brahim El-Hazimi

eviren: Hanifi Akn

KARINCA KTAP

YED HADS MAMININ TTFAK ETT HADSLER

Yazarn nsz

Rahman ve Rahm Allah'n olan Adyla

evirenin nsz

Hadisin nemi Ve Mahiyeti

Hadislerin Tespiti

Hadislerin Tedvini

Hadislerin Tasnifi

arkiyatlar Ve Hadis

slam Dnyasnda Hadis Muhalifleri

Hz. Peygamber (s.a.v)'in Davranlarnn Snflandrlmas

1. Dini Tebli Etmek ve Tamamlamak:

2. Fetva Vermek:

3. Dvalar Hkme Balamak (Kaz):

4. Devlet Bakanl (maret, mamet):

5. Daha yiye Tevik (rd):

6. Arabulmak, Anlatrmak (Sulh):

7. Danmada Bulunana Yol Gstermek (stir Rey):

8. t Vermek (Nasihat):

9. Takva Ve Keml Eitimi Vermek:

10. nce Ve Yce Gerekleri retmek:

11. Eiterek Sakndrmak (Te'dib):

12. rneklik le lgisi Olmayan Tabi, Beer Davranlar:

YED HADS MAMININ KISA BYOGRAFS

Rahman ve Rahm Allah'n Adyla

BRNC BLM

NYET BLM

1. Niyet Ve hlas

KNC BLM

MAN BLM

1. mann ubelerinin Says

2. Tevhide Ve slam Hkmlere Davet Etmek

3. Allah'n, nsann Gnlnden Ve inden Geirdii (Kt) Dncelerden Sorumlu Tutmamas

4. nsanlar, "Allah'tan Baka lah Yoktur" Deyinceye Kadar Onlarla Savama Emri

5. ntihar Eden Kimsenin Hkm

6. Din Kardeini Kafirlikle tham Eden Kimsenin Durumu

7. mann, Gnahlarla Azalmas Ve Gnah leyen Kimsenin Kmil Bir Mmin Olmamas

8. slam'n artlar

9. Yce Allah'a man Etme

NC BLM

TAHARET (TEMZLK) BLM

1. St mekten Dolay Az alkalama

2. Hz. Peygamber (S.A. V)'n Abdest Al ekli

3. Kk Abdest Yada Byk Abdest Srasnda Kbleye Dnme Ruhsat

4. Elbiseye Bulaan Spermi Ykama

5. Hayzl Kadnn, Kocasnn Ban Ykamas

6. Hayzl Kadna, Namazn Deil De, Orucun Kazasnn Vacip Olmas

7. Teyemmm

8. Cnp Olan Kimseyle Tokalamann Caiz Olmas

9. drardan Saknmaya Tevik

10. Ayakta Bevletme

11. St Emen ocuun drarnn Hkm

12. Abdestte, Guslde Ve Baka Yerlerde Hep Sadan Balamay Tevik Etme

13. Erkein, Hayzl ken Hanmyla Cinsel likide Bulunamamas

14. Tuvalete Girerken Okunacak Dua

15. Mstehazann Ykanmas Ve Namaz Klmas

16. Cnp Kimsenin Uyumasnn Caiz Olmas

17. Cnplkten Dolay Ykanmann ekli

18. Mestler zerine Mesh Etme

19. Sperm Gelmesi Sebebiyle Kadna Boy Abdestinin Vacip Olmas

20. Uykudan Uyanldnda Elleri Ykama

21. Tuvalet htiyac Srasnda Sa Elin Kullanlmasnn Yasaklanmas

22. Misvak Kullanmak

23. Mezi

24. Tuvalet htiyac Giderildii Srada Kbleye Dnmenin Yasak Olmas

25. Kpein Bir Kab Azyla Yalamas

26. Elbiseye Bulaan Hayz Kannn Ykanmas

27. Durgun Suya emenin Yasak Olmas

28. Ftratn Hasletleri

DRDNC BLM

NAMAZ BLM

1. Namaz Klarken Saflarn Duz Ve Doru Tutulmas

2. Namaza Sekinet Ve Vakarla Gelmenin Mstehab Olmas

3. Namaz Klan Kimsenin nnden Gemenin Haram Olmas

4. Namaz Klan Kimsenin Stresi Ve (nnden Geilmesi Halinde) Namazn Bozulmamas

5. Namaza Balarken Tekbir Almak Ve Elleri Kaldrmak

6. Besmeleyi Aktan Okumama (Gizli Okunmas) Meselesi

7. Namazda ken (Secde Yerinde Bulunan) akl Talarn Dzleme Meselesi

8. Rku Srasnda Elleri Dizlerin zerine Koymak Ve Avular Birbiri zerine Kapamann Hkmnn Kaldrlmas

9. Akam Namaznda Kraat

10. Yats Namaznda Kraat

11. Fatiha Sresini Okumann Vacip Olmas

12. mamla En Layk Olan Kimse

13. (Mescide Girildii Zaman ki Rekat) Tahiyyatu'l-Mescid Namaz Klmann Mstehab Olmas

14. Ezan Lafzlarnn kier kier Ve Kamet Lafzlarnn se Birer Birer Okunmas

15. Ezan Okunurken Mezzini ittii Zaman Kiinin Ne Demesi Gerektii Meselesi

16. Sehiv Secdesi

17. Scak Yada Souk Zamanlarda Elbise zerine Secde Yapmann Caiz Olmas

18. Her ki Ezan Arasnda Br Namaz Olmas

19. Namazdaki "Amin" Sz

20. Namaz Klnan Yerde Namaz Bekleme

21. "Allahmme Rabbena Lekel-Hamd" Demenin Fazileti

22. Evde Nafile Namaz Klmann Mstehab Olmas

23. Binek zerinde Nafile Namaz Klmann Caiz Olmas

24. Ayakta Yada Oturarak Nafile Namaz Klmann Caiz Olmas

25. Yolculukta Nafile Namaz Klp Klmama Meselesi

26. Namazda, Namaz D Bir Eylem Bir Yapmak

27. Cemaatle Klnan Namazn Faziletli Olmas

28. Namazdaki Rkunlarn mamdan nce Yaplmasnn Haram Olmas

29. kindinin Farzndan Sonra Nafile Namaz Klmann Caiz Olmamas

30. Namazn Bir Rekatna Yetien Kimse

31. Sabah Namaz Ve kindi Namaznn Vakti

32. Zeval Vaktinden Sonra Namaz Klmann Yasaklanmas

33. kindi Namaznn Vakti

34. Sabah Namaznn Vakti

35. kindi Namazn Klmann nemi

36. Namaz Uyuyarak Yada Unutarak Geiren Kimse

37. Gemi Namazn Kazas

38. Cemaatin mama Uymas

39. Namazda Teehhd Okuma

40. Peygamber (S.A.V)'E Salevat Getirmenin ekli

41. Yedi Organ zerine Secde Etme

42. "Salatu'l-Vusta" (=Orta Namaz) le, kindi Namaznn11 Kast Edilmesi

43. Secdede tidal zere Bulunma

44. Namaz Hususunda Orta Yolu Tutmak

45. Bir Tek Elbise erisinde Namaz Klmaya Ruhsat Verilmesi

46. (Temiz Olan) Bir ey zerinde Namaz Klnmas

47. Yolcularn Namaz Ve Namazlarn Ksaltmalar

48. Hususuyla Ve Rkusuyla Namaz Tamamlamann Vacip Olmas

49. Hazarda ki Namaz Birden Klma

50. Namaz Klarken Uyuklayan Kimse

51. (Namaz Klarken mamn Bir Yanlgs zerine) Erkeklerin "Subhnallah" Demesi Ve Kadnlarn se "El rpmas"

52. Vitir Namaznn Vakti

53. Sabah Namaznn Farzndan nce ki Rekat Snnet Namaz Klmann Mstehab Olmas

54. Mescit erisine Tkrmenin Yasak Olmas

55. Gecenin Sonunda Dua Etmenin Fazileti

56. Gece Namaznda Ve Kyamnda Dua

57. Gece Namaznn kier kier Klnmas

58. Gece Namaz Ve Peygamber (S.A.V)n Geceleyin Kld Namazlarn Rekat Says

59. Ksf (Gne Tutulmas) Namaz

60. stisk (Yamr steme) Namaz

61. Korku Namaz

YED HADS MAMININ TTFAK ETT HADSLER

Yazarn nsz

Hamd, Allah'a mahsustur, O'na hmd ederiz, O'ndan yardm dileriz, O'nunla doru yolu buluruz. Nefislerimizin erlerinden ve amellerimizin ktlklerinden O'na snrz. O kimi hidayete erdirirse onu hi kimse saptramaz. Kimi de saptrrsa onu da hi kimse hidayete erdiremez.

ehadet ederim ki, Allah'tan baka ilah yoktur, tektir, orta da yoktur. Yine ehadet ederim ki, Muhammed (s.a.v), O'nun kulu ve resuldr.

Bu giriten sonra, hadis ilmi, ilimlerin en ereflisi ve en deerlisidir. Nasl olmasn ki! nsanlarn komutan ve nderi, Muhammed (s.a.v)'dir.

Yce Allah, "(Kyamet) gn btn insanlar nderleriyle aracaz 1 [1] buyurmaktadr.

Allah'n benim zerime olan nimetlerinden birisi de; kklmden itibaren (devaml bir surette) nebevi snneti sevmem ve onunla megul olmamdr.

Hamd ve cmertlik, Allah'a mahsustur...

Allah, yle diyen Emr San'n'ye rahmet eylesin:

Selamm, hadisilerin zerine olsun.

nk ben, doru yolu gsterme mahiyetinde olan hadisleri sevmeye balym."

Cenab- Allah, ister tahkik ve isterse te'lif konusunda olsun hadis ilmi ve nebevi snnet alannda bir ok kitap yazma hususunda beni baarya ulatrd. Bu kitaplarla ancak Allah'n rzasn ve ahiret hayatn arzulamaktaym. Belki de bu kitaplarn en nemlisi, mam Bev'nin "Zllu'l-cenneti f'l-muhtasari's-sahhi min erhi's-Snne"sidir. Allah bu kitab tamamlamay (bana) kolaylatrsm.

Elinizdeki bu kitab, "Husnu's-snati f beyni'r-ruvtiilezne ehrace hadsehumu'l-cemat" adl kitab yazarken hicri 1414/1993 ylnda te'lif ettim. Elinizdeki bu kitap, tr ve teknik adan bir ilki oluturmaktadr... nk bu konuda baslm ya da el yazmas bir kitap olduunu bilmiyorum.

Bu kitap zerinde yaklak be yl ya da daha fazla altm, gnlerce uratm.

Bu kitap zerine almay, "mam Muhammed b. Sud el-slmiyye -niversitesi"nin "Usl'd-Dn Fakltesfnde iken baladm.

lk nce Ktb Sitte'yi okudum, sonra mam Ahmed (rh.)'in "Msned'ni okudum, ardndan da Hafz el-Mizz'nin "Tuhfetu'l-rf" adl kitabn okudum...

Sonra da Hafz bn'I-Esr'in "Cmiu'I-Usl" adl kitabn okudum ve burada muhtelif rivayetlerle ilgili hadislerin en salamn grdm. nk burada hadisi rivayet eden tek ravi gsterilmi. te ben de, bunu, bu kitapta uyguladm.

1 [1] sr': 17/71

Bu kitap zerinde alrken sadece Cenab-i Allah'n bildii zorluklarla ve skntlarla karlatm.

Ktb Sitte ile mam Ahmed'in "Msned"indeki hadisleri tahric ettim, mkerrerleri ise almadm.

Kitapta geen hadisler ve sahabe isimleri iin bir fihrist hazrladm.

Allah'n, bu almam, (amel sahifelerinin) O'na sunulduu gnde iyiliklerimizin (bulunduu) terazinin iine koymasn; dinimize, akidemize hizmet etme hususunda bizi baarl klmasn ve cmertliiyle, ltfuyla, rahmetiyle bizi ktlkler ile irkin eylerden uzaklatrmasn diliyorum. nk O, her eyin sahibidir ve buna gc yetendir...

