultati istraživanja

Izabrani način manipulacije sa tečnim stajnjakom sistem (A), kao i sistem (B),obezbeđuju na kraju nege količinu mineralnih materija prikazanu u tabeli 1.

Tabela 1. Količine proizvodnje mineralnih materija u tečnom stajnjaku i kompostugodišnjem iznosu

Table 1. Annual amounts of minerals in liquid manure and compost

Mineralne materijeMineral matter

Tečni stajnjak (kg)Liquid manure (kg)

Kompost (kg)Compost (kg)

NP2O5

K2O

52.92543.80023.360

82.52724.09043.654

U cilju utvrđivanja ekonomske opravdanosti navedenih postupaka, izvršena jeprocena investiciona ulaganja za oba sistema (tabela 2).

Tabela 2.Potrebna investiciona ulaganja u sisteme (A) i (B)Table 2. Investments in systems (A) and (B)

Sistem (A)System (A)

Iznos (USD)Ammount (USD)

Sistem (B)System (B)

Iznos (USD)Ammount (USD)

1.Objekti:1. Objects:prijemni bazen 100 m3

recipient pool 100 m3

lager bazen 9000 m3

stocking pool

15.000

1,350.000

1.Objekti:1. Objects:prijemni bazen 100 m3

recipient pool 100 m3

natstrešnica 500 m2

shelter 500 m2

plato za negu 4000 m2

treatment area 4000 m2

depo 2000 m2

depot 2000 m2

15.000

50.000

200.000

20.000

ukupno (1.):total (1.):

1,365.000 ukupno (1.):total (1.):

285.000

2.Oprema:2. Equipment:muljna pumpa 5 kWslurry pump 5 kWmehanički mešač13 kWmechanical mixer 13 kW

2.Oprema:2. Equipment:muljna pumpa 5 kWslurry pump 5 kWsitnilica za slamu 21kWstrow chopper 21 kWcisterna mešač 15 m3

mixing tank 15 m3

mašina za negu 50 kWtreatment machine 50 kW

15.000

20.000

35.000

50.000ukupno (2.): total (2.): 45.000 ukupno (2.): total (2.): 405.000Ukupno (1.+2.):Total (1.+2.):

1,410.000 Ukupno (1.+2.):Total (1.+2.):

690.000

129

Da bi se utvrdilo poređenje ekonomskih rezultata analiziranih sistema, poredinvesticionih ulaganja, sastavljena je analitička kalkulacija manipulacije tečnimstajnjakom (tabela 3.) i kalkulacija proizvodnje komposta (tabela 4.). Uporedna analizadobijenih ekonomskih pokazatelja data je u tabeli 5.

Tabela 3. Kalkulacija troškova prikupljanja, lagerovanja i homogenizacije tečnogstajnjaka (kol. tečnog stajnjaka 50 m3/dan, 18.250 m3/god.) (USD)

Table 3.Calculation of expenses for liquid manure collecting, stocking andhomogenization (50 m3/day, 18.250 m3/year) (USD)

Vrste troškovaType of costs

Iznos troškovaza 1m3

Costs for 1 m3

Iznos troškovaza 18.250 m3

Costs for18.250 m3

(%)

(%)

1. Fiksni troškovi1. Fixed costsAmortizacija objekataAmortization of objects opreme of equipmentTehničko održavanje objekataTechnical maintaining of objects opreme of equipment

3,73

0,24

1,49

0,049

68.250

4.500

27.300

900

Fiksni troškovi ukupnoTotal fixed costs

5,509 100.950 94,78

2. Varijabilni troškovi2. Variable costsElektrična energija (216 kWh/dan)Elektricity (216 kWh/day)

Troškovi radaLabour costs

0,172

0,131

3.153,6

2.400

Varijabilni troškovi ukupnoTotal variable costs

0,303 5.553,6 5,22

Ukupni troškovi (1+2)Total costs (1+2)

5,812 106.503,6 100

130

Tabela 4. Kalkulacija troškova proiyvodnje komposta (količina proizvodnje komposta je18,92 t/dan, 6.906 t/god.) (iznos u USD)

Table 4. Calculation of compost production (18,92 t/day, 6.906 t/year) (USD)

Vrsta troškovaType of costs

Iznos troškovaza 1 t

Costs for 1 m3

Iznos troškovaza 6.906 t

Costs for 6.906 t

(%)

(%)Amortizacija objekataAmortization of objects opreme of equipmentTehničko održavanje objekataTechnical maintaining of objects opreme of equipment

2,06

1,73

2,88

2,08

14.250,41

12.000

19.950

14.400

1. Fiksni troškovi ukupno:1. Total fixed costs:

8,75 60.600,41 68,80

- materijal-slama- matherial - strow baliranje (1,39 lit/t) baling (1,39 lit/t) utovar (1,0 lit/t) loading (1,0 lit/t) manipulacija (0,69 kWh/t) manipulation (0,69 kWh/t)- utrošak energije- energy consumption elektr.ener. (72 kwh/dan) elektricuty (72 kwh/day) pog.gorivo (81,7 lit/dan) fuel (81,7 lit/day) mazivo (4 lit./dan) lubricant (4 lit./day) troškovi rada labour costs

0,24

0,17

0,007

0,15

2,67

0,2

0,52

1.657,44

1.174,02

48,34

1.051,22

18.489,24

1.460,04

3.600

2. Varijabilni troškovi ukupno2. Total variable costs

3,96 27.480,30 31,20

Ukupni troškovi (1.+2.)Total costs (1.+2.)

12,71 88.080,30 100

131

Tabela 5. Pokazatelji spravaljanja komposta u poređenju sa sistemom korišćenjatečnog stajnjaka (iznois u USD)

Table 5. Financial parameters of compost production compared to usual liquid manuretreatment (USD)

Ekonomski pokazateljiEkonomical effects

Tečni stajnjakLiquid manure

Kompo-stiranje

Composting

RazlikaDifference

1. Potrebna investiciona uzlaganja1. Necessary investments

1,400.000 405.000 (-)1,005.000

2.Troškovi2. CostsAmortizacija objekataAmortization of objects opreme of equipmentTehnič. održavanje objekataTech. maintaining of objects opreme of equipment

68.250

4.500

27.300

900

14.250,41

12.000

19.950

14.400

Fiksni ukupno (a.):-Total fixed costs (a.): 100.950 60.600,41 (-)40.349,6 - materijal – slama - matherial - strow - električna energija - elektricity - pogonsko gorivo - fuel mazivo lubricant - troškovi rada - labour costs

-

3.153,6

-

-

2.400

2.879,80

1.051,22

18.489,24

1.460.04

3.600

Varijabilni ukupno (b.):- Variable costs (b): 5.553,6 27.480,30 (-)21.926,7Ukupno (2.): Total (2.): 106.503,6 88.080,71 (-)18.422,93.Fertilizaciona vrednost tečnog staj-njaka i komposta prema sadržajumineralnih materija3. Fertiluzing value of liquid manure andcompost according to mineral mattercontent

43.166,3 49.064,30 (-)5.898

Razlika ukupno (2 .– 3.):Difference (2.–3.):

63.337,3 39.016,41 (-)24.320,9

Zaključak

Investicioina ulaganja u sistem (A) su vrlo visoka, uzimajući u obzir kapacitetelagera, kao i zakonske odredbe za dinamiku korišćenja tečnog stajnjaka, a sa aspektazaštite životne sredine. Investiciona ulaganja u sistem (B) su znatno manja, zbogstrukture i potrebnog kvaliteta objekata. Razlika u investicionim ulaganjima sa sobompovlači i negativnu razliku u fiksnim troškovima.

132

Uticaj na smanjenje razlike svakako ima i deo fiksnih troškova koji se odnose naodržavanje opreme. U varijant (A) taj deo troškova učestvuje sa 0,89% u odnosu naukupne fiksne troškove, a u varijanti (B), taj deo fiksnih treoškova učestvuje sa 23,76%.Ukupni fiksni troškovi u varijanti (B) su niži za 60,03%. Varijabilni troškovi u sistemu(B) su veći za 494,8%. Takva razlika nastaje zbog troškova za materijal i rad velikogbroja mašina u ovoj varijanti.

Ukupni troškovi u sistemu (B) su niži za 17,29%. Fertilizacina vrednost ukupnihkoličina komposta je veća u odnosu na fertilizacionu vrednost tečnog stajnjaka za12,02%. Prosečni iznos troškova prema kilogramu čistih mineralnih materija u sistemu(B) je 0,586 USD/kg, a u sistemu (A) 0,887 USD/kg. To znači da su ukupni troškovi usistemu (B) obračunati prema jedinici proizvoda, odnosno njenoj fertilizacionojvrednosti niži za 34% u poređenju sa troškovima u sistemu(A)

Proizvodnjom komposta moguće je nađubriti 40 ha više nego sa tečnim stajnjakompod istim uslovima.

LITERATURA:

RADIVOJEVIĆ, D.(1993.): Tehničko tehnološka rešenja proizvodnje komposta na bazitečnog stajnjaka i slame, Doktorska disertacija., Beograd.

RADIVOJEVIĆ, D., TOŠIĆ, M., TOPISIROVIĆ, G.(1996.): Energetske ieksploatacione karakteristike mobilne tehnike za negu stajnjaka, Savremenapoljoprivredna tehnika, p.p.600-604.

SREDOJEVIĆ, ZORICA (2000.): Procena ekonomskih rezultata poljoprivrednoggazdinstva u uslovima alternativnog načina proizvodnje, Doktorska disertacija,Poljoprivredni fakultet, Novi Sad.

ECONOMICAL EFFICIENCY ESTIMATION OF COMPOST PRODUCTIONFROM LIQUID MANURE AND STRAW

Radivojević, D.,Topisirović,G., Sredojević, Zorica

SUMMARYCompost production from natural liquid manure and straw is a new procedure in

our country. Composting is one of the most acceptable solutions on our farms,considering economical and ecological effects.

Usual treatment of liquid manure and composting process were compared in thispaper.

Investments in both systems were estimated, contents of liquid manure and workand energy consumption were analyzed, as well as amount and fertilizing quality ofcompost were estimated. Economical results and appropriate conclusions were derived,based on investment and analytical calculations of both systems.

Estimated systems were analyzed by application on pig farm model with capacityof 15.000 fatteners per year and daily natural liquid manure production of 50 m3.

Key words: compost, liquid manure, investments, financial result.

133

UDK: 637.1 (437.6) Originalni naučni rad Original scinetific paper

ECONOMICS AND MANAGEMENT OF MILK PRODUCTION IN THESLOVAK REPUBLIC

REPKA, I. 41

ABSTRACT: From all the branches of agricultural production the implementationof the economical reform had the unfavourable impact in the dairy cow´s keepingwith the decline of numbers and milk yielder. With regard to the situation inregions the milk yield is very different. The coefficient of variance to the 2117litre (48.8 %) was at the average milk yielder 4653 litre in the frame of the Slovakregions. The causes of this status are mainly the organizational insufficience andthe solution of ones does not require the high financial costs. One of the maincauses of this present status at the milk production are the high costs. The costsper 1 litre of milk were 9.16 Sk with the difference from 8.44 to 10.27 Sk per 1litre of milk. The dairy cow keeping is the branch with high time consumption andwith cow labour productivity. The time consumption from 18 to 26 minutes per 1cow was reached at the traditional stables daily and the norm of asssistance per 1worker is only 14 - 20 cows. The higher labour productivity was reached at thefree housing of dairy cows, it means that the time consuption per 1 dairy cow isdeclining daily for 8 - 12 minutes and the norm of assistance is 30 - 46 cows per 1workers.

INTRODUCTION: A cattle keeping belongs to the most important branches in theagricultural production.

It produces the milk-raw material for the Slovak milk processing industry and has asignificance from the viewpoint of regular cash flow.

Milk and milk products take place in the human nutrition. The production andconsumption of milk products have declined tendency since 1989 as a consequence ofthe decline of demands on the consumer market. The milk and milk productsconsumption (calculated for milk value without butter) per 1 inhabitant fell in the SlovakRepublic from 253 kg (1989) to 160.2 kg in 2000. The consumption is lower than in theEU´s countries with 200 kg to 300 kg.

The task which follows from this situation says about a promotion of milk and milkproducts.

Material and Methods

The aim of this contribution is to analyze the development tendencies in the cattlekeeping, yield, production and purchase of milk as well as the evaluation of the milk

41 prof.Ing.Igor Repka, PhD., Slovak Agricultural University Nitra, Slovakia

134

efficiency production. The data are obtained from the Slovak Statistical Office, theEconomic Research Institute of Agriculture and Food and the information of agrarianand nutritive politics of the Slovak Republic.

Time consumption is followed by time note at the single technology in the cattlekeeping.

Results and discussion

1. Development tendencies in natural productionAn introduction of economic restoration had the most unfavourable impact on the

cattle keeping with regard to the decline of cow number and milk yield to 1997 (table 1).A marked decline of cow population characterizes the time period from 1989 to

2001 (index 42.8). It will be continued in year 2002.The development of milk yield after 1989 is shown on the rapidly decline, mainly

in the first years of restoration during 1991 - 1993. >>From the viewpoint of milk yielddevelopment, the unfavourable state was after 1989 and the time of increase of milkproduction was slow. In spite of this situation, the average yearly milk yield 4653 l. per 1cow was marked in 2001 but the level of average yearly milk yields is higher in the EU´scountries.

Table 1. Development of selected indicators at the milk production

Average numberof milking cows

Average yearlymilk yield

Milk production Purchase of milk byprocessors Year

inthous.pcs.

index litres index mil.litres

index mil.litres

index

1989199019911992199319941995199619971998199920002001

559549501434386364355335310288262246239

100.098.289.677.669.165.163.559.955.551.546.944.042.8

3 6543 5372 8872 8882 9533 1753 2923 3173 6043 9704 1014 3374 653

100.096.879.079.080.886.990.190.898.6108.6112.2118.7127.3

1 9951 9201 5261 3311 2141 1551 1511 1251 1161 1421 0731 0671 114

100.096.276.566.760.957.957.756.455.957.253.853.555.8

1 7331 6801 3401 053922894875877898914902903952

100.096.977.360.853.251.650.550.651.852.752.052.154.9

Source: The Statistical Office of the Slovak Republic and own calculation,

135

2. Level of milk production costs.A decision - making indicate for the economic efficiency of milk production are

own costs per 1 unit of production.We can say that one of the main reason of this unfavourable status at the milk

production is the high level of milk production costs in the agricultural enterprises withlower milk yield.

The decline of costs per 1 unit of production introduces the one way how to obtainbetter economic results at the milk production, to increase the milk yield and the qualityof milk.

An analysis of own costs per 1 l. of milk according to cost´s items in the selectedset of the Slovak agricultural enterprises in 2000 are explained in table 2. The selectedset of entrepreneurial businesses (agricultural cooperative and business entities) includesthe number of 136 agricultural enterprises from the viewpoint of all production regionswith average yearly milk yield 4767 l. per 1 cow.

The level of own costs per 1 liter of milk 9.16 SKK in 2000 was higher with 0.65SKK ( 7.64 %) than in 1999.

The costs per 1 feeding day were higher with 11.83 SKK (10.98 %) and it meansthe increase of ones from 107.74 SKK to 119.57 SKK.

Table 2. Structure of own costs per 100 feeding days and 1 l. of milk in Slovakia in 2000

Own costs perI n d i c a t e 100 feeding days 1 liter of milk

SKK SKK %Labour costsProduced fodderBought fodderOther direct materialSocial costsRepairs and maintenanceInvestment propertydepreciationsBreeding herd depreciationOther direct costsCosts of helping activitiesItems regulated direct costs

151530541466510507174582

1613892979-252

1.162.341.120.390.390.130.451.230.680.75-0.19

11.6123.4211.213.903.901.304.51

12.316.817.51-1.90

Direct costs in t o t a l 11040 8.45 84.58Production overhead costsManagement overhead costs

1014998

0.780.76

7.817.61

Own costs in t o t a l 13052 9.99 100.00Own costs per milkOwn costs per 1 calfOwn costs per manureOwn costs per liquid manure

1195744660049

9.160.340.450.04

91.693.404.510.40

Source: VÚEPP Bratislava, own calculation

136

Labour costs were 1.16 SKK per 1 l. of milk and participate of the structure of owncosts with 11.61 %. The change of organizational forms of milk production is the way tothe decline of this cost´ s item. The highest cost item creates the fodder costs 3.46 SKK(34.63 %) per 1 l. of milk. Production fodder were 67.63 % (2.34 SKK) and boughtfodder 32.37 % (1.12) SKK. Goal of agricultural primary producers of milk is theutilization of qualitative and cheap bulk fodder at the cow keeping. The second highestcost item are breeding herd depreciation with value 1.23 SK per 1 l. of milk (12.31 % ofcosts in total). Cow keepers look for the possibilities how to decrease this cost item bycontinuation of production age of cows from 3 lactation to 4 and more ones. Otherpossibilities are in the rearing of first - calf heifers as well as in the higher purchaseprices of slaughter cows.

Overhead costs can effect the level of milk production costs and the managers havebig possibilities for decline of these ones. Production overhead costs were 0.78 SKK(7.81 % of costs in total) and management overhead costs 0.76 SKK ( 7.61 % of costs intotal). The decline of overhead costs play a very big role in the rationalization ofmanagerial work in animal production as well as in whole enterprise.

>>From the viewpoint of several production regions we marked the differences inthe level of milk production conditions. It shows the different level of organizational andmanagerial labour as well as on the possibilities of cost´s decline.

Economics of milk production according to production regions in 2000 is given intable 3. The production costs 9.16 SKK and purchase prices including subsidies 10.57SKK per 1 l. of milk in 2000 had enabled to obtain the profit 1.41 SKK and profitability15.39 % in the selected set of enterprises with average yearly yield 4767 l. per 1 cow.

Table 3. Economics of milk production according to production regions in 2000 (SKK).

Productionregion

Costs per 1 l.of milk

Proceeds per1 l. of milk

Of whichsubsidies per1 l. of milk

Economicresult per 1 l.

of milk

Yearlyaverage yield

in litresMaizeBeetPotatoPotato-oatMountain

8.738.449.96

10.0110.27

9.969.82

11.3511.1112.46

1.281.452.582.533.98

1.231.381.391.102.19

51795453420845953635

Slovakia intotal

9.16 10.57 2.00 1.41 4767

Source: VÚEPP Bratislava, own calculation

3. Labour consumption at the milk production.A necessity of milk production rationalization is following from the status that the

cow rearing belongs to the branches with high labour consumption and low live labourproductivity (table 4). The traditional technology of rearing are applying in the stablewith tying housing system. The time consumption per 1 cow daily is from 22 to 26minutes and it enables the stockmen to take care of 14 - 16 cows. At the average servicenorm 15 cows and average milk yield is total production per 1 worker 70500 litres and

137

the labour consumption is 1.7 – 2.0 minutes. In the stable with four row corridors thetime consumption daily is in decline to 18 - 20 minutes and service norm is in increase to18 - 20 cows. The increasing of live labour productivity is obtained in the stable withfree housing system and milking in milkeries. The time consumption per 1 cow daily is10 - 12 minutes and 1 worker services 30 - 36 cows. Yearly milk production per 1worker is achieved 155100 l. at the milk yield 4700 l and in the best farms with milkyield 8000 l. it is 328 000 l.

Table 4. Labour consumption at milk production

Time consumptionKeepingtechnology Daily

minutes per1 head

Yearly hourper 1 head

Servicenorm (in

head)

Yearly yieldin liters

Labourconsumption

in minutes per1 l. of milk

Yearlyproduction per

1 worker inlitres

Stable with tyinghousing systemwith two rowcorridorswith four rowcorridors

22-26

18-20

134-158

110-122

14-16

18-20

4 700

4 700

1.7-2.0

1.4-1.6

70 000

89 300Stable with freehousing systempresent statethe best farms

10-128-10

60-7048-60

30-3635-46

4 7008 000

0.8-0.90.4-0.5

155 100328 000

Low level of the organization of working processes as well as low efficiency ofliving labour is effected with traditional technology of rearing and unsufficient level ofmechanization, low level of labour organization (pragmatical working methods),unsufficient qualification and other factors.

The increase of labour productivity will be obtained by change of technique andtechnology, increasing of labour discipline, improvement of labour organization as wellas improvement of physical and social conditions of labour environment.

Managers in animal production do not give a sufficient attention to theimprovement of forms and methods in organization of labour processes.

This situation is caused by unsufficient application of basic principles of scientificlabour organization and motivation of managers and workers in production at the declineof live labour consumption.

