การพัฒนาคุณภาพจิตตามแนว...

วารสารวไลยอลงกรณปรทศน (มนษยศาสตรและสงคมศาสตร) ปท 7 ฉบบท 3 กนยายน-ธนวาคม 2560

85

การพฒนาคณภาพจตตามแนววปสสนากรรมฐาน

THE DEVELOPMENT OF MENTAL QUALITY BY THE MEANS OF INSIGHT DEVELOPMENT

ประกาศต ประกอบผล1* Prakasit Prakobphol

บทคดยอ

การพฒนาคณภาพจตตามแนววปสสนากรรมฐานเปนกระบวนการตามดจต รงจตใหหยดนงอยกบอารมณใดอารมณหนงในปจจบน เพอใหจตนเกดความนง สงบ มนคง เขมแขง มภมตานทานตอสภาวการณยวยหรอเยายวนทงหลาย และเพอใหเกดการรแจงในอารมณ เขาใจโลกเขาใจชวตตามความเปนจรง การพฒนาคณภาพจตดวยวธปฏบตกรรมฐานในพระพทธศาสนาจ าแนกได 2 ประการ คอ 1) สมถกรรมฐาน โดยมอปกรณการปฏบตทยดเปนอารมณ 40 ประการ ไดแก 1.1) กสณ 10 ประการ 1.2) อสภะ 10 ประการ 1.3) อนสต 10 ประการ 1.4) พรหมวหาร 4 ประการ 1.5) อาหาเรปฏกลสญญา 1.6) จตธาตววตถาน และ 1.7) อรปธรรม 4 ประการ โดยการน าอรยาบถ 4 มาใชปฏบต ก ากบดวยลมหายใจ เพอการพฒนาจตใหเปนสมาธและเกดฌาน 2) วปสสนากรรมฐาน เพอใหเกดปญญาญาณ รแจงเหนจรงในสรรพสง คลายการยดตด หมดสนปญหา จ ตใจสะอาด สวาง สงบ พบความสขนรนดร ค าส าคญ: การพฒนาคณภาพจต, สมถกรรมฐาน, วปสสนากรรมฐาน, สมาธ

____________________________________ 1สาขาวชาสงคมศาสตรเพอการพฒนา คณะมนษยศาสตรและสงคมศาสตร มหาวทยาลยราชภฏวไลยอลงกรณ ในพระบรมราชปถมภ จงหวดปทมธาน *ผนพนธประสานงาน E-mail: [email protected]

mailto:[email protected]

Valaya Alongkorn Review (Humanities and Social Science) Vol. 7 No. 3 September-December 2017

86

ABSTRACT The development of mental quality by the means of insight development is the means of monitoring of my mind, controlling and concentrating it with only one sense-object (Arammana) , withstanding all inciting situations, enlightening my sense-objects, and actually understanding my life and world. Subjects of meditation (Kammatthana) is the means of mental development in Buddhism can be divided into two categories namely; 1) Concentration development (Samatha-kammatthana ) and 2) Insight development (Vipassana-kammatthana ) . The concentration development is the means of mental development leading to be calm mind and meditation ( J h ana ) consisting of the forty sense-objects namely: 1.1) Kasina; the method of inducing concentration by gazing at any of the ten objects, 1.2) Asubha; the ten loathsomenesses, 1.3) Anussati; the ten constant mindfulnesses, 1.4) Brahmavihana; the four noble sentiments, 1.5) Ahare patikulasanna; perception of the loathsomeness of food, 6) Catudhatuvavatthana; analysis of the four elements on the 4 essential qualities of which the body is composed and 7) The four Arupadham; absorption of the Formless Sphere . The insight development is the means of mental development leading to be without defilements and making mind to be clean, bright and peaceful in all time. Keywords: Mental Quality Development, Concentration Development, Insight

Development, Meditation. บทน า มค ากลาววา “พฒนาอะไรกตด ถาจตไมพฒนา” โดยสภาพทวไปทเปนอย มนษยสวนใหญใหความส าคญกบรางกายมากกวาจตใจหลายเทา และมจ านวนไมนอยทไมใหความส าคญกบจตใจ ชวตจงขาดความสมดล การทมเทท างานเพอความมงคงมงมดานวตถ มงเนนความสขทางกาย ตลอดถงความสวยงามของรางกาย จนกอเกดเปนปญหาครอบครวและสงคมหลายดาน ความเสอมโทรมดานจตใจคอคณธรรมจรยธรรมกลาวไดวาอยในขนวกฤต บางครงเพยงมองหนา ขบรถปาดหนา หรอเฉยวกนนดหนอยเปนตน อภยกนไมได บนดาลโทสะ กอใหเกดความเสยหายขยายวงกวางขน การแกปญหาดงกลาว หากยงละเลยเรองของ “จต” กยงเปนการแกปญหาทไมถกจดเพราะ “จต” หรอ “ใจ” เปนบอเกดของความดและความชวทงปวง ทกการกระท าหรอพฤตกรรมทงหลายทปรากฏออกมาทางกายและทางวาจาลวนเกดขนทใจกอนแลวจงออกมาจากใจสกายและวาจา ดงทพระพทธองคตรสวา “ธรรมทงหลายมใจเปนหวหนา ใจเปนใหญ ทกอยางส าเรจมาจากใจ หากใจดงามผองใสแลว การพด การกระท ากดงามตามไปดวย ชวยใหเกดความสขตามมา เหมอนเงาทตดตามตว” (มหาจฬาลงกรณราชวทยาลย, 2539) การพฒนาจตจงเปนรากแกวของการพฒนาทกเรอง ดงทมผกลาววา


87

“จะปลกพชตองเตรยมดน จะกนตองเตรยมอาหาร จะพฒนางานตองพฒนาคน จะพฒนาตนตองพฒนาจต จะพฒนาอะไรกตด ถาจตไมพฒนา ดงนน การพฒนาจตจงเปนสงจ าเปนอยางมากท ทกคนควรจะน าไปใชเปนหลกในการพฒนาชวต การพฒนาคณภาพจต (Mental Quality Development) เปนกระบวนการทบคคลเปลยนแปลงสภาพจตของตนจากเดม ๆ ดบ ๆ ไปสความเจรญ สรางสรรค ในดานตาง ๆ ของชวต เพอสามารถด ารงตนอยไดอยางมประสทธภาพ ประสบความส าเรจตามทตนตองการ ในโลกแหงสงคมมนษยทมความหลากหลายทางเชอชาตเผาพนธ เพศ วย การศกษา และความหลากหลายทางอารมณ ความรสก ความคด จตใจ บคคลควรพฒนาจตใจของตนใหรเทาทนสภาวะตาง ๆ ภายในจตใจของตน เพอสรางภมคมกนภายในจตใจของตนใหมความมนคง เขมแขง ตานทานตอปญหา อปสรรค เรองราว เหตการณทเขามากระทบ เพอรกษาสภาพแหงจตใจทปกตไวได มความสงบสข และใหเกดปญญาแกไขปญหาไดอยางถกตอง โดยไมมผลขางเคยง ความหมายของจตและการพฒนาคณภาพจต