Allahm! Seni noksan sfatlardan tenzih ederim! Sana hamdde bulunurum! ehadet ederim ki, Senden baka ilah yoktur. Senden balanma dileriz, Sana tevbe ederiz.....

brahim B. Abdullah El-Hzim

Rahman ve Rahm Allah'n olan Adyla evirenin nsz

Hadisler; ihtilafa dlen konularda insanlar aydnlatan, bylece hidayet ve rahmet kayna olan Kur'an-i Kerim'in kendisine indirildii 2 [2] Peygamber'in sz olarak stn bir deer ifade eder ve byk nem tar.

Hz. Peygamber (s.a.v)'in insanlara szleriyle aklad, fiilleriyle uygulann gsterdii ilah emirlerin banda; namaz, oru, zekat ve hac gibi ibadetler gelir. Namazlarn hangi vakitlerde, kaar rekat ve nasl klnaca, orucun nasl tutulaca, zekatn hangi mallardan, ne kadar verilecei, haccn nasl yaplaca gibi hususlar Kur'an'da yer almayp hadislerle aklk kazanm, slam hukukunun birok meselesi hadislerde verilen bilgilerle zme kavuturulmutur.

Yine Kur'an'da birka trl yorumlanabildii iin manas kolayca anlalmayan (mkil) ayetler, hadis rivayetleri sayesinde yorumlanabilir.

Hadisler ayn zamanda Kur'an'da yer almayan bir ok meseleye aklk getirmi, bu konulardaki uygulama ekillerini gstermitir. rnein bir kadnn det halinde klamad namazlar kaza etmeyecei, bir erkein bir hanmnn zerine onun teyzesi ve halasyla evlenemeyecei, nesep yaknl dolaysyla evlenilmesi haram olan kimselerle st yaknl sebebiyle de evlenmenin haram olduu gibi hususlar, yine uf'a hakk ile ilgili hkmler, nineye ve baba tarafndan akrabaya decek miras gibi meseleler Hz. Peygamber (s.a.v) tarafndan zmlenmitir.

Kur'an-i Kerim'de temas edilmekle beraber hakknda fazla bilgi verilmeyen hiret hayatyla ilgili hususlar, kabir hayat, yeniden dirilme, maher, hesap, mzan, cennet ve cehennemdeki hayat gibi konular da hadisler sayesinde renilmektedir.

2 [2] Nahl: 16/44, 64

Ahlak faziletler, manev ve ruh geliimi salayacak kurallar, dzenli bir aile hayat iin gerekli olan davran biimleri, insanlar arasnda itima ve ticar mnasebetleri dzenleyen hkmler, ynetenler ile ynetilenler arasndaki ilikiler gibi konularda da hadislerde geni bilgi bulunmaktadr.

Fkh kltrnde yer alan baz bilgilerin, hadis kitaplarnda yer alan baz hadislere aykr gibi grnmesi; alimlerin, Hz. Peygamber (s.a.v)'in snnetinin sbtu, hkme delaleti,

mahiyeti ve gayesi konusunda farkl deerlendirmelere sahip oluundan kaynaklanmaktadr. Bu sebeple de bir konuda mevcut btn hadisleri gzden geirmeden veya fkh literatrnde ve gele-neindeki sz konusu ayrmlar, snnetle ilgili yaklam farkllklarn ve tartmalar bilmeden, bir hadisten ilk bakta anlalan anlam esas alp fakihle-rin buna aykr den grlerine eletiri getirmek yanltc olabilir. Bu sebeple de Kur'an ve Snnet; slam dininin, slam akaid ve fkhnn iki asl kayna olmakla birlikte bu iki kayna anlama ve yorumlamada belirli bir ilm metodun takip edilmesi, bu kaynaklar etrafnda oluan bilgi birikiminin, fkh kltr ve geleneinin gz nnde bulundurulmas kanlmaz olmaktadr.

Kitap, 'konularna gre' (ale'l-ebvb) usulne gre hazrlanm olup 41 blm bulunmaktadr.

Yazar, tahric yaparken Buhr iin cilt ve sahife numaras, hadis numaras, blm ve bab bal; Mslim iin hadis numaras, blm ve bab bal; Ebu Dvud iin hadis numaras, blm ve bab bal; Tirmiz iin hadis numaras, blm ve bab bal; Nes'nin "el-Mcteb"s iin cilt ve sahife numaras, blm ve bab bal; bn Mce iin hadis numaras, blm ve bab bal; mam Ahmed'in "Msned"i iin ise ounlukla cilt ve sahife numaras, bazen de hadis numaras vermitir.

Gnmz Trkiye'sinde genellikle hadis kitab evirilerinde Concordan-ce usul esas alnd iin, bu dorultuda u ana kadar evrilen hadis kitaplar; Mslim, Ebu Dvud, Nes, bn Mce, Drim ile Muvatta"dr. Dierleri, Concordance usulne gre tercme edilmemitir. Dolaysyla bu kitabn evirisinde de Concordance usul esas alnm olup hadisler, Concordance usulne gre verilmitir. Bunun iin de, bu dorultuda hazrlanm olan Ktb- Tis'a (dokuz hadis kitab) kitab esas alnmtr.

Yazar, bazen hibir iaret gstermeksizin Nes iin ounlukla blm bal ve bazen de blm bal ile birlikte cilt ve sahife numaras gstermi. Bununla Nes'nin "Snemi'1-Kbr" adl eseri kastedildii iin, bizzat konu ile ilgili hadislerin getii yer tespit edilip okuyucularn rahatlkla ulaabilecekleri farkl cilt, sahife ve hadis numaras verilmitir.

Yazarn, bn Mce iin verdii hadis numaras, Concordance usulne uymamaktadr. Dolaysyla bn Mce ile ilgili hadis numaralan, Concordance usulne gre verilmitir.

Yazar, konu ile ilgili hadisin tahricine, hadislerin bitiminde yer vermitir. Fakat hadislerin tek tek tahricini gstermek iin, yazann genel mahiyette verdii tahric, ilk rivayetin bitiminde verilmitir. Dolaysyla da hadislerin tek tek tahricleri yaplmtr. Dipnotta verilen bilgilerin evirene ait olann belirtmek iin sembol kullanlmtr.

Yazar, ilk rivayetin getii yer ile ilgili olarak Buhr ile Mslim'i gstermesine ramen bazen farkl ve bazen de karma bir metne yer vermi, bu sebeple de okuyucuyu yanltmamak iin kaynak olarak kullandmz kitaplar-daki metin esas alnmtr.

"Abd" kelimesine muzaf olarak gelen Abdullah, Abdurrahman gibi isimlerin, maksr

{kesreli) ve mefth (fethal) durumlar dikkate alnmam, ayrca "bn-i" gibi baz terkiplerde kullanlan ksa izgi yaygn ekilde kullanlmad iin atlmtr.

Kitapta, blm ve bab balnda numara verilmemesine ramen yarar olaca dnlrek numaralar verilmitir.

Kitabn sonuna, kaynak olarak kullanlan kitaplarn neler olduunu gsteren bir kaynaka konulmutur.

Okuyucuya hadis konusunda bilgi verme mahiyetinde "Hadisin nemi ve Mahiyeti" ile ilgili bir blme de yer verilmitir.

Bazen hadis metni ierisinde yer alan birtakm kelimeleri aklamay ynelik mellifin baz ifadeleri, ya normal metin ierisinde evrildiinden ya da faydal grlmediinden dolay tercme edilmemitir.

Okuyucuya yararl olaca dnlerek hadisin iinde geen ifadeler ile ilgili olarak eitli aklamalar yaplmtr.

Kitap, sahabe ismine gre esas alnm olup bu dorultuda rivayet edilen hadislerin varyantlarna yer verilmitir.

Kitabn evirisi, be ay gibi ksa bir srede yaplmtr.

Eserin tercmesi esnasnda hadisin orijinal metnine bal kalnmtr. Zaman zaman kastedilen manann okuyucu tarafndan iyice anlalmas iin "anlalabilir" bir dil kullanlarak, okuyucuya bkknlk vermemek iin baz durumlarda tekrarlardan kanlmtr.

Azami dikkat ve gayretlere ramen, gzden kaan tercme hatalar olabilir. Yapc eletirilerine ve uyanlarna her zaman ihtiya duyduumuz ilim sahipleri ile okuyucularn tenkit, uyan ve katklarna imdiden kranlarm sunduumu belirtirim.

almalarm srdrme noktasnda yakn ilgi ve teviklerini grdm deerli hocam Yusuf Kerimoiu'na, her zaman maddi ve manevi destekleri ile teviklerini grdm deerli dostlarm Abdulhalim nverdi Beye, Hanifi Ylmaz Beye, Zekeriyya Efilolu Beye, Salih zbey'e, Abdulkadir Ermutaf a, Halid Kaygsz'a, Reit Gngr Kalkan'a, tercme edilen metinlerin bir ksmn gzden geiren Mahmut Demir'e ve zellikle de youn i temposuna ramen tercme edilen nshalann bir ksmn gzden geirip eitli deerlendirmelerde bulunan deerli dostum Mithat Sevin'e ve bu deerli eseri ksa za-manda okuyuculara ulatrmada byk gayret gsteren Karnca Yaynlar'nin sahibi deerli dostum Feyzuflah Birk'a kranlarm arzederim.

Hadisin nemi Ve Mahiyeti

Hadsin Etimolojik Yaps ve Kapsam

"Eski "anlamndaki "Kadrtin zdd olan "Hads" kelimesi, (oulu e-hds) tahds masdanndan isim olup "haber" manasna gelir.

Hads kelimesi, slamiyet'le birlikte farkl bir anlam kazanm, deta o-nunla kadm olan Kur'an- Kerim'in mukabili kastedilerek Resulullah (s.a.v)'in szlerine "el-Ehdsu'l-kavliyye, fiillerine "el-Ehdsu'1-fi'liyye" ve tasvip ettii eylere de (takrir) "el-Ehdsu't-Takrriyye" denilmitir.3[3]

3 [3] Ebu'1-Bek, Klliyt, s. 370, 402

Hadis alimleri, Hz. Peygamber (s.a.v)'in yaratlyla ilgili zelliklerini (emil) ve ahlak vasflarn da hadisin kapsam ierisine almlardr.

Baz alimler, hadis teriminin kapsamn daha da genileterek sahabe ve tabinin ahs beyan ve fetvalarn da bu kapsama almlar, Hz. Peygamber (s.a.v)'e ait olan hadislere "merf", sahabeye ait olanlara "mevkuf", tabine ait olanlara da "maktu" adn vermilerdir.4[4]

Sonralar merf, mevkuf ve maktu terimlerinin hepsini ifade etmek zere "haber" kelimesi kullanlmaya balannca, bir ksm alimler sadece sadece merf rivayetlere, bazlar da merf ve mevkuf rivayetlere hadis demeyi uygun grmlerdir.

Yine ilk devirlerde Resulullah (s.a.v)'in sz, fiil ve takrirleriyle birlikte sahabe ve tabine

ait her trl haberi ifade etmek zere "eser" kelimesi de kullanlmtr.

Hadis ile "snnet"in kapsamlar konusunda farkl grler bulunmakla beraber bu iki terimin e anlaml olarak Resulullah (s.a.v)'in sz, fiil ve takrirleri iin kullanlmas zellikle hadis alimleri arasnda daha fazla kabul grmtr. Ayrca hadis ile snnetin erevesini daha da genileterek Hz. Peygamber (s.a.v)'in ahlakn, emailini, peygamberlikten nce sylediklerini ve yaptklarn da bu ereve iine alanlar da olmutur.5[5]

Bunun yan sra hadisin; Resulullah (s.a.v) tarafndan vaz' edilen szl mesajlar plduunu, snnetin ise bazen bu szl mesajlarn kendisi ve bazen de bu szl mesajlardan istinbat edilen hkmler olduunu belirtenler de olmutur.

Hadislerin Tespiti

Eskiden beri iir, hitabet, sava kssalar ve nesep bilgilerinden oluan kltrlerini ifah yolla nakletme geleneine sahip olan Araplarn, ezberleme yetenekleri ok gelimiti. Bununla beraber slamiyet'in douu srasnda nemli bir ticaret merkezi konumunda bulunan Mekke'de okuma yazma bilenlerin says, Medine'ye nispetle daha oktu. Bunlardan Mslman olanlar, slamiyet'in ilk devirlerinde Hz. Peygamber (s.a.v)'in emirleri dorultusunda hareket ederek Kur'an- Kerim'i yazmakla megul olmutu.