Based on our knowledge with introduction of rationalization of labour processes itis possible to decline the time consumption with 25 - 30 % excluding other investments.

REFERENCES:

JEŠKO, J.: Mlieko (Situačná a výhľadová správa). Bratislava: MP SR, VÚEPP, 2001. 27s. ISBN 80-8058-200-9

KRETTER, A.: Kvantifikácia marketingovej vertikály bravčového mäsa. In: Transféryprojektov hlavných úloh (Zborník vedeckých prác). Nitra: FEM, SPU, 2000, s. 154 –159. ISBN 80 - 7137 - 684 –1

138

KUBANKOVÁ, M. – BURIANOVÁ, V. – IZAKOVIČOVÁ, B.: Vlastné náklady avýsledky hospodárenia poľnohospodárskych podnikov v SR za rok 2000. Bratislava:VÚEPP, 2001. 58 s. ISBN 80-88992-30-3

REPKA, I.: Organizácia práce. Nitra: VES, SPU, 1999. 98 s. ISBN 80 - 7137 - 564 - 2

ŠIMO, D.: Agrárny marketing. Nitra: SPU, 2000.301s. ISBN 80 - 7137 - 709 - 0

UBREŽIOVÁ ,I. - MIHINA , Š: Ekonomická efektívnosť výroby mlieka u rozdielnychtypov úžitkových dojníc vo vybraných farmách na Slovensku. Zěmědelská ekonomika,roč. 44, 1998, č. 7, s. 305 - 309

VICEN, M.: Diferenciácia produktivity práce v chove hydiny a v živočíšnej výrobepodľa regiónov SR. In: Zborník vedeckých prác MVD 2000. Nitra: FEM, 2000, s. 151 –155. ISBN 80 - 7137 - 715 – 5

EKONOMIKA I MENADŽMENT PROIZVODNJE MLEKA U SLOVAČKOJREPUBLICI

Repka, I.

REZIME

Od svih grana poljoprivredne proizvodnje, izvršenje ekonomske reforme, imalo jenepovoljan uticaj na držanje mlečnih krava, sa smanjenjem broja krava i prinosa mleka.Sa gledišta situacije u regionima prinos mleka je vrlo različit. Koeficijent varijanse48,8% je bio kod prosečnog prinosa mleka (4633 litre), u okviru slovačkih regiona.Uzroci takvog stanja su uglavnom organizaciona nedovoljnost i rešenja koja ne traževisoke finansijske troškove. Jedan od glavnih uzroka ove sadašnje situacije u proizvodnjimleka su visoki troškovi. Troškovi za 1 litar mleka bili su 9,16 SK sa razlikom od 8,44do 10,27 SK po litru mleka. Držanje mlečnih krava je grana sa visokim utroškomvremena rada. Utrošak vremena od 18 do 26 minuta, dnevno po kravi postignut je utradiconalnim stajama, a norma po jednom radniku je samo 14 do 20 krava. Većaproduktivnost rada postignuta je pri slobodnom držanju krava, što znnači dnevno manjiza 8-12 minuta, a norma je 30-46 krava po radniku.

Ključne reči: muzne krave, prinos mleka, utrošak rada, klasične i staje saslobodnim držanjem.

139

UDK: 631.115.1 : 637.4 Originalni nuačni rad Original scientific paper

EKONOMSKO-ORGANIZACIONA OBELEŽJA PROIZVODNJEKONZUMNIH JAJA NA MALIM PORODIČNIM FARMAMA

RODIĆ, VESNA, NOVKOVIĆ N., PERIĆ, LIDIJA 42

IZVOD: Polazeći od činjenice da je proizvodnja konzumnih jaja na malimporodičnim farmama kod nas izuzetno malo analizirana, iako ovi proizvođačiznačajno učestvuju u snabdevanju stanovništva jajima i ozbiljno konkurišu krupnimfarmama, u radu je izvršen pokušaj da se na bazi analize nekoliko malihporodičnih farmi u Vojvodini daju osnovna ekonomska i organizaciona obeležjaove proizvodnje.

Ključne reči: porodične farme, konzumna jaja, ekonomski efekti

UVOD: Živinarstvo je značajna grana stočarske proizvodnje koja je u našoj zemljiod sredine šezdesetih godina imala vrlo dinamičan razvoj. Može se slobodno reći da je uživinarstvu dostignut najviši stepen industrijalizacije od svih grana stočarskeproizvodnje. Na žalost, dešavanja u poslednjoj deceniji uticala su i na ovu proizvodnjupa se početkom 90-tih i u živinarskoj proizvodnji stanje pogoršalo, naročito u okvirupoljoprivrednih preduzeća, dakle velikih farmi, sa industrijskim principima organizacijeproizvodnje.

Krupni proizvođači su očigledno teško uspevali da se prilagode novona-stalimuslovima. Zato ne treba da čudi činjenica da je udeo poljoprivrednih preduzeća, daklekrupnih živinarskih farmi, u ukupnoj proizvodnji jaja sa oko 27% u 1991. godini opao naoko 17% u 1998. godini. U novonastaloj situaciji sitni proizvođači videli su svoju šansu.

Značaj proizvodnje konzumnih jaja na malim porodičnim farmama

Statističkih podataka o tome koliko je učešće intenzivne u ukupnoj proizvodnji jajana seljačkim gazdinstvima nema, ali ono svakako nije zanemarljivo. Već i vrlo malikapaciteti od nekoliko desetina do nekoliko stotina nosilja, često u potpunoneadekvatnim objektima (koji su daleko od toga da mogu biti nazvani čak i malomfarmom), ukoliko se radi o kvalitetnimkomercijalnim nosiljama, kaveznom sistemudržanja i ishrani propisanim koncentrovanim smešama, ostvaruju proizvodne rezultatekoji su iznad proseka koji ostvaruju seljačka gazdinstva u celini (u periodu 1991-1998.godine svega 97 komada po kokoški godišnje).

Sve je veći broj malih porodičnih farmi, najčešće veličine 1200, 2400 ili 3600nosilja, koje se u velikoj meri po rezultatima koje postižu približavaju krupnojindustrijskoj proizvodnji. Malo je naučnih i stručnih radova koji se odnose na ove

42 Dr Vesna Rodić, docent, Dr Nebojša Novković, redovni profesor, Institut za ekonomikupoljoprivrede i sociologiju sela, Dr Lidija Perić, docent, Institut za stočarstvo

140

proizvođače, ali je činjenica da oni, kako to Krstić i Lučić (2000) navode, za sadauspevaju da izdrže tržišnu utakmicu sa krupnim farmama. Njihova proizvodnja skoroisključivo je namenjena razmeni na seljačkoj pijaci, gde se i odvija najveći deo prometakonzumnih jaja.

Potrošnja jaja u našoj zemlji od 143 komada/stanovniku godišnje (Vlahović, 1999)daleko je ispod potrošnje u razvijenim zemljama. Kako su jaja najjeftiniji izvorkvalitetnih proteina, realno je očekivati da će u budućnosti tražnja za ovim proizvodomrasti. Bez namere da se ospore tehničko-tehnološke, organizacione i ekonomskeprednosti krupne proizvodnje, autori ovog rada smatraju da će i u narednom periodumale porodične farme imati svoje mesto u proizvodnji i snabdevanju stanovništvakonzumnim jajima.

Organizaciono-ekonomska obeležja proizvodnje na ispitivanim farmama

Za potrebe ovog rada analizirane su male porodične farme sa teritorije Vojvodine,kapaciteta 1200 nosilja, kakve su dosta zastupljene u našim uslovima. Vlasnici farmi suiz mešovitnih domaćinstava i ova proizvodnja im je dopunska delatnost, koja imobezbeđuje dodatni prihod, obzirom da ne zahteva veliko angažovanje rada. Farme sulocirane u blizini Novog Sada i uglavnom ne postoji problem plasmana jaja. 18-tonedeljne nosilje nabavljaju od privatnih odgajivača. U eksploataciji ih zadržavaju 11meseci, a potom jedan mesec "odmaraju" objekte.

Objekti su građeni namenski, prema preporukama proizvođača opreme, izsopstvenih sredstava vlasnika. Farme su locirane na stambenom placu u dvorištu. Radi seo tipskim objektima veličine 16 x 6 m, sa dve trospratne kavezne baterije od po 600nosilja. Izđubravanje na farmama je mehanizovano. Pokretne trake ekskremente iznose useptičke jame zapremine 36 – 45 m3, koje se delom nalaze ispod samog objekta.Napajanje je automatsko, nipl-pojilicama. Hranjenje se obavlja ručno u valov hranilice,jednom dnevno. Sakupljanje jaja je ručno, direktno u podloške za jaja. Obzirom naugovoren plasman nakupcima sa novosadskih pijaca i poslastičarima, vrši se samodelimično vizuelno klasiranje, odnosno odvajanje izuzetno sitnih ili oštećenih jaja, kojase zadržavaju za naturalnu potrošnju, nakon čega se kolicima odvoze u posebnuprostoriju, gde se pakuju u kartonske kutije.

Radni procesi koji se u ovoj proizvodnji obavljaju mogu se podeliti nasvakodnevne i povremene. Što se svakodnevnih aktivnosti tiče one su prikazane u tabelibr.1 i predstavljaju prosečne vrednosti ispitivanih farmi.

Povremene aktivnosti predstavljaju zbir vremena potrebnog za useljavanjekokošaka u kaveze, pražnjenje septičke jame, iseljavanje kokošaka na kraju proizvodnogciklusa i čišćenje, krečenje i dezinfekciju objekta. Za pomenute aktivnosti utroši seprosečno 60 sati rada godišnje (9,86 minuta dnevno).

141

Tabela 1. Dnevni utrošak rada za svakodnevne aktivnosti (min/1200 nosilja)Table 1. Daily consumption of labour for everyday activities (min/1200 layers)

IshranaFeeding

Sakupljanje jajaEgg collecting

PakovanjePacking

OstaloOther

UkupnoTotal

TrajanjeDuration 30 25 5 10 70

Struktura, %Structure, % 42,86 35,71 7,14 14,29 100,00

Ukupno dnevno angažovanje je dakle približno 80 minuta (3,6 sekundi po nosilji).Učešće povremenih poslova u ukupnom utrošku rada je 12,3%. Pri ovakvojproduktivnosti (uz relativno nizak stepen mehanizovanosti) jedan radnik mogao bi za 8sati da opsluži 7200 nosilja.

Što se ekonomskih obeležja ove proizvodnje tiče proizvođači ističu da u ovojproizvodnji više nego u drugima dolazi do izražaja zakon velikih brojeva. Svakaracionalizacija u ovoj proizvodnji, ma koliko mala izgledala po jednoj nosilji izuzetno jeznačajna za ekonomski uspeh, kao što i naizgled beznačajne razlike u prodajnoj cenijajeta na godišnjem nivou mogu dati značajne efekte.

Ispitivane farme kupuju gotove koncentrovane smeše za ishranu nosilja,veterinarske usluge plaćaju samo po potrebi, a jaja plasiraju po nešto nižim cenama odmaloprodajnih na tržištu, obzirom da imaju ugovorenu prodaju nakupcima. Ekonomskiefekti koje oni ostvaruju kao posledica takvog, relativno ležernog ponašanja, svakakonisu maksimalno mogući. Prosečni godišnji troškovi posmatranih farmi i njihovastruktura dati su u tabeli 2.

Tabela 2. Troškovi proizvodnje (dinara)Table 2. Production costs (dinars)

Kokoškenosilje

Layinghens

Hrana

Food

Am. objektai opremeAmort. of

building andequipment

Ambalaža

Package

Ostalo43

Other

Ukupno

Total

TroškoviCosts

288.000 668.160 29.520 32.670 69.000 1.087.350

Struktura, %Structure, %

26,49 61,45 2,72 3,00 6,34 100,00

43Lekovi, veterinarske usluge, električna energija, rezervni delovi i dr. Medicine, veterinary service, electric current, spare parts, etc.

142

Troškovi ličnih dohodaka nisu uključeni u analizu jer je ova proizvodnja dopunskadelatnost vlasnicima, koji svoj rad ne uračunavaju u troškove. Njihov cilj je maksimalandohodak.

Ukupna vrednosti proizvodnje zbir je vrednosti jaja, izlučenih grla i stajnjaka. Navrednost proizvodnje u proizvodnji konzumnih jaja od izuzetnog je uticaja nosivost.Kod posmatranih farmi prosečna godišnja nosivost se kreće oko 80%. Godišnja vrednostproizvodnje i njena struktura dati su u tabeli br. 3.

Tabela 3. Vrednost proizvodnje (dinara)Table 3. Value of production (dinars)

JajaEggs

Izlučena nosiljaExcluded hens

StajnjakManure

UkupnoTotal

Vrednost proizvodnjeValue of production 1.235.520 79.200 12.000 1.326.720

Struktura, %Structure, % 93,00 6,00 1,00 100,00

Prosečno godišnje dohodak na posmatranim farmama iznosi 239.370 dinara, štosvedeno na jednu nosilju iznosi oko 200 dinara, odnosno 22 dinara na 100 dinaratroškova i 18 dinara na 100 dinara vrednosti proizvodnje. Posmatrano na mesečnomnivou dohodak iznosi skoro 20.000 dinara, iz kog vlasnici farmi treba da pokriju itroškove rada uloženog u proizvodnju.

Zaključak

Male porodične farme za proizvodnju konzumnih jaja naša su stvarnost i verovatnoće to ostati sve dok se ne stvore uslovi da se krupna industrijska proizvodnja razvije donivoa da zadovolji, nadamo se rastuću, tražnju.

Ukoliko se složimo sa mišljenjem koje navode Bogavac i Krstića (1997) da seoptimalna veličina porodičnog gazdinstva, između ostalog, može odrediti na osnovudohotka koji obezbeđuje, a koji treba da je na nivou sredstava potrebnih za zadovoljenjepotreba četvoročlane porodice, jasno je da farma kapaciteta 1200 nosilja nije dovoljna dabude jedina delatnost. Međutim, činjenica je da se sa inicijalnim ulaganjem od oko300.000 dinara (objekat, oprema i priplodne nosilje) i dnevnim angažovanjem od 80-takminuta može obezbediti dodatni prihod na nivou znatno većem od prosečne plate u našojzemlji.

Dobijeni rezultati pokazuju da je dohodak po nosilji skoro 200 dinara (3,34EURA), uz značajan prostor za snižavanje troškova proizvodnje (pripremom hrane nagazdinstvu, ostvarivanjem niže cene komercijalne nosilje kod nabavke većeg broja) ipostizanje veće vrednosti proizvodnje (izbegavanjem nakupaca), što bi sve bilo realnomoguće ukoliko bi proizvođačima proizvodnja jaja bila osnovna delatnost. Sigurno da iovakva računica, ma koliko da joj se metodološki može zameriti, ukazuje na mogućnostii zapošljavanja i dopunskog angažovanja u ovoj proizvodnji, koje je u trenutnimuslovima izuzetno poželjno. U tom smislu ohrabruju procene (Ivanović i Bogavac, 1998)

143

da će tražnja za ovim proizvodom rasti i da ograničenja plasmana neće biti, bar ne uskorijoj budućnosti.

LITERATURA:

KRSTIĆ, B., LUČIĆ, Đ. (2000): Organizacija i ekonomika proizvodnje i prerade stočnihproizvoda, Poljoprivredni fakultet, Novi Sad

IVANOVIĆ, S., BOGAVAC, VIOLETA (1998): Dugoročne tendencije na svetskomtržištu živinskog mesa i jaja i položaj Jugoslavije, Nauka u živinarstvu, Jugoslovenskonaučno udruženje živinara, Beograd

SUPIĆ, B, GANČIĆ, M., MILOŠEVIĆ, N., ŽIVANOV, M., ŠKORIĆ, R., ARAPOVIĆ,Z. (1998): Sadašnje stanje, potrebe i pravci razvoja živinarstva u SR Jugoslaviji, Nauka uživinarstvu, Jugoslovensko naučno udruženje živinara, Beograd

BOGAVAC, VIOLETA, KRSTIĆ, B. (1997): Veličina poljoprivrednog gazdinstva iproces tranzicije, Zbornik radova Agrarni i ruralni razvoj u sistemskim reformama,Beograd

VLAHOVIĆ, B. (1999): Potrošnja poljoprivredno-prehrambenih proizvoda u svetu ISRJ, Budućnost, Novi Sad

ECONOMIC - ORGANIZATIONAL CHARACTERISTICS OF COMMERCIALEGGS PRODUCTION ON SMALL FAMILY FARMS

Rodić, Vesna, Novković, N., Perić, Lidija

SUMMARY

The production of commercial eggs on small family farms with intensive poultryraising, has been insuficiently analysed, in our country, regardless of the fact that thesemanufacturers play a significant part in supplying the consumers with eggs and that theyare a keen competition to the big manufacturers.

Starting from the statements given above, an analysis has been made in the researchwork to provide the most essential economic and organiztional characteristics of thisproduction on the basis of the analysis of a few small family farms.

Key words: family farms, commercial eggs, economic efects

144

145

UDK:330.142:631.11 Originalni naučni rad Original scientific paper

PROCENA VREDNOSTI KAPITALA NA FARMAMA

TICA N., PEJANOVIĆ, R., CVETKOVIĆ, NATAŠA, DRMANIĆ, RATOMIRKA 44

IZVOD: Cilj rada je da zbog karakteristika domaćeg privrednog ambijenta ukažena značaj procene vrednosti kapitala na farmama. Reč je o konceptu koji treba dau uslovima zakasnele tranzicije i izmenjene privredne strukture doprineseefikasnijem sprovođenju privatizacije u sektoru poljoprivrede.

Ključne reči: procena vrednosti kapitala, farme, privatizacija.

1. UVOD: Danas u Srbiji vlada nastoji da okonča proces liberalizacije iprivatizacije, i da stvori makroekonomsku stabilnost privrede, što predstavlja preduslovza ulazak u drugu fazu procesa tranzicije. I dok se većina zemalja regiona suočava sarešavanjem problema razvoja institucionalne infrastrukture neophodne za nesmetanofunkcionisanje tržišne privrede, jačanja sposobnosti države da obezbedi prihode zafinansiranje javnih službi, kao i stanja zdravih uslova poslovanja, Srbija značajno kasnina tom putu. U osnovi tržišna privreda se svela na usko tržište roba i usluga, bez tržištakapitala, preduzeća i radne snage. Takođe, nerazvijene tržišne institucije, uz snažnuulogu države i političkih faktora, prigušivali su ispoljavanje tržišnih zakonitosti isnažniju tržišnu orijentaciju.

2. Procena vrednosti kapitala

Prvi korak u postupku svojinske transformacije preduzeća je sprovođenje procenetj. utvrđivanje realne tržišne vrednosti kapitala, povećanje efikasnosti poslovanja ipriprema kompletnog Izveštaja o proceni. Procena vrednosti kapitala i izrada programaprivatizacije se vrši prema važećim zakonskim propisima koji regulišu ovu oblast: 1)Zakon o privatizaciji, Zakon o Agenciji za privatizaciju, Zakon o Akcijskom fondu(“Službeni glasnik RS”, 38/01); 2) Uredba o prodaji kapitala i imovine javnim tenderom,Uredba o prodaji kapitala i imovine javnom aukcijom, Uredba o metodologiji za procenuvrednosti kapitala i imovine (“Službeni glasnik RS”, br. 45/01); 3) Uputstvo o načinuprimene metoda za procenu vrednosti kapitala i imovine i načinu iskazivanja procenjenevrednosti kapitala. Otuda je osnovni cilj procene vrednosti kapitala preduzeća daomogući sprovođenje programa privatizacije kojom će se definisati vlasništvo istvariti uslovi za buduće uspešno poslovanje i rast preduzeća.

Predmet privatizacije nije samo kapital, već to može biti i imovina subjektaprivatizacije. Imovina kao predmet privatizacije najčešće se javlja u onim pravnim

44 Prof. dr Nedeljko Tica, Poljoprivredni fakultet, Novi Sad, Prof. dr Radovan Pejanović,Poljoprivredni fakultet, Novi Sad, Dr Nataša Cvetković, viši naučni saradnik, Institut ekonomskihnauka, Beograd, Ratomirka Drmanić, asistent - pripravnik

146

subjektima kod kojih su akumulirani gubici veći od kapitala. Imovina, kao i kapital, bićeprodati metodom javne aukcije ili javnog tendera.