พระพรหมคณาภรณ (ป.อ. ปยตโต) (2553) ใหความหมายของจตไววา “ธรรมชาตทรอารมณ สภาพทนกคด ความคด ใจ วญญาณ” สมเดจพระญาณสงวร สมเดจพระสงฆราช (เจรญ สวฑฒโน) (2534) ตรสวา “จตเปนธาตร แตยงเปนรหลง รผด เพราะยงมอวชชาความไมรในสจจะเปนเครองปดบงจตทเปนธาตร… แตถาจตนไดรบการฝกฝนอบรมและพฒนาดแลว กจะรถกมากขน พฤตกรรมทางกายและวาจากจะดตามไปดวย ดงทพระพทธองคตรสวา ‘จตทฝกดแลวน าสขมาให’” พระธรรมวสทธมงคล (หลวงตามหาบว ญาณสมปนโน) (21 พฤศจกายน 2559) ไดกลาวไว ในพระธรรมเทศนาเรอง “การพฒนาจตในพระพทธศาสนาวา “จตใจเปนรากฐานส าคญทจะแสดงออกในอากปกรยาตลอดหนาทการงาน ใจเมอไดรบการอบรมยอมมสต ยอมมความฉลาดรอบคอบในความคด สตยอมมยอมร แลวกท าตามสงทเหนวาถกตองดงาม งดเวนสงทไมดทงหลายนน เรยกวา พฒนาจต” พระราชสงวรญาณ (หลวงพอพธ ฐานโย) ( 2544) ไดใหนยามของการพฒนาจตในความหมายของค าวา “สมาธ” ไววา การท าสมาธ คอ การท าจตใหมสงร ท าสตใหมสงระลก หมายความวา เมอจตของเรานกถงสงใด ใหมสตส าทบไปตรงนน การพฒนาจตจงเปนการตามดจตใหรบรอยกบปจจบน ในอรยาบถทงหลายทกายเปนอยหรอกระท า วาจาทพด และสมองทคด ใหจตนประกบตดตลอด มความมนคง เขมแขง เกดปญญา รเหนสรรพสงตามความจรง ไมปลอยจตใหตกไปสอารมณทไมพงประสงค ทงในอดตและอนาคต ความส าคญของการพฒนาคณภาพจต โบราณกลาวไววา “จตเปนนาย กายเปนบาว” ผตองการพฒนาจต จ าเปนตองคอยระมดระวง ควบคมจตใหด เพอเปนการพฒนาจตใหมคณภาพทพงประสงค มภมตานทานตอสภาพการณตาง ๆ มความเขมแขง มความมนคง ด ารงอยอยางถกตอง ตามทกลาวมาพอจ าแนกความส าคญของการพฒนาจตได 3 ประเดน ดงน


88

1. เปนการแกไขปญหาทเกดขนในชวต มนษยทกคนในโลกนไมวาจะเปนชนชน เผาพนธใด เพศ วยใด มการศกษาหรอไมมการศกษายอมมปญหาตามสภาพแหงวถชวตของตนเองเสมอ โดยเฉพาะในสงคมทมการแขงขน วนวาย และเครยดเปนตน ดงนน จงตองพฒนาจตใหเขาถง รจกปญหา (ทกข) สาเหตของปญหา (สมทย) แนวทางแกปญหา (มรรค) เพอน าไปสความดบแหงปญหาได (นโรธ) 2. เปนการปองกนปญหาทจะเกดขน ปญหาในบรบทวถชวตของแตละคนนนยอมแตกตางกนไปตามวถแหงการใชชวต และตามสภาพแหงอารมณ จตใจ สภาพสงคม และสภาพแวดลอม การทบคคลรเทาทนอารมณ ความคด จตใจ ยอมสามารถทจะปองกนปญหาทอาจจะเกดขนจากสภาวะอารมณของตน สามารถปองกนปญหานนไดดวยสภาวะจตทมความเขมแขง มนคง ไมโอนเอนออนไหวตอสภาพการณททาทาย 3. เปนการสรางเสรมภมตานทานปญหาทเกดขนในชวต พรอมทงก าจดปญหานนใหสนไป บางครงชวตมนษยเราใชวาจะตองมปญหากบชวตแลวจงพฒนาการเรยนรของจตเพอรบกบสภาพปญหานนเสมอไป การมความสามารถสรางเสรมภมตานทาน เรยนรการก าจดปญหาทเกดขน และการรเทาทนสภาพอารมณแหงตนยอมเปนสงทควร (กลยา รกหลวง และคนอน ๆ, 2551) ความส าคญของการพฒนาจตจงเปนการสรางคณธรรมไวในจต เปนการฝกจตใหเปนสมาธและเกดปญญารเทาทนสภาพอารมณของตนเอง เพอแกไขปญหาทเกดขนแลวหรอมอยในปจจบน และเปนการปองกนปญหาทอาจจะเกดขนไดในกาลขางหนา อกทงเปนการสรางเสรมเพมพนศกยภาพความสามารถของจตใจใหมแรงตานทานตอสภาพการณตาง ๆ อกดวย หลกการพฒนาคณภาพจตดวยกรรมฐาน ค าวา “กรรมฐาน” ตามความหมายทมาในพระบาลตามนยแหงมลฏกาแสดงค าวนจฉยไววา หมายถง “การงานทเปนเหตแหงการบรรลคณวเศษ” (กมมเมว วเสสาธคมนสส ฐานนต กมมฎฐาน ) ซงเปนค าเรยกการปฏบตธรรมประเภทหนงในพทธศาสนา การฝกกรรมฐานจ าเปนตองช าระตนใหสะอาดดวยการรกษาศล คอ การอบรมกายและวาจาของตนใหบรสทธผองแผวกอน เพราะการฝกกรรมฐานเปนการกระท ากศลกรรมชนดหนง โดยเฉพาะมโนกรรม ตางจากกรรมทวไป ตรงทเปาหมายสงสดเปนการกระท าเพอความสนภพชาต สนทกข ไมตองไปเกดในแหลงภพชาตก าเนดใดอกตอไป กรรมฐานแบงเปน 2 ประเภท คอ 1. สมถกรรมฐาน (Concentration Development) คอ กรรมฐานอนเปนทตงแหงความสงบทางใจ การฝกอบรมจตใหเกดความสงบ ทใชทวไปหมายถงวธท าใจใหสงบ จนตงหมนเปนสมาธ ถงขนไดฌานระดบตาง ๆ ซงหมายเอาสมาธขนสงทท าใหเกดฌาน หลกการของสมถะ คอ ก าหนดใจไวกบสงใดสงหนงใหแนวแนจนจตนอมดงอยในสงนนสงเดยว ความแนวแนหรอตงหมนของจตนเรยกวา สมาธ เมอสมาธแนบสนทเตมทแลว กจะเกดภาวะจตทเรยกวา ฌาน (พระธรรมปฎก (ป.อ. ปยตโต), 2538) 2. วปสสนากรรมฐาน (Insight development) คอ กรรมฐานอนเปนทตงแหงการเจรญทางปญญา การฝกฝนปญญาใหเกดการรแจงเหนจรงตามความเปนจรงของสงตาง ๆ หรอการรเทาทน