Sade ve tabi yaaylar sebebiyle zihinleri berrak olan bu insanlarn iinde, iittikleri uzun bir iiri veya hitabeyi hemen ezberleyebilecek kadar gl hafzaya sahip bulunanlar vard.

Hz. Peygamber (s.a.v)'in, baz nemli szlerini, er defa tekrarlamas 6 [6] ve kelimeleri 'saylacak derecede' yava telaffuz etmesi 7 [7] sebebiyle dinleyiciler, sylediklerini kolayca renebiliyorlard.

4 [4] bn Hacer, Tehzb't-Tehzb, 7/33

5 [5] bn Teymiyye, Fetava, 13/10; Kefu'z-Znn, 1/635-636

6 [6] Buhr, lm 30

7 [7] Buhr, Menkb 23

Resulullah (s.a.v)'in meclislerine nbetlee katlan ve emirlerini dinleyip bellemeye gayret eden sahabiler de 8 [8] duyup rendikleri hadisleri kendi aralarnda mzakere ediyorlard.

Hz, Peygamber (s.a.v)'in, sahabilere; kendi szlerini dinleyip renmelerini emretmesi ve rendiklerini bakalarna tebli edenlere hayr duada bulunmas 9 [9] onlarn hadisleri bir ibadet ekliyle renip bakalarna nakletmelerini salamtr.

Ayrca Mescid-i Nebev'nin bitiiinde oturan ehl-i Suffe'de Resulullah (s.a.v)'den hadis tahsil ermilerdir.

Hz. Peygamber (s.a.v)'in, Mekke'de iken hadisleri yazmak isteyen herkese izin vermek

istemedii bilinmekle birlikte Resulullah (s.a.v)'den bu konuda izin alan sahabiler, duyup rendikleri hadisleri, hem ezberlediler ve hem de yazdlar.10[10]

"Sahfe" adyla anlan bu belgeleri kaleme alan sahabiler arasnda, 1000 civarnda hadis ihtiva eden "es-Sahfet's-Sdka"nm sahibi Abdullah ibn Amr bata olmak zere Sa'd b. Ubde, Muz b. Cebel, Hz. Ali, Amr b. Hazm el-Ensr, Semure b. Cndub, Abdullah ibn

Abbs, Cbir b. Abdullah, Abdullah b. Ebi Evf ile Enes b. Mlik bulunmaktadr.

Bu ilk yazl kaynaklardan biri olup Ebu Hureyre tarafndan talebesi Hemmm b. Mnebbih'e yazdrlan ve iinde 138 hadis bulunan "Sahfet Hemmm b. Mnebbih" (es-Sahfet's-Sahha) ilk defa Muhammed Hamidullah tarafndan yaymlanmtr.

Ebu Musa el-E'ar'den olunun, ondan da torunun rivayet ettii "Msned Breyd" adyla tannan 40 hadislik cz de vardr.11[11]

Hadislerin Tedvini

Hadis tedvinini abuklatran sebeplerin banda, Hz. Osman'n ehid edilmesi olayndan hemen sonra Havric ve Galiye gibi siyas frkalarn, 1 (7.) yzyln sonlarndan itibaren Kaderiye ve Mrcie, bir mddet sonra da Ceh-miyye ve Mebbihe gibi mezheplerin ortaya kmas gelir. Bu frka ve mezhep taraftarlarnn, ilerine gelmeyen hadisleri inkar etmeleri, grlerini glendirmek maksadyla hadis uydurmalar, hadisleri toplamakla megul olan kiileri konu zerinde dnmeye ve nlem almaya sevketmitir.

zellikle ia'nn kendi gruplar, daha sonra Abbas devleti taraftarlarnn sultanlar lehinde rivayet icat etmeleri, ayrca baz menfaatiler ile rk ve mezhep taassubuna kaplm cahillerin ve slam aleyhtarlarnn kendi dnceleri dorultusunda hadis uydurup yaymalar, baz kimselerin iyi niyetle de olsa bunlara hadis uydurarak karlk vermesi, tedvine taraftar olmayan muhad-dislerin bu konuya yaklamlarn deitirin itir.

I (7.) yzyln ilk yarsndan itibaren rivayette, isnad konusu gndeme gelmitir. snadn

8 [8] Buhr, lm 27

9 [9] Buhr, lm 9, Hac 132; Ebu Dvud, lm 10; Tirmiz, lm 7

10 [10] Msned, 2/403

11 [11] Sleymniye ktphanesi, ehid Ali Paa, nr. 541, vr 136-174

balamasndan itibaren Ehl-i snnete mensup ravilerin rivayetleri kabul grm, Ehl-i bid'atin rivayetleri alnmamtr.12[12]

Bunun sonucu olarak; hadisi bir uzmanlk sahas olarak gren kimseler tarafndan raviler titizlikle takip edilmi; yaaylar, dine ballklar ve drstlkleri, bid'atle ilgileri bulunup bulunmad, zellikle yalan syleyip sylemedikleri, hafzalarnn zayf olup olmad aratnlm ve bylece daha I. yzylda cerh ve ta'dil ilmi domu, bunun sonucunda ravilerin hal tercmeleri (biyografileri) hakknda geni bir birikim meydana gelmitir.

Halife mer ibn Abdulazz, ileri gelen alimlerin hadisleri yazma iine kar kmayacan anlaynca, hem samimiyetsiz kiilerin hadislere zarar vermesini nlemek ve hem de o gne kadar bir araya getirilmemi olan sahih hadisleri kaybolmaktan kurtarmak iin tedvin iini resmen balatmaya karar vermitir. Bu sebeple de valilere, Medine halkna, tannm alimlere ve kads Ebu Bekr ibn Hazm'a gnderdii yazda alimlerin lp gitmesiyle hadisin yok olmasndan endie duyduunu, bu nedenle de Hz. Peygamber (s.a.v)'in hadislerinin ve snnetlerinin aratrlp yazlmasn istediini ifade etmitir.13[13]

Sahabilerin fetvalarn snnet olduu dncesiyle yazan, hatta duyduu her rivayeti kaydettii ok sayda kitaba sahip bulunan bn ihb ez-Zhr (. 124/742), ulaabildii hadisleri derleyerek halife mer ibn Abdulazz'e gndermek suretiyle onun emirlerini ilk

uygulayan muhaddis olmutur. mer ibn Abdulazz'de, toplanan bu hadisleri oaltarak eitli blgelere gndermitir.14[14]

Sahabe tarafndan kaleme alnan sahifeler bir yana, bir tespite gre; I. (7.) yzyln ikinci yars ile II. (8.) yzyln ilk yansnda 400 kadar muhaddis tarafndan hadislerin yazld artk belgeleriyle bilinmektedir.15[15]

Hadislerin Tasnifi

Hadislerin tedvini tamamlannca, bunlarn sistemli bir kitap haline getirilmesi ve bylece aranan hadisleri kolayca bulmaya imkan verecek usullerin gelitirilmesi ynndeki almalar arlk kazanmtr.

Baz alimler, hadisleri konularna gre tasnif, etmeyi ve bu ekilde "Musannef" ad verilen trde eserler yazmay denerken, bazlar da hadisleri ilk ravileri olan sahabilerin adlarna gre sralayarak "Msned" denen trde kitaplar te'Iif etmeyi tercih etmitir.

Hadisleri bablara gre sralamaya kimin daha nce balad bilinmemekle birlikte Tirmiz 16 [16] ve daha geni bir ekilde R-mahrmz'nin verdii bilgiye gre; bu konuda ilk

12 [12] Mslim, Mukaddime 5

13 [13] Buhr, lm 34; Drim, Mukaddime 43

14 [14] bn Abdilberr, Cmiu'1-Beyni'l-lm, 1/331

15 [15] M. Mustafa el-A'zm, lk Devir Hadis Edebiyat, s. 58-161; mtiyaz Ahmed, Delilu't-tev-ski'l-mbekkir Ii's-snneti ve'1-hads, s. 416-590

16 [16] Kitbu'1-lel, s. 738

almay, genellikle "el-Musannef 17 [17] diye anlan eserleriyle Mekke'de bn Creyc (. 150/767), Yemen'de Ma'mer b. Rid, Basra'da bn Ebi Arbe ile Reb' b. Sabh (Subeyh) Kfe'de Sfyn es-Sevr, Medine'de Mlik b. Enes, Horasan'da Abdullah b. Mbarek, Rey'de Cerr b. Abdulhamd, am'da Veld b. Mslim gibi muhaddisler yapmtr.18[18]

lk tasnif almalaryla tannan baz muhaddislerin II. (8.) yzyln ortalarnda vefat etmesi, bu ahmalann aynryzyhn ilk eyreinden itibaren hazrlanm olduunu gstermekte, dolaysyla tedvin ve tasnif ilerini kesin bir izgiyle birbirinden ayrmaya imkan bulunmadn ortaya koymaktadr.

III. (9.) yzylnda hadis kitaplarnda deiik ihtiyalara gre muhtelif sistemler uygulanmtr. Bunlarn en yaygn iki ekli hadislerin ravi adlaryla (ale'r-Ricl) ve konularna (ale'l-Ebvb) gre tasnif edilmesidir.

Hadislerin ilk ravisi olan sahabilerin adlann esas alarak her saha-binin btn rivayetlerini salamlk derecesine bakmadan bir araya getiren "Msned"lerin ilk musannefileri olarak Esed b. Ms (. 212/827), Ubeydullah b. Ms el-Abs, Yahya b. Abdulhamd el-

Himmn, Msedded b. Mserhed ve Nuaym b. Hammd'n adlarn zikredilmektedir. Bunlarn eserleri hakknda fazla bilgi bulunmamakla beraber Ebu Dvud et-Taylis (. 204/819)'nin "el-Msned"i ile Mekke'de kaleme alnan ilk "Msned"ler arasnda saylmas gereken Abdullah b. Zbeyr el-Humeyd (. 219/834)'nin "el-Msned" ve en hacimli hadis

klliyatndan biri olan Ahmed b. Hanbel (. 241/855)'in "el-Msned"i gnmze ulamtr.

Ravi adlarna gre tasnif edilen kitaplardan olan "Mu'cenT'lerde, rivayetler, sahabe adna gre yada "Mu'cem"i tasnif eden muhaddisin hocalarnn adlarna gre ya da ravilerin yaad ehirlere gre tertip edilmitir. Tabern (. 360/970)'nin "Mu'cem" bu trn en tannm rnekleridir.

Konularna gre tasnif edilen, bu sebeple genel olarak "Musannef" diye anlan hadis kitaplarnn ilk rnekleri de Ma'mer b. Rid (. 153/770)'in "el-Cmi'"i ile Mlik b. Enes (. 179/795)'in "el-Muvatta'"sdr. Bu trn III. (9.) yzyhndak rnekleri Abdurrezzk es-San'n (. 211/826-827) "el-Mu-sannef'i ile Ebu Bekr ibn Ebi eybe (. 235/849)'nin "el-Musannef'i gsterilebilir III. (9.) yzylda tasnif edilen en nemli hadis kitaplar olarak "Ktb Sitte" kabul edilmektedir. Bunlarn iinde sadece sahih hadisleri toplamay hedef aldklarndan Buhr ile Mslim'in "el-Cmh's-SahTleri, Kur'an'dan sonra slam'n en gvenilir iki kitab saylr. Bu alt kitabn sonuncusu olarak Mlik b. Enes'in "el-Muvatta"smi yada Abdullah b. Abdurrahman ed-Drim (. 255/868)'nin "es-Snen"ini

gsterenler olmusa da yaygn kanaate gre altnc kitap, bn Mce (. 273/886)'nin "es-Snen"idir. Dierleri, Ebu Dvud (. 275/888)'un "es-SneiTi, Tirmiz (. 279/892)'nin "es-Snen"i ve Nes (. 303/915)'nin "eI-Mcteb"si diye bilinen "es-Snen"idir.

Bu yzylda bir ok muhaddisin yetimesinde emei geen, hadisler ile ravileri ve hadis kitaplarna dair tenkitlerinden faydalanlan dier muhaddisler arasnda Affn b. Mslim, Sad b. Mansr, bn Sa'd, Yahya b. Man, Al b. Medn, shk b. Rhye, Ebu shk el-Czcn, Ebu'l-Hasan el-cl, Ebu Zr'a er-Rz, Baki' b. Mahled, Ebu Hatim er-Rz, Ebu Zr'a ed-DImek, bn Ebi Asm ve Bezzr'n adlar saylabilir.