Poljoprivredno zemljište je predmet privatizacije. Poljoprivredno zemljište udruštvenoj svojini pravnog subjekta privatizuje se kroz privatizaciju kapitala togsubjekta, uz prezentaciju dokumentacije da je zemljište u društvenoj svojini. Zemljište udržavnoj svojini koje koristi subjekt privatizacije se ne otuđuje automatski u postupkuprivatizacije. Kupac ima pravo da koristi zemljište u državnoj svojini tek nakonprivatizacije. Ovakvo tumačenje republičkog ministarstva zapravo znači da će se prodati70 odsto poljoprivrednog zemljišta u društvenoj svojini stečenog iz profita firmi. UVojvodini ima oko 70.000 ha takvog zemljišta i reč je, po pravilu, o najkvalitetnijemresursu.

Subjekt privatizacije procenom utvrđuje raspon vrednosti kapitala ili imovine idužan je da vrednost kapitala iskaže u akcijama. Cene po kojoj će kapital ili imovina bitiprodati formira se zavisno od uslova na tržištu. Vlada Republike Srbije propisala jemetodologiju procene vrednosti kapitala subjekta privatizacije Uredbom o metodologijiza procenu vrednosti kapitala i imovine. Prema ovoj uredbi preduzeće koje je izvršiloprocenu vrednosti kapitala na osnovu Zakona o svojinskoj transformaciji, nije obaveznoda vrši novu procenu, već vrši usklađivanje procene vrednosti korekcijom za dobitke iligubitke i utvrđuje donju i gornju granicu raspona vrednosti kapitala. Ako Agencija ocenida vrednost kapitala preduzeća značajnije odstupa od vrednosti kapitala koja bi se moglaostvariti prodajom na tržištu, može izvršiti korekciju procene vrednosti kapitala.

Vrednovanje kapitala svih preduzeća, pa i farmi, nije jednoobrazan proces koji dajejedinstven rezultat. Sadašnja zakonska regulativa govori o dve različite metode vezaneza procenu vrednosti kapitala: metod diskontovanih novčanih tokova – koja se dobijadiskontovanjem budućih prinosa pri čemu se kao diskontna stopa koristi stopa kojaodražava i rizik datih novčanih tokova, i metod likvidacione vrednosti – koja bi sepostigla prodajom poslovne imovine po tržišnim cenama u postupku redovne likvidacije,nakon namirenja ukupnih obaveza i troškova likvidacije. Razlika između ovih procenamože biti veoma značajna i prodajna cena može da zbuni mnoge laike. Tako se npr. sajednakim žarom se može braniti i osporavati stav da jedna velika farma vredi miliomeura. Jedni će biti protiv bagatelisanja, jer farma ima izuzetno povoljnu lokaciju, a drugiće isticati da je farma opterećena dugovima, ima zastarelu opremu, i da se morakompletno obnoviti.

Pri formulisanju procene vrednosti kapitala preduzeća, potrebno je voditi računa nesamo o internim faktorima kojima se opredeljuje njegov poslovni rezultat (stanje natržištu nabavke i prodaje, zastarelost tehnologije, organizaciona i kadrovska struktura,finansijske performanse preduzeća itd.) već i o eksternim faktorima (karakateristikegrane, struktura cena i troškova, itd.). One podrazumevaju sagledavanje internedokumentacije, kao i sticanje uvida u položaj i pozicioniranost preduzeća na domaćemtržištu. Reč je, dakle, o kombinovanju većeg broja izvora podataka kako bi se stvorili štorealniji inputi za formulisanje adekvatne procene.

147

3. Specifičnosti procene vrednosti kapitala na farmama

Poljoprivreda kao delatnost ima određene specifičnosti, koje imaju značajan uticajna njene organizaciono – ekonomske karakteristike: 1) zavisi od prirodnih uslova(posebno od zemljišta i klime), 2) poljoprivredna proizvodnja ima organski karakter(gajenje biljaka i životinja), 3) ne postoji usklađenost između vremena proizvodnje iradnog perioda, 4) sezonski karakter proizvodnje, 5) sopstvena sredstva se u znatnojmeri koriste za dalju proizvodnju (stvaranje osnovnog stada ili podizanje zasada).Dejstvo navedenih specifičnosti poljoprivredne proizvodnje na procenu vrednostipreduzeća u poljoprivredi posebno se prikazuje prilikom tumačenja svake od metodaprocene vrednosti preduzeća (Pejanović, Tica, 1999). Postupak procene pozicija upoljoprivredi izgelada ovako:

Nematerijalna ulaganja procenjuju se u zavisnosti od njihove upotrebne vrednosti.Nije ih moguće fizički meriti i procenjuju se u zavisnosti od rentabilnosti preduzeća.Ukoliko preduzeće posluje sa gubitkom potrebno je ispitati realnost njihovog postojanja.

Za procenu zemljišta koristi se tržišna cena. Prethodno je potrebno odvojitigrađevinsko od poljoprivrednog zemljišta. Građevinsko zemljište se procenjuje u skladusa odgovarajućim propisima. U proceni vrednosti poljoprivrednog zemljišta potrebno jebiti veoma oprezan. Na cene zemljišta mogu da utiču, direktno ili indirektno, svi oničinioci od kojih zavisi uspeh proizvodnje (Krištof, 1972). Posebnu pažnju imaudaljenost tržišta, bonitet zemljišta, cene poljoprivrednih proizvoda, privrednarazvijenost i veličina gazdinstva. Povećanje udaljenosti zemljišta u odnosu na tržištepovećava transportne troškove, što bližim zemljištima povećava cenu u odnosu naudaljenija. Bonitet zemljišta se najčešće vezuje za osobine zemljišta (fizičko-hemijskekarakteristike, sadržaj organskih i mineralnih materija i sl.) što bitno utiče na cenuzemljišta. Poboljšanje položaja poljoprivrede povećava cenu zemljišta, dok pogoršanjeutiče suprotno. Za objekte koji su u upotrebi potrebno je korigovati nabavnu vrednost sakoeficijentom preostale korisnosti koji se izračunava kao odnos između preostalogvremena korišćenja i ukupnog vremena korišćenja objekta.

Kao oprema u poljoprivredi se najviše koriste razne pogonske i priključne mašine.U okviru njih postoje mašine koje se koriste samo u jednoj liniji proizvodnje (vadilica zašećernu repu, krunjač za kukuruz, kombajn za grašak i sl.) mada preovlađuju sredstvakoja se koriste za više linija proizvodnje. Oprema se redovno nabavlja na tržištu, te sestoga, u prvoj fazi procenjuje po nabavnoj ceni na dan procene. Ova vrednost se korigujesa koeficijentom preostale korisnosti i tako se dobija sadašnja reprodukciona vrednost.Prilikom utvrđivanja koeficijenata preostale korisnosti treba imatui u vidu specifičnostiodređenih sredstava . Kod nekih od njih gde je naglasak, prilikom korišćenja, dat navreme korišćenja, koeficijent preostale korisnosti se utvrđuje kao odnos izmeđuprocenjenog preostalog vremena korišćenja (agregati za struju, rezervoari za vodu,oprema u stajama i sl.). Ako se kod pojedinih sredstava korišćenje vezuje za intenzitetkorišćenja, tada se prilikom izračunavanja preostale vrednosti koriste pokazatelji kao štosu časovi rada, pređeni kilometri i sl. Međutim, ovde je potrebna dodatna opreznost, jerprimera radi, ako se učinak traktora izračunava u časovima tada nije isto ukoliko setraktor jedan čas koristi u dubokom oranju ili u nezi useva. Usled toga je potrebno

148

celokupni učinak traktora pretvoriti u hektare uslovnog oranja (svi različiti učinci sepreračunavaju na učinak oranja jednog hektara na određenoj dubini), i zatim seprimenjuje uobičajeni postupak izračunavanja koeficijenta preostale korisnosti koji važiza dato osnovno sredstvo. Pre toga je potrebno izvršiti grupisanje pogonskih mašinaimajući u vidu da se one međusobno znatno razlikuju. Traktore bi trebalo grupisati ulake, srednje i teške, kombajne u univerzalne i specijalne i sl. Dotrajala oprema seprocenjuje prema neto likvidacionoj vrednosti (prodajna vrednost umanjena za iznostroškova likvidacije na dan procene).

Verovatno je u poljoprivredi najsloženije izvršiti procenu vrednosti osnovnogstada. Naime, u pitanju su biološki organizmi čije se proizvodne osobine menjaju tokomkorišćenja. Nadalje, u jednoj liniji proizvodnje se redovno javlja više vezanih proizvodačija količina se, takođe, znatno menja tokom korišćenja. Takođe, u istoj linijiproizvodnje javljaju se razlike između pojedinih rasa – genotipova, a u okviru iste rase –genotipa između mlađih i starijih grla. Osim toga, kod osnovnog stada javlja se visokalikvidaciona vrednost (klanična vrednost) koja se ne sme podceniti. U okviru iste rase –genotipa, potrebno je grupisati grla približno iste starosti. Nakon toga se utvrđujukoeficijenti preostale korisnosti. Ukoliko je u pitanju proizvodnja mleka i teladi, posebnotreba imati u vidu da se prinos mleka kod nekih rasa postiže u četvrtoj – petoj(kombinovane rase goveda) odnosno u trećoj laktaciji (mlečne rase goveda). Pri tome semaksimalni priarst telesne mase postiže između druge i treće laktacije (Tica, 1993). Zagrla koja se nalaze u istoj grupi starosti sadašnja reprodukciona vrednost se izračunavaprimenom sledećeg obrasca:

PV · k + KV; gde je:PV – priplodna vrednost grla na dan procene,KV – klanična vrednost na dan procenek – koeficijent preostale korisnosti koji se dobija iz odnosa procenjenog prinosa u

preostalom vremenu korišćenja i ukupnog prinosa u toku celog vremena korišćenja. Uproizvodnji mleka i teladi se dobijaju kao vezani proizvodi: mleko, prirast, tele i stajnjak.Tokom celog veka korišćenja ovi proizvodi se dobijaju u različitm količinama, i stoga biih trebalo svesti na uslovnu količinu mleka. Ako su poznate cene ovih proizvoda iukupna količina svakog od proizvoda, mogu se utvrditi ekvivalentni odnosi (na primer25 kg stajnjaka za jednu (1) litru mleka, 1 kg prirasta telesne mase za 8 litara mleka, 1 kgtelesne mase teleta za 10 litara mleka) i ukupna proizvodnja svih proizvoda preračunatina uslovne količine mleka. Nakon toga se procenjeni preostali prinos stavi u odnos saukupnim prinosom i tako dobija koeficijent preostale vrednosti.

Višegodišnji zasadi (voćnjaci, vinogradi, hmeljarnici) koji se podižu na gazdinstvuretko su predmet kuporpodajnih odnosa. U skladu sa tim procenjuju se na osnovutroškova podizanja zasada na dan procene i tako se dobija reproduktivna nabavnavrednost. Da bi se utvrdila sadašnja reproduktivna vrednost potrebno je utvrditikoeficijent preostalog vremena korišćenja i ukupnog vremena korišćenja zasada, ili nadrugi način iz odnosa preostalog prinosa i ukupnog prinosa u toku korišćenja zasada.Ovde se, takođe, javlja veliki broj faktora koje treba imati u vidu prilikom utvrđivanjaprinosa zasada. Naime, voćne vrste se međusobno razlikuju, ali postoje razlike u okviruiste vrste pojedinih sorti. Razlike se javljaju i u pogledu intenzivnosti uzgoja, starostizasada, uzgojnih oblika i sl. Nadalje, tokom korišćenja kod nekih voćki (na primer

149

jabučasto) razlikuju se periodi rastuće, pune i opadajuće rodnosti. Stoga je pravilnijekoeficijent preostale korisnosti računati iz odnosa preostalog i ukupnog prinosa zasada.Međutim, kod sitnog voća (maline, kupine, jagode) ne postoje izražene promene uprinosu tokom korišćenja te se stoga koeficijent preostale korisnosti može računati, osimprethodnog načina, iz odnosa preostalog i ukupno vremena korišćenja.

Za procenu nezavršene proizvodnje i zaliha gotovih proizvoda koriste senabavne cene na dan procene. U skladu sa tim potrebno je pribaviti aktuelne cene za sveutroške (za materijal cene na dan procene, plate na dan procene, troškovi amortizacije nadan procene, troškovi finansiranja na dan prcene i sl.) kako bi se utvrdila realna cenanezavršene proizvodnje i gotovih proizvoda. Ukoliko je cena koštanja gotovih proizvodaveća od važeće neto prodajne cene (prodajna cena umanjena za troškove prodaje)primenjuje se niža cena tj. u ovom slučaju neto prodajna cena. Specifičnostipoljoprivrede se ispoljavaju i ovde, jer postoje proizvodi koji nemaju poznatu tržišnucenu. Primera radi, stajnjak se javlja kao gotov proizvod u stočarskoj proizvodnji,odnosno kao osnovni materijal u biljnoj proizvodnji. Osim toga, zelena hrana se javljakao gotov proizvod u biljnoj proizvodnji, a kao osnovni materijal u stočarskojproizvodnji. Slična situacija je sa slamom, senom i kukuruzovinom koji takođe nisupredmet redovne razmene na tržištu, a javljaju se na gazdinstvu u velikim količinama ipredstavljaju važne proizvode, odnosno materijale za proizvodnju. Naučna praksapreporučuje da se u ovakvoj situaciji primenjuju različite metode. Tako bi se stajnjakprocenio na osnovu metoda zamene, a zelena hrana, slama, seno i kukuruzovina naosnovu cene koštanja (Andrić, 1991).

Procena ostalih pozicija aktive i pasive obavlja se u zavisnosti od njihovespecifičnosti. Tako se dinarska potraživanja i hartije od vrednosti procenjuju ponominalnoj vrednosti, devizna potraživanja po realnom kursu kao i gotovina u stranojvaluti. Obaveze se takođe procenjuju u nominalnohj vrednosti pri čemu se vodi računa oopravdanosti njihovog nastajanja, odnsono o verovatnoći isplate.

Posle izvršene procene potrebno je sačiniti bilans reproduktivne vrednosti u kojemse svaka bilansna pozicija, koja je procenjivana, uvećava odnosno umanjuje za iznosrazlike između reproduktivne i knjigovodstvene vrednosti.

4. Zaključak

Osnovno opredeljenje u Zakonu o privatizaciji je prodaja kapitala. Neophodanuslov prodaje je procena vrednosti kapitala, koju vrše ovlašćene proceniteljske kuće, averifikacije republička Agencija.

Procena vrednosti kapitala vrši se po odgovarajućoj metodologiji, koja je zakonskiregulisana. Primena zvanične metodologije u poljoprivredi nije moguća bez poznavanjaosnovnih specifičnosti poljoprivredne proizvodnje, koje utiču na vrednost kapitalafarme. Upravo zbog toga je važno, kada je reč o farmama ili drugim subjektima uagrobiznisu, da procenitelji budu dobri poznavaoci agrarne ekonomije.

150

5. LITERATURA

ANDRIĆ, J.: (1991): Troškovi i kalkulacije u poljoprivrednoj proizvodnji,Poljoprivredni fakultet, Beograd.

KRIŠTOF, M.(1972): Kalkulacije u poljoprivredi, Univerzitet u Beogradu, Beograd.

MADŽAR, Lj. (2001) Alternative privatizacije uoči donošenja novog Zakona, uzborniku radova sa savetovanja: Tranzicija i privatizacija preduzeća i banaka,Ekonomski anali, Tematski broj, Godina XLV, Ekonomski fakultet, Beograd.

PEJANOVIĆ, R., TICA, N.: Specifičnosti procene vrednosti preduzeća u poljoprivredi,Letopis naučnih radova, Poljoprivredni fakultet, Novi Sad, 1999, , str.186-195.

POZNANIĆ, V., CVETANOVIĆ, M. (1991): Procena vrednosti preduzeća, Savezračunovodstvenih i finansijskih radnika Srbije, Beograd.

RODIĆ, J.(1991): Poslovne finansije i procena vrednsoti preduzeća, Ekonomika,Beograd.

TICA, N. (1993): Utvrđivanje optimalnog vremena korišćenja muznih krava,Poljoprivredni fakultet, Novi Sad.

TICA, N., JOVANOVIĆ, M. (1997): Metode procene vrednosti preduzeća,Agroekonomika, Poljoprivredni fakultet, Novi Sad, br.26, str. 419 – 430.

ZAKON O PRIVATIZACIJI, (2001) Službeni glasnik RS, 38/01

ZAKON O AGENCIJI ZA PRIVATIZACIJU, (2001) Službeni glasnik RS, 38/01

ZAKON O AKCIJSKOM FONDU, (2001) Službeni glasnik RS, 38/01

THE CAPITAL VALUE EVALUATION ON THE FARMS

Tica,N., Pejanović, R., Cvetković, Nataša, Drmanić, Ratomirka

SUMMARY

The aim of the work is to point out the importance of the capital value evaluation onthe farms having in mind the caracteristics of domestic conditions and enviroment. Thecore idea is to develop the concept which is suppose to contribute to the more efficientfunctioning and developing of the privatisation process in the agriculture sector in thetime of late transition.

Key words: the capital value evaluation, farms, privatisation

151

UDK: 65.012.16: 681.324: 63 Originalni naučni rad Original scientific paper

SAVETODAVSTVO NAMENJENO POLJOPRIVREDNIM GAZDINSTVIMASMEŠTENO NA WEBU

ZORANOVIĆ,T., VUKOJE, V45

IZVOD: U ovom radu se ukazuje na nov način pomoći poljoprivrednimgazdinstvima korišćenjem novih informacionih tehnologija. Ovaj način jemnogo brži, efikasniji i jeftiniji od klasičnih načina. Osim toga, omogućavainteraktivnu komunikaciju sa savetodavcem, nema prostornih prepreka nitroškova putovanja, a ne iziskuje ni potrebno vreme za sastanak.Omogućava da se savet dobije u svako doba (24 časa na dan), a saveti sene ograničavaju samo na trenutno hitan problem već se može vrlo efikasnokoristiti i kao metod permanentnog obrazovanja. Izabrani operativnisistemi prateći programi zadovoljavaju sve postavljene ciljeve i mogupredstavljati alternativu komercijalnim sistemima.

Ključne reči: savetodavna služba, internet, savetodavstvo, www

1.UVOD: Savetodavna služba je organizovana, na ovaj ili onaj način, usvim zemljama. Retke su države koje je nemaju ili u kojima je do te mereneefikasna da se može reći da postoji samo na papiru. Po mnogim kriterijumima,nažalost, naša zemlja spada u taj mali broj zemalja gde je savetodavna službaloše organizovana. Za to postoje mnogi razlozi, ali se sve svodi uglavnom nanedostatak novca. Za dobro organizovanu savetodavnu službu potrebni su mnogipreduslovi (prostorije, oprema, kadrovi itd.) koji u našim uslovima uglavnomnisu ispunjeni. Zapuštenost savetodavne službe je proizvela i nove problemekoje nekada nije imala – nedostatak stručnih kadrova. Iz svega proizilazi da sesavetodavna služba mora ponovo i to vrlo brzo organizovati.

Savetodavna služba na našim prostorima se pominje sredinom 19. veka.Godine 1851. je formirana "Državna ekonomija" u Topčideru i konjušnica uLjubičevu, 1853.godine Biro za gajenje životinja u Požarevcu. Godine 1853 jeformirana Poljoprivredna škola (radila 2 godine) koja je obrazovala prvih 200stručnjaka poljoprivredne struke.

Organizacija službe svake zemlje je prilagođena konkretnim uslovima iciljevima. Zajedničko je da u svim zemljama finansiranje službe dobrim delom 45 Mr Tihomir Zoranović, asistent, Mr Veljko Vukoje, asistent,Institut za ekonomiku poljoprivrede i sociologiju sela, Novi Sad

152

preuzima država, a neke usluge finansira u celosti. Korisnicima usluga seuglavnom naplaćuju samo direktni troškovi čime se usluga službe ne pretvara uskup trošak. Savetodavna služba je uglavnom organizovana po teritorijalnomprincipu i čine je savezna, regionalne i lokalne službe.

Struktura zaposlenih je takva da većinu čine specijalisti, diplomirani inžinjeri,magistri i doktori nauka. U većini zemalja savetodavna služba se direktno oslanja nafakultete i poljoprivredne škole. Jedno od češćih rešenja je da zaposleni na fakultetu,specijalisti pojedinih oblasti, imaju ugovor kojim se obavezuju da rade poslovesavetodavstva 2-3 dana nedeljno “na terenu”. Time se omogućuje neposredansvakodnevni kontakt stručnjaka sa gazdinstvima “u svom reonu”, a gazdinstvimapravovremena, prvoklasna usluga.