89

โลกแหงชวตตามสภาวะ สามารถท าจตใจใหเปนอสระ บรสทธจากกเลสเครองผกมดและหลดพน จากความทกข (พระพรหมคณาภรณ (ป.อ. ปยตโต), 2553) หมายความวา ขอปฏบตตาง ๆ ในการฝกฝนอบรมปญญาใหเกดความเหนแจง รชดสงทงหลายตรงตอสภาวะของมน คอใหเขาใจตามความเปนจรง หรอตามทสงเหลานนมนเปนของมนเอง รแจงชดเขาใจจรง จนถอนความหลงผด รผด และยดตดในสงทงหลายได ถงขนเปลยนทาทตอโลกและชวตใหม ทงทาทและการมอง การรบร การวางจตใจและความรสกทงหลาย ความรความเขาใจถกตองทเกดเพมขนเรอย ๆ ในระหวางการปฏบตนน เรยกวา ญาณ (พระธรรมปฎก (ป.อ.ปยตโต), 2538) ดงนน การปฏบตสมถกรรมฐาน จงเปนการปฏบตเพอใหจตสงบเกดสมาธ และเกดฌาน สวนการปฏบตวปสสนากรรมฐาน เปนการปฏบตเพอใหเกดการรแจงเหนจรงของสงทงปวงตามทมนเปน และเกดญาณ โดยไมหลงผดยดตดในสงทงปวง อารมณของกรรมฐาน ค าวา “อารมณ” หมายถง อปกรณหรอสงทจตเขาไปยดเหนยว เพอใหเกดความตงมนไมหวนไหว เปนหนงเดยวหรอเปนสมาธ สงบนงกบอารมณนน ๆ อารมณของสมถกรรมฐาน มทงหมด 40 ประการ โดยแบงเปน 7 หมวด คอ 1. กสณ หมายถง วตถอนจงใจ หรอวตถส าหรบเพงเพอจงจตใหเปนสมาธ ม 10 ประการ ไดแก ปฐวกสณ อาโปกสณ เปนตน 2. อสภะ หมายถง สภาพอนไมงามของซากศพคนในสภาพตาง ๆ ม 10 ประการ ไดแก ซากศพทเนาพองขนอด เปนตน 3. อนสต หมายถง ความระลกถง หรออารมณอนควรระลกถงเนองๆ ม 10 ประการ ไดแก พทธานสต ธมมานสต เปนตน 4. พรหมวหาร หมายถง ธรรมเครองอยอยางประเสรฐ ธรรมทตองมไวเปนหลกใจและก ากบความประพฤต ม 4 ประการ ไดแก เมตตา กรณา มทตา และอเบกขา 5. อาหาเรปฏกลสญญา หมายถง การก าหนดสญญาไวในใจวา อาหารเปนสงปฏกล ไมสะอาดโดยใหพจารณาค าขาวหรออาหารทจะรบประทานเขาไปสรางกายอยางมสต 6. จตธาตววตถาน หมายถง การพจารณารางกายนใหเหนเปนเพยงการประกอบเขากนของธาต 4 เทานน คอ ดน น า ไฟ ลม 7. อรปธรรม หมายถง การเพงสงทไมใชรป ไดแก สงทเปนนามธรรมมความละเอยดไปโดยล าดบ ซงจะเกดตอจากปฏภาคนมตของกสณทเปนความวางอนหาทสดมได ม 4 ประการ ไดแก อากาสนญจายตนะ คอ การเพงอากาศวาไมมทสด เปนตน อารมณกรรมฐาน 40 ประการนมไวใหบคคลเลอกปฏบตเหมาะกบตนเองตามลกษณะนสยแหงตน ซงเรยกวาจรต อารมณหรออปกรณทจะน ามาใชเพอการปฏบตกรรมฐานน นอกเหนอจาก 40 ประการนกสามารถน ามาใชได ขอเพยงเปนสงทเปนกลาง ๆ หรอเกอกลตอการปฏบต


90

จรตกบการเลอกปฏบตกรรมฐาน จรต หรอจรยา หมายถง ความประพฤตปกต ความประพฤตซงหนกไปทางใดทางหนง อนเปนปกตประจ าอยในสนดานของบคคล เปนพนเพของจตใจ อปนสย แบบหรอประเภทใหญ ๆ แหงพฤตกรรมของบคคล ม 6 ประการ ดงน 1. ราคจรต คอ ผมราคะเปนความประพฤตปกต มพฤตกรรมหนกไปทางรกสวยรกงาม กรรมฐานคปรบส าหรบแกคอ อสภะ และกายคตาสต พจารณาใหเหนเปนความไมสวยไมงาม มาเปนเครองแก และมองรางกายทฉาบไวดวยผวหนงใหเหนเปนความไมงาม โดยนอมนกวาถารางกายนไมมผวหนงหอหมจะเปนอยางไร ถาไมมเลอดเนอหลอเลยงอกจะเปนเชนไร หากไรจากเอนและกระดกอกจะเปนเชนไร ซงการนอมนกเชนน เปนการมองทะลผวหนง ทะลเนอ และทะลเยอในกระดก 2. โทสจรต คอ ผมโทสะเปนความประพฤตปกต มพฤตกรรมหนกไปทางใจรอนหงดหงด กรรมฐานทเหมาะคอ พรหมวหารและกสณ โดยเฉพาะวณณกสณ เปนการเจรญเมตตา กรณาใหมาก ๆ มองใหเหนวาทกคนเปนบคคลทนาสงสาร ยงบคคลทถกความโกรธครอบง า ก าลงดนรนไปตามอ านาจของความโกรธ ยงตองเมตตา 3. โมหจรต คอ ผมโมหะเปนความประพฤตปกต มพฤตกรรมหนกไปทางเขลา เหงาซม ลมหลง งมงาย กรรมฐานทเกอกล คอ อานาปานสต และพงแกดวยมการเรยน ถาม ฟงธรรม สนทนาธรรมตามกาล หรออยกบครอาจารยทคอยเตอนสต ใหเกดปญญาท าลายโมหะทเปนความมดบอด 4. สทธาจรต คอ ผมศรทธาเปนความประพฤตปกต มพฤตกรรมหนกไปทางมจตซาบซง ชนบาน นอยใจเลอมใสโดยงาย พงชกน าไปในสงทควรแกความเลอมใส และความเชอทมเหตผล เชน พจารณาอนสต 6 ขอตน เปนการตามระลกเพอใหเกดปญญามาประกอบคกบศรทธา เพราะศรทธาทขาดปญญานนจะกลายเปนโมหะ 5. พทธจรต หรอญาณจรต คอ ผมความรเปนความประพฤตปกต มพฤตกรรมหนกไปทางใชความคดพจารณา พงสงเสรมดวยแนะน าใหใชความคดในทางทชอบ เชน พจารณาไตรลกษณ กรรมฐานทเหมาะคอ มรณสต อปสมานสต จตธาตววตถาน และอาหาเรปฏกลสญญา ผทมปญญามากทานเปรยบเทยบเหมอนมดทคมมากจะบนงาย เกดความเสยหายไดเชนกน จงแนะน าใหใชอารมณกรรมฐานดงกลาวมาเปนอปกรณในการเจรญกรรมฐาน 6. วตกจรต คอ ผมวตกเปนความประพฤตปกต มพฤตกรรมหนกไปทางนกคดจบจดฟงซาน พงแกดวยสงทสะกดอารมณ เชน เจรญอานาปานสต หรอเพงกสณ เปนตน (พระพรหมคณาภรณ (ป.อ.ปยตโต), 2553) บคคลผมความวตกจรตนจะมลกษณะ สบสน เรรวน ไมแนใจ ไมรจะเอาอยางไรแน คดมาก คดกลบไปกลบมา ตดสนใจอะไรไมคอยได ไมกลาตดสนใจ วตกจรตนมเชอสายเดยวกบโมหะจรต จงใชอารมณกรรมฐานเดยวกน การปฏบตกรรมฐานจ าเปนตองตรวจสอบลกษณะนสยหรอจรตของตนใหเหนพนฐานรายละเอยดแลวเลอกประเภทของกรรมฐานทเหมาะกบจรตของตนเอง ซงจะชวยใหเกดผลทพงประสงคไดงายขน และชวยลดอปสรรคของการปฏบตใหนอยลง


91

ประโยชนของการปฏบตกรรมฐาน การปฏบตกรรมฐานกอใหเกดประโยชนกบผปฏบตมากมายทงดานสขภาพรางกาย สมองด สขภาพจต สตปญญาด เปนตน การปฏบตสมถกรรมฐาน ดวยการน าอานาปานสตมาเปนอารมณปฏบตนน สามารถท าใหอายยน ชวยใหผวพรรณออนเยาว ใบหนาผองใสดออนกวาวย สขภาพด ปองกนและรกษาโรค เชน ไมเกรน ความดน ความเครยดเรอรงเปนตนได เชน ทานโอเอนกา (S.N. Goenka) อาจารยสอน ดานกรรมฐานคนส าคญคนหนงของโลกหายขาดจากโรคไมเกรนไดเพราะฝกอานาปานสตอยางถกตอง ดวยการหายใจยาว ลก ใหลมหายใจเขาไปเตมปอด (ขนเขา สนธเสน ขจรบตร (Secret) : 20 ธนวาคม 2559) สมองดขน อารมณดงามไมเสยงาย จตใจเขมแขง ตงมนไมหวนไหว เปนสมาธ สงบนง ปราศจากกเลส จตจะมปต ความสข และไดบญเปนตน ความมนคงตงมนของจต หรอทเรยกวา “สมาธ” ม 3 ระดบ