III. (9.) yzylda hadislerin muhtevasyla ilgili almalar yaplm olup Ebu Ubeyd b. Kasm b. Sellm (. 224/839)'n krk ylda meydana getirdii "Garbu'l-hads" adl eseri bu yeni trn rnei olarak zikredilmektedir. Daha sonra da bu tr de pek ok yazlmtr.

17 [17] el-Cmi', es-Snen, el-Muvatta

18 [18] Rmehrmz, Muhad-disu'1-Fasl, s. 611-614

IV. (10.) yzylda hadislerin kitaplarda toplanm olmas sebebiyle ifah rivayet yavalamaya balam, genellikle orijinal kitap te'lifi yerine daha nceki yzyllarda meydana getirilen hadis kitaplarndan derleme ve ihtisarlar yaplmaya balanmtr.

Bundan dolay alimler, IV. (10.) yzyln ban; mutekaddimn dneminin sonu, mteahhirn devrinin balangc olarak deerlendirmilerdir.

Bu dnemin en tannm muhaddislerinden Ebu Ya'l el-Mevsil (. 307/919)'nin "el-Msned"i, bn Cerr et-Taber (. 310/922)'nin "Tehz-bu'l-sr", bn Huzeyme (. 311/923)'nin "es-Sahh"i, Ebu Avne el-sfe-ryn (. 316/928)'nin "el-Msned'1-muhrec al Kitabi Mslim ibn'I-Haccc", smil (. 371/982)'nin "eI-Mstahrec"i, Ebu Ca'fer et-Tahv (.321/933)'nin "erhu Meni'l-sr', bn Hibbn (. 354/965)'m daha nceki hadis kitaplanndan tamamen farkl bir tertipte hazrlad "el-Msned's-Sahh"i, Tabern (. 360/970)'nin hocalarnn adlarna gre tertip ettii "el-Mu'cemu'I-Evsat" ile "el-Mu'cemu's-Sar" adl eserlerinden daha hacimli olup sahabe adlarna gre alfabetik olarak tasnif ettii "el-Mu'cemu'l-Kebr"i, Drekutn (. 385/995)'nin "es-Snen"i ve Hkim en-Nsbr (. 405/1014)'nin "el-Mstedrek ale's-Sahhayn" tasnif edilmitir.

IV. yzylda daha sonraki almalara kaynaklk eden nemli dirayet kitaplar da te'lif edilmitir. Bunlarn ierisinde; bn Ebi Hatim (. 327/938)'in hem sika ve hem de zayf hadis ravilerinin tenkidine dair yazd "el-Cerh ve Ta'dl"i, Rmehrmz'nin ilk hadis usl almas almas olduu kabul edilen "el-Muhaddisu'1-fasl ve beyne'r-rv ve v" adl eseri, bn Adiyy (. 365/975)'in zayf raviler hakknda mnekkitlerin grlerini aktard ve bu ravilerin rivayetlerinden rnekler verdii "el-Kmii f duafi'r-ricl"i, Hattb (. 388/998)'nin nce Ebu Davud'un "es-Snen"ine "Melimu's-S-nen", ardndan Buhr'nin "el-Cmiu's-Sahh"ine "'lmu's-Snen" adyla yazd sahasnda ilk almalar olarak kabul edilen hadis erhleri, Halef el-Vsit . 401/1010)'nin Etraf" kitaplarnn ilk rneklerinden olan "Etrfu's-Sahhay ile Ebu Mes'ud ed-Dmek (. 401/1010)'nin Etrfu's-Sah-hayn"i, Hkim en-Nsbr (405/1014)'nin hadis uslne dair ilk ve nemli

kaynaklardan biri olan Ma'rifetu ulmi'l-hads"i bu tr eserlerdendir.

V. (11.) yzylda ve daha sonraki dnemlerde yaplan almalarn temel zellii deimemi, tannm hadis kitaplarnn farkl ekillerde yeniden tertip edilmesinden ibaret olan tasnifler devam etmitir. Bu yzyln balarnda Ebu Nuaym el-sfehn (. 430/1038) "el-Msned'I-mstahrec al Sahihi Mslim"i ve sahabenin hayatna dair "Ma'rifetu's-sahbe"yi, Msrl mu-haddis ve tarihi Kud hadislerden kolayca faydalanlmasn salamak amacyla ksa metinli 897 hadisi yar alfabetik olarak sralad "ihbul-Ahbr"i yazm, hadise dair eitli eserleri bulunan Ahmed b. Hseyin el-Beyhak (. 458/1066} dier hadis kitaplarnda bulunmayan pek ok hadisi, sahabe ve tabin szlerini muhtelif rivayetleriyle birlikte "es-Snen'l-Kbr"da bir araya getirmi ve "Ma'rifetu's-snen ve'1-sr" adl eserinde ise afi fkhnn dayand 20.881 hadisi, sahab ve tabin szn toplam, Endlsl muhaddis bn Abdilberr en-Nemer (. 463/1071) ise btn sahabilerin hayatn yazmak amacyla balad "el-sti b f ma'rifeti'l-ashb"da tekrarla-riyla birlikte 4225 kadar sahabiye yer vermi ve "Cmiu'I-beyni'l-ilm"de ise ilim ve ilmin renilmesine dair Hz. Peygamber (s.a.v), sahabe, tabin ve daha sonraki alimlerin tavsiye ve tecrbelerine dair rivayetleri senedleriyle birlikte

derlemi ve yine "et-Temhid lim fi'1-Muvatta mine'l-men ve'l-esnid"de ise mam Mlik'in "el-Muvatta"sn erhetmitir.

V. (11.) yzyln ikinci yarsndan itibaren nemli hadis kitaplarndan semeler yapmak, hatta btn hadisleri biraraya getirmek dncesiyle eitli boyutlarda derleme eserler kaleme alnmtr. Geni kapsaml hadis kitaplar tasnif etme gayretleri arasnda Hasan b. Ahmed es-Semerkand (. 491/-1098)'nin slam dnyasnda o zamana kadar bir benzerine rastlanmad ve 800 cz iinde muhtemelen mkerrer rivayetleriyle birlikte 100.000 hadis ihtiva ettii belirtilen "Bahru'l-esnid f shhi'l-mesnid" adl eserinin

nemli bir yer vardr.19[19] Ancak bu eser gnmze kadar gelmemitir.

Ferr el-Begv (. 516/1122)'nin 4931 yada 4719 hadis ihtiva eden "Mesbhu's-snne" adl eseri yzyllar boyunca byk bir ilgi grmtr.

Endlsl muhaddis Rezn b. Muviye es-Sarakust (. 535/1140) ise bn Mce'nin "es-Snen"i yerine mam Mlik'in "el-Muvatta"sn koyarak Ktbti Sitte'deki hadisleri "et-Tecrd li's-shh ve's-snen" adl eserini toplam, bu eseri yetersiz gren Mecdddin bn'1-Esr (. 606/1209) blm adlarn alfabetik sraya koyarak bu eseri yeniden tertip etmi ve almasna "Cmiu'1-usl li ehdisi'r-resl" adn vermitir.

VII. (13.) yzylda ve daha sonraki dnemlerde hadis rivayeti gelenei eskiye gre azalarak devam etmi, bu arada bn's-Salh (.643/1245) "Ulmu'l-hads" olarak da bilinen ve hadis usl almalarnn mihverini tekil ederek yzlerce almaya konu olan "Mukaddime"sini kaleme almtr.

Radyyuddin es-Sagn (. 650/1252)'nin "Sahhi Buhr" ile "Sahihi Mslim"den setii 2267 merfu' hadisi senedlerini vermeden yar alfabetik srayla toplad "Meriku'l-envri'n-nebeviyye" adl eseri uzun yllar ders kitab olarak okutulmutur.

Hadis alanndaki te'lifleriyle biline Mnzir (. 656/1258), byk rabet gren "et-Tergb ve't-Terhb"ini pek ok kitab taramak suretiyle meydana getirmitir.

Bu yzyln en veld alimlerinden olup hadis usl alannda da nemli eserler yazan Nevev (. 676/1277), "el-Minhc fi erhi Sahhi Mslim'den baka daha ok toplumsal ve ahlak mahiyetteki hadisleri ihtiva etmesi sebebiyle gnmzde de elden dmeyen "Riyz's-Slihn" adl eseri, dua ve zikir konusundaki hadisleri biraraya getiren "el-Ezkr" tasnif etmitir.

zellikle ravilere ve tannm ahsiyetlere dair kaleme ald pek ok kitabyla bilinen Zeheb (. 748/1348)'de "Tezkiret'I-Huffz"i ve zayf ravilere dair "Mzanu'I-'tidl" ve tannm muhaddislere dair "Siyer a'l-mi'n-nbel" adl kitaplar yazmtr.

Ebu'1-Fid bn Kesr (. 774/1372)'in Ktb Sitte, mam Ahmed'in "el-Msned"i, Tabern'nin "Mu'cenT'i, Bezzr ve Ebu Ya'l el-Mevsil'nin "Msned'lerini esas kabul

ederek kaleme ald, fakat gzlerini kaybettii iin Ebu Hureyre'nin bir ksm rivayetlerini derleyemedii, bununla beraber 35.463 rivayeti biraraya getirdii "Cmiu'l-mesnid ve's-snen el-hd li akvemi snen" adl eseri byk bir gayretin mahsuldr.

Suyt (. 911/1505)'nin "Cem'u'l-cevmr"iye bn Kesr'in balatt almay daha ileriye gtrmtr.

IX. (15.) yzyln dikkate deer almalarndan biri, "Zevid" kitaplarnn tasnifidir. Nureddin el-Heysem (. 807/1405)'nin "Mecmu'z-zevid"i, Msrl muhaddis Ahmed b. Ebu Bekr el-Bsir (. 840/1436)'nin pek ok zevaid almas, asrnn yegane hadis hafz olarak bilinen bn Hacer el-Askaln (. 852/1447)'nin, mam Ahmed'in de aralarnda bulunduu tannm 8 muhaddisin "Msned"lern de bulunmakla beraber Ktb Sitte'de yer almayan hadisleri biraraya getirdii "el-Metlibu'I-liye"si bu trn rneklerindendir.

bn Hacer'in hadisle ilgili yzlerce te'lifi arasnda "Feth'1-Br bi erhi Sahhi Buhr" ile "el-sbe f temyizi s-sahbe" adl eserleri zellikle kaydedilmelidir.

Halk arasnda yaygn olan hadisleri, hadis diye bilinen hikmetli szleri ve mevzu hadisleri

19 [19] A'lmun-nbel, 19/206

biraraya getiren Muhammed b. Abdurrahman es-Sehv . 902/1497'nin "el-Meksidu'l-

hasene"si ile smail b. Muhammed el-Acln (. 1162/1749)'nin kaleme ald, bu eseri de ihtiva eden ayn konudaki geni eseri "Kefu'1-haf ve mzl'1-bs amme '-t eh ere mine'l-ehdisi al elsineti'n-ns" adl nemli almalardr.

eitli eserleri yannda hadis derlemeciliyle de tannan Suyt (. 911/-1505)'nin 200.000 civarnda olduunu tahmin ettii btn hadis rivayetlerini biraraya getirmek amacyla, bir ksm gnmze ulamayan 71 kayna tarayarak kaleme almaya balad, ancak vefat sebebiyle tamamlayamad "el-Cem'u'I-cevmi'" adl eseri ile bu eserden setii ve alfabetik olarak sralad ksa metinli 10.000 hadisi ihtiva eden "el-Cmiu's-sar"i, bu dnemin nemli hadis almalardr.

Muttaki el-Hind (. 975/1567)'nin "Kenzu'l-umml f sneni'l-akvl vci-ef'l"i, hadis

metinlerini ihtiva eden en hacimli kitap saylabilir. Eser de, Suyt'nin sz konusu iki almas ile "Ziydetu'l-cmi's-sar"indeki hadisler, blm ve bablara gre sralanm, ardndan bu blmler adlarna gre alfabetik sraya konmutur.