2. Izvori podataka i metod rada

Podaci za ovo ispitivanja potiču iz radova objavljenih u zadnjih desetakgodina, razgovora sa direktno zainteresovanim za savetodavstvo(poljoprivrednim proizvođačima), novo donešenih uredbi vezanih zasavetodavnu službu itd. U ispitivanom periodu nema previše meni dostupnihobjavljenih radova. Koliko je bilo moguće, korišćeni su radovi objavljeni uinostranim časopisima, na savetovanjima i simpozijumima. Za stvarni načinorganizovanja i funkcionisanja savetodavne službe na terenu korišćen je metodankete sa, uglavnom, individualnim poljoprivrednim proizvođačima.

Za realizaciju i postavljanje servisa savetodavne službe na Internetukorišćeni su standardni dostupni alati kao što su MySQL, PHP pretprocesorskijezik, na standardno konfigurisanom računaru pod Linux server operativnimsistemom. Upotrebljeni alati su (PHP, MySQL, Linux) su besplatne alternativeMicrosoftovih alata .NET i SQL server i Windows operativnih sistema (98,2000, XP). Izabrani su pre svega zbog vrlo velikih u bliskoj budućnosti (već ovegodine) problema sa licenciranjem softvera – problema sa kojim se do sadanismo sustretali. Imajući u vidu da se radi o nekomercijalnoj savetodavnoj službitroškovi za ovakvo savetodavstvo bi bili preveliki. Nema nikakvih prepreka dase sve realizuje i na nekom drugom sofveru na Windows operativnom sistemu,sa najnovijom .NET tehnologijom virtuelnih događaja i na pravoj SQL bazipodataka, ali to kosta nekoliko hiljada eura.

3. Rezultati istraživanja

Savetodavna služba u Srbiji, kakva danas funkcioniše, je definisana 1991.godine. Organizovana je na teritorijalnom principu i postoji jedna savezna, 40regionalnih i 6 specijalizovanih ustanova. Broj zaposlenih je, u skladu sapoložajem poljoprivrede, u stalnom padu: samo u 1998. godini broj doktoranauka yaposlenih u savetodavnim službama se smanjio za 29%, a saradnika sa

153

magistraturom za 39%. Time se pojavljuje problem koji na ovim prostorima nijepostojao: nedostatak stručnog kadra. Na nove raspisane konkurse javiće seuglavnom stručnjaci koji nisu radili do sada u savetodavnoj službi.

Na fakultetima je zaposlen veliki broj stručnjaka, specijalista i eksperatapojedinih oblasti, što znači da potrebna stručnost i znanje nisu problem, pa jesasvim logično mesto okosnice regionalne savetodavne službe. Metodasavetodavstva koja se primenjuje isključuje prinudu, i namenjena jeobrazovanim poljoprivrednim proizvođačima ili rukovodiocima (vlasnicima)gazdinstava. Dakle, osnovni pokretač mora biti interes proizvođača, a najbolje jekada je on finansijski izražen.

Načini prenosa znanja mogu biti klasični (obilaskom farmi, knjigama,kursevima, seminarima itd) i savremeniji korišćenjem novih komunikacionihmetoda, pre svega računara i interneta.

Postavljanje WWW prezentacije na internet omogućava se postizanjenekoliko ciljeva:

a) može se učiti bilo kada u toku 24 časa,b) tempo učenja je individualan i diktira ga onaj koji uči,c) može se učiti bilo koja tema ili oblast, pa čak i tražiti trenutno

nepostojeća,d) mogu se postavljati pitanja i tražiti saveti itd.

Ovakvim ili sličnim interaktivnim programima učenje je brže, efikasnije ijeftinije. Programe nije previše teško napisati, a moguće je i postaviti celeštampane knjige na internet , kako bi bile javno dostupne. To ne iziskuje veliktehnički zahtev (pošto su knjige već u elektronskoj formi), ali se pojavljujeproblem zaštite autorskih prava.

Nedostatak ovakvog načina učenja je potreban nivo računarske i uopštetehničke pismenosti koji u našim uslovima nije suviše čest. Takođe je problempotrebne infrastrukture, pre svega komunikacione, gde je neophodno posedovatipored PC računara i telefonsku liniju.

Na slici br.1. je prikazana osnovna ili prva stranica zvanične prezentacijePoljoprivrednog fakulteta u Novom Sadu, a slika br.2. predstavlja radno rešenjestranice koja se poziva, ako se na glavnoj stranici izabere ”savetodavna služba”.U radu je realizovana struktura baze podataka koja se koristi i koja omogućavajednostavnije održavanje same prezentacije. Sada se skoro sve izmene vrše samou samoj bazi, a eventualno i samo ponekad je potrebno dodati novi SQL upitkako bi se mogao dobiti odgovor na novo pitanje. Cela koncepcija se pokazalakao izuzetno pouzdanom i stabilnom, sa malim problemima oko uputstava inedokumentovanih naredbi što ipak proizilazi iz činjenice da se radi onekomercijalnom softveru koji je javno dostupan i besplatan. Linux + MySQL +PHP može predstavljati osnovu čak i mnogo većeg i moćnijeg informacionog

154

sistema i predstavlja pravu alternativu Microsoftovim programima koji jesubolji, ali nisu besplatni.

Neke oblasti poljoprivredne proizvodnje su obrađene detaljnije, ali to neznači da su važnije. Jednostavno su realizovane u ovom trenutku jer su ilipotrebni podaci bili dostupniji, ili je tema atraktivnija ili je ostvarena boljasaradnja sa profesorom/savetodavcem itd.

U realizaciji web stranice su korišćeni svi izvori podataka koji su bilidostupni počev od knjiga, skripti, tekstova, zvučnih zapisa do video zapisa.Koncepcija baze podataka to omogućuje pri čemu se samo definišu tipovipodataka koji će se smestiti u pojedino polje.

Slika 1.: Početna stranica Web prezentacije Poljoprivrednog fakulteta u NovomSadu (pozdravna stranica)

Picture 1.: Agriculture faculty starting page (home page)

4. Zaključak

155

Rad obuhvata potpuno idejno rešenje svih aspekata ovog kompleksnogproblema od izbora alata, projektovanja baze podataka, dizajna do realizacije.Ponuđeni oblik savetodavstva može biti najefikasniji, ako je korisnik dovoljnotehnički obrazovan i ako zna iskoristiti prednosti koje ovaj način učenja pruža.Korišćeni alati su zadovoljili namenu kako stabilnošću celog sistema, brzinomdobijanja odgovora, a posebno cenom (besplatni su). Predstavljaju vrloprihvatljivu alternatvu profesionalnim i komercijalnim alatima koji rade neštobolje, imaju mnogo novih (uglavnom nekorisnih grafičkih efekata) mogućnosti,ali i koštaju.

Priključenje na Internet ni u našim uslovima više nije skupo. Potrebnitehnički minimum danas svako može da zadovolji. Kvalitet linija i brzina nisuveliki, ali postojeća infrastruktura je upotrebljiva. Broj računara se svakimdanom povećava, a time i broj potencijalnih korisnika.

Slika 2.: Osnovna stranica savetodavne službe Poljoprivrednog fakulteta uNovom Sadu

Picture 2.: Agriculture faculty basic page for extension service

156

5. LITERATURA:

GRUPA AUTORA: Stručna poljoprivredna služba – glavni plan, Institut za primenunauke u poljoprivredi, Beograd, 1987.

SAVEZNO MINISTARSTVO ZA POLJOPRIVREDU: Agrarna politika SRJ, predlog,Beograd, 1992.

ŠOMOĐI Š, NOVKOVIĆ N.: Possible organization of Agricultural Extension Service inVojvodina, zbornik radova CIOSTA, Gyongyos, 1992.

NOVKOVIĆ N.: A Comparative Analysis of Japanese and Jugoslav AgriculturalExtension Services, Simpizium IAAE, Kijev, 1993.

GRUPA AUTORA: "Informatika u obrazovanju i nove informacione tehnologije",Zbornik radova,Univerzitet u Novom Sadu, Tehnički fakultet "Mihajlo Pupin"Zrenjanin, 1995. god

ZORANOVIĆ T.: UČENJE, POLJOPRIVREDNO SAVETODAVSTVO I INTERNET,symopis '2001, Beograd, 2001.god.

ZORANOVIĆ T.: INTERNET UČENJE I INTERNET SAVETODAVSTVO,Savremena poljoprivreda, Herceg Novi, 2001. god.

WEB EXTENSION SERVICE FOR FARMERS

Zoranović, T., Vukoje, V.

SUMMARY

This paper shows the alternate way for extension service. Internet and WWW arevery cheap, flexible, affordable solution. Used software is alternate and non-commercial.Using Linux, MySQL and PHP is good alternative for commercial solution. Webextension service realized on this way is cheaper, 24 hours a day on line, give possibilityto learn different speed dictated by learner and so on.

Key words: extension service, World Wide Web, Internet

157

UDK: 336.121.2 : 636 Originalni naučni rad Original scinetific paper

BIZNIS PLAN U STOČARSKOJ PROIZVODNJI

CVETKOVIĆ NATAŠA, PEJANOVIĆ, R., TICA N., TOMAŠEVIĆ, D.*

IZVOD: Autori razmatraju važan dokument poslovanja koji opisuje projekciju budućnostineke firme, koristeći kao osnovu rezultate iz prošlosti i sva saznanja o tehničkom,tehnološkom i tržišnom okruženju.Ključne reči: biznis plan, profit, stočarstvo

UVOD: Da bi se otpočeo neki posao (agrobiznis) nužno je prethodno sačiniti biznisplan. Ovaj dokument, koji je u razvijenom svetu obavezan već 30 godina, u nas jeuveden (i uvodi se) tek nedavno. Za nas je posebno interesantan biznis plan upoljoprivredi, prehrambenoj industriji i delatnostima oko njih i u vezi sa njima. Cilj imetodološki postupak izrade biznis plana analogan je u svim delatnostima, sa određenimspecifičnostima, kao što su specifičnosti stočarske proizvodnje. predmet našegposmatranja je privredni subjekt (preduzeće) iz oblasti stočarstva.

Šta je to biznis plan?Biznis plan je ekonomski dokument u kome se precizira: šta firma radi, kako treba

da radi, i šta planira, sve u narednih tri do pet godina. U njemu se govori o tome kakvesu perspektive firme, kakav je njen razvojni potencijal i mogućnosti za napredovanje. Nastručan, kompetentan, koncizan i jasan način biznis planom se predstavlja preduzeće. Unjemu se precizira koji će se proizvodi uvesti na tržište, koliko novih radnika zaposliti,na koja tržišta izaći, koje ste probleme imali i kako ste ih savladali, zatim viziju firme(gde će ona biti narednih godina), koja je njena misija (uloga). Pri svemu tome bitna jenjegova realnost (on mora biti realan da bi bio ostvarljiv).

Za interne potrebe biznis plan se pravi na godinu dana. U slučaju izvođenjaodređenih projekata, biznis plan se računa na trogodišnji period. Može se koristiti iperiod od pet godina, ako to priroda projekta zahteva.

Čemu služi biznis plan?Izradom biznis plana stavaraju se uslovi za odvijanje pravilnog procesa

investiranja, koji se zasniva na rigoroznoj primeni kriterijuma selekcije investicionihprograma i stimulisanju visokoprofitabilnih, izvozno orijentisanih projekata.Izradu biznis plana najčešće traže: potencijalni investitori, banke, potencijalni ventureinvestitori. Pored toga, on može da služi i za interne potrebe.

Potencijalni investitori u biznis planu ne traže samo potvrdu o validnosti preduzeća(analizu rizika ulaganja), već istovremeno pokušavaju da utvrde koliko će i sami nakonkretnom projektu zaraditi.

Banke, pre nego što odobre kredit, posebno proveravaju sledeće činjenice: kolikopreduzeće želi da pozajmi; za koju svrhu se novac koristi; kada će preduzeće biti

* Dr Nataša Cvetković, viši naučni saradnik, Institut ekonomskih nauka, Beograd, dr Radovan Pejanović,redovni profesor, dr Nedeljko Tica, vanredni profesor, dipl.ing. Dejan Tomašević, asistent pripravnik,Poljoprivredni fakultet, Institut za ekonomiku poljoprivrede i sociologiju sela, Novi Sad

158

sposobno da vrati dug; da li preduzeće može da otplati dug zajedno sa ostalimfinansijskim troškovima; kakvo osiguranje se pruža kao garancija za pozajmljenasredstva; i naravno, kakav je biznis plan preduzeća.

Kada su u pitanju razvojna ulaganja privatnog, ortačkog ili korporativnog kapitala,oni postavljaju, pre svega, pitanje visine povraćaja na njihova uložena sredstva. Najčešćese očekuje 25-60% povraćaja posmatrano na godišnjem nivou, što zavisi od rizikaprojekta, ali se uglavnom očekuje četiri do pet puta uvećanje sopstvenog kapitala naperiod od pet godina. Takođe, ova vrsta investitora najčešće želi da u samom startu znanačin na koji će povratiti svoja sredstva i kada.

Potencijalni venture investitori (organizovana privatna ulaganja preko kupovinevlasništva) najčešće očekuju da iz biznis plana mogu dobiti najvažnije informacije opreduzeću, njegovom menadžmentu, tržištu, zatim projekcije mogućnosti i ocenepotencijalnih ograničenja. Pritom se u ukupnom razmatranju kao kritičan faktor ocenjujemenadžment preduzeća.

Za interne potrebe biznis plan se koristi kao dokument u kome se ocenjujemogućnost uvećanja novčane dobiti. Na različitim upravljačkim nivoima oni se koristekao veoma efikasno menadžersko oruđe. Biznis plan omogućava menadžerima daplaniraju rast preduzeća (prateći sve elemente), da predvide promene (pošto su projekcijepostavljene u vidu dinamičkog modela) i da prate efekte – vrše kontrolu. Jednom rečju,biznis plan omogućuje menadžerima preduzeća da analiziraju svoje poslovanje u detaljei da postave ciljeve i parametre na osnovu kojih će pratiti uspeh preduzeća u realizacijiplanova.

Elementi biznis planaBiznis plan preduzeća ili gazdinstva koje želi da ulaže u određeni poslovni

poduhvat – projekt, trebalo bi da bude komponovan od sledećih elemenata:Rezime – u kome se navodi: svrha izrade biznis plana; kratak opis proizvoda i

tržišta; menadžersko iskustvo značajno za planirani poduhvat; detalji vezani za povraćajuloženih sredstava sa aspekta svih učesnika.

Opšti podaci o firmi i ocena sposobnosti preduzeća – Ovde se daju podaci ouspešnosti preduzeća u prošlosti i pokazuje njegova dalja sposobnost u budućnosti.Takođe, vrši se kratak prikaz boniteta preduzeća, način na koji se ono sada finansira,daju se detalji vezani za vlasništvo i vlasničku strukturu i nude obezbeđenjapotencijalnom investitoru za dati projekat.

Prikaz proizvodnje treba da pruži sliku o glavnim proizvodima ili uslugama,uključujući precizno šta je to što će biti prodavano i za koje potrebe se koristi; zatimtreba dokazivati prednosti proizvoda (jeftiniji, boljeg kvaliteta, jedinstvenihkarakteristika, šta potrošači proizvoda dobijaju koristeći ga, da li ima nekih nedostataka ikoji su, itd.); da li se proizvod lansira ili je u fazi istraživanja i sl.; koliki se životni vekpredviđa, koje nove proizvode mogu da uvedu konkurenti; kakva je zaštita proizvoda(patenti, licence, i sl.); da li proizvod zahteva da država izda određene certifikate,dozvole, ili je proizvod u režimu cena, i na kraju, kakva je profitabilnost svakogpojedinog proizvoda ili usluga.

Prikaz menadžmenta i zaposlenih predstavlja veoma značajan element biznisplana s obzirom da se na osnovu njega često sudi o samom projektu. Ovaj izveštaj morada sadrži rezime o ključnim menadžerima, odnosima vlasnika i menadžmenta. Potrebno

159

je priložiti i prikaz makroorganizacione strukture preduzeća, prikazujući mesta nakojima se pojedini menadžeri nalaze i sa koliko ljudi upravljaju, da li postoje izvršnidirektori i koja je njihova uloga, da li se očekuje prijem novih ljudi u budućnosti, i sl.Posebno je značajno biti realan u identifikaciji slabosti u timu preduzeća, jer to daje slikukoliko je preduzeće svesno svog položaja i svojih mogućnosti i pokazuje da li jepreduzeće spremno da uči na sopstvenim greškama.

Tržište i marketing funkcije preduzeća uglavnom daje sliku o sposobnostimenadžmenta i predstavlja deo biznis plana koji je najteže napisati. Svakako da jenajteže realno projektovati prodaju proizvoda što ujedno predstavlja najznačajnijipokazatelj za ocenu. Najčešće su preduzeća suviše optimistična u oceni prodajnihmogućnosti, što onda celoj finansijskoj konstrukciji projekta i biznis plana daje elementenerealnosti. Kao posledica toga, budući finansijeri lako odbaciju ponuđene projekte zafinansiranje.

Opis proizvodnog procesa u preduzeću treba da sadrži prikaz tehničko-tehnoloških rešenja danas i u budućnosti, detaljan navod opreme, postrojenja i radova dabi se oprema stavila u funkciju (postoje razlike u prikazu ukoliko proizvodnja većegzistira, ukoliko se vrši rekonstrukcija ili se biznis startuje), kapacitet proizvodnje,kratak opis tehnološkog procesa, koliki su gubici po svim elementima, raspoloživostradne snage, kvalitet kontrole procesa proizvodnje, koliki su troškovi na različitimobimima proizvodnje, a ako je nov proizvod treba dati neophodne podatke o njegovomprevodu iz faze prototipa do pune proizvodnje.

Finansijske informacije preduzeća moraju u prilogu obavezno imati poslednjirevizorski pregled i menadžment bilans kako bi se dobila slika o poziciji agrobiznispreduzeća. Takođe, treba uključiti finansijske projekcije kao i značajnije numeričkepodatke vezano za prodaju, bruto dobitak, dobitak pre oporezivanja, zadržani dobitak,racionalno uložena sredstva/ostvareno, troškovi kapitala, itd.

Ocena faktora rizika i koristi mora realno da odrazi maksimu da iako jeapsolutno tačno da prilikom investiranja ima rizika, treba poznavati koji su to rizici iefekte koje oni proizvode. Za ocenu se najčešće koriste različiti metodi ''TOWS'' ili''SWOT'' kao relativno najjednostavniji ali se često koriste i znatno složeniji kao npr.portfolio kocept (BCG matrica – Boston Consulting Group, McKinsey/General Electricmatrica, Shell matrica, itd.), PIMS program (Profit Impact of Market Strategy), metodscenarija, analiza gep-a, i sl.

Dinamička ocena projekta koja ne mora da sadrži samo finansijske pokazatelje alimora da izrazi osnovne i podciljeve agrobiznis preduzeća. Ovaj deo biznis plana je popravilu opširniji kada se radi za interne potrebe nego za eksterne i mora da na raznimnivoima uključi potrebna sredstva i dodatnu radnu snagu.

Prilog koji sadrži: terminološka određenja, publikovane podatke o proizvodu itehničku specifikaciju, organizacione dijagrame, reference ključnih menadžera, tržišneanalize, detalje o pravima – patentima i sl., finansijske projekcije dobitaka i gubitaka,računovodstvene bilanse, ocene, poslednje revizorske izveštaje, potvrda potencijalnihpartnera, garancije koje su na raspolaganju, i sl.

160

Makreting-plan i finansijske projekcije – dva najznačajnija elementa biznis plana

U marketing planu treba dati odgovore na sledeća pitanja: ko su naši kupci –definisanje ciljnih tržišta; da li se tržište povećava, stagnira ili smanjuje; kako jesegmentirano tržište; da li je tržište dovoljno za ekspanziju; kako zainteresovati, zadržatii povećati tržišni udeo; koja politika cena omogućava povećanje tržišnog udela?

U okviru marketing plana jedan od najrelevantnijih delova jeste konkurencija. Stim u vezi treba odgovoriti na sledeća pitanja: ko su direktni konkurenti; ko su indirektnikonkurenti; kakvo je njihovo poslovanje (opadajuće ili u usponu); kakva je njihovapropaganda; koje su njihove slabosti a koje jake strane poslovanja; kako se njihoviproizvodi i usluge razlikuju od vaših?