1. ขณกสมาธ หมายถง มสมาธหรอจตตงมนเพยงชวขณะหรอชวคร เปนภาวะของจตทสงบนงอยกบสงใดสงหนงชวขณะหนง หรอเวลาหนงทสน ๆ เชน อานหนงสอเพยง 1 หนาหรอ 2 หนา อาจเกดสมาธประเภทนได

2. อปจารสมาธ หมายถง มสมาธหรอจตตงมนมากขนกวา ขณกสมาธ หรอเปนสมาธแบบเฉยดหรอใกลจะมนคง ซงจะมลกษณะของจตสงบอยกบสงใดสงหนงไดนาน ๆ

3. อปปนาสมาธ หมายถง ขนมสมาธหรอมจตตงมนอยางมนคงแนวแน ไมคลอนแคลนไปกบกเลส ตณหา หรออปาทานตาง ๆ ทเขามายวยจตใจใหตกไปอยในอ านาจฝายต า บคคลเมอจตสงบอยกบอารมณเดยวแลวจะท าอะไรยอมส าเรจ สามารถเรยนหนงสอไดผลด สามารถท างานไดมากขน งานมคณภาพ เปนคนอารมณเยน เขากบบคคลอนไดด มความคดบวก เปนทรกของบคคลอนหรอคนทอยดวยสบายใจ สามารถแกปญหาเฉพาะหนาไดดอยางมสต เปนตน การปฏบตวปสสนากรรมฐาน ชวยฝกฝนพฒนาปญญาความรแจงเหนจรงตอโลกและชวตอนเปนบรบทแหงวถชวตของบคคล เชนรหลกไตรลกษณหรอสามญลกษณ วาชวตและสรรพสงตางมเหตปจจยเกอหนนใหเกดขนมาเปนธรรมดา ตามกาลเวลาทเหมาะสม (อปปาทขณะ) ด ารงตงอยชวขณะ (ฐตขณะ) และเสอมสลายไปในทสด (ภงคขณะ) การรเทาทนสภาวะดงกลาวเปนการฝกฝนใหเตรยมใจยอมรบกบสงทจะเกดขน รความเปนเหตเปนผล ยอมสงผลใหจตใจเสอมคลายจากความทกข ความยดตดหรออปาทาน อปสรรคทขดขวางการปฏบตกรรมฐาน 1. นวรณ เปนสงทกนจตไมใหกาวหนาในคณธรรม ธรรมทกนจตไมใหบรรลคณความด อกศลธรรมทท าจตใหจตเศราหมอง และท าปญญาใหออนก าลง ในการปฏบตกรรมฐานนนนวรณ เปนสงทตองระมดระวงมากทสด ม 5 ประการ ดงน 1.1 กามฉนทะ ความพอใจในกาม ความตองการกามคณ เมอปฏบตกรรมฐานจต ยงเกาะเกยวอยกบความสวยงามหรอกามารมณ ทนาปรารถนา นาใคร นาพอใจ ชวนใหรก ชกใหใคร พาใจใหก าหนด ผก าลงปฏบตกรรมฐานอยหากไมสามารถขจดตดกามฉนทะไดความสงบแหงจตจะเกดขนไมไดเลย


92

1.2 พยาบาท ความคดราย ความขดเคองแคนใจ เมอปฏบตกรรมฐานจตยงเกาะเกยวอยกบความความพยาบาท อาฆาตแคนคนทท าใหตนเจบปวดซงเปนความโกรธทนอนนงฝงอยในใจ สวนความโกรธหรอโทสะเปนอารมณราย ท าลาย ทเกดขนเฉพาะหนา หากภาวะอารมณในกลมนทออนลงมา คอ ปฏฆะ ความกระทบกระทงในใจ หรอความหงดหงด ขดเคอง หากผก าลงปฏบตกรรมฐานอย ไมสามารถขจดตดความพยาบาทไดความสงบแหงจตจะเกดขนไมไดเลย 1.3 ถนมทธะ ความหดหและเซองซม ความงวงเหงาหาวนอน เมอปฏบตกรรมฐานนนอาการเชนนจะเกดขนงายมากกบทกคนทปฏบตกรรมฐานใหม ๆ พอนงสมาธปฏบตกรรมฐานแลวจะหลบใหได สปหงก โยกกายตลอด พอเลกนงแลวกลบตาสวาง ความงวงหายเปนปลดทง การระงบความงวงหรออบายแกความงวง พระพทธองคตรสกบพระโมคคลลานะไว 8 ประการ ตามล าดบ ดงน 1) จงท าสญญาอยางใดอยางหนงไวในใจใหมาก ถายงไมหายงวง 2) ควรตรกตรองถงธรรมทไดเรยนมา ไดฟงมาแลวใหมาก ถายงไมหายงวง 3) ควรสาธยายธรรมทไดเรยน ไดฟงมาแลวใหมาก 4) ควรยอนหทงสองขาง และลบตวดวยฝามอ ถายงไมหายงวง 5) ใหลกขนแลวลบนยนตา ลบหนาดวยน า เหลยวดทศทงหลาย แหงนดดาว ถายงไมหายงวง 6) ควรท าไวในใจถงอาโลกสญญา คอ ก าหนดความสวางไวในใจเหมอนกนทงกลางวนและกลางคน ท าใจใหเปด ใหสวาง ถายงไมหายงวง 7) ควรเดนจงกรมส ารวมอนทรย มจตไมคดไปภายนอก ถายงไมหายงวง 8) ควรส าเรจสหไสยาสน นอนตะแคงขวา ซอนเทาใหเลอมกน มสตสมปชญญะ หมายใจวาจะลกขนเปนนตย เมอตนแลวควรรบลกขนดวยตงใจวา เราจะไมประกอบความสขในการนอนและการเคลมหลบอก (มหาจฬาลงกรณราชวทยาลย, 2539) 1.4 อทธจจกกกจจะ ความฟงซานร าคาญหงดหงด รอนใจ ความกระวนกระวาย กลม กงวล เหมอนดงควนทฟงขนมาปกคลมอดอยภายในหองหาปลองออกไมได มองอะไรกไมเหน อาการเชนนกจะเกดงายกบทกคนทปฏบตกรรมฐานใหม ๆ จ าตองรจกผอนหนกผอนเบา เพราะหากคมไมได เอาไมอยจะกลายเปนสตแตกได 1.5 วจกจฉา ความลงเลสงสย ความขอนมาจากความไมแนใจ กงวลใจ เชน เมอเรมปฏบตกรรมฐานแลว มแตความลงเลสงสยอยวาจะเหนสงนนสงนจรงหรอ จะมฤทธ มหทพย ตาทพย จะเปนไปไดอยางไรเปนตน หากเปนเชนนจตไมพบกบความสงบไดเลย จงตองก าจดความลงเลสงสยใหสญสน 2. โลกธรรม เรองของโลก ความเปนไปตามคตธรรมดาซงหมนเวยนมาหาสตวโลกและ สตวโลกกหมนเวยนตามมนไป ม 4 ค คอ ไดลาภ - เสอมลาภ ไดยศ - เลอมยศ สรรเสรญ – นนทา สข – ทกข หากจตยงยดตดอยกบโลกธรรม มความออนไหว ขนลงตามโลกธรรมอยยอมไมสงบนงได และยงกอใหเกด ความเปนตวเรา ความเปนของของเราขนมาตอเนองไปไดอก ดงทกลาวมานน อปสรรคของการปฏบตสมาธ คอ ความพอใจรกใครใฝในกาม ความโกรธ อาฆาต พยาบาท ความงวงหงาวหาวนอน ความฟงซาน ร าคาญ หงดหงด กระวนกระวาย วตก กงวลใจ และความลงเลสงสยทมอยภายในจตใจ อกทงความยดตดอยกบโลกธรรม คอ ลาภ ยศ สรรเสรญ สข เสอมลาภ เสอมยศ นนทา ทกข ยอมไมบรรลตามความตองการได


