Қазақстан Республикасы Білім және ғылым министрлігі“Сырдария” университеті

“Физика - математика” факультеті“Информатика” кафедрасы

Оќу - єдістемелік кешен

“Информатика” пәні бойынша 050112 “Химия”, 050113“Биология”, 050607 “Биология(ТП)”

“Химия және биология ” мамандықтарының студенттері үшін

С И Л Л А Б У С

Оқу түрі: күндізгіКурс: 2, 3- семестрЛекция: 52 сағ.Практикалық сабақтар: 50 сағСӨЖ: 17 сағОБСӨЖ: 16 сағБарлық сағат саны:135 сағҚорытынды бақылау: емтихан 3- семестр

Аралық бақылау саны (кредит бойынша)Кредит тік балл саны.100 (кредитке)

Жетісай – 2005 ж

Құрастырған: оқытушы Претова.С.А

ОҚУ - ӘДІСТЕМЕЛІК КЕШЕНІ

“Информатика” пәні бойынша 050112 “Химия”, 050113“Биология”, 050607 “Биология(ТП)” мамандықтарының студенттері үшін әзірленген.

Оқу - әдістемелік кешен тип тік бағдарлама негізінде құрасытырылған.Тип тік бағдарламаның індексі:

Оқу - әдістемелік кешен кафедра мәжілісінде талқыланған№ Хат тама______ “_____”2004ж.Кафедра меңгерушісі________________

Факультет әдістемелік кеңесінде мақұлданған № Хат тама______ “_____”2004ж.Әдістемелік кеңесінің төрағасы:____________

Факультет Кеңесінде мақұлданған

№ Хат тама______ “_____”2004ж.Факультет кеңесінің төрағасы_____________

050112, 050113, 050607 - мамандарын дайындайтын кафедра меңгерушісімен келісілген___________________

2

Мазмұны

1. Абстракт ................................................................2. Курстың мақсаты ..................................................3. Курстың міндеті ....................................................4. Жұмыс оқу жоспарынан көшірме ........................5. Оқу сабақтарының құрылымы туралы мәлімет.....6. Студентке арналған ережелер .................................7. Оқу сағаттарының кредитке сәйкес тақырып бойынша бөліну

кестесі .....................................................................8. Лекция сабақтарының мазмұны ........................................9. Семинар сабақтарының мазмұны ....................................10. СӨЖ – жоспары, мазмұны ...............................................11. ОБСӨЖ – сабақтарының жоспары, мазмұны ................12. Кредиттің мазмұнына сәйкес бақылау түрлері:

а) тестілік сауалнамалар б) жазбаша бақылау жұмысы в) коллоквиумг) сөзжұмбақтард) т.б

13. Студенттердің академиялық білімін рейтингтік бақылаужүйесі.....................................................................

14. Пән бойынша оқу процесінің картасы ............................

3

1. АБСТРАКТ

Оқу - әдістемелік кешені “Информатика” пәні бойынша 050112 “Химия”, 050113“Биология”, 050607 “Биология(ТП)” мамандықтарының студенттеріне осы курс бойынша оқытушының жұмыстан неғұрлым тиімді ұйымдастыруға арналған барлық қажетті оқу - әдістемелік мтериалдарды құрайды. Білім беруде кредиттік технологияны пайдаланып, барлық құжаттарды бір кешенге біріктіре отырып, пәнді меңгеру процесінде студенттің білімін, машықтануын және біліктілігін жоғары деңгейге көтеру мақсаты көзделініп отыр.

Жұмыстық бағдарламада оқу жұмысының түрлері бойынша сағаттар көрсетілген; ПС – практикалық сабақтар.

ОБСӨЖ оқытушының басшылығымен студенттің өзіндік жұмысы, СӨЖ – студенттердің өзіндік жұмысы.

Оқыту бағдарламасы (Syllabus), семестрдің басында әрбір студентке беріліп, студенттің білімін тереңдетуге, пәнге деген ықыласының артуына шығармашылық және зерттеушілік қабылеттері ашылып, одан әрі дамуына себебін тигізеді деп күтілуде.

Дәрістің қысқаша жазбасы студентке қайсы бір тақырыпты қарастыруда неге назар аудару керектігіне бағыт береді, санасына негізгі ұғымдар мен терминдерді енгізеді. Пәнді толықтай меңгеру үшін студент ұсынылған әдебиеттің барлығымен дерлік жұмыс өткізіп және өзіндік жұмысының барлық көлемін орындауы қажет. Тапсырмалар мен жағдайлардың жиынтығы студенттерге аудиториялардан тыс өзіндік жұмысты, үй тапсырмасын орындауға арналған.

Тестік тапсырмалар студентке кредиттерді тапсыруда пән бойынша өз білімдерін тексеруге және рейтингтік бақылауды тапсыруға, сынақ/емтиханды алуға арналған.

1.1Жалпы мәліметтер1. Лектор: Претова С.А.“Информатика” кафедрасы, № корпус, 27 кабинетТелефон: 220Кафедрада болу уақыты: 830-1800 дейін

1.2Курсты өткізу уақыты және орны

№ Аты-жөніКурсты өткізу уақыты, орны Байланыстырушы

мәліметАудиториялық сабақтар

ОБСӨЖ Телефон

1 Претова С.А Лекция Уақыты_______Ауд. №201

Уақыты_______Ауд. №201

Тел:__________Каб:__________Корпус:_______

2 Претова С.А Практика Уақыты_______Ауд. №24,25

Уақыты_______Ауд. №24,251

Тел:__________Каб:__________Корпус:_______

1.3 Курстың пререквизиттер: 1. Мектеп информатикасы.

4

1.4 Постреквизиттер:2. Биометрия

2.Пәннің міндеті:Ақпараттардың құрылымымен қасиеттерін білу, оны іздеп табу, ақпаратты алу, жинақтау, сақтау, өңдеу, тарату және күнделікті тіршілікте керегінше пайдалана білу өркениет өріне бет бұрудың негізі.

3.Пәннің мақсаты:Пайдаланушыларға жаңа ақпараттық технологияларды игеруді және нақтылы пайдалана білуді үйрену. Сонымен қатар:

1. ДК құрылымымен жоғары деңгейде үйрену;2. Компьютермен танысу, информация және информациялық

технологиялар ұғымдары, MS DOS операциялық жүйелерін, Windows қамтамассыздандыру программаларын игеру;

3. Windows жүйесінде және оның қосымша программаларында: Paint, Microsoft Word, Exsel –де жұмыс істеу .

4. ЖҰМЫС ОҚУ ЖОСПАРЫНАН КӨШІРМЕ

Силлабус

саны

Жалпы

сағат саны

Оның ішінде семестр

қорытынды

Лекция

практика

СӨЖ

ОБСӨЖ

1 135 52 50 17 163-сем ЕмтиханСиллаб

ус135 52 50 17 16

5. ОҚУ САБАҚТАРЫНЫҢ ҚҰРЫЛЫМЫ:Лекция студентке тақырапты игеруде неге назар аударуына бағыт береді

Пәнді толық меңгеру үшін студент ұсынылған әдебиеттердің барлығымен жұмыс істеуі қажет.

Семинар сабақтарында – студент талдау, салыстыру, тұжырымдау, проблемаларды анықтай білу және шешу жолдарын белсенді ой әрекет талап әдіс – тәсілдерді меңгеруі керекСӨЖ студенттің өзіндік жұмысы. Студент үйге берілген тапсырмаларды орындайды, өз бетімен меңгереді

ОБСӨЖ оқытушының бақылауындағы студенттің өзіндік жұмысы. Материалды сабақ үстінде оқытушының көмегімен оқып меңгеру. Оқытушы

тақырыпқа сәйкес студенттің білім деңгейін тексереді, бақылайды.

6. СТУДЕНТКЕ АРНАЛҒАН ЕРЕЖЕЛЕР (Rules);

5

1. Сабаққа кешікпеу керек.2. Сабақ кезінде әңгімелеспеу, газет оқымау, сағыз шайнамау, ұялы

телефонды өшіріп қою керек.3. Сабаққа іскер киіммен келу керек.4. Сабақтан қалмау, науқастыққа байланысты сабақтан қалған

жағдайда деканатқа анықтама әкелу керек.5. Жіберілген сабақтар күнделікті оқытушының кестесіне сәйкес

өтелінеді.6. Тапсырмаларды орындамаған жағдайда қорытынды баға

төмендетіледі.

7.Оқу сағаттарының кредитке сәйкес тақырып бойынша бөліну кестесі.

№ Лекцияның тақырыбы Практикалық сабақ

СӨЖ ОБСӨЖ

1 Информация. Информатика. 1 1 12 Дербес компьютерлер.

Олардың құрылғылары.2 2 2

3 Дербес компьютерді іске қосу және өшіру. Дербес компьютердің перне тақтасы .

3 3 3

4 MS DOS операциялық жүйе. Операциялық жүйелер және олардың атқаратын қызметі

4 4 4

5 Компьютерлік вирустар. 5 5 56 Архивтеу программалары. 67 Windows –ті іске қосу. 7 7 78 Windows операциялық

жүйесінде жұмыс істеу негіздері.

8

9 Windows жүйесіндегі терезелерді пайдалану.

9 9 9

10 PAINT графикалық редакторы. 10 10 1011 Microsoft Word редокторы

туралы негізгі мағлұматтар11 11 11

12 Формулалар редакторы. 12 12 1213 Кестелерді даярлау және

түзету13 13 13

14 Кестелерде ұяшықтарды, жолдарда және бағаналарды кірістіру және жою

14

15 WORD редакторында графикпен жұмыс істеу.

15

16 WORD редокторында құжатты басып шығару.

16

17 Windows жүйесіндегі Excel програмасы.

17 17 17

18 Excel-дің графикалық 18 18 18

6

мүмкіндіктері.Диаграммаларды даярлау

19 Excel электрондық кестесін сандық модельдеуге пайдалану.

19

20 EXCEL жұмыс кітабы.Жұмыс парақтарындақателіктерді іздеу.

20 20

21 Есеп беру кестелерін жасау 2122 Презентация даярлау құралы

Microsoft Power Point 22 22 22

23 Microsoft PowerPoint програмасында слайдтарды безендіру және диаграмма құру.

23 23 23

24 Компьютерлік желілер 2425 Интернет желісі.Интернеттің

негізгі түсініктері.25

26 Электрондық почта. 26 26 26

Қазақстан Республикасы Білім және Ғылым Министрлігі

“Сырдария” университеті

“Физика - математика” факультеті

“Информатика” кафедрасы

“Информатика” пәні бойынша 050112 “Химия”, 050113“Биология”, 050607 “Биология(ТП)”

“Химия және биология ” мамандықтарының студенттері үшін

ЛЕКЦИЯНЫҢ ҚЫСҚАША КУРСЫ

7

Жетісай-2005 ж

8.ЛЕКЦИЯ САБАҚТАРЫНҢ ЖОСПАРЫ.

Лекция-11.Тақырып: Информация. Информатика.

Жоспар.1.“Информация” деген сөз адам үшін нені білдіреді.2.Адам информациялармен не атқарады және информацияны қалай

қабылдайды.3.Информатика.4.Жаңа информациялық технологиялар.

Әдебиеттер1. Жаңа ақпараттық технологиялар. Б.Бөрібаев, Е. Балапанов, Г.

Мадьярова Р. Дузбаева. Алматы 2001 ж “ Ғылым” ғылыми баспа орталығы.

2. Информатика М.Қ. Байжұманов Л.Қ. Жапсарбаева Алматы 2004 ж.3. Қазақ тілі терминдерінің салалық ғылыми түсіндірме сөздігі.

Информатика және компьютерлік техника. Алматы,” Мектеп”, 2002, 453 б.

І. “Информация” сөзі латынның түсіндіру, баяндау, түсінік деген ұғымдарды беретін informatio сөзінен шыққан.

Қазіргі кезде информация адам өміріне, ғылымның әр түрлі салаларына кеңінен енеді.

Әсіресе информация философия, экономика, физика, математика, информатика және т.б. ғылыми салаларында кеңінен қолданылуда. Бірақ информация ұғымы әр ғылым саласында әр түрлі мағынада қолданылып жүр. Информация ұғымын біз қалай түсінетінімізді ойлап көрейікші.

8

Күнделікті сіздің оқыған газетіңіз, радиодан естіген хабарыңыз, теледидардан алған мәліметтеріңіз, естіген жаңалықтарыңыз. Жалпы көпшілікке арналған информация құралдары болып табылады.

Сондықтан да информация ұғымынан бір мәнді анықтама беруге болмайды.

Бірақ күнделікті өмірден алынатынына және пайдалатындығына сүйене отырып, мынандай жуық анықтама беруге болады.

Информация алу дегеніміз – бізді қоршаған дүниенің құбылыстары мен объектілерінің қасиеттері, құрылымы немесе олардың бір – біріне қатысуы жөнінде нақты мәліметтер мен деректер алу.

Информация – белгілі бір нәрсе (адам, жануар, зат, құбылыс, және т.б.) туралы таңбалар мен сигналдар түрінде берілетін мәліметтер тобы.

Информация материя және энергиялармен қатар бізді қоршаған ортаның фундаментальды негізі болып табылады.ІІ. Адам информациялармен не атқарады Біріншіден, адам информацияларды сақтай алады. Біз кітап, газет, журналдар оқығанда, өзіміздің мимызға информация жинаймыз. Сіз радиодан бұрын естіген деректерді, бірнеше күн өткеннен кейін біреуге айтуыңыз мүмкін. Демек, адам миы информацияларды тек қабылдап қана қоймай, оны сақтай да алады.

Екіншіден, адам информацияларды шығарыпбере алады. Адам өз миында сақталған информацияларды біреуге айтып бере алады. Әңгіме кезінде бір адам айтушы (информация жолдаушы), ал екінші адам тыңдаушы (информиация қабылдаушы) болады.

Информация алмасу үшін жолдаушы және қабылдаушы болуы керек. Хабар беруге пайданылатын құралды информация беру арнасы деп атайды. Оған теледидар, радио, компьютерлік желі, басылған құжаттар және т.б. жатады.Үшіншіден адам информацияларды өңдей алады.Информацияларды өңдеуден бір информация негізінде жаңа информация алуды айтады.Информациялар өңделген, оның берілу түрі, алу жолдары өзгереді, бірақ оның мағынасы өзгермейді.Мысалы: Есепті шешу үшін сіз мыналарды орындайсыз.

1. Есептің берілуін оқулықтан оқисыз информация аласыз.2. Есепті шешесіз яғни информацияларды өңдейсіз.3. Нәтижені оқытушыға көрсетіп, оған информация бересіз.

Информацияларды өңдеу үздіксіз процесс тіпті сіз ұиықтап жатқанда да информацияларды өңдеу процессі жалғаса береді. Сонымен, адам информацияларды сақтай алады, өңдейді және шығарып бере алады. Бұл жағдайда адам қалайда бір амалдар орындайды, оны информациялық процесс дейді.Информатциялық процессті, әр түрлі құрылғыларды пайдалана отырып , өзі ұиымдастыра алады. Ол құрылғылар қатарына: қағаз , магниттік таспа, дискі, калькулятор, компьютер және тағы басқалар жатады.Информациялар жинақталады, беріледі, сақталады және өңдейді.Информациялар арқылы орындалатын әрекеттер информациялық процесстер деп аталады.

Информатика.

9

Информатика – ЭЕМ арқылы информацияны жинау, сақтау, түрлендіру, жеткізу және оны пайдалану заңдылықтары мен тәсілдерін зерттейтін жаңа ғылыми пән.

Информатиканың оқытудың маңыздылығы бұл ғылымның тек ЭЕМ – дерді пайдалану мүмкіндіктерімен олардың жұмыс істеу принциптерін түсіндіріп қана қоғамдық өмірде және адамдар арасында информатиканы кеңінен тарату заңдары мен тәсілдері туралы түсініктер береді. Информатиканың негізгі объектісі, яғни оның шикізаты мен бертін өнімі информация болып саналады.

Сондықтан “информация” ұғымы информатика мен ЭЕМ – де жұмыс істеудің ең түбегейлі атауларының бірі болып есептеледі.Информатика – информацияны алудың, сақтаудың, жаңартудың, тарату мен пайдаланудың барлық аспектілерін зерттейтін ғылым.

Информатика информацияны сақтау мен өзгертуге бағдарланған арнайы компьютерлер шыққанда, яғни біздің ғасырымыздың ортасында пайда болды, бұл құбылыспен бірге компьютерлік революция басталды.

Информатика әрекеттің сегіз негізгі бағыттарын қамтитын ғылыми техникалық пәндердің комплексінен тұрады. Жаңа информациялық технологиялар. Кәдімгі информациялық технологгиялар деп көбінесе қағаз жүзінде әр түрлі информацияларды дайындау, жинау, өңдеу және жеткізу процестерін айтады. Жаңа информациялық технологиялар деп ЭЕМ –дер мен олардың желілері арқылы - әсіресе дербес компьютерлер көмегі арқылы – информацияны дайындау , жинау, жеткізу және өңдеу технологияларын айтады.Информациялық процестер – адамдар арасында , тірі организмдерде техникалық құрылғыларда және қоғамдық өмірде информацияны жеткізу және түрлендіру процестері.Дербес ЭЕМ –дер жұмыста және үйде адамның пайдалануына арналған шағын компьютерлер.

Лекция 22.Тақырыбы: Дербес компьютерлер. Олардың құрылғылары.

Жоспар

1. Компьютерлерді жүйелеу.2.Есептеу жүйесінің құрамы.3.Дербес компьютердің ішкі құрылғылары.4.Монитор.Принтер

Әдебиеттер1.Жаңа ақпараттық технологиялар. Б.Бөрібаев, Е. Балапанов, Г. Мадьярова Р. Дузбаева. Алматы 2001 ж “ Ғылым” ғылыми баспа орталығы.2.Информатика М.Қ. Байжұманов Л.Қ. Жапсарбаева Алматы 2004 ж.

10

3.Қазақ тілі терминдерінің салалық ғылыми түсіндірме сөздігі. Информатика және компьютерлік техника. Алматы,” Мектеп”, 2002, 453 б.

Дербес компьютер – бұл жалғыз электронды аппарат емес, өзара байланысқан құрылғылардың кішігірім комплексі , олардың әрқайсысына белгілі бір функция жүктелген. Дербес компьютер көптеген сыртқы құрылғылармен принтермен,модеммен,сканермен,кескін салушылармен және т.б жұмыс істей алуы мүмкін.Ал төмендегі негізгі үш құрылғының біреуінсіз компьютердің жұмыс істеуін көз алдымызға елестету қиын .Олар :1.Жүйелік блок 2.Монитор 3.Клавиатура Жүйелік блок компьютердің жүрегі және миы,оған кабельдер арқылы клавиатура және монитор,сондай ақ сыртқы құрылғылар жалғанады.Жүелік блок және монитор біріне –бірі тәуелсіз ток көзіне қосылады. Мониторды ток көзіне жүйелік блок арқылы да қосуға болады. Қазіргі компьютерлерде уақыт счетчигі деген ғажайып құрылғы бар .Ол компьютер қосылған қосылмағанына қарамастан жұмыс істеп,сізге уақытты ,датаны көрсетіп тұрады.

Жүйелік блок Жүйелік блокта компьютердің мынадай негізгі компаненттері орналасады: –– Микропроцессор – компьютердің миы.Ол есептеу жұмыстарын жүргізіп,компьютердің басқа элементтерінің жұмысын реттеп отырады.

–– Оперативті жад – программалармен берілгендерді уақытша сақтайды,операциялық жүенің алдын ала енгізілген блоктарын тұрақты сақтайды.Электронды схемалар, ол компьютердің элементтерін басқарады,жад басқа еске сақтау құрылғылары арасындағы берілгендер алмасуда және информациялардың мониторда,принтерде бейнеленүін басқарады .–– Иілгіш және қатты магниттік дискілерде жинақтауыш Ендіру / шығару құрылғыларымен процессор арасында алмастырылатынинформация алмасу алдында адаптер деп аталатын осы құрылғылардың жұмысын үлестіруші интегралдық схемаға келіп түседі. (лат.adaptere—лайықтаушы,үйлестіруші ).Адаптердің жұмысына :екілік кодтарды жадтан мониторға жіберу кезінде бейне адаптер алдымен оларды түрлі символдарға аударатын сигналдарға айналдырады.Кез-келген клавишті басып қоя берген кезде клавиатура сайкес екілік сегіз разрядты кодтық символдарын процессорға бірінен соң бірін ретімен жібере бастайды .Бұл кодты алдымен клавиатура адаптері қабылдайдыда ,оны процессор жұмыс істей алатын паралель кодқа айналдырады.Адаптердің өздері қабылдаған ағымдық команданы не берілгендерді жазып қоятын ұяшықтары бар .Оларды порт регистірі деп атайды. Адаптерлер процессор және жадпенен жүелік шина не магистраль деп аталатын көп қабатты платаның ток өткізгіш желісі арқылы байланыстырылған .Байланыстыру шинаға дәнекерленіп қосылған порттар деп аталатын ажыратып қосқыштар арқылы орындалады. Шина үш бөлінеді Адрестік шина ,берілгендер шинасы және басқару

11

шинасы.Адрестік шина арқылы информация жазылатын ұяшықтың адресі жіберіледі. Берілгендер шинасы арқылы информация,ал басқару шинасы арқылы “информацияны жазу” “информацияны оқу” сияқты командалар жіберіледі.Информатика да құрылғыларда бір бірімен байланыстыратын үйлестіруші жүелермен сигналдарды интерфейстер деп атайды. Мысалы,адаптерлер,жүелік шина және құрылғылардың әрекеттері интерфейстер. Таймер кәдімгі сағат ролін атқаратын интегралдық схема.Компьютердің ішкі сыртқы құрылғыларының арасында берілгендерді алмастыру драйверлер деп аталатын арнайы программалар арқылы орындалады.(driver жүргізуші,басқарушы ).Әр сыртқы құрылғының өз жұмысын басқаратын арнайы программасы (драйвері)бар Магниттік дискілер.Магниттік дискілер информацияны тұрақты сақтау үшін қолданылады.Магниттік дискілердің екі түрі бар : Алынбайтын қатты диск (винчестер) Алынбалы иілгіш диск (дискеталар )Қатты диск – көп немесе жиі қолданылатын программаларды операциялық жүйенің программаларын программалау тілдерін және компиляторды,пайдаланушының қолданбалы прогаммаларын текстік документтерді т .б тұрақты сақтау үшін қолданылады. Винчестер жылдамдығы, сыйымдылығы, сенімділігі жағынан иілгіш дискілерден әлде қайда алда. Қатты дискілердің сыйымдылығы әр түрлі. Қазіргі шығып жатқан Винчестрлердің ең төмен сыйымдылығы 41байт көлемінде. Компьютерде бір винчестер бар. Бір компьютерге екі –үш винчестер қоюғада болады.Дискета––беттері магниттелген қабаттармен қапталған, алюминиден жасалған пластинкалар. Олар төртбұрышты пластикалық пакет не қатты пластикалық корпус ішіне орналасқан .Дискета – компьютерлер арасында программалар мен берілгендер алмасуда қамтамасыз ету үшін жұмыста қолданылмайтын архивтелген файлдарды программар мен берілгендердің көшірмесін сақтау үшін қолданылады. Кешеге дейін диаметрі 5.25 диюм сыйымдылығы 1.2 мбайт болатындискеталар жиі қолданылып келді. Қазіргі кезде жарамды,диаметрі 3.5 дюм,сыйымдылығы 1.44 мбайт болатын дискеталар қолданылып жүр. Сондай-ақ компанент дискілер, сыйымдылғы100МБ баратын Zip дискеталарда қолданылып жатыр .Кейбір компьютерлерде 5.25 дюм дискетаға арналған екі дискавод, кейбір компьютерлерде 5.25 және 3.5 дюмдік дискетаға арналған,кейбіреулерінде екеуі де 3.5 дюмдік дискетаға арналған дисководтар болады.Компакт дискілер үшін СD-ROM, zip дискеталар үшін zip драйвер құрылғыларын қоюға,алуға болады. 5.25 дюм =13.3см 3.5дюм =8.9см5.25 дюмдік дискіде сақтаулы информацияны кездейсоқ өшіруден сақтау үшін оның жазудан қорғау кетігін қағазбен желімдеп жауып қойса болғаны.3.5 дюмдік дискіде ол үшін арналған ауыстырып қосқыш кнопка бар.Дискіні бірінші рет пайдалану алдында арнайы команда бойынша оны информацияны енгізуге мүмкіндік туғызатын етіп дайындап (форматтап)алу керек.

12

МониторМонитор (дисплей) текстік және графикалық информацияны экранға шығаруға арналған. Монитор түрлі түсті және монохромды (қара-ақ ) болып бөлінеді.Монитор текстік және графикалық режимді қарстыратын видеоадаптер деген арнайы құрылғының басқаруымен жұмыс істейді.Текстік режимде экран 80 символ не 250 символ сиятын 25жолға бөлінеді.Бұл жолдардағы орынға кодтар таблицасындағы кезкелген символдарды енгізуге болады.Графикалық режимде бейне не сурет телевизордағы сияқты белгілі бір түске боялған нүктелердің бірігуі арқылы құрылды. Қазіргі уақытта EGA видеоадаптері бар түрлі түсті монитор кең тараған (Enhanced Graphic Adapter –– жақсартылған графикалық адаптер) Текстік режимде бұл мониторлардың экранында 16 түстің бірі фонға, жолға енгізілген символға сәйкес болады.Графикалық режимде бейненің жақсы шығуы видеоадаптердің мүмкіндігіне және қабілетіне байланысты.Бұл дегеніміз горизонталь және вертикаль бойынша шығарылатын нүктелер саны.Адаптердің мүмкіндігі немесе қабілеттілігі оның жұмыс істеу режиміне байланысты. Бейненің экрандағы ең кіші элементі (нүкте) пиксель деп аталады. Текстік режимде программалық – аппараттық құрылғылармен әр символ үшін пиксельдерден матрица құрылады,бұл матрица символ бейнесінде экранға жазылады. Суреттің, кескіннің экранға жақсы бейнеленуі манитордың физикалық берілгендеріне видеоадаптердің мүмкіндігіне байланысты. текстік режимде компьютер мониторларының бір – бірінен айырмасы сәл ғана, графикалық режимде видеоадаптердің мүмкіндігіне байланысты кескінніңде сапасы артады.

ПринтерПринтер информацияны қағазға басып шығару үшін қолданылады.Принтерлерді қолдану облысы өте кең.Принтерлердің мына үш түрі өте көп қолданылады.1.Матрицалық 2.Струйный – төкпелі не бүріккіш 3. Лазерлік Матрицалық принтерлер қалған екеуіне қараған да арзан.Сондықтан олар текстік документтерді пайдалануда кең қолданылады.Матрицалық принтердің жұмыс принцепі мынадай:Принтердің әріптерді басатын бастиегінде вертикаль қатарға орналасқан инелер бар.Бас тиек басылатын жолдың бойымен жүріп отырады.Ал инелер керек сәтінде қағазға лента арқылы ұрады.Бұл қағазға символдармен кескіннің пайда болуын қамтамасыз етеді.Жоғарғы сапалы баспаны және түрлі - түсті кескіндерді басып шығаруды қамтамасыз ету үшін струйный принтерлер қолданылады.Струйный принтерлер өте муқият күтуді талап етеді.Струйный принтер матрицалық принтерге қарағанда жылдам шығарады.Матрицалық принтер 1 парақты мысалы 3- минутта басып шығарса,струйныйлар 1 минутта 3 парақ басып шығаруы мүмкін.Струйный принтерде кескіндер қағазға бастиек арқылы шашылатын арнайы сияның микротамшылары арқылы қалыптасады. Лазерлік принтерлер өте жақсы сапалы ақ-қара түсті баспаны,ал түрлі түсті лазерлік принтерлер түрлі- түсті баспаны қамтамасыз етеді.Лазерлік

13

принтерлерде ксерография приціпі қолданылады.Бұл принтерлер жоғарыдағы екеуіне қарағанда қымбат.

ТышқанҚазіргі көптеген прогаммалармен жұмыс істеу үшін тышқан немесе оны ауыстыра алатын құрылғылар қолданылады.Бұл құрылғыларды көрсеткіш (указатель ) құрылғылар деп аталады.Тышқан алақанға сиятын,екі не үш кнопкасы бар кішкене қорапша.Жүелік блокқа жалғанатын проводымен бірге ол шынында тышқанға ұқсайды.Тышқанды стол бетімен қозғалтқанда компьютер экрандағы тышқанның стрелкасыда қозғалады.Керекті командаға стрелканы әкеліп кнопканың біреуін бассақ,командамыз орындалады. Әдетте тышқанның сол жағындағы кнопка қолданылады.

Санау жүйесіСан түсінігі- математикадағы сияқты информатикада да басты негіз.

Бірақ егер математикада сандарды өңдеу әдістеріне көп көңіл бөлетін болса, онда информатика үшін сандарды ұсыну әдістерін айналып өтуге болмайды, өйткені тек солар ғана жадтың қажетті қорын, жылдамдықты және есептеуде жіберетін қатені анықтайды.

Сандарды аталу және жазылу әдісін санау жүйесі деп. атайды.Санау жүйесі екі топқа бөлінеді: позициялық және позициялық емес.Позициялық емес санау жүйесінде әрбір цифрдың мәні оның алатын орнына байланысты емес. Мұндай санау жүйесінің мысалы ретінде римдік жүйені алуға болады. Осы жүйеде жазылған XXX санында Х цифры кез-келген позицияда 10-ды білдіреді.Позициялық емес санау жүйесінде арифметикалық әрекеттерді орындау біраз қиын болғандықтан, бүкіл дүние жүзі біртіндеп позициялық сану жүйесіне ауысты.Позициялық санау жүйесінде цифрдың мәні оның орнына (позициясына) байланысты болды. Позициялық санау жүйесінің негіді деп. қолданылатын цифрлар санын айтады.Санның цифрына бөлінетін позицияны разряд деп. атайды.Екілік жүйеде кез-келген сан екі 0 және 1 цифрларының көмегімен жазылады және екілік сан деп. таталады.Екілік санның әрбір разрядын (Цифрын) бит деп. атайды.Есептеуіш техникасында информацияның өлшем бірлігі үшін бит және байт алынған. Байт – 8 – биттен тұратын тізбек. Практикада байттан алкен килобайт (Кбайт), мегабайт (Мбайт), гигабайт (Гбайт) өлшемдері де пайдаланады:

1 байт = 8 бит1 Кбайт = 1024 байт1Мбайт = 1024 Кбайт1 Гбайт = 1024 Мбайт7

Дербес компьютерлердің сыртқы құрылғылары

Компьютерлердің сыртқы құрылғылары оның жүйелік блогына қосылып, көмекші қызмет атқарады. Сыртқы құрылғыларды келесідей төрт топқа бөлуге болады;

мәліметтерді енгізу құрылғылары; мәліметтерді баспаға шығару құрылғылары; мәліметтерді сақтау құрылғылары;

14

мәліметтермен алмасу құрылғылары.Енгізу құрылғылары

Мәліметтерді енгізудің ең негізгі құрылғысы пернетақта болып табылады. Одан басқа да енгізу құрылғыларына тышқан, джойстик, трекбол және т.б. жатады. Джойстик – компьютерлік ойындарда қолданылатын қолмен басқарылатын құрылғы. Трекболдың тышқаннан айырмашылығы оның қорапқа орнатылған кішкене шары алақанмен қозғалысқа келтіріледі және ол жазық бетті қажет етпейді, сондықтан ол ықшам компьютерлерде қолданылады.

Графиктік мәліметтерді енгізуге арналған құрылғылар Графиктік мәліметтерді енгізу үшін сканерлер, графиктік планшеттер (дигитайзерлер) және цифрлы фотокамералар қолданылады. Сканерлердің көмегімен символдардан тұратын мәліметтерді де енгізуге болады. Бұл жағдайда берілген материал графиктік түрде енгізіледі, сонан соң арнаулы программалық құралдардың көмегімен өңделеді. Сканерлер парақ бетіндегі мәліметтерді оқып, оны компьютерге енгізеді.

Мәліметтерді баспаға шығару құрылғылары Мәліметтерді баспаға шықару үшін мониторға қосымша притер деп аталатын баспаға шығару құралы қолданылады. Принтердің көмегімен экрандағы құжаттың көшірмесін қағазға басып шығара аламыз. Принтерді жұмыс істеу принциптеріне қарай матрицалық, лазерлік, сия бүркіш және термографиктік деп бөлінеді.

Мәліметтерді сақтау құрылғылары. Магниттік дискілер мен лазерлік дискілерге қосымша мәліметтерді сақтаудың сыртқы құрылғыларына стримерлер, Zip – тастауыштар және HiFd – тасуыштары жатады. Стримерлер- мәліметтерді магниттік таспада сақтауға арналған құрылғылар. Стримерлерге арналған магиттік таспалардың (картридж) көлемі жүздеген мегабайтқа жетеді. Zip – тастауыштарды мәліметтерді сақтаудың сыртқы құрылғыларын жасауға негізделген Iomage компаниясы шығарады. Бұл құрылғы өлшемдерді стандарттық иілгіш дискіден сәл ғана үлкен және сыйымдылығы 100-ден 250 Мбайт болатын дискілермен жұмыс жасайды. Zip – тастауыштардың негізгі кемшілігі олардың 3,5 дюмдік иілгіш дискілермен үйлесімсіздіктірінде. Sony компаниясы жасап шығарған HiFd құрылғысы кәдімгі стандарттық иілгіш дискілермен үйлесімді болып келеді. Олар сыйымдылығы 200 Мбайт болатын арнайы тасуыштармен де, кәдімгі иілгіш дискілермен де жұмыс істеуге бейімделген.

Мәліметтермен алмасу құылғысы Модемдер (модулятор +ДЕМмодулятор ) алыс қашықтықтағы компьютерлер арасынтда байланыс арналары бойынша мәліметтер алмасу үшін қолданылатын құрылғы. Мұндағы байлагныс арналары деп кабельдік, радиожиіліктік және сымдық байланыстарды түсінеміз . байланыс арналарының типіне қарай қабылдау – жіберу құрылғыларын радиомодемдер кабельдік модемдер және т.бДеп бөлінеді.Компьютерден модемдерге түскен сандық мәліметтер модульяциялық жолмен түрленіп (фазасы, амплитудасы жиілігі бойанша ) , телефон желісіне бағыталады.

15

Лекция 3Тақырып: Дербес компьютерді іске қосу және өшіру. Дербес компьютердің перне тақтасы.

Жоспар1. Компьютерді іске қосу2. ДЭЕМ пернелік тақтасы.3. Камандалық меню.4. Клавиштердің қызметі.

Әдебиеттер1.Жаңа ақпараттық технологиялар. Б.Бөрібаев, Е. Балапанов, Г. Мадьярова Р. Дузбаева. Алматы 2001 ж “ Ғылым” ғылыми баспа орталығы.2.Информатика М.Қ. Байжұманов Л.Қ. Жапсарбаева Алматы 2004 ж.3.Қазақ тілі терминдерінің салалық ғылыми түсіндірме сөздігі. Информатика және компьютерлік техника. Алматы,” Мектеп”, 2002, 453 б.

Компьютерлерді іске қосу үшін мынандай әрекеттерді орындау қажет.1)ДЭЕМ –ге жалғанып тұрған шеттік құрылғыларды тоққа қосу

керек. ( принтер, сканер және т.б.);2)Жүйе блогын іске қосу керек;

16

3)Мониторды іске қосу керек.Бұл іс әрекеттерден кейін экранға компьютерді алғашқы жүктеу

және құрылғыларды тексеру жүріп жатқаны жайлы мәліметтер шығады .Операциялық жүйе (алғашқы орындалатын программа) жүктелген соң, компьютер жұмыс істеуге дайын күйге енеді.

Жұмыс істеп болған соң компьютерді өшіру үшін:1) істеп тұрған программалар жұмысын доғару керек;2) ДЭЕМ –ге жалғанып тұрған шеттік құрылғыларды токтан

ағыту керек (принтер,сканер және т.б.)3) Мониторды өшіру керек4) Жүйелік блокты өшіру керек

Дербес компьютердің перне тақтасы. ДЭЕМ компьютердің перне тақтасы немесе пернелігі, кез келген ЭЕМ пернелігі тәрізді бір тақтада орналасқан пернелер жиындығынан тұрады. Әрбір адам пернелік арқылы компьютерге симболдық информация енгізіп, солардан оны басқару командаларын да құрастыра алады. Бұл күнде IBM компьютерлері пернелігінің екі түрлі стандарты бар: 84 және 101 пернелік. Бірақ екі стандарттың да пернелерінің қызметі бірдей , тек олардың орналасуында екі-екіден болуында ғана аздап айырма бар.

IBM ДК мен үйлесімді ДЭЕМ пернелігі стандартты пернелер жиындығынан тұрады, олар белгілі бір тәртіппен орналасып, мынандай топтарға жіктеледі.

-альфавиттік цифрлық және таңбалық пернелер: латын әріптері және олармен бірге орналасқан орыс , қазақ әріптері, цифрлар,тыныс белгілері, арифиметикалық, логикалық және де басқа символдар,” бос орын”белгісі ;

-функционалдық пернелер: F1-F12;-әртүрлі қызмет атқаратын пернелер : Enter,Tab,Ctrl,Alt,Esc,Shift,

Num Lock, Caps Lock, Scroll Lock, Pause (Break), PrtSc және “*”,”+”,”-”,тәрізді пернелер;

-түзету үшін қолданылатын басқару пернелері: Insert, Delete, Home, End, PgUp, PgDn, BackSpace және бағыттауыш тілсызық пернелер Терілген символдар экранның “ұ” таңбасы, яғни курсор тұрған екпінді нүктесіне енгізіледі. Курсор (Сілтеме белгі ) – жыпылықтап тұратын тік сызықша тәрізді бір символдың орнын көрсетіп тұратын таңба.

Алфавиттік әрбір перне латынның не қазақтың (орыстың) бір әрпін енгізе алады. Латын әріптері QWERTY стандарты (екінші жолдың сол жақ шетінде орналасқан пернелер тізбегі ) бойынша, ал қазақ орыс әріптері баспа машинкасындағыдай болып орналасқан.

Цифорлық пернелер қазақ әріптерімен бірге жоғарғы жолда тұр, сандар енгізуді оңайлату мақсатында олар оң жақ шетте тағы қайталанған.

Функционалдық пернелер басқару командалары ретінде белгілі бір операцияны орындай алады. Мысалы: тек бір функционалдық пернені басқару арқылы файлды (мәліметті) дискіге жазуға не оқуға, программа мәтінін экранда көруге , каталог ашуға т.б. амалдар орындауға болады.Олардың атқаратын қызметі жұмыс істеп тұрған программаға байланысты болады. F1 пернесі көбінесе ЭЕМ нің өзінен жылдам көмек алуды сұрау үшін қолданылады.

17

Компьютер іске қосылған соң, оң жақта оналасқан Num Lock пернесін басу керек, содан қосымша цифорлық пернелік басқару пернелерінің ролін атқарады.( немесе цифорлар теру режиміне көшеді).