Politika cena i prodaja određuju: konkurentsku poziciju; politiku troškova iprihoda. Osnov uspeha leži u dobro osmišljenoj strategiji baziranoj na monitoringu cenai operativnih troškova koji osiguravaju profit. Ovde je izuzetno važno koristiti matricucena – kvalitet, determinišući strategije konkurenata i njihove dobre i loše strane.

Plan propagande i odnosa sa javnošću, kao sastavni deo marketing plana, dobijasve više na značaju, jer može bitno da doprinese uspešnosti poslovanja ili da utiče nanjen pad.

Najveći problemi samog biznis plana i poslovne politike nastaju u definisanjukanala prodaje prema distributeru, a cela filozofija treba da se kanališe na kupca posledećim pitanjima: ko su kupci, koje su njihove potrebe, prilike u kojima oni kupujudate proizvode ili usluge, gde ih obično kupuju, razlozi zbog kojih ih kupuju i operacijeili načini na koje ih kupuju.

Finansijske projekcije treba da izraze namere agrobiznis subjekata na relacijiulaganja – dobitak. S tim u vezi neophodno je utvrditi: potrebna ulaganja (struktura,veličina, dinamika); izvore sredstava (struktura, veličina); bilans stanja i uspeha i cashflow; procenu rizika; ocenu isplativosti (vreme povratka sredstava, stopu prinosa, maržu,sigurnosne koeficijente, analizu likvidnosti, analizu osetljivosti i dr.).

Kakva je metodologija projektovanja? Prvo treba projektovati prodaju (naturalno,cene i rokovi naplate), vodeći računa o svim ograničenjima koje ovaj proces nosi. Naosnovu prodaje pravi se plan proizvodnje (costing – direktni i indirektni troškovi). Sve totreba raditi na mesečnom nivou (bar prva godina) i sažimati na kvartalni i godišnji nivoza ostale godine planskog perioda.

U postupku projektovanja neophodno je stalno proveravati pretpostavke (koliko sukonzervativne ili optimističke) s obzirom da je neophodno napraviti što realnijepredviđanje. Zato se prave scenariji projekcije (realna i konzervativna), zatim sepostavlja pitanje, šta ako, odnosno izvrši senzitivna analiza.

Biznis plan i politika ljudskih resursaU biznis planu moraju da se definišu svi ljudski resursi, koji su neophodni, kao

budući faktor svih planiranih poduhvata. S tim u vezi neophodno je predvideti broj novozaposlenih, kvalifikaciju, nivo plata po svim izdvajanjima, kao i potrebne odluke iprenos know-how.

Ovo vodi i ka definisanju uočenih viškova zaposlenih, neadekvatnosti njihovihznanja i veština, kao i potrebama da preduzeće radi na unapređenju organizacionogaspekta svoga poslovanja.

161

Ključnu ulogu u kadrovskom restruktuiranju ima menadžment. S tim u vezi, biznisplan treba da odgovori na mnoga pitanja: koje su slabosti rukovodećeg kadra i kako onemogu da se prevaziđu; ko će biti vodeći menadžment tim; koje su njihove jake i kojeslabe strane; koje će im biti dužnosti, i da li su jasno definisane; koje su aktuelnekadrovske potrebe; koji su planovi za obučavanje i trening personala; koje su plate,beneficije i ostale nadležnosti koje će se kao atraktivne ponuditi da bi se motivisali iprivukli najbolji kadrovi.

Sama činjenica da EBRD i druge ugledne međunarodne finansijske institucije, usvojim aktivnostima pri definisanju direktnih investicija, najveću pažnju poklanjajumenadžmentu – govori sama po sebi da je ljudski kapital od najveće važnosti za uspehfirme.

Specifičnosti biznis plana stočarske farmeSpecifičnosti u izradi biznis plana u stočarstvu proizilaze iz posebnih specifičnosti

koje karakterišu inveticije u ovoj grani poljoprivrede.Investicije u stočarstvu mogu biti usmerene za razne namene: za nabavku priplodne

stoke; za izgradnju farmi za proizvodnju stočarskih proizvoda; za izgradnju objekata zamešanje i siliranje stočne hrane; za nabavku specifične opreme itd.

Ocenjivanje ovih investicija mora da bude celovito. Za takvo, svestranijeocenjivanje, treba raspolagati pored opštih i pretećim pokazateljima koji se odnose napojedine elemente ukupnih ulaganja.

Da bi se došlo do odgovarajućih ocena o nekom inveticionom ulaganju neophodnoje da se izradi obrt stada, za šta se koriste i sledeće pomoćne metode: (1) utvrđivanjeukupnog broja uslovnih grla; (2) utvrđivanje razvoja pojedinih vrsta stoke, kao iutvrđivanje produktivnosti po grlu, stepen plodnosti, procenat klanja, procenat uginuća,proizvodnja mleka po kravi, prirast žive mere po plotkinji; (3) utvrđivanje podmlatkakoji treba ostaviti za reprodukciju; (4) utvrđivanje broja grla koja treba škartirati izpriploda.

U ocenjivanju investicija u stočarstvu koriste se i metodi kojima se prati odnoscena, posebno odnose cene stočne hrane i cene jedinice žive mere stoke, jer su troškoviishrane najznačajnija stavka u ukupnim troškovima proizvodnje. Metode iz ove grupenazivaju se metodama granice rentabilnosti. Ovi metodi mogu da se predstave na trinačina: (1) putem određene formule gde se utvrđuje cena za 1 kg utovljene stoke; (2)grafičkim putem, gde se na ordinati u (y) unose prodajne cene stoke, a na apscisi (X)cena stočne hrane; (3) tabelarna metoda, koja se bazira na odnosima prodajnih cenastoke i troškovima koji obuhvataju cenu stočne hrane i cenu stoke.

U ocenjivanju investicionog ulaganja koriste se i metode utvrđivanja graniceekonomičnosti, kojima se utvrđuje granica na kojoj ostvarena vrednost proizvodnjeomogućava pokriće troškova. Osnovna karakteristika ovih metoda je neophodnost da seprethodno izvrši detaljna podela troškova na fisken i varijabilne i da se oceni odnosizmeđu varijabilnih troškova i proizvedenog recimo mleka pri raznim nivoima prinosa.Ovde dolaze do izražaja stepen / korišćenja kapaciteta i njegova uslovljenost od rasnog sastava i potencijalnih mogućnosti stada, primenjenih tehnoloških postupaka i niza drugihfaktora.

U stočarskoj proizvodnji investiciona ulaganja se mogu ocenjivati i metodomkritične tačke (prelomne tačke, praga rentabilnosti), koja se predstavlja granički. Na

162

apscisi je dat stepen korišćenja kapaciteta neke od stočarskih farmi, a na orginati cenaproizvodnje. Troškovi poslovanja su podeljeni na fiskne i varijabilne i predstavljeni suodvojeno. Cena proizvdonje umanjena za iznos fiksnih i v arijabilnih troškovapredstavlja dobitak. Ukoliko je razlika između vrednosti stočarske proizvodnje itroškova veća – gubitak je veći i obrnuto. Kritična tačka se predstavlja presekom ceneproizvodnje i troškova.

Kapaciteti izgrađeni u stočarstvu ne mogu se aktivirati odmah po njihovomzavršetku. Specifičnosti u ciklusu reprodukcije u stočarstvu utiču na stepen korišćenjakapaciteta. Potrebno je, naime, da osnovno stado (priplodna stoka) koje se uvodi u farmuprođe određeni proizvodni ciklus da bi se došlo do krajnjih rezultata (proizvodnje mlekaili dostignutog nivoa tova i tsl.). Zbog toga, u procesu ocenjivanja investicionih ulaganja,moramo uzeti u obzir ove elemente i utvrditi neophodan period uhodavanja proizvodnje.Tek nakon faze uhodavanja, javlja se faza pune proizvodnje. Nužno je stalno praćenje istrogo vođenje proizvodnje u skladu sa osnovnim postavkama ciklusa reprodukcije ustočarstvu. Pri ocenjivanju određenih investicija treba ispitivati uticaj promena cena ipromena troškova na položaj kritične tačke.

Ocenjivanje investicija u stočarstvu moguće je, dakle, samo na osnovukompleksnog posmatranja svih faktora koji utiču na buduće efekte ulaganja u određenestočarske objekte. Naročito je bitno da se razradi data tehnologija, koja se dinamičnorazvija u stočarskoj proizvodnji.

Krajnji cilj ocene investicija u stočarskoj proizvodnji je da se utvrdi da li ulaganjeobezbeđuje akumulaciju iz koje je moguć povraćaj kredita, kao i dalja ulaganja uproširenu reprodukciju.

* * *I na kraju, dobro urađen biznis plan je onaj koji se prihvati za finansiranje i

koji donosi profit agrobiznis subjektu. Dobar biznis plan je rezultat timskog rada.Bez učešća eksperata za određene oblasti plan će biti manjkav.

LITERATURA:PEJANOVIĆ, R., TICA, N.: Biznis plan u agroprivredi, Poljoprivredni fakultet, 2002, ''Dnevnik-Poljoprivrednik'', Novi Sad, 2002, str. 55-57.ERNST & YOUNG: Outline for a Business Plan. Arice, R.: Enterpreneurship 00/01, Dushkin/McGraw-Hill,2000STEVENSON, H.H. ROBERTS, M.J., GROUSBECK, H. I. – New Business Ventures and the Enterpreneur,Irwin – McGraw Hill, 1994.

BUSINESS PLAN IN ANIMAL HUSBANDRYCvetković Nataša, Pejanović, R., Tica N., Tomašević, D.

SUMMARY

The authors are reconsidering an important document business, which describes aprojection of future of some company, using as a basic outset, results from previousperiods and information’s about technical technological and market surrounding.

The word “Project” demonstrates time activities which should be done by somepeople, on a certain level in a period of time, which defined capital amount andinstruments, also, to show a success needed for following years.

Key words: business project, profits, farming

163

UDK:631.15(438) Originalni naučni rad Original scinetific paper

SOME PROBLEMS OF DEVELOPMENT OF SMALL AND MEDIUMENTERPRISES IN AGRIBUSINESS IN POLAND

KAPUSTA, F.46

ABSTRACT: Agribusiness is fold subsystemem of national economy, in whichindustrial enterprises act, service and agricultural belonging to different sectorsand forms legal - organizational. Under regard of size they of small individualcreate, average and large. From 1990 legal is not size or form year in Poland ofadministrative obstacles in create and functioning of economic differing subjects -organizational.

Key words: sector, form, enterprise, size, activity.

1. Agribusiness: nation, aims and range of working

Agribusiness is subsystemem of national economy; it is product of historicalprocess of integrating (behind help of economic resources) this kinds of activityof (spheres) national economies, which became distinguished earlier in course ofsocial division of work. In structure of national economy it distinguishes itselfsure subsystem, which state sum mutually with itself of related kinds of activity( productive processes), and not; not whole sections of economy.

Create of conditions of harmonious development of agricultural production isaim of working of him and rational her utilizations as well as using of inherentsupplies in agricultural farms.

Range of working agribusiness hugs the whole of connected workings withsupply of agriculture into resources of production and services, production ofagricultural materials, them processing onto useful goods, storing anddistribution. In frames of agribusiness step out aggregates ( economic) teams:Aggregate 1 – supply. They are this of connected working with production anddistribution of resources as well as indispensable services in agricultural farmsand agricultural of materials processing industry, sea and forest.

Aggregate 3 – processing and turn. They are this of connected working withpurchase, processing, storing and distribution of processed form products fromagricultural materials [Kapusta 2001, pp. 51-52; Kapusta 1997, pp. 78].

46 Prof. dr hab. Franciszek Kapusta. Oscar Lange Academy of Economics. Department ofEconomics and Organisation of Food Economy. 53 – 534 Wrocław, Komandorska stret118/120, B. 118, Poland.

164

2. Notion of enterprises, him of sizes and aims of working

Basic productive individual and service in agribusiness, similarly as in differentspheres of activity, enterprise is ( it uses itself qualifications interchangeably: firm,institution, and in agriculture farm). In agribusiness it is to deal with , what least withthree kinds of enterprises: industrial, service and agricultural.

Enterprise industrial this economic producing organization articles or industrialservices, distinguished economically and organizational in economy of country, regionand have legal personality.

Enterprise service this distinguished spatial and organizational economic testifyingindividual of material service and immaterial onto thing of different enterprises,population or institution. Territorial range of working of this kind of enterprises isdifferent; most of them are situated populaces, on terrain but larger area or only onevillage can hug owlish working.

Agricultural enterprise (farm) is economic producing individual against paymentagricultural products or testifying productive service onto needs of agricultures andpopulation, distinguished under legal regard, organizational and economic.

Financial result of activity of enterprise has to be counted in money and to haveform of clean income, profit, net surplus, agricultural income or divisible income.

Form, what does financial result accept, it depends from this, to which of social-economic sector one should enterprise, does it step out lease working strengths as well aswhose property make up resources of production.

Size of enterprise is classifying very blunt criterion. Establishing size of enterprise,it gets under attention simultaneously 2 or 3 factors from among following: kindactivities, size of production, number of workers, value of property, size of productivesurface, number of processed information, size of joint-stock capital or value of durableresources and rotatory enterprise.

In Poland lack is uniform small of distinguishing criteria and average enterprises.Main Statistical Office of (GUS), in this regard, it accepts babes of number of workers.To large enterprises it numbers employing 50 persons, in building and industry aboveand in remaining kinds of activity above 20 persons. To firms of babes of GUS itnumbers employing institutions to 5 persons, to average 6 to 50 persons in building andindustry as well as 6 to 20 persons in remaining services and production.

From point of sight of economy of country or region they are aims of functioning ofenterprises: realization of production or necessary services society, height ofproductivity in economy of country or region, getting through Treasure States or budgetof region of high earnings, enabling funding of national apparatus and lose services inprotection of health, education, culture. Enterprise wants to enlarge productivity also, butconsiderable part of financial result desires to stop in aim of destination of her mainlyonto development of one's productive potential and protection or modernization it wantstechnical equipments because every enterprise to last and to develop.

3. Influencing factors onto functioning of enterprises

165

To 1989 year in Poland state favored create of large national individuals andcooperative as well as limiting of numbers, size as well as range of working of smallindividuals and average. From 1990 situation she changed diametrically and state startedto favor development of private subjects in frames, which small enterprises and averagesoccupy predominant position.

In agribusiness Polish 1,9 of million of agricultural farms happened ca; about(individual, cooperative, companies as well as different kind of form subjects on base ofproperty of former national farms), 14 500 of interesting individuals oneself purchase ofmaterials and agricultural products, ca; about 30 000 of individuals of processing ofagricultural materials on thousands' individuals of processing of agricultural materialsfood products some onto non-food products, ca; about 180 000 individuals of wholesaletrade and retail - . She happened whole this arrangement onto thing about 12 million ofhome farms. Being main (beyond exporters) addressees of final products agribusiness.They are this of individual less or more independent, i.e. teams of staying people undercommon management and administering sure supply of resources of production. Numberof functioning individuals in Polish agribusiness changes among others in relationshipwith privatization and restructure of many national enterprises as well as occurrences ofmembers from cooperative enterprises and create through them of one-man enterprisesas well as companies. Simultaneously some firms falls, and onto them they come intobeing place new, usually larger.

Such legal form does not have - organizational firm and them she would be size,which ruthlessly best from different. In practice they exist themselves of different firmby: from very small to very large and about different properties of capital. In last decadein agribusiness Polish followed development of different kind of have companies abilityjoin of distracted capitals and create of enterprises, which cannot come into being fromcapitals of individual persons.

In developed and stabilize economy of market change possessional and do notfollow size forms of enterprises too often. Certain solutions became already educate andchecked in real conditions. Theoretically thing capturing, possibilities are wide; it doesnot have legal limitations. Because yet choice depends from many concrete factors very,which they appear just once in time and place, so in fact changeability of forms legal -organizational is not great. Often owners as well as managers change, but firms last andthey develop. They are obviously and falls of firms, it does not mark but; however, thatwasted becomes theirs potential as well as connections with (with market). Inconsequence of bankruptcy it follows often restructure firms and change of owner aswell as manager.

Differently matter is in such country how Poland – about unstabilised marketeconomy. Checking of usefulness of individual types of firms follows in changingoneself constitutional conditions. In concrete working they check people also. Aboutchoice they decide not just economic criteria, but also; bur as well definite politicaloptions, especially tendencies to privatization and reprivatization of national individualsand cooperative. Working this it can be base on thesis, that private firm has superiorityover national and large above babe, particularly in sphere of managements and

166

efficiencies.

It exists sufficiently much economic factors (skipping political regards) settlingabout choice of sizes and forms of business. Among them it considers itself oftenfollowing:1) Create of supplies (capital),2) Continuity of firm,3) Mutual confidence,4) Part in management,5) Part in division of obtained financial result,6) Transfer of right property.

Analyzing it does not result individual factors, to some one from forms ofenterprises had obvious superiority over different. Every some strong and weak sideshas. Choice of definite form is privilege this, which create new firm. They have toconsider them then both own aims, as external conditions as well as limitations, in whichit will come to act them. It is sometimes so, that one factor settles about choice, moreand more frequent yet situations are, in which of side they stand up in front of necessityof choice one from many different solutions; then fields of decision should consider allexchanged in detail earlier. From this analysis it should appear choice.

In historical result of development, possessional transformations as well asrestructure of economic acting subjects in agribusiness current them state shaped. Ontosize of subjects kind of led activity has.

And so in aggregate and in sphere of production of resources of production –predominate large subjects, which in past no seldom they occupied monopolistic positionin range of one's activity. In sphere of freight turn differentiation of individuals is withlarge part of small firms and average. Similar situation steps out in sphere ofprofessional advise.

In aggregate III – processing and turn – size of subjects depends from kind ofactivity. Processing trades are, in which they step out only large economic subjects, e.g.in sugar industry, refrigerating engineering, production of foods' concentrates, whetherindustry spirit and brewery. On opposite pole trad, es place oneself about superiority ofsmall firms and average, e.g. in industry bakery and confectioner, fruit- vegetable, meat,mill and many different. In everybody yet trades productive superiority and in service ofmarket large firms occupy.

Different situation steps out II – agriculture in aggregate, where large firms belongto rarity and properly lack is it is list of they even. However they predominate smallfirms and averages and they play largest part in value of production and in service ofmarket. For confirmation of above been mentioned affirming in schedule 1 size ofagricultural farms was taken down having accord to number fully employed(conventional yearly individuals of work – of 2120 hours of work) and general surface inhectare.

167

Schedule 1. Structure of agricultural farms having accord to number fully employed

and general surface in hectare

Structure of farms having accord to numberfully employed in 1996 r.

Structure of farms having accord togeneral surface in hectare in 2000 year

Number of fullyemployed

% of farms Surface of farms inhectare

% of farms

Below 1123456 and more

14,831,329,216,95,51,70,6

1-22-55-1010-1515 and moreaverage surface offarm in hectare

23,832,623,89,99,9

8,0

Source: Own calculations on basis [3, s. 216; 4, s. 345].

LITERATURE:

[1] KAPUSTA F., Theory of agribusiness, part 1 WAE, Wrocław 2001.[2] KAPUSTA F., Agribusiness and conditioning of his development in Poland. [In:]Agroeconomicka, frolic 26, volume 26, Novi Orchard 1997.[3] National General List. General Agricultural List 1996. Systematics and character ofagricultural farms. GUS, Warsaw 1998.[4]. Statistical yearbook. GUS, Warsaw 2001.

NEKI PROBLEMI RAZVOJA MALIH I SREDNJIH PREDUZEĆA U AGROBIZNISU

POLJSKE

Kapusta, F.REZIME

U radu se determiniše agrobiznis kao subsistem nacionalne ekonomije u kojem seodvijaju raznovrsne proizvodne, prerađivačke i prometne aktivnosti. U agrobiznisuegzistiraju tri vrste preduzeća: industrijska, uslužna i poljoprivredna. Prostornorazvrstavanje delatnosti tih preduzeća je različito – od “pokrivanja” šireg prostora dodelatnosti na nivou sela. Veličina preduzeća se klasifikuje prema vrsti aktivnosti, obimuproizvodnje, broju radnika, vrednosti imovine, veličini površine, vrednosti kapitala,osnovnih sredstava i vrednosti obrta. Vezano za faktore koji su uticali na funkcionisanje

168

preduzeća, posle 1990. godine favorizovanje razvoja malih privatnih preduzeća ostalo jepredominantno. Treba istaći da su bankrotstva česta i da se u stečajnom postupkudešavaju promene i vlasnika i menadžera. U determinisanju forme i veličine agrobiznisaktivnosti najčešće se koriste sledeći indikatori: kapital; kontinuitet firme ; uzajamnopoverenje; učešće u menadžmentu; učešće u podeli finansijske dobiti; transfer pravasvojine. Posmatrano u globalu, u proizvodnji sredstava za proizvodnju dominirajukrupna preduzeća koja su u prošlosti imala monopolističku poziciju. U sferi prerade iobrta veličina subjekata zavisi od poslovne aktivnosti. U poljoprivredi su predominantnemale i srednje firme koje imaju i najveće učešće u vrednosti proizvodnje kao i u sferitržišnih aktivnosti.