93

ความส าคญแหงจตขณะปฏบตสมาธ การปฏบตสมาธเปนการพฒนาจตจากสภาพทเคยชนใหมาอยในครรลองทเหมาะสมถกตอง การปฏบตสมาธมหลกส าคญทควรรและท าความเขาใจในขณะปฏบต คอ

1. ส ารวมอายตนะ คอ ตา ห จมก ลน กาย ใจ เปนการสกดกนการเชอมตอของอายตนะภายในกบอายตนะภายนอก ซงจะท าใหจตใจโลดแลนไปตามสงทมากระทบประสาทแหงการรบรทง 5 ประการนน

2. อาตาป มความเพยรพยายามมงมนตงใจในการก าหนดอารมณกรรมฐาน

3. สตมา มสตระลกไดทกขณะเวลาแหงการปฏบตกรรมฐาน

4. สมปชาโน มความรตวทวพรอมวาท าอะไรอยในปจจบน

ผปฏบตสมาธควรมความเพยร มสต และมความรตวทวพรอมอยเสมอตลอดเวลาแหงการปฏบต ลกษณะการหายใจทด การหายใจนน คนทไมปฏบตอานาปานสต จะไมร ไมเหนลมหายใจของตนเอง และขาดการสงเกตวาการหายใจ และลมหายใจของตนนนมหยาบ ละเอยด ยาว สน รอน อน เยน เปนตน การหายใจทดมลกษณะ ดงน

1. เปนไปโดยธรรมชาต 2. เชองชา ยาว และลก 3. มความละเอยด เบาบาง และมนคง 4. มความสม าเสมอ ไมขาดชวง ไมสะดด 5. เสยงลมหายใจไมดง 6. ไมรสกล าบาก หรอเหนอยกบการหายใจ 7. ลมหายใจเขาไปเตมปอด และออกจากปอดหมด บคคลทหายใจไดตามลกษณะดงกลาวมาน เปนผมอายยน สขภาพกายและจตด มความสข

ขนตอนการปฏบตสมาธ สมาธ (Meditation) เปนการพฒนาจตของตนใหสงบ การปฏบตสมาธสามารถท าไดในทกอรยาบถ ในทนจะกลาวเฉพาะอรยาบถหลกทง 4 คอ การก าหนดรทนอรยาบถ การยน การเดน การนง และการนอน กายด ารงอยในอาการอยางใด กรชดในอรยาบถนน ซงจะไดกลาวไปตามล าดบ โดยสอดแทรกประสบการณ เมอครงทยงบวชอย หลกของการปฏบตสมาธซงใชอารมณหรออปกรณใดกไดทกลาวมาแลวขางตน (อารมณของกรรมฐาน) เชน “ลมหายใจ” 1. กจเบองตนกอนการปฏบต การปฏบตกรรมฐานนนเบองตนทควรพจารณา ไดแก 1.1 บคคล โดยเฉพาะผทจะปฏบตกรรมฐาน ควรเตรยมใหรางกายใหมความพรอม ความสบายกอน เชน อาบน าช าระรางกายใหสะอาดเรยบรอย สวมเสอผาสบาย ๆ มดชดไมรดรป ไมบาง ไมอยในชวงหวหรอรบประทานอาหารอมใหม ๆ


94

1.2 สถานท สถานททจะปฏบตกรรมฐานควรมอากาศถายเทสะดวก ไมคบแคบ ไมมกลน ไมมเสยงรบกวน หากนงควรมเบาะรองนง เพอไมใหเกดการเจบหรอการกดทบเมอนงนาน ๆ 1.3 ภายในพรอม เมอสภาพรายกายภายนอกพรอม เตรยมความพรอมภายในคอจตใจ โดยตดปญหา ความหวงใย ความกงวลตาง ๆ ใหหมด หรอท าภารกจทตองท าตาง ๆ ของตนทมอยใหเรยบรอยกอน หากยงมปญหา ความหวงใย กงวลตาง ๆ อยการปฏบตสมาธจะไมเกดผลดท ควรจะเปน 1.4 กอนการปฏบตสมาธ ควรกราบพระ สมาทานศล สวดมนต และสมาทานปฏญาณตนเพอการปฏบตสมาธ หรออยางสน กราบพระรตนตรย และสมาทานปฏญาณตนในการท าสมาธ 1.5 การปฏบตสมาธ ควรมอาจารยดานสมาธ หรอผมประสบการณในการท าสมาธ คอยดแล เพอชวยปรบวธการปฏบตสมาธ ทงอรยาบถ การภาวนา สภาวะอารมณทเกดขนระหวางการปฏบต และตอบขอสงสยตาง ๆ เปนตน 1.6 ก าหนดเวลาปฏบต หมายถง ระยะเวลาการปฏบตแตละครง ควรก าหนดจะยน เดน และนง ประเภทละกนาท ซงความเหมาะสมของแตละบคคลไมเทากน 2. การปฏบตสมาธ การปฏบตสมาธดวยอรยาบถทเปนทนยมในการใชมากไปหานอย คอการนง รองลงมา คอ การเดนทเรยกวาเดนจงกรม ตอมาคอการยน และสดทาย คอการนอน ซงการนอนแทบจะไมนยมน ามาใช เพราะงายตอการหลบ จงแนะน าใหน ากลบไปท าเองในเวลากอนนอน เพอชวยในการนอนหลบ สวนการยนนนท าใหเมอยงายจงใชประสานกบการเดน ในทนจะกลาวถงวธปฏบต ในอรยาบถ ยน เดน นง และนอนไปตามล าดบ ดงน 2.1 การยนสมาธ การยนสมาธตองก าหนดการยนของรางกาย โดยยนใหตวตรงตงฉากกบพนโลก ไมเอยง ไมกมหนา ไมแหงนหนา เทาทงสองขางหางกนเลกนอยเพอการรบน าหนกตว ปลายเทาเสมอกน ส าหรบมอจะประสานกนไวขางหนาลกษณะการยนแบบส ารวม แตการประสานมอไวขางหนา จะท าใหหลงคดไมคอยเหมาะ มอปลอยหอยไวขางล าตวแบบผอนคลายดจะเหมาะกวา หรอจะมอไขวหลงจบขอแขนขางใดขางหนงไว เพอชวยใหรางกายตงแตเทาจรดศรษะตงฉากตรงกบพนโลก แลวก าหนดดรปกายทวตวของตนเองใหผอนคลาย ไมเกรงรางกายกลามเนอ แลวก าหนดวา “ยนหนอ” โดยหายใจเขาก าหนดวา “ยน” ปลอยลมหายใจออกก าหนดวา “หนอ” ไปเรอย ๆ หลบตาลง ก าหนดรบรการยนของรางกายและภาวนาไปอยางไมขาดสาย จากนนเลอนการก าหนดการยนมาเปนก าหนดลมหายใจกได โดยหายใจเขาก าหนดวา “พอง...หนอ” ปลอยลมหายใจออกก าหนดวา “ยบ...หนอ” หากรสกรางกายโคลงใหลมตาขนอยางมสต หากรสกเมอยใหเปลยนอรยาบถการท าสมาธ การเปลยนอรยาบถตองเปนไปอยางมสต ชา ๆ คอยเปนคอยไป การเปลยนอรยาบถนท าใหรางกายสบายขน ไมเปนการฝนธรรมชาตจนเกนไป