Командалық меню – жұмыс кезінде экранға шақырылатын, одан кейін орындалатын қолданбалы программа командалрының немесе жолдың іс-әрекеттерінің және ішкі жүйелерінің тізімі. Тізімнің әрбір пазициясын шақырып орындау кестелік курсорды соның атына қойып, Enter пернесін басу арқылы жүзеге асырылады. Нгер бір команданы орындағыңыз келмесе, Esc пернесін басу қажет. Командалық меньюдің кейбір позициясын шақыру кезінде экранға басқа меню шығуы мүмкін . Мұндай сатылы командалар иерархиялық (көп сатылы) деп аталады.

Num Lock, Caps Lock, Scroll Lock белгілі бір тәртіп (режим) орната алатын пернелер тобын құрайды. Бұлардың бірін басқанда, мүмкін болатын екі тәртіптің бірі орнайда: негізгі тәртіп компьютер іске қосылғанда бірден орнатылады. Сол пернені айта бассақ, қосалқы режим іске қосылады. Қосалқы режимге көшкенде, пернеліктегі кішкене шам жанып белгі береді.

Пернелікте латын әріптері американдық машиналардағы секілді , ал қазақ, орыс әріптері біздегі машиналар таңбаларына сәйкес орналастырылған.Бір алфовиттен екіншіге ауысу перне драйверінің арнаулы программасын орындау арқыл жүргізіледі. Ол компьютер ток көзіне жалғанғанда іске қосылып, тұрақты күйде жұмыс жасап отырады. Кейбір драйверлер алфавитті ауыстыру үшін екі Shift пернелерін қатар басуды талап етсе, кейбір Shift+ Ctrl пернелерін немесе оданда басқа комбинациларды пайдалануды қажет етеді

Лекция 4Тақырыбы: Дербес компьютерлерге арналѓан MS DOS операциалыќ ж‰иесі.

Жоспар1.Операцяалыќ ж‰йелер жєне олардыњ атќаратын ќызметі.

18

2. Негізгі ±ѓымдар мен белгілеулер.3. MS DOS оператциялыќ ж‰йесініњ ќ±рылымы4. Операциялыќ ж‰йеніњ негізгі командалары

Әдебиеттер1.Жаңа ақпараттық технологиялар. Б.Бөрібаев, Е. Балапанов, Г. Мадьярова Р. Дузбаева. Алматы 2001 ж “ Ғылым” ғылыми баспа орталығы.2.Информатика М.Қ. Байжұманов Л.Қ. Жапсарбаева Алматы 2004 ж.3.Қазақ тілі терминдерінің салалық ғылыми түсіндірме сөздігі. Информатика және компьютерлік техника. Алматы,” Мектеп”, 2002, 453 б.

Оперциялыќ ж‰йе ДЭЕМ – ныњ программалыќ ќ±ралдарыныњ ажырамас бµлігі болып саналады. Єрбір адамѓа ЭЕМ – ныњ барлыќ ќ±рылѓылары басќару м‰мкіншілігін беретін, сол себепті басќа программаларды апаратурамен байланыс жас аудан босататын, компюьтерде ж±мыс істегісі келетін єрбір адамѓа µте ќажет операциялыќ ж‰йеніњ, яѓни системаны (OC) алатын орын ерекше болып есептеледі. ОС екі негізгі ќызмет орындайды: 1. барлыќ ќолданбалы жєне ж‰йелік программалардыњ ж±мыстарын ќолдап, олардыњ бір – бір імен жєне аппаратыќ жабдыќтармен байланыстыратын ќамтамасыз ету: ЭЕМ – ныњ жадын бµлу, ж±мыс кезінде туныдайтын єр т‰рлі оќиѓаларды аныќтау, ж±мыс нєтижелерін ќаѓазѓа, экранѓа шыѓару жолдарын ±йымдастыру, мєліметтерді сыртќы ортадан алу жєне беру т.б ОС негізгі ядросы машина іске ќосылѓан стен бастап ЭЕМ – ныњ жадына болады. Машинаны жалпы басќару ‰шін ОС – тыњ командалыќ тілі пайдаланылады. Оныњ кµмегін адам дискіні белгілеу, мєліметтерді кµшіру, кезкелген программаны іске ќосу, керекті ж±мыс режімін орнату сияќты єрт‰рлі єрекетерді орындайды. Сонымен ОС – адам мен ЭЕМ аппаратыќ ќ±ралдарыныњ арасында байланысты ±йымдастыратын программа немесе µзара байланысќан ±йымдастыратын программа тобі. Оныњ ќ±рамына µз командалары жєне драиверлер – сыртќы ќ±рылѓыларды басќару программалары, утилиттер – ж±мыс жењілдететін программалар жєне тьаѓы басќалар кіреді. ОС –тыњ атќаратын мынандай ‰ш топќа ж‰ктеуге болады: 1. мєліметерді енгізу - шыѓарудыњ барлыќ т‰рлерін ±йымдастыру, 2. ЭЕМ – ныњ сыртќы ортамен ќатынасын ±йымдастыру: 3. мєліметерді саќтау мен µњдеу ж±мыстарын атќару. Компюьтерлердіњ єр т‰рлі модельдеріне ќарай ОС – тыњ архитектурасы ќ±рылымы мен м‰мкіндіктері єр ќалай бола береді. Ењ кµп тараѓан ОС т‰рлеріне MS – DOS (PS - DOS) CDOS, MSX, UNIX жєне де соњѓы кезде кењінен ќолданыла бастаѓан кµп терезелі операциялыќ ж‰йелер – Windows программалары жатады. Біз ќарастырѓалы отырѓан MS – DOS операциялыќ ж‰йесі 1981 жылы ІВМ дербес компьютерлерімен бір мезгілде пайда болып, єр компьютерлерге орналастырылѓан болатын. Ќазіргі кездерде стандарты операциялыќ ж‰йе ретінде Windows есептеледі, біраќ MS – DOS ж‰йесініњ негізгі ќаѓидалары операциялыќ ж‰йелердіњ барлыѓында толыќ пайдаланады.

Негізгі ±ѓымдар мен белгілеулер.Дербес компьютерлерде программалар мен мєліметтерді саќтаушы рµлін магнит дискідегі жинаќтауыштар (МДЖ) атќарады, сондыќтан ЭЕМ ж±мысыныњ пєрменділігі оларды д±рыс ќолдана білуге

19

байланысты. Дискілер латин алфабитініњ алѓашќы бас єріптерімен А: , В:, C:,D: жєне т.с.с. болып белгіленеді. Компьютерлердіњ кµбісінде иілгіш магниттік дискідегі екі мєлімет жина – ќытауыштар болады, олар А: жєне B: болып, ал ќатты дискідегі жина – ќтауыштар бір немесе бірнеше бола береді де C:,D:,E:, жєне т.с.с. т‰рінде белгіленеді. ДЭЕМ іске ќосылѓанда ОС кµбінесе C: ќатты дискісінен немесе A: иілгіш дискісінен оќылып жедел жадна ж‰ктеледі де, экранѓа ОС – тіњ ќызмет атќаруѓа дайындыѓын білдіретін тµмендегідей стандартты т‰рдегі ж±мысќа шаќыру белгісі шыѓады. A:\> - б±л A: дискісініњ ж±мыс істеуге дайындыѓын кµрсететін шаќыру белгісі, егер комп’ютер іске ќосылѓанда A: дискіжетек ±ясына дискет салынбаса, онда ЭЕМ автоматты т‰рде B: немесе C: дискілерінен ОС – ті оќуѓа тырысады; С:\> - С: дискісініњ ж±мыс істеп т±рѓанын кµрсететін шаќыру белгісі. ОС ЭЕМ жедел жадына д±рыс ж‰ктелген соњ, экранѓа A:\> немесе C:\> тєрізді команда енгізу жолдары шыѓады. Сонымен, ОС магниттік диск іде (ќатты) немесе дискет те (иілгіш) саќталады. Дискілердіњ негізгі бµлігі мєліметтерді немесе программаларды саќтауѓа арналѓан. Оныњ шамалы бµлігінде ѓана ОС пен єрбір адамныњ программаларыныњ мазм±ны (каталог не директорий) саќталады.

Файылдыќ ж±йе. Мєтіндер мен программаларды бар т±раќты саќтауѓаи арналѓан мєліметтер жиыны файл деп аталады да диск іде саќталады. Файл (file- бума, десте) белгілі бір ат пен магнитік диск іде жазылѓан бір тек тес инфармациялар жиыны. ОС ж±мысы ‰шін коректі мєліметер рµлі єр т‰рлі типтегі файылдар атќарады. Файл программада не оларѓа ќажеті берілген сандар тобына , мєтінне т±ру м‰мкін. Єр бір файл дар котологында тіркелген µзініњ аты болу керек. Диск іде атары єрт‰рлі кµптеген файл дар болады. Файлдыњ толыќ атауы екі бµліктен ќ‰ралады. Аты жєне типі файлдыњ аты – 8 тањбаѓа дейінгі єріптен басталатын стандарт мен єріптер жиыны, ал оныњ 3 тањбадан аспайтын екуінші бµлігі оныњ типі не атыныњ кењейтілуі (тіркелуі) депте аталады. Біркатологта атары бірдей файл дар болмауы тиіс. Файлдыњ типі кейде болмауы да м‰мкін фйлдыњ аты мен типі н‰ктемен бµлінеді файлдыњ толыќ аты латынныњ бас не кішці єріптерінен бері леді. Мысалы COMMAND.COM NORTON.EXE TANIAS. DOS START GAME.BAS AIGUL.TXT MARAT.DOC TEXTI файлды дискіге не µзгерткенде оныњ кµлемі жазылѓан уаќыты мерзімі де тіркеледі файлдыњ аты типі символмен беріген кµлемі операциялыќ ж‰йеніњ колендары мен саѓатынан алынып жазылатын к‰ні, АИЫ саѓаты файлдыњ атрибуттары ( кµрсеткіштері) деп аталады. Олар файл жазылѓанда µзгертілгенде немесе кµшірілгенде тіркеліп отырады.

MS DOS оператциялыќ ж‰йесініњ ќ±рылымы MS DOS оператциялыќ ж‰йесі дискеттіњ т‰пті катологында немесе С: дискісінде файылдар т‰рінде саќталады да, мынадай бµліктерден (модульдерден ) т±рады:- BIOS модулі – компьютердіњ т±раќты жадында жазылѓан мєліметтерді енгізу – шыѓарудыњ негізгі ж‰йесі. Б±л модуль Компьютер шыќќан заводта жазылып µшірілмей т±раќты саќталады. Ол ЭЕМ іске ќосылѓан

20

сєтте ќ±рылѓылардыњ ж±мыс істеу ќабілеттілігін тексеріп, мєліметті енгізу – шыѓаруѓа байланысты ОС – тіњ ќарапайым жєне ємбебаб ќызметтерін орындайды;- Оператциялыќ ж‰йеніњ ж‰ктеуіші – б±л µте ќысќа програма, компьютердіњ жедел жадында т±раќты саќталып ќалатын DOS оператциялыќ ж‰йе модульдерін компьютер жадына (IO.SYS, MSDOS.SYS) оќуды іске асырады;- OI.SYS сыртќы ќ±рылѓылармен ( пернелік таќта, дисплей, принтер, байланыс адаптері жєне динамик) информация алмасудыњ барлыќ операцияларын атќарады; - MSDOS.SYS файлдар даярлауѓа м‰нкіндік береді жєне ЭЕМ жедел жадын басќарады, оѓан єрќашанда жедел жадта ќашан бос орын бар екені белгілі;

Операциялыќ ж‰йеніњ негізгі командалары. Ос ж±мыс істегенде оныњ негізгі ж±мыс ќ±ралы – команда. Ол компьютерге белгілі бір єрекетті орындататын арнаулы программаларды шаќыру ‰шін ќолданылады. Команда формат деп аталатын, наќты ќ±рылымнан (структурадан)т±рады. Комада форматы команданыњ аты мен параметрлерінен т±рады.Командалардыњ жіктелуі MS-DOS-тыњ барлыќ командалары ресидентті жєне транзитті болып екі ‰лкен топќа бµлінеді. Ресидентті ( ішкі, бірге ќ±рылѓан) командалар ќосымша COMMAND.COM файлыныњ ќ±рама бµлігі болып табылады. Олар ќарапайым жєне жиі ќолданылатын командалары. Б±л топќа: DIR? MD? CD? RD? TIME? DATE? REN? DEL? TYPE? COPY жєне т.б. командалар жатады. Транзитті (сыптќы, ж‰ктелінетін ) кірме командаларѓа дискідегі програмалыќ файылдар жатады. Оларды іске ќосып орындаудан б‰рын дискіден оќу керек. Б±л топќа мына командалар жатады: FORMAT, ATTRIB, TREE, MODE, DISKCOPY жєне т.б.

21

Лекция 54.Тақырыбы: Компьютерлік вирустар.

Жоспар1. Виру стар және олардың түрлері.2. Бүлінген және вирус ұққан файл дар.3. Компьютерлік вирустардан сақтанудың негізгі тәсілдері.

Әдебиеттер1.Жаңа ақпараттық технологиялар. Б.Бөрібаев, Е. Балапанов, Г. Мадьярова Р. Дузбаева. Алматы 2001 ж “ Ғылым” ғылыми баспа орталығы.2.Информатика М.Қ. Байжұманов Л.Қ. Жапсарбаева Алматы 2004 ж.3.Қазақ тілі терминдерінің салалық ғылыми түсіндірме сөздігі. Информатика және компьютерлік техника. Алматы,” Мектеп”, 2002, 453 б.

Компьютерлік вирус – арнайы жазылған шағын көлемді программа. Ол өздігінен басқа программалар соңына немесе Алдана қосымша жазылады да, оларды “бүлдіруге” кіріседі, сон дай – ақ компьютерге тағы басқа келеңсіз әрекеттерді істеуі мүмкін. Ішінен осындай вирус табылған программа “ауру жұққан” немесе “бүлінген” деп. аталады. Мұндай программаны іске қосқанда алдымен вирус жұмысқа кірісіп, оның негізгі функциясы орындалмайды немесе қате орындалады. Вирус іске қосылған программаларға да кері әсер етіп, оларға да “жұғады” және басқа да зиянды іс - әрекеттер жасай бастайды.

Өзінің жабысқанын жасыру мақсатында вирустың басқа программаларды бүлдіруі және оларға зиян ету әрекеттері көбінесе сырт көзге біліне бермейді. Оның кері әсері белгілі бір шарттарды орындағанда ғана іске асады.

Вирустың көптеген түрлері ЭЕМ жадында DOS-ты байта жүктегенше тұрақты сақталып, оқтын-оқтын өзінің зиянды әсерін тигізіп отырады.

22

Вирустың зиянды іс-әрекеттері алғашқы кезде жұмыс істеп отырғн адамға байқалмайды, өйткені ол өте тез орындалып әсері онша білінбеуі мүмкін, сондықтан көбінесе адамдардың компьютерде әдеттегіден өзгеше жағдайлардың болып жатқанын сезуі өте қиынға соғады.

Компьютерде вирус жұққан программалар саны көбеймей тұрғанда, онда вирустың бар екені сырт көзге ешбір байқалмайды. Бірақ біраз уақыт өткен соң, компьютерде әдеттегіден тыс, келеңсіз құбылыстар басталғаны білінеді, олар, мысалы, мынадай іс-әрекеттер істеуі мүмкін:

-кейбір программалар жұмыс істемей қалады немесе дұрыс жұмыс істемейді;

- экранға әдеттегіден тыс бөтен мәліметтер, символдр, т.б. шығады;- Компьютердің жұмыс істеу жылдамдығы баяулайды;- Көптеген файлдарды бүлінгені байқалады және т.с.с.

Қазіргі кездегі виру стар негізгі екі топқа бөлінеді:- Резиденттік (компьютер жадында тұрақты сақталатын) виру

стар;- Резидент тік емес виру стар.

Вирус жұққан программа іске қосылғанда резидент тік виру стар әсерлене әрекет етеді, олар жедел жадна көшіріліп жазылып, алғашқы бірсыпыра уақытқа әсері сезілмегенмен, соңынан бір ден іске қатты кіріседі. Бұл вирустарды тез анықтау ісін қиындатады.

Ал, резидент тік емес вирус жедел жадна тұрақты күйде жазылмайды, бірақ вирустың әсері тиген программа іске қосылғанда ол екпіндене түседі.

Бүлінген және вирус жұққан файл дар.Вирус дискідегі кез-келген файлды бүлдіре алады, бірақ кейбір

файлдарға ол бір ден жабысады, яғни ол файлдың ішкі көлемінен орын Альп, оның қызметін түрлендіріп, қолайлы жадай туғанда, зиянды әрекетін бастап кетеді. Дегенмен, көптеген программалар мәтіні мен құжаттарға, мәліметтер базасының информациялық файлдарына, электрондық кестелердегі мәліметтерге виру стар онша әсерін тигізе алмайды, тек оларды аздап қана зақымдауы мүмкін.

Виру стар мынадай файлдарға жұғуы мүмкін:1. Бір ден орындалатын файл дар, белгілі – бір іс-әрекет істейтін

кеңейтулері .соm және .exe болып келегн файл дар,сондай–ақбасқа программаларға қажет кезінде қолсылатын оверлейлік файлдар. Файлдарды зақымдайтын мұндай вирустарды файлдық деп. атайды.

2. Операциялық жүйенің жүктеуішімен қатты дискінің ең басты мәлімет жүктеу жазбасы.

Бұл аумақтарды зақымдайтын виру стар “жүктегіш” (загрузочная) немесе Boot- виру стар деп. аталады.

Мұндй виру стар өз қызметін компьютердііске қосқанда, яғни операциялық жүйені жүктегенде бір ден бастайды және әрдайым компьютердің жедел жадында тұрақты сақталады. Бұлардың таралу тәсілі – компьютергше салынған дискеттердің алғашқы жолдарына жазылған жүктегіш мәліметіне зақым келтіру болып табылады.

3.Құрылғылар драйверлері, яғни CONFIG. SYS файлының штекері құрылғылары көрсетілетін Devise деген сөз тұрған жолында жазылған файл дар. Ондай файлдағы вирус сол құрылғыны іске қосқан сайын

23

қызметке кіріседі. Бірақ драйвері бір компьютерден екінші компьютерге көшіру өте сирек болғандықтан, мұндай виру стар көп тарала қоймаған.

4.Файлдық жүйені өзгертетін виру старСоңғы кезде вирустың жаңа түрлері – дискідегі файлдық жүйені өзгертетін виру стар көбейіп тара луда, оларды қысқаша DIR-вирустар деп. атайды. Мұндай виру стар өз мәтінің дискінің белгілі бір бөлігіне жасырын жазып қояды да, он дискінің файлды орналастыру кестесіне файлдың соңғы ретінде белгілейді.

5.“Көрінбейтін” виру старКөптеген резидент тік виру стар былай жасырынуды әдетке айналдырған, олар DOS жүйесінің вирус жұққан файлдарды шақыруын өзгертпей дұрыс күйінде қалдырады. Бірақ бұл эффект тек вирус жұққан компьютерде ғана байқалады, ал вирус жұға қоймаған компьютерлерде файлдармен дискілерді жүктеуіш аймақтарының өзгеруін байқау қиын емес.

6.Өздігінен өрбейтін виру стар.Вирустардың жасырыну жолының екінші тәсілі- өзі-өзі аздап өзгертіп, өрбіп толықтырылып отыруы. Көптеген виру стар асайтын кері әсерін байқатпас үшін өз көлемінің бірсыпырасын шарттаңбаланған жасырын күйде сақтайды. Бірте-бірте өрби отырып, олар таңбалану тәсілінде, таңбаланбаған алғашқы бөлігінде аздап өзгертіп отырады. Осының арқасында вирусты іздеп табатын тұрақты байт тар тізбегі болмай, оларды ұстайтын детектор программалр жұмысы қиындайды.

Компьютерлік вирустардан сақтанудың негізгі тәсілдері Компьютерлік виру стар “таза” компьютерге вирус жұққан иілгіш дискет тер арқылы таратылады. Егер комп’ютер жергілікті желіге қосылған болса, онда вирустың таралуына бұрынғыданда кең жол ашылады.Айта кететін жайт, вирустардың кейбір түрлері компьютерге келісімен зиянды ісіне кірісіп кетеді, ал олардың кейбірі файл дар құрамына енседе іске кіріспей, біраз уақыт тым-тырыс жасырынып жатады, бұл уақытты “инкубациялық мезгіл” деп. атайды.

Вирустардан сатану үшін мынадай шаралар қолдануға болады:- информацияны қорғаудың жалпы шаралары-,- дискіні физикалық зақымданудан сақтау, дұрыс жұмыс істемейтін программаларды қолданбауға және жұмыс істеп отырған адам қателіктер жібермеуге тырысуы;- профилактикалық шараларды пайдалану, яғни вирусты жұқтыру мүмкіндігін азарту тәсілдерін қарастыру;- иру стан сақтайтын арнайы программаларды пайдалану. Жалпы информация қорғау тәсілдері тек виру стан сақтануда ғана емес, басқа жағдайдада пайдалы болатынын есте сақтаған жөн.

Детектор - программалар тек бұрыннан белгілі вирус түрлерінен ғана қорғай алады, жаңа вирусқа олар дәрменсіз боп келеді.Детектор –программалар немесе “фагтар” вирус жұққан программалар мен дискілерді “Вирус” әсерінен аолып тастау, яғни “жұлып алу” арқылы емдеп – оларды бастапқы қалпына келтіреді.Ревизор – программалар да алдымен программалар мен дискінің жүйелік аймағы туралы мәліметтерді есіне сақтап, содан-соң он кейінгісімен салыстыра отырып сәйкессіздікті анықтаса, он дереу программа иесіне хабарлайды.

24

Детектор – ревизорлар – доктор – программамен ревизорлар арасынан шыққан гібрид. Бұлар тек файлдағы өзгерістерді, анықтап қана қоймай, оларды автоматты түрде “емдеп” бастапқы қалыпты жағдайға түзеп келтіреді.Сүзгі программалар – компьютердің оперативтік (жедел) жадында тұрақты (резиденттік) орналасады да, вирустардың зиянды әрекетіне әкелетін операцияны ұстап алып, бұл туралы жұмыс істеп отырған адамға дер кезінде хабар береді. Одан әрі шешім қабылдау әркімнің өзіне байланысты болады.Вакцина –программалар (немесе иммунизаторлар) компьютердегі программалар жұмысына әсер етпей, оларды вирус “ұққан” сиқты етіп модификациялайды да, вирус әсерінен сақтайды, бірақ бұл программаларды пайдалану онша тиімді емес.Ең көп тараған антивирус – Д. Лозинскиййдің Aidstest программасы. Ол әрбір жаңадан шыққан виру стан хабар дар болып, соларға қарсы шара қолдану жолдарын анықтап, үнемі өзгертіліп отырады. Бұл программаны пайдаланып компьютерді виру стан сақтау үшін жиі-жиі дискілерді (мысалы, С:) мынадай командамен тексеріп отыру керек:

аidstest с:Ал егер компьютерде вирус бар деген күмән болса, онда он мына командамен емдеу қажет: аidstest с:/f

Тек программалық файлдарда ғана емес, қалған мәліметтерді де туге,л тексеру үшін мына команда орындалады:

аidstest c:/f/gКомпьютерге вирус енегенін сезсеңіз, мына ережелерді

мұқият орындаған абзац:1.Алдымен аспай-саспай, ойланып іске кіріскен жөн екенін ұмытпаңыз.2. Дегенмен бір әрекет бір ден орындалуы керек-вирустың зиянды әрекеттерін әрі жалғастырмас үшін компьютерді бір ден өшіру қажет3. Егер компьютерге жұққан вирус Турін емдей алатын детектор-программаларыңыз болса, дискілерді тексеру мақсатында соларды дереу іске қосыңыз.4. Біртіндеп вирус жұғуы мүмкін болған барлық дискілерді тексеріп шығу қажет.5.Егер дискідегі барлық файлдарыңыздың архивтік көшірмелері болса, онда дискіні байта форматтап, мәліметтеріңізді бұрыңғы қалпына келтіріңіз.

Енді компьютерге вирус жұқтыру мүмкіндігін азайтатын және жұққан жағдайда оның зиянкесті әрекеттерін барынша азайтатын шраларды қарастырайық, оларды бірнеше топтарға жіктеуге болады:

1. Информацияны әркімнің иі пайдалануын шектеу және пайдалануын шектеу және оның көшірмесін сақтау.

2. Сырттан келген мәліметтерді мұқият тексеруден өткізу.3. Виру стан “емдеу аспаптарын” дайындап қою.4. Белгілі бір уақыт сайын компьютерді вирусқа тексеріп

отыру.

25

Лекция 6Тақырыбы: Архивтеу программалары.

Жоспар:1. Файлдарды архивтеудің қажеттілігі.2.Архивтік файл.3.Файлдарды архивке орналастыру, енгізу.4.Файлдарды архивтен шығарып алу, мазмұнын қарап шығу.5.Архивтердің дұрыстығын тексеру, архивтегі файлдарды жою.

Әдебиеттер1.Жаңа ақпараттық технологиялар. Б.Бөрібаев, Е. Балапанов, Г. Мадьярова Р. Дузбаева. Алматы 2001 ж “ Ғылым” ғылыми баспа орталығы.2.Информатика М.Қ. Байжұманов Л.Қ. Жапсарбаева Алматы 2004 ж.3.Қазақ тілі терминдерінің салалық ғылыми түсіндірме сөздігі. Информатика және компьютерлік техника. Алматы,” Мектеп”, 2002, 453 б.

Дербес компьютерді пайдалану кезінде әртүрлі себептермен магниттік дискідегі (МД) информацияны жоғалтып немесе бүлдіріп алуымыз мүмкін. Бұл МД –нің физикалық ақаулықтарынан, абайсызда ойламаған жерден файлдарды жойып алудан немесе оларды түзету кезінде кеткен қатеден, компьютерлік вирустар әсерінен , информацияның бұзылуынан, файл эталойдтарын сақтауды талап етуден және т.б. болуы мүмкін. Осындай жағдайларда шығатын шығынды азайту үшін файлдардың архивтік көшірмесін алып, оларды тұрақты түрде жаңалап отыру керек.

Архиваторлар – дискідегі орынды үнемдеу үшін файлдың көлемін кішірейтіп сақтауға мүмкіндік беретін программалар тобы.

Олардың сақтау тәсілдері әртүрлі болғанымен, жалпы қызметін былай түсіндіруге болады.

Файлда қайталанатын фрагменттер болады, оларды түгелдей дискіде ұстаудың ешқандай қажеті жоқ. Сондықтан архив жасауға мүмкіндік беретін программалардың жалпы қызметі – файлда қайталанып тұратын фрагменттер орнына қысқаша басқа информацияны жазып , кейіннен олард өз реттіліктерін сақтай отырып алғашқы қалыпқа келтіретін мүмкіндік болуы тиіс.

Файлдарды архивтеуге арналған программалар дискідегі файлдар көшірмесін қысылған күйде архивтік бір файлға орналастыруға, кейіннен файлды архивтен шығарып алуға, архив мазмұнын көруге, т.б. істер атқаруға мүмкіндік береді. Архивтік программалар бір-бірінен қысылған файлдың форматымен, жұмыс істеу жылдамдығымен, архивке орналастырылғандығы файлды қысу деңгейі сияқты әртүрлі мүмкіндіктермен айрықшаланады.

Архивтеу программалары тегін немесе делдалдық әдіспен таратылады. Олардың ішінде кең таралған архиваторлар тобына ARJ, RAR, ZIP тәрізді программалар жатады.

Архивтік файл.Архивтік файл – қысылған күйде бір файлға енгізілген, қажет

болғанда бастапқы күйінде шығарып алуға болатын бір немесе бірнеше файлдың жиынтығы. Оның мазмұны әр файлдың сақтаулы циклдік

26

бақылау коды болады. Архив құрамындағы әрбір файл үшін оның мазмұны тәрізді мынадай ақпараттарсақталады:

1. Файлдың аты;2. Файл орналасқан каталог туралы мағлұмат;3. Файл көлемін дискідегі бастапқы және архивтегі қысылған түрдегі

мөлшері (байтпен беріледі);4. Архив бүтіндігін тексеруге арналған әр файлдың циклдік бақылау

шарттаңбасы.ARJ архиваторы программасын пайдалану.

ARJ программасының жұмыс режимдері : ARJ програмасының орындай алатын бірнеше функциялары бар. Қажетті функцияны таңдау программаны шақыру кезіндегі командалық жолда белгілі бір латын әріпін көрсету арқылы орындалады.

ARJ программасы функциясын көрсету команда кодын және оның режимін енгізу жолымен жүзеге асырылады. Команда коды бір әріптен тұрады, ол бірден программа атынан кейін көрсетіледі, ол программа орындалуы тиіс жұмыс түрін анықтайды. Мысалы: А (add)- архивке файл енгізу, Т (test)- архивті мәтін арқылы тексеру, Е (extract)- файлды архивтен шығарып бастапқы қалыпқа келтіру, D (delete)- архивтегі файлды жою және т.с.с.

Ал программадан қандай әрекет талап етілгенін анықтау үшін режим көрсетіледі, ал команда кодынан кейін командалық жолдың кез-келген жерінде тұра береді. Режим белгісі алдында “-” немесе ”/” таңбалары болады.

Файлдарды архивке орналастыру.Файлдарды архивке орналастыру үшін мынадай команда форматы

пайдаланады:ARJ <команда> <режимдер> <архив аты> [каталог/] [файл аттары] ... Команда параметрлері:Команда - ARJ командасы үшін орындалатын жұмыс түрін көрсететін бір әріптен тұратын команда аты, мысалы А – архивке файл қосу және т.с.с.

Режимдер – “-” немесе ”/” таңбаларынан басталатын режим атаулары, олар команда атқаратын жұмысты айқындайды не анықтайды.

Архив аты - өңделуге тиіс архивтік файлдың аты, бір сөзден тұрады. Егер мұндай атты архив болмаса, онда осы жұмыс барысында ол пайда болады. Бұл файлдың типі көрсетілмесе, ол ARJ болып саналады.

Каталог – архивке енгізілуге тиіс файлдар орналасқан каталог аты. Каталог атын нақты түрде көрсете отырын, басқа каталогтағы файлдарды осы архивке енгізуге болады. Егер каталог аты көрсетілмесе, онда ол ағымдағы каталог болып есептеледі.

Файл аттары – архивке енгізілетін файл аттары. Мұнда оларды топтайтын нұсқа таңбаларды (? және * ) қолдануға болады. Егер файл аттары көрсетілмесе, онда ағымдағы каталогтың барлық файлдары өңделеді.Ағымдағы каталогтардағы файлдарды сығу

Ағымдағы каталогтардағ,ы файлдарды сығу үшін командалық жолда төмендегідей команда берілуі керек: F: [Student/Basic] arj.exe A [архив аты]

Мұндағы: F: [Student/Basic] – ағымдағы каталог, [архив аты] - өзіміз қалауымызша қойған ат, А – архивке қосу дегенді білдіретін параметр.

27

Архивке бір-екі файлды қосуға да болады. Ол үшін командадан соң қосылатын файл атын жазу керек.

[a.k.] arj.exe A <архив аты> <қосылатын файл аты>Архивтің мазмұнын көру үшін командалық жолда төмендегідей

команда берілуі керек:[а.к.] arj.exe L <архив аты>Архивті ашу үшін командалық жолда төмендегідей команда берілуі

керек: [а.к.] arj.exe Х <архив аты>Архивтен бір – екі файлды шығаруға да болады. Ол үшін

командадан соң шығарылатын файл атын жазу керек.[а.к.] arj.exe L <архив аты> [шығарылатын файл аты]Ішкі каталогтарды қоса архивтеу үшін командалық жолда

төменндегідей команда берілуі керек:[а.к.] arj.exe A-R [архив аты]Архивтен шығару үшін берілетін команда[а.к.] arj.exe Х [архив аты]Файлдар архивтен шығарылады. Ішкі каталогқа келгенде “Create

this directory?” – бұл каталогты құрайын ба?” хабарламасы шығады. У-ді бассақ ішкі каталог құрылып файлдары ішіне жазылады, N- ді бассақ ішкі каталог құрылмайды, файлдар бірінші деңгейлі каталогтағы файлдар қатарынан орын алады.

Өзі ашылатын arj - архиві н құру үшін командалық жолда төмендегідей команда беріледі:

[а.к.] arj.exe A-jE [архив аты]Мысалы: [а.к.] arj.exe A-jE INFАрхив аты INF.exe болады. Архивтелген файлдарды архивтен

шығару үшін INF.exe программасын қоссақ болғаны, яғни [а.к.] arj.exe INF.exe

28

Лекция 7Тақырыбы.Windows-ті іске қосу.

Жоспар.1.Windows-ті іске қосу.2.Программа диспетчері.3.Автоматты іске қосу.4.Windows жүйесімен жұмысты аяқтау.

Әдебиеттер1.Жаңа ақпараттық технологиялар. Б.Бөрібаев, Е. Балапанов, Г. Мадьярова Р. Дузбаева. Алматы 2001 ж “ Ғылым” ғылыми баспа орталығы.2.Информатика М.Қ. Байжұманов Л.Қ. Жапсарбаева Алматы 2004 ж.3.Қазақ тілі терминдерінің салалық ғылыми түсіндірме сөздігі. Информатика және компьютерлік техника. Алматы,” Мектеп”, 2002, 453 б.

1.Windows 95 операциялық жүйесі токқа қосылысмен жедел жадна жүктеле бастайды. Ал,Windows 3.x жүйесі MS DOSүстіндегі жапсырма жүйе болғандықтан әдеттегі қарапайым программа тәрізді жүктеледі, яғни он іске қосу командалық қатард win командасын тер3п6 енг3зу пернес3н бас0анда 5ана ж8з0еге асады6 мысалы:С:>win командасын тергеннен кейін экранға Windowsжүйесіжүктелу кезінде стандартты бейне шығады. Оның толық жүктелу уақыты1-2 минутқа созылады.Егер мұндай уақыт өткенде де стандартты бейне экранда тұра берсе онда жүйенің істеуінде ақау болғаны, мұндайда мамандар көмегі қажет болады.

2.Windows жүктелгеннен кейін экранға жұмыс столы шығуы тиіс.Windows 3x жүйесінде Программа диспетчері шығады да Windows 95-те жарлықтары мен шартбелгілері бар қалыптағы көрініс пайда болыды. 3.Автоматты іске қосу.Қосымшаларды автоматты түрде іске операциялық жүйе жүктелгеннен кейін бірден жүзеге асады. Қосымшаларды автоматты іске қосудан басқа

29

операциялық жүйе берілген құжаттарды да автоматты іске түрде аша алады. Автомтты іске қосу құралын баптау өте қарапайым орындалады. Бұл мақсат үшін операциялық жүйенің (Автожүктеу. Автозагрузка) деп. аталатын арнайы бумасы бар. Бұл бума С:/Windows/Бастр мәзір/программалар/Автожүктеу/ командасымен шақырылады. Жоғарыда көрсетілген тәсілге қарағанда бұл буманы ашу үшін Сілтеуіш (Проводник) программасын пайдалану айтарлықтай ыңғайлы болады. Windows 95-ті іске қосқанда қандайда бір программа автоматты іске қосу үшін оның жарлығын Автожүктеу (Автозагрузка) бумасына көшіру немесе оны сол бумада жасау жеткілікті. Егер компьютермен бірнеше пайдаланушылар жұмыс істейтін болса , онда олардың әрқайсысының өзінің Автожүктеу бумасы бола алады. Сонымен , егер пайдаланушының аты Қанат болса онда оның автоматты жүктеу бумасы мына: С:/ Windows/Profilis/Канат/Бастр мәзір/Программалар/Автожүктеу адресінде болады. 4Windows жүйесімен жұмысты аяқтау MS(PC)DOS жүйесінде нгемесе сол тәрізді басқа операциялық орталарда компьютерді сөндіру ісі оңай орындалады, оның ток келетін қосқышын ажыратса болғаны. Бұл мезетте кейбір программалар жұмыс істеп жатса да бұлай ағыту ешқандай келеңсіз жадай тудырмайды. Ал, Windows жүйесімен жұмыс істеу барысында компьютерді өшірмес бұрын мынадай әрекеттерді орындау қажет:

- жұмыс істеп тұрған программаларды жабу- Windows-тен шығып жұмысты аяқтау ісін орындау.Тек осыдан кейін комп’ютер өшіріледі.Windows жүйесі комп’ютер құрылғыларын толық пайдаланып , оны толық басқарып отырады. Бұл сәттерде Windows уақытша пайдаланатын файлдарды жасап алады. Windows жұмысты дұрыс аяқтаса ол файл дар диск іде сақталып қалып біраз орын алып тұрады. Сондықтан Windows жүйесінде тұрып жұмысты аяқтау үшін мынадай әрекеттер орындалуы тиіс. Windows 3.x жүйесінде1 Тышқан курсорын Программа диспечерінің жүйелік батырмасына

алып барып оны екі рет шерту керек немесе бір шерту арқылы Жүйелік менаді бейнелеп оның операцияларының ішінен “Жабу” командасын таңдау қажет.

2 “ОК” басқару батырмасын таңдап тышқанды Шерту керек.Бұл батырма бастапқыда тіктөртбұрышпен қоршалып белгіленіп тұрады, бұл оның үнсіз келісім бойынша таңдалып тұрғанының белгісі. Енді Enter пернесін бассақ комп’ютер сол батырмаға сәйкес команданы орындайды.

30

Лекция 8Тақырыбы: Windows жүйесінде жұмыс істеу негіздері.

Жоспар1. Windows туралы жалпы мағлұмат.2. Windows жүйесінің негізгі функциялары.3. Windows жүйесінің негізгі ұғымдары.4.Windows жүйесінің стандартты программалары.

Әдебиеттер1.Жаңа ақпараттық технологиялар. Б.Бөрібаев, Е. Балапанов, Г. Мадьярова Р. Дузбаева. Алматы 2001 ж “ Ғылым” ғылыми баспа орталығы.2.Информатика М.Қ. Байжұманов Л.Қ. Жапсарбаева Алматы 2004 ж.3.Қазақ тілі терминдерінің салалық ғылыми түсіндірме сөздігі. Информатика және компьютерлік техника. Алматы,” Мектеп”, 2002, 453 б.

Бұрынғы компьютерлерде кең тараған MS – DOS операциялық жүйесі болатын. MS – DOS операциялық жүйесінің бір адамның ұмыс істеуіне арналғанын және бір мезетте тек бір мақсатты шешетінін, оның үстіне MS – DOS операциялық жүйесі компьютердің тек 640 Кб жедел жадын ғана пайдалана алатынын білетін боларсыздар.Әрине MS – DOS операциялық жүйесі соңғы версиялары қолданбалы программаларға 1 Мб – тан артық едем жадын қолдану және

31

программалардың бірінен екіншісіне ауысу мүмкіндігін беретін , кейініректе шыққан сервистік программалармен толықтырылған болатын.