Ključne reči: sektor, forma, preduzeće, veličina, aktivnost.

169

UDK: 338.431 : 330.322 : 636 Originalni naučni rad

Original scientific paper

EKONOMSKA OCENA INVESTICIONIH PROJEKATA U STOČARSTVU

PEJANOVIĆ, R., TICA, N., TOMAŠEVIĆ, D., ŽIVKOVIĆ, D.47

IZVOD: Autori razmatraju šta je potrebno učiniti u procesu planiranjainvesticionih projekata, kao i zašto i kako to treba uraditi. Oni analitičkirazrađuju, objedinjavaju i upućuju na neposrednu primenu temeljnih opredeljenjao društvenoj i ekonomskoj opravdanosti nameravanih investicija.Na bazi višegodišnjeg iskustva u izradi investiconih projekata, kao i na osnovudomaće i strane metodologije, autori izlažu osnovu koja omogućujestandardizaciju metodoloških i praktičnih postupaka, kao i uporednu analizuinvesticonih varijanti. S tim u vezi autori upozoravaju na specifičnost investiranjau poljoprivrednu proizvodnju (stočarstvo) zbog specifičnog karaktera oveproizvodnje, što treba posebno uzeti u obzir pri izradi investicone studije.Ključne reči: investiconi projekti, ekonomska ocena, poljoprivreda, stočarstvo.

UVOD: Investicioni projekat, kao elaborat koji pruža podatke i predloge za donošenjeinvesticione odluke i kasniju realizaciju investicije u svom završnom delu, sadrži ocenuopravdanosti realizacije predložene investicije.

U praksi se ocena opravdanosti realizacije investicionog programa vrši pomoćuanalize i ocene efekata koji se dobijaju realizacijom investicije, čime se izražavavaljanost celokupnog investicionog programa. S obzirom da se ekonomski efekti jedneinvesticije mogu meriti i kvantitativno izraziti, analiza se najčešće svodi na sagledavanjeekonomskih efekata koje će jedna investicija dati u svom periodu eksploatacije, i ocenuda li su ti očekivani efekti dovoljni s obzirom na potrebna ulaganja. Ovakav postupak senaziva – analiza i ocena efikasnosti ili rentabilnosti investicionog programa. Na osnovuovakve analize i ocene, a takođe često i na osnovu ocene nekih ključnih parametarainvesticionog programa (tržište, tehnologija i dr.), donosi se investiciona odluka tj.odluka da li određenu investiciju treba realizovati ili odustati od realizacije, odnosnoukoliko je u pitanju odluka o više međusobno isključivih programa - koji od predloženihprograma izabrati za realizaciju.

Šta sadrži ekonomska ocena investicionih projekataIzrada i ocena investicione studije zahteva odgovarajuću pripremu koja se sastoji u

prethodnom oblikovanju i proučavanju tehnološke i tehničke dokumentacije.Investiciona studija radi se u skladu sa postojećim Priručnikom za primenu zajedničkemetodologije za ocenjivanje društvene i ekonomske opravdanosti investicija i efikasnosti

47 Prof. Radovan Pejanović, redovni profesor, prof. dr Nedeljko Tica, vanredni profesor, dipl. ing.

Dejan Tomašević, asistent – pripravnik, Institut za ekonomiku poljoprivrede i sociologiju sela,Poljoprivredni fakultet, Novi Sad; Dragoljub Živković, dipl.ek. predsednik kompanije “Komerc-Servis - Agrovojvodina”, Novi Sad.

170

investicija u SRJ. Po ovom Priručniku izrada investicione studije data je u oblikurezimea, a po poglavljima koja tretiraju sledeću problematiku obuhvata:Analiza razvojnih mogućnosti i sposobnosti investitora;Rezime analize tržišta prodaje;Rezime tehnološko-tehničke analize;Rezime analize tržišta nabavke,Rezime analize lokacije;Rezime analize zaštite čovekove okoline i zaštite na radu;Rezime organizacionih aspekata;Analiza izvodljivosti i dinamika radova;Finansijska analiza u pripremi investicione studije;Finansijsko-tržišna ocena projekata;Društveno-ekonomska ocena projekata iAnaliza osetljivosti.

Ovako koncipirana investiciona studija obuhvata prezentaciju analize i procenecelokupne investicione aktivnosti, od ideje do njenog konačnog oblikovanja.Prema kriterijumima Svetske banke, finansijska analiza u pripremi investicone studijesadrži : (1) investicije u osnovna sredstva, što obuhvata: utvrđivanje nabavne vrednostizemljišta, građevinskih objekata i infrastrukture; utvrđivanje nabavne vrednosti idinamike ulaganja u opremu; utvrđivanje nabavne vrednosti i dinamike drugih ulaganjau osnovna sredstva; dinamika finansiranja investicija u osnovna sredstva; (2) obračuntroškova proizvodnje i formiranje ukupnog prihoda, što obuhvata: materijalne troškove iostale troškove poslovanja; obračun amortizacije; obračun ličnih dohodaka; formiranjeukupnog prihoda; (3) investicije u obrtna sredstva; (4) izvore finansiranja investicija iobaveze prema njima ; (5) bilans uspeha, finansijski tok i bilans stanja.

Ocena efikasnosti, odnosno rentabilnosti investicionog programa može bitifinansijska (komercijalna) i društvena (nacionalna). Finansijska ocena obuhvata merenjeefekata koje investicioni projekat donosi investitoru, a društvena ocena obuhvatamerenje efekata koje investicioni projekat donosi opštini i zemlji u celini. Za ocenufinansijske opravdanosti investicije najviše je zainteresovan investitor, koji pripremainvesticioni program, vrši ocenu opravdanosti realizacije investicije i donosi odluku oeventualnoj realizaciji investicije. Ova ocena projekta sadrži finansijsku analizu –analizu likvidnosti projekta i analizu i ocenu isplativosti investicionih ulaganja. U okviruovih analiza posebno treba obraditi sledeće metode: a) Likvidnost projekta; b) Opštastopa prinosa; c) Neto sadašnja vrednost; d) Interna stopa rentabilnosti i e) Vremepovraćaja uloženog kapitala. Za društvenu ocenu opravdanosti investiconih ulaganjaprimenjuju se: 1) osnovne metode i 2) dopunske metode. Kao osnovne metode koristese: neto sadašnja vrednost projekta i ekonomska (društvena ) stopa prinosa. Dopunskemetode obuhvataju merljive kriterijume i nemerljive kriterijume.

Prilikom merenja efekata od investicije radi ocene njene opravdanosti trebalo bi uzetiu obzir i izmeriti sve efekte koje ona pruža u eksploataciji. Međutim, pošto jeneekonomske i indirektne efekte teško egzaktno izmeriti, u praksi se, prilikom oceneinvesticija, najčešće uzimaju u obzir samo neposredni efekti, koji se mogu u dovoljnojmeri egzaktno izmeriti i kvantitativno izraziti.

171

U skladu sa klasifikacijom projekata i njihovim značajem, primenjuju se sledećikriterijumi ocene i izbora projekata (prema metodologiji Svetske banke):

- za projekte koji se odnose na manje investicone intervencije usrednjim i velikim preduzećima – grupa 1 a):

1. ostvareni pozitivni rezultati u poslovanju i likvidnost investitora (za ocenuboniteta investitora);

2. dokazi da po realizaciji projekta investitor može da izvršava sve obaveze(da ima pozitivne neto primitke Finansijskog toka);

- za projekte male privrede, odnosno manjih i malih preduzeća – grupa1 b):

1. interna stopa rentabilnosti po realizaciji projekta od najmanje 8% (odnosnonajmanje na nivou prosečne realne kamatne stope na sve izvore koje sekoriste za realizaciju projekta);

2. za izbor najboljih od više ponuđenih projekata, kriterijum je viša internastopa rentabilnosti (odnosno viša relativna neto sadašnja vrednost);

Specifičnosti proizvodnje u poljoprivredi – neizvesnost i rizik investiranja

Investicije u poljoprivredi, bar kada se radi o značenju samog pojma razlikujuse bitno u odnosu na druge privredne grane. Međutim, postoje značajnespecifičnosti poljoprivrede koje se u realizaciji investicija javljaju kao uticajnifaktori. One se mogu klasifikovati u četiri grupe:

1. Specifičnosti koje su uslovljene postojanjem i značajnim delovanjem prirodnihuslova,

2. Specifičnosti koje proizilaze iz postojanja bioloških procesa i organskeproizvodnje,

3. Specifičnosti vezane za reprodukciju u poljoprivredi i4. Specifičnosti svojinskog karaktera.

Za razliku od investicija u drugim granama, investicije u poljoprivredi se morajuusmeravati za otklanjanje, ublažavanje odnosno preobraćanje prirodnih činilaca u koristuslova koji pogoduju proizvodnji. Zavisnost od prirodnih uslova je kod stočarskeproizvodnje indirektna, dok je kod biljne proizvodnje direktna. Zbog delovanja ovihuslova, kao i zbog rastuće potrebe za proizvodima poljoprivrednog (stočarskog) porekla,dobar deo investicija mora biti usmeren upravo na formiranje osnovnih proizvodnihfondova.

Biološki procesi koji vladaju u osnovi poljoprivredne proizvodnje uslovljavajuposebne karakteristike investicionih ulaganja. Dok je, na primer, u drugim granamainvesticioni ciklus moguće završiti u određenom vremenu koje je diktirano tehničko-tehnološkim mogućnostima izvođenja određenih radova, u poljoprivredi je to sasvimdrugačije. Vremenska dimenzija u investicionom ciklusu je ovde uslovljena vremenomtrajanja prirodnih procesa.

Neusklađenost između vremena proizvodnje i radnog perioda znatno utiče na obrtuloženih sredstava, koji je utoliko sporiji ukoliko je razlika između vremena proizvodnje

172

i radnog perioda veća. Ta specifičnost nužno diktira potrebu za obimnijimangažovanjem sredstava koja imaju trajni obrtni karakter.

Sezonski karakter proizvodnje, naročito u biljnoj proizvodnji, nameće znatneprobleme u procesu utvrđivanja obima investicionih ulaganja i projektovanja potreba uopremi, kao i u angažovanju ljudskog i mašinskog rada. S druge strane, vezivanjepojedinih proizvodnih procesa za određene vremenske termine utiče na stepenangažovanja sredstava i rada u znatnoj meri, a znatno manje u drugim periodima.

I svojinski odnosi u poljoprivredi, kao posebna naša specifičnost, javljaju se kaofaktori koji utiču na usmeravanje investicija. U oblasti stočarske proizvodnjeindividualni sektor se javlja kao organizator proizvodnje u svojim objektima, dok sedruštveni sektor javlja kao faktor koji vrši snažan uticaj na ovu proizvodnju, uvođenjemvisokoproduktivne stoke, pružanjem stručne pomoći, u proizvodnji koncentrovanestočne hrane i preko plasmana istih, itd. Taj odnos između društvenog i privatnogsektora u nas je specifičan odnos, koji nije građen na interesnoj ravnopravnosti već naodnosima zavisnosti, nadređenosti i podređenosti.

Neizvesnost i rizik su vezani za sve ekonomske aktivnosti u tržišnoj privredi.Poljoprivreda je više izložena neizvesnostima nego druge grane privrede, zbog dužineproizvodnog ciklusa i prirodnog faktora.

Ocena efektivnosti investicija u stočarstvu

Postoji opšta saglasnost da je ocena investicija bitna pretpostavka za donošenjepravilnih odluka o investiranju i za njihovu uspešnu realizaciju. Danas se, praktično, nemože zamisliti nijedna investiciona odluka, a da prethodno nisu svestrano analiziraniefekti određene investicije.

Očigledno je, dakle, da ulaženje u određeno ulaganje nosi, po pravilu, elementerizika čija će manifestacija doći do izražaja, upravo, po završetku samog ulaganja.Mogućnosti rizika sa stanovišta investitora su stalno prisutne, a i brojni primeri izdosadašnje prakse o investicijama u samoj poljoprivredi su dovoljan dokaz za to ipotreba da se u takvom ocenjivanju i izboru investicija priđe s maksimalnomodgovornošću. Jer, redovno je prisutno saznanje da isti obim investicionog ulaganja dajei različite efekte. To se može postići ako se svako ulaganje podvrgne detaljnoj ocenikorišćenjem više poznatih kriterijuma i metoda.

Isti karakter rizika važi i za kreditora, odnosno partnera ako se radi o zajedničkomulaganju. Najzad, izvesna doza rizika postoji i za izvođača radova ili isporučiocaopreme, ali je karakter ovih rizika daleko jednostavniji, a sam rizik daleko manji, jer nijeuslovljen efektima koji će se postići iz toga ulaganja, već prevashodno mogućnošćusamog investitora da plati naručeni obim radova ili naručenu opremu.Ocenjujući napred istaknute činjenice, jasno proizilazi potreba za svestranimocenjivanjem svake investicije pre nego što ona bude izabrana i doneta konkretnainvesticiona odluka.

Specifičnost ocenjivanja investicija u stočarstvu je vrlo izražena. Specifičnosti uocenjivanju proizilaze iz posebnih specifičnosti koje karakterišu investicije u ovoj granipoljoprivrede.

173

U ocenjivanju investicija u stočarstvu nisu dovoljne opšte, odnosno zajedničkemetode, jer iste ne mogu uvek da odražavaju njene specifičnosti. Zbog toga se, poredopštih metoda koje se primenjuju u ocenjivanju investicija u poljoprivredi u celini,moraju da koriste i neke pomoćne metode koje odražavaju specifičnosti stočarskeproizvodnje. Predmet razmatranja ovih metoda je dvojak: (a) u nekima se uzimaju uobzir isključivo tehnološki, odnosno zootehnički elementi, te takve metode imaju samopomoćni karakter; (b) u drugima su obuhvaćeni, pored specifičnih pokazatelja tehničkeprirode, i ekonomski pokazatelji i izražavaju se vrednosno.Investicije u stočarstvu mogu biti usmerene za razne namene:• za nabavku priplodne stoke,• za izgradnju farmi za proizvodnju mleka, mesa i jaja,• za izgradnju objekata za mešanje i siliranje stočne hrane,• za nabavku specifične opreme itd.

Ocenjivanje ovih investicija mora da bude celovito. Za takvo, svestranijeocenjivanje treba raspolagati i drugim pratećim pokazateljima koji se odnose na pojedineelemente ukupnih ulaganja.

Za ocenjivanje investicija u stočarstvu moraju se uvažavati pokazatelji koji imajukarakter obrta stada. U okviru obrta oni su veoma brojni, kao što su na primer, dužinaiskorišćavanja matičnih grla, prosečan broj matičnih grla, broj grla koja će iz raznihrazloga biti isključena iz pojedinih kategorija podmlatka, dužina vremena upotrebe grlaza proizvodnju, broj teljenja, prašenja itd. na 100 odraslih priplodnih ženskih grla, brojpriplodnih grla podmlatka koji se dobija u jednom ciklusu, raspored rokova dobijanjapodmlatka u toku godine, uzrast grla u trenutku prvog pripusta i dr. Ocenjivanjeinvesticija moguće je samo na osnovu kompleksnog posmatranja svih faktora koji utičuna buduće efekte ulaganja u određene stočarske objekte.

Zaključak

Investiranje se preduzima radi ostvarenja određenih ekonomskih efekata ubudućnosti. »Štedeti i investirati postaje obaveza i zadovoljstvo velikog broja ljudi ...«kaže čuveni britanski ekonomist Kejns. Međutim, investiranje predstvalja veomakompleksan proces koji obuhvata veliki broj aktivnosti i veliki broj učesnika.Investicona odluka zavisi, naime, od mnoštva faktora koji se mogu grupisati u trinajvažnija: od tražnje za proizvodnjom, koju daje nova investicija, kamata i poreza kojiutiču na troškove investicija, budućih događaja i očekivanja, posebno u poljoprivrednojproizvodnji, u kojoj je izražen faktor rizika.

Navedeni momenti ukazuju na potrebu da se što svestranije prate i analiziraju sveaktivnosti koje su u vezi s investicionim opredeljenjem i donošenjem investiconihodluka. S tim u vezi posebno su značajna metodološka pitanja pripreme i oceneinvesticone studije.

Investiciona studija, bez obzira na tip projekta, predstavlja stručnu osnovu zadonošenje investicione odluke, zbog čega se može definisati kao studija istraživanjaoptimalnih rešenja konkretnog investicionog zahvata, uz istovremeno davanje ocene odruštveno–ekonomskoj opravdanosti i efikasnosti investiranja.

174

LITERATURA:

BALAĆ M.: ABC investitor, »Poslovni biro«, Beograd, 2000.CVETKOVIĆ, NATAŠA: Oživljavanje investicija – preduslov izlaska iz krize,Ekonomska politika, Zbornik radova NDEJ, Beograd, str.275-280., 1999.JEVĐOVIĆ, MELANIJA, MARKO, J., LJILANA VASIĆ, LUČIĆ, Đ.: Efektuiranjeinvesticija u poljoprivredi, Institut za ekonomiku poljoprivrede, Poljoprivredni fakultet,Novi Sad, 1974.JOVANOVIĆ D.: Ekonomika investicija u poljoprivredi, »Privredni pregled«, Beograd,1976.JOVANOVIĆ P.:Upravljanje investicijama, Beograd, 1991.PEJANOVIĆ, R.: Investicije u poljoprivredi Vojvodine, Privredna izgradnja, Novi Sad,br.2/1982, str.55-69.PLAVŠIĆ, R., SOLDAT, D., DUBONJIĆ, R., MILANOVIĆ, D.LJ., Knežević, S.:Izrada investicone studije, »AŠ DELO«, Beograd, 1998.Priručnik za primenu zajedničke metodologije za ocenjivanje društvene i ekonomskeopravdanosti investicija i efikasnosti investiranja u SFRJ, Udruženje banaka Jugoslavije,Beograd, 1989.Uputstvo za izradu, proveru i praćenje manjih investicionih projekata, Udruženje banakaJugoslavije, Beograd, 1989.

AN ECONOMICAL EVALUATION OF INVESTING PROJECTS IN FARMING

Pejanović, R., Tica, N., Tomašević, D., Živković, D.

SUMMARY

Authors are reconsidering basic elements of planning proces in investiture, as wellas matters of how and why to do so. They are thoroughly developing, incorporating andinstructing to a direct application of basic designation in social and economical adequacyof planned investments.

Acording to vast experience in producing of investing projects, based on domasticand foreign methodology, the autors are displaying bases that are enablingstandarduzation of methodological and practical procedures, as well as, parallel analysisof investitures. Toward that, the authors are warning on specificity of investing infarming, mostly because of it's character, which should be separately taken in account,while making an investing projects.

Key words: investing project, economical evaluation, agriculture, livestock.

175

UDK: 336.645 : 63 (497.113) Originalni naučni rad Original scientific paper

STRATEGIJA OŽIVLJAVANJA AGRARNOGPREDUZEĆA NA PRIMERU ''ELAN'' a.d. SRBOBRAN

MARINKOVIĆ, S., VUČKOVIĆ, M., KUBAT, M. 48

IZVOD: Autori prezentuju koncept oživljavanja agrarnog preduzeća na primeru AD”ELAN” Srbobran. Nakon uvođenja privremenih mera Vlade Republike Srbije i nakonpostavljanja autora na ključne upravljačke finkcije, situacija se u preduzeću radikalnopromenila.Ključne reči: kriza, poljoprivreda,oživljavanje, investicije.

UVOD: ''Elan'' a.d. Srbobran smešten je u srednjem delu Bačke na raskrsnicisavremenih puteva prema Novom Sadu, Subotici, Somboru i Bečeju. Nalazi se naglavnom kanalu hidrosistema Dunav – Tisa – Dunav, reci Krivaji i Beljanskoj bari, štomu daje mogućnost za navodnjavanje više od 70 % površina raspoloživog zemljišta,uglavnom černozema, najplodnijeg u Evropi.