95

2.2 การเดนสมาธ การเดนสมาธ เรยกวา “เดนจงกรม” เปนการเดนไปเดนมาอยางมสต ไมใช การเดนเปนวงกลม การเดนจงกรมนเปนรปแบบการท าสมาธประการหนง ทสามารถก าจดนวรณ ตวถนมทธะไดมากกวาวธอน เปนการใชสตก าหนดระลกรลงไปทฝาเทา รบรการเคลอนยาย กระทบสมผสของฝาเทากบพน เปนการกาวยางอยางมสต การปฏบตเรมแรกของทกคนจะมภาวะความรสกตอตานมาก และมกจะมค าถามวา ท าไมตองเดนชาอยางน มนเปนการฝนธรรมชาต เปนตน ตอบไดวา เพราะจตนนมสภาวะเรวสตตามประกบก ากบไมทนจงจ าเปนตองใชความชามาฝก เพอใหสตกบจตเปนหนงเดยวกน แลวความเรวจะคอย ๆ เกดขน สงเกตการเดนของการฝกทหาร หรอการเดนของนกกฬา หรอจะทดลองดวยตนเอง โดยพดออกเสยงหรอในใจวา “ซาย – ขวา” ในขณะทเทาซายกาว และเทาขวากาว จะมความพอเหมาะพอด และเรวแบบพอดดวย ในขณะเดยวกนทจตอยกบการกาวเทาเชนนนจะรสกเพลน สนก แตถาจตไมอยกบเทาจะไมรสกเชนนน การจะเดนจงกรมจ าเปนตองก าหนดพนททจะใชเดนกอนวา กวาง ไกลเทาไร และ ไมควรมอปสรรคแกวหนาม ขรขระ สงต า ลาดเอยง หรอสงสกปรกบนทางทจะใชเดน หรออปสรรคอนใดทจะพงม และเหมาะกบผทมสขภาพด แขงแรง ขณะเดนทรงกายไดด ผสงอายควรพจารณาสขภาพตนเอง เพอปองกนการลมแลวไดรบบาทเจบ ขณะเดนใหทอดสายตาหรอมองไปขางหนาประมาณ 3 เมตร ไมควรใชสายตามองไปโดยรอบหรอแหงนหนามองดโนน น นน ใหสายตานงอยขางหนา เพยงมองเฉย ๆ ไมตองเอาสตหรอความรสกไปรบภาพขางหนาทตามอง แตใชสตการรบร ความรสกไวทเทาขณะเดน โดยแบงรปแบบการเดนไว 6 ระดบหรอระยะ ซงมความละเอยดเพมขนตามล าดบในแตละระยะ ดงน 2.2.1 ระยะท 1 ก าหนดร ขวายางหนอ-ซายยางหนอ ในเบองตนแหงการเดนจงกรมตองก าหนดการยนสกเลกนอยกอน จากนนจงเรมเดนตามระยะท 1 ซงเปนการก าหนดสตรบรการกาวเดนของเทาขวา และเทาซาย แตละกาว ไมสนไมยาวเกนไป ใหพอเหมาะพอดกบชวงขาของแตละบคคล โดยคอย ๆ ยกเทาขวาขนมาชา ๆ สงประมาณตาตมของเทาซาย แลวเคลอนเทาไปขางหนา และเทาลงกระทบสมผสพน โดยตงสตก าหนดรบรอยกบการเคลอนของเทาทเปนปจจบน ไมก าหนดกอนเคลอนยายเทา หรอหลงการเคลอนยายเทา ตองเปนปจจบนขณะจรง ๆ ใชค าก ากบการเคลอนยายกาวยางไปขางหนาของเทาขวาวา “ขวายาง...หนอ” ก ากบการเคลอนยายกาวยางไปขางหนาของเทาซายวา “ซายยาง...หนอ” กาวเดนเชนนไปเรอย ๆ จนสดทางทก าหนดไวใหหยดยนเทาเสมอกนก าหนดวา “หยด...หนอ” และก าหนดตอวา “ยน...หนอ” ประมาณ 1 นาท แลวขยบเทาหมนปลายเทาไปใหตงมมประมาณ 45 องศา ของทละเทา ขยบตามกนไป โดยก าหนดวา “กลบ...หนอ” กระทงกลบมายนตรงทางทจะเดนกลบ ก าหนดการยนอกครง แลวก าหนดการกาวเดนตอไป จนสดทางทก าหนดการเดนจงกรมไว ใหก าหนดหยด ก าหนดยน ก าหนดกลบ ก าหนดเดน ท าเชนนกลบไป กลบมา เปนการก าหนดรบร การเคลอนยายรางกายโดยเอาการรบรไปไวทเทา เดนกใหรบรวาเดน ยนกรบรวายน ก าลงกลบกรวาก าลงกลบ ท าเชนนจนครบเวลาทก าหนดการเดนจงกรม เมอมความคลองตวหรอช านาญในระยะทหนงแลวกเลอนไปสระยะท 2 และระยะตอ ๆ ไปตามล าดบ


96

2.2.2 ระยะท 2 ยกหนอ เหยยบหนอ ระยะท 2 น เปนการก าหนดสตรบรการยกเทาขนจากพนและเหยยบเทาลงบนพนของเทาแตละขาง ทกขนตอนด าเนนไปอยางมสตคอยก ากบอยตลอดเวลา เบองตนก าหนดการยนกอน ประมาณ 1 นาท จากนนคอยยกเทาขนก าหนดวา “ยก...หนอ” พรอมกบเคลอนเทาไปขางหนาและวางเทาลงกบพนพรอมกบก าหนดวา “เหยยบ...หนอ” ก าหนดเชนนในการเคลอนยายเทาทงสองขางตามพนทางเดนจงกรม นอกนกปฏบตเหมอนกบระยะท 1 ทกประการ 2.2.3 ระยะท 3 ยกหนอ ยางหนอ เหยยบหนอ ระยะท 3 น เปนการก าหนดสตรบรการเคลอนยายเทาไปขางหนา พรอมกบก าหนดวา “ยาง...หนอ” เปนการเพมเตมขนมาแทรกกลางของระยะท 2 นอกนนยงคงเหมอนกนทกประการ 2.2.4 ระยะท 4 ยกสนหนอ ยกหนอ ยางหนอ เหยยบหนอ ระยะท 4 น เปนการเพมเตมจากระยะท 3 โดยเพมขนตอนแรกของการเดนเขามา คอการก าหนดสตรบรการยกสนเทาขนจากพนของเทาแตละขางพรอมกบการก าหนดวา “ยกสน..หนอ” สวนขนตอนอนๆ นนเหมอนกน 2.2.5 ระยะท 5 ยกสนหนอ ยกหนอ ยางหนอ ลงหนอ เหยยบหนอ ระยะท 5 น เปนการเพมเตมจากระยะท 4 โดยเพมขนตอนกอนสดทายเขามา คอการก าหนดสตรบรการหยอนเทาลงกอนสมผสพนโดยก าหนดวา “ลง...หนอ” สวนขนตอนอน ๆ นนเหมอนกน 2.2.6 ระยะท 6 ยกสนหนอ ยกหนอ ยางหนอ ลงหนอ ถกหนอ กดหนอ ระยะสดทายน เหมอนกบระยะทผานมา ตางเฉพาะตอนทาย โดยใหก าหนดทง 6 ระยะ ดงน (1) ขณะเผยอสนเทาขนแลวก าหนดวา “ยกสน...หนอ” (2) ขณะยกเทาขนพนจากพนใหก าหนดวา “ยก...หนอ” (3) ขณะทเคลอนเทาไปขางหนาใหก าหนดวา “ยาง...หนอ” (4) ขณะทลดเทาลงต าแตยงไมถงพนใหก าหนดวา “ลง...หนอ” (5) ขณะทปลายเทาแตะกบพนใหก าหนดวา “ถก...หนอ” (6) ขณะทสนเทากดลงกบพนรบน าหนกตวใหก าหนดวา “กด...หนอ” การฝกจตใหเกดสมาธดวยการเดนจงกรมน สมาธทเกดขนจะอยไดนาน หากการเดนด าเนนไปนานแลวรสกเมอยในการเดน กใหก าหนดหยด “หยด...หนอ” ยน “ยน...หนอ” อยากนง “อยากนง...หนอ” ยอตวลง “ยอตวลง...หนอ” นง “นง...หนอ” ทกขณะแหงอรยาบถใชสตก าหนดรบรหมดและใชค าวา “หนอ” มาคอยก ากบทงหมด แลวปฏบตสมาธในรปแบบของการนงตอไป 2.3 การนงสมาธ การนงสมาธ ส าหรบผทมสขภาพด ควรนงกบพนราบ สขภาพไมคอยด นงเกาอได แตไมควรพงพนกพง เพราะจะสบายเกนไปและท าใหหลบได