Адам мен компьютер арасындағы байланысты ұйымдастырушы қызметін, яғни пайдаланылатын негізгі інтерфейс ролін MS – DOS операциялық жүйесінде командалық жол атқарады. Windows жүйесінің негізгі функциялары. Кез –келген операциялық жүйе сияқты Windows мынадай мәcелелердің орындалуын қамтамассыз етуї тиіс:

-компьютердің барлық аппараттық құрал – жабдықтарын басқару;- файлдық жүйемен жұмыс істеуді қамтамассыз

ету;- қолданбалы программаларыд іске қосу. Бұған қоса Windows

жүйесі:- бір уақытта бірнеше программалардың жұмыс істеуін;- әртүрлі программалар арасында мәліметтер алмасуды;- масштабталатын қаріптерді қолдауды;- мультимедиа мүмкіндіктерін пайдалануды;- біріңғай анықтамалық жүйе жұмысын қолдануды қамтамассыз

ете алады.

Windows жүйесінің негізгі ұғымдары.Терезе

Терезе- Windows жүйесіндегі ең негізгі ұғым болып саналады, Windows сөзінің нақты аудармасы “терезелер” екені осыны білдіреді.Терезе- төртбұрышты қоршаулы аумағы, онда әртүрлі программалар орындалады, кез-келген мәліметтер өңделіп түзетіледі және басқару әрекеттері жүргізіледі. Windows терезесінің экранды толығымен, жартылай немесе белгілі бір бөлігін ғана қамтуы мүмкін.

Экран бетінде бір мезетте бірнеше терезе орна ласа береді. Мунда кез-келген программаның өзіне тән жұмыс Істру терезесі болады. Егер терезені жабатын болсақ, дәл сол уақытқа дейін терезе ішінде екпінді күйде болып жұмыс істеп тұрған программаның да жұмысы аяқталады.

Алдағы уақытта Windows ортасының әр түрлі терезелерін қарастырамыз, олардың жұмыс істеуінде айырмашылық болсада, бәрінің кейбір ортақ элементтері, қасиеттері бар. Енді сол элементтермен танысайық.

Терезе шекаралары- бұл терезенің периметрі бойынша өтетін тік және көлденең сызықтар. Терезенің жоғарғы жағында тақырып жолы орналасқан. Тақырып жолының сол жағында жүйелік меню батырмасы орналасқан, ал оң жағында терезенің аймағын өзгертуге арналған батырмалар бар. Тақырып жолынан төменірек меню жолы бар. Ал меню жолынан төменгі төртбұрышты аудан-терезенің жұмыс аумағы деп. аталады. Осы жұмыс аумағында әр түрлі информация болады: орындалатын программа, өңделуге арналған мәліметтер, басқа кішігірім терезелер және т.б.

Экран бетіндегі программалармен құжаттар орналасатын терезелер үш түрлі болады:

- толық экранды терезе, яғни терезе экранды толығымен Альп тұрады;

- қалыпты күйдегі терезе, яғни терезе экрапнның белгілі бір бөлігін Альп тұрады;

32

- белгіше (пиктограмма) түрінде, яғни терезе кішірейтіліп белгішеге айналып кеткен.

Жұмыс столыЖұмыс столы-екінші негізгі ұғым.Жұмыс столы ұғымы қазіргі барлық операциялық үйелер интерфейсінің элементі болып саналады. Windows ортасында жұмыс столының ролін дисплей экраны атқарады. Онда жұмыс істейтін программалардың терезелері, құжаттардың жеке файлдары белгілер (немесе шатрбелгілер) түрінде орналасқан.

Белгішелер, жарлықтар, бумалар.Белгіше (Icon)- бұл экран бетіндегі қысқаша жазуы бар кішірейтілген графикалық бейне. Ол дисплей экранындағы программаны, терезені, функцияны, файлды, т.б. бейнелеп тұруы мүмкін. Әр белгіше белгілі бір терезеге сәйкес келеді және ол қажет болғанда үлкейту батырмасы арқылы терезеге айналады. Экрнда мынадай белгішелер кездеседі:

-қосымша (қолданбалы) программалар белгішесі;- белгілі бір топтар белгішесі;- функциялар белгішесі.

Жарлық (shortcut) --- бұл белгілі бір обьектімен тікелей қатнас жасауды іске асыратын командалық файл. Мысалы, жарлық арқылы каталогтың, желідегі дискінің ішіндегісін көрсетуге болады, тез арада басқа каталог та орналасқан программаларды іске қосуға, файлды жылдам ашуга болады және т.б.Бума (folder) – экранда каталогтарды әне программалық топтарды белгілеу үшін қолданылады. Мүның мағынасы мынада: каталог пен программалар тобі белгілі бір обьектілерді орналастыруда қолданылатын контейнер болып табылады. Бума – каталог, директорий ұғымының балмасы болып табылады. Каталог файлдарға арналған контейнер, программалық топ-жеке программаларға арналған контейнер, т.с.с. Әрине мұндай контейнерлер әр обьекті үшін әр түрлі болуы мүмкін. Бірақ олармен атқарылатын амалдар біртектес бола береді (мысалыға, жою, көшіру және т.б.).

Windows жүйесінің стандартты программалары.Windows жүйесінің стандартты программалары құрамына бір топ программалар жиыны кіреді. Олар әр адамға қажетті операциялық жүйе орындай алмайтын бірсыпыра жұмыстардың орындалуын қамтамассыз етеді, мысалы:

- мәтіндік құжаттарды дайындау;- графикалық бейне көріністерді даярлау және оларды өңдеу,

түзету;- жұмыс уақытын жоспарлау және ұйымдастыру;- математикалық есептеулерді орындау және т.б.

әдетте, бұл қосымша программалар “Стандартты” тобында орналасқан.WordPad мәтіндік редакторы

WordPad, Write редакторлары күрделі мәтіндік құжаттарды дайындауға мүмкіндік береді. Слайда кейінгі шығып жатқан мамандандырылған мәтіндік редакторларға қарағанда оның мүмкіндігі төмендеу.WordPad, Write редакторлары мәтіндік құжаттарды пернелерді теріп дискілерді сақтауға, оларды өңдеуге – ішкі көрінісімен қаріпін өзгертуге, құжат ішінде символдарды іздеу мен ауыстыру әдістерін іске асыруға, графиктік суреттерді қосуға, оның беттерінің параметрлерін өзгертуге және қағазға басып шығару мүмкіндік береді.

33

БлокнотБлокнот-кішігірім мәтіндік файлдармен жұмыс істеуге арналған редактор. Оның мүмкіндігі көптеген қарапайым мәтіндік редакторлар мүмкіндіктеріне қарағанда төмендеу.Блокнот тек бір ғана қаріп түрін (жүйелік шрифт) ғана пайдаланады. Мунда мәтін фрагменттерімен жұмыс Істру ісі, коректі символдарды іздестіру, мәтінді файлдарға жазу мен оқу, баспаға шығару жұмыстары жақсы жолға қойылған.КүнтізбеКүнтізбе- бұл жұмыс уақытын жоспарлауға, мерзімдік жоспар жасауға, кездесулермен телефон соғу кестелерін құрастыруға арналған шағын программа. Нақты айтсақ, календар – күнделіктің компьютерлік варианты.Калькулятор

Калькулятор программасы бүгінгі күндері тіпті төменгі сынып оқушылары да кеңінен пайдаланылатын компьютерлік калькулятор болып табылады.

Калькулятора стандартты режимде төрт арифметикалық амалдан, процентті есептеуден, квадрат түбірі мен кері шаманы табудан басқа оның жадымен келесі әрекеттерді орындауға болды:

ЗП – индикатордағы санды жадна жазады;П+ - ждтағы санға индикатордағы санды қосады;ИП – жадта сақталған Санда индикаторға

шығарады.ПО - жадты тазалайды.

Индикаторға енгізілген соңғы цифрды жоюға арналған Кейін (Назад) батырмасының бар екені есте болсын.

Басқа да программалар туралы қысқаша мағлұматтар.Символдар кестесі (Таблица Символов) программасы мәтіндік

құжаттарда пернелерде көрсетілмеген арнайы символдарды, математикалық белгілер мен таңбаларды енгізуге арналған. Программаны іске қосқаннан кейін, әрбір қаріптер жүйесіне қондырылған символдардың толық жиынын арап шығуға болады. Солардың ішінен қажетті символды таңдап және он алмасу буфері арқылы құжатқа көшіруге болады.

Дыбыс жазу (Звукозапись)- дыбыс тақшасының көмегімен неше түрлі дыбыс, сөздер тіркесін WAR форматындғы файлдарға азуға, ойнатуға және өңдеуге мүмкіндік беретін программа.

Медиаплеер – дыбыстар жазылған MIDI – файлдарды, әуендер, сөздер жазылған компакт – дискілерді және жылжымалы бейнелері бар дискілерді оқуға арналған мультимедиа мүмкіндіктерін іске асыра алатын программа.

Терминал – қашықта орналасқан компьютерлермен модемдік байланыс орнатуға арналған программа.

Модем – стандартты телефон елісі арқылы компьютерлердің мәліметтерді жөнелтуді және қабылдауды іске асыруына мүмкіндік беретін электорондық құрылғы.

34

Лекция9 Тақырып:WINDOWS Ж‰йесіндегі терезелерді пайдалану

Жоспар1.Терезеніњ аумаѓын µзгерту2.Терезеніњ орнын ауыстыру3.Трезелер мен шартбелгілер4.Қосымша программаларды іске қосу

Әдебиеттер1.Жаңа ақпараттық технологиялар. Б.Бөрібаев, Е. Балапанов, Г. Мадьярова Р. Дузбаева. Алматы 2001 ж “ Ғылым” ғылыми баспа орталығы.2.Информатика М.Қ. Байжұманов Л.Қ. Жапсарбаева Алматы 2004 ж.3.Қазақ тілі терминдерінің салалық ғылыми түсіндірме сөздігі. Информатика және компьютерлік техника. Алматы,” Мектеп”, 2002, 453 б.

Терезелермен орындалатын негізгі операдцияларБ±ѓан дейін айтылѓандай, Windows ж‰йесіндегі кез келген программа терезе ішінде орындалады,сол себебті тереземен атќарылатын амалдарды (кµлемін µзгерту,экран бетінде жылжыту,терезені ‰лкейту жєне кішірейту) орындай білу ќажет.Б±л сабаќта біз Windows ж‰йесінде терезе арќылы орындалатын негізгі іс-єрекеттерді ќарастырамыз.Оларды ‰йреніп алсањыз ,”Ж±мыс столы” идеалогисы ќолданылатын барлыќ операдциялыќ ж‰йелерде µзіњізді еркін сезінесіздер.

Терезеніњ аумаѓын µзгертуТерезеніњ аумаѓын µзгерту ‰шін тышќан курсорын терезеніњ тµрт жаќтауыныњ кез келгеніне,мысал,сол жаќ шекарасына апарыњыз.Тышќан курсоры µзњініњ сыртќы бейнесін µзгертісімен,яѓни екі жаќты кµлденењ тілсызыќќа ( ) айналысымен,терезеніњ енін µзгерте алмыз.” Тышќанныњ” сол жаќ батырмасын басып т±рып,терезеніњ тік жаќтауын солѓа не оњѓа жылжыту (“ал да6 тасы” принципі бойынша ) керек “Тышќанныњ ” батырмасын жіберсењіз,терезе енініњ µзгергенін кµресіздер .

Ал терезеніњ ±зындыѓы мен енін ќатар µзгерту ‰шін,”тышќан ” курсорын терезеніњ тµрт б±рышыныњ біріне,яѓни ќабырѓа сызыќтары ќилысќан жеріне апру керек.Б±л сєтте курсор екі жаќты кµлбеу тілсызыќ т‰ріне келеді де,ол кезегінде терзе аумаѓын алдыњѓы айтылѓан тєсілмен бірден екі баѓытта µзгерту м‰мкіндігін береді.

Терезеніњ орнын ауыстыруТерезеніњ экран бетімен орнын ауыстыру ‰шін курсорды таќырыб жолына алып барамыз.М±ндайда курсордыњ сыртќы пішіні µзгермеуі тиіс,біраќ баѓыттауыш тілсызыќ ±шы кµк тіктµртб±рышќа т‰скенде ѓана операдцияны орындауѓа болады.Ол ‰.шін тышщќан батырмасын басып,оны сол басулы к‰йінде жібермей ±стап т±рып,”ал да, тасы” принципі бойынша курсорды жања орынѓа жылжытамыз.Курсорды жіберген сєтте терезе жылжып барѓан жања орында бекітіліп саќталып ќалады.

35

Трезелер мен шартбелгілерМонитор экранда (дисплейде) бірнеше терезе ашыќ т±рса,ж±мыс столында “шашырап жатќан ќаѓаз” секілді к‰й кешесіз.Ќазіргі сєтте ќажет емес терезелерді жауып,ашыќ терезелер санын азайту керек.Ал егер сізге бірнеше праграмма ќатар ќажет болса , онда олар т±ра береді.Бір терезені кішірейтіп белгіге айналдыру Терезені кішірейту камандасымен немесе терезеніњ оњ жаќ жоѓарѓы б±рышындаѓы батырма арќылы ж‰зеге асырылады.

Терезе єдетте ыќшам шартбелгі т‰ріне дейін кішірейтілуі м‰мкін. Б±л ‰шін тышќан курсорын таќырыб жолыныњ оњ жаѓында орналасќан Ыќшамдау батырмасында(кнопка - Свернуть) єкеліп,оныњ сол жаќ шеткі пернесін шертеміз.

Сол сєтте терезе экраннан алынып,оныњ орнына жазуы бар кішкене сурет,яѓни белгі (ikon) пайда болады. Егер шарт белгіні терезе аумаѓындай етіп ‰лкейткіњіз келсе,онда тышќан курсорын соѓан єкеліп,екі рет тышќанды шертіњіз.Сол мезтте Программа Диспетчері терезесі б±рынѓы орнында ќайта пайда болады. Ал егер де екі рет шерту орындалмаса, онда белгініњ ќасынан тік б±рышты аумаќ – Ж‰йелік меню (системное меню) пайда болады.Б±л менюде терезелермен ж±мыс істеуге арналѓан бірнеше камандалар орналасќан.Ж‰йлік меню ж±мысы тышќанменде,єрі пернелік таќтамен де ж‰зеге асырыла береді.Кµбінесе ,Ќалпына келтіру камандасын тањдау-белгі бейнесінде екі рет шертудіњ іске аспауын алмастырады жєне Программа Диспетчері терезесін б±рынѓы ќалпына келтіреді. Ж‰йелік менюдегі командалардыњ бірін тањдау ‰шін , курсорды соныњ атына єкеліп , бір рет шертсе болѓаны . Осы тєсілмен кез келген менюдегі командаларды ањдауѓа болады .

Экранды толыќ ќамтыѓан терезе . Кµптеген программалар терезелері экранды толыѓымен ќамтуы м‰мкін . Ол ‰шін курсорды таќырыптыњ оњ жаѓынды Кењейту батырмасын (кнопка – Развернуть) єкеліп тышќанды бір рет шертіњіз . Б±дан кейін терезе экранды толыѓымен алып т±рады . Егер де сіз ќазір терезеніњ орналасуы мен µлшемдерін б±дан б±рын айтылып µткен тєсілмен µзгерткіњіз келсе , онда м±ныњ м‰мкін емес екеніне кµзіњіз жетеді . Біраќ оныњ есесіне ж±мыс аумаѓы барынша ‰лкен ауданды алуы м‰мкін .

Терезені алѓашќы ќалпына келтіру ‰шін ,курсорды Ќалпына Келтіру батырмасына (Восстановить) єкеліњіз . Ол кењейту батырмасыныњ орнына пайда болады . Б±л батырманы бір рет шерту арќылы Программа Диспетчері терезесін алѓашќы ќалпына келтіруге болады .

Терезені ѓана кішірейтіп ќоймай , осы терезеге сєйкес программаны да жуыќтап , оныњ ж±мысын аяќтау ‰шін оњ жаќ жоѓарѓы б‰рыштаѓы Х т‰ріндегі Жабу батырмасын (Закрыть) басу керек немесе ж‰йелік менюді шыѓарып , соныњ Жабу командасын орындау ќажет .

Ж‰йелік менюдегі “ Жабу” командасы атыныњ оњ жаѓынан сіз Alt+F4 деген жазуды кµре аласыз. Б±л жазу осы команданы пернелер комбинацияларын ќолдану арќылы да орындауѓа болатынын білдіреді . Ењ єуелі бірінші перне (Alt) басылады , сосын оны ‰стап жіберместен екінші перне (F4) басылады . Менюдегі командаларыныњ оњ жаѓында осылай етіп жазылѓан перне немесе пернелер комбинатциясын ыстыќ пернелер (горячие клавиши) деп атайды .

36

Лекция 10Тақырып: PAINT графикалыќ редактор.

Жоспар

1.Программа терезесі.2. Ќолданылатын аспаптар.3.Мәтінді енгізу.4.Суреттерді баспаға шығару.

Әдебиеттер1.Жаңа ақпараттық технологиялар. Б.Бөрібаев, Е. Балапанов, Г. Мадьярова Р. Дузбаева. Алматы 2001 ж “ Ғылым” ғылыми баспа орталығы.2.Информатика М.Қ. Байжұманов Л.Қ. Жапсарбаева Алматы 2004 ж.3.Қазақ тілі терминдерінің салалық ғылыми түсіндірме сөздігі. Информатика және компьютерлік техника. Алматы,” Мектеп”, 2002, 453 б.

Графикалыќ редактор – графикалыќ бейне т‰ріндегі суреттерді салуѓа жєне оларды µњдеуге арналѓан арнайы баѓытт программа. Ќазіргі кезде н‰ктелік (немесе растырлыќ) жєне векторлыќ деп аталатын графикалыќ редакторлардыњ екі т‰рі белгілі. Н‰ктелік Графикалыќ редакторларды кез келген сурет Пиксельдер деп аталатын н‰ктелердіњ т±ратын кішкене бейнелр (мозаика) арќылы салынады, ал н‰ктелердіњ єрќайсысы т‰рлі т‰ске бояла алдады.

Paint (Paintbrus) – Windows ж‰йесініњ стандартты программалар толбына кіретін ќарапайым н‰ктелік графикалыќ редактор. Paint µзініњ м‰мкіндіктері жаѓынан профиссионалды графикалыќ редакторлардыњ біршама тµмендеу болѓаны мен ло едєуір к‰рделі єрі тартымды, т‰рлі-

37

т‰сті жєне аќ-ќара суреттерді, схемаларды, сызбаларды (чертеждерді) даярлауѓа м‰мкіндік береді. Б±л редакторларды игеру онша ќиын емес, оныњ ќ±рамында сурет салу, сизу жєне оларды µњдеуге арналѓан стандартты ќарапайым аспаптар жиыны бар, дайындалѓан бейнелер фаилдардыњ кењ тараѓан графикалыќ форматында саќталады.

Программа терезесі.Редакторды іске ќосу ‰шін (Windows 3.x) “Реквизиттр” тобындаѓы

Paintbrus белгісін тањдањыздар.Ал, Windows 95 ж‰йесінде Іске ќосу Программалар

Стандартты Paint командалар тізбегін орындасаќ, экранда программаныњ терезесі пайда болады. Оныњ ќ±рамында біздіњ осыѓан дейін танс элементтермен (ж±мыс аумаѓы, менюмен таќырып жолдары) бірге бірсыпыра жања элементтер де бар.

Терезеніњ сол жаќ шеткі ќабырѓасын аспаптар таќтасы орналасќан. Одан сіздер Paint – та кездесетін барлыќ сурет салу аспаптарын кµре аласыздар (12,1 Сурет) Кез келген апаптарды тањдау ‰шін соныњ белгісіне тышќан курсорын жеткізіп, оны шерту жеткілікті. Осыдан кейінтањдап алынѓан апаптыњ бейнесі (шартбелгісі) айќын т‰спен ерекшеленеді.

Терезеніњ тµменгі жаќтауы бойымен т‰стер палитрасы орналасќанорналасќан. Paint- та бір уаќытта екі т‰спен сурет салуѓа болады: ќалам т‰сімен (м±нан былай оны ќысќаша негізгі т‰с деп атаймыз) жєне фон т‰сімен (м±нан былай оны фондыќ деп атаймыз ) . Палитраныњ сол жаќ шетінде бірі екіншісініњ ішіне орналасќан кішкене екі тік тµртб±рыш т±р, осылардыњ ‰стіњгісі – негізгі т‰сті, ал астыњѓысы- фондыќ т‰стерді кµрсетеді. Кез келген сєтте т‰стерді µзгерту м‰мкіндігі бар, ол ‰шін курсорды палитрадаѓы жања т‰ске апарып, тышќанныњ сол жаќ батырмасын шерте отырып негізгі т‰сті, ал оњ жаќ батырмасын басу арќылы- фондыќ т‰сті µзгерту болады.Ќолданылатын аспаптар.

Paint асапаптарын іс ж‰зінде игеруге кіріспес б±рын ескертетін бір жайт- редакторда ж±мыс істеу барысында соњѓы орындалѓан єрекетті µзгерту м‰мкіндігі бар (б±л єрекет барлыќ программаларда кездеседі). ¤згерту операциясы алѓашќы кезде жиі ќолданылады. Он іске асару ‰шін менюдіњ Т‰зету ¤згерту { ctrl+я } (Редактирование Отменить) еомандасын керек.

Аспаптар таќтасы ќарапайым суретшініњ аспаптарыныњ жиынына ұқсас болып келеді. Ең алғашқы аспапқа Қылқалам (Кисть) жатады. Ол әдеттегі қарындаш тәрізді сурет салу жұмысын атқарады. Мұндай аспапты таңдаған соң, “тышқанның” стандартты курсоры Қылқаламға айналады. Тышқанның сол жақ батырмасын басып тұрып (оны жібермей) курсорды экран бетімен жылжытсаңыз курсор артында із қалдырады, оның түсі сол мезеттегі тағайындалған түске сәйкес болады. Мұнан төмен орналасқан ас пап-Аэрозольді баллон немесе Шашыратқы.Оны таңдап алғанан кейін тышқан курсоры косу символьна ұқсас таңбаға айналады. Енді сол жақ батырманыбасып түрып курсорды экран бетімен жүргісе, оның артында шашраған бояуға ұқсас із қалады. Бір інші өшіргіш арқылы кейінен коректі фондықтүсті таңдап алып, экрандағы әртүрлі түстегі бейнелерді жаңа фондықтүске бояуға болады. Осы тәсілдіпаидалану кезінде тышқанды екі рет шертсек, онда курсор маңы бірден фондық түске боялады.

38

Екінші тұрдегі өшіргіш арқылы өзімізге қажетті негізгі және фондық түстерді тағайындаған соң, өшіру нәтижесінде негізгі түстегі фрагменттер фондық түске бояла бастайды. Осы тәсілмен тышқанды екі рет шерту суреттегі курсор маңындағы бір түсті бояуды түгелдей дерлік екіншісіне бірден өзгертуге мүмкіндік береді (яғин, дәл осы уақытқа дейін негізгі түспен боялған бейне фондық түске боялып кетеді).Аймақтардың ішін бояу (Заливка).

Paint редакторы тұйық сызықтар ішін негізгі түспен бояуға мүмкіндік береді. Бұл үшін Білік (валик) аспабын таңдап белгілеп алып, курсор кішкенен білік түріне айналғанда, оны тұйықталған аймақтың кез келген ішкі нүктесіне алып барып, тышқанды шертсе болғаны. Сонда тұйық аймақ түгелдей негізгі түске бояла бастайды.

Тұйық аймақты бояу барысында оның қабырғаларының үзік жері болмауын қадағалап отырыңыз. Тіпті бір нүкте (пиксель) сиятын ұзілген жердің болуы бояудың аймақтан тыс таралып кетуіне себепші болады.

Мәтінді енгізу.Әріптер мен цифрларды, сондай-ақ арнайы символдар бейнесін

Paint ортасында Қылқалам мен Біліктің көмегімен әркім өзі-ақ қолмен салуы мүмкін. Бірақ бұл біраз еңбектенуді талап ететін іс, сондықтан редакторда суреттік бейнелер көрінісіне мәтіндік фрагменттер қосу тәсілі енгізілген. Ол үшін Мәтін аспабы қолданылады.

Мәтін теру кезінде курсор пішіні қарапайым редакторлардағы сияқты енгізу курсорына ұқсас түрге айналады. Енгізу курсорын сіздер кездестірдіңіздер. Мәтін енгізуді бастау курсорды суреттің белгілі бір нүктесіне апарып, тышқанды шерту арқылы іске қосады. Сол сәтте экранға жыпылықтап тұратын енгізу курсоры шығады да, ол мәтін фрагментін енгізуді бастауға болатындығын білдіреді. Мәтін негізгі түспен енгізіледі, енгізу барысында әдеттегідей BaskSpase, Delete пернелерінің көмегімен символдарды жоюға болады. Жаңа жолға өту үшінEnter пернесін басу керек. Мәтіндік информацияны енгізуді тоқтату кез келген сәтте тышқанды сырт еткізу арқылы орындалады.

Лекция 11Тақырыбы: МS WORD редакторы туралы негізгі мағлұматтар.

Жоспар1. Жалпы мағлұматтар2. WORD редакторын тағайындау.3. WORD редакторын танысу.4. WORD редакторының жұмыс істеуін аяқтау.

Әдебиеттер1.Жаңа ақпараттық технологиялар. Б.Бөрібаев, Е. Балапанов, Г. Мадьярова Р.

39

Дузбаева. Алматы 2001 ж “ Ғылым” ғылыми баспа орталығы.2.Информатика М.Қ. Байжұманов Л.Қ. Жапсарбаева Алматы 2004 ж.3.Қазақ тілі терминдерінің салалық ғылыми түсіндірме сөздігі. Информатика және компьютерлік техника. Алматы,” Мектеп”, 2002, 453 б.

МS WORD – мәтіндік құжаттарды дайындауға, түзетуге және қағаз басып шығаруға арналған WINDOWS жүйесінің қосымша программасы. Ол мәтіндік және графикалық информацияларды өңдеу барысында жүзден аса операцияларды орындай алатын ең кең тараған мәтін редакторының бірі.

Қазіріг компьтерлік технологияда орындауға болатын кез-келген операція бұл ортада жүзеге асырыла береді.

Жалпы WORD редакторында типография жұмысына коректі баспа материалдарын теруден бастап, олардың оригінал макетін толық жасауға дейінгі барлық жұмыс орындалады.

Мунда құжаттармен кестелердікөрікті етіп безендіруге қажет көптеген дайн шаблон дар, стильдер, қарапайым графиктік бейнелерді салатын аспаптар жеткілікті.

WORD редакторын тағайындау, іске қосу және онымен жұмыс істеуді аяқтау.

WORD-пен жұмыс істеуді бастау үшін WINDOWS жүйесінің басқа программалары сияқты он бастапқы нұсқалық дискеттерден немесе компакт-дискіден компьтерге жазып орналастыру қажет.

Орналастырылған WORD редакторын іске қосу бірнеше тәсілмен жүзеге асырылады:

1.Басқару тақтасындағы іске қосу (Пуск) менюінің, Орындау (Выполнить) командасының көмегімен, бұл тәсіл редактордың қосымша параметрін іске қосуға арналған.2.Программалардың Microsoft Office тобындағы WORD шартбелгісінде тышқанды екі рет шерту арқылы.3.WORD редакторына дайындалған құжаттың шарт белгісіне тышқан курсорын жеткізіп, он екі рет шерту арқылы.

Редактормен жұмысты аяқтау кез-келген стандартты тәсілдермен жүргізіледі.-Файл→Шығу меню командасын таңдау арқылы.- WORDнегізгі терезесінің жүйелік менюдегі Жабу командасын

таңдау.- Тікелей Alt+F4 пернелерін басу.

WORD экранымен танысу.WORD редакторының негізгі терезесін жалпы түрі құжат

терезесімен бірге бейнеледі.Терезеде WINDOWS жүйесінде кездесуге тиіс стандартты көптеген

элементтер бар. Солардың ішінен WORD редакторына тән қосымша элементтерді қарастырайық:Қалып күй немесе қалып жолы негізгі терезенің төменгі жағына орналасқан, оның сол жақ бөлігінде теріліп жатқан құжат жөнінде информация бейнеленеді.-стр 5-теріліп жатқан ағымдағы бет номері.

40

-разд 1-ағымдағы бөлім номері, бұл элемент бөлімдерден тұратын бастр құжат үшін ғана қажет.-5/8-құжаттың басынан есептегенде курсор тұрған орын 5-бетте, ал құжат барлығы 8-беттен тұрады.

Стр5

Разд1

5/8

На 15,8см

Ст27

Кол1

Зап Испр ВДЛ

-15,8см- курсор тұрған ағымдағы Жолдак сол жақ Бетті жоғарғы шетіне дейінгі қашықтық.-Ст27- Осы Бетті жоғарғы шетінен курсорна дейінгі Жолдак саны.-Кол 1-Осы жолдың басынан курсорна дейінгі символ дар саны.

Қалып жолында бадан басқа қара түске боялып белгілі бір режимнің іске қосылып тұрғанын, ал сұр түсті болса –іске қосылмағанын білдіріп тұратын жұмыс режимі индикаторлары бар.ЗАП-макрокомандаларды жазу режимі іске қосылған екпінді күйде екенін көрсетеді.Испр-түзетулерді белгілеу режимі іске қосылғанын және құжаттың соңғы нұсқасына қандай өзгерістер енгізілгенін білдіреді.ВДЛ-белгілеулерді кеңейтіп F8-пернесі екпінді күйде. Яғни фрагментті ерекшелеп альп, он кеңейту режимі іске қосылған.-Беттерді белгілеу режимі мәтін қағазда қалай орналасса, айнытпай солай бейнелейтін режим болып есептеледі, мунда формат тау, мәтінді түзету өте ыңғайлы, өйткені қағаз шеттері айқын көрініп тұрады.-Құрылым режимі, құжатты толық бейнелемей, тек тақырыптарын көрсете алады, сол себепті мәтін тақырыптарын көрсете алады, сол себепті мәтін тақырыптарын бастан аяқ арап отырып,он бақылау мүмкіндіктерін береді.-Аспаптар тақтасы командалармен іс-әрекеттерді жылдам орындау үшін ең ыңғайлы жадай жасайды. Он пайдалану тышқан курсорымен немесе соған ұқсас басқа құрылғының көмегімен жүргізіледі. Аспаптар тақтасының белгілі бір командасын орындау сол командаға сәкес батырманы тышқанмен шерту арқылы орындалады. Бұл тақтаны әр қашан пайдалануға болады, өйткені, ол құжат терезесінің жоғарғы жағында тұрақты көрініп тұрады. Терезенің негізгі элементінің бірі болып, бірнеше мәтіндік құжаттар қатар орна ласа алатын терезелерден тұратын, ашық түске боялған жұмыс аумағы болып саналады.

Құжатты сақтау.Мәтін теріліп жатқан кезде компьютердің жедел жадында болады да, ток немесе компьютер өшіріліп галса, бір ден жойылып кетеді. Сондықтан бірнеше сағаттық еңбегіңіз жоғалып кет пес үшін, он дер кезінде жиі-жиі дискіге жазып сақтап отырған жөн.Оның үстіне дискіге жазу процесі уақыталмай, өте тез орындалады. Ол үшін тышқан курсорын дискеттің суреті салынған батырмаға жеткізіп, он бір рет шертеміз. Осылай сақталған мәтін ғана қатты дискіге жазылып, қауіпсіз күйде ұзақ уақыт сақталады.

Сонымен файлды сақтау үшін келесі әрекеттерді орындау қажет:1.Файл→...деп. сақтау командасын таңдау немесе F12 пернесін басу

41

2.Файл аты деген өріс жолына құжатқа қойылатын атты Тенгізу, әйтпесе WORD-тың ұсынған атын қабылдау (мысалы, Документ2)

Құжатты автоматты түрде сақтау.WORD құжаттарды белгілі бір уақыт өткен сайын автоматты

түрде де дискіге жазып сақтай алады.Автоматты түрде сақтауды тағайындау үшін төмендегі әрекеттерді

орындаймыз.1.Сенрвис→Параметрлер немесе Файл→қалайша сақтау командасын тада да ашылған сұхбат терезесіндегі Параметрлер батырмасын басу2.Параметрлер терезесінде сақтау парағына өту.3.Сақтау парағында әрбір Автоматты сақтау уақыт аралығын таңдау.

Символдарды формат тау.Символдарды форматтауға шрифт параметрлерін, символ дар

аралығындағы бос орындарды және оларды жолға байланысты жоғарғы не төменгі індекс ретінде кішірейтілген жаба әріптермен бейнелеуді тағайындауға мүмкіндік береді.Бұлардан өзге арнайы шрифтер бар, олар құжатты көркейтіп безендіру істерін жандандырады.

Қаріптер (Шрифтер)Қаріптер ұғымына:

-қаріптің типі;-қаріптің мөлшері;-сызылымы (начертание);-түсі;-арнайы эффектілері жатады.

Әртүрлі мақсаттарға арналған алуан түрлі қаріптер бар.Қаріптің негізгі параметрлерін (типі, өлшемі, сызылымы) Формат командасының менюі, “Форматтау” аспаптар тақтасы, перелік командалар мен контекстік меню жүйелерінің көмегімен тағайындауға болады.Қаріп-компьютерде орнатылған шрифтер тізімі. Шрифтердің сызылымы мына операциялардан (мүмкіндіктерден) тұрады:-Кәдімгі (Обычный)-негізгі мәтін символдары үшін пайдаланылады.-Курсив-сөздерді, тақырыптарды айқындау үшін пайдаланылады.-Жартылай қарайтылған (Полужирный)-сөздерді, тақырыптарды айқындау үшін пайдаланылады.-Мөлшер (Раз мер)-әріптердің мүмкіндік мөлшерінің тізімі.

Мәтінді пайдалану мақсатына байланысты төрт түрлі болады; Олар:

-сол жақ шетке қарай туралау-жәй құжат мәтіндерін тергенде қолданылады.

-оң жақ шетке қарай туралау-колонтитулдарды, яғни бөлім тақырыптарын беттердің жоғарғы жағына тұрақты күйде жазу кезінде.

-жол ортасына қарай туралау- тақырыптарды жазғанда қолданылады.-екі жақ шетті де туралау-іс қағаздарын, бас пахана материалдарын

даярлауда пайдаланады.Абзацтарды туралау.

42

Жолдың екі бетін бірдей туралау жиі кездесетін форматтау түрі болып саналады. Мунда жолдағы сөздердің арасындағы қашықтықтар бірдей болып орналасып, мәтін әрбір Жолдан ыңғайлы күйде бейнеленеді.Формат→Абзац→Туралау (Выравнивание) командасы арқылы туралау бүкіл мәтінге қатысты деп есептеліп, жұмыстың басында енгізіледі. Ал, мәтін фрагменттері үшін туралау режимдерін пайдалану аспаптар тақтасы немесе пернелік команданың көмегімен жұмыс істегеннен гөрі әлде қайда ыңғайлы.

“Форматтау” аспаптар тақтасының құралдары.“Форматтау” аспаптар тақтасы абзац форматының нақты параметрін жылдам өзгертуге мүмкіндік береді.Ол үшін керекті абзацты ерекшелеп алып, батырманы аспаптар тақтасындағы керекті батырманы тышқанмен басу керек.

Лекция 12Тақырып:Формулалар редакторы

Жоспар

1. Формулалар редакторын іске қосу2. Математикалықт символдар жолы.3. Шаблондар жолы.4.Теңдеулерді теру. Формуланы форматтау

Әдебиеттер1.Жаңа ақпараттық технологиялар. Б.Бөрібаев, Е. Балапанов, Г. Мадьярова Р. Дузбаева. Алматы 2001 ж “ Ғылым” ғылыми баспа орталығы.2.Информатика М.Қ. Байжұманов Л.Қ. Жапсарбаева Алматы 2004 ж.3.Қазақ тілі терминдерінің салалық ғылыми түсіндірме сөздігі. Информатика және компьютерлік техника. Алматы,” Мектеп”, 2002, 453 б.

Wort програмасындағы формулалар редакторының (Редактор формул – Equation Editor) көмегімен құжат мәтініне математикалық формулалар мен символдарды орналастыруға болады. математикалық символдар мен шаблондар көптеген кең спектрлі мүмкіндіктерді қамтиды. Формулалалар редакторының көмегімен жазылатын объектілерге интегралдар, матрицалар, бөлшектер, түбірлер, көпмүшеліктер, т.б. жатады және де олардың экран бетіндегі сырт бейнелеріпринтерден басып шығарылатын көшірмесімен бірдей болады. Формулаларды фарматтау барысында пайдаланатын әріптер мен олардың сызылымы принтер қабылдайтын байланысты өзгертілуі мүмкін. ( сурет бар Салтанат апйа )

Формулалар редакторын іске қосуWort ортасынан формулалар редакторын іске қосу үшін, енгізу курсорын құжаттың формула кірістірілетін жеріне орналастырып, Кірістіру Объект Microsoft Equation (Вставка Объект Microsoft Equation ) менюі операцияларын орындау керек. Сонда теңдеулер

43

редакторының терезесі пайда болады. Сол терезеге керекті формуланы енгізу қажет. Егер объектілер типі тізімінде формулаларредакторы жоқ болса, онда келес әрекеттерді орындау қажет: - Microsoft Wort Folder бумасында орналасқан Wort Cammands ішкі бумасын ашу;

- формулалар редакторын бейнелейтін суретте тышқанды екі рет шерту;

- формулалар редакторы терезесін одан шықпай –ақ жабу;- Word-тан формулалар редакторын шақыру.Формулалар редакторы жүктелгеннен кейін оның қолданбалы терезесі ашылады.Ол терезе өзінің құрылымы жағынан Word терезесіне ұқсас.

Математикалық символдар жолыМатематикалық символдар пиктограммалары бар теңдеулер редакторы терезіндегі жоғарғы жол негізінен символдар формуласына енгізуге арналған меню болып табылады: мысалы , шексіздік белгісі , вектор символы , т.с.с. таңбалар жиыны . Олардың ішінен қажетті символдарды таңдауға және оларды формула ретінде енгізуге болады. Математикалық символдар функционалдық ұқсастығы ( үйлестігі ) бойынша жеке топтарға біріктіріліп орналастырылған. Символдар кірістіру үшін керекті символ тұрған өріс элементін тышқан курсорымен белгілеп көрсеткен жөн. Соның нәтижесінде осы өріске кіретін символдардың толық тізімі ашылады. Тышқан курсорымен тізімдегі қажетті символды таңдап алып, оны бір рет шертсек , символ мәтіндегі формулалар жолына енгізіледі.

Шаблондар жолы математикалық символдар пиктограммасынан төменде орналасқан. Оның көмегімен мәтінге математикалық қатынастар , амалдармен мен интеграл, матрица, жақша ішіндегі өрнектер сияқты күрделі обьектілерді және т.б. енгізуге болады. Шаблондарды мәтінге кірістіру алдыңғы математикалық символдарды кірістіру тәсілімен орындалады. Бір шаблрнды екіншісінің ішіне қоюға болады. Мысалы, интеграл белгісінен кейін түбір шаблонын қоюға, ал түбір белгісінің ішіне ( астына) бөлшек шаблонын қоюға болады және т.с.с. Формулалар редакторында енгізу курсоры бастапқыда L әрпі түрінде болады. Көлденең және тік сызықтар фориуланың келесі элементі қай жерге енгізілетінін көрсетеді. Формулаларды жазуда математикалық символдар мен шаблондар жолы қосымша аспаптар ретінде пайдалынады, өйткені таңбаларды тікелей пернелерден де енгізе береміз. Редакторда даярланған формула мәтінге формулалар редакторы терезесі жабылған соң ғана кірістіріледі.