Muhaddislerin tkenmeyen gayretleri sonunda; Hz. Peygamber (s.a.v)'in hadisleri

biraraya getirilmi, hadisler arasndaki rivayet farkllklar azaltlm, bu arada hadisleri rivayet eden kimselerin hayatlan, ahsiyetleri, bilgilerinin ve hafzalarnn salamlk derecesi en ince noktasna kadar tespit edilmitir.

lk devirlerde yaplan seyahatler, hadisleri toplamay hedef almakla beraber daha sonralar l isnad elde etmek ya da duyulmam bir hadisi tespit edebiimek amacyla srdrlmtr.20[20]

arkiyatlar Ve Hadis

arkiyatlar, Hz. Peygamber (s.a.v)'in hadisleri yasaklamas sebebiyle sahabiler tarafndan pek az hadisin rivayet edildiini, hadis klliyatn dolduran rivayetlerin ounun Hz. Muhammed (s.a.v) ile ilgisi bulunmadn, bunlarn, ortaya kan yeni meselelere zm getirmek iin II. (8.) ve III. (9.) yzyllarda slam hukukular tarafndan uydurulduunu ileri srerler.

Ayrca hadislerin farkl grlere mensup kimseler tarafndan ortaya atlmas yznden birbiriyle elitiini esasen bir ksmnn Tevrat'tan, ncil'den ve eski hurafelerden derlendiini iddia ederler.

arkiyatlarn hadis konusunda farkl sonulara varmasnn sebebleri arasnda slam alimleri tarafndan gvenilir kabul edilmeyen Vkid, Ebu'l-Ferec el-sfehn gibi kiilere, ayrca delil olarak kullanlmayan az, garb, hatta mevzu rivayetlere fazlaca deer vermeleri zikredilebilir.

arkiyatlarn, ilmlik iddiasyla hadisleri tarih olaylara gre uygun dp dmediine bakarak aklamaya kalkmalarn, en sahih hadislerin bile belli bir zamanda ve belli maksatlarla uydurulduunu ileri srmelerini ilmlikle badatrmak mmkn deildir. Onlarn bu tutumunun ardnda yatan temel fikir ise islam'n ilah vahye dayanmad n yargsdr. 21 [21]

20 [20] slam Ansiklopedisi, T.D.V., stanbul 1997, 15/30-36

21 [21] Seyyid Hseyin Nasr, slam: dealler ve gerekler, s. 91

G. H. A Juynboll'n belirttiine gre; hadislerin byk bir ksmnn uydurma olduunu ilk defa Avusturyal arkiyat Aloys Spren ger iddia etmitir. 22 [22]

Hadis hakknda en geni aratrmay yapan ve daha sonraki arkiyatlar tarafndan sz senet kabul edilen Ignaz Goldziher'in kendini tarafsz gstermeye gayret eden tavr ile, aka slam aleyhtarl yapmaktan kendilerini alamayan talyan arkiyats Leone Caetani ve papaz Henri Lammens gibilerinin tavrlar ve kanaatleri; hadisin, Kur'an'dan sonra slam'n ikinci kayna saylabilecek gvene sahip olmad noktasnda birlemektedir.

Goldziher, balangta hadislerin fazla bir yekn tutmadn, fakat sonradan uydurulan rivayetlerle bu miktarn arttn ileri srmekte, buna delil olmak zere sahabilerin pek az hadis rivayet ettiklerini, rivayet srasnda son derece titiz davrandklarn, ayrca ilk zamanlarda Hz. Peygamber (s.a.v)'in hadislerin yazlmasna izin vermediini, bunun sonucu olarak ta daha sonraki zamanlarda bir ok alimin hadislerin yazlmasn uygun grmediini sylemekte ve buradan hareketle, "Bana Kitap ile birlikte onun bir benzeri verildi" mealindeki hadisi mslmanlarn uydurduunu iddia etmektedir.23[23]

Hadislerin, bata sahabiier olmak zere son derece raviler tarafndan daha sonraki nesillere aktarldn gsteren delilleri, Goldziher'in yapt gibi hadislerin aleyhine olacak ekilde deerlendirmek, en iyimser bir yorumla slam'n ilk temsilcilerinin din heyecanlarn, Resulullah (s.a.v)'e ballklarn ve dinin ancak onun uygulamalanyla doru bir ekilde anlalabileceine olan inanlarn bilmemekle izah edilebilir.

Nitekim baz sahabiler, hadis rivayetinde titiz olmakla beraber kiiyi bildiini gizlemekten sakndran ayetler karsnda lm deinde bile kendilerini hadis rivayetine mecbur hissetmilerdir.

te yandan uzun bir hayat sren bir ksm sahabilerin karlatklar olaylar zerine Resulullah (s.a.v)'den duyup rendiklerini aktarmalar ve ksa mrl arkadalarna nispetle daha fazla rivayet etmeleri tabi grlmelidir.

Aere-i mbeerenin ittifakla naklettii, Ktb Sitte mellifleri bata olmak zere bir ok hadis aliminin eserlerinde yer verdii, en titiz muhaddislerin bile mtevatir hadisin yegane rnei kabul ettikleri, "Kim benim azmdan bilerek hadis uydurursa

cehennemdeki yerine hazrlansn 24 [24] mealindeki hadisi, uydurma hareketini nlemek amacyla muhaddislerin rettiini sylemesi 25 [25] esasen Goldziher'in hibir bilimsel lee deer vermediini gstermektedir.

Dinde nemli bir yeri bulunan "Yaplan iler, niyetlere gre deer kazanr 26 [26] mealindeki hadisin de gvenilir btn hadis kitaplarnda yer almasna, hem slam'n ruhuna ve hem de "Herkes kendi miza ve merebine

22 [22] The Authenticity of the Tradition Literatre, s. 1

23 [23] Goldziher, AFD, 19/223-235

24 [24] Bu hadisi rivayet eden sahabilerin isim listesi, tahricleri ve bu hadis ile ilgili aklama iin b.k.z: Kettn, Mtevatir Hadisler, trc. Hanif Akn, Karnca Yaynlan, stanbul 2003 s 44-56

25 [25] Etudes sur tradition slamique, s. 162-163

26 [26] Bu hadis ile ilgili olarak b.k.z: Kettn, Mtevatir Hadsler, trc. Hanif Alan, Karnca Yaynlar, stanbul 2003, s. 35-43

gre i yapar" mealindeki ayete 27 [27] uygun olmasna, aynca Goldziher'in hadisleri deerlendirirken dikkate ald tarihi gelimeyle ilgili bir yannn bulunmamasna ramen sonradan uydurulduunu ileri srmesi 28 [28] artcdr.

Goldziher'in "Hadislerin byk bir ksmnn eyaletlerde kendiliinden ortaya kt", bunlann "mevzi bir gr desteklemek iin vcut bulduu 29 [29] eklindeki iddias, arkiyatlarn hadisler hakkndaki genel kanaatinin yanstmaktadr. Onun, bizzat mslman mnekkitlerin pek ok rivayetin blgesel zelliine iaret ettiini syleyerek grn desteklemek zere "Sneni Ebu Dvud" ve "Sneni Tirmi-z"den verdii rnekler, aslnda bir ehre yerleen bir sahabinin belki de tek bana Resululah (s.a.v)'den duyduu sebeplerle blgesel zellik tayan rivayetleridir.

Hadislerin Hz. Peygamber (s.a.v) zamannda yazlmaya balad konusundaki delilleri grmezlikten gelen, aynca tedvin ve tasnif almalann birbirine kartran Goldziher, meselenin iinden kamaynca slam kaynaklarda bu konuda elikili bilgiler bulunduunu ileri srmekte ve bu sebeple tedvinin balangcn III. (9.) yzylna kadar gtrmektedir.

Byle dnen arkiyatlar ile tedvin faaliyetinin II. (8.) yzylnda baladn syleyerek daha mutedil grnenlerin maksatlar farkldr. Bu ikinci gruptakilerin amac, o tarihten itibaren yazya gvenildii, bu sebeple hadisleri ezberleyerek muhafaza etme geleneinin terk edildii dncesini ortaya atmaktadr.

III. (9.) yzylnda balatanlarn gayesi ise, ge bir tarihe kadar yazrlma-d iin hadisleri salam bir ekilde korunamad kanaatini uyandrarak hadis tedvin edenlerin kendi grlerine uyan rivayetleri toplandklar ve ilerine geldii ekilde hadis uydurduklar hususundaki grlerine zemin hazrlamaktr.

Goldziher, hadislerin sonraki dnemlere gvenilir bir ekilde intikal etmediieklindeki tezine dayanak hazrlamak zere nemli baz hadis otoritelerinin gvenirlilii hakknda phe uyandrmaya alm, bunun iin de hadislerin resmi tedvininde birinci derecede rol oynayan bn ihb ez-Zhr'yi seerek onu hadis uydurmaclyla sulamtr.

talyan arkiyats Leone Caetani "Annali dell'Islam" slam Tarihi adl eserinde, "en mkemmel olan ve en yn- 'timad isimlerden te-rekkb eden isnadlann bile II. Asr sonunda, belki III. asrda hadis ulemas tarafndan tertip ve adeta icat edilmi olduunu" iddia etmitir.30[30]

Hadislerin gvenirlilik lsn ilk kademede ortaya koyan isnad sistemi hakkndaki bu ar ithamn hi bir belgeye dayandrmamas, onun en enmli konularda bile zan ve tahmin ile konumakta saknca grmediini kantlamaktadr. Kendi kaynaklarndan biri olan ve II. (8.) yzyln balarnda yazlan bn shk'n kk hacimli "es-Sre"sinde bile 200'e yakn isnadn kullanlm olduunu grmezlikten gelmesi, tpk hadis metinleri gibi isnadnlarn da daha sonralar icat edildiini kabul etmesi 31 [31] sebebiyledir.

27 [27] sr': 17/84

28 [28] el-Akde ve'-era, s. 44

29 [29] Etudes sur tradition slamique, s. 217

30 [30] slam Tarihi, 1/86

31 [31] slam Tarihi, 1/88

Caetani'nin hadisler hakkndaki pein hkmnn rneklerinden biri de udur: Hollandal arkiyat Reinhart Dozy'nin btn msterikler gibi Hz. Peygamber (s.a.v)'in uydurup Allah'a nispet ettiini ileri srd Kur'an'a ve Resululah (s.a.v)'e ar hakaretler etmesi yannda "Sahihi Buhr"nin yarsn "en titiz mnekkitlerce bile sahih sfatna layk" bulmas, hadislerin ounun ifah olarak korunduunu ve bunlarn genellikle hicretin II. asrnda yazldn sylemesi 32 [32] gibi olumlu saylabilecek tavrlarn Caetani "ihtiyatszca kendisini braki vermi iyimser bir gven" olarak nitelemektedir 33 [33] Zira ona gre "Sahihi Buhr" ile "Sahihi hadisler, slamiyet'in en gelimi bir devresindeki din, siyas, itima artlarn bir evresinden ibarettir.

Bu hadisler, Hz. Peygamber (s.a.v)'in syledii szler deil, hicretin II. (8.) yzyilndaki mslmanlarn onun sylemi olmasn istedikleri eylerdir.34[34]

Henri Lammens, Hz. Muhammed (s.a.v)'in erken vefat etmesinin Kur'-an' yeniden ele alp ondaki baz boluklar doldurmasna frsat vermediini sylemekte, var olmayan snneti ortaya karmak veya mevcut fikirleri yerletirmek hadisin bavuru kayna olmas gerektiini, bu sebeple dier hadis metinlerinin ok dikkatli ve titiz bir ekilde yeniden retildiini ileri srmektedir.

David Samuel Margoliouth, Hz. Muhammed (s.a.v)'in kendinden sonra bir hkm ve din

bir karar brakmadn sylemekte, ilk slam cemaatinin uyguland snnetin eski Araplarn rf olduunu, bunlarn onun snnetiyle bir ilgisi bulunmadn, Peygamber'in temeli Kur'an'da olmayan bir kural ortaya koymadn ileri srmekte 35 [35] arkiyatlarn, fkh hkm ve kararlarn Hz. Peygamber (s.a.v)'e izafe edildii eklindeki genel kanaatini paylamaktadr.