97

2.3.1 ทานงสมาธ คขาเขามาเทาขวาทบเทาซาย มอขวาทบมอซายวางบนขอเทา ตงกายตรง เหมอนพระพทธรปปางสมาธ ไมเอน เอยง ไปขางใดขางหนง ตงตวใหเทยงตรงจรง ๆ อยากด อยาขม อยาเกรง หรอฝนอวยวะรางกายแหงใดแหงหนงใหล าบาก วางกายใหสบาย ๆ ปกต และผอนคลายกลามเนอทก ๆ สวน บางคนจะรสกถงการลดลงของความตงเครยดของกลามเนออยางเหนชด และอาจจะมการขยบรางกายบางเพอใหทานงและกลามเนอตาง ๆ เขาทเขาทางเปนปกต และชวยใหระบบประสาทผอนคลายความตงเครยด 2.3.2 การก าหนดอารมณ ก าหนดสตไวกบอารมณกรรมฐานชนดใดชนดหนงใหมน โดยก าหนดรปนงกอนวา “นง...หนอ” ประมาณ 5-9 ครง หรอ 1 นาท จากนนเปลยนการก าหนดไปจบทการหายใจ มสมปชญญะรบรลมหายใจอยตลอดเวลา โดยหายใจเขายาว ลมเขาไปในปอดอาการทองพองขน ก าหนดวา “พอง...หนอ” (การใชค าก าหนดนจะใชอะไรกไดทเปนค ากลาง ๆ หรอค าบวก เชน พท...โธ, พอ...แม เปนตน) กลนลมหายใจไวนดหนง อาจจะ 1-3 วนาท เปนการใชสตควบคมสตใหอยกบลมหายใจและอาการพองของทองตลอดเวลา เพราะถาไมท าเชนนสตจะหลดออกไปจากลมหายใจไดงายมาก และนวรณจะเขามาครองทแทน หรอจตโลดแลนไปกบความคดโนน น นน สารพดเรอง เปนความดนรนของจตทตองควบคมใหได จากนนปลอยลมหายใจออกจนหมดทองอาการของทองยบลง ก าหนดวา “ยบ...หนอ” ก าหนดจตใหจบอยกบลมหายใจเปนหนงเดยวกนใหได ไมสงจตไปอน ไมใหจตฟงซานไปรอบตว ไปในอดต หรออนาคต ใหอยกบปจจบนขณะจรง ๆ แลวจตจะสงบนง หากอารมณความรสกไมอยกบลมหายใจ ใหก าหนดรภาวะอารมณนน โดยเอาอารมณนนมาก าหนดรแทนลมหายใจ เชน ถาเกดความหงดหงด เบอ เมอยเปนตน ใหก าหนดวา “หงดหงด...หนอ” “เบอ...หนอ” หรอ “เมอย...หนอ” ไปเรอยๆ จนกระทงภาวะความหงดหงด เบอ เมอยนนจางคลายหรอหายไปจงกลบมาก าหนดทลมหายใจตอ การหายใจ พยายามหายใจใหสม าเสมอ เปนไปตามปกตธรรมชาต ไมบงคบลมหายใจมากเกนไป แลวก าหนดลมหายใจเขาออกตามปกตวสย พยายามใชสตก ากบเกาะตดรบรอยกบลมหายใจ เมอจตสงบ จะเหนลมหายใจของตนเอง ยาว ลก เบา ละเอยด และเหนกองลมสมผสทปลายจมกเคลอนตวเขาไปในโพรงจมก เคลอนไปตามหลอดลม ลงไปสปอด จะเหนกองลมชดขนเรอย ๆ เหมอนลมตามองเหนสงของทวางบนฝามอของตนเอง ใชสตก าหนดรบรอยกบลมหายใจจนรวมเปนหนงเดยวกน ท าเชนนไปตลอดระยะเวลาของการนงสมาธ เมอนงนานแลวเมอย กใหมสตก าหนดอยากเดน จากนนคอย ๆ ก าหนดการลก ก าหนดการยน และก าหนดการเดนตามอรยาบถเดนตอไป 2.4 การนอนสมาธ สวนอรยาบถนอนนน ไมนยมสอนผเรมปฏบตใหม ๆ เพราะงายตอการหลบ ตอเมอปฏบตไปสกระยะหนงแลว สามารถตามด ร เหน ตามก าหนดอารมณความรสกไดทน ทานจงจะแนะน าใหปฏบตอรยาบถนอน โดยนอนทาสหไสยาสน หรอทาปางปรนพพาน นอนตะแคงขวาเพอไมใหบบทบหวใจมากเกนไป มอขวาวางหงายไวบนหมอนขางแกมขวา มอซายวางราบไปตามล าตว ขาขวาวางเหยยดไปแบบธรรมชาตไมตองเกรงใหตรงเกนไป โคนขาซายทบขาขวาอยางพอเหมาะ เขาซายพบงอเลกนอย ปลายเทาซายวางลาดต าไวหลงเทาขวา เปนการชวยพยงรางใหทรงตวในทานอนไดนาน แลวก าหนดดรางกายทนอนอย โดยก าหนดรปนอนวา “นอน...หนอ” พอประมาณแลวเปลยนไปก าหนดลมหายใจเหมอนทานง การนอนปฏบตสมาธมล าดบ ดงน


98

2.4.1 สถานทมอากาศถายเทสะดวก ไมถกรบกวนดวย แสง เสยง กลน 2.4.2 ทนอน ควรสะอาด ไมนมหนาดวยนนส าลเกนไป และไมแขงกระดาง 2.4.3 ทานอน ควรเปนทาสหไสยาสน วางรางกายใหสบาย ๆ ไมเกรงกลามเนอ 2.4.4 ก าหนดสตส ารวจทานอน ตงแตปลายเทาจรดศรษะ และอวยวะทกสวน 2.4.5 สตก าหนดรรางกายทนอน ก าหนดวา “นอน...หนอ” ไปสกระยะหนงแลวเปลยนมาทลมหายใจ ก าหนดดอาการพองยบของทองทลมหายใจเขาไป แลวก าหนดวา “พอง...หนอ, ยบ...หนอ” ตอไป 2.4.6 หากไดยนเสยงอะไรกตาม ใหก าหนดวา “ไดยน...หนอ” โดยไมตองใสใจ ในรายละเอยดของเสยง วางความรสกสกแตวาไดยนเทานน เมอจางลง หรอไมไดยนแลว ใหกลบไปก าหนดลมหายใจดงเดม ในทนจะไมพดถงการนอนสมาธซงตองไมหลบ แตจะพดสมาธเพอการนอนหลบ เน องเพราะการนอนไมหลบนนเปนทกข จงจะกลาวเพอก าจดทกขของการนอนไมหลบ โดยวางกายนอนราบลงกบทนอนจะนอนหงายหรอนอนตะแคงกได บอกตนเองวาถงเวลานอนแลว ส าทบลงไปวา นอน นอน นอน แลวส ารวจรางกายตงแตศรษะจรดเทา ปลายเทากลบมาทศรษะวางอยอยางไร ก าหนดร ก าหนดละอารมณ ความคดตาง ๆ ทงมวล และบอกรางกายกลามเนอใหผอนคลาย แลวมาก าหนดรลมหายใจเขาออกไปเรอย ๆ พรอม ๆ กบปลอยวางทกเรองราว ลมหายใจจะเบาลงและหลบ ดวยความสงบแหงจตใจ หากท าไดแบบน จะหลบงาย หลบสนท หลบลก ไมฝน ใชชวงเวลาการหลบนอยลง และตนขนมารางกายจตใจสดชนเบกบาน ตางจากการหลบไปดวยความออนเพลยแหงรางกายจตใจหรอนอน ๆ ไปแลวหลบนน บอยครงทจตจะตกไปสภวงค หรอเปนจตใตส านก ทน าพาไปสการฝน ซงจตไมหลบ ยงคงทองเทยวตอไปในรปแบบของจตเอง ตนขนมาจะยงมความรสกเดม ๆ คางอย เหมอนนอนไมเตมอม รางกายจตใจไมสดชน อารมณกจะเสยงาย อารมณทยงไมช าระ ตด วาง หรอสลดทงกอนนอนจะยงคงสบตอเนองเปนสนตตจนถงเวลาตนนอน ซงจะสงผลตอสขภาพจต สขภาพกาย การท างาน และการด าเนนชวต 3. การออกจากการปฏบตสมาธ เมอจะออกจากการปฏบตสมาธ ใหออกเมอรสกวาเหนอย หรอไดเวลาออกตามทก าหนดไว เวลาออกจากสมาธอยาออกเรวจนเผลอลมสต ควรออกดวยสตพจารณาเหตผลใหรอบคอบทงกจเบองตนและกจเบองปลาย คอ กจเบองตนใหระลกถงวธทเราไดเรมปฏบตสมาธ วาเบองตนท าอยางไร ไดตงสต ก าหนดจต ก าหนดลมหายใจอยางไร ไดพจารณาใชค าบรกรรมวากระไร จตของเราจงสงบเปนสมาธ กจเบองปลาย คอ เมอจตของเราสงบเปนสมาธแลว เราไดตงสตก าหนดจตอยางไร ไดพจารณารจรง เหนจรงอยางไร จตจงรวมเปนหนงอยได โดยไมถอนออกจากสมาธ พงก าหนดไว ในใจวา ถาเราออกจากการปฏบตสมาธนแลว เราจะก าหนดจตของเราไวใหดอยอยางนเสมอตลอดไป หากก าหนดไดอยางน เมอเขาสมาธคราวตอไป กจะเขาไดถกตามวธทเคยไดท ามาแลวทกประการ แลวจงออกจากการปฏบตสมาธ