Теңдеулерді теруТеңдеулерді теру формулалар редакторын шақырғанда пайда болатын кадрда жүзеге асыралады. Теңдеуге тікелей пернелей тақтасының көмегімен қарпайым мәтінді және формулалар редакторындағы менюден арнайы символдарды таңдап алып, оларды да енгізуге болады.

44

Формулалар редакторының менюнінен тиісті таңбаны таңдап алған соң, оны жіңішке пунктирмен шектелген тіктөртбұрышты енгізу ұясына орналастырамыз. Бұны осы шаблон арқылы енгізілетін символдардың ұясы деп те атауға болады . Курсорды тиісті ұяға апарып , керекті мәтіндерді енгізе беруге болады. Ұяға енгізілген өрнектерге байланысты тіктөртбұрыш өз мөлшерін автоматты түрде өзгертіп отырады. Қойылған шаблондар қабаттасып роналасқанда, курсордың қай ұяда орналасқанын анықтау қиынға түсуі мүмкін. Бұған курсорға дейінгі өрнектің асты сызылып тұратыны және курсордың биіктігі символмен бірдей болып жыпылықтауы көмектеседі. Символдардың бірінен екіншісіне өту немесе берілген шобланнан шығу, курсорды ауыстыру пернелерімен жүзеге асыралады . Шаблоннан бір ұясының басқасына ауысуы үшін Тав пернесін пайдаланған жөн. Егер қандайда бір өрнек ерекшеленіп тұрса, онда шаблонды шақыру барысында ол өрнек автоматты түрде ерекшеленген өрнек тұрған ұяға барып орналасады. Кейбір шаблондық белгілерді қоспернелерді арқылы жылдам теруге болады.Қоспернелер ... әрекеттерінің нәтижесі –Ctrl +R түбір шаблонын кірістіру ;Ctrl+l интеграл шаблонын кірістіру;Ctrl +[ ашылған (жабылған) тік жақшалар( не Ctrl +]) шаблонын кірістіру;Ctrl + 9 ашылған (жабылған) жай жақшалар(не Ctrl +0) шаблонын кірістіру ;Ctrl + { ашылған (жабылған) жүйелі жақшалар(не Ctrl +}) шаблонын кірістіру;Ctrl +F көлденең сызығы бар бөлшек шаблонын кірістіру;Ctrl +\ қиғаш сызықты бөлшек шаблонын кірістіру;Ctrl +G грек символдрын енгізу режиміне ауыстыру (символ енгізілісімен автоматты түрде бастапқы режим орындалады);Ctrl +H дәрежелік таңба шаблонын кірістіру (жоғарғы Индекс);Ctrl +L индексті таңба шаблонын кірістіру (төменгі индекс);Ctrl +J жоғарғы да төменгі де индекстері бар Шаблонын кірістіру;Ctrl + T, S қосындылаау шаблонын кірістіру;Ctrl + T, P көбейтінділеу шаблонын кірістіру;Ctrl + T, M матрица шаблонын кірістіру;Ctrl + T ,U жол астындағы төменгі символдар Шаблонын кірістіру

Бұл жылдам қоспернелер әріптерін әрекетте сәйкес келетін ағылшын терминдерін білу жолымен еске сақтауға болады.(мысалға, fraction- бөлшек).

45

Лекция 13Тақырып: Кестелерді даярлау және түзету

Жоспар1. Кестелерді даярлау2. Кестелерді баптау3. Ұяшықтарды таңдау4. Ұяшықтардың орнын ауыстыру және көшірмесін алу

Әдебиеттер1.Жаңа ақпараттық технологиялар. Б.Бөрібаев, Е. Балапанов, Г. Мадьярова Р. Дузбаева. Алматы 2001 ж “ Ғылым” ғылыми баспа орталығы.2.Информатика М.Қ. Байжұманов Л.Қ. Жапсарбаева Алматы 2004 ж.3.Қазақ тілі терминдерінің салалық ғылыми түсіндірме сөздігі. Информатика және компьютерлік техника. Алматы,” Мектеп”, 2002, 453 б.

46

Мәтінді редокторлармен жұмыс істеу барысында реттелген информацияны, құжаттарды сақтаудың ең бір қолайлы тәсілі кестелер(таблица) болып табылады.

18.1 –суретте кестелерді пайдаланудың мысалы ретінде телефондық мекен жайы кітабынан үзінді келтірілген. Сондай –ақ кестелер әр түрлі тізімдер мен тізбелерді қаржы ақпараттарын көрсетуде және басқа да осындай мәселелердің көптеген түрлерін шешуде жиі пайдаланылады. Кестелердің ішінде информацияларды қабылдауды жақсартуға арналған графикалық иллюстрациялар да тұруы мүмкін.

Кестелерді даярлау.Кесте құжаттың мәтіннің кез-келген жеріне қойыла береді. Кесте

мөлшері қағаз парағынан үлкен болуы да мүмкін, сондықтан ол бір немесе бірнеше беттерде орналаса алады. Кестені алғаш рет даярлау үшін Кесте→Кестені кірістіру (Таблица→Всавить таблицу) командасын немесе стандартты аспаптар тақтасының Кестені кірістіру батырмасын басу керек.

Кестені даярлаудың ең бір қарапайым жолы Кестені кірістіру батырмасын пайдалану. Мұнда бағаналар екі мәтін жолының толық ені мен бағаналар саны негізінде автоматты түрде бірден тағайындалады. Қажет болса, әрбір бағаналар енін мұнан кейін де өзгерте аласыз. Сонымен, алғаш рет кестені даярлау үшін төмендегі әрекеттер орындалады:-Даярланатын кестенің сол жақ жоғарғы шетіне курсорды алып бару.-тышқан тетігімен аспаптар тақтасындағы Кестені енгізу батырмасын басып, экранға шыққан кішкене кесте көрінісіндегі керекті торлар ұяларын тышқанмен белгілей отырып, оның батырмасын жібермей ұстап тұру керек.-тышқан курсорын кестенің қажетті мөлшеріне дәл келетін оң жақ төменгі торына жылжытып апарыңыз. Егер курсорды оңға немесе төменге жылжытатын болсаңыз, ондаторлар саны да соған байланысты өсіп отырады.-Керекті торлар санын бейнелеп алып, тышқан батырмасын жібереміз. Мәтіннің курсормен көрсетілген жерінде қажетті өлшемдегі кесте пайда болады.Тор сызықтарын бейнелеу және жасыру.

Тор сызықтары кесте ұяшықтарының мөлшерін белгілеп көрсету үшін арналған. Кесте→Тор (Таблица→Сетка) командасы тор сызықтарын бейнелеп көрсетуге немесе жасруға мүмкіндік береді. Бұл команда ауыстырғыштар тобына жатады, яғни команданы бірінші рет орындау нәтижесінде экраннан тор сызықтары алынып тасталса, команданы қайтаданэкран бетіне шығарады.Жолдар мен бағаналарды номерлеу.

Ұяшықты номерлеу үшін Формат→Тізім командасын немесе “Форматтау тақтасындағы”Номерленген тізім батырмасын пайдалану керек. Бұл тәсілмен бағаналарды, жолдарды немесе ерекшеленген ұяшықтар тобын номерлеуге болады.“Форматтау” тақтасында орналасқан номерленген тізім батырмасы көмегімен ұяшықтарды өте тез номерлеп алуға болады. Алайда, бұл

47

жағдайда номерлеу үшін “Тізім” сұхбат терезесіндегі тағайындалған стиль пайдаланатын болды.Кестелерді баптау.

Жұмыс кезінде мәліметтер орналасқан кестенің параметрлерін жиі-жиі өзгерту қажеттігі туады. Word –редакторында кестелерді өңдеудің көптеген мүмкіндіктері –ұялардағы мәліметтердің орнын ауыстыру және көшірмелерін алу, торлардың биіктігімен енін өзгерту т.б. бар. Келесі бөлімдерде кестелерді түзетуге арналған мүмкіндіктермен таныс болыңыздар.Ұяшықтарды таңдау.Түзету командасын орындамастан бұрын әрекеттер орындалатын жолдарды, бағаналарды немесе ұяшықтарды алдын ала таңдап алу керек. Word бір немесен бірнеше жолдар мен бағаналарды толығымен таңдауға мүмкіндік береді. Таңдап алынған ұяшықтарды бейнелеп көрсету үшін ақ қара түсті қарама –қарсы кескіндер (инверциялы) пайдаланылады.

Төменде тышқанның көмегімен кесте фрагменттерін таңдаудың әр түрлі варианттары келтірілген:Символдар – тышқан курсорын бірінші символдың алдына орналастырып, оның сол жақ батырмасын басып алу сол басулы күйінде жібермей ұстап тұрып, курсорды –соңғы символға ауыстырыңыз да, курсор тілсызыққа айналғанда тышқан батырмасын басыңыз;Ұяшықтар – бірінші ұяшықты немесе ұяшықтың ішіндегісін белгілеп алыңыз да, тышқанды жібермей ұстап тұрып, курсорды соңғы ұяшыққа ауыстырыңыз;Жол – бір ұяшықты таңдағандай әрекетті орындаңыз, бірақ тышқан батырмасын бір рет емес, екі рет басыңыз.Екінші тәсіл: тышқан курсорын жолдың сол жағындағы бос кеңістікке жеткізіп, курсор қиғаш сызыққа айналдырғанда батырманы басыңыз (кестеден тыс жерде); бірнеше жолды бірге ерекшелеу үшін –тышқан батырмасын жібермей, тышқан курсорын қажетті жолдар санына төмен немесе жоғары орын ауыстырыңыз;Бағана – таңдап алынған бағананың жоғарғы бос кеңістігіне курсорды апарып, курсор төмен қараған тіл сызыққа айналғанда оның батырмасын басыңыз(кестеден жоғары); Бірнеше бағаналарды бірден ерекшелеу үшін – тышқан батырмасын басулы күйінде жібермей ұстап тұрып курсорды қажетті бағаналар санына оңға немесе солға орын ауыстырыңыз;Кесте – барлық жолдармен бағаналарды түгел ерекшелеп алыңыз, әйтпесе бірінші жолды толық ерекшелеп алған соң Shift пернесін басып тұрып, соңғы жолды ерекшелеңіз.

Жолдарды, бағаналарды және толығымен кестені ерекшелеу үшін Кесте менюіндегі Жолды ерекшелеу, Бағананы ерекшелеу немесе Кестені ерекшелеу командалары пайдаланылады.

48

Лекция 14Тақырып: Ұяшықтарды, жолдарды және бағаналарды кірістіру

және жою.

Жоспар1.Кестелер тақырыбын даярлау.2.Ұяшықтарды бөліктерге бөлу3.Кестелерді форматтау4.Кестелерді бөліктерге бөлу

Әдебиеттер1.Жаңа ақпараттық технологиялар. Б.Бөрібаев, Е. Балапанов, Г. Мадьярова Р. Дузбаева. Алматы 2001 ж “ Ғылым” ғылыми баспа орталығы.2.Информатика М.Қ. Байжұманов Л.Қ. Жапсарбаева Алматы 2004 ж.3.Қазақ тілі терминдерінің салалық ғылыми түсіндірме сөздігі. Информатика және компьютерлік техника. Алматы,” Мектеп”, 2002, 453 б.

Кесте даярлаған соң, сіз оған жолдар мен бағаналарды, ұяшықтарды қосымша кірістіру немесе кейбірін жоя отырып оның құрылымын өзгерте аласыз. Кесте құрылымына кірістірілетін бірнеше өзгертулерді тек бір команданың –Кесте менюіндегі Кірістіру (Вставить) және Жою опциялары арқылы орындай аласыз.Оның нақты түрі команданы шақырмас бұрын кестенің қандай элементері (ұяшықтар, жолдар немесе бағаналар) таңдап алынғанымен анықталады.

Жолдарды немесе бағаналарды қосымша кірістіру келесі әрекеттердің орындалуын талап етеді;

-Жолды немесе бағананы таңдап алыңыз (Ол сіз жолдар немесе бағаналар қосқыңыз келе ме, жоқ па, соған байланысты);

Кесте менюінен “Жолдарды кірістіру”(Вставить строки) немесе“Бағаналарды кірістіру”(Вставить столбцы) командасын таңдаңыз.Кесте --- Жолдарды кірістіру командасын таңдағанда жаңа жол ағымдағы жолдың жоғарғы жағына, ал оның төменгі жағындағы барлық жолдар төмен қарай жылжыйдыБағананы кірістіру барысында жаңа бағана ағымдағы бағананың сол жағына қосылып,(18.7 -сурет) оның оң жағындағы барлық бағаналар оңға қарай жылжиды (18,8 -сурет) кірістірілгенен кейін осы жаңа жол немесе бағана ағымдағылар болып саналады.

Ұяшықтарды бөліктерге бөлуҰяшықтарды бөліктерге бөлу біріктіруге кері операция болып

табылады. Оның көмегімен біріктірілген ұяшықтарды бастапқы қалпына келтіруге болады. Мұнда мәтінді ұяшықтарға бөлу символдар санымен анықталады.

Сондай – ақ біріктіру нәтижесінде пайда болмаған ұяшықтарды да бөлуге болады. Мұндай бір ұяшықты қанша ұяшықтарға болу керек болса, соншасына теңдей етіп бөледі.

Сонымен, бөлуге арналған бір немесе бірнеше ұяшықтарды таңдап алыңдар.

49

Кесте --- Ұяшықтарды бөлу(Таблица – Разбить ячейки) командасын таңдасақ нәтижесінде экранда “Ұяшықтарды бөлу” сұқпат терезесі пайда болады. (18.11 сурет) Сол терезенің “Бағаналар саны” енгізу өрісінде бағаналар саны бейнелейтін жаңа сандық мәнді енгізіп, ОК батырмасын басу жеткілікті.

Кестелерді форматтауҰяшықтардың ішіндегі мәліметтерді форматтау үшін әдеттегі мәтінді форматтау тәсілдерін қолдануға болады. Мысалыға, сіздер шрифт түрін, өлшемін және сызылымын өзгерте аласыз.Формат командасы ұсынатын барлық (бұрыннан таныс ) әрекеттерді пайдалануларыңызға болады. Мысалыға жол аралық интерволды тағайындап, оның шеттерін туралауға және ол үшін контекстік тәуелді менюді пайдалануға мүмкіндік бар. Контекстік менюді тышқанның оң жақ батырмасын басу арқылы шақыруға болады.

Бұдан басқа да тікелей кестені көркемдеу элементтерін кірістіруге болады (Кестені бөлу сызықтары, оны жиектеу және т.с.с. ) Кестені көркемдеуге арналған алдын ала анықталған стилдер жиыны бар, солар арқылы кестені форматтау әдістерін қарастырайық

Кесте –Автоформат командасын пайдалану.Кесте –Автоформат (Таблица --- Автоформат) командасы кестені көркемдеудің алдын ала анықталған стильдерін пайдалану кестеге кәсіби түр беруге қажетті уақытты едәір қысқартуға мүмкіндік береді. Олардың көмегімен ұяшықтарды жиектеумен іштерін бояуды шрифт түрі мен түсінігін, сондай –ақ ұяшықтардың мөлшерін, олардың ішіндегі мәліметтерге сәйкес автоматты түрде өзгерту параметірлерін жылдам тағайындауға болады.

Сонымен, кестені форматтау үшін курсор кесте ішіне орналасуы тиіс. Кесте –Автоформат командасын таңдасақ, соның нәтижесінде экран бетіне 18.12 суретте көрсетілгендей “Кестені автоформаттау” сұқбат терезесі шығады.

Алдын ала анықталған форматтар тізімінен өз талабыңызға сәйкес келетін форматты таңдаңыз. Ол таңдалынған форматтың сыртқы түрі “Үлгі” (образец) бөлімінде бейнеленеді де таңдауды жеңілдетеді .

Егер пайдаланылатын көркемдеу элементтерінің бір сыпырасын қалдырып, ал кейбір элементтерін өзгерткіңіз келсе, “Пайдалану” бөліміндегі сәйкес жалаушаларды алып тастаңыз (Жиектеу,Шрифт,Автотаңдау,Ішін бояу,Түсі). Соның нәтижесінде “Үлгі” бөлімі де өзгертулерге сәйкес форматта көрсетілетін болады.

Ал автоформатты кестенің тек белгілі бір бөлігіне пайдалану үшін, “Көркемдеуді өзгерту” (Изменить оформление) бөлімінде форматты өзгертетін кесте бөлігін атап көрсету қажет. (Мысалы. Тақырып жолы, Бірінші бағана, Соңғы жол, Соңғы бағана т.с.с.)Ең соңында ОК батырмасын басу керек.

Кестелерді бөліктерге бөлу.Кестелерді жұмыс істеу барысында бір кестені оның арасында

мәтін немесе сурет қосу үшін екі бөлікке бөлу қажет болу мүмкін. Осындай кезде кестені екіге бөлу үшін, курсорды бөліну сызығынан кейінгі жолға орналастырып алып, Кесте ---- Кестені бөлу(Таблица – Разбить таблицу) командасын орындау керек немесе Ctrl+Shift+Enter пернелерін басу керек. Мұның нәтижесінде кесте екі бөлікке бөлінеді, ал екі бөліктің арасына қалыпты форматталған абзац

50

маркері қойылады. Егер де сіз бөлудің тоқтатқыңыз келсе, яғни бұл әрекетті болдырмау үшін абзац маркерін алып тастаңыз

Егер кесте құжат басынан басталатын болса, MS Word кесте алдына абзац маркерін қояды. Абзац маркерін қосудың альтернативтік тәсілі ретінде курсорды бірінші ұяшыққа орналастырып, Enter пернесін басу керек.

Лекция 15Тақырып: WORD редакторында графикпен ж±мыс істеу.

Жоспар1.Графиктерді орналастыру принцптері2.Word – та суретті даярлау.3. Суреттерді ерекшелеу.4.Суретті орналастыру

Әдебиеттер1.Жаңа ақпараттық технологиялар. Б.Бөрібаев, Е. Балапанов, Г. Мадьярова Р. Дузбаева. Алматы 2001 ж “ Ғылым” ғылыми баспа орталығы.2.Информатика М.Қ. Байжұманов Л.Қ. Жапсарбаева Алматы 2004 ж.3.Қазақ тілі терминдерінің салалық ғылыми түсіндірме сөздігі. Информатика және компьютерлік техника. Алматы,” Мектеп”, 2002, 453 б.

Word басќа программалардан графиктерді кірістіруге, сондай-аќ µзініњ кескіндерін даярлауѓа м‰мкіндік береді. Ќ±жат ішіне сыртта даярланѓан графикті орналастыру ‰шін Кірістіру --- Сурет (Вставка ---Рисунок) командасын орындап, ішінде сол сурет орналасќан файлдыњ атын кµрсету керек. Графиктік т‰ріндегі (иллюстрация) суреттердіњ кµшірмесін алдымен алмастыру буферіне ауыстырып, соњынан барып оны курсор т±рѓан орынѓа буфер арќылы да кірістіруге болады.

Графиктерді орналастыру принциптері.Word сырттан алынѓан графикті мєтін элементі ретінде

орналастырады, яѓни оны басќа шамадаѓы мєтіндік символ ретінде

51

ќарастырады. График бастапќы даярланѓан кездегі мµлшерімен мєтінге кірістіріледі. Егер график мµлшері мєтін жолаѓыныњ мµлшерінен асып кетсе, онда кескін сол мєтін жолаѓына сай масштабталады. Графикті кірістіру кезінде кескіндерді орналастыру ‰шін мєтін жолдары автоматты т‰рде ыѓыстырылады. Ќ±рамында график бар мєтінді жања жолѓа ќосу кезінде сурет мєтінмен бірге тµмен – жоѓары жєне оњѓа – солѓа орын ауыстыратын болады.

Графиктік элементті ерекшелеу ‰шін, оныњ кез келген н‰ктесінде тышќанды шертсе жеткілікті, сонда графиктік шекаралары бойымен кішкене квадраттар пайда болады. Мєтін ішіндегі ерекшеленген графикке басќа элементтер сияќты т‰рлі – т‰рлі µњдеу істерін ж‰ргізуге болады.

Графикті мєтін жолдарына ыњѓайлы т‰рде орналастыру ‰шін, оны кадр ішіне ауыстыру керек. Ол ‰шін алдымен графикті ерекшелейміз де Кірістіру Кадр (Вставка Кадр) командасын орындаймыз. Нєтижесінде ішінде ерекшеленген графигі бар кадр даярланады. Егер кадрда тек сурет ќана болса, онда кадр мµлшері сол сурет мµлшерімен аныќталады: сурет масштабын µзгерту арќылы кадр мµлшерін µзгерте аламыз.

Кадрды ыњѓайлы орналастыра отырып, суретті мєтін бетініњ кез келген жеріне жайѓастыруѓа болады. Алдын ала аныќталѓан келісім бойынша мєтін ішінде графиктіњ алѓашќы кµшірмесі т±рады. Ж±мыс істеу процесінде алѓашќы файл µзгергенмен, мєтін ішінде орналастырылѓан кескін µзгеріссіз саќталады.

Word – та суретті даярлау.Ќарапайым графикалыќ элементтерді (т‰зу сызыќ, ќисыќ, сызыќ,

дµњгелектер, іші боялѓан, боялмаѓан кµпб±рыштар, мєтінмен толтырылѓан тµртб±рыштар) Word ќ±рамындаѓы графикалыќ редактордыњ кµмегімен даярлауѓа болады. Салынѓан сурет элементтерімен ж±мыс істеу тек редактордыњ параќ беттерін белгілеуді ќарап шыѓу режимінде ѓана болады. Word программасы осы режимде сурет салуѓа талаптану кезінде автоматты т‰рде ауысуѓа тырысады.

Суреттерді ерекшелеу.Геометриялыќ элементті ерекшелеу ‰шін, ол элементті тышќанмен

ерекшелеу керек. Осыдан кейін ерекшеленген элемент айналасында оныњ µошемдерін µзгертуге м‰мкіндік беретін кішкене сегіз тµртб±рышпен ќоршалѓан жаќтау (рамка) пайда болады.(19.3. сурет).

Суретті салу барысында олардыњ т‰стерінен бір мезгілде µзгерту ‰шін бірден бірнеше геометриялы± элементтерді ерекшелеу ќажет болуы ыќтимал. Ол ‰шін, тµменгі Сурет салу (Рисование) аспабтар таќтасындаѓы тілсызыќ бейнесі бар батырманы басып, ќажетті элементтерді ќамтитын тіктµртб±рыш салу керек. Элементтерді біртіндеп тањдап та алуѓа болады. Ол ‰шін бірінші ќажетті элементті тышќанмен шертіп, осыдан кейін Shift жібермей ±стап т±рып, келесі элементтердіњ де єрќайсысын тышќанмен шертіп отыру керек. Егер де тањдап алынѓандардыњ ішінен бір элементті алып тастау ќажет болса, Shift пернесін басып т±рып, осы элементті тышќанмен таѓы да бір рет шертсе болѓаны.

Элементтер тобын ±йымдастыру.

52

Жоѓарыда айтып µткеніміздей, кез келген сурет бір немесе бірнеше элементтерден т±рады. Осындай бірнеше элементтерді ќ±растырып, оларды бір б‰тін ретінде µњдейге болады.

Бірнеше элементтерден т±ратын топты ќ±ру ‰шін, алдымен оларды ерекшелеу керек, одан кейін сурет салу аспаптар таќтасындаѓы Топтастыру (Сгруппировать) батырмасын басу керек.(19.4. сурет).

Топты жіктеу.Ќажетті бір элементтерді орындап болѓан соњ геометриялыќ

элементтер тобын ќайтадан бµлек – бµлек элементтерге жіктеге болады. Ол ‰шін сол біріктірілген топты тањдап алып, Сурет салу аспаптар таќтасында Топты жіктеу (Разгруппировать) батырмасын басу керек.

Геометриялыќ элементтердіњ орнын ауыстыру.Геометриялыќ элементтердіњ орнын ауытыру ‰шін, алдымен оны

ерекшелеп, содан кейін оны тышќанмен іліп алып, керекті орынѓа ауыстыру керек.Біріншіден бірнеше элементтерді де ауыстыруѓа болады. Ол ‰шін олардыњ бєрін де ерекшелеп, содан кейін біреуін тышќанмен ±стап т±рып орнын ауыстыру керек, сонда онымен бірге ќалѓандары да орын ауыстырады. Сондай –аќ бірнеше элементтіњ орнын ауыстыру ‰шін, олардыњ барлыѓын бір ірі топќа біріктіру тєсілін де пайдалануѓа болады.

Егер де геометриялыќ элементтерді тік (вертикаль) немесе кµлденењ (горизонталь) баѓытта жылжытќыњыз келсе, онда оларды орнын ауыстыру барысында Shift пернесін жібермей ±стап т±ру керек.

Геометриялыќ элементтердіњ кµшірмесін алу жєне оларды жою. Геометриялыќ элементтердіњ кµшірмесін алу жєне оларды жою ‰шін, мєтін фрагменттерініњ кµшірмесін алуѓа жєне жоюѓа арналѓан Т‰зету (Правка - Edit) менюі командаларын пайдалануѓа болады. Элементтер тобын алдын ала ерекшелеген жµн.

Геометриялыќ элементтердіњ алдынѓы не соњѓы планда орналасуы.

Егер графиктік элементтер бір – бірін жауып и±ратын болса (19.5.-сурет), ќай элементтіњ алдынѓы шепке, ал ќайсысыныњ артќы шепке орналасу керектігін аныќтап кµрсету м‰мкіндігі бар. Ь±л ‰шін ќажетті элементті ерекшелеп, Жоѓарыѓа орналастыру (Поместить наверх) немесе Кейін орналастыру (Поместить назад) батырмасын басу керек.

Геометриялыќ элементтерді б±ру.Wordпрграммасыныњ графиктік редакторыныњ кµмегімен кез

келген элементті тік немесе кµлденењ осіне ќатысты 900 немесе 1800- ќа б±рып орналастыруѓа болады. (19.6.-сурет). Графиктік редактордыњ тµмендегідей батырмалары мынадай єрекеттерді орындайды:

-тањдап алынѓан элементті оныњ тік (вертикаль) осіне байланысты б±ру;

-тањдалѓан элементті оныњ кµлденењ осіне ќатысты б±ру;- тањдап алынѓан элементті саѓат тілі бойынша 900 – ќа б±ру.

Б±л м‰мкіндіктер симметриялы т‰рде салынѓан суреттерді салуѓа жарайды.

Лекция 16Тақырып: WORD редокторында құжатты басып шығару.

53

Жоспар1. Баспа шығарарда алдын ала қарап шығу .2. Беттерді қиюластыру.3. Құжатты баспаға шығару.4. Баспаға шығарудың қосымша опциялары.

Әдебиеттер1.Жаңа ақпараттық технологиялар. Б.Бөрібаев, Е. Балапанов, Г. Мадьярова Р. Дузбаева. Алматы 2001 ж “ Ғылым” ғылыми баспа орталығы.2.Информатика М.Қ. Байжұманов Л.Қ. Жапсарбаева Алматы 2004 ж.3.Қазақ тілі терминдерінің салалық ғылыми түсіндірме сөздігі. Информатика және компьютерлік техника. Алматы,” Мектеп”, 2002, 453 б.

Құжатты баспаға жіберу алдында оның қағаз бетінде қалай көрінетінін алдын ала қарап шығу керек. Бұл біраз уақытты және қағазды үнемдеуге мүмкіндік береді. Word редокторында бірден құжаттың бірнеше дана көшірмесін баспаға шығаруға мүмкіндік бар, сондай-ақ, құжаттың тек кейбір беттерін ғана баспаға шығаруға болады.

Кез келген ќ±жатты Word экранында орналасќан “Файл -- Ќасиеттер” с±хбат терезесіндегі статистикалыќ мєліметтермен бірге басып алуѓа болады. Б±дан µзге де баспаѓа шыѓарудыњ толып жатќан ќосымша м‰мкіндіктерін ќарастырамыз.

Баспаѓа шыѓарарда ќ±жатты алдын ала ќарап шыѓу. Баспаѓа шыѓаратын ќ±жатты ќарап шыѓу ‰шін келесі тµрт режимніњ кез елгенін пайдаланамыз, олар: єдеттегі(обычный), беттерді белгілеу (разметка страница ), ќ±ќжат ќ±рылымы(структура документа) жєне баспаѓа шыѓарарда алдын ала ќарап шыѓу (предварительный просмотр). Егерде ќ±жат ќ±рамында арнайы элементтер (кестелер, кадрлар, графиктік объектілер, т.с.с.) Болса, онда тек беттерді белгілеу жене баспаѓа шыѓарарда алдын ала ќарап шыѓу сияќты екі режим ѓана баспаѓа шыѓарылатын ќ±жат жайлы алдын ала толыќ т‰сінік бере алады. Кµрсетілген тµрт режимніњ єрќайсысыныњ µзіндік ерекшеліктері бар. Мысалы, бетті белгілеу режимі мєтінніњ немесе графиктіњ жеке элементтерініњ орнын µзгертуге жене Word –тыњ барлыќ аспаптарын пайдалануѓа м‰мкіндік береді. Ал алдын ала ќарап шыѓу режимі арнайы батырмалар орналасќан “ Алдын ала тексеру” таќтасыныњ арнайы ќ±ралдарын пайдалануды ±сынады.

Бет белгілерін ќарап шыѓу режимі. Бет белгілерін ќарап шыѓу режимі ќарап шыѓу режимі болып саналады, сондыќтан оны ќ±жатты оќу мен т‰зетуде жене баспаѓа шыѓарудан б±рын алдын ала ќарап шыѓуда пайдаланады. Бетті белгілеп ќарап шыѓару режимінде ќ±жат баспадан шыѓарылѓаннан кейін ќандай к‰йде болса, дєл сондай к‰йде кµресіз.Сондыќтан б±л режимде таќырыптардыњ, кестелердіњ,суреттердіњ жене оларѓа т‰сінік беретін тµменгі шекте

54

орналасатын сілтемелердіњ, сондай –аќ бет номерлерініњ ќаѓаз бетіне орналасуын баќылап отыру µте ќолайлы. Беттерді белгілеу режимінде ќ±жатты ќарап шыѓу ‰шін мынадай єрекеттерді орындањдар:

-ќарап шыѓатын ќ±жатты экранѓа шыѓарыњыз жене ашыњыз;-Т‰р – Бетті белгілеу (Вид – Разметка Страница ) командасын орындањыз немесе кµлденењ айналу сызѓышыныњ сол жаќ шетінде орналасќан бет белгілеуді ќарап шыѓу режимініњ батырмасын басыњыз.-жеке бетер ќаѓазда ќалай кµрінетінін ќарап шыѓу ‰шін Т‰р – Масштаб (Вид -- Масштаб) командасын тањдањдар немесе аспаптар стандартты таќтасына орналасќан Масштаб батырмасын басыњдар, осы єрекеттердіњ нєтижесінде объектілердіњ ќ±жат бетінде орналасуы жайлы толыќ т‰сінік алуѓа болады.

Басќа бір ќарап шыѓу режиміне µту ‰шін, Т‰р (Вид) менюіне ішкі командаларын немесе кµлденењ айналу жолаѓыныњ сол жаќ шетінде орналастырылѓан, ќарап шыѓу режимдерініњ ауыстырып ќосќыш батырмаларын пайдаланыњыз.

Ќ±жатты баспаѓа шыѓару. Єдетте, ќ±жатпен ж±мыс істеуді аяќтаѓани соњ оны баспаѓа жібересіз, яѓни м±ндайда Word терезесіндегі аѓымдаѓы ќ±жатты шыѓаруды ж‰зеге асырасыз. Алайда, егер ќ±жаттыњ толыќ жµндегеніне сенімді болсањыз , онда Word терезесін ашпайаќ, тіпті Word-ты іске ќоспайаќ, басып шыѓара аламыз. Аѓымдаѓы ќ±жатты баспаѓа шыѓару ‰шін келесі єрекеттерді орындањыз.1.Ќажетті ќ±жатты экранѓа шыѓарыњыз.2.Файл – Баспаѓа шыѓару командасын орындањыз немесе Ctrl + Shift + F12 пернелер комбинациясын басыњыз, сонда экранда “Баспа” с±ќпат терезесі пайда болады. 3.ОК батырмасын басыњыз.

Бспаѓа шыѓарудыњ ќосымша опциялары. Міне, сіздер Word редокторыныњ ќ±жатарды баспаѓа шыѓару м‰мкіндіктерініњ басты бµлігімен таныс болыњыздар. Енді ќ±жатты баспаѓа шыѓаруды басќаратын ќалѓан басќа да опцияларына кµњіл бµлейік. Б±л опциялар “ Параметірлер ” с±ќпат терезесініњ “Баспа” (Печать) ќосымшасында орналасќан (20.6-сурет). Б±л ќосымшаѓа экранѓа тікелей “Баспа” с±ќпат терезесінен (Параметрлер батырмасы) немесе Файл – параметірлер командасын тањдау арќылы ќатынас ќ±руѓа болады.

55

Лекция 177.Тақырыбы: Windows жүйесіндегі Excel програмасы.

Жоспар1.Excel программасы туралы жалпы мағлұмат2.Excel программасының объектілері.3. Сандар және формулалар енгізу.4. Ұядағы мәліметтерді түзету.

Әдебиеттер1.Жаңа ақпараттық технологиялар. Б.Бөрібаев, Е. Балапанов, Г. Мадьярова Р. Дузбаева. Алматы 2001 ж “ Ғылым” ғылыми баспа орталығы.2.Информатика М.Қ. Байжұманов Л.Қ. Жапсарбаева Алматы 2004 ж.3.Қазақ тілі терминдерінің салалық ғылыми түсіндірме сөздігі. Информатика және компьютерлік техника. Алматы,” Мектеп”, 2002, 453 б.

MS Excel программасы кесте түрінде берілген мәліметтерді компьютерде өңдеу үшін арналған. Сол себептен бұл программа электрондық кесте деп аталады.Кестелерді өңдеу мынадай іс-әрекеттерден тұрады.

1. Функциялар мен формулаларды пайдалана отырып әртүрлі есептеулер жүргізу.

2. Түрлі-түрлі функциялардың құжаттарға тигізетін әсерін зерттеу.3. Тиімді ету мәселелерін шешу.4. Белгілі бір критерийлерді қанағаттандыратын мәліметтер жиынын

таңдап алу.5. Графиктер мен диаграммларды тұрғызу.6. Мәліметтерді статистикалық талдау.

Excel программасы көптеген математикалық амалдарды күрделі есептеулерді түсінікті етіп жүргізе алады. Кестедегі мәліметтерді пайдалану түрлі диаграммалар тұрғызып, мәліметтер қоймасын жасап, сандық эксперимент өткізуді және басқаларды қамтамасыз етеді. Excel

56

программасы тек электрондық сана-да ғана емес оқып үйренуге, ғылыми зерттеулерде, әкімшілік және жай шаруашылық жұмыстары кеңінен қолданылады. Электрондық кестені жұмыс аймағы қатарлар мен бағандардан тұрады.Қатарладың максималдық саны 16384,Ал бағаналар саны 256. Кез-келген бағанмен қатардың қиылысуында тұрған төр- ұя деп аталады.

Excel программаның обьектілері.Жоғары қатарда терезе тақырыбы жазылады.2-ші қатарда меню қатары болады, 3-4-ші қатарда стандартты және форматтау саймандар қатары болады. 5-шіде енгізу және түзету немесе формулалар қатары. 5-ші қатардан терезе соңына дейін электрондық кестенің жұмыс орны жазылады.Ағымдағы ұяны тіктөртбұрыштар көрсетеді. Ағымдағы ұя кестенің бір тобын ғана белгіленген, келісім бойынша мәлімет енгізу операциясы немесе басқа әрекеттер тек осы торда орындалады.Егер текст ұяшығының енінен артық болса,онда экрандағы мәлімет көрініп тұрады,ал егер оң жақтағы ұяға басқа мәлімет енгізілген болса, онда оның алдындағы көрінген мәлімет тек өз ұясында ғана бейнеленіп қиылып қалады.

Сандар енгізу.Электрондық кестеге сандар енгізу “=”,”+”,”-” таңбаларынан немесе цифрдан басталады. Егер енгізілген сандардың ені ұядан артық болса, онда сан экспоненциал түрде жазылады.Мысалы 5000000.5Е+6 немесе ол сандардың орнына ## таңбалар қойылады.

Формулалар енгізу.Excel-де кез-келген аримметикалық өрнек формула түрінде жазылады. Ол ұя адрестерімен сандардың, функциялардың арифметикалық амалдар таңбасы арқылы біріктірілген жиынынан тұрады. Формула “=” таңбасынан басталуы керек. Ол 240 символға дейін енгізе алады және бос орын болмауы керек. Ұяшыққа С1+F5 формуласын енгізу үшін оны =C1+F5 түрінде жазу керек.

Ұядағы мәліметтерді түзету.

1) Мәлімет бұрын енгізілген ұяны түзету үшін кестелік курсорды керекті ұяға орналастырып, түзету режіміне көшу үшін F2 клавишін басамыз немесе тышқан курсорын формула қатар-ғы мәліметке орналастыру қажет. Сонан соң қателерді түзетуге болады.

2) Енгізілген мәлімет-гі қателерді сол тор көздің өзінде жөндеуге болады. Мәліметтер енгізілісімен олар есептеу проц-не араласып, өздеріне қатысты ұядағы нәтижелік мәіметтерді бірдей өзгертетіне назар аударыңыз.

Блоктармен жұмыс істеу. Блок бірнеше ұядан, толық қатардан, бағанадан тұрады. Блок адресі қос нүктемен бөлінген қарама қарсы бұрыштар координатынан тұрады. Мысалы: В13: D19 блогы – В13D13 = D19 = B19 = B13 торларымен шектелген ұяшықтар жиыны. Әр түрлі формулалар енгізу кезінде немесе уомандаларды орындау сәттерінде блогты диогональ бойынша қарсы орналасқан торлар адресімен немесе экран бетінде тышқанмен (пернелермен) белгілей отырып енгізуге болады.

Жұмыс парағымен және кітаппен жұмыс істеу.

57

Excel электрондық кестесі 3 өлшемді құрлымнан тұрады, яғни ол блок парақтардан тұратын кітаптар тәрізді. Парақтардың төменгі шетінде кітап бетінің номері жарлық ретінде бейнеленеді. Тышқан курсорымен сол көрініп тұрған жарлық номерін талдау арқылы кез-келген бетті ашып көруге болады. Кестені , блокарды , бағандарды белгілеу.

1) Кестені тышқан көмегімен белгілеу.2) SHIFT және басқару клавиш көмегімен блоктайды.