''Elan'' a.d. raspolaže sa 3.950 ha obradive zemlje, od toga 1.250 ha u društvenoj i2.700 ha u državnoj svojini. Celokupna društvena zemlja nalazi se u sistemu zanavodnjavanje ( 1.250 ha ) i deo državne zemlje, pošto je sistem izgrađen na površini od1.840 ha. Zahvaljujući kanalu D.T.D. reci Krivaji i Beljanskoj bari postoji mogućnost zanavodnjavanje još od 1.000 ha oranica.

Izuzetno kvalitetna zemlja, uređena u velikim kompleksima – 100 do 140ha, povezana asfaltnim putevima, zahvaljujući vodi i velikom broju sunčanihdana, daje mogućnost za visoku proizvodnju, a posebno proizvodnjuindustrijskog i krmnog bilja, povrća i semenske robe.

Pored redovne setve u sistemu za navodnjavanje moguće je uspešno organizovati ipostrnu setvu za potrebe stočarske proizvodnje kako proteinskih hraniva (soje) tako ienergetskih hraniva (kukuruza za silažu kompletne biljke) i proizvodnju povrća ikukuruza šećerca za potrebe Fabrike voća i povrća.

Koncepcija razvoja ''Elan'' a.d. zasniva se na finalizaciji sirovina do polugotovih igotovih proizvoda u izgrađenim kapacitetima i to:

- Centru za doradu semenske robe (pšenice, kukuruza, šećerne repe, graška i dr.)sa sušarama za semensku i merkantilnu robu i skladišni prostor od 17.000 tona.

- U doradnom centru moguće je doraditi oko 7.000 tona semenske pšenice, 3.000– 3.500 tona semenskog kukuruza, 200 tona graška dr. i lagerovati merkantilnepšenice i kukuruza preko 20.000 tona;

48 Stojan Marinković, dipl.ing., Pomoćnik Pokrajinskog sekretara za poljoprivredu i predsednikUpravnog odbora ''Elan'' a.d.,Dr Miloš Vučković, viši naučni saradnik, Zamenik direktora ''Elan''a.d. i član Upravnog odbora, Milan Kubat, dipl.ing. v.d. direktor ''Elan'' a.d.

176

- Fabrici za preradu povrća i voća kapaciteta 13.000 tona (tople prerade 9.000tona i hladne 4.000 tona);

- Mlinu sa silosom kapaciteta 10.000 tona pšenice, preradom oko 14.000 tonapšenice;

- Špiritani sa godišnjom proizvodnjom oko 1.000.000 Hlº etil alkohola;U stočarskoj proizvodnji izgrađena je:

- Fabrika stočne hrane za proizvodnju supera i kompletnih krmnih smešakapaciteta oko 55.000 tona sa silosom kapaciteta 7.500 tona;

- Farma svinja kapaciteta 1.200 krmača i 25.000 tovljenika;- Klanica kapaciteta klanja 50.000 komada svinja godišnje i prerade 420 tona

polutrajne robe;- Farma za proizvodnju osmnaestonedeljnih koka nosilja kapaciteta 84.000

komada;- Farma za proizvodnju konzumnih jaja kapaciteta 5.000.000 komada godišnje.U sastavu ''Elan''-a a.d. nalazi se ''Staklena bašta'' na površini od 6 ha i

plastenik 0,5 ha za proizvodnju zimskog i rano-prolećnog povrća.Hotel imena svoje Radne organizacije na obali Velikog bačkog kanala uprijatnom ambijentu vode i zelenila. Objekat je ''B'' kategorije sa 45jednokrevetnih i dvokrevetnih soba i 3 apartmana sa 110 ležajeva. Uneposrednoj blizini Hotela je savrena sportska dvorana sa pratećim sportskimterenima.

Ovako izgrađeni kapaciteti daju veliku mogućnost za saradnju sa individulanimsektorom u proizvodnji povrća i voća, stočarske proizvodnje, otkupa, sušenja ilagerovanja žitarica i industrijskog bilja, što se na žalost ni približno ne koristi.

Sadašnja vrednost građevinskih objekata po završnom računu za 2001. godinuiznosi cca 9.686.976,00 EUR i opreme 1.311.816 EUR. Građevinski objekti su relativnostari i zahtevaju značajna investiciona ulaganja, dok je oprema u većem delu tehnološkizastarela koju treba obnoviti.

Izgrađeni kapaciteti premašuju potrebe ''Elan''-a a.d. Srbobran obzirom na smanjenepovršine obradive zemlje te pružaju veliku mogućnost za široku saradnju saindividualnim sektorom Opštine Srbobran koja raspolaže sa preko 20.000 ha obradivezemlje.

Otežani uslovi privređivanja u agraru duži niz godina, pogrešna poslovna politika''Elan''-a, uticaj podzemnih voda i suše u 2000. godini, prouzrokavali su loše poslovanje iprezaduženost ''Elan''-a u iznosu od 375.000.000 dinara, kao i blokadu žiro računa. Žiroračun je neprekidno blokiran od 15.01.2001. godine pa sve do danas.

Zbog ovakve situacije u ''Elan''-u lični dohoci nisu isplaćeni više od godinu današto je uslovilo obustave rada gde su mnogi pogoni zaustavljeni: centar za doradusemenske robe, mlin za preradu pšenice, Hotel '''Elan'', špiritana, staklena bašta i klanica.Obustave rada prouzrokovale su velike materijalne štete. U doradnom centru zbognedorađenog semenskog kukuruza od 1.000 tona izgubljena je zarada od oko 8.000.000dinara, a mlinu za preradu pšenice zbog obustave rada ''Elan'' je izgubio statusovlašćenog skladištara kod Republičke direkcije za robne rezerve i poverenje

177

individualnih proizvođača, pa je otkupljeno svega 10 % pšenice od višegodišnjegproseka, te je korišćenje kapaciteta mlina svedeno na minimum.

Fabrika za proizvodnju alkohola iako je imala značajne zalihe sirovina i energenata– mazuta i inzvanrednu cenu alkohola nije radila, pa je jedan deo sirovina zbog lošegskladištenja propao.

U Hotelu ''Elan'' korisnici usluga NIS – Naftagas napustili su Hotel pa je izostaoprihod od oko 7.000.000 dinara do ponovnog povratka istih.

U Staklenoj bašti zbog nezasnivanja proizvodnje 2000/2001. godine i neodržavanjaminimalnog grejanja došlo je do direktne štete zbog pucanja stakla tokom zime ikrivljenja plastičnih cevi za navodnjavanja usled visokih tempertura tokom leta, preko2.500.000 dinara.

U biljnoj proizvodnji zbog neblagovremene i loše pripreme za setvu i kasne setve ipored izuzetno povoljnih klimatskih uslova, ostvareni su niski prinose, izuzev soje(semenski kukuruz 1.78 t/ha, merkantilni kukuruz 8 t/ha, pšenica 4.8 t/ha, suncokret 2.4t/ha, grašak 4.5 t/ha i kukuruz šećerac 2.2 t/ha).

U stočarskoj proizvodnji – svinjarstvu usled nedostatka hrane i veterinarskihlekova, zapuštenosti objekata i nedostatka radne snage došlo je do pada proizvodnje,velikog uginuća svinja (prasadi u porodilišti 19.66 %, prasadi u kavezima 24.5 % i tovu13 %). Samo zahvaljujući delimičnom očuvanju priplodnog materijala bilo je mogućeobnoviti proizvodnju.

Oživljavanje proizvodnjeZbog obustave rada, pretila je opasnost da se ne obavi žetva pšenice, propadne

zasnovana biljna proizvodnja i uništi stočarstvo. Zato je Valda Republike Srbije uvelaprivremene mere u ''Elan'' a.d. Srbobran.

Uvođenjem privremenih mera 12.07.2001. godine vraćeni su sa puteva kombajni zažetvu u njive i uspešno obavljena žetva pšenice, pokrenuti svi proizvodni pogoni ivraćeni raniji korisnici usluga Hotela ''Elan''.

Od prihoda pšenice, bez novih zaduženja, isplaćeni su zaostali minimalni ličnidohoci sa plaćenim doprinosima za maj i juni 2001. godine i nastavljena isplata redovnihličnih dohodaka sa doprinosima. Prosečna neto zarada se kreće oko 6.500 dinaramesečno.

I pored održavanja redovne proizvodnje u svim pogonima od jula 2001. godinevraćen je i deo duga dobavljačima i davaocima usluga oko 1.500.000 EUR (90.000.000dinara). Da bi odražali postojeću proizvodnju i zasnovali novu, bili smo primorani dadeo obaveza reprogramiramo.

Sa Saveznom direkcijom za robne rezerve reprogramirali smo dug oko 21.500.000dinara do žetve pšenice roda 2002. godine kada će dug biti izmiren semenskompšenicom. Sa Republičkom direkcijom za robne rezerve dug je reprogramiran na trigodine oko 68.000.000 dinara i biće vraćen u 6 polugodišnjih rata robama (pšenica,kukuruz, povrće i meso).

Sa DDOR ''Novi Sad'' AD postignut je džentlmenski sporazum da se dug od oko45.000.000 dinara odloži do konačne sanacije ''Elan''-a.

Reprogramiranjem 134.000.000 dinara (oko 2.233.000 EUR) stvoreni su uslovi dase ova sredstva ulože u repromaterijal za potrebe biljne i stočarske proizvdnje i isplatulićnih dohodaka.

178

Ulaganje u proizvodnjuOcenili smo da treba obnoviti proizvodnju u Staklenoj bašti, svesni velikih ulaganja

da bi se objekat doveo u funkciju i podesila setvena struktura za tri godišnje berbe. Prvosetva zelene salate, kao predusev, zatim glavna setva paradajza, paprike i krastavaca iposle berbe ove tri glavne kulture, proizvodnja kornišona tokom jula i avgusta za potrebeFabrike voća i povrća. Da bi se ostvario ovako ambiciozno postavljen plan, trebalo jedovesti objekat u funkciju i uvesti osavremenjavanje proizvodnje, posebno na planuprihrane i zaštite putem navodnjavanja. Uvođenjem sistema navodnjavanja ''kap po kap''i upotrebe posebnih đubriva prilagođenog sastava potrebama biljaka u određenimfenofzama razvoja, obogaćenog mikroelementima stvoreni su uslovi za prehranu biljakastvarnim potrebama, tačnim doziranjem preko sistema za navodnjavanje. Uvedeni sistemveć daje očekivane efekte.

Do sada je u Staklenu baštu uloženo oko 20.000.000 dinara a očekuje seproizvodnja oko 650 tona paradajza, 80 tona krastavaca, 50 tona paprike i 1.500.000komada papričice u vrednosti od 35 - 40.000.000 dinara, zavisno od tržišnih cena.

U Ratarskoj proizvodnji setvena struktura prilagođena je izgrađenim kapacitetima,vodeći računa o zahtevima tržišta i profitabilnosti proizvodnje. Proizvodnja žitaricasmanjena je u strukturi setve sa ranijih 40 % na 25 % u korist povrća, kukurza šećerca,semenskog kukurza i industrijskog bilja. U strukturi setve povrće zauzima 24 %,industrijsko bilje 20 % i postrna setva 10 %. Do sada je ratarsku proizvodnju uloženo85.000.000 dinara.

Očekujemo proizvodnju graška, boranije i kukuruza šećerca oko 4.450 tona, kojaće se preraditi u sopstvenoj Fabrici povrća i voća i najvećim delom usmeriti za izvoz.Očekuje se vrednost ove proizvodnje oko 1.800.000 EUR.

U stočarskoj proizvodnji u toku jeseni obezbeđeno je i silirano 5.000 tona zrnakukuruza, što će u potpunosti podmiriti potrebe svinjarstva do nove berbe. Poredsiliranog kukuruza za potrebe prasadi obezbeđeno je 1.400 tona mešavine ječma ipšenice i 1.000 tona suvog zrna kukuruza. Do kraj maja obezbeđena su i proteinskahraniva, suncokret i soja, iz sopstvene proizvodnje, a od maja pa do nove žetve udogovoru sa ''Soja-proteinom'' iz Bečeja i ''Vitalom'' iz Vrbasa, na račun zasejanihpovršina sojom i suncokretom, biće obezbeđene potrebne količine. Zahvaljujućiobezbeđenju kvalitetne stočne hrane, kako energetske tako i proteinske, i obezbeđenjuvitaminsko-mineralnih komponenti i lekova stvoreni su uslovi za zaustavljanje pada usvinjarstvu i ubrzanog oživljavanja proizvodnje. Smanjeno je uginuće prasadi uporodilištu sa 20 na 10%, a prasadi u kavezima sa 24 na 10 % i tovljenika sa 13 na 5 %.Dnevni prirast svinja povećao se sa 450 na 588 grama, a utrošak hrane za kilogramprirasta smanjio se sa 4.10 na 3.7 kilograma. Rezultate tova umanjuju izuzetno lošiobjekti za tov na tovilištu ''Mlaka'', dok je proizvodnja tovnih svinja na ''Farmi'' znatnobolja kako u pogledu prirasta tako i utroška hrane (prirast 600 grama, a utrošak hrane zakilogram prirasta je 3.48 kilograma).

Brojno stanje svinja od 01.07.2001. do 01.04.2002. povećano je 37 %, od 9.624grla na 13.174 grla. Povećanje broja tovnih svinja postignuto je pripustom većeg brojanazimica iz tova, koje posle prvog prašenja, ako pokažu dobra proizvodna svojstva,ostaju za dalju reprodukciju, a ako ne, odlaze na klanje. Na ovakav način proizvodnjeprasadi prinuđeni smo dok ne obezbedimo dovoljan broj testiranih nazimica. Ovakva

179

odluka za povećanje broja prasadi i tovljenika pokazala se opravdanom, jer nazimicepotiču iz sopstvenog zapata (dobro ulaze u estrus) i prase u proseku 8,9 prasadi po leglu.Prasad su vitalna i pri zalučenju ne zaostaju za prasadima testiranih nazimica.Zahvaljujući povećanom bukarenju nazimica iz tova ove godine u odnosu na prošlu,povećaće se proizvodnja tovljenika sa 13.500 na 19.000 komada, ili za 41 %, a ukupnaproizvodnja mesa za 45 %, s obzirom da je prošle godine bio povećan broj ekonomskog iprinudnog klanja pa je težina isporučenih tovljenika iznosila 87 kg.

Dosadašnja ulaganja u stočarsku proizvodnju iznose oko 62.000.000 dinara arealizacija proizvodnje na kraju godine sa sadašnjim cenama svinja očekuje se 125 –135.000.000 dinara.

Jedan deo svinja realizuje se preko ''Elan''-ove klanice kao cepana ili francuskapolutka, a znatno manji deo preko kuvane i polutrajne robe na tržište Beograda, prekoprodajnog centra ''Karneksa'', i naših prodavnica u Novom Sadu i Srbobranu, kao i prekoHotela ''Elan'', koji je danas popunjen sa 80 % kapaciteta.

Značajni deo sredstava uložen je i u druge radne jedinice ''Elan''-a na održavanjepostojeće opreme i zamenu rezervnih delova.

U posmatranom periodu ''Elan'' a.d. Srbobran je na ime zarada stalnih i povremenihradnika isplatio oko 100.000.000 dinara u bruto iznosu.

Ukupno uložena sredstva u okviru ''Elan''-a a.d. kreću se oko 270 miliona dinara.Inesticiona ulaganja

Postojeća oprema u Fabrici za preradu povrća i voća, montirana 1981. godine, jedotrajala i nije u mogućnosti da zadovolji kako zahtev za korišćenje instalisanihkapaciteta tako i zahtev za povećanje fizičkog obima proizvodnje, posebno zamrznutoggraška i kukurza šećerca.

Zahtevi inostranog tržišta za visokim standardima ove vrste proizvoda i orijentacijaka povećanju proizvodnje za izvoz, samo su istakli neophodnost nabavke tehnološkeopreme za rekonstrukciju linija za preradu graška i kukuruza šećerca.

Ovom rekonstrukcijom obezbediće se visok kvalitet gotovih proizvoda, povećatikapacitet postojećih linija za zamrzavanje povrća za 60 % a time i dobit preduzeća.

Za rekonstrukciju linija za preradu graška i kukuruza šećerca sa tunelom za dubokozamrzavanje potrebno je nabaviti: dva vijačna kompresora ''Mikom'', dva evaporativnakondenzatora ''Baltimor'', četiri hladnjaka ulja za hlađenje kompresora, flotacionu linijuza pranje sirovina, ljuštač-komušač sa 6 kanala i ručni krunjač kukuruza - osam komada,u ukupnoj vrednosti od oko 1.250.000 EUR.

Oprema je nabavljena, u toku je montaža i biće puštena u rad do 25.maja 2002.godine. Nabavkom ove opreme ''Elan'' je revitalizovao liniju graška i kukuruza šećercaza narednih 10-15 godina i stvorio uslove za stabilnu i kvalitetnu proizvodnju graška ikukuruza šećerca za izvoz.

Realizacijom ove investicije ambicije ''Elan''-a nisu ispunjene, naprotiv. Mimislimo da samo povećanjem proizvodnje i finalizacijom do gotovih proizvodavrhunskog kvaliteta i dobrog dizajna, sa što nižim i kurentnim cenama, idemo na svetskotržište i na taj način u dogledno vreme vratimo ''Elan'' na put nekadašnje slave.

Zahvaljujući izmenjenoj sopstvenoj strukturi gde se javlja velika količina sporednihproizvoda ratarstva i prehrambene industrije koji se mogu valorizovati kroz stočarstvo u

180

visoko vredan proizvod – meso, mi planiramo izgradnju farme tova junadi kapaciteta1.000 grla.

Setvom semenskog kukuruza na 500 ha mogu se koristiti muške linije za ishranutovnih junadi, kako u svežem stanju tako i putem silaže. Pošto muške linije čine 33 % odukupnog broja biljaka po hektaru, onda se jedna trećina koja se inače tarupira (baca)može iskoristiti za ishranu tovnih junadi siliranjem. Sa 165 ha, koliko zauzimaju muškelinije na 500 ha semenskog kukurza, može se pripremiti oko 3.500 tona silaže.

Setvom kukuruza šećerca takođe na 500 ha i prinosom 10 tona/ha klipa, prilikomprerade na komušinu, klip i deo atipičnih klipova otpada oko 60 % što iznosi oko 3.000tona otpadne mase za siliranje.

Osim silaže od semenskog kukuruza i kukuruza šećerca, kao sporednih proizvodaiz proizvodnje semenskog i kukuruza šećerca za ishranu goveda može se koristiti i slamagraška koji se proizvodi na ''Elan''-ovim površinama (350 ha) za potrebe Fabrike voća ipovrća, kao i slama sa površine od 400-450 ha koliko se seje soje za potrebe svinjarskeproizvodnje i proizvodnju semena.

''Elan'' ima i proizvodnju etil alkohola iz žitarica oko 1.000.000 Hlº pa se džibra kaonuzproizvod može uspešno koristiti za ishranu tovnih junadi sama ili uz dodatak stočnogbrašna, obzirom da ''Elan'' može godišnje da preradi 14.000 tona pšenice i proizvede2.800 tona stočnog brašna.

U setvenoj strukturi ''Elan'' ima proizvodnju šećerne repe na 300 ha, a u perspektividaleko više. Prilikom vađenja i prerade šećerne repe, javljaju se takođe sporedniproizvodi, glava i list šećerne repe, koji se mogu koristiti za ishranu tovnih junadi, kao isirovi repin rezanac.

Napred navedena hraniva, izuzev stočnog brašna, se danas najčešće zaoravaju,spaljuju i bacaju iako predstavljaju prirodnu i zdravu hranu koju preživari moguvalorizovatri u visoko vredan proizvod - meso i mleko.

Sa napred pomenutim hranivima i dodatkom proteinsko-mineralnog dela, gde biproteinski deo činila suncokretova sačma, moguće je organizovati ekonomičnuproizvodnju tova junadi sa bezbednosno zdravom hranom.

Zahvaljujući sistemu za navodnjavanje moguće je organizovati i proizvodnju hraneza tov junadi u postrnoj setvi, ali ova hrana je skuplja od korišćenja sporednih proizvodanapred navedenih, ali znatno jeftinije od proizvodnje u redovnoj setvi.

Izgradnjom farme za tov junadi i korišćenjem stajnjaka za đubrenje setvenihpovršina stvaraju se uslovi za proizvodnju organske hrane visokog kvaliteta, koja nazapadnom tržištu ima višestruko veću cenu od konvencionalne proizvodnje.