99

กจหลงออกจากสมาธ คอ ตองกราบพระรตนตรย แผเมตตา หรออทศสวนบญทเกดจากการปฏบตสมาธใหผมคณ เจากรรมนายเวร และสรรพสตวเปนตน จากนนจงพกผอนตามอธยาศยหรอกระท ากจอนทพงท า การปฏบตสมาธดวยอรยาบถ 4 มนงสมาธดวยการหลบตาเปนตนน จ าเปนส าหรบ การฝกปฏบตใหม ๆ เมอปฏบตจนเปนปกตจตตามจบอารมณทนแลว พงใชชวตตามปกต โดยมจตอยกบปจจบนขณะ กบสงทท าอยเฉพาะหนา หลวงพอพธ ฐานโย ไดใหทศนะเกยวกบการพฒนาจต ในแงมมทกวางวา “ถาใครยงคดวาสมาธ ตองนงขดสมาธหลบตาภาวนา คนนนยงโงอย ถาผใดเขาใจวาสมาธท าไดตลอดเวลาทกลมหายใจ ผนนเขาใจถก สมาธ คอ การก าหนดสตรอยในชวตประจ าวน ในปจจบนตลอดเวลา ” (พระราชสงวรญาณ (หลวงพอพธ ฐานโย) 2544) ดงนน สมาธจงไมใชกรยาของกาย แตเปนกรยาของจตทมสตสมปชญญะรพรอมอยกบปจจบน การปฏบตสมาธภาวนา คอ งานดกาย ดจตของตนเอง เปนวธเตอนตน สงสอนตน ตรวจตรา ดความบกพรองของตนวาควรแกไขจดใดบาง เมอปฏบตไดในสมถกรรมฐานดแลวจงพฒนาขนสวปสสนากรรมฐาน ใหรแจงเหนจรงของโลกและชวต พรอมทงสรรพสงวา ทกสงมใชสตวบคคลตวตนเราเขา ทควรแกการเขาไปยดถอเอามาเปนเราหรอเปนของเรา เกดภาวะความเบอหนาย คลายก าหนด ปราศจาก อวชชา กเลส ตณหา และอปาทานคลายการยดตดได หมดสนปญหา มจตทเบกบาน ผองใส บรสทธ บทสรป กระบวนการพฒนาคณภาพจตตามแนววปสสนากรรมฐานนเนนไปทการฝกจตใหรเทาทนสภาวะของจต หรอฝกจตใหนงสงบอยกบอารมณอยางใดอยางหนงเพยงอยางเดยว เพอใหเกดสมาธความมนคงทางจตใจ จตมพลงความเขมแขง จตเปนประภสสรผองใส ปราศจากกเลสเครองเศราหมองแหงจต กลาวคอ ราคะ โทสะและโมหะ โดยใชกระบวนการทางกรรมฐาน 2 ประการ คอ สมถกรรมฐาน และวปสสนากรรมฐาน ซงกรรมฐานแตละประเภทจะมวธการปฏบตทแตกตางกนไปตามจรตของแตละบคคล โดยปฏบตในอรยาบถทง 4 ทมลมหายใจเปนอปกรณใหจตเกาะ เพอใหเกดผลเปนความสงบ (สมถกรรมฐาน) และใหมความรแจงเหนจรงซงโลกและชวต (วปสสนากรรมฐาน) จนกระทงจตเกดความเบอหนาย คลายก าหนด ปราศจาก อวชชา กเลส ตณหา และอปาทานคลายการยดตดได หมดสนปญหา จตใจสะอาด สวาง สงบ พบความสขนรนดร เอกสารอางอง กลยา รกหลวง และคณะ. (2551). มนษยกบการด าเนนชวต. อยธยา: เทยนวฒนาพรนตง. ขนเขา สนธเสน ขจรบตร. (2559). ความลบของลมหายใจ. [ออนไลน], เขาถงไดจาก

http://health.Kapook. com/view105238.html. (2559, 22 พฤศจกายน). พระธรรมปฎก (ป.อ.ปยตโต). (2538). พทธธรรม. (พมพครงท 6). กรงเทพฯ: มหาวทยาลยมหา

จฬา- ลงกรณราชวทยาลย. พระพรหมคณาภรณ (ป.อ.ปยตโต). (2553). พจนานกรมพทธศาสตร ฉบบประมวลธรรม

(พมพครงท 10). กรงเทพฯ: มหาวทยาลยมหาจฬาลงกรณราชวทยาลย.


100

พระราชสงวรญาณ (หลวงพอพธ ฐานโย). (2544). ฐานยปชา 2544. กรงเทพฯ: ชวนพมพ. พระธรรมวสทธมงคล (หลวงตามหาบว ญาณสมปนโน). (2559). การพฒนาจต. [ออนไลน],

เขาถงไดจาก http://www.thaniyo.com/vaccine/288-bodyandmind03. (2559, 21 พฤศจกายน).

มหาจฬาลงกรณราชวทยาลย. (2539). พระไตรปฎกภาษไทย ฉบบมหาจฬาลงกรณราชวทยาลย เฉลมพระเกยรตสมเดจพระนางเจาสรกต พระบรมราชนนาถ เลม 13, 25. กรงเทพฯ: มหาวทยาลยมหาจฬาลงกรณ ราชวทยาลย.

ราชบณฑตยสถาน. (2546). พจนานกรรมฉบบราชบณฑตยสถาน พ.ศ. ๒๕๔๒. กรงเทพฯ: ศรวฒนาอนเตอรพรนท.

สมเดจพระญาณสงวร สมเดจพระสงฆราช (เจรญ สวฑฒโน). (2534). แนวปฏบตทางจต. กรงเทพฯ: ชวนพมพ.

การพัฒนาคุณภาพจิตตามแนว...

Documents