Ұялар ішіндегі мәлімет.Excel кесте-де кезкелген ұя-ға мәліметтің 3 түрін енгізуге

болады.Олар :текст, сан, формула .Excel енгізілген мәліметтің формула,сан текст екенін оның 1-ші таңбаны қарап анықтайды .Егер 1-ші символ әріп немесе опа строф болса онда ұяға текст енгізілген деп есептеледі. Егер 1-ші символ щифр немесе “=” таңбасы енгізілгенін болса ұяға саненгізілген немесе формула енгізілгенін білдіреді. Енгізілген мәліметтер формула қатарында және ұя ішінде бейнеленеді. Текст кез-ген символ дар тізбегі. Егер текст символдардан немесе цифрдан басталатын болса , онда оны апостроф (*) таңбасымен бастау қажет.

Лекция 18Тақырыбы: Excel-дің графикалық мүмкіндіктері.Диаграммаларды даярлау

Жоспар1. Диаграммаларды даярлау. Диаграмма мөлшерін өзгерту2. Сан форматтары.3. Диаграмма типін өзгерту 4. Диаграммаларды түзету.

Әдебиеттер1.Жаңа ақпараттық технологиялар. Б.Бөрібаев, Е. Балапанов, Г. Мадьярова Р. Дузбаева. Алматы 2001 ж “ Ғылым” ғылыми баспа орталығы.2.Информатика М.Қ. Байжұманов Л.Қ. Жапсарбаева Алматы 2004 ж.3.Қазақ тілі терминдерінің салалық ғылыми түсіндірме сөздігі. Информатика және компьютерлік техника. Алматы,” Мектеп”, 2002, 453 б.

58

Excel-дің ең көзге түсер ерекшЕліктерінің бірі оның сандар қатарымен бағаналарын информацияны толық көрнекі түрде кескіндей алатын графиктер мен диаграммаларға айналдыруы болып саналады.

Диаграмманы немесе графикті даярлау үшін диаграмма шебері деген функцияны пайдаланған жөн.

Exeel-дің бұл функциясы бес сұқбат терезесі арқылы диаграмма тұрғызуға және он жұмыс парағына салып шығуға коректі мәліметтерді сұрап алады . Стсандартты аспаптар тақтасындағы диаграмма шебері батырмасын бассақ Excel диаграмма кестенің қай маңында орналасуы керектігін сұрайды.

Біз мысалыға A18 ұяшығын курсормен көосетіп тышқан батырмасын басулы күйде ұстап тұрып

A18:G35 блогын ерекшелеп шығайықта , батырманы қоя берейік қадам. Мұнда Excel диаграмма шеберінің “5- тен 1 қадам”(Шаг 1 из 5) деген сұқбат терерзесін шығарады .Осы терезе арқылы диаграмма болып тұрғызылатын мәліметтер орналасқан ұяшықтар ерекшеленеді. Егер ерекшеленген блокты терезе жауып тұрса, оны белгілі тәсіл бойынша басқа орынға жылжытамыз.

2.қадамКелесі сұқбат терезесінде Excel тұрғыза алатын диаграмма түрлерінің ішінен өзімізге қажетті тек біреуін таңдап алуымыз керек. Гистограмма деген диаграмма Турін тышқанды шерту арқылы тңдап алып келесі батырмасын басамыз

3.Қадам Үшінші сұқбат терезесі қандй диаграмма түрін таңдауымызға байланысты болады.

Біз Гистограмма деген типті таңдағандықтанҚадам батырмасын басамыз.

4.Қадам

Бұл Excel-дің бұрын ерекшелеп алынған мәліметтерді қалай пайдалана алатынын көрсетті.Бұл қадамда мәліметтердің қайда орналасқанын жолда мa, бағанда ма -көрсетіп,олардың түсіндіру мәліметтерін қай аралықта алатынымызды да көрсетуіміз керек. Түсініктеме диаграммадағы мәліметтердің аттарын және оң ақта орналасатын нұсқауыштарын – макерлерін бейнелейді.

Егер шыққан нәтижеге көңіліңіз толмаса, қайтадан алдыңғы терезеге “кейін” батырмасы арқылы орналасуымызға болады.5-қадам

Бұл Exeel-дің соңғы сұхбат терезесі. Мунда түсініктемеге (легенда) қосымша ата улар, нұсқауыштар қажет болса соларды әне диаграмма атын Х пен У осьтері бойынша жазылуға тиіс мәлімет енгізу талап етіледі.Түсініктеме қосу (Добавить легенду) деген сұраққа түсінік беретін мәлімет қосқымыз келсе. ИӘ батырмасын, әйтпесе ЖОҚ деген батырманы басып жауап береміз.

59

Диаграмма аты деген өріске “Компьютерді пайдалану (сағат) деген сөз енгіземіз де “Аяқтау” батырмасын басамыз. Біз жұмыс парағына салынған диаграмма алдық.

Диаграмма мөлшерін өзгертуКөбінесе ендірілген диаграмманың қажетті мөлшерін дәл анықтау

қиын, он он тек диаграммаға берілген мәліметтерді көргенде ғана айтуға болады. Сондықтан ендірілген диаграмманың мөлшерін, пропорцияны өзгерте отырып, оны ойдағыдай түзетуге тура келеді.Диаграмма мөлшерін өзгерту үшін он ерекшелеу керек, яғни диаграмма бойынша тышқанды бір рет шерту керек. Диаграмма жақтауларының бұрыштарында және оның сызықтарының ортасында белгілеу маркерлері пайда болады.

Тышқан курсорын пайдаланып, диаграмманың оң жақ шетін I бағанасына дейін жылжытайық. Ол үшін тышқан курсорын оң жақтаудың ортасындағы маркерне жеткізіп оны I бағанасына дейін созамыз.

Диаграмма жақтауының ортасындағы маркерді жылжыту оның ұзындығы мен енін өзгертуге мүмкіндік береді. Ал оның бұрышындағы маркерді жылжыту диаграмманың ұзындығымен енін бірдей өзгертеді.

Диаграмма типін өзгертуДиаграмма шебері арқылы диаграмма типі таңдап алынғаннан

кейін, Excel оның ішіндегісінде өзгертуге мүмкіндік береді. Диаграмманы түзету үшін он тышқанды екі рет шерту арқылы

ерекшелеп аламыз. Сонда диаграмма айналасында сұр штрихталған жақтаулар пайда болады. Бадан кейін Диаграмма аспаптар тақтасы н шығарамыз, ол үшін: Түр – Аспаптар тақтасы- Диаграмма(Вид- панель инструментов- Диаграмма) командасы орындалады, сонда экранға бөлек батырмалар тақтасы шығады;

-шыққан тақтадан Диаграмма типі деген батырманы шертіп, диаграмма түрлерін шығарамыз.Диаграмма түрлері мен аттары 3-қадамда көрсетілген сияқты бейнеленеді. Бұрынғы мәліметтер үшін жаңа диаграмма тұрғызу үшін диаграмма типін байта таңдаймыз. Көлемдік гистограмма батырмасын басамыз. Біздің бұрынғы жазықтықтағы гистограммамыз көлемдік болып өзгереді.

Кеңістікте көлемді дөңгелек диаграмма тұрғызу және оны түзету

Дөңгелек диаграммалар – жиі пайдаланатын график түрі. Олар бір бүтіннің құрама бөліктерін немесе проценттерін бейнелеуге өте ыңғайлы. Енді дөңгелек диаграмма тұрғызу жолдарын қарастырайық:

1. Жаңа файл дайындаймыз2. Мәліметтер кестесін дайындаймыз3. Диаграмма шебері батырмасын басып диаграмма тұрғызу үшін

коректі мәліметтерді I3 : I6 блогын аламыз.4. Диаграмма қадам бойынша былай етіп тұрғызамыз:

- 1 қадамда I3 : I6 және А3:А6 блоктарын таңдаймыз- 2 қадамда Кеңістік дөңгелек (Круговая обьемная) деген типті таңдаймыз

60

- 3 қадамда 6-форматты көрсетеміз- 4-қадамда ешнәрсені өзгертпеймізExcel бәрін өзі дұрыс таңдап алады.

5. 5-қадамда түсініктемені (легенда ) қосамыз. Аттарын бұл қадамда енгізбей тұрамыз, сонда экранға дөңгелек диаграмма бейнесі шығады. Енді безендіру (көркейту) элементтерін енгізу үшін, он түзету режиміне көшеміз.

Диаграммаларды түзетуДиаграмманы түзетіп толықтыру үшін, он екі рет шерту арқылы таңдау керек. Диаграмма оның элементтері деп. аталатын бірнеше бөліктерден тұрады. Олар:

-Диаграмманы тұрғызу аймағы;- Диаграмманың өз аймағы;- Түсініктеме мәлімет (легенда);- Тақырып;- Мәліметтер белгілеулері;- Мәліметтер.

Белгілі бір элементті түзетіп толықтыру үшін он таңдау қажет. Таңдауды тышқанмен немесе курсорды басқару тақталары көмегімен жүзеге асырамыз. Ерекшеленген элемент кішкене қара квадраттармен қоршалып тұрады. Сонан соң тышқанның оң батырмасы арқылы әрбір ерекшеленген элементтің жеке өзінің контексті – тәуелді менюі шығды. Сол меню көмегімен диаграмманы түзетіп толықтырамыз.

61

Лекция 19Тақырыбы: Excel электрондық кестесін сандық модельдеуге

пайдалану.Жоспар

1. Алғашқы мәліметтер2.Электрондық кестені сандық модельде пайдалану.3. Мәліметтерді сұрыптау және сүзгілеу4.Мәліметтер базасының негізгі ұғымдары.

Әдебиеттер1.Жаңа ақпараттық технологиялар. Б.Бөрібаев, Е. Балапанов, Г. Мадьярова Р. Дузбаева. Алматы 2001 ж “ Ғылым” ғылыми баспа орталығы.2.Информатика М.Қ. Байжұманов Л.Қ. Жапсарбаева Алматы 2004 ж.3.Қазақ тілі терминдерінің салалық ғылыми түсіндірме сөздігі. Информатика және компьютерлік техника. Алматы,” Мектеп”, 2002, 453 б.

Электрондық кесте тек қана есептеулерді автоматтандыру функцияларын орындамайды. Ол әртүрлі жағдайларды немесе обьектілерді сандық модельдеуде өте қажетті құрал болып саналады. Обьектілердің математикалық моделін жасау үшін, яғни оларды математикалық түрде сипаттау мақсатында бір сыпыра параметрлерді пайдаланады. Бұл параметрлердің кейбірі белгілі, ал кейбірі формуллалар арқылы есептелінеді. Параметрлердің алғашқы мәндерін бір-бірімен сәйкестендіре отырып өзгертсек, есепте параметрлердің қалай өзгертетінін бақылап отырып,алатын нәтижелерді талдауға ие болады. Электрондық кестелер осындай есептеулерді өте тез қатесіз жүргізіп, санаулы минуттарда көптеген варианттарды қарастырып, солардың ішінен ең тиімдісін таңдап алуға мүмкіндік береді.

Мынадай есепті шығарып көрейік. “А” деген қаланың халқы үшінші мыңжылдық басында қанша болады?(Әрине бұл есепті шығару үшін “А” қаласының халқы жыл сайын қалай өзгеріп отыратынын, яғни оның өзгеру заңдылығын білу керек.) Бұл заңдылықты уақытқа байланысты өзгеруге тиіс f(t) функциясымен белгілейік. Бірақ бұл функция әзір белгісіз өйткені халықтың өсуі көптеген факторларға байланысты болады. Негізінде жалпы демогарфиялық мәліметтерге сүйеніп, ол функцияның жалпы түрін былайша өрнектеуге болады.

F(t)=a*ebt

Мұндағы а,b-коэфициенттері әрбір мемлекет қала үшін өзіндік мәні бар параметрлер ал е-натуралдық логарифм негізі. Осы формула нақты болмысты жуықтап көрсете алады. Оның үстіне мұндай есептеуде өте үлкен рәлдіктің керей де шамалы, мұндайда халық санын орындаған мыңдық дәлдікпен болжауда жаман емес.а,b-параметрлерін қалай анықтауға болады?

Мұның идеясы мынада: а мен в белгісіз болғанымен, f(t) функциясның бұрынғы мәндерін статистикалық анықтамалардан алуға

62

болады. t мен f (t) мәндерін білсек, а мен в мәндерін жуық шамамен алуға болады. Яғни белгілі бір мәндерді қойып функцияны есептеуде оның теориялық мәндерімен анықтамадағы мәндеріндегі алшақтың өте үлкен бошлмауы тиіс. Әрбір алшақтың-ол екі санның, яғни f (t) функциясының нақты мәнімен теориялық мән айырмасының модулі.

Ең үлкен алшақтау мән-қателік деп аталады. А мен в мәндерін осы қателік шамасы барынша кіші болатындай етіп алу керек. Сонымен халық санының өзгеру процесінің математикалық моделі мынадай болуы тиіс:

1. Халық санының уақытқа байланысты өзгеруі. F(t)=a*ebt

формуласымен өрнектеледі.2. Тек берілген белгілі (онша үлкен емес) уақыт аралығында (40

жылдай) а=const және b=const болып есептеледі.3. а мен в мәндері қателік шамасы кіші болатындай етіп таңдалады.

Міне осы ұсыныстарды алдын-ала қабылдап, есепті шығарайық.Алғашқы мәліметтер: Статистикалық анықтамалықта 1960-1996 жылдар арасындағы (60 ≤ t ≤ 96) халықтың нақты сандары туралы толық мағлұмат бар деп есептейік.Нәтижелері:

1. а мен в мәндері;2. “А” қаласының халқының 2000 жылғы саны (t=100). Оған қоса

алғашқы мәліметтермен алынатын нәтиженің өзара байланысы тағайындалған деп есептелік те,алдымен қателіктердің ең кіші шамалары үшін а мен в мәндерін анықтап және сол мәндерді пайдаланып f (100) мәнін есептейік. Сонымен математикалық модель қарастырылады.

Электрондық кестені пайдалану программа құруды талап етпейді. Тек электрондық кестеге белгілі бір түрде алғашқы мәндерді және модельге кіретін керек қатынасты жазып, сонан кейін зерттелетін жағдайдың сандық модельдеу процесін бастауға болады, яғни а мен в коэффициенттерінің мәндерін 1-ші формулаға сәйкестендіре есептеп берілген уақыттағы халық санын анықтау керек.

63

Лекция 20Тақырыбы: EXCEL жұмыс кітабы.Жұмыс парақтарындақателіктерді іздеу.

Жоспары1. Жұмыс кітабының парақтары.2. Жұмыс парақтарының өз ара байланысы.3. Жұмыс парақтарында қателіктерді іздеу.4. Логикалық қателіктерді түзету.

Әдебиеттер1.Жаңа ақпараттық технологиялар. Б.Бөрібаев, Е. Балапанов, Г. Мадьярова Р. Дузбаева. Алматы 2001 ж “ Ғылым” ғылыми баспа орталығы.2.Информатика М.Қ. Байжұманов Л.Қ. Жапсарбаева Алматы 2004 ж.3.Қазақ тілі терминдерінің салалық ғылыми түсіндірме сөздігі. Информатика және компьютерлік техника. Алматы,” Мектеп”, 2002, 453 б.

Кестелерден тұратын EXCEL жұмыс кітабының бірнеше парақтарын қалай пайдалануға болатындығынм, сол парақтардың арасындағы және файлдар арасындағы байланыстар қалай жүзеге асатындығын қарастырайық.Жұмыс кітабының парақтары

Біз осыған дейін жұмыс кітабының тек бір парағымен, яғни тек бір кестемен ғана жұмыс істеп келедік.Көбінесе бірнеше кестені бірге пайдаланып, кітаптың бірнеше парағын бір уақытта қатарластыра отырып пайдалану қажеттілігі туады.

Экранның төменгі жағында кестелер,яғни парақ жарлықтары көрініп тұрады. Егер бір жарлықта тышқанның сол жақ батырмасын шертсек, көрсетілген парақ басымдылыққа ие болып, үстіне орын ауыстырады. Жарлықта тышқанның оң жақ батырмасын шерту кестенің орнын ауыстыру, атын өзгерту және оны жою сияқты әрекеттерді орындайтын менюді экранға шығарады.

-1- Мәліметтерді өңдеуде кездесетін характерлер қателіктердің екі көрінісі бар. Олардың бір інші көрінісі мәліметтерді енгізуде, яғеи қате

64

болған сандарды енгізгенде сөздерді, атауларды немесе жұп болмаған жақшаларды енгізуде кездеседі. Печатқа шығарылғандарды іздеу үшін Excel-дің орфографиясын тексеру аспаптарынан пайдалану мүмкін. Мұнда Exce қателіктер туралы хабар береді.

-2- Қателіктің басқа көрінісі логикалық амалдарды орындағанда кездеседі. Логикалық қателіктер кейбір формулалар құруда кездеседі. Бұл қақтығыстарды табу және түзету оншалық қиын емес. Excel-дің ішкі логикасын бұзбайтын қателіктер едәуір қауіпті болып табылады. Яғни бұл қателіктер туралы хабар берілмейді. Сол үшін оларды өздіріңіз іздеп табуға тура келеді. Қателіктер кодтары төмендегі кестеде берілген:

Қателіктер атауы және коды# # # # Ұяшыққа жайғастыру үшін қателік өте үлкен# Дел-/о Сіз бөлінген сан немесе ұяшық мазмұны 0-ге тең

немесе бос ұяшық тұр. Егер бұл ұяшықтарын толтыру кездессе сол ұяшықтағы формулада абсолют сілтемені пайдалану қажет.

# Н/Д Мәліметтер бос орынмен тұрған ұяшық немесе функцияның міндетті түрдегі параматерді сіз жазбағансыз.

# Имя? Сіз диапазон немесе функция атауын дұрыс көрсетіңіз немесе атауға ие болмаған сілтемеден пайдаланыңыз не форму лада тырнақша алынбаған (mn) текстерінен пайдаланыңыз не діапазон жазуда (:) жазбағансыз.

# Пусто? Сіз кесімді дұрыс көрсетпегенсіз.# Число! Сіз текстік не сандық мән талап ететін бос

параметрі көрсетіңіз немесе есепте өте кіші не өте үлкен сандық мәнді беретін формула енгізіңіз.

# Ссылка! Сіз формуладағы қажет ұяшықты жойғасыз. Сол үшін Excel бұл ұяшықты таба алмайды.

# Знач! Сіз Истино немесе Ложно логикалық оператор немесе сандық мән талап ететін мәндердің орнына текст ендіргенсіз.

-3- Циклді слтемені түзету үшін төмендегі әрекеттерді орындау

керек. 1. Егер циклді сілтемеден тұратын сұхбат терезе ашылған болса, онда

оны жабу үшін <ОК> батырмасын шертіңіз. Содан соң <Циклическая ссылка> аспаптар тақтасын ашыңыз. Мұнда Вид <Панели инструментов> командасын орындаңыз.

2. Аспаптар тақтасындағы ашылған тізімнен циклді сілтемесі мен ұяшықтытаңдаңыз.

3. Формула сілтенетін ұяшықты көру үшін Влияющая ячейка батырмасын шертіңіз. Мұнда шертуді бағыттау белгісі сілтемесінен ұяшықты көрсетуге дейін жалғастырыңыз.

4. Циклді сілтемені жою үшін сол ұяшықтағы формуланы түзетіңіз.5. <Убрать все стрелки> батырмасын шертіңіз де <Циклические

ссылки> аспаптар тақтасын жабыңыз.

65

-4- Мәліметтерді енгізу үшін хабарды жасау және мәліметтерді тексеру үшін төмендегі әрекеттерді орындау керек.

1. Мәліметтерді тексеру жүргізетін ұяшықты таңдаңыз.2. Данные – Проверка командасын орындаймыз. Экранға

Проверка вводимых значения сұхбат терезесі шығады.3. Параметры қосымша бетінде мәліметтер типі max, min мәндері

бойынша тексеру критерийін орындаңыз.4. Сообщение об ошибке қосымша бетінде міндетті түрде шарт

болмаған атау хабарды ендіріңіз. Мұнда Отображат подсказку қатарына жалауша қойыңыз.

5. Вид ашылған тізімде қажет пункттерді таңдаңыз. Сонымен бірге сообщение об ошибке бетінде міндетті түрде шарт болмаған атау және хабарды ендіріңіз де, Выводить сообщение қатарына жалауша қойыңыз, сонан соң <ОК> батырмасын басыңыз.

Лекция 21Тақырыбы: Есеп беру кестелерін жасау

Жоспар 1. Есеп беру кестесін жасау. 2. Есеп беру кестелері және диаграмалау шебері. 3. Есеп беру кестесінің аспаптар тақтасы.

4.Есеп беру кестесінде ќосымша есептеулер5.Есеп беру кестесін кµркемдеуді т‰зету

Әдебиеттер1.Жаңа ақпараттық технологиялар. Б.Бөрібаев, Е. Балапанов, Г. Мадьярова Р. Дузбаева. Алматы 2001 ж “ Ғылым” ғылыми баспа орталығы.2.Информатика М.Қ. Байжұманов Л.Қ. Жапсарбаева Алматы 2004 ж.3.Қазақ тілі терминдерінің салалық ғылыми түсіндірме сөздігі. Информатика және компьютерлік техника. Алматы,” Мектеп”, 2002, 453 б.

66

-1- Есеп беру кетелері бұл мәліметтерді анализ жасау үшін мықтыаспап болып табылады. “Отгрузка по городам” берілгендер қорында келесі сұрақтарға жауап беру үшін біраз уақыт талап етіледі.- Әрбір айда әрбір код бойынша қанша кітап сатылды?- Әрбір айда 1234567 коды бойынша неше кітап сатылады?- Москва қаласына 1999 жылдың июль айында 1234567 кодынан қанша кітап сатылған?- Санкт - Петербург қаласында 1-түрлі көріністегі кітаптар орташа есеппен қаншасы сатылды? Бұл сұраққа алдымен тізімді сұрыптап алып, сонан соң аралық қорытындыны есептеп, бұл сұрақтан жауап табу мүмкін. Тек қана есеп беру кестесі ғана бұл сұрақтарға және т.б сұрақтарға жылдам жауап табуға мүмкіндік жасайды.

-2- Берілгендер қорының кез-келген ұяшығын таңдап, ”Данные -сводная таблица” командасын орындаңыз. Нәтижеде есеп беру кестесі және диаграмма шебері іске қосылады. 1-ші қадамда Exсel - дің жеке берілгендер қорынан Microsoft Acces типіндегі сырттай қорда немесе алдынан жасалған есеп беру кестесінен қайсы берілгендерде пайдаланылған Exсel программасына хабар беріңіз. Сонан соң Далее батырмасын шерту келесі қадамға өткізеді.

2-ші қадамда берілгендер қоры үшін диапазонды анықтаңыз. Егер диапазон таңдалмаған болса, онда Далее батырмасын шертуден алдын диапазонды дұрыс таңдап алыңыз.

3-ші қадамда есеп беру кестесін жаңа жұмыс парағына орналастыру немесе бұрын жасалған есеп беру кестесін пайдалану туралы хабар беру керек. Егер 1-ші вариант таңдалса, онда есеп беру кестесі үшін жоғарғы сол жақ ұяшығы адресін көрсетіңіз. Сонан соң Макет батырмасын басыңыз. Есеп беру кестесі 4 обылыстан тұрады. Бұлар: бет номері, баған атаулары (номер страницы, стобец), қатар атаулары (строка) және берілгендер (данные). Бұл облыстардың әрбіреуіне Макет сұқбат терезесіндегі кесте макеті обылыстарына сәйкес келеді.(8-сурет)

Терезенің оң бөлігінде берілгендер қорындағы әрбір өріс үшін біреуден өріс батырмалары орналасқан. Есеп беру кестесін жасақтау үшін 4 обылысының біреуіне өріс батырмаларын тышқан курсоры көмегімен алып келумен амалға асырылады. Қатар (строка), баған (столбец) және берілгендер (данные) облыстары үшін сәйкес облысты көрсету қажет. Бет (страница) облыстарын толтыру міндетті түрде қажет емес. Салыстырылатын өрістер қатар және баған обылыстарында орналастырылады. Бір немесе бірнеше бағандардағы берілгендер үшін жеке есеп жасау қажет болса, Страница облысындағы сәйкес өрістер батырмаларын алып келіңіз. Бұл облыс есеп беру кестесінде сүзгілеу ретінде пайдаланылады. Берілгендер (Данные) обылысындағы информациялар математикалық көріністе өңделеді. Соның үшін оған сандық өріс орналасады. Егер оған сандар санын табу үшін Счет функциясы қолданылса, онда сандық болмаған өрісте болуы мүмкін Данные обылысына алып келсеңіз де Сводная таблица терезесін ашу

67

үшін батырманы 2 рет шертіңіз. Тізімнен қажет болған типті таңдаңыз. Типті таңдап болған соң <OK> батырмсын басыңыз. Мұнда Макет терезесі жабылады да, шеңбердің 3 –қадамына қайтады. Параметры батырмасын шертіңіз, “Параметры сводной таблицы “ сұқбат терезесі экранға шығады. Егер қажет болса, параметрді өзгертіңіз де есеп беру және диаграмма шеберіне қайту үшін <OK> батырмасын басыңыз. Шеберді жабу үшін Готово батырмасын шертіңіз. Нәтижеде есеп беру кестесі жасалады. Сонымен бірге есеп беру кестесінің аспаптар тақтасы экранға шығады. Егер есеп беру кестесінің аспаптар тақтасы экранға шықпаса, онда “Вид - Панели инструментов - Сводная таблица”командасынан пайдаланыңыз. Есеп беру кестесінің аспаптар тақтасы жасалған есеп беру кестесінің параметрлерін және көркемдеуін өзгертуге мүмкіндік жасайды.

Есеп беру кестесін кµркемдеуді т‰зету.Кей бір жаѓдайларда берілгендер ќорын т‰рлі тєсілдермен µњдеуді ж‰ргізу ќажетілігі туылады. Б±л ‰шін сол есеп беру кестесін кµркемдеуді т‰зеткен жµн. Макеттіњ “Строка’’, “Столбец’’ жєне “Страница’’ обылысында орналасќан µріс батырмалары сєйкес орындарда жєне кестелерде табылады. Оларды басќа облыстарѓа алып бару есеп беру кестесін жањалайды. Есеп беру кестесінен µрістерді жою ‰шін µріс батырмаларын облыс аймаѓынан шыѓарып тастањыз. Есеп беру кестесіне µрістерді ќосу ‰шін “Данных” “Сводный” командасын орындањыз да немесе аспаптар таќтасындаѓы есеп беру кестесі шеберін шертіњіз де кестеніњ бір µріњс ±яшыѓын тањдањыз. Өріс батырмаларын бір орыннан басқа орынға қойыңыз немесе жойыңыз да терезені жабыңыз

68

Лекция 22Тақырыбы: Презентация даярлау құралы Microsoft PowerPoint

Жоспар1.PowerPoint программасын іске қосы және презентация құрудың тәсілдерін таңдау;2.Автомазмұн шебері көмегімен презентациялар құру;3.Шаблондар көмегімен және бос презентация құру;4.Слайдқа мәтін, суреттер, графикалық обьектілер енгізу.

Әдебиеттер1.Жаңа ақпараттық технологиялар. Б.Бөрібаев, Е. Балапанов, Г. Мадьярова Р. Дузбаева. Алматы 2001 ж “ Ғылым” ғылыми баспа орталығы.2.Информатика М.Қ. Байжұманов Л.Қ. Жапсарбаева Алматы 2004 ж.3.Қазақ тілі терминдерінің салалық ғылыми түсіндірме сөздігі. Информатика және компьютерлік техника. Алматы,” Мектеп”, 2002, 453 б.

Microsoft PowerPoint – Microsoft Office-тің құрамындағыперзентациялық материалдар дайындауға арналған программа. Бұл программа кодоскоптарға және 35 мм-лік мөлдір қабыршақтарға (пленка) арналған слайдтар, қағазда үлестірілетін материалдар, компьютер экранында анимациялық көріністерді бейнелей алатын презентациялар дайындау мүмкіндігін береді. Microsoft PowerPoint программасында баяндама немесе мекеменің ашылу салтанаты т.с.с әртүрлі материалдарды оның дыбыстық және мультимедиалық мүмкіндіктерін пайдаланып жандандырып жіберуге болады.

PowerPoint программасын іске қосу.-PowerPoint программасы тапсырмалар тақтасындағы іске қосу батырмасын шерткенде ашылатын бас менюдің Программалар, Microsoft PowerPoint қатарында тышқанды шерту арқылы іске қосылады.-Менің компьютерім немесе Сілтеуіш программасының терезесінде С дискісінде сақталған Microsoft Officeбумасындағы Microsoft PowerPoint жарлығында тышқанды екі рет шерту арқылы да іске қосуға болады.

PowerPoint программасы іске қосылған мезетте презентация құрудың тәсілдерін таңдау және бұрын құрылған презентацияны оқу мүмкіндігін беретін сұхбат терезе ашылады. (1.1-сурет).

-Автомазмұн шебері (Мастер автосодержания) ауыстырғышы таңдалса, жаңа презентация, белгілі тақырыпқа сәйкес мәтін және безендіру элементтері енгізіліп сақталған презентациялар тізімінен қажеттісін таңдап, сатылы түрде сұрақтарға жауап бере отырып құрылады.

-Презентациялар шаблоны (Шаблон презентации) ауыстырғышы өз презентацияңызды бұрыннан безендіру элементтері сақталып қойылған шаблон түріне келтіріп дайындау мүмкіндігін береді.

-Бос презентация (Пустую презентацию) ауыстырғышы бұрын-құрылып, сақталып қойған презентацияны оқу мүмкіндігін береді.

-Презентацияны ашу ауыстырғышы бұрын-құрылып, сақталып қойған презентацияны оқу мүмкіндігін береді. Бұл ауыстырғыш

69

қосылғаннан кейін, ашуға қажетті презентация сақталған орынды көрсетуді талап ететін сұхбат терезе ашылады.

Автомазмұн шебері көмегімен презентация құру.Автомазмұн шебері (Мастер автосодержения) көмегімен:

-Жалпы мәселелер бойынша баяндамалар; (Доклады по общим вопросам)-Қызмет бабы бойынша баяндамалар; (Доклады по служебным вопросам)-Мекеменің жұмыс істеуі жөнінде іс есеп қисаптар; (Сведения о функционировании предприятия)-Сауда-саттық және маркетинг жөнінде іс есеп қисаптар; (деловые отчеты о продажах и маркетинге)-Жеке хабарламалар (личные сообщения) сияқты тақырыптарды кеңінен ашуға арналған алдын ала дайындалып қойылған презентациялар ішінен таңдап, өз презентпциямызды құра аламыз. Microsoft Web- программасы іске қосылғаннан кейін пайда болған сұхбат терезеде Автомазмұн шебері өрісін таңдап, ОК батырмасын шертеміз. Осы кезде Автомазмұн шебері іске қосылады (1-2-сурет).

Автомазмұн шебері презентация құру үшін сатылы түрде мынадай сұрақтарға жауап береді талап етеді:1-ші қадамда Презентация түрі, яғни оның жалпы тақырыптық бағытын таңдаймыз; Келесі қадамға өту үшін қажетті тақырыпты таңдаған соң, Ары қарай (Далее) батырмасын шертеміз.2-ші қадамда Презентацияны көрсету тәсілдері, презентацияның баяндамашы өзі түсіндіретін болғандықтан тек иллюстративті слайдтардан құралатынын немесе ақпараттықкиоск түрінде дайындалып, көрермендер өз беттерінше қарауға арналатын опцияларының бірін таңдау қажет;3-ші қадамда Презентацияны шығару материалының форматы, қағазға басылатынын, фотографиялық слайд немесе электрондық презентация болу керектігін көрсету қажет.4-ші қадамда Қосымша мәліметтер: презентацияның тақырыбы және титулды слайдта жазылатын мәтіндерді теріп жазамыз.Осы сұрақтардың бәріне жауап алғаннан кейін автомазмұн шебері презентацияны дайындайды. Тиісті мәліметтерді енгізгеннен кейін Дайын (Готово) батырмасын шертеміз.Дайын болған презентациядағы мәтіндерді өз ыңғайымызға қарай өзгертіп, арнайы эффектілер қосып, көркемдеу элементтерін қолдана аламыз. Автомазмұн шеберін презентациямен жұмыс ісиеп отырған кезде қосу қажет болса, Файл-Құру (Файл-Создать) командасын орындап, ашылған сұхбат терезенің Презентациялар ішкі бетінде автомазмұн шебері шарт белгісінде тышқанды екі рет шерту жеткілікті.

Шаблондар көмегімен және бос презентация құру.PowerPoint программасында презентация құру әрекетін автомазмұн шебері көмегімен басқа екі түрлі тәсіл арқылы орындауға болады. Оның бірі алдын-ала көркемдеу элементтерін пайдалана отырып құру болса, екіншісі ешқандай көркемдеу элементтері қарастырылмаған бос презентация құрып алып, одан кейін көркемдеу болып табылады.

70

PowerPoint программасының бір ерекшелігі осы екі жағдайда да,құрылған презентацияны, алдын ала көркемдеу элементтері сақталынып қойылған басқа шаблон түрінде алмастыруға болады.

Презентацияны шаблондар көмегімен құру.PowerPoint программасында көркемделіп, дайындалған презентациялар шаблондар түрінде сақталынып қойылған. Кез келген уақытта осы шаблондарды пайдаланып құруәрекетін PowerPoint программасы іске қосылған мезетте ашылған сұхбат терезеде Презентациялар шаблоны (Шаблоны презентаций) опциясын таңдау арқылы құру мүмкіндігі бар. Осы опция таңдалған кейін Жалпы (Общие), Презентациялар дизайндары (Дизайны презентаций), Презентациялар, Web-парақтар (Web-страницы) астарлы беттерінен тұратын, Презентацияны құру сұхбат терезесі ашылады Осы сұхбат терезе Файл-құру командасын орындағаннан кейін де ашылады. Сұхбат терезенің оң жақ шетінде орналасқан үш батырма көмегімен презентациялар тізімін ірі шарт белгілер, ұсақ шарт белгілер және кесте түрінде көруге болады.Презентацияның шаблонын тышқан көмегімен белгілеген кезде шығатын үлгіден қарап отырып, өзімізге ұнағанын таңдап ОК батырмасын шертеміз. Осы мезетте экранға Слайд құрусұхбат терезесі шығады Бұл сұхбат терезеде қажетті слайдтың түрін көрсетуіміз қажет. Экранда таңдалған шаблонға сәйкес бос презентация пайда болады. Осы презентацияға тиісті мәтіндерді енгізіп, арнайы эффектілер қосып, көркемдейміз.

71

Лекция 23Тақырыбы: Microsoft PowerPoint програмасында слайдтарды безендіру және диаграмма құру.

Жоспар

1. PowerPoint программасында слайд құру тәсілі. Бос презентация құру2. Слайдтарды безендіру элементтері.3.Диаграмма құру

Әдебиеттер1.Жаңа ақпараттық технологиялар. Б.Бөрібаев, Е. Балапанов, Г. Мадьярова Р. Дузбаева. Алматы 2001 ж “ Ғылым” ғылыми баспа орталығы.2.Информатика М.Қ. Байжұманов Л.Қ. Жапсарбаева Алматы 2004 ж.3.Қазақ тілі терминдерінің салалық ғылыми түсіндірме сөздігі. Информатика және компьютерлік техника. Алматы,” Мектеп”, 2002, 453 б.

Бос презентация құруБос презентация, яғни ешқандай көркемдеу элементтері

қолданылмаған таза презентация құру әрекетін:- PowerPoint программасын іске қосу мезетінде экранда пайда

болған сұхбат терезенің Презентация құру өрісіндегі Бос презентация (Пустую презентацию) опциясын таңдау арқылы;

- Файл-Құру командасын орындағанда ашылған сұхбат терезенің Жалпы (Общие) астарлы бетінде Жаңа презентацияны (Новую презентацию) шарт белгісін таңдау арқылы;

- Стандарттар саймандар тақтасындағы Құру (Создать) батырмасында тышқанды шерту арқылы орындауға болады.

- Осы әрекеттердің бірі орындалған соң экранда Слайд құру сұхбат терезесі ашылады (1.4-сурет).

72

Презентация слайдтарын құрастыру, үйлестіру схемасын таңдау әрекетін Слайд құру сұхбат терезесінде жүзеге асыруға болады. PowerPoint программасында слайдтар белгіленуінің 24 түрлі варианты бар. Осы варианттар ішінен өзімізге қажеттісін таңдаған соң ОК батырмасын шертеміз.

Слайдқа мәтін, сурет, графикалық обьектілер енгізу.Шаблон көмегімен немесе бос презентацияны құру командалары

орындалған соң, Слайд құру сұхбат терезесі ашылады. Осы сұхбат терезеде слайдтағы мәтін, графикалық обьектілер, диаграммалардың орналасу схемасын таңдай аламыз. Қажетті схеманы таңдап, ОК батырмасын шерткен соң, экранда слайд пайда болады (1.5-сурет). Әрбір өрісте

әрекеттің орындалуына байланысты қандай элемент енгізілетіні көрсетіліп тұрады. Мысалы, слайдтың жоғарғы жағындағы өріс аймағында тыщқанды бір рет шертсек тақырып енгізіледі т.с.с. Бастапқы уақытта слайд схемасы дұрыс таңдалмай қалса, оны кейін өзгертуге болады.

Тышқанды бір рет шертіп, тақырыптыжне сол жақтағы өріске мәтінді енгізген соң, олардың қаріп түрін, түсін т.б. өзгертуге, яғни форматтауға болады. Форматталкатын мәтінді ерекшелеп, бегілеген соң, Формат-Қаріп (Формат-Шрифт) командасын орындағанда ашылған сұхбат терезеде немесе форматтау саймандартақтасындағы батырмаларкөмегімен тиісті әрекеттерді орындаймыз. Форматтау әрекеті өріс ішіндегі бүкіл мәтінге қатысты болуы үшін, өріс жақтауында тышқанды шертіп, оны ерекшеленген соң форматтаймыз.

Мәтін енгізу өрісінде оны таңбаланған тізім түрін жазған ыңғайлы. Әдетте таңба ретінде қара дөңгелектер немесе төртбұрыштар қолданылады. Осы стандартты таңбаларды өзгерту үшін, таңбаланған тізім жазылған өрісте тышқанды шертеміз де Формат-Таңба (Формат-Маркер) командасын орындаймыз. Таңбалар (Маркеры) сұхбат терезесі ашылады. Қаріптің Wingdings деген түрін ашсақ, бірнеше символдар тізімі шығады. Осы тізімнен кез-келгенін таңдап, ОК батырмасын шерту арқылы таңба ретінде қолдануға болады.

Таңбаланған тізімнің соңында Enter пернесін басатын болсақ, келесі жолға таңба қойылады. Бос таңбадан кейін осы пернені қайта бассақ бұл таңба өшіп қалады. Ал, тұтас тізімнің таңбасын алып тастау үшін, оны ерекшеленген соң Ctrl+A қос пернесін басамыз немесе саймандар тақтасындағы Таңбаланған тізім батырмасын шертеміз.