Reynold Alleyne Nicholson da, muhaddislerin birbirine zt bir ok hadisi Hz. Peygamber (s.a.v)'e isnad ettiklerini ve bunlar te'lif imkan bulamadklarn iddia etmekte, buna rnek olarak kpeklerin bir yerde ldrlmesini emreden, baka bir yerde de bunu yasaklayan rivayetleri gstermekte, ayrca Ebu Hureyre gibi baz sahabilerin tarlalar bulunduu iin kpek beslemeyi mubah grdklerini, nitekim Abdullah ibn mer'in "Ebu Hureyre'nin tarlas vardr" diyerek onun bu konudaki an ortaya kardn ileri srmektedir.36[36]

Nicholson'un, birbirini nakzeden pek ok hadis bulunduu ve bunlarn metin tenkidine tabi tutulmad yolundaki iddias gerei yanstmamaktadr. Esasen birbirine zt gibi grnen hadisler bulunmakla beraber bunlar dier hadislere nispetle olduka azdr.

slam alimleri ok erken devirlerden itibaren hadisleri doru anlamak, onlarn sahihini, zayf ve mevzu olann ayrmak iin sened tenkidi yannda metin tenkidiyle ilgili prensipler de ortaya koymular, zellikle birbirine muarz grnen rivayetler iin gelitirdikleri az, mnker, muzadarib, mensuh gibi ller sayesinde bu tr problemleri zmeye almlardr.

mam afi'nin "htilfu'l-hads"i ile bn Kuteybe'nin "Te'vlu muhtelifi hads"i, muhaddisler

32 [32] Dozy, 1/161-165

33 [33] slam Tarihi, 1/90

34 [34] slam Tarihi, 1/91

35 [35] The Early Development of Muham-medanism, s. 66, 70, 76

36 [36] zziyye Ali Taha, Mecellet'l-Buhsi'l-slmiyye, s. 284-285

tarafndan bandan beri uygulanan bu prensipleri erken devirde getirdiini ortaya koymaktadr.

Ebu Hureyre'nin tarlas bulunduu ve beki kpeine ihtiyac olduu iin kpek beslemeyi mubah grd, Abdullah ibn mer'in de, "Ebu Hureyre'nin tarlas vardr" diyerek onun bu konudaki hadisi uydurmakla sulad iddiasnn gerekle ilgisi yoktur. "Ebu Hureyre benden daha hayrldr, rivayet ettiklerini de benden daha iyi bilir 37 [37] diyen, daha sonra bu hadisi "tarla kpei" ilavesiyle bizzar rivayet eden 38 [38] Abdullah ibn mer'in Ebu Hureyre'yi sulamas mmkn grnmemektedir.

Joseph Schacht, Hz. Peygamber hukuk mahiyette bir ey yapp sylemeyi hibir zaman dnmedii, esasen onun buna yetkisinin bulunmad kanaatini tad iin, Goldziher gibi bu tr hadislerin II. (8.) ve III. (9.) yzylda yaayan slam alimleri tarafndan uydurulduunu ileri srmtr.

Schacht'in msterikler tarafndan ok beenilen "Origins of Mu hanmadan Jurisprudence" adl eserindeki cretkar iddialarn Muhammed Mustafa el-A'zam "On Schacht's Origins of Mu ha m ma dan Jurs-pru-dence" 39 [39] adl almasyla cevaplandrmtr.

Siyas, itikad, hatta hukuk konularda hadis uydurulduu tarih bir vaka olmakla birlikte bunlarn hadis otoriterleri tarafndan zamannda tespit edilip deerlendirilmesi sebebiyle muteber fkh kitaplarnda yer almad da bir gerektir.

Philip Khuri Hitti, mslmanlarn hadisleri tpk Kur'an gibi vahiy mahsul olarak kabul ettiklerini, halbuki hadislerin ounun Kitab- Mukad-des'ten, zellikle de ncil'den alndn iddia etmekte; bunu ispatlamak amacyla da su ileyen klesini dvmek iin izin isteyen birine Hz. Peygamber (s.a.vj'in izin vermedii gibi onu gnde 70 defa affetmesini tlediine dair hadisin 40 [40] Matta ncili'nden 41 [41] Cbir b. Abdullah'n, Medine'de Hendek Gazvesi'ne hazrlan ildii srada piirdii az bir yemein Resulullah (s.a.v)'in bereketiyle 1000 kiiyi doyurmasna dair hadisin de 42 [42] Hz. sa'nn da ayn ekilde 4000 kiiyi doyurduuna dair Matta ncili'ndeki rivayetten (15/30-38) alndn ileri srmektedir.43[43]

Mslmanlar Ehl-i kitaba benzemekten iddetle sakndran Hz. Peygamber (s.a.v)'in 44 [44] Kitab- Mukaddes'ten faydalanmas szkonusu olamaz. stelik tahrifata urayan Kitab- Mukaddes'teki szlerin Hz. sa'ya aidiyeti kesin olmad, bu sebeple Resulullah (s.a.v)'in bu ifadeleri kabul veya reddetmeyi yasaklad bilindiine gre

37 [37] bn Hacer, el-sbe, 7/438

38 [38] Mslim, Msakt 56

39 [39] trc. Mustafa Ertrk, slam Fkh ve Snnet, stanbul 1995

40 [40] Msned, 2/90; Tirmiz, Birr 31

41 [41] 18/21, 22

42 [42] Mslim, Eribe 141

43 [43] islam and the West, s. 105-107

44 [44] Buhr, Enbiy 50; Mslim, lm 6

45 [45]onun kendi yasana uymamas, muhaddislerin de Hz. Peygamber (s.a.v)'in bu emrine kar gelmeleri imkanszdr. Eer Kitab- Mukaddes'teki bu szler tahrif edilmemise, ayn ilh kaynaktan beslenen iki peygamberin birbirine yakn szler sylemesi ve benzer mucizeler gstermeleri tabidir, .

Theodor William Juynboll, "Encyclopedie de slam"n ilk basksna yazd "Hadis" maddesinde hadis uydurmacl konusunu Goldziher'in grlerine dayanarak genie ele alm; muhaddislerin Hz. Peygamber (s.a.v)'e ait sz ve fiilleri yeni zamann dncelerine uygun ekle soktuklarn ve gayelerine uygun bir ok hadis ortaya kardklarn belirterek btn muhaddisleri sulamtr.

Juynboll da, dier terikler gibi Hristiyan akidelerinden, ncil'in ve apokrif kitaplarn fkralarndan, Yahudi fikriyatndan, Yunan filozoflarnn nazariyelerinden faydalan ildiini ileri srm; akaid esaslar, ahkm, helal ve haram meden ve ceza hukuk, muaeret, hiret hayat, yaratl ve gemi peygamberler hakknda vb. din konulara dair hadis uydurulduunu belirterek btn hadisler zerinde phe uyandrmak istemitir.

Buna karlk kt niyetli uydurmaclarn oyununu boa karmak maksadyla gerek muhaddislerin verdikleri mcadele ve gelitirdikleri tenkit metodundan sz etmemi; hadis uyduranlarn birer hadis otoritesi olmad, bu sebeple onlarn ortaya att rivayetlere herkesin itimat etmedii ve bu szlerin nemli muhaddislerin eserlerinde yer almad gereini de dile getirmemitir.

Juynboll, mslmanlarm hadis uydurma hareketini doru bulmadklarn belirtmekle birlikte Hz. Peygamber (s.a.v)'e izafe edilen, zellikle din ve ahlak dstur mahiyetindeki

szler iin haffiletici sebepler ileri srdklerini iddia ederek onlarn "terb ve Terhb" konusunda hadis uydurulmasna gz yumduklarn sylemektedir.

Halbuki uydurma hadisleri konu alan btn kitaplarda, Allah rzas iin hadis uydurduklarn ifade eden szde zhidler hadislerin ruhundan ve manasndan haberdar olmayan en zararl snf olarak kabul edilir.46[46]

Juynboll'un, "Ebu Hureyre'nin doru szll pek ok kimselerce kabul edilmeyerek iddetli itirazlarla karland" demesi, ok hadis rivayet ettii iin Ebu Hureyre'yi gzden drme maksadna, "En byk zaman tenakuzlarn ihtiva eden hadisler bile umuca itimada layk grld" sz de hadisler hakknda phe uyandrma hedefine ynelik aslsz iddialardan ibarettir. Onun "Hadis" maddesindeki gerek d grleri, bu ansiklopedinin Arapa tercmesinde Ahmed Muhammed kir tarafndan cevaplandrlmtr.47[47]

Msteriklerin zerinde en fazla durduklar hususlardan biri de; muhaddislerin btn gayretlerini sened tenkidine ynelttikleri, eklen kusursuz olan rivayetleri gvenilir sayarak metin tenkidiyle megul olmadklar iddiasdr. Halbuki hadislerin salamlk derecesini tespit etmek zere muhaddislerin ortaya koyup gelitirdii sened tenkidi, rivayetleri bir tr n elemeden geirme faaliyeti olup bundan sonra hadis metinleri de

incelenerek bunlarn Kur'an'a, mtevatir snnete, te'vil edilemeyecek kadar akla, duyu ve mahadeye ve tarih gereklere aykr olup olmad tespit edilmeye allmtr. Muhaddis-ler, bu llere gre hadisin lafznda ve manasnda bir bozukluk bulunmasn ondan phelenmek iin yeterli sebep kabul etmilerdir.

45 [45] Buhr, 'tism 25, Tevhd 51

46 [46] M. Yaar Kandemir, Mevzu Hadisler, s. 56-61

47 [47] DM, 7/230-247

Erken devirlerden itibaren metin tenkidi alannda yaplan almalar geni aratrmalara konu olmutur. Bu almalara rnek olarak, Selahaddin b. Ahmed Edlib'nin "Menhec nakdi'1-metninde ulemi'l-hadsi'n-nebev" 48 [48] Misfir b. Gurmullah ed-Dmeyn'nin

"Mekyis nakdi mtni's-snne 49 [49] Muhammed Lokman es-Selef'nin "Ihtimm'l-

muhaddisn bi-nakdi'1-hads seneden ve metnen 50 [50] ve Muhammed Thir el-Cevbf

nin "Chd'l-muhaddisn f nakdi metni'l-hads" 51 [51] adl eserleri zikredilebilir.

arkiyatlarn hadis ve snnet aleyhindeki grlerinin Arapa metinleri yeterince anlayamadklarndan kaynakland fikrinde 52 [52] gereklik pay bulunmakla beraber sz konusu aleyhtarl sadece bu sebebe balamak fazla iyimserlik olur.

Hadislerin gvenilir olmad hususunda msterikler gibi dnen Emile Dermenghem'in, arkiyatlarn yazd kitaplarn "kabataslak fikirler ihtiva ettiini ve ykc mahiyette" olduunu 53 [53] sylemesi, phesiz daha gerekidir.

Eserlerinde polemie girmekten kand, hadis ve snnet hakknda daha insafl bir gre sahip olduu anlalan Johann W. Fueck'n syledileri de, bu kanaati dorulamaktadr. Ona gre; slam tenkit sistemi, hadise ilave edilmek istenen sahte unsurlar ayklamakta baanl olmutur. Bu sebeple snnetin dayand malzeme sahihtir. "Snnetin ilk iki yzyln bir icad olduunu ve onun sadece daha sonraki nesillerin Peygamber ve ashab hakkndaki dncelerini yansttn ileri sren baz arkiyatlar, Muhammed'in ahsiyetinin ashab zerindeki byk etkisini ciddi br ekilde kmsemektedir" diyen Fueck'e gre; msteriklerin her hukuk snneti ispatlayncaya kadar uydurma kabul etmeleri, hibir snr tanmayan ve tamamen ahs arzuya dayanan bir phecilii beslemektedir.54[54]

slam Dnyasnda Hadis Muhalifleri

slam konular farkl alardan ele alipn tartan siyas ve itikad frkalarn ortaya kt hicri I. (7.) .yzyldan gnmze kadar baz grup veya ahslarn hadisler zerinde genel kabule ters den fikirler ileri srdkleri bilinmektedir.