* * *Ključni faktori oživljavanja agrarnog preduzeća, na osnovu analiziranog iskustva

»Elana«, su podrška države, s jedne strane i rukovodeći tim ljudi (ljudski kapital), sdruge strane.

LITERATURA:PEJANOVIĆ, R., TICA, N.: Kriza agrarnog preduzeća, zbornik radova (»Savremenopoljoprivredno gazdinstvo, stanje, problemi i perspektive«), Agroekonomika, Institut zaekonomiku poljoprivrede i sociologiju sela, Poljoprivredni fakultet, Novi Sad, br.27/2001, str.1-24.

181

UDK: 332.66: 636 Originalni naučni rad Original scientific paper

ODREDJIVANJE OPTIMALNOG BROJA STOKE NA GAZDINSTVU

MILIVOJČEVIĆ,D., MLAĐENOVIĆ, B.49

IZVOD: Polazeći od potrebe izgradnje modela za optimalno planiranje stočarskeproizvodnje, koji može biti kvantitativna osnova i za planiranje intenzivnograzvoja poljoprivrede i kreiranja poslovne politike, u radu je definisan opšte-teorijski logički i matematički model za obe namene, čime je potvrđena radnahipoteza o mogućnosti definisanja ovakvog modela.Rešavanjem modela na konkretnom primeru potvrđena je i hipoteza omogućnosti rešavanja modela adekvatnim matematičkim instrumentarijem.

Ključne reči: struktura stočarske proizvodnje, model, optimiranje, planiranje,efektivnost, efikasnost, neto prihod.

UVOD: Ovim radom je formulisana metodologija optimalnog planiranja stočarskeproizvodnje u mešovitim gazdinstvima. Nakon formulisanja logičkog i matematičkogmodela, a u cilju njegove ocene i verifikacije, model je praktično primenjen zaoptimalno planiranje stočarske proizvodnje u PKB KORPORACIJI. Istovremeno jeizvršena i analiza proizvodno organizacione strukture poslovnog sistema i njegovogokruženja. Za rešavanje modela odabran je metod linearnog programiranja. Osnovnikriterijumi pri rešavanju modela su ekonomski kriterijumi - efektivnost i efikasnost, uzuvažavanje prirodnih, agro-tehničkih, organizaciono-ekonomskih i drugih uslova,zahteva i ograničenja. Nakon dobijenih rešenja izvršena je postooptimalna analiza.

U radu su razrađene informacione osnove za potrebe modela, kao i konkretnevarijante optimalne strukture proizvodnje koje obezbeđuju maksimalno korišćenjeraspoloživih proizvodnih resursa.

Ponuđeni model može se uspešno koristiti i za strateško planiranje razvoja, bilo kogposlovnog sistema poljoprivrede, naravno, uz neophodno prilagođavanje konkretnimuslovima.

Metod rada i izvori podataka

Logički model optimiranja stočarske proizvodnje, kao i svaki drugi modellinearnog programiranja sadrži:

- nezavisno promenljive veličine (aktivnosti),- matricu ograničavajućih faktora,- tehničke koeficijente,- funkciju kriterijuma optimalnosti (ciljnu funkciju).

1. mr Dragan Milivojčević, Pomoćnik generalnog direktora PKB Korporacije, P. Skela2. dipl. ecc Branko Mlađenović, Izvršni direktor Sektora za informatiku PKB AOP

182

U sklopu optimizacije proizvodnje PKB Korporacije iz Padinske Skele, izvršena jeprojekcija optimalne strukture i nivoa stočarske proizvodnje. U praktičnom raduobuhvaćene su sve vrste i kategorije stoke koje se gaje u PKB Korporaciji:

- krave sa pratećim kategorijama, odnosno proizvodnjom mleka,- visokosteone junice,- tovna junad,- tovne svinje,- ovce.Pri izboru linija proizvodnje definisani su različiti inteziteti proizvodnje i to:- linije proizvodnje mleka intenziteta 6.500, 7.000, 7.500 i 8.000 litara po kravi

godišnje,- linije tova junadi intenziteta izraženog kroz dnevni prirast od 900 i 1.100 gr

telesne mase.Višak visokosteonih junica koje se plasiraju na eksternom tržištu definisan je kao

posebna linija proizvodnje.U svinjarstvu i ovčarstvu kao linije proizvodnje koje serealizuju na tržištu odabrane su tovne svinje i jagnjad. Sve linije proizvodnje izražene supreko finalne kategorije, odnosno strukturnog grla.

U Poljoprivrednoj Korporaciji Beograd postavljena je solidna informatička osnovaza strateško i tekuće integralno optimalno planiranje proizvodnje.

Sektor za informatiku PKB AOP objedinjava veći broj vrhunskih stručnjaka čiji jezadatak uvođenje informatike u sve pore preduzeća u Sistemu PKB i van njega. Samorešavanje test modela rađeno je na personalnom računaru uz primenu paketa za linearno,celobrojno i kvadratno programiranje "LINDO".

Rezultati istraživanja

Model je rešavan na bazi pojedinačnih kriterijuma optimalnosti, i to:- maksimiziranje neto prihoda,- maksimiziranje ekonomičnosti proizvodnje.Ukupni ekonomski efekti prikazani su u sledećim pregledima:

Poređenje naturalnih pokazatelja optimalne i planirane strukture proizvodnje za 2001.godinu

OPTIMALNOREŠENJE

PLAN PKB KORPORACIJEZA 2001. godinu INDEKS

GRLA; Lit. GRLA; Lit.Krave muzare 10.526 7.546 1,40Tovna junad 4.090 - -Tovne svinje 7.960 7.960 1,00Ovce - ukupno 3.487 1.221 2,86MLEKO (litara) 84.208.000 42.758.000 1,97Ukup. grla stoke 33.037 23.042 1,43Ukup. uslov. grla 19.201 12.450 1,52Usl. grla po 1ha 0,90 0,58 1,55

183

Finansijski rezultat pojedinih planskih varijantiNETO prihod →MAX Ekonomičnost

proiz. →MAXFinansijski

rezultatPostojeće

stanjeparametar Indeks parametar Indeks

%

1 2 3 4=3:2 5 6=5:2 7=5:3h100

Vrednost proizvodnje 2.144.023.098 4.745.786.446 2,21 4.621.149.312 2,16 97,37Direktni varjabilnitroškovi 1.663.963.936 3.207.834.446 1,93 3.093.789.279 1,86 96,44Ukupni troškovi 2.019.836.683 3.784.086.048 1,87 3.662.976.841 1,81 96,80Neto prihod 480.059.162 1.537.952.000 3,20 1.527.360.033 3,18 99,31Dobit 124.186.415 961.700.398 7,74 958.172.471 7,72 99,63Ekonomičnostproizvodnje 1,06 1,2541 1,18 1,261583 1,19 100,60Posotjeće stanje =100

Senzitivna analiza osetljivosti koeficijenata ciljne funkcije pokazuje da su granicepromene koeficijenata ciljne funkcije za koje se optimalno rešenje ne menja relativnoširoke, što govori o visokom stepenu pouzdanosti rešenja.

Zaključna razmatranja

- Optimalno rešenje ukazuje da je u PKB Korporaciji moguće organizovatigovedarsku proizvodnju na nivou od preko 10.500 muznih krava i preko 4.000 tovnihjunadi, odnosno proizvesti preko 84 miliona litara mleka i preko 2.000 tona goveđegmesa. Istovremeno se može ostvariti i proizvodnja od oko 8.000 tovnih svinja godišnje igajiti preko 3.500 ovaca.

Poređenje naturalnih pokazatelja optimalnog i planskog rešenja pokazuje da jemoguće gajiti 1,4 puta više krava od postojećeg stanja. U važećem planu nije predviđensopstveni tov, dok optimalno rešenje ostavlja mogućnost tova svih priplođenih muškihgrla. Optimalni nivo proizvodnje tovnih svinja je u skladu sa projektom razvojasvinjarstva. Brojno stanje ovaca je skoro tri puta manje od optimalnog rešenja, iako seova proizvodnja kao alternativna može uspešno razvijati.

Optimalno rešenje daje 1,43 puta veći ukupan broj grla stoke, odnosno 1,52 putaveći ukupan broj uslovnih grla. Broj uslovnih grla po hektaru kod optimalnog rešenja je0,90, a kod planskog 0,58. Optimalno rešenje daje dva puta veću proizvodnju mleka odpostojećeg. Istovremeno u optimalnom rešenju za proizvodnju kabaste stočne hraneangažuje se 8.480 hektara, a u planskom rešenju za daleko manji broj grla i nižuproizvodnju angažovano je 9.238 ha.

- Ekonomski rezultati stočarske proizvodnje u modelu, integralno su tretirani sadelom ratarske proizvodnje na koji se oslanjaju. Tu ratarski proizvodi imaju faznikarakter i njihova krajnja realizacija je kroz stočarstvo, dok s druge strane, preko tihratarskih proizvoda, stočarstvo vrši indirektan uticaj na druge ratarske proizvode.

- Optimalno rešenje u drugoj setvi angažuje 1.841 ha, što je za 2,3 puta više odpostojećeg stanja, istovremeno je povećan stepen korišćenja zemljišta sa 103,8% na108,6%.

184

Optimalno rešenje obe varijante modela daje značajno bolje finansijske rezultate odonih koji se u PKB-u danas ostvaruju. Vrednost proizvodnje je za 2,21, odnosno 2,16puta veća, istovremeno su troškovi manji za 1,87, odnosno 1,81 puta. Neto prihod je većipreko 3 puta, a dobit za skoro 8 puta u oba slučaja.

Pri maksimiziranju neto prihoda vrednost proizvodnje i ukupni troškovi 2,6-3,2%su veći, dok su neto prihod i dobit neznatno veći u odnosu na maksimiziranjeekonomičnosti proizvodnje. Ove razlike su na nivou 0,4% do 3,20% tako da se kaooptimalno rešenje može prihvatiti i jedno i drugo u zavisnosti od toga da li se želiintenzivna proizvodnja ili veća ekonomičnost uz manje intenzivnu proizvodnju.

LITERATURA:

NOVKOVIĆ, N.: "Optimiranje poljoprivredne proizvodnje na bazi višekriterijumaoptimalnost", Doktorska disertacija, Poljoprivredni fakultet, Novi Sad, 1989.MILIVOJČEVIĆ, D.: "Formulisanje modela za optimizaciju ratarsko-stočarskeproizvodnje u Poljoprivrednoj korporaciji Beograd", Magistarski rad, Poljoprivrednifakultet, Zemun, 2002. god.

OPTIMAZATION OF NUMBER OF ANIMALS IN AGRICULTURALENTERPRICE

Milivojčević, D., Mlađenović, B.

SUMMARY

In this paper is defined general logical and mathematical model for optimal planning ofanimal production.Solving the model at concerate enterprice, improved selected methodology.

Key words: Structure of animal production, model optimization, planing, effektivnessefficiency, gross margine.

185

ZAHVALNOST UREDNIKA

Organizovanje ovog naučnog skupa i izdavanje ovoga zbornika pomogli su nammnogi naši prijatelji, kolege i učesnici skupa. Zahvaljujem im se u ime organizacionog,programskog i uređivačkog odbora, kao i u ime Instituta za stočarstvo i Instituta zaekonomiku poljoprivrede i sociologiju sela Poljoprivrednog fakulteta u Novom Sadu.

Zahvaljujem se našim sponzorima, koji su pomogli održavanje skupa i izdavanjedva zbornika radova.

Izdavanje ovoga zbornika pomogli su:

"Novosadska banka" - Novi Sad"Deko-Bag" - Bačko Gradište"DDOR - Glavna filijala Srem" - Sremska Mitrovica"Komercservis-Agrovojvodina" - Novi Sad"Koteksprodukt" - Novi Sad"Delta banka" - Novi Sad"Montena" - Beograd - Pejićevi Salaši - Novi Sad

Novi Sad, Maj 2002. Urednik: Prof. dr. Radovan Pejanović

186

SADRŽAJ - CONTENTS

PEJANOVIĆ, R., TICA, N., VLAHOVIĆ, B., BULATOVIĆ, B.:Nužnost tranzicije poljo(privrede) Srbije i Crne Gore ------------------------------------------------- 1The necessities of agricultural and economical transition in Serbia and Monte Negro------------ 1

BULATOVIĆ, B., JOVANOVIĆ, M., DESPOTOVIĆ, ALEKSANDRA:Stočarstvo u strategiji razvoja Crne Gore---------------------------------------------------------------- 15Catlle breeding in the strategy of development in Montenegro--------------------------------------- 15

DESPOTOVIĆ ALEKSANDRA,BULATOVIĆ, B., PERIŠIĆ, P., JOVANOVIĆ, M.:Mogućnosti proizvodnje visoko – vrijedne hrane animalnog porijekla u brdsko – planinskompodručju Crne Gore----------------------------------------------------------------------------------------- 21Production possibilities of high - valued food of animal origin in the mountainareas of Montenegro ---------------------------------------------------------------------------------------- 21

DRINCHA, M., V.:Development Trends of the Agriculture and Agricultural Mechanizationin Russia During the processes of Transition ----------------------------------------------------------- 25Tendencije razvoja poljoprivrede i poljoprivredne mehanizacije uRusiji u periodu tranzicije---------------------------------------------------------------------------------- 25

MIHAJLOVIĆ, L.:Budući kurs reforme agrarne politike i moguće implikacije na razvoj stočarstva------------------ 31Coming course of agricultural policy and possible implications on thedevelopment of the livestock ------------------------------------------------------------------------------ 31

ŠOMOĐI, Š., LAKNER, Z., KAJARI, KAROLINA:After the transition – before the EU joining: the dilemmas of development ofHungarian meat sector-------------------------------------------------------------------------------------- 37Nakon privatizacije – pre Evropske unije: Strategije učesnika mađarskogmesnog vertikuma------------------------------------------------------------------------------------------- 37

UBREŽIOVA, IVETA:Factors influencing the development of the business entities in the Slovakmilk processing industry and their participation on the globalizationand internationalization process--------------------------------------------------------------------------- 43Faktori koji utiču na razvoj poslovne suštine u Slovačkoj industriji prerademleka i njenog učešća u globalizaciji procesa internacionalizacije ---------------------------------- 43

MARKOVIĆ, KATARINA:Doprinos stočarstva ukupnoj poljoprivrednoj proizvodnji -------------------------------------------- 47Contribution of animal production in agricultural production ---------------------------------------- 47

BOŽIDAREVIĆ, DESANKA, EMILIJA NIKOLIĆ-ĐORIĆ:Tržište ovčjeg, jagnjećeg i kozjeg mesa Evropske unije i naše mogućnosti plasmanana ovo regionalno-supernacionalno tržište -------------------------------------------------------------- 51Mutton, lamb and goat meat market of European union and ourpossibilities of placement on this regional and suprational market ---------------------------------- 51

187

LAKNER, Z., KAJARI, KAROLINA:The strategies of the agricultural producers and meat industrial enterprises of theHungarian meat verticum ---------------------------------------------------------------------------------- 57Strategije poljoprivrednih proizvođača i preduzeća mesne industije mađarskog mesnogvertikuma----------------------------------------------------------------------------------------------------- 57

TOMIĆ, D., VLAHOVIĆ, B.:Samosnabdevenost domaćeg tržišta mesom------------------------------------------------------------- 63Selfsufficiency domestic market of meat ---------------------------------------------------------------- 63

VLAHOVIĆ, B., RADOJEVIĆ,V.:Tržište – limitirajući činilac razvoja stočarstva --------------------------------------------------------- 69Market – barrier of faster cattle breeding ---------------------------------------------------------------- 69

CERANIĆ, S., MALETIĆ, RADOJKA, MILIVOJČEVIĆ, D.:Tendencije razvoja i proizvodno-ekonomske karakteristike stočarstva u Jugoslaviji ------------- 75Development trends and production and economic properties of animalhusbandry in Yugoslavia----------------------------------------------------------------------------------- 75

ČOBANOVIĆ, KATARINA, MILIĆ, D.:Proizvodni rezultati u stočarstvu -------------------------------------------------------------------------- 81Production results in livestock ---------------------------------------------------------------------------- 81

JOVANOVIĆ, M. MUTAVDŽIĆ, BEBA:Proizvodno-ekonomska obeležja proizvodnje mleka na poljoprivrednimgazdinstvima Vojvodine ----------------------------------------------------------------------------------- 87Production – economics characteristics of milk production in Vojvodina province --------------- 87

LUČIĆ, Đ., KRSTIĆ, B., BALASA, M.:Organizacija savremene govedarske farme na porodičnom gazdinstvu ----------------------------- 93Organization of modern farm on the family households----------------------------------------------- 93

KAJARI, KAROLINA, SOMOGYI,S., LAKNER,Z.:Utvrdjivanje metoda izrade, diseminacije i primene studija slučaja baziranihna Internetu u visokoškolskom obrazovanju – Studija slučaja proizvodnje mleka----------------- 99Determination of good practice in the design, delivery and support of web-basedodl case studies dairy production Hungary -------------------------------------------------------------- 99

KRSTIĆ, B., ARSENOVIĆ, Đ.:Upravljanje faktorima proizvodnje kravljeg mleka----------------------------------------------------- 105Management of cow milk production factors ----------------------------------------------------------- 105

MILORADIĆ, J.:Osiguranje životinja u funkciji razvoja stočarske proizvodnje---------------------------------------- 111Livestok insurance as a factor of development of livestock raising---------------------------------- 111

NOVKOVIĆ, N., TEODOROVIĆ, M:Proizvodno-ekonomski efekti podnog grejanja u proizvodnji prasadi ------------------------------- 115Production & economics of application of warm floor in rearing of piglets ------------------------ 115

188

OBRENOVIĆ, D., VUKOJE, V.:Ocena ekonomskog položaja stočarske proizvodnje u Vojvodini ------------------------------------ 121The analysis of economical positio of animal production in Vojvodina----------------------------- 121

RADIVOJEVIĆ, D.,TOPISIROVIĆ, G., SREDOJEVIĆ, ZORICA :Procena ekonomske efikasnosti proizvodnje komposta na bazi tečnog stajnjaka ------------------ 127Economical efficiency estimation of compost production from liquidmanure and straw ------------------------------------------------------------------------------------------- 127

REPKA, I:Ekonomika i menadžment proizvodnje mleka u Slovačkoj Republici------------------------------- 133Economics and management of milk production in the Slovak Republic --------------------------- 133

RODIĆ, VESNA, NOVKOVIĆ, N., PERIĆ, LIDIJA:Ekonomsko-organizaciona obeležja proizvodnje konzumnih jaja na porodičnim farmama ------ 139Economic – organizational characteristics of commercial eggs productionon small family farms -------------------------------------------------------------------------------------- 139

TICA, N. , PEJANOVIĆ, R., CVETKOVIĆ, NATAŠA, DRMANIĆ RATOMIRKA:Procena vrednosti kapitala na farmama ------------------------------------------------------------------ 145The capital value evaluation on the farms --------------------------------------------------------------- 145

ZORANOVIĆ, T., VUKOJE, V.:Savetodavstvo namenjeno poljoprivrednim gazdinstvima smešteno na Webu --------------------- 151Web extension service for farmers------------------------------------------------------------------------ 151

CVETKOVIĆ, NATAŠA, PEJANOVIĆ, R., TICA, N., TOMAŠEVIĆ, D.:Biznis plan u stočarskoj proizvodnji --------------------------------------------------------------------- 157Business plan in animal husbandry ----------------------------------------------------------------------- 157

KAPUSTA, F.:Neka iskustva u dosadašnjem razvoju malih i srednjih preduzećau agrobiznisu Poljske --------------------------------------------------------------------------------------- 163Some problems of development of small and medium enterprisesin agribusiness in Poland----------------------------------------------------------------------------------- 163

PEJANOVIĆ, R., TICA, N., TOMAŠEVIĆ, D., ŽIVKOVIĆ, D.:Ekonomska ocena investicionih projekata u stočarstvu------------------------------------------------ 169An economical evaluation of investing projects in farming------------------------------------------- 169

MARINKOVIĆ, S., VUČKOVIĆ, M., KUBAT, M.:Strategija oživljavanja agrarnog preduzeća na primeru »Elan« a.d. Srbobran---------------------- 175

MILIVOJČEVIĆ, D., MLAĐENOVIĆ. B.:Određivanje optimalnog broja stoke na gazdinstvu ---------------------------------------------------- 181Optimazation of number of animals in agricultural enterprice---------------------------------------- 181