Сондай-ақ слайдқа кесте, диаграмма, суреттер енгізуге болады. Бұл обьектілерді енгізу әрекетін, слайдтың схемасын таңдаған кезде шығатын, өріс аймағында тышқанды екі рет шерту арқылы енгізу мүмкіндігі бар.

Енгізу-Сурет (Вставка-рисунок)-командасын орындап (1.6-сурет).Картинкалар (Картинки) Microsoft Clip Gallery обьектілерін;Файлдан (Из файла)-файл түрінде сақтаулы тұрған суреттерді.

Автофигуралар-әртүрлі автофигуралар.

73

Бірнеше тармақтан тұратын диаграмма (Организационная диаграмма), WordArt обьектілерін, сканерден көшірме (со сканера), Microsoft Word кестесін енгізуге болады.

Енгізу-Обьект (Вставка-Обьект) командасын орындап, ашылған сұхбат терезеде қажетті типін таңдау арқылы обьект енгізуге болады (1.7-сурет). Мысалы, слайдқа Microsoft Excel кітабының бір парағын орналастыруға болады т.с.с. Слайдқа Excel программасында құрылған дайын диаграмманы буферге көшіріп алып, енгізуге болады. Ол үшін Excel программасында қажетті диаграмманың ерекшелеп, Түзету-Көшіру (Правка-Копировать) командасын орындау арқылы, буферге аламыз.

PowerPoint программасына оралып, Түзету-Енгізу (Правка-Вставить) немесе жанама менюдегі Енгізу командасын орындаймыз.

Microsoft Office құрамындағы Microsoft Graph арнайы программасының көмегімен қарапайым диаграммаларды құру мүмкіндігі бар. Енгізу-Диаграмма (Вставка-Диаграмма) командасын орындаймыз немесе слайдқа диаграмма енгізу схемасы таңдалса, диаграмма өрісінде тышқанды екі рет шертеміз. Саймандар тақтасындағы диаграмма енгізу батырмасында тышқанды шертуге де болады. Осы мезетте экранда мәліметтер кестесі мен диаграмма пайда болады (1.8-сурет). Меню қатарындағы командалар мен саймандар тақтасында болған өзгерістерді бірден байқауға болады. Кестедегі мәліметтерді тұтас белгілеу үшін, қатарлар менбағаналардың тақырыптары қиылысқан сол жақ жоғарғы бұрышта тышқанды шертеміз. Del пернесін басу арқылы оларды өшіріп, өзімізге керекті мәліметтерді енгіземіз де, меню қатарынан Диаграмма-Диаграмманың типі (Диаграмма-Тип диаграммы) командасын орындап, диаграмманың типін таңдаймыз. Диаграмма-Параметрлер (Диаграмма-Параметры) командасын орындап,қажетті параметрлерді тағайындаймыз (түсініктеме, тақырып, жазбалар қосу т.с.с.) Диаграмманы слайдқа орналастыру үшін, слайдта тышқанды шертіп, Мәліметтер кестесі терезесін жабамыз.

Слайдтарды безендіру элементтері.Әрбір адамның өз қалауы бойынша слайдтардың бір-біріне тәуелсіз

мынадай элементтерін тағайындауға болады: Слайд белгіленуі (Разметка слайда) Слайд белгіленуі ретінде

слайдқа орналастыратын мәтін, сурет, диаграмма т.б. формасын айтуға болады.

Түрлі түстер схемасы (Цветовая схема). Түстердің кең мөлшерлі спектрінен кез-келген түсті таңдау мүмкіндігін береді.

Фон Слайдтағы түстер тек бір түсті ғана болуы міндетті емес. Палитрадағы ұқсас түстердің бірінен басқасына біртіндеп ауысуға болады. Сондай-ақ, бір түстің өзін вариациялық түрде қанықтыра отырып, түстің әр түрлі өрнектерін шығаруға болады.

Слайдтың осы элементтері, яғни слайд белгіленуі, түрлі түстер схемасы, фонды үйлесімді түрде өзгерте отырып, өз шаблонымызды құруға болады.

74

Лекция 2410.Тақырыбы: Компьютерлік желілер

Жоспар1. Компьютерлік желі2. Компьютерлік желілердің түрлері3. Негізгі желілік топологиялар4. Желілік технологиялар.

Әдебиеттер1.Жаңа ақпараттық технологиялар. Б.Бөрібаев, Е. Балапанов, Г. Мадьярова Р.

75

Дузбаева. Алматы 2001 ж “ Ғылым” ғылыми баспа орталығы.2.Информатика М.Қ. Байжұманов Л.Қ. Жапсарбаева Алматы 2004 ж.3.Қазақ тілі терминдерінің салалық ғылыми түсіндірме сөздігі. Информатика және компьютерлік техника. Алматы,” Мектеп”, 2002, 453 б.

Компьютерлік желі- дегеніміз- бір – бір імен мәлімет алмаса алатын кем дегенде екі компьютердің байланыс құралдары көмегімен қарым –қатнас жасауына арналған апарат өңдеудің тармақталған жүйесі.Басқаша айтқанда желі деп. дербес компьютерлердің және де принтер, модем, факсимильдік апарат тәрізді есептеу құрылғыларының бір-бірімен байланысқан жиынын айтады. Желілер әрбір қызметтерге басқалармен мәлімет алмасып құрылғыларды ортақ пайдалануға, қашықта орналасқан қуатты компьютердегі мәліметтер базасымен қатнас құруға және тұтынушылармен тұрақты байланыс жасауға мүмкіндік береді.Желі құрамына кіретін компьютерлер мынадай жұмыстар атқарады:-желімен қатнас құруды ұйымдастыру;-лардың арасында мәлімет алмасуды басқару;-елі тұтынушыларына есептеу құрылғыларын пайдалануға беріп, оларға әртүрлі қызмет көрсету.

Компьютерлік желілердің түрлеріЖергілікті және аймақтық – таратылған желілер.

Жергілікті желі (LAN) бір ғимарат ішіндегі немесе қатар орналасқан ғимараттардағы дербес компьютерлермен принтерлерді бір-бірімен байланыстырады. Аймақтық таратылған желілер (WAN) географиялық тұрғыдан алғанда бір-бірінен қашықта орналасқан, бірақ бір компанияға немесе фирмаға, мекемеге қатысты бірнеше жергілікті желілерді байланыстырады.

Жергілікті желілер деп.-дербес компьютерлерді бір-бірімен немесе оларды желі сервері ролін атқаратын қуатты компьютермен байланыстырып тұратын желінің ең қарапайым түрі.

Жергілікті желінің барлық компьютерлері серверде жазылған қолданбалы программаларды және принтер, факс тәрізді штекері құрылғыларды ортақ пайдалана алады. Желідегі әрбір дербес комп’ютер жұмыс станциясы немесе желі түйіні деп. аталады.

Аймақтық – таратылған желілер жергілікті желілер жасай алатын барлық жұмыстар өте қашықта орналасқан бір компанія компьютерлері арасында атқра алады.

Интернет дегеніміз- дүниенің әр түкпіріндегі тұтынушыларды бір-бірімен мәліметтер қоймасы, бейнелер және дыбыстар жазбалары арқылы жеңіл байланыстыратын ең ауқымды желі түрі.

Кез – келген компьютерлік желі жұмысы топология, хат тама, інтерфейс, желілік программалық және техникалық құралдар тәрізді сипаттамалармен көрсетіледі.

Желі топологиясы оның негізгі функционалдық элементтерінің бір-бірімен байланысу құрылымын анықтайды.

Желілік техникалық құралдар- компьютерлерді бір желіге ұйымдастыруды қамтамассыз ететін әртүрлі құрылғылар жиыны.

Желілік программалық құралдар – компьютерлік желі жұмысын басқарып, әрбір тұтынушыны қажетті интерфейспен қамтамссыз етеді.

76

Интерфейстер – желінің функционалдық элементтерін бір-бірімен үйлестіру құралдары.

Протокол дар –желінің функциональдық элементтерінің бір-бірімен қатнас жасау ережелері. Функциональдық элементтер ролін әртүрлі құрылғылар және де программалық модуль дер атқара алады. Сол себепті ақпараттық және программалық интерфейстер қарастырылады.

Негізгі желілік топологияларЖеліні атқаратын қызметіне байланысты топологиялардың үш түрі болуы мүмкін.Шиналық топология. Мунда жұмыс станциялары желі адаптерлері арқылы жалпы шинаға немесе магистральға (кабельге) қосылады.Жұлдыз тәрізді топология. Мунда ортақтандырылған коммутациялық түйін – желілік сервер болуы тиіс, ол барлық мәліметтерді жеткізуді жүзеге асырады.Сақиналық топология. Мунда байланысу арналары тұйықталған сақина бойында орналасады. Жөнелтілген мәлімет біртіндеп барлық жұмыс станцияларын ара лап шығады да, он коректі комп’ютер қабылдған соң жұмыс тоқтатылады. Бұл топологияның кемшілігі-кез-келген бір жұмыс станциясының істен шығуы жалпы байланысты бұзады.

Мәліметтер базасыКөбінесе қарапайым мәліметтер базасы бір компьютердің дискісінің бір немесе бірнеше файлында орналасады. Мұндай мәліметтермен бір адам жұмыс істей береді. Ал егер мәліметтер базасы алкен компанія үшін құрылған болса ше? Ондай да бұл мәліметтерді бір мезетте екі – үш адам пайдалануға тура келеді. Ал, ол компаниялардың филиадцары әр жерде және бір-бірінен қашық орналсса ше? Мұндайда мәліметтер базасын қажет еткендер уақытша қалай пайдалана алады?Сол компьютерлерді бір компьютерлік желіге біріктіріп мәліметтер базасын серверне орналастыру керек. Желінің жұмыс станциялары жерделі термінал ролін атқарып, қажетті мәліметтерді керек кезінде мәліметтер базасының басқару жүйесі орналасқан серверден скрап, оның дискісінен Альп отырады. Мәліметтер базасынынң басқару жүйесі орналасқан серверге сұраныс түскен соң, коректі мәліметтер жұмыс станцияларына жіберіліп отырады. Сервер лік комп’ютер әр жерде орналасқан ЭЕМ –дермен (яғни мәліметті пайдаланатын адаммен) тек желілік байланыс арқылы ғана мәліметтер алмаса алады.

77

Лекция 25Тақырыбы: Интернет

Жоспар1. Интернеттің негізгі түсініктері2. Интернетке қосылу3. Word wide web – тің негізгі түсініктері4. Гиперсілтемелермен жұмыс істеу.

Әдебиеттер1.Жаңа ақпараттық технологиялар. Б.Бөрібаев, Е. Балапанов, Г. Мадьярова Р. Дузбаева. Алматы 2001 ж “ Ғылым” ғылыми баспа орталығы.2.Информатика М.Қ. Байжұманов Л.Қ. Жапсарбаева Алматы 2004 ж.3.Қазақ тілі терминдерінің салалық ғылыми түсіндірме сөздігі. Информатика және компьютерлік техника. Алматы,” Мектеп”, 2002, 453 б.

Қашықтағы компьютерлерде сақталған мәліметтер ақпараттық ресустарды құрайды.Компьютерлік желідегі аппараттық және программалық үйлесімділікті қамтамасыз ету үшін хаттама деп аталатын арнаулы стандартты программалар қызмет етеді.Соңғы жылдары Интернет ұғымының мағынасы кеңейіп,ол Бүкіл әлемдік компьютерлік желі дегенді білдіреді.Шындығына келсек Интернет өзара тікелей қосылған компьютерлердің жиынтығы емес,ол қандайда бір ақпараттық кеңістікті құрайды. Интернетте жұмыс істеу дегеніміз –– шындығына келгенде толығымен алғандағы Интернетте емес, тек оның көптеген қызмет түрлерінің біреуінде жұмыс атқару. Қарапайым тілмен айтсақ, қызмет түрі деген қандайда бір ережелерге сай өзара қарым қатнаста болатын хаттама деп аталатын программалар жұбы.Осы жұптың программасының біреуі сервер, екіншісі –– клиент деп аталады. Әрбір қызмет түрінің әр алуан хаттамалары бар. Интернеттің қызмет түрлерінің хаттамалары қолданбалы хаттамалар деп аталады. Мысалы, Интернетке файылдарды жіберу үшін арнайы FTR қолданбалы хаттамасы пайдаланылады.Сәйкесінше интернеттен файл алу үшін мынадай іс әрекеттер жасау қажет:Компьютерде FTR клиенті болып табылатын программа орнату; FTR қызметін ұсынушы сервермен байланыс орнату. Тағы бір мысалы, электрондық поштаны қолдану үшін хабарды жіберу және қабылдау хаттамалары қажет. Ол үшін пошталық клиент программасы компьютерге орнатылады және пошталық сервермен байланыс түзіледі.

Интернетке қосылуИнтернетте жұмыс істеу үшін мыналар қажет:Компьютерді бүкіл әлемдік желінің бір торабына жалғау;IP адресті алу (Интернетке қосылған адамның тораптық адресі ); Таңдап алынған интернет қызмет түрінің программа – клиентін орнату және баптау.

78

Өз торабына қосып және жеке адрес тағайындап берумен айналысатын мекемелер интернет қызметін қоюшылар (сервис провайдерлер ) деп аталады. Жоғарыда айтылған қызметті келісім шарт бойынша провайдерлер атқарады. Интернетке қосылу екі түрге бөлінеді: ерекшеленген және коммутаторлық. Ерекшеленіп қосылу үшін жаңа байланыс тізбегі (кабельдік,радиоарналық,спутниктік) жүргізіледі. Үлкен көлемдегі мәліметерді Зіберу қажеттілігі туып отыратын мекемелермен өндіріс орындары ерекшеленіп қосылуды пайдаланады. Ал коммутаторлық байланыс –– уақытша байланыс түрі. Аз көлемді ақпарат алу үшін коммутаторлық байланыс орнатса жеткілікті.Ол арнайы торапты қажет етпейді, байланыс кәдімгі телефон сымдары арқылы жүргізіледі. Телефон сымдары тек дыбыс жиелігіндегі сигналдарды жіберуге арналған. Сондықтан олар арқылы сандық мәліметтер жіберу үшін компьютерге арнайы модем деп аталатын құрылғы орнату қажет. Компьютерден сандық мәліметтер модем арқылы түрленіп (модуляцияланып )торапқа түседі және керісінше. Қосылу әдісі бойынша модемдер сыртқы және ішкі болып екі түрге бөлінеді. Сыртқы модемдер жүйелік блоктың артқы қабырғасына қосылады.Ішкі модемдер арналық тақшаға орнатылады. Басқа құрылғылар сияқты модемдер де програмалық орнатуды қажет етеді. Windows 98 операциялық жүйесінде оны Іске қосу →Баптау →Басқару тақтасы→Жабдықтарды орнату (Пуск→настройка→Панель управления→Установка обарадувания)құралының көмегімен орнатады.Интернет қызметін қоюшының компьютеріне қосылу Интернет қызметін қоюшының компьютеріне қосылу үшін желіге қашықтан қатынау программасын баптау қажет (Менің компьютерім →Желіге қашықтан қатынау→Жаңа байланыс (Мой компьютер→Удаленный доступ к сети→Новое соединение)). Программаны баптау кезінде интернет қызметін қоюшы мынандай мәліметтерді алдын ала енгізіп қою керек:Байланыс жүргізілетін телефонның номері;Қолданушының аты (Login)паролі (password)сервердің адресі.

4.3. Word wide web – тің негізгі түсініктеріБүгінгі таңда интернет әртүрлі білім салалары бойынша жан-жақты жинақталған ақпарат көзі болып табылады.Интернет серверлерінен алынатын құжаттар гипермәтіндік пішімді дайындалған.Құжаттарды тасымалдау мен шұғылданатын интернеттің қызмет түрін Word wide web (web,WWW) деп атайды.Бұл сөздің аудармасы бүкіл дүние жүзілік өрнек дегенді білдіреді. Word wide web–– қазіргі интернеттің ең көп тараған қызмет түрі болып табылады.Осы терминмен немесе WWW ортасы деп өзара гипермәтіндік байланысқа түскен web құжаттар жиынтығын айтады.Интернетке тұрақты қосылып тұрған компьютерлерді web-сервер деп атайды.WWW-дің құжаттары web – серверлерде сақталады.WWW орта дегеніміз web – серверде сақталған өзара байланысқан электрондық құжаттардан тұратын ақпаратық кеңістік. Web-кеңістікті құрайтын жеке

79

құжаттарды web-беттер деп атайды.Тақырып бойынша топтастырылған web беттерді web-тораптар деп аталады. ( жаргондық термині–– web–сайт).Дайын материалды web тораптарда орналастыру web – басылым деп аталады. Word wide web-тағы жеке құжатты web–бет атайды .Әдетте бұл әр түрлі обьектілер жиынтығынан тұратын құжат.Оның құрамында мәтінде гафиктік бейнелер де мултимедиалық және басқа енгізілетін обектілер болады. web–беттерді көруге арналған программалар броузерлер деп аталады. Құжаттың авторы өз мәтініне енгізген командалардың көмегімен броузер экранға құжатты шығарып береді.Ол командалар тегтер деп аталады.Тегтердің жазылу ережесі программалау тіліне жақын тіл белгілеу тілімен жазылады. Ол гипермәтінді белгілеу –HTML(HuperText Markup Language).Сонымен web–құжат деп отырғанымыз HTML тегтерінің көмегімен жазылған кәдімгі мәтіндік құжат екен . Осындай құжаттарды HTML пішімімен жазылған құжат деп аталады. HTML–құжаты броузердің көмегімен экранда бейнеленген кезде тегтер эранда көрінбейді,тек құжаты құрайтын мәтін ғана бейнеленеді. HTML тегтерінің көмегімен жүзеге асырылатын web беттердің ең маңызды сипаты – гипермәтіндік сілтемелер болып табылады.Оларды қысқаша гиперсілтемелер деп атайды. Суретпен немесе мәтіннің кез-келген бөлігімен тегтердің көмегімен қандай да бір web құжатты байланыстыруға болады, яғни гиперсілтеме орнатуға болады.Бұл жағдайда гиперсілтеме болып табылатын мәтін бөлігіне немесе суретке тышқаннның сол жақ батырмасын бассақ онда көрсетілген жаңа құжатқа сұраныс жіберіледі.Бұл құжат өз алдына басқа құжаттарға гиперсілтеме жібере алады.Сонымен WWW– серверіндегі өте үлкен көлемдегі гипермәтіндік электрондық құжаттардың жиынтығы гиперкеңістік құрайды. Web кеңістіктегі құжаттардың арасындағы еркін қозғалыс web серфинг деп аталады.Егер осы кеңістіктегі әрбір құжатттың өзінің айрықша адресі болмаса мұндай гипермәтіндік байланыс түзілмес еді.Бүкіл әлемдік масштапта әрбір файлдың адресі ресустардың ерекшеленген нұсқағышымен (URL-унифицированный указатель ресурса)анықталады. URL-адрес үш бөліктен тұрады: Берілген қызметке сәйкес келетін қолданбалы хаттаманың атын көрсету.Мысалы,WWW-қызметі үшін қолданбалы хаттама HTTP болып табылады (Huper Text Transter Protocol- хаттама передачи гипертекста ):http://хаттаманың атынан кейін :және // белгілері қойылады. Компьютердің (сервердің )домендік атын көрсету:http :// www . enu . kz Мысалы, Хабар агенттігінің домендік аты ww.khabar.kz,Microsoft компаниясының Web-серверінің домендік аты www . microsoft . com ,”Огонек”журналының web-серверінің домендік аты www . ogonyek . ru ,(соңындағы ru домені компания сервері интернеттің Ресейлік секторына жататынын көрсетеді)Берілген компьютердегі файлға баратын толық жолды көрсету қажет (араларына “/”символын қою арқылы )http:/www.enu.kz/files/Myfiles/xyz.zip(Интернетте бас әріп пен кіші әріп әртүрлі символдар болып есептеледі).

Web- броузерлер80

Интернеттің құжаттары электрондық түрде бейнеленді.Құжаттың авторы құжат бейнеленетін компьютердің мүмкіншіліктерінен бейхабар болады. Сондықтан HTML тілі құжатты пішімдеуді қамтамасыз етіп қана қоймай,оның логикалық құрылымын анықтап береді.Құжатты нақты бір компьютерде пішімдеу мен бейнелеу броузерлердің көмегімен жүзеге асырылады. Броузерлердің негізгі атқаратын қызметі: Құжат сақталған Web-сервермен байланыс орнату; Броузер жұмыс атқаратын компьютерлердің мүмкіншіліктерін ескере отырып web-беттерді пішімдеу мен бейнелеу ; web-беттердің құрамына кіретін мультимедиялық және басқада объектілерді бейнелеуге арналған құралдарды ұсыну;web-беттерді іздестіруді жеделдету мен бұрын ашылған web беттерге қатнауды ықшамдыстыру; Интернеттің басқа қызмет түрлерімен жұмыс істеуге арналған дербес құралдарды ұсыну.

4.4.Internet Explorer 5.0 программасымен жұмыс істеу негіздері

Интернет жағынан World Wide Web қызметі жұмысын серверлік программалық құралдар –Web –серверлер қамтамасыз етеді.Қолданушы жағынан бұл қызметті клиенттік программалар –web –броузерлер атқарады.Ең көп тараған броузерлер –– Internet Explorer, Netscape Navigator,Opera.Барлық броузерлердің функциялары біреу ғана, бірақ Microsoft Internet Explorer 5.0 броузерінің басқалардан ерекшелігі, ол Windows 98 операциялық жүйесімен бірге қойылады, және оның бөлінбейтін компаненті болып табылады.Internet Explorer броузерін іске қосу үшін Іске қосу →Программмалар → Internet Explorer (Пуск →Программы → Internet Explorer ) командасын орындау қажет. Егер интернетпен байланыс жоқ болса,эранда байланыс орнатудыбасқару сұқбат терезесі пайда болады.Байланыс орнату мүмкін емес жағдайда,бұрынғы жүктелген web құжаттарды көру мүмкіндігі сақталады. Егер байланыс бар болса, онда программа баптауы бойынша таңдалынған бастапқы бет экранда пайда болады.

Web- бетті ашу және көруБастапқы бетте барлық мәтіндік,графиктік және мультимедиалық объектілер бейнеленді.Көруді басқару меню жолының,аспаптап панелінің,гиперсілтемелердің көмегімен жүргізіледі.Егер сізге қажет Web беттің (7-сурет)URL- адресі белгілі болса,оны панельдегі Адрес өрісіне енгізіп,Өту батырмасын басу қажет.Ағымдағы беттің орнына,Адресі көрсетілген бет ашылады.Сонымен қатар адрес өрісінен тізімдегі бар адресті таңдап алуға болады.

Гиперсілтемелермен жұмыс істеуИнтернетте қозғалыс көбінесе URL- адрестің көмегімен емес, Гиперсілтемелердің көмегімен жүргізіледі.Web-беттегі гиперсілтемелер асты сызылған көк түсті мәтінмен бейнеленді. Гиперсілтемеге тышқан нұсқағышын алып барса,оның пішіні саусақтың түріндей болып өзгереді.Сілтемеде көрсетілген Web- құжаттың URL- адресі қалып –күй жолында көрсетіледі.

81

Web – беттерде графиктік сілтемелерде көп кездеседі.Гиперсілтемелерде олардың жанама менюі арқылы қосымша мүмкіншіліктерін пайдалануға болады. Ағымдағы бетке және олардың элементтеріне қатысты басқа да амалдарды жанама меню арқылы орындауға болады. Мысалы, беттегі суретті:файл ретінде сақтауға болады. (сохранить рисунок как); жұмыс үстелінің фоны немесе активті элемент ретінде қолдануға болады.(Сделать рисунком рабочего стола,Сохранить как элемент рабочего стола ).

Броузерді басқару тәсілдеріWeb- құжаттарды қарап шығу үшін аспаптар панеліндегі кәдімгі батырмалар (Обычные кнопки) пайдаланылады. Бұрын қарап шыққан беттке қайта оралу үшін Артқа (Назад) батырмасын басады.Қайта сол орынға қайту үшін Алға (Вперед) батырмасын басу керек.Егер жүктелу процессі ұзаққа созылып кетсе Тоқта (Стоп) батырмасын басады. Броузер жұмысын бастаған бастапқы бетті қайта жүктеу үшін Үйге (Домой) батырмасын қолданады. Программамен жұмысты аяқтау және терезе құру, ашылған құжатты өз компьютерінде сақтау, оны баспаға шығару,дербес режимді қосу немесе ағыту жұмыстарын Файл менюінің командалары орындайды.Құжаттың буферін алмасу буферіне көшіру және Web- бетте мәтінді іздеу Түзету (Правка) менюіндегі командалардың көмегімен жүргізіледі.Аспаптар панелін,қалып күй жолын қосымша панельдерді ағытып қосу, қаріпті таңдау Түр(Вид) менюі арқылы орындалады. Броузерді баптау,Интернеттің басқа қызмет түрлерімен жұмыс істеуге көшу Сервис менюінде орындалады. Таңдамалы (Избранное) менюі жиі қатынап тұратын беттердің тізімін жүргізу үшін және оларға жылдам қатынау үшін қолданылады.

World wide web –те ақпарат іздестіруИнтернеттің ақпараттық кеңістігінің өлшемі өте ауқымды, шексіз ол бірнеше милиардтаған Web құжаттарды қамтиды.Осы қаптаған ақпараттың ішінен өзімізге қажетті құжатты іздеп табу қиынға түседі.Әрине керек ақпаратты URL-адресі бойынша тауып алуға болады.Бірақ World wide web қызмет түрінің өз іздестіру жүйелері бар.Қолданушының сұранысын қанағаттандыратын беттерге жіберетін гиперсілтемелер тізімін шығарып береді.Іздестіру жүйелерінің екі түрлі моделі бар: Іздестіру каталогтары ;іздестіру нұсқағыштары .Іздестіру каталогтарының құрылысы ірі кітапханаларға ұқсас.Ондағы ақпарат тақырып бойынша каталогтерге топтастырылған.Қандайда бір іздестіру каталогіне кіріп,оның негізгі бетінен ірі тақырыптарға бөлінген тізімді аламыз. Тізімдегі әрбір жазба гиперсілтеме түрінде берілген қандайда бір тақырыпты алу үшін сол гиперсілтемеге шерту жеткілікті.Таңдап алынған тақырып бойынша тереңірек ақпарат алуға болатын келесі бетті ашып аласыз. Дүние жүзіндегі ірі іздестіру каталогтарының бірі Yahoo!.. Ресейдің ең ірі іздестіру каталогі “Атрус” (atrus.aport.ru).Іздестіру нұсқағыштарының жұмыс істеу принціпі ақпаратты түйінді сөз бойынша іздестіруге негізделген.Қазіргі таңда әлемде он мыңға жуық іздестіру нұсқағыштары бар.Олардың ішінде кеңінен танымалдары Google(www . google . com ), Netscape Search(www . search . netscape . com )6 Fast Search (www . alltheweb . com ), Northern Ligth (www . northernligth . com ), Go To

82

(www.goto.com)және т.б. Ал Ресейдің белгілі іздестіру нұсқағыштары Iandex (www . yandex . ru ),”Апорт 2000”(www . aport . ru ), “Ремблер”(www.rambler.ru).

Лекция 26Тақырыбы: Электрондық пошта

Жоспар1. Электрондық поштаның жұмыс істеу принцптері.2. Электрондық пошта жүйесіндегі адрестер.

83

3. Электрондық поштамен жұмыс істеуге арналған танымалы программалар.

4.Электрондық поштаның құрылыымы.

Әдебиеттер1.Жаңа ақпараттық технологиялар. Б.Бөрібаев, Е. Балапанов, Г. Мадьярова Р. Дузбаева. Алматы 2001 ж “ Ғылым” ғылыми баспа орталығы.2.Информатика М.Қ. Байжұманов Л.Қ. Жапсарбаева Алматы 2004 ж.3.Қазақ тілі терминдерінің салалық ғылыми түсіндірме сөздігі. Информатика және компьютерлік техника. Алматы,” Мектеп”, 2002, 453 б.

Бұл Интернеттің ертерек пайда болған қызмет түрлерінің бірі.Онымен қамтамассыз етуді Интернетте арнаулы пошталық серверлер деп аталатын программа жүргізіледі. Пошталық серверлер клиенттен алынған хабарды адресаттың пошталық серверіне жөнелтеді. Бұл жерде хабарлар жиналады.Адресат пен оның пошталық серверінің арасында байланыс орнатылған кезде келіп түскен хабарлар автоматты түрде адресаттың компютеріне жіберіледі. Басқа да байланыс қызмет түрлері сияқты, электрондық пошта қызметі программалар жұбы мен олардың өзара қарым–қатынас хаттамаларының көмегімен жүзеге асырылады. Интернет жағынан программа- сервер тұтынушы жағынан программа-клиент жұмыс атқарады. Электрондық поштаның жұмысы екі қолданбалы хаттамаға негізделген.Біреуі шығатын хабарды жіберуге,екіншісі келетін корреспонденцияны қабылдауға пайдаланылады. Сәйкесінше Интернет жағынан электрондық пошта жұмысы екі сервердің көмегімен атқарылады: шығатын хабарлар сервері мен келіп түскен хабарлар сервері. Келіп түскен хабарлар серверін “Пошта жәшігі” деп атайды.Шығарылатын хабар қызметі SMTP хаттамасына негізделген (SMTP Simple Mail Transfer Protocol –простейший протокол передачи почты). Келіп түсетін хабар қызметі РОР3 хаттамасымен жүргізіледі (Рost Office Protocol 3- протокол почтового отделения, версия 3).

Электрондық поштатамен жұмыс істеу реті. Электрондық поштамен жұмыс істеу үшін қолданушы келесі амалдарды орындалуы қажет:

1) SMTP және РОР3 хаттамаларын ұсынушы қызмет түріне тіркелуі қажет. Тіркелу нәтижесінде клиент SMTP- дің есепке алу жазбаларын алады.Бұл жазбаларды интернетке жалғаушы сервис провайдерлер береді.

2) Өз компютерінде электрондық поштаның программа-клиентін орнатады.

3) Пошта клиентін SMTP және РОР3 жазбаларымен жұмыс істеуге бейімдеп, баптайды.

4) Қолданушы өзі жіберетін хабарды даярлап,қабылдаушының адресін енгізіп , жіберу командасын орындалуы қажет.

84

WWW –ге негізделінген электрондық пошта.SMTP және РОР3 хаттамаларына негізделінген кәдімгі пошта Е-mail деп аталады.Бұл пошта Wed- броузерлермен жұмыс істеуді жақсы меңгерген қолданушыға өте қолайлы. Бұл жеке қызмет түрі емес,жоғарыда біз қарастырған НТТР хаттамасы негізінде WWW қызметінің құралдарымен жүзеге асырылған сервис болып есептеледі.Интернет жағынан бұл сервис кәдімгі Web – серверлермен, ал клиент жағынан кәдімгі Web-броузерлермен жүргізіледі.Web-mailмен жұмыс істеу реті:1) Web-mail электрондық поштасының есепке алу жазбалары Web-сайт қызмет түрінде дайындалады.Оған қосылу үшін броузердің көмегімен кәдімгі URL-адресі бойынша өтеді. Тіркелу қайсыбірWeb-бетте НТМL қалыбын толтыру арқылы жүргізіледі.2) Хабарды даярлау және жіберу Web қалыптың өрістерін толтыру арқылы орындалады. Даяр болған хабар шындығында НТМL пішімінде жазылған құжат болып табылады.Яғни ол қаріптік және түстік пішімделген, фондық бейнесі бар енгізілген графикасы және басқа да обьектілері бар Web-құжат болып есептеледі.3) Web -mail адресіне қабылданылған хабар серверде сақталынады және оны броузердің көмегімен кәдімгі Web – бет сияқты көруге болады.Қажет болған жағдайда оны өз дискетіңізге көшіріп алуға болады. Электрондық поштаның құрылыымы.Электрондық поштаның әрбір жеке хабарын мәліметтер базасының жеке жазбалары ретінде қарастырылған дұрыс. Сонда РОР3 “пошта жәшігі” – қашықтатылған мәліметтер базасы болса,ал компютерде қабылданылған хабарлар жергілікті мәліметтер базасы деп есептеуге болады.Сонымен, әрбір хабар мәліметтер базасының жеке жазбасы болып табылады.Ал әрбір жазбаның өрісі болады.

Хабардың тақырыбыЭлектрондық поштадағы хабар екі бөліктен тұрады: хабардың тақырыбы және негізгі бөлімнен.Тақырып келесідей өрістерден тұрады:Кімге ( Кому-адресаттың аты); Көшірмесі(Копия) – мұнда осы хаттың көшірмесі жіберілген адресаттардың аттары.Тақырып (Тема)-мұнда хабардың қысқаша мазмұны келтіріледі.Электрондық поштамен мәтіндік, мультимедиялық, архивтік және басқа да файлдарды жібере аламыз. Негізгі бөлімде жіберілетін мәтін орналасады.Пошталық клиенттердің қызметі мен қасиеттеріЭлектрондық пошта клиенттерінің түрлері өте көп.Windows операциялық жүйесі үшін кең қолданылатын пошталық клиенттер: Microsoft Outlook Microsoft Outlook Express Eudora (www. Eudora. Com.)Пошталық клиеттердің кейбір қасиеттері мен атқаратын қызметтеріне тоқтала кетелік.Хабарды қабылдау және дербес көру. Бұл барлық пошталық клиенттердің негізгі қызметі.РОР3 серверіне қосылған соң, келіп түскен хабарлар пошталық клиентін мәліметтер базасына автоматты түрде көшіріледі,осыдан кейін оны дербес режимде оқуға болады (яғни тораптан ағытулы күйде).Жаңа хабарды даярлау. Бұл функцияны жүзеге асыру үшін программаның құрамдас мәтіндік редакторы болады. Мұнда алмасу

85

буферін қолдану, мәтіннің қодталуын таңдау мүмкіншіліктері қарастырылған.Хабарды реттеу. Шығатын және келетін хабарды ретке келтіру топтаудың және сұрыптаудың көмегіменжүзеге асырылады.Хабарларды логикалық қаптамаларға орналастыру топтау болып табылады. Шындығында барлық хабарлар бір ортақ мәліметтер базасында сақталады.Оларды қаптамаларға орналастыру базадағы жазбаларды сүзгілеумен пара-пар .

Қазақстан Республикасы Білім және Ғылым Министрлігі

“Сырдария” университеті

“Физика - математика” факультеті

“Информатика” кафедрасы

“Информатика” пәні бойынша 050112 “Химия”, 050113“Биология”, 050607 “Биология(ТП)”

“Химия және биология ” мамандықтарының студенттері үшін

ПРАКТИКАЛЫҚ САБАҚТАРЫНЫҢ ЖОСПАРЫ.

86

Жетісай-2005 ж

9.ПРАКТИКАЛЫҚ САБАҚТАРЫНЫҢ МАЗМҰНЫ

№ Сабақтың тақырыбы,мазмұны. Әдебиеттер№

1 №1 Сабақ.Информация. Информатика.

1.“Информация” деген сөз адам үшін нені білдіреді.2.Адам информациялармен не атқарады және информацияны қалай қабылдайды.3.Информатика.4.Жаңа информациялық технологиялар.

1,2,3

2 №2 Сабақ. Дербес компьютерлер. Олардың құрылғылары.1. Компьютерлерді жүйелеу.2.Есептеу жүйесінің құрамы.3.Дербес компьютердің ішкі құрылғылары.4.Монитор.Принтер

1,2,3

3 №3 Сабақ.Дербес компьютерді іске қосу және өшіру.

Дербес компьютердің перне тақтасы .1.Компьютерді іске қосу2.ДЭЕМ пернелік тақтасы.3.Камандалық меню.4.Клавиштердің қызметі.

1,2,3

4 №4 Сабақ.MS DOS операциялық жүйе. Операциялық

жүйелер және олардың атқаратын қызметі1.Операцяалыќ ж‰йелер жєне олардыњ атќаратын ќызметі.2. Негізгі ±ѓымдар мен белгілеулер.3. MS DOS оператциялыќ ж‰йесініњ ќ±рылымы4. Операциялыќ ж‰йеніњ негізгі командалары

1,2,3

5 №5 Сабақ.Компьютерлік вирустар.

1. Виру стар және олардың түрлері. 1,2,3

87

2. Бүлінген және вирус жұққан файлдар.3. Компьютерлік вирустардан сақтанудың негізгі тәсілдері.

6 №6 Сабақ.Архивтеу программалары.

1. Файлдарды архивтеудің қажеттілігі.2.Архивтік файл.3.Файлдарды архивке орналастыру, енгізу.4.Файлдарды архивтен шығарып алу, мазмұнын қарап шығу.5.Архивтердің дұрыстығын тексеру, архивтегі файлдарды жою.

1,2,3

7 №7 Сабақ.Windows –ті іске қосу.

1.Windows-ті іске қосу.2.Программа диспетчері.3.Автоматты іске қосу.4.Windows жүйесімен жұмысты аяқтау.

1,2,3

8 №8 Сабақ.Windows операциялық жүйесінде жұмыс істеу

негіздері.1. Windows туралы жалпы мағлұмат.2. Windows жүйесінің негізгі функциялары.3. Windows жүйесінің негізгі ұғымдары.4.Windows жүйесінің стандартты программалары.

1,2,3

9 №9 Сабақ.Windows жүйесіндегі терезелерді пайдалану.

1.Терезеніњ аумаѓын µзгерту2.Терезеніњ орнын ауыстыру3.Трезелер мен шартбелгілер4.Қосымша программаларды іске қосу

1,2,3

10 №10 Сабақ.PAINT графикалық редакторы.

1.Программа терезесі.2. Ќолданылатын аспаптар.3.Мәтінді енгізу.4.Суреттерді баспаға шығару.

1,2,3

11 №11 Сабақ.Microsoft Word редокторы туралы негізгі

мағлұматтар1. Жалпы мағлұматтар2. WORD редакторын тағайындау.3. WORD редакторын танысу.4. WORD редакторының жұмыс істеуін аяқтау.

1,2,3

12 №12 Сабақ.Формулалар редакторы.

1.Формулалар редакторын іске қосу2.Математикалықт символдар жолы.3.Шаблондар жолы.4.Теңдеулерді теру. Формуланы форматтау

1,2,3

13 №13 Сабақ.

88

Кестелерді даярлау және түзету1.Кестелерді даярлау2.Кестелерді баптау3.Ұяшықтарды таңдау4.Ұяшықтардың орнын ауыстыру және көшірмесін алу

1,2,3

14 №14 Сабақ.Кестелерде ұяшықтарды, жолдарда және

бағаналарды кірістіру және жою1.Кестелер тақырыбын даярлау.2.Ұяшықтарды бөліктерге бөлу3.Кестелерді форматтау4.Кестелерді бөліктерге бөлу

1,2,3

15 №15Сабақ.WORD редакторында графикпен жұмыс істеу.

1.Графиктерді орналастыру принцптері2.Word – та суретті даярлау.3. Суреттерді ерекшелеу.4.Суретті орналастыру

1,2,3

16 №16 Сабақ.WORD редокторында құжатты басып шығару.