Gnmzde ve yakn gemite byk lde arkiyatlarn etkisinde kalan ou Msrl baz alimler ile Hindistan'da ortaya kan baz gruplar, eldeki hadislerin salaml ve Hz. Peygamber'e aidiyeti hususunda phe uyandrmlar; bunun sonucunda bir ksm ar gr sahipleri hadislere hibir ekilde gven ilmem e. si ve tamamen Kur'an'la

48 [48] Beyrut 1403/1983

49 [49] Riyad 1404/1984

50 [50] Riyad 1408/1987

51 [51] Tunus 1991

52 [52] M. S. Hatipou, Batdaki Hadis almalar zerine, Birinci slam Aratrmalar Sempozyumu, zmir 1985, s. 84-94

53 [53] Muhammed'in Hayat, s. 4

54 [54] Studies on islam, s. 99-111/ slam Ansiklopedisi, T.D.V. stanbul 1997, 15/40-44

yetinilmesi gerektiini ileri srerken, nispeten mutedil baz kimseler de cennet ve cehennemin tasviri gibi (gayb) olayalara dair hadislere gvenilemeyeceini savunmulardr.

slam dnyasndaki hadis muhaliflerinin belli bal iddialarn u ekilde sralamak mmkndr:

1. Hz. Peygamber, hadislerin yazlmasn yasaklamken, daha sonraki devirlere binlerce hadis gvenilir ekilde intikal edemez; dolaysyla III. (9.) yzyl gibi ok ge bir dnemde derlenip tedvin edilen hadis kitaplarna gvenilemez.

Hadisin tarihi incelenirken belirtildii gibi, Resulullah (s.a.v), kendi szlerinin Kur'an ile karmas ihtimalinin bulunduu ilk dnemlerde hadislerin yazlmasn genel olarak yasaklamakla beraber baz sahabilere zel ekilde yazma izni vermi ve bir mddet sonra da bu yasak kalkmtr.

Hz. Peygamber (s.a.v)'in yapt anlamalar, krallara, kabile liderlerine, kendi komutan ve valilerine gnderdii mektuplar, zekat memurlarna verdii yazl emirler, onun hadislerinin ilk yazl belgeleridir. Yine baz sahabilerin hadisleri yazd yada yazdrd sahifeler de snnetin ilk yazl rneklerindendir.

te yandan Araplar, kltrlerini daha sonraki nesillere aktarma konusunda yazl edebiyat kadar szl rivayete de nem vermiler, ezberledii hibir eyi unutmadn syleyen Ibn ihb ez-Zhr gibi hadis hafzlar 55 [55] yetitirmilerdir.

Hadislerin ilk ravileri olan ahab ve tabiler ise hadislerin nakli hususunda Hz. Peygamber (s.a.v)'in "Size rettiklerimi iyice belleyip buraya gelemeyen halka retiniz 56 [56] "Burada bulunanlar bulunmayanlara tebli etsin 57 [57] eklindeki tavsiyelerini din so-rumlulukla yerine getirerek hadisleri, hem yazl ve hem de ifah olarak rivayet etmilerdir.

leri gelen sahabilerin pek az rivayet ettii iddias da; temelsiz olduu gibi Resulullah (s.a.v)'in hadislerin nakledilmesine kar kt, buna gerek grseydi onlar mutlaka yazyla tespit ettirecei sz de isabetli deildir.

Hadislerin tedvini, daha I. (7.) yzylda balam, II. (8.) yzylda hemen hemen kaydedilmedik hadis malzemesi braklmad gibi "Msned"Ierin yan sra konularna gre tasnif edilen "Muvatta'", "Cami"' ve "Snen" tr eserler meydana getirilmitir.

2. Hadislerin byk bir ksm, mana ile rivayet edildiinden onlarn Peygamber'e aidiyeti phelidir.

Hadislerin, Resulullah (s.a.v)'in kulland lafzlarla deil ayn manaya gelen ve az ok deiik olan lafzlarla rivayetin caiz olup olmad veya buna ne lde izin verilecei konusu alimler tarafndan ilk devirlerden itibaren tartlmtr.

Ksa ve zl hadislerin, veciz konumaktan holanan Hz. Peygamber'in bu zelliiyle badat belagat limlerince de kabul edilmekte, ibadet metinlerini oluturan dua ve zikir hadislerinde mna ile rivayete izin verilmedii bilinmektedir.

55 [55] bn Hacer, Tehzb't-Tehzb, 19/448

56 [56] Buhr, mn 40

57 [57] Buhr, lm 9, 37

Uzun hadislerin eitli rivayetleri bii araya getirilip karlatrlnca ara-lannda farklar bulunmakla beraber bunlarn abartlacak kadar fazla olmad, lafzlan farkl bile olsa ayn mnann isabetli bir ekilde ifade edildii grlr.

Sahabe devrinden itibaren hadis limlerinin ounun, rivayet esnasnda hadisin metninde "vav" ve "fa" gibi atf harflerinin bile deimesine gz yummad, hatta Hz. Peygamber'in syledii bir kelimenin yerine e anlamlsnn konulmasna bile izin vermedii, ilk nesilde birok hadis rvi-sinin mna ile rivayeti caiz grmedii bilinmektedir.

Hadisin mna le rivayetinde saknca grmeyenler ise bu ekilde rivayet edecek kimselerin sarf. nahiv ve lgat ilimlerini, lafzlar arasndaki anlam farkn iyi bilen, hadisi lahinsiz rivayet eden, lafzlarn dellet ettii mnay ve maksad anlayan rviler olmasn art komulardr.

Baz limler, mna ile rivayeti, fesahat ve belagattaki stnlkleriyle tannan ve Resl-i Ekrem'in szn iitip yaptn gren sahabe neslinden bakasnn yapamayacan sylemiler ve Iafzen rivayeti esas kabul ettikleri iin bu yola sadece ihtiya duyulduunda bavurulabileceini sylemilerdir. mam Mlik gibi limler, merf oimayan metinlerin mna ile rivayetine izin vermekle beraber Resl-i Ekrem'in szlerinde bunun mmkn olamayacan belirtmilerdir.58[58]

Reslullah'tan duyup rendiklerini yine onun emri gereince duymayanlara nakletmek iin hadisleri kendi aralarnda titizlikle mzakere eden ve kltrlerini ezbere nakletme konusunda geni bir tecrbeye sahip olan ilk nesillerin gayreti, titizlii ve bu nakli din bir heyecanla yaptklan gz ard edilmemeli, aynca hadislerin tedvininden sonra manen rivayete izin verilmedii de unutulmam alfair.

3. Hicr I (7.). yzyln ilk yansndan itibaren baz itikad ve siyas frkalarn hadislerin yazlmamasn frsat bilerek kendilerinin lehinde, muhaliflerinin. aleyhinde uydurduklar szler sahih hadis kitaplarna bile girmi ve bunlar, kitaplardan yeterince ayklanmamitr.

Mensup olduu grubu baarya ulatrmak, insanlar dine yneltmek veya zndklarn yapt gibi dinden soutmak, ahs kar elde etmek vb. amalarla hadis uyduranlar ve uydurduklar szlerin mslmanlar tarafndan benimsenmesini temin etmek iin eitli yollara bavuranlar bulunduu bir gerektir.

Esasen muhaddisler de hadis diye uydurulan szlerin slm'a getirecei za-ran nlemek iin isnad sistemini icat etmilerdir. Bu sistemle birlikte hadislerin bir hocadan alnp rivayet edilme yntemleri salam esaslara baland gibi hadis rvisini drstlk, gvenilirlik ve rivayet ehliyetine liyakat alanndan titiz bir ekilde deerlendiren cerh ve ta'dl prensipleri sayesinde zayf ve uydurma haberlerin ayklanmas salanmtr.

Nitekim her devirde yetien hadis mnekkitleri bu prensipleri uygulamak suretiyle bir rvinin nerede ve ne zaman doduunu, nerelerde yaadn, hadis tahsiline ne zaman baladn, kimlerle arkadalk yaptn, hocalarn, talebelerini, hadisi kaynandan alp rivayet etme usullerine ne lde riayet ettiini aratrmlar, te yandan onun davranlann, karakterini, inan durumunu, akl ve hafza salamln, dolaysyla ne lde gvenilir olduunu ortaya koymulardr.

Bir rviyi. kendisinden hadis almadan nce bylesine sk bir denetimden geiren hadis mnekkitleri bununla da yetinmeyerek onu yaad srece gzetleyip hafzasn sk sk kontrol etmiler, zihn gerileme gibi bir deiiklik tesbit ettikleri andan itibaren ondan hadis alnamayacan ilgililere duyurmulardr.

58 [58] Subh es-Slih, s. 63-69

Buhr ve Mslim'in "el-Cmiu's-Sahh"leri gibi sahih hadis kitaplarnn en belirgin zellii, ihtiva ettikleri hadislerin gvenilir rviler tarafndan rivayet edilmesidir. Bunlann iinde uydurma rivayetlerin bulunduu iddias ise bundan dolay gerek deildir.

Hadisi Allah elisinin sz olarak bilen ve onu Peygamber'in tavsiyesine uyarak daha

sonraki nesillere aynen aktarmay ibadet kabul eden kimselerin icat ettii isnad sistemleriyle gelen rivayetlere gvenmeyenler, byle bir itina ile nakledilmeyen,

medeniyetin aynlmaz bir paras saylan tarih, kltr ve edebiyat rivayetlerine nasl itimat edeceklerdir?

Hz. Peygamber'in otoritesini ktye kullanarak hadis uydurmaya kalkan-lann ortaya

kt gnden itibaren muhaddislerin samimi olmayan hadis talebelerini tanmak ve tantmak iin gelitirdikleri rical bilgisi ve edebiyat ile rivayetleri anlamaya ve onlar arasnda grlebilecek uyumsuzluu gidermeye ynelik ilimler hadisler zerinde titizlikle alldn gstermektedir.

4. Hadis kitaplarnda Kitb-i Mukaddes'ten alnm pek ok rivayet bulunmaktadr.

Baz hadislerin, Kitb- Mukaddes'teki bir ksm metinlere benzemesine bakarak bunlann yahudi veya hristiyan asll rviler tarafndan hadis kitaplarna sokulduunu ileri srmek, eer bir maksada dayanmyorsa bir vehim veya bilgisizlik rndr.

Baz Ehl-i kitap limlerinin, mslman olduktan sonra herhangi bir art niyet tamadan eski kltrleriyle ilgili birtakm rivayetlerden sz ettikleri ve sriliyat denen bu haberlerin cahil insanlar tarafndan dine sokulduu bir gerektir. Hadis limleri bunlar belirleyip aslsz olanlarn tenkit etmek iin b, aba harcamlardr.

Ehl-i kitap'tan intikal eden bilgilerin bir ksm, slm nakillere uyduu iin doru, bir ksm gereklere ters dt iin yanl, bir ksm da doruluu veya yanll bilinmeyen haberlerdir.59[59] Bu sebeple Resl-i Ekrem, Kitb- Mukaddes'teki mahiyeti bilinmeyen hususlar konusunda ashabna ihtiyatl davranmay tavsiye etmi, bu nevi haberleri doru-lamay veya yalanlamay uygun grmemitir.60[60]

Buna gre Ehl-i kitabn slmiyet'e uygun haberlerini nakletmekte bir saknca bulunmad gibi bu rivayetler peygamberlerin ayn ilh kaynaktan beslendii gereini ortaya koymas bakmndan da faydaldr,

Meseleye bu adan bakarak btn semav dinlerde baz haber, hkm ve ahlk esaslarnn birbirinin ayn olacan kabul etmek yerine, Kitb- Mukaddes'teki rivayetlere benzeyen baz hadislerin ihtida etmi olan sahb veya tabiler tarafndan uydurulduunu iddia etmek yahut Ehl-i kitap asll tabii limi K'b el-Ahbr gibi rvilerin ok hadis rivayet etmekle nl sahbleri etkileyerek sriliyat' onlar vastasyla hadislere kantrdn ileri srmek bu sahb-lere iftira olur.

5. Kur'an yetleri tevatr yoluyla geldii iin kesinlik ifade eder; fakat hadislerin tamamna yakn haber-i vhid sayld, yani Peygamber'e aidiyeti kesin olmad iin zan ifade eder; din ise zan zerine kurulamaz.

mam afi'nin belirttiine gre; II. (8.) yzyln sonuna doru hadislerin, zellikle haber-i vhidlerin zan ifade etmeleri sebebiyle hukuk bakmdan kaynak olamayacan ileri sren

59 [59] bn Teymiyye, Mecmuu Fetv, XIII/366

60 [60] Buhr, Tefsir, 2/11

kimseler grlmeye balanmtr.61[61]

Hadislere gvenmeyenlerin, gereke olarak onlarn Kur'an yetleri gibi kesinlik ifade etmediini sylemeleri doru deildir. Zira sbt ile dellet tamamen farkl eylerdir. Sbtun da phe edilmeyen Kur'n- Kerim'de de delleti kafi olmayan yetler bulunduu halde hi kimse bu yetlerden phe etmemitir.

te yandan iki kiinin ehdetini yeterli gren Kur'an 62 [62] tevatr artn aramad gibi, ne Resl-i Ekrem ne de kendilerine sadece bir kii vastasyla mektup veya talimat gnderdii krallar, mslman kumandanlar veya kabile mensuplar habercinin birden fazla olmas gerektiini dnmlerdir. Zira haberi getiren kimsede aranan en nemli art; zabtnn salam, ahsiyetinin gvenilir olmasdr.