1.Баспа шығарарда алдын ала қарап шығу .2.Беттерді қиюластыру.3.Құжатты баспаға шығару.4.Баспаға шығарудың қосымша опциялары.

1,2,3

17 №17 Сабақ.Windows жүйесіндегі Excel програмасы.

1.Excel программасы туралы жалпы мағлұмат2.Excel программасының объектілері.3. Сандар және формулалар енгізу.4. Ұядағы мәліметтерді түзету.

1,2,3

18 №18 Сабақ.Excel-дің графикалық

мүмкіндіктері.Диаграммаларды даярлау1.Диаграммаларды даярлау. Диаграмма мөлшерін өзгерту2.Сан форматтары.3.Диаграмма типін өзгерту 4.Диаграммаларды түзету.

1,2,3

19 №19 Сабақ.Excel электрондық кестесін сандық

модельдеуге пайдалану.1. Алғашқы мәліметтер2.Электрондық кестені сандық модельде пайдалану.3. Мәліметтерді сұрыптау және сүзгілеу4.Мәліметтер базасының негізгі ұғымдары.

1,2,3

20 №20 Сабақ.EXCEL жұмыс кітабы.Жұмыс парақтарында

қателіктерді іздеу. 1,2,3

89

1.Жұмыс кітабының парақтары.2.Жұмыс парақтарының өз ара байланысы.3.Жұмыс парақтарында қателіктерді іздеу.4.Логикалық қателіктерді түзету.

21 №21 Сабақ.Есеп беру кестелерін жасау

1. Есеп беру кестесін жасау.2. Есеп беру кестелері және диаграмалау шебері.3. Есеп беру кестесінің аспаптар тақтасы.4.Есеп беру кестесінде ќосымша есептеулер5.Есеп беру кестесін кµркемдеуді т‰зету

1,2,3

22 №22 Сабақ.Презентация даярлау құралы Microsoft Power

Point1.PowerPoint программасын іске қосы және презентация құрудың тәсілдерін таңдау;2.Автомазмұн шебері көмегімен презентациялар құру;3.Шаблондар көмегімен және бос презентация құру;4.Слайдқа мәтін, суреттер, графикалық обьектілер енгізу.

1,2,3

23 №23 Сабақ.Microsoft PowerPoint програмасында слайдтарды безендіру

және диаграмма құру.1.PowerPoint программасында слайд құру тәсілі. Бос презентация құру2. Слайдтарды безендіру элементтері.3.Диаграмма құру

1,2,3

24 №24 Сабақ.Компьютерлік желілер

1.Компьютерлік желі2.Компьютерлік желілердің түрлері3.Негізгі желілік топологиялар4.Желілік технологиялар.

1,2,3

25 №25 Сабақ.Интернет желісі.Интернеттің негізгі түсініктері.1.Интернеттің негізгі түсініктері2.Интернетке қосылу3.Word wide web – тің негізгі түсініктері4.Гиперсілтемелермен жұмыс істеу.

1,2,3

26 №26 Сабақ.Электрондық почта.

1.Электрондық поштаның жұмыс істеу принцптері.2.Электрондық пошта жүйесіндегі адрестер.3.Электрондық поштамен жұмыс істеуге арналған танымалы программалар.4.Электрондық поштаның құрылыымы.

1,2,3

90

Қазақстан Республикасы Білім және ғылым министрлігі

“Сырдария” университеті

“Физика - математика” факультеті

“Информатика” кафедрасы

“Информатика” пәні бойынша 050112 “Химия”, 050113“Биология”, 050607 “Биология(ТП)”

“Химия және биология ” мамандықтарының студенттері үшін

91

Студенттің өзіндік жұмысының жоспары.(СӨЖ)

Жетісай-2004 ж

10.СӨЖ -ТАҚЫРЫПТАРЫ

№ СӨЖ - тақырыптары Әдебиеттер1 1-Тапсырма

1.Информатика ұғымының анықтамасы.2.Информация дегеніміз не 3.Дербес компьютер деп қандай ЭЕМ – дерді айтады?4.Информатика нені оқытады.

1,2,3

2 2-Тапсырма1.Дербес компьютердің негізгі комноненттері мен қосымша құрылғыларын атап шығыңыз.2.ДЭЕМ – де қандай принтерлер қолданылады.3.Принтерлер түрін атап беріңіз.4.Монитор дегеніміз не?

1,2,3

3 3-Тапсырма1.Компьютерді іске қосу.

92

2.Курсорды қандай пернелер басқарады.3.Num Lock пернесінің атқаратын қызметі.4.Enter пернесінің қызметі.

1,2,3

4 4-Тапсырма1.Операциялыќ ж‰йе дегеніміз не ?2.Файл дегеніміз не ?3.MS DOS командалары ќандай топтарѓа жіктеледі ?4.Негізгі ±ѓымдар мен белгілеулер.

1,2,3

5 5-Тапсырма1.Компьютерлік вирустар деген не ?2.Файлдардыњ ќандай т‰рлеріне вирус тез ж±ѓады ?3.Вирустар жене олардыњ т‰рлері4.Компьютерлік вирустардан ќорѓану тєсілдері.

1,2,3

6 6-Тапсырма1.Windows –ті іске ќосу жолдары.2.Программа диспетчері.3.Windows ж‰йесінде ќандай кµмек алу т‰рлері бар.4. Windows ж‰йесімен ж±мысты аяќтау.

1,2,3

7 7-Тапсырма1.Терезелермен орындалатын негізгі операциялар.2.Терезелер мен шарт белгілер.3.Терезе т‰рлері.4. Ќосымша программаларды іске ќосу.

1,2,3

8 8-Тапсырма1.Программа терезесімен ж±мыс.2.Ќолданылытын асаптар ќызметі.3.Мєтінді енгізу.4.Суреттерді баспаѓа шыѓару.

1,2,3

9 9-Тапсырма1.Microsoft Word редокторы туралы жалпы маѓл±мат.2.Жања ќ±жат даярлау.3.Терілген ќ±жатты саќтау м‰мкіндіктері.4. Word редокторын ќалай жабады.

1,2,3

10 10-Тапсырма1.Формулалар редокторы не ‰шін ќолданылады?2.Формулалар редокторын ќалай іске ќосамыз?3.Шаблондар жолы.4.Формуланы форматтау.

1,2,3

11 11-Тапсырма1.Кестелерді даярлау.2.Кестелерді баптау3.¦яшыќтарды біріктіру.4.¦яшыќтардыњ орнын ауыстыру жене кµшірмесін алу.

1,2,3

12 12-Тапсырма

93

1.Exsel програмасын іске ќосу.2Exsel программасыныњ объектілері.3.Сндар жене формулалар енгізу.4.¦яшыќтаѓы мєліметтерді т‰зету.

1,2,3

13 13-Тапсырма1.Диограмма даярлау2.Диограмма мµлшерін µзгерту.3.Сан форматтары.4.Диограммаларды т‰зету.

1,2,3

14 14-Тапсырма1.Exsel ж±мыс кітабыныњ параќтары.2.Ж±мыс параќтарыныњ µз ара байланысы.3.Ж±мыс параќтарында ќателіктерді іздеу.4.Логикалыќ ќателіктерді т‰зету.

1,2,3

15 15-Тапсырма1.PowerPoint программасын іске ќосу.2.Презентация ќ±рудыњ тєсілдерін тањдау.3.Автомазм±н шебері кµмегімен презентациялар ќ±ру.4.Слайдќа мєтін, сурет, графикалыќ объектілер енгізу.

1,2,3

16 16-Тапсырма1.PowerPoint программасында слайд ќ±ру тєсілдері.2.Бос презентация ќ±ру.3.Слайдтарды безендіру элементері.4. Диограмма ќ±ру.

1,2,3

17 17-Тапсырма1.Электрондыќ поштаныњ ж±мыс істеу принцптері.2.Электрондыќ пошта ж‰йесіндегі адрестер.3.Электрондыќ пошта ќ±рылымы.4.Мєтіндік хабарламаларды форматтау.

1,2,3

Қазақстан Республикасы Білім және Ғылым Министрлігі

94

“Сырдария” университеті

“Физика - математика” факультеті

“Информатика” кафедрасы

“Информатика” пәні бойынша 050112 “Химия”, 050113“Биология”, 050607 “Биология(ТП)”

“Химия және биология ” мамандықтарының студенттері үшін

ОҚЫТУШЫНЫҢ БАСШЫЛЫҒЫМЕН СТУДЕНТТЕРДІҢ ӨЗІНДІК ЖҰМЫС ЖОСПАРЫ

(ОБСӨЖ)

Жетісай-2005 ж

11.ОБСӨЖ – ЖОСПАРЫ№ Тақырыбы Бақылау түрі

95

1 №1 Сабақ.Информация. Информатика.

1.“Информация” деген сөз адам үшін нені білдіреді.2.Адам информациялармен не атқарады және информацияны қалай қабылдайды.3.Информатика.4.Жаңа информациялық технологиялар

тест

2 №2 Сабақ. Дербес компьютерлер. Олардың

құрылғылары.1. Компьютерлерді жүйелеу.2.Есептеу жүйесінің құрамы.3.Дербес компьютердің ішкі құрылғылары.4.Монитор.Принтер

Тест

3 №3 Сабақ.Дербес компьютерді іске қосу және өшіру.

Дербес компьютердің перне тақтасы .1.Компьютерді іске қосу2.ДЭЕМ пернелік тақтасы.3.Камандалық меню.4.Клавиштердің қызметі.

Тест

4 №4 Сабақ.MS DOS операциялық жүйе. Операциялық

жүйелер және олардың атқаратын қызметі1.Операцяалыќ ж‰йелер жєне олардыњ атќаратын ќызметі.2. Негізгі ±ѓымдар мен белгілеулер.3. MS DOS оператциялыќ ж‰йесініњ ќ±рылымы4. Операциялыќ ж‰йеніњ негізгі командалары

Тест

5 №5 Сабақ.Компьютерлік вирустар.

1. Виру стар және олардың түрлері.2. Бүлінген және вирус ұққан файл дар.3. Компьютерлік вирустардан сақтанудың негізгі тәсілдері.

Тест

6 №7 Сабақ.Windows –ті іске қосу.

1.Windows-ті іске қосу.2.Программа диспетчері.3.Автоматты іске қосу.4.Windows жүйесімен жұмысты аяқтау.

Тест

7 №9 Сабақ.Windows жүйесіндегі терезелерді

пайдалану.1.Терезеніњ аумаѓын µзгерту2.Терезеніњ орнын ауыстыру3.Трезелер мен шартбелгілер4.Қосымша программаларды іске қосу

Тест

8 №10 Сабақ.PAINT графикалық редакторы.

96

1.Программа терезесі.2. Ќолданылатын аспаптар.3.Мәтінді енгізу.4.Суреттерді баспаға шығару.

Тест

9 №11 Сабақ.Microsoft Word редокторы туралы негізгі

мағлұматтар1. Жалпы мағлұматтар2. WORD редакторын тағайындау.3. WORD редакторын танысу.4. WORD редакторының жұмыс істеуін аяқтау.

Тест

10 №12 Сабақ.Формулалар редакторы.

1.Формулалар редакторын іске қосу2.Математикалықт символдар жолы.3.Шаблондар жолы.4.Теңдеулерді теру. Формуланы форматтау

Тест

11 №13 Сабақ.Кестелерді даярлау және түзету

1.Кестелерді даярлау2.Кестелерді баптау3.Ұяшықтарды таңдау4.Ұяшықтардың орнын ауыстыру және көшірмесін алу

Тест

12 №17 Сабақ.Windows жүйесіндегі Excel програмасы.

1.Excel программасы туралы жалпы мағлұмат2.Excel программасының объектілері.3. Сандар және формулалар енгізу.4. Ұядағы мәліметтерді түзету.

Тест

13 №18 Сабақ.Excel-дің графикалық

мүмкіндіктері.Диаграммаларды даярлау1.Диаграммаларды даярлау. Диаграмма мөлшерін өзгерту2.Сан форматтары.3.Диаграмма типін өзгерту 4.Диаграммаларды түзету.

Тест

14 №22 Сабақ.Презентация даярлау құралы Microsoft

Power Point1.PowerPoint программасын іске қосы және презентация құрудың тәсілдерін таңдау;2.Автомазмұн шебері көмегімен презентациялар құру;3.Шаблондар көмегімен және бос презентация құру;4.Слайдқа мәтін, суреттер, графикалық обьектілер енгізу.

Тест

15 №23 Сабақ.Microsoft PowerPoint програмасында слайдтарды

97

безендіру және диаграмма құру.1.PowerPoint программасында слайд құру тәсілі. Бос презентация құру2. Слайдтарды безендіру элементтері.3.Диаграмма құру

Тест

16 №26 Сабақ.Электрондық почта.

1.Электрондық поштаның жұмыс істеу принцптері.2.Электрондық пошта жүйесіндегі адрестер.3.Электрондық поштамен жұмыс істеуге арналған танымалы программалар.4.Электрондық поштаның құрылымы.

Тест

Қазақстан Республикасы Білім және Ғылым Министрлігі

“Сырдария” университеті

“Физика - математика” факультеті

“Информатика” кафедрасы

“Информатика” пәні бойынша 050112 “Химия”, 050113“Биология”, 050607 “Биология(ТП)”

“Химия және биология ” мамандықтарының студенттері үшін

БАҚЫЛАУ ТҮРЛЕРІ:

А) Тестілік сауалнамаларБ) Жазбаша бақылау ұмыстарыВ) КоллоквиумдарГ) Сөзжұмбақтар

98

Жетісай –2005 ж

Тестілік сауалнамалар.

Вариант -I1.Деректер-б±л...

A) Б±л ќоршаѓан ортадаѓы заттар: сызбалар мен музыкалыќ шыѓармалар, кітаптар мен картиналар, спектакьлдер мен кинофилмьдер

B) Тіркелген сигналдарC) Компьютердіњ кµмегімен аќпаратты т‰рлендіру жєне оныњ

ќолдану ортасымен µзара байланыс процесіD) Обьектілерді тарату ж‰йесіE) Дербес компьютермен байланысты ѓылыми білімдер

2. Аќпараттыќ процестіњ ќ±рылымы келесі тізбекпен сипатталады A) Енгізу, µњдеу, шыѓару, жазу, файлB) Жинау, µњдеу, саќтау, іздеу, таратуC) Жинау, жіберу, жазу, шыѓару, файлD) Енгізу, жазу, файл, басу, саќтаутуE) Енгізу, файл, жіберу, дискет, шыѓару

3. Аќпараттыњ µлшем бірлігі:А) Стек, регистрВ) Бит, слоттарС) Модем, ±яшыќтарD)Бит, байтЕ) Сантиметр

4. Жарлыќ- б±л ...А) Кез кеглген атаудаѓы аќпаратВ) Пиктограмма С) Диалог ќ±ралдарын теру Д) Программа, ќ±жаттарды тез жіберетін кµрсеткіш Е) Белгі .5. Ќ±жатты ќатты дискіге саќтау жолы:А) Файл=> Ќалай саќтау=> Файл атын жазу => Бума=> СаќтауВ) Файл=> Ќалай саќтау => Диск 3,5 => Саќтау С) Файл=> Ќалай саќтау => Диск с:=> Файл атын жазу => Саќтау Д) Т‰р => Ќалай саќтау => Файл атын жазу Е) Енгізу => Ќалай саќтау => Диск с:=> Файл атын жазу =>Саќтау6. ЭЕМ-ніњ ќай буыны интегралдыќ схемалармен жумыс істеді?

99

A) IB) IIC) IIID) IVE) I жане II7. ЭЕМ-ніњ екінші буыны немен жумыс істеді:A) Интегралдыќ схемалармен.B) Жартылай µткізгіштік ќурылгылармен.C) Электрондык шамдармен.D) Улкен интегралдыќ схемалармен.E) Аса улкен интегралдыќ схемалармен.8. Аќпаратты енгізу ќурылѓысы… болып табылады.A) Монитор.B) Принтер.C) Пернетаќта.D) Ж±мыс ‰стелі.E) Ксерокс.9. Ќатты магниттгі дискідегі акпаратты сактау максатында, оны корѓау керек…A) Тµменгі температурадан.B) Атмосфералыќ ќысымнын єсер етуінен.C) Жарыќтан.D) Орнату кезінде сындырып алудан.E) Куннен.10. Компьютер куатын кай блок аныктайды?A) Сырткы сактау жадысы.B) Т±раќты сактау жадысы.C) Процессор.D) Уакытша саќтау жадысы.E) Пернетакта.11. Оперативтік жады не ушін пайдаланылады?A) Оперативтик жады- акпаратты сактауга арналган курылгы.B) Операциялык жуие фрагменті мен, пайдаланушы программасы,

айнымалы мен онын натижелеринин агымдагы сакталу ушін пайдаланады.

C) ЭЕМ-ді µшіргеннен кейін информацияны сактау ушінD) Арифметикалыќ амалдарды орындау ‰шін.E) Оперативті жады жок.12. Жуйелік дискета… ‰шін керек.A) Операциялык ж‰йені ж‰ктеу.B) Архивтелген файлдарды саќтау.C) Файлдарды жуйелеу.D) Компьютерді вирустан емдеу.E) Аќпаратты саќтау.13. Каталогтарды жою командасы.A) RDB) DELC) REND) TYPEE) MD14.??P*.A?? маскасына ќандай файлдар сайкес келеді?A) PPEPSI.ABC.

100

B) PEDDY.AIC) PEPPER.ARJD) PEPSI.AIE) PPEPY.A7F/15. C:\NC каталогінен tl.txt файлын µшіру … командасымен іске асады.A) Copy C:\NC\tl/txtB) Rd C:\NC\tl.txtC) Del C:\NC\tl.txtD) Del C:\tl.txtE) Copy con C:\NC\tl.txt16. Каталог – б±л …A) “\” символымен бµлінген атаулардын тізбегі.B) Файл атрибуттары саќталатын дискідегі арнаулы орын.C) Онда файлдармен ішкі каталогтар тізімделедіD) Файлдан т±ратын директорий.E) Иерархиялыќ тал тєрізді ќ±рылым. 17 . Windoows-та файлдармен, папкалармен ж±мыс істеу ‰шін ќандай ќосымша ќолданылады?А) Экран бетіВ) Мой компьютерС) Компьютердегі мєліметтерД) ПроводникЕ) Терезе18. Терезеніњ кµлемін µзгертуге бола ма?А)БолмайдыВ)Тек оњѓа ќарайС)Тек солѓа ќарайД)Тек тµмен - жоѓары ќарай Е) Барлыќ баѓытта µзгертуге болады19. Файлдыњ аты шектеулі 255 символдан аспау ќажет. Файл атыныа символдар ќойылмайды.

A) \ / : * ? “ < > IB) СызыќC) Бос орынD) СандарE) Єріптер20. MS Word-та келесі жолѓа µту ‰шін ... басу керек.

A) EscB) TabC) Shift+TabD) Alt+EndE) Alt+PageDown

21. MS Word-та ±яшыќты белгілеу ‰шін... ќолданылады.A) TabB) ¦яшыќтыњ сол жаѓына басуC) ¦яшыќтыњ бµлігіне басуD) Alt+PageDownE) Тышќанды екі рет басу

22. Клавиатурада ќандай клавиша бір абзацтыњ соњынан жолѓа µтуді кµрсетеді?

A) EnterB) Delete

101

C) ShiftD) Caps LockE) Esc

23. Оњ жаќтан бір символды µшіру ‰шін ќайсы клавишаны пайдаланамыз.

A) EnterB) DeleteC) ShiftD) Caps LockE) Baskspace

24.Microsoft Excel электрондыќ кестеге формула енгізу ‰шін ќандай тањба ќойылады:

A) +B) =C) –D) >E) >=

25. Н5-ші ±яшыќта “=$B$5*V5”- формуласы жазылѓан. Н7-ші ±яшыќќа кµшірген кезде ќандай формула болады?

A) =$B$7*V7B) =$B$5*V7C) =$B5*V7D) =B$7*5E) =$B$5*$V7

26. Информатика б±л.A)Адам ќызметініњ барлыќ аймаќтарында ЭЕМ –ді енгізу жєне таратумен байланысќан ѓылыми білімдер саласы.В)Биологиялыќ,элументтік,техникалыќ- єр т‰рлі ж‰иелерде басќарудыњ жалпы принциптері туралы ѓылы .С)Есептеуіш техникалыќ ќ±ралдармен деректерді ќ±ру,саќтау ,ќайта орындау,µњдеу жєне тасмалдау,сондайаќ оларды басќару єдістерімен сол ќ±ралдардыњ ж±мыс істеу принциперін ж‰иелеитін техникалыќ ѓылым .Д)Єлде кім немесе єлде не жµніндегі мєліметіњ сигналдар т‰рінде берілуі.Е) Табиѓат зањында туралы ѓылым.

27. Аќпараттыњ µлшеу бірлігі.А) Сµз.В) Дискета.С) Байт бит.Д) Дюйм.Е) сантиметр.28.Кез келген аќпарат ( мєтіндік, графикалыќ ,дыбыстыќ жєне .т.б) дискіге қалай жазылады.?А) сурет.В) файл.С) Цифр.Д) кењейтілген.Е) Матиматикалыќ µрнек.29.Сандарды кескіндеу тєсіліне ќарай санау ж‰йелері мына топтарѓа жетіледі А) Арабтыќ режзим.

102

В) позициялыќ жєне позициялыќ емес .С) Латын ..Д) Разрядтыќ тор жєне ќатар т‰рінде берілген Е) Арнайы камандалар .30.Екілік санау ж‰иесіндегі1001*101 сандарыныњ кµбейтіндісін тап .А) 1000

В)101101С) 101111.Д) 1101.Е) 1011.31.ЭЕМ-ніњ ‰шінші буыны немесе ж±мыс істеді.А) Интегралдыќ схемалармен.В) Жартылай µткізгіштік ќ±рылѓылармен.С) Электрондыќ шамдармен.Д) ‡лкен интегралдыќ схемалариен.Е) Транзисторлармен.32.ЭЕМ-ніњ наќты ќанша буын бар?А) 3.В) 8.С) 5.Д) 4.Е) 6 .33.Аталѓандардыњ ішінен алгаритімніњ типтерін кµрсетіњіз . А) Бір рет ќолданатын екі ж‰зді ќайталанатын. В) Бір дењгейлік, кµп дењгейлік циклдыќ. С) Бір фунуционалдыќ кµп функционалдыќ дµнгелек . Д) Сызыќтыќ тармаќталѓан циклдыќ. Е) Сызыќтыќ , квадраттыќ ,сатылыќ.34. Манитор-б±л .А) Магниттік лентада мєліметтерде саќтау ‰шін арнайы ќ±рылѓы.В) Аќпаратты баспаѓа шыѓаратын ќ±рылѓы.С) Компютерге аќпаратты енгізетін ќ±рылѓы. Д) Мєліметтердіњ визуалдыќ кµрінісін беретін ќ±рылѓы.Е) Дербес компютерді басќарудыњ пернелік ќ±рылѓысы. 35. Ақпаратты өңдеудің негізгі операциясын орындайтын ЭУМ құрылғысы.А) ЖадыВ) ПтинтерС) Пернелік таќтаD) ПроцессорЕ) Тышќан.36. Компьютер ж±мысы ‰шін аз дегенде ... ќ±рылѓылары ќажет. А) Принтер, ж‰йелік блок, пернетаќта. В) Ж‰йелік блок, манитор, пернетаќта. С) Процессор, тышќан, пернетаќта. D) Пернетаќта, манитор, тышќан. E) Процессор, тышќан, пернетаќта.37. MS-DOS-та файлдыњ атын µзгертуде ... командасы ќолданылады.

А)RDВ)CopyС)Delete

103

D) RenЕ)Md.38. Файды ќаѓазѓа басу ‰шін ... командасы ќолданылады.

А)Copy prnВ)ClsС)TypeД)DirЕ)Ren39. MS-DOS-та файлды кµшіруде ... камандасы ќолданылады.А) Copy conB) TypeC) DirD) CopyЕ)Ren40. Аѓымдаѓы каталогты ауыстыру ... камандасы ќолданылады.А) CdB) Rd9C) TypeD) Md E) Copy

Вариант -II1. Windows-тыњ алмастыру буфері кµмегімен ќандай камандалар орындалады?А) Сохранить/ удалитьВ) Открыть/ закрытьС) Копировать/ вставитьД) Свернуть/ развернутьЕ) Копировать/ вырезать2. Бірнеше файлдар немесе папкаларды бірден белгілеу ‰шін ... клавишасын басып отыру керек. А) CTRLB) SHIFTC) INSERTD) ENDE) HOME3. Папаныњ атауын ќалай µзгертуге болады?А) Тышќакнныњ оњ пернесі- Контекстік меню- Атын µзгерту В) Тышќанныњ сол жаќ пернесі- Файл- Атын µзгерту С) Меню- Атын µзгерту- Папка Д) Тышќанныњ оњ пернесі- Файл- Ќ±ру- Атын µзгерту Е) Блокнотта атын µзгерту .4. Жарлыќ- б±л ...А) Кез кеглген атаудаѓы аќпаратВ) Пиктограмма С) Диалог ќ±ралдарын теру

104

Д) Программа, ќ±жаттарды тез жіберетін кµрсеткіш Е) Белгі .5. Ќ±жатты ќатты дискіге саќтау жолы:А) Файл=> Ќалай саќтау=> Файл атын жазу => Бума=> СаќтауВ) Файл=> Ќалай саќтау => Диск 3,5 => Саќтау С) Файл=> Ќалай саќтау => Диск с:=> Файл атын жазу => Саќтау Д) Т‰р => Ќалай саќтау => Файл атын жазу Е) Енгізу => Ќалай саќтау => Диск с:=> Файл атын жазу =>Саќтау6. Тексті жолдыњ оњ жаќ шекарасы бойынша реттеу тµмендегі белгініњ ќандай т‰рімен ж‰ргізіледіA) В) С) Д) Е) 7. Мєтінді форматтау дегенімізA) Мєтінге ќажетті форма беруB) Мєтінді жолдарѓа бµлуC) Мєтінді абзацтарѓа бµлуD) Мєтінніњ бµліктерін жалѓауE) Шрифтерді, туралауды жєнет т.б. баптау8.Тµмендегі ќ±ралдар таќтасындаѓы пернелердіњ ќайсысы аќпаратты буферден курсор т±рѓан жерге кµшіруге м‰мкіндік береді? 1. 2. 3. 4. 5.

A) 1B) 2C) 3D) 4E) 59.Excel баѓдарламасындаѓы ±яшыќтардыњ адресі:A) Баѓана єріпі мен ќатар номеріB) Баѓана єріпіC) Ќатар єріпіD) Баѓана номеріE) Баѓана номері мен ќатар єрпі10. ¦яшыќтыњ абсолюттік адресін ќалай кµрсетуге боладыА)$ жол жєне баѓан номері алдына белгі ќойыладыВ)¦яшыќты адрестеу кезінде F4 клавишасын басуС)¦яшыќты адрестеу кезінде АБС белгісін басадыD) ¦яшыќты адрестеу кезінде alt+F4Е)¦яшыќты адрестеу кезінде alt+F7

11. Ақпараттың қандай қасиеттері ең маңызды болып табылады?А) Тізбектілігі, жүйелілігі ,парапарлығы, әділдігі, дұрыстығы.B) Сенімділігі, теңестірушілігі, адалдығы, бағыттылығы

105

C) Тізбебектілігі, толықтылығы, жүйелілігі, әділділігі, дұрыстығыD) Әділдігі, толықтылығы, дұрыстығы, барабарлығы, қол жетерлігі, маңыздылығыE) Сенімділігі, теңестірушілігі, адалдығы, бағыттылығы, қол жетерлігі, маңыздылығы.12. Компьютерлік сауаттылық-бұл А) Оқу және жаза білу B) Қоршаған дүниені таңбалар мен сигнал дар түрінде бейнелеу C) Ғылыми зерттеуде ЭЕМ-ді пайдалана білуD) ЭЕМ-ді қолданып, оқу, жазу, санау және сурем салу, сон дай-ақ ақпараттарды іздеу әрекеттерін орындай алуE) Ақпаратты алуға байланысты ғылыми білімді қолдану 13. Сигнал дегеніміз-А) Тасмалдаушы арқылы берілетін хабарB) Инфармацияны берудің виртуалдық процесіC) Электромагниттік імпульсD) Жарықтың жарқ етуіЕ) Информация 14.Санау жүйесі-бұлА) Түйінді сөздер жиынтығыB) Нысандарды кодтап белгілеудің ережелер жиынтығыC) Санды экспоненциалдық түрде бейнелеуD) Тұрақты орны бар үтір арқылы санды бейнелеуE) Сандарды белгілі мәні бар символдар көмегімен бейнелеу15. Екілік санау жүйесінің негізгі P мәні мынаған теңА) 8B) 0C) 1D) 2E) 316.ЭЕМ-нің төртінші буыны немен жұмыс істеді:А) Интегралдық схемаларB) Жартылай өткізгіштік құрылғылармен C) Электрондық шамдарменD) Үлкен интегралдық схемаларE) Транзисторлармен17.ЭЕМ-нің қай буыны транзисторлармен жұмыс істеді?А) IB) IIC)IIID)IVE) I және II18.Қандай құрылғы ақпаратты қағазға басып шығаруға мүмкіндік береді?А) ЭкранB) ПринтерC) Перне тақтаD) ТерезеE) Тышқан 19.Компьютердің негізгі бөлімдеріА) Монитор, пернелік тақта, тышқанB) Жүйелік блок, пернелік тақта, тышқан C) Притер, монитор, перелік тақта

106

D) Жүйелік блок, монитор, пернелік тақтаE) Жүйелік блок, монитор, притер 20. Компьютердің қандай құрылғысы адам денсаулығына қауіпті?А) Иілгіш дискі В) Жүйелік блок,С) мониторD) Перне тақтаЕ) Қоректендіру блогы21. Жедел жады неге арналған ?А) Ақпаратты ұзақ уақыт сақтауға В) Ақпаратты дискіге сақтауғаС) Компьютердің дұрыс жүктелуін тексеру үшінД) Ақпаратты қысқы мерзімді сақтау және өңдеу үшінЕ) Газет пен журналды ақпаратты сақтау үшін22. Программадан шығу ... клавишалары арқылы іске асырылады.А) Ctrl+Alt+DelB) Alt+DelC) Ctrl+AltД) Ctrl+ DelЕ) Alt+Enter23. Операциялық жүйеге жататындар:А) MS Word, MS Excel, MS PowerPoint, MS Qutlook, MS AccessB) MS Dos, WindowsC) Norten Commander, FarD) Qbasic, PascalE) AVP, doctor Wed24.Файлдардың атын өзгертетін команда:A) RDB) DelC) RenD) TypeE) MD25. MS-DOS-та каталогты құруда ... командасын қолданылады.А) DirB) CdC) MD D) Copy conE) Rd26. Қандай қосымша терезесінде файлды өшіруге болады?А) PаintВ) ПроводникС) Калькулятор Д) ВидЕ) Блокнот27. Экран бетінде қанша терезе ашып қофға болады?А) 2В) 1С) 8Д) 5Е) Бірнеше28. Жұмыс терезесі – бұл:

107

А) Пакет аты, ағымдағы құжат аты және терезені басқару пернесінің аты бар жолВ) Құжатты қарастыруға, жасауға, өңдеуге болатын ағымдағы құжат терезесі.С) Ағымдағы Excel құжатының басқа беттеріне өту пернесі және горизонталь айналдыру жолағы(Плоска прокрутки) бар жол.Д) Пакет құралдарында оперативті өтуді қамтамасыз ететін жолы.Е) Таңдалып алынған ұяшықтың мазмүнын бейнелейтін жол.29. Жұмыс үстелінің суретін қалай өзгертукге болады?А) Жұмыс үстелінде тышқанның оң кнопкасына басу – файл – түзету.В) Пуск- Баптау-Басқару панелі-ЭкранС) Пуск-Баптау – Басқару панелі-жұмыс үстеліД) Баптау-Басқару панелі-Жұмыс үстелі экраныЕ) Жұмыс үстелінде тышқанның сол кнопкасын басу – үстелді құру30. “Қою” командасы қай мәзір пунктінде орналасқан?А) Файл В) КестеС) Қою Д) ТүзетуЕ) Мәзір пунктіндегі сервис31. Word программасында бір суреттерді қалай қоюға болады?А) Қою.Сурет.Картиналар...В) Түзету. Сурет. Картиналар...С) Формат. Картиналар...Д) Таблица. Сурет. Картиналар...Е) Тізім. Картиналар...32. Абзацты рамкаға алу үшін қандай команда қолжданылады?А) Формат шрифтаВ) Формат абзацаС) Граница и заливкаД) АвтоформатЕ) Автозамена33. Тексті жолдың оң, сол жақ шекарасы бойынша реттеу төменгі белгінің қандай түрінен жүргізіледі?А) В) С) Д) Е) 34. Электронды кестенің А2:В4 диапазонасында неше ұяшық бар?А) 8В) 2С) 6Д) 4Е) 1035. Электронды кесте – олА) Компьютердің электронды кестесі В) Есептеуді автоматтандыратын программалық құрал

108

С) Ақпаратты іздеуді және сақтауды автоматтандыратын программалық құралД) Мәліметтенді енгізетін программалық құралЕ) Мәліметтер қоры36.Ақпараттық процесс-А) Өңдеу және қолдану, қабылдау және беру нәтижелерінің процесіВ) Білім алудың жаңа технологияларын құру және енгізу процесіС) Саясат облысында адамға системалық білім алу процесіД) Есептеу техникасы көмегімен ғылыми-техникалық есептерді шешетін процессЕ) Ақпараттарды хабарлау және жою процесі37.Ақпарат дегеніміз ... А) Бұл қоршаған ортадағы заттар: сызбалар мен музыкалық шығармалар, кітаптар мен картиналар, спектакльдар мен кинофильмдерВ) Ғылыми білім облысы: С) Анықталмаған және толық емес білім бар дәрежесін төмендетіп көрсететін қоршаған ортаның нысандары мен құбылыстары, олардың параметрлері, қасиеттері және олардың қалып-күйлері туралы мәліметтерД) Нысандары тарту жүйесіЕ) Түйінді сөздер жиыны38.Сигнал қай жағдайда үзіліссіз болады?А) Сигналдың параметрі уақыт бойынша тізбектелген саны шектеулі мәндерді қабылдағандаВ) Деректер сөзінен барлоығы 1 бит/с сигнал өндірілгендеС) Дерек көзінен үзіліссіз хабарлар өндіруде Д) Толқындар арқылы берілгендеЕ) Дерек көзінен қайталанатын хабарламалар өндірілгенде39. Paint қандай редактор?А) МәтіндікВ) ГрафиктікС) Мәтіндік және графиктікД) Оперативтік жүйеЕ) Мәліметтер қоры40. Windows жүйесінің нақты аудармасы:А) ЭкранВ) МенюС) ТерезеД) ТақырыпЕ) Пернетақта

Вариант -III1. ЭЕМ ќ±рылѓылары бір-бірімен не арќылы байланысады?А)ШинаВ)Жоѓары вольтті µткізгішС)Телефон желісіД)РадиосигналЕ)Драйвер2. ЭЕМ-ніњ ќай буыны ‰лкен интегралдыќ схемалармен ж±мыс істеидіА)IВ)IIС)IIID)IV

109

Е)Iжєне II3. Иілгіш дискілердіњ стандарты µлшеміА)5,25дюйм (1.4МгБ)В)5,25дюйм (1.2МгБ)C)3,25 дюйм(1,4 МгБ)Д)3,5 дюйм(1,4 МгБ)Е) 3,5 дюйм(720КБ)4. Иілгіш магнитті диіскіден аќпаратты жєне де олардаѓы жазбаларды оќуѓа арналѓан ќ±рылѓыА)ПринтерВ)СканерС)ПлоттерD)ДискжетекЕ)Модем5..Графиктік жєне мєтіндік аќпараты ќаѓазѓа басып шыѓаратын ќ±рылѓыА)ПринтерВ)СканерС)МониторD)ПернетаќтаЕ)Модем6. Пернетаќта дегенімізА)Графиктік жєне мєтіндік аќпаратты оќитын ќ±рылѓыВ) Графиктік жєне мєтіндік аќпараттыЌаѓазѓа басып шыѓаратын ќ±рылѓыС)Аќпаратты экранѓа шыѓаратын ќ±рылѓыD)Аќпаратты компьютерге енгізетін ќ±рылѓыЕ)Компьютермен ж±мыс кезде аѓымдаѓы аќпаратыњ µзгертіулерін саќтауѓа арналѓан ќ±рылѓы7. Браузерлер - А) Web – беттерді ќ±руѓа арналѓан программаВ) Web – беттерді кµруге арналѓан программаС) Web – беттерді кµшіруге арналѓан программаД) Web – беттерді саќтауѓа арналѓан программаЕ) Web – беттерді өшіру8. Программалау тіліне жаќын гипермєтіндік тіл-А) C++ -программалау тіліВ) Delphi-программалау тіліС) Object Pascal-программалау тіліД) HTML (HyperText Mmakeup Language) тіліЕ) Paint графикалыќ редактор9. Электрон пошта адресі ќайсысында д±рыс кµрсетілген А) www . khabar . kz В) www . ramber . ru С) SirdariyaUniv @ mail . kz Д) http :// www . Sirdaryauniv . kz Е) http : ramber . ru . Sirdaryauniv . kz 10. Аѓымдаѓы каталог дегеніміз? А) Аѓымдаѓы,осы сєтті ќолданушы ж±мыс істеп отырѓан католг В)Т‰бірлі каталогС)Т‰бірлі каталогтыњ ќосымша каталогыD)Осы сєтегі біз б±ирыќ жіберген каталогЕ)NC

110

11. Бума құру жолы қандай?А) Файл=>Құру (Создать)=>Буманы (Папку)В) Правка=>Құру(Создать)=>Буманы (Папку)С) Файл=>Құру (Создать)Д) Файл=>Буманы (Папку)Е) Вид (Түр)=>Құру (Создать)12. Paint қандай редактор?А) МәтіндікВ) ГрафиктікС) Мәтіндік және графиктікД) Оперативтік жүйеЕ) Мәліметтер қоры13. Windows жүйесінің нақты аудармасы:А) ЭкранВ) МенюС) ТерезеД) ТақырыпЕ) Пернетақта14. “Мой копютер” қандай мәселелерді шеше алмайды:А) Компютердің кез келген құрлғысына еркін кіруВ) Компютерді өшіруге әсер етуС) Файлдарды көшіру және орын ауыстыруД) А: дисководына арнауЕ) Файлдар мен қосымшаларды жіберу.15. WORD текстік редакторында терезені уақытша жабу белгісіА) В) С) Д) Е) 16. Төмендегегі пернелердің қайсысы соңғы команданы орындау нәтижесін қайтарады?

А) В) С) Д) Е) 17. “Копировать” командасының орынлдалу алдында, алдын ала қажетті :А) “Передварителный просмотр документа” командасын орындау құжатты сақтауВ) Құжатты сақтауС) Мәтіннің керекті аймағын белгілеуД) ENTER батырмасын басуЕ) “Вставить из буфера” командасын орындау18. MS Word терезесінде құралдар тақтасын экранға шығару жолы:А) Түр=>Құралдар тақтасы

111

В) Файл=>Құралдар тақтасыС) Формат=>Вставить=>Құралдар тақтасыД) Кірістіру=>Құралдар тақтасыЕ) Файл=>Құралдар тақтасы =>Кірістіру19.Excel-дегі формула құрлды..А) Функция мастеріменВ) Автофрмат командасыменС) Мастер диаграммасыменД) Сұрыптау командасыменЕ) Мәліметтер командасымен20. Формулалар ішіндегі электрондық кестеге қатыстысын табыңызА) А3В8+12В) А1=А3*В8+12С) А3*В8+12Д) =А3*В8+12Е) ЕСЛИ=(F2В4G3) 21.Дербес компьютер қай жылдан бастап дамыды ?А) 1965В) 1987С) 1970Д) 1898Е) 194522.Жұмыста және үйде адамның пайдалануына арналған шағын компьютерді қалай атайды ?А) Есептеуіш машинаВ) Дербес компьютерС) КомпьютерД) ЭЕМ-нің желілеріЕ) Компьютерлік сауаттылық23.Кәдімгі информациялық технология деген не ?А) Информациялық технология В) Дербес компьютерС) Қағаз жүзіндегі информацияД) Жаңа технология Е) Компьютерді білу24.Жаңа информациялық технология деген не?А) Жаңа технологиялар В) Компьютерді білуС) Дербес компьютер арқылы информацияны дайындау, жинау, жеткізу.Д) информация жиыныЕ) Дербес компьютер25.Информациялық процесстер деген не ?А) Дербес компьютерді білуВ) Информациялық жүйелерС) Адамдар арасында, техникалық құрылғыларда информацияны жеткізу, жинақтау, түрлендіруД) Компьютерлік сауаттылық Е) Автоматталған технология26.ЭЕМ-ді пайдаланып оқу, жазу, есептеу, сурет салу және информацияны іздеу деген не

112

А) Дербес компьютерді білуВ) БағдарламалауС) Компьютерлік сауаттылықД) Информацияны өңдеуЕ) ЭЕМ-ді қолдану27.Компакт-дискадан информацияны қай құрылғы оқиды ?А) ЕнгізуВ) СыртқыС) СканерД) CD-ROMЕ) Дискет28.Телефондық жүйе арқылы информация алмасудықайқұрылғы орындайды ?А)ИнтернетВ) МодемС) ШығаруД) ІшкіЕ) Сыртқы29.Барлық есептеу, информацияны өңдеу қайда орындалады ?А) Орталық процессорВ) Енгізу құрылғысыС) ПернелерД) Еске сақтау құрылғысыЕ) Компьютерде30.Графиктерді қағазға шығаруды қай құрылғы орындайды ?А) ШығаруВ) ІшкіС) СыртқыД) ПлоттерЕ) Принтер31.Бір интегралдық схемадан тұратын процессор дегеніміз не ?А) Интегралдық процессорВ) МикропроцессорС) Орталық процессорД) Енгізу құрылғысыЕ) компьютер32.Компьютерге информация қайдан енгізіледі ?А) ПернеденВ) ДискеттенС) Енгізу құрылғысыД) ҚағазданЕ) Тышқаннан33.Нәтижелер, бағдарламалар, мандер қайда орналасады ?А) ДискеттеВ) ЖадындаС) Еске сақтау құрылғысындаД) ҚағаздаЕ) Компьютерде34. Слайдтар режимі ќандай м‰мкіндік береді?А) Презентацияныњ єр слайдын жєне ќаруѓа ыњѓайлыВ) Презентацияныњ тек мєтіндік мазм±нын кµрсетедіС) Презентацияныњ барлыќ слайдтары тізбектеліп терезед орнатылады

113

Д) Беттерге ескертпе, ќосымша материалдар жазу м‰мкіндігін береді.Е) Презентаця слайдтарын бірінен кейін бірін экранѓа шыѓарады. 35.Информацияны өңдейтін, сақтайтын ЭЕМ базасының электрондық компоненттері не деп атайды ?А) ЖадыВ) Есте сақтау құрылғысыС) Интегралдық схемаларД) Жартылай өткізгіштерЕ) Аппараттық жабдықтау36.Телефондық жүйе арқылы информация алмасуды кай курылғы орындайды ?А) ИнтернетВ) МодемС) ШығаруД) ІшкіЕ) Сыртқы37.Барлық есептеу, информацияны өңдеу қайда орындалады ?А) Орталық процессорВ) Енгізу құрылғысыС) ПернелерД) Еске сақтау құрылғысыЕ) Компьютерде38.Графиктерді қағазға шығаруды қай құрылғы орындайды ?А) ШығаруВ) ІшкіС) СыртқыД) ПлоттерЕ) Принтер39.Бір интегралдық схемадан тұратын процессор дегеніміз не ?А) Интегралдық процессорВ) МикропроцессорС) Орталық процессорД) Енгізу құрылғысыЕ) компьютер40.Компьютерді жергілікті желіде (в локальной сети) қандай курылғы жұмыс істеткізеді?А) СыртқыВ) ІшкіС) СтримерД) Желілік адаптерЕ) Модем

Вариант –IV 1. Интернет...А) бір ѓимарат ішіндегі компюьтерлік желіВ) бір бµлме ішіндегі компьютерлік желі

114

С) б‰кілєлемдік компьютерлік желіД) екі компьютердіњ бір-бірінен аќпарат алмасуыЕ) Internet Explorer броузерін іске ќосу ‰шін 2. Алыс ќашыќтаѓы компьютерлер арасындаѓы байланыс арналары бойынша мєліметтер алмасу ‰шін ќолданылатын ќ±рылѓы-А) стриммерВ) ZIP-тасуыштарыС) телефонД) модемЕ) Web-бет3. World Wide Web-таѓы єр т‰рлі объектілер жиынтыѓынан т±ратын жеке ќ±жатты ... атайды А) Excel электрон кестеВ) Word мєтіндік редактор С) Web-бетД) Paint графикалыќ редакторЕ) Internet Explorer броузерін іске ќосу ‰шін 4. Internet Explorer броузерін іске ќосу ‰шін А) Іске ќосу-> ќ±жаттар->меніњ ќ±жаттарым->Internet ExplorerВ) Іске ќосу-> программалар->Internet Explorer С) Іске ќосу ->программалар->стандарттар->Internet ExplorerД) Іске ќосу ->баптау->басќару панелі ->Internet ExplorerЕ) Басќару панелі ->Internet Explorer5. Жергілікті желі б±л-А) жалпы маќсаттаѓы байланыс ќ±ралдарын пайдаланатын, бір-біріне жаќын орналасќан компьютерлердіњ есептеу желісіВ) б‰кіл єлемдік компьютерлерде аќпарат алмасуын ќамтамасыз ететін желіС) ара ќашыќтыѓына шек ќойылмайтын жер сегігі арќылы байласысты ќамтитын желіД) электрон поштаЕ) Paint графикалыќ редактор6. Интернеттіњ басты функциялары ...А) Электрон пошта(E-mail), желіден пайдалану (Usenet), мєліметтер ќорынан пайдалану (Telnet), Аќпарат алмасу (File transfer)В) Электрон пошта(E-mail), желіден ќосылу (Adding to net), Жарнама ќылу (Advertisement), Аќпарат алмасу (File transfer)С) Желіден пайдалану(Usenet), Гипертексттік байланыс (hypertext linking) Аќпарат алмасу (File transfer)Д) Аќпарат алмасу (File transfer), керекті ќ±жатты іздеу (search documents), мєліметтер ќорынан пайдалану (Telnet) Е) Гипертексттік байланыс (hypertext linking) Аќпарат алмасу (File transfer)7. Браузерлер - А) Web – беттерді ќ±руѓа арналѓан программаВ) Web – беттерді кµруге арналѓан программаС) Web – беттерді кµшіруге арналѓан программаД) Web – беттерді саќтауѓа арналѓан программаЕ) Web – беттерді өшіру8. Программалау тіліне жаќын гипермєтіндік тіл-А) C++ -программалау тіліВ) Delphi-программалау тіліС) Object Pascal-программалау тілі

115

Д) HTML (HyperText Mmakeup Language) тіліЕ) Paint графикалыќ редактор9. Электрон пошта адресі ќайсысында д±рыс кµрсетілген А) www . khabar . kz В) www . ramber . ru С) SirdariyaUniv @ mail . kz Д) http :// www . Sirdaryauniv . kz Е) http : ramber . ru . Sirdaryauniv . kz 10. Интернет желісіне ќосылу жолдары д±рыс кµрсетілгенА) Мєселелер панеліндегі икон, ж±мыс ‰стеліндегі жарлыќ, меніњ компьютерімВ) Меніњ документім, Іске ќосу->программалар->internet explorerC) Іске ќосу->программалар->internet explorer, ж±мыс ‰стеліндегі жарлыќ, мєселелер панеліД) Мое сетевое окружение, ж±мыс ‰стеліндегі жарлыќЕ) internet explorer, ж±мыс ‰стеліндегі жарлыќ11. Домейн аты Ќазаќстан серверлеріне тиісті сайт кµрсетіњА) http :// www . bolashak . kz B) SirdaryaUniv@mail.kzC) http://www.uefa.comД) http :// www . country . com / index / Kazakstan . html Е) http : ramber . ru . Sirdaryauniv . kz 12. Интернет желісінде ссылка т‰сі А) ќызылВ) кµкС) ќараД) жасылЕ) сары13. Интернет желісінде керекті сайт ж‰ктеуде Web-сайт аты ќай жерге жазыладыА) Web-беттіњ адресінеВ) Web-беттіњ негізгі бµлегінеС) Web-беттіњ найти (ќыдыру) бµлегінеД) Web-сайт аты µзі автоматик ж‰ктеледіЕ) Web-сайтты интернеттен алу м‰мкін емес14. Интернет желісінде керекті мєліметтер іздеуде бірден кµп сµз енгізбекші болсаќ, сµздер араларына ќайсы символ ќойѓан д±рысА) с±раќВ) ж±лдызшаС) амберсандД) бос пробелЕ) www символдар тізбегін15. Интернетте керекті мєліметтерді іздеуге арналѓан арнайы веб-сайттарА) www . bolash а k . kz , www . mail . ru B) www.google.com, www.rambler.ruC) www.google.com, www.infoseek.comД) www . mail . ru , www . google . com E) www.mail.kz, www.fifa.ru16. Веб-сайт ж‰ктегеніњізде веб-сайт файлы кењейтуі ќай кµріністе боладыА) *.doc

116

B) *.htmlC) .*comD) *.kzE) *.ru17. Интернетте веб-сайт атын жазып мысалы www . mail . kz адресін ќай адрес бойынша іздейдіА) FTP -адресі бойыншаB) URL-адресі бойыншаC) IP/ITC-протоколы бойыншаД) Е) 18. Интернетте ж±мыс істегеніњізде басты веб-бетке µту ‰шін ќай батырмадан пайдаланасыз

А) В) С) Д) Е)

19.Ќолданушы интерфейсі деп нені айтады?А) Аќпараттыќ жєне программалыќ ќ±ралдармен адамныњ µз-ара єсерлесу ќ±ралдары.В) Есептеу техникасы ќ±ралдарыныњ программалыќ жасаќтамасы.С) Аќпаратты нгізу – шыѓару ќ±рылѓыларыД) Аќпарат тасушы ќ±рылѓы .Е) Аќпараттыќ жєне программалыќ ќ±ралдармен адамыњ µзара ќарым-ќатынасыныњ єдістерімен ќ±ралдары.20. Web – беттегі гиперсілтемелер А) Интернет серверініњ кез-келген Web – бетіне µтуді ќамтамасыз етеді.В) Берілген документтермен ішінде кез-келген Web-бетке µтуді ќамтамасыз етеді.С) Берілген сервердегі кез-келген Web- бетке µтуді ќамтамасыз етеді.Д) Берілген Web-бет ішіндегі ќозѓалысты ќамтамасыз етеді.С) Интернетке ќосылѓан компьютердіњ ќызметі.21. Интернетке ќосылѓан компьютердіњ міндетті т‰рде . . . болады.А) IP -адресіВ) Web-серверіС) ‰й Web-бетіД) домендік атыЕ) Web-ќ±жаты.22. Бипер мєтін дегеніміз?А) ‡лкен кµлемді мєтінВ) Ќандай да бір тєсілмен ерекшеленген жєне сол бойынша басќа бетке, адреске µту амалы орындалатын ќ±рылымды мєтін.С) Компьютерде терілген мєтін.Д) ¤лшемдері ‰лкен ќаріппен жазылѓан мєтін.Е) Гиперкењістіктегі мєтін.23. Колнтитул дегеніміз?А) Реттелген аќпараттар тізбегі.В) Беттегі мєтінніњ орналасуын µзгерту.С) Ќ±жаттыњ єрбір бетініњ жоѓарѓы немесе тµменгі жаѓында басылып шыѓарылатын мєтін (сурет).

117

Д) Ќ±жат бµлігін кµшіріп немесе жылжытќаннан соњ орналастырылатын жадтаѓы орын.Е) Алдын – ала ќарап шыѓу режимі.24. Модем дегеніміз?А) Пошталыќ программа.В) Желілік хаттама.С) Интернет сервері.Д) Техникалыќ ќ±рылѓыЕ) Web – бетті кµру ќ±ралы.25. Жања информациялыќ технология деген не?А) Жања технологиялар.В) Компьютерді білу.С) Дербес компьютер арќылы информацияны дайындау, жинау, жеткізу.Д) Информация х жиыны.Е) Дербес компьютер.26. Информациялыќ процестер деген не?А) Дербес компьютер.В) Информациялыќ ж‰йелер.С) Адам арасында , техникалыќ ќ±рылѓыларда информацияны жеткізу, жинаќтау, т‰рлендіру.Д) Компьютерлік сауаттылыќ.Е) Автоматталѓан технология.27. Баѓдарламалау ж‰йе дегеніміз не ?А) Сурет салуѓа, оны саќтауѓа, µњдеуге арналѓан ж‰йе.В) Мєндерді жазуѓа, µњдуге, саќтауѓа, баспаѓа шыѓаруѓа арналѓан ж‰йе.С) Белгілі бір ережеге сєйкес ЭВМ – ге арналаѓан баѓадарлама жазуѓа м‰мкіндік беретін тіл.Д) Белгілі бір тілде жазылѓан баѓдарламаны компьютер тіліне аудару.28.Транслятордыњ ќандай т‰лері бар?А) Word, ExcelВ) Редактор баѓдарламалу тіліС) Баѓдарламалу ж‰йесі, опрациялыќ ж‰йе.Д) Компилятор, интепретатор.Е) MS DOS. SYS, IBM, BIO.SYS729. Тысаукесер (презентация) ќ±ру ќай ж‰йеге жатады?А) PAINTВ) POVER POINTС) WORD баѓдарламасы.Д) Графиктік редактор.Е) Мєліметтер базасы.30. Файлдыњ кењейтілген аттарыныњ ішіндегі ќайсысы POVER POINT баѓдарламасын ќ±ра алады?А) *.c dr В) *.bmpС) *.pcxД) *..xlsЕ) *.ppt31. Жања слайдты ќалай орнатуѓа болады?А) Вставка→Создать слайд.В) Файл → Создать.С) Файл → Создать →Новая презентация

118

Д) Файл → ВыходЕ) Файл → Создать → презентация32. Слайдты ќолмен ќалай ќарап шыѓуѓа болады?А) Вид → ДемонстрацияВ) Вид → РепетицияС) Вид → Демонстрация → Ручное → ДемонстрацияД) Вид → Репетиция →ДемонстрацияЕ) Вид → Днмонстрация → Репетиция33. Дайын суреті бар объектіні слайдќа ќалай єкеліп ќоюѓа болады?А) Вид → Панель инструментовВ) Вид → Демонстарция → РучноеС) Вид → Демонстрация →По времениД) Вид → Панел инструментов →АвтофигурыЕ) Вид → Панель инструментов → Графика34. Диаграмманы ќалай анимациялауѓа болады?А) Показ слайдов → НастройкиВ) Показ слайдов → Настройка анимация →Эффекты в диаграммахС) Показ слайдов → Настройка →ЭффектыД) Показ слайдов → Настройка →Эффекты → ДиаграммаЕ) Показ слайдов → Настройка →Эффекты →Рисунок35. Анимация нені білдіреді?А) Слайдтыњ бір бµліміне кескін беруВ) Слайдтыњ бір бµліміне кµркем (эффект) кескін беруС) Слайдтыњ бір бµліміне тектік кескін беруД) Слайдтыњ бір бµліміне кµркем анимация беруЕ) Слайдтыњ бір бµліміне динамикалыќ жєне дыбыстыќ ќасиет беру.36.Мєтіндік хабарламалар мен ж±мыс станцияларыныњ ќолданушылары арасындаѓы баѓдарламаны не арќылы ж‰зеге асыруѓа болады?А) Ауќымды желі.В) Электрондыќ поштаС) ИнтнрнетД) Ж±мыс станцияларыЕ) Жергілікті желі.37. Компьютерді ауќымды желіге ќалай ќосуѓа болады? А) Модем →компьютер В) Модем → Телефон байланысы С) Модем →Желі Д) Модем →Файл →Сервер Е) Админстратор желісі38. Д‰ние ж‰зіндегі ењ ауќымды желі ќалай аталады?А) Sprint В) RelkomС) FidonetД) Inter netЕ) Compiserve39. Файлдарды жіберу протоколыныњ жуйесі ќалай деп аталады?А) comВ) zipС) ftrД) tarЕ) exe40. POWER POINT программасыныњ ќандай м‰мкіндіктері бар?

119

А) Слайдтар ќ±руВ) Экранда анимациялыќ кµріністерді бейнелейтін презентациялар ќ±ру.С) Дыбыстыќ жєне мультимедиялыќ м‰мкіндіктерді пайдаланып, презентацияна экранда кµрсету Д) Презентация материалдарын ќаѓазѓа немесе 35 мм – лік ќабыршаќќа шыѓаруЕ) Презентация кµрсетілуін автоматты т‰рде программалыќ т‰рге аудару

Вариант –V1.Информация деген термин қайдан алынған ? А) Мәлімет В) Ақпарат С) Латынның information сөзі Д) Оқулық Е) Байланыс2.Бит деген не ұғым ? А) Сан В) код С) таңба Д) екілік таңба Е) Символ3.Информатика пәні нені оқытады ? А) Компьютерді білу. В) Жаңа технологиялар С) Мәліметтер жиыны Д) Дербес компьютер Е) Информацияны жинау, сақтау, түрлендіру, жеткізу, пайдалану, зеттеу4.Сегіз разрядты екілік сан қалай бейнеленеді?А) ТізбекВ) Екілік кодС) БайтД) ӘріптерЕ) Таңбалар5.Дербес компьютер қай жылдан бастап дамыды ?А) 1965В) 1987С) 1970Д) 1898Е) 19456.Жұмыста және үйде адамның пайдалануына арналған шағын компьютерді қалай атайды А) Есептеуіш машинаВ) Дербес компьютерС) КомпьютерД) ЭЕМ-нің желілеріЕ) Компьютерлік сауаттылық

120

7.Кәдімгі информациялық технология деген не ?А) Информациялық технология В) Дербес компьютерС) Қағаз жүзіндегі информацияД) Жаңа технология Е) Компьютерді білу8.Жаңа информациялық технология деген не?А) Жаңа технологиялар В) Компьютерді білуС) Дербес компьютер арқылы информацияны дайындау, жинау, жеткізу.Д) информация жиыныЕ) Дербес компьютер9.Информациялық процесстер деген не ?А) Дербес компьютерді білуВ) Информациялық жүйелерС) Адамдар арасында, техникалық құрылғыларда информацияны жеткізу, жинақтау, түрлендіруД) Компьютерлік сауаттылық Е) Автоматталған технология10.ЭЕМ-ді пайдаланып оқу, жазу, есептеу, сурет салу және информацияны іздеу деген не А) Дербес компьютерді білуВ) БағдарламалауС) Компьютерлік сауаттылықД) Информацияны өңдеуЕ) ЭЕМ-ді қолдану11.Компакт-дискадан информацияны қай құрылғы оқиды ?А) ЕнгізуВ) СыртқыС) СканерД) CD-ROMЕ) Дискет12.Телефондық жүйе арқылы информация алмасудықайқұрылғы орындайды ?А)ИнтернетВ) МодемС) ШығаруД) ІшкіЕ) Сыртқы13.Барлық есептеу, информацияны өңдеу қайда орындалады ?А) Орталық процессорВ) Енгізу құрылғысыС) ПернелерД) Еске сақтау құрылғысыЕ) Компьютерде14.Графиктерді қағазға шығаруды қай құрылғы орындайды ?А) ШығаруВ) ІшкіС) СыртқыД) ПлоттерЕ) Принтер15.Бір интегралдық схемадан тұратын процессор дегеніміз не ?

121

А) Интегралдық процессорВ) МикропроцессорС) Орталық процессорД) Енгізу құрылғысыЕ) компьютер16.Компьютерге информация қайдан енгізіледі ?А) ПернеденВ) ДискеттенС) Енгізу құрылғысыД) ҚағазданЕ) Тышқаннан17.Нәтижелер, бағдарламалар, мандер қайда орналасады ?А) ДискеттеВ) ЖадындаС) Еске сақтау құрылғысындаД) ҚағаздаЕ) Компьютерде18.Жұмыстың нәтижесі қайда орналасады?А) ДискеттеВ) Шығару құрылғысыС) Баспа Д) ҚағазЕ) Компьютерде19.Информацияны өңдейтін, сақтайтын ЭЕМ базасының электрондық компоненттері не деп атайды ?А) ЖадыВ) Есте сақтау құрылғысыС) Интегралдық схемаларД) Жартылай өткізгіштерЕ) Аппараттық жабдықтау20.Бір аппараттық жүйеге біріккен техникалық электрондық құрылғыны не деп атайды ?А) ЭЕМВ) Дербес ЭЕМС) КомпьютерД) ҚұрылғыЕ) Интегралдық схемалар21.Жүйелік блоктың ішінде қандай диск орналасқан ?А) ДискетаВ) Иілгіш дискС) Қатты дискД) Магниттік дискЕ) Жинағыш22.Микропроцессор, оперативті есте сақтау құрылғы, тұрақты есте сақтау курылғы, қоректену блогі, енгізу-шығару порттары не деп аталады?А) ЭЕМВ) Дербес ЭЕМС) КомпьютерД) Жүйелік блокЕ) Ақпараттық жүйе23.Информацияны енгізу, шығару, жинақтау құрылғылары қай курылғы ?А) Сыртқы

122

В) Ішкі С) ЕнгізуД) ШығаруЕ) Есте сақтау24.Перне, тышқан, сканер қай құрылғы ?А) СыртқыВ) ІшкіС) ЕнгізуД) ШығаруЕ) Есте сақтау25.Мәтіндік, графикалық информациялар қайда бейнеленеді ?А) ПернедеВ) МонитордаС) ҚағаздаД) МәндердеЕ) Жадында26.Ар түрлі символдар компьютерге не арқылы енгізіледі ?А) Тышқан В) ПернеС) МәндерД) БлоктарЕ) Енгізу27.Мәтіндік, графикалық информацияларды қай құрылғыдан басып шығаруға болады ?А) ШығаруВ) Жүйелік блокС) СыртқыД) ІшкіЕ) Принтер28.Тышқан қай құрылғыға жатады ?А) ЕнгізуВ) СыртқыС) Графикалық бағыттауышпен басқаруД) ШыгаруЕ) Ішкі29.Компьютерлік ойындарда қолданылатын тетікті не деп атайды ?А) ТышқанВ) ПернеС) ДисплейД) ДжойстикЕ) Монитор30.Мәтіндік, графикалық информацияларды оқуды қай құрылған орындайды?А) ШығаруВ) ІшкіС) СыртқыД) СканерЕ) Плоттер31.Компакт-дискадан информацияны қай құрылғы оқиды?А) ЕнгізуВ) СыртқыС) Сканер

123

Д) CD-ROMЕ) Дискет32.Телефондық жүйе арқылы информация алмасуды қай құрылғы орындайды? А) Интернет В) Модем С) Шығару Д) Ішкі Е) Сыртқы33.Информацияны өңдейтін, сақтайтын ЭЕМ базасының электрондық компаненттері не деп. атайды?А)ЖадыВ) Есте сақтау құрылғысыС) Интегралдық схемаларД) Жартылай өткізгіштерЕ) Аппараттық жабдықтау34.Компьютерді жергілікті желіде (в локальной сети) қандай курылғы жұмыс істеткізеді?А) СыртқыВ) ІшкіС) СтримерД) Желілік адаптерЕ) Модем35.Жүйелік блоктың ішінде қандай диск орналасқан?А) ДискетаВ) Иілгіш дискС) Катты дискД) Магниттік дискЕ) Жинағыш36.IBM PC да қандай диаметрлі дискет қолданылған?А) 5,25В) 3,5С) 3,25Д) 4,58Е) 5,537.Баспаға шығару құрылғысының (принтерлердің) ханша түрлі моделдері бар?А) 5В) 4С) 3Д) 6Е) 238.Қандай құрылғы электрондық почта кызметін атқарады?А) Интернет В) ПернеС) Компьютерлік желіД) Жергілікті желіЕ) Модем39.Факс-модемді не біріктіреді?А)Компьютерлік желіВ) Жергілікті желіС) Модем

124

Д) Факстық байланыс Е) Факстық апарат40.Ќандай тәсіл музыканы,дыбысты,анимацияны бейнелейді?А)ДыбысВ) МультемедиаС) ГрафикалықД) МәтіндікЕ) Музыкалық

Баќылау с±раќтары.Блок - I

1. Файл дегеніміз не?2. Файлдың аты қандай бөліктерден тұрады?3. Файлдық жүйемен жұмыс атқаратын қандай амалдарды білесіз?4. Жанама меню деп. нені атайды?5. Бас меню және оның қолданылуы.6. Жұмыс столында жаңа қаптаманы қалай құрамыз.7. Файлда дискетада сақтау үшін қандай амалдар орындалады?8. Файлдарды көшіру, жылжыту, қайта атау және өшіру үшін қандай

әрекеттер істеу қажет?9. Байқаусыз жасалған әрекетті қайтадан қайтару үшін не істеу

керек?10. Пиктограмма мен таңбаша айырмашылығы неде?11.Мәтіндік процесор деп. нені атайды?12.Word мәтіндік процессоры терезесінің негізгі элементтерін атаңыз.13.Аспаптар панелі қалай өзгертуге болады?14.Word құжатында кестені қалай тұрғызамыз?15.Word программасы терезесінің элементтерін атаңыз.

125

16.Қажетті аспаптар панелі экранға қалай шығарамыз?17.Кестені енгізуге арналған батырма қай аспаптар панелінде орналасқан?18.Диаграммалар не үшін қолданылады?19.Құжатқа диаграмманы қалай енгізуге болады?20Диаграмма Турін қалай өзгертуге болады?

21.Электронды кесте деген не? 22.Электрондық кестелер қандай мақсатта қолданылады? 23.Электрондық кестенің негізгі ұғымдарын атаңыз? 24.Абсалюттік сілтеме деген не? 25.Салыстырмалы сілтеме деген не? 26.Excel терезесінің құрылымы қандай? 27.Excel ұяшығына формуланы қалай енгіземіз? 28.Экономикалық есептеулерде қолданылатын санның жазылу пішімдерін атаңыз. 29.Ұяшықтағы мәліметтердің пішім ін қалай өзгертеді? 30.Ұяшықтар ауқымы деген не? 31.Функция шебері қалай қолданылады? 32.Excel-де диаграмма тұрғызу қандай сатылардан тұрады? 33.Excel электрондық кестесін мәліметтер базасы ретінде қалай пайдаланылады? 34.Мәліметтер базасын сұрыптау қалай орындалады? 35.Мәліметтер базасын сүзгілеу қалай орындалады? 36.Құрама кесте қалай тұрғызылады? 37.Презентация деп нені атайды? 38.Power Рoint құралының басқа прогрммалармен байланысы қандай? 39.Power Рoint құжатына қолданбалы программалар обьектісін қалай енгізуге болады? 40.Бос слайд деп. нені атайды? 41.Power Рoint құжатының құрылымы қандай? 42.Презентація құру қандай кезеңдерден тұрады? 43.Мәтінмен жұмыс істеу тәсілдерін атаңыз?

44.Power Рoint-та кесте қалай тұрғызылады? 45.Power Рoint-та диаграмма қалай тұрғызылады? 46.Анимация деп. нені айтады?

126

47. Интернеттің негізгі түсініктерін атаңыз.48.Интернеттің қызметтүрлері қандай?49.Url-адрес деген не?50.Url-адрес қандай бөліктерден тұрады?51. Гиперкеңістік деген не?52.Интернетке қосылу қалай жүзеге асырылады?53.Word Wide Web деген не?54.WWW – дің негізгі ұғымдарын атаңыз.55.Web-сервер деген не?56.Web-торап (Web-сайт) деген не?57.Web – бет деген не?58.Web – бет қай тіл де даярланады?59.HTML тілі деген не?60.Гиперсілтеме деген не?61.Броузер деген не?62.Броузерлердің негізгі атқаратын қызметтері қандай?63.Қандай Web-браузерлерді білесіз?64.Internet Explorer броузері қалай іске қосылады?65.Web – бетті қалай ашып көруге болады?66.Гиперсілтеме экранда қалай бейнеледі?67.Браузерлерді басқару тәсілдері қандай?68.WWW – ден ақпаратты алу үшін қолданылатын қандай құралдарды білесіз?69.Іздеуші каталог тар деген не?70.Іздестіру нұсқағыштары деген не? Олардың Турін атаңыз.71.Электрондық пошта қызметі қандай программаларға және хаттамаларға негізделген?72.Шығарылатын хабар қызметінің жұмыс принципі қандай?73.Келіп түсетін хабар қызметі қандай хаттамаға негізделген?74.Электрондық поштамен жұмыс Істру реті қандай?75.Электрондық поштаның түрлері қандай?76.Web-mail-менжұмыс Істру реті қандай?77.Электрондық поштаның құрылымы қандай?78.Пошталық клиент деп. нені атайды?79.Пошталық клиенттердің түрлерін атаңыз.

127

80.Пошталық клиенттердің атқаратын функциялары қандай?81.Электрондық поштаның мәліметтер базасымен ұқсастығы неде?82.Электрондық поштадағы сүзгілеу, сұрыптау функцияларын қалай түсіндіресіз?83.Диаграммалар не үшін қолданылады?84.Құжатқа диаграмманы қалай енгізуге болады?85.Диаграмма Турін қалай өзгертуге болады?86.Мәтіндік процесор деп. нені атайды?87.Word мәтіндік процессоры терезесінің негізгі элементтерін атаңыз.88.Аспаптар панелі қалай өзгертуге болады?89.Word құжатында кестені қалай тұрғызамыз?90.Word программасы терезесінің элементтерін атаңыз.

Блок -II91.Кестені енгізуге арналған батырма қай аспаптар панелінде орналасқан?92.Қажетті аспаптар панелі экранға қалай шығарамыз?

93.Салыстырмалы, абсалютті, аралас адрес деген не? Қандай жағдайларда қолданылады? 94.Кестенің ұяшығын немесе блогын қалай жиектеуге болады? 95.Бағана бойынгша ортаға туралау қалай орындалады? 96.Бетті немесе кітапты өзгертуден қалай қорғайды? 97.Функция жазылуы қандай бөлімдерден тұрады?

98.Функция шеберінің көмегімен арифметикалық ортаны қалай есептеуге болады?99.Диаграмма баспаға қалай шығарылады?100.Символдық мәтіндерден тұратын өрісті сұрыптауға бола ма?101.Парақтың атауларын өзгертуге бола ма? Қалай?102.Бірнеше терезелермен жұмыс қалай жасалады?103.Кітаптағы бір жұмыс парағынан екіншісіне көшу әрекеті қалай орындалады?104.Кестедегі мәліметтерді кітаптың басқа парағына қалай көшіруге болады?

128

105.Кітаптың екі парағын бір – бірімен қалай байланыстыруға болады?106.Жұмыс кітабында қолданылмайтын парқтарды жоюға бола ма?107.Excel терезесінің құрылымы қандай?108.Excel ұяшығына формуланы қалай енгіземіз?109.Экономикалық есептеулерде қолданылатын санның жазылу пішімдерін атаңыз.110.Ұяшықтағы мәліметтердің пішім ін қалай өзгертеді?111.Ұяшықтар ауқымы деген не?112.Функция шебері қалай қолданылады?113.Excel-де диаграмма тұрғызу қандай сатылардан тұрады?114.Excel электрондық кестесін мәліметтер базасы ретінде қалай пайдаланылады?115.Мәліметтер базасын сұрыптау қалай орындалады?116.Электронды кесте деген не?117.Электрондық кестелер қандай мақсатта қолданылады?118.Электрондық кестенің негізгі ұғымдарын атаңыз?119.Абсалюттік сілтеме деген не?120.Салыстырмалы сілтеме деген не?121.Мәліметтер базасын сүзгілеу қалай орындалады?122.Құрама кесте қалай тұрғызылады?

123.Шина дегеніміз не? 124.Компьютердің жады дегеніміз не? 125.Бейне карта дегеніміз не? 126.Есептеу жүйесі дегеніміз не? 127.Мультимедиа дегеніміз не? 128.Обьект қалай түсінесіз? 129.Маркер дегеніміз не? 130.Желі абоненті дегеніміз не? 131.Жергілікті есептеу желісі дегеніміз не? 132.Жергілікті мәліметтер базасы дегеніміз не? 133.INTERNET-пен қатнас құру. 134.Word Wide Web жүйесі. 135.Рower Point-тің негізгі элементтерін атаңыз. 136.Құрылымдық дегеніміз не?

129

137.Слайдттарды сұрыптауыш дегеніміз не? 138.Иллюстрациялармен қалай жұмыс істейміз? 139.Презентацияларды безендіру. 140.Презентация деп нені атайды? 141.Презентация құру қандай кезеңдерден тұрады? 142.Бос слайд деп. нені атайды? 143.Рower Point-та кесте қалай тұрғызылады? 144.Анимация деп нені атайды? 145.Жергілікті және аймақтық – таратылған желілер. 146.Желі топологиясы. 147.Интерфейс. 148.Модем

149.Желілік операциялық жүйе. 150.Информация сөзіне қандай мағына бересіз? 151.Адам информациялардың қандай түрлерін қабылдай алады? 152.Берушіден қабылдаушыға информациялар қалай бері леді? 153.Компьютер деген не? 154.Информатика ұғымының анықтамасы. Інформатика нені оқытады. 155.Дербес компьютерлердің негізгі компоненттері. 156.WINDOWS жүйесі дегеніміз не? 157.WINDOWS жүйесінің негізгі ұғымдары. 158.Жұмыс столы дегенміз не? 159.Операциялық жүйе дегеніміз не? 160.Операциялық жүйенің негізгі функцияларын атаңыз.

161.Компьютерлік вирус деген не? 162.Файлдардың қандай түрлеріне вирус тез жұғады?

163.Көрінбейтін виру стар қандай болады? 164.Өздігінен өрбейтін виру стар деген не? 165.Компьютерлік вирустардан қорғану тәсілдері. 166.Архивтік файл деген не? 167.Файлдарды архивтеу қажеттілігі. 168.Архивтеу программаларының атқаратын қызметі. 169.Жаңа құжат қалай даярланады? 170.Терілген құжатты сақтау мүмкіндіктері. 171.Формулалар редакторы не үшін қолданылады?

130

172.Қай жағдайларда кестені пайдалану керек? 173.Word-та суреттерді даярлау. 174.Excel программасын іске қосу. 175.Кестелердің толырудың негізгі тәсілдері. 176.Кесте мәліметтерін түзетудің негізгі тәсілдері. 177.Кесте мәтіндерін дайындау. 178Функцияларды қолдану. 179.Диаграммаларды даярлау, мөлшерін өзгерту. 180.Сан форматтары. Атауларды кірістіру.

Студенттердің академиялық білімін

131

рейтингтік бағалау жүйесі

Білім беру ісіндегі басты приоритет студенттердің жеке шығармашылық мүмкіндіктерін дамыту, оларды дара тұлға етіп әзірлеу. Оқу үрдесінде басымдылық ролі оқытушыға емес, студентке берілуі тиіс, студент белсенділік көрсетуі тиіс, оны оқытпай, ол өздігінен оқуы керек. Оқытудың негізгі мақсаты - өз бетінше дами алатын жеке адамды қалыптастыру болғандықтан, оқытудың негізгі формасы студенттермен жұмыс істеу, дифференциялау.

Әрбір студент басқа студентпен салыстырылмайды, керісінше өзімен -өзі салыстырылады. Студенттер өз нәтижелерін бағалай білуге үйренуі аса маңызды.

Студенттердің білімін бағалау оның жіберген қатесіне жазалау емес, жетістігін мадақтау, көтермелеу құралына айналуы тиіс.

Студенттердің білімін бағалау жүйесі Sillabus / оқыту бағдарламасына/ міндеті элемент болып кіреді.

Әр деңгейдің ұпай саны студенттердің білімін бақылаудың үлгілері мен кіріспе, ағымдағы және аралық бақылаулармен жиналады. Төменде студенттердің баллмен есептегенде білім градациясының кестесін беріп отырмыз:

Бағалаудың әріптік жүйесі

Баллдары Бағалаудың %-тік

мазмұны

Бағалаудың дәстүрлі жүйесі

А 4.0 100 Өте жақсыА- 3.67 90-94В+ 3.33 85-89 ЖақсыВ 3.0 80-84В- 2.67 75-79С+ 2.33 70-74

Қанағаттанарлық

С 2.0 65-69С- 1.67 60-64D+ 1.33 55-59D 1.0 50-54F 0 0-49 Қанағаттанарлы

қсыз

Пәннен F деген баға алған студент деканат белгіленген мерзімді оны қайта тапсыру керек.

Бұл градация GPA-ді / студенттің жалпы академиялық білімін орташа бағалау/ айқындауы қажет

132

“Информатика ” пәні бойынша оқу процесінің картасы

№ Атаулар

Қыркүйек Қазан Қараша Желтоқ

сан

Ұпай

саны

Бақылау түрі

1-3

6-10

13-

17

20-

24

27-1

4-8

11-

15

18-

22

25-

29

1-5

8-12

15-

19

22-

26

29-3

6-10

1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 14 15

І Кіріспе бақыла

у Кб7

ІІ Ағымда ғы

бақылау

КР1

КР2

КР3

33

1 Тестілік бақыла

у

Т1 Т2 Т3

15

2 СӨЖ тапсырмалары

С1 С2

С3 С4 С5 10

3 Реферат тар

Р1 Р2 Р3

15

ІІІ Аралық бақыла

у

РБ1

РБ2

20

Барлығы

100

Ең жоғары ұпай көрсетілгенКР – (1,2,3,) – кредит 1,2,3.....

РБ – рейтинг – бақылау

133

134

135