Sahih snnete zayf ve mevzu haberlerin karmaya balad tarihten itibaren slm limlerinin hadisleri koruma amacyla ortaya koyup gelitirdikleri hadis ilimleri ve metotlar, hidlik srasnda aranan artlardan daha hassas ve salam llerdir. Hibir haber Kur'n- Kerim gibi en gvenilir ekilde gelmemekle beraber Hz. Peygamberin sz olduu bilinciyle titiz bir surette rivayet edilen haberci vhidlerin kesinlik ifade ettii hususunda slm limlerinin ou, zellikle de muhaddisler gr birliine varmlardr.

Esasen bir haberin gvenilir saylmas iin onun mtevtir rivayette olduu gibi byk bir kalabalk tarafndan nakledilmesi art; ne diplomatik konularda, ne ticar meselelerde, ne de gnlk hayatn herhangi bir muamelesinde hibir zaman aranmamaktadr. Zira byle bir artn gereklemesi nadiren mmkn olaca iin haberi verenin gvenilirlii sznn kabul edilmesi iin yeterli grlmektedir.

Dinin anlalp yaanmasnda Kur'an'n yeterli olduunu ileri srenler, eer ibadetlerin vazgeilmezliini kabul ediyorlarsa, bu din merasimlerin, Hz. Peygamber zamanndaki ekilleriyle ifa edilebilmesinin ancak hadis ve snnet sayesinde mmkn olacan gz ard etmemeleri gerekir.

Dinin anlalmas hususunda hadislerin dikkate alnmamasnn douraca en byk tehlike; ahsi grlerin n plana kmas ve bunun tabii sonucu olarak herkesin kendi anlayn isabetli grmesi yznden dinde byk bir kargaann yaanmadr.

Bu gerekelerin ve benzeri grlerin hadislere gvenilemeyeceini ortaya koyduu, Kur'an'da her eyin bulunduu, dolaysyla dinin yaanmas hususunda Kur'an'n yeterli olduu ve hadise ihtiya bulunmad ynndeki grler, ilk devirlerden beri ileri srlmektedir. Nitekim sahb mrn b. Husayn'n hadislerden bahsettii srada orada bulunan birinin: "Bize Kurandan sz et" demesi bu kanaatlerin eskiliini ortaya koymaktadr. Ancak mrn'n, hadisler olmadan namazn ve zektn ifa edilemeyeceini sylemesi zerine o ahsn itirazndan vazgemesi 63 [63] ilk zamanlarda meseleleri sadece Kur'an'la zmek isteyenlerin bu gr fikr bir akm haline getirmeyen mutedil kimseler olduunu gstermektedir.

Esasen Kur'an'da her eyin aklandn 64 [64] onda hibir eyin eksik braklmadn 65

61 [61] el-mm, VII/250. 254

62 [62] Bakara 2/282; Talk: 65/2

63 [63] Hkim, Mstedrek, 1/109-110

64 [64] NahI: 16/89

65 [65] En'm: 6/38

[65] belirten yetlere dayanarak hadislere ihtiya bulunmadn ileri srmek doru deildir. Zira Kur'n- Kerm. Hz. Peygamberin Allah'n yetlerini aklamakla grevlendirildiini ifade etmektedir.66[66] Onun aklamalan ise ancak hadisle sabit olur.

Aynca Peygamber'in emrettiini yapp yasakladndan-uzak durmay 67 [67] ve ona itaat etmeyi gerekli klan yetler, Resl-i Ekrem'irMadis veya snnetle tesbit edilebilen buyruklanna ve aklamalanna uymay zorunlu hale getirmektedir. Bundan dolay, hkm koyma yetkisinin sadece Allah'a it olduunu belirten baz yetleri ne srerek ahkm hadislerini kabul etmeyen kimselerin grleri de tutarl deildir.

Gnmzdeki hadis muhaliflerinin bazen birbirlerine ters dtkleri de grlmektedir. Mesel bir ksm,, muhaddislerin sadece sened tenkidi yapp metin tenkidiyle megul olmadklann ileri srerken, bazlan hadislerin hem senedlerinin hem de metinlerinin tenkit edildiini, bu sebeple tenkit edilen bir eyin din saylamayacan belirtmektedir.68[68]

Hadislere kar kesin .ekilde tavr alan Hindistan'daki Ehl-i Kur'an'n (Kur'-niyyn) baz mensuplan, Kur'an'n, mslmarilan birlie ardn, ancak rastgele insanlann rivayetlerinden meydana gelen ve Hz. Peygambere itaati emreden hadis kitaplar terkedilmedike birliin ve ilerlemenin salanamayacan ileri srmektedirler.

Bunlar, ayrca Ktb-i Sitte gibi hadis kitaplarnn ok bytldn, esasen bu kitaplarn Fslm'a ve mslmanlara zarar vermek iin Arap olmayanlar ve zellikle ranllar tarafndan meydana getirildiini sylemekte bile saknca grmezler.69[69]

Kur'an ile yetinmenin birlii salayacan iddia edenlerin, namazn rekatlar ve kln ekli bir yana, gnde ka vakit klnaca konusunda bile fikir birlii edemedikleri, dolaysyla kendilerini yalanladklar grlmektedir.

Hadise kar tavr alan slm gruplann sistemlememi mahiyetteki grlerini benimseyen ada baz hadis muhalifleri, bu grlere yenilerin ekleyerek kanaatlerini sistemletirmeye gayret etmilerdir.

slm dnyasnda XX. (20). yzyln sonlarnda ortaya kmaya balayan bu tavrn temelinde; Avrupal aratrmaclarn Kitb- Mukaddes'e ynelttikleri, din metinleri insan rn gibi dnerek eletirme fikri (tarih tenkit metodu) yatmaktadr. Bu metodu nce arkiyatlar, ardndan da onlardan etkilenen mslman aratrmaclar slm'n din metinleri olan Kur'an ve hadislere uygulamak istemi, hadisleri birer birer tenkit etmek yerine kurulacak bir sistem erevesinde onlar daha kapsaml bir ekilde deerlendirmeyi dnmlerdir.

Buna gre gramer kurallarna bal kalarak haedisleri anlamaya almak veya onlarn, Peygamber'e nisbetini aratrmak verimli bir yol olmadndan, hadislerden genel prensipler karp bu prensiplere gre toplumun ihtiyalarna zmler getirmek daha isabetli bir yoldur. Bu tutum, muhaddislerin ve fakihlerin anlad slm'n yerine, bundan byk lde farkl ve modern dnyada yaanan hayata daha yakn bir din olan onlann zihnindeki Mslmanl koymakta, Kur'an ve hadisin hkm vazetme yetkisine baklar

66 [66] Nahl: 16/44, 64

67 [67] Har: 59/7

68 [68] Hadim Hseyin lh bah, s. 233-238

69 [69] a.g.e., s-238-242

ise bu tavrlarn daha da netletirmektedir. Buna gre Kur'an'daki hkm yetleri son derece azdr; bunlar da nazil olduu zaman ve mekann dnda bir hukuk metin kabul edilmeyip dolayl hukuk malzemesi niteliinde grlmelidir.

Resl-i Ekrem, ortaya kan meselelere hukuk zmler getiren bir peygamber deil, daha ziyade ahlk bir slahat kabul edilmelidir.70[70]

Modem zihniyetli aratrmaclar, msterikler gibi, hadislerin byk bir ksmnn Hz. Peygamberle ilgisi bulunmayp ilk devir fukaha ve muhaddisle-rinin gr olduunu ileri srmlerdir. Kur'an ve hadislerdeki hukuk zmleri, Peygamber devriyle snrlayan bu zihniyetin sahipleri, limlerin kendi alarnn, ihtiyalanna gre kanun koyabileceklerini iddia etmilerdir.71[71]

Hz. Peygamber (s.a.v)'in Davranlarnn Snflandrlmas

Hz. Peygamber (s.a.v)'in sfat ve davranlarnda hakim olan peygamberlik ve rneklik vasfdr; bu sebeple saysz ayet ve hadiste ona uyulmas, itaat edilmesi, rnek alnmas, snnetine drt elle sarlmmas istenmitir, islam'n yorumcular ve gerekse uygulayclar, hadislerin, hangi sfattan kaynaklandn ve bu bakmdan btn Mslmanlar iin balayc olup olmadn aratrmak ve gz nne almak durumundadrlar. Bu konuda inceleme ve aratrma yapanlar sz konusu sfat ve durumlar 12'ye kadar karmlardr.

1. Dini Tebli Etmek ve Tamamlamak:

Resul, kendisine gelen vahyi, hem uygulamak ve hem de tebli etmekle grevli insan demek olduuna gre onun nde gelen vazifesi- teblidir ve davranlarnn ou tebli mahiyetindedir... Resulullah (s.a.v)'in u hadislerinde bu sfat ve selahiyetlerini anlatmaktadr:

"Gafil olmayn! Bana Kur'an verildii gibi, onun yannda, onun kadar daha (bilgi ve hkm) verilmitir. Bilin ki, yakn bir gelecekte karn tok, koltuunda gmlm biri kp yle diyecektir: Siz u Kur'an'dan ayrlmayn, onda helal bulduunuzu helal, haram bulduunuza da haram bilin.72[72]

Peygamberimizin bu sfatna bal fiil ve szlerini dierlerinden ayrmak iin baz ipular vardr: rnein, Veda Hutbesini okurken herkes duysun diye uygun aralklarla yksek sesli tebliciler koymutur, "burada bulunanlar, bulunmayanlara duyursun" demitir. Veda haccn if ederken de "yaptklarma bakarak hac ibadetini renin" buyurmutur.

2. Fetva Vermek:

70 [70] Fazlurrahman, Islamic Methodology in History, s. 10-11

71 [71] slam Ansiklopedisi, T.D.V., stanbul 1997, 15/44^47

72 [72] Ebu Dvud, Snnet 5

Dini tebli ve\ tamamlama mahiyetinde olan fetvann fark, hkmn soru zerine aklanmas, bu aklamada soru sorann hali ve evre artlarnn gznne alnmasdr.

Abdullah ibn Abbs'm nakline gre; Veda Haccmda Resulullah (s.a.v) Mina'da, devesinin

zerinde birok soruya muhatap olmu ve bunlar cevaplandrmtr. Bu cmleden olarak birisi: "Kurban kesmeden tra oldum, ne yapaym?" diye sormu, "imdi kes, zarar yok" cevabn vermiler. Bir ikincisi gelerek "eytan talamadan nce gidip Kabe'yi tavaf ettim, ne yapaym?" diye sormu, "zarar yok, imdi eytan tala" buyurmular.

Hsl; bilgisizlik veya unutma yznden insanlarn nce veya sonra yaptklar her i iin "zarar yok, yap" cevabn vermilerdir.73[73]

Amellerin en iyisi, insanlarn en hayrls hakknda sorulan sorulara, sorann durumuna gre farkl cevaplar vermitir. Cahiliye devrinde iinde arap yaplan baz kaplarda haram olmayan- nebiz (bir nevi erbet) yapmak isteyenleri bundan menetmitir. nk hem bu kaplann kt hatralar vardr, hem de Arabistan scanda bunlara konulan nebz ksa zamanda araba dnmektedir.

bnu'l'Kayyim, "'lmu'l-muvakkin" isimli eserinin drdnc cildinin sonunda, Reslullah'm fetvalanni 147 sayfada toplamtr.

3. Dvalar Hkme Balamak (Kaz):

Kazann iki yn vardr:

a. Muhakeme sonunda ortaya kan duruma gre verilen hkm bakmndan kaza, fetva gibi bir tebli ve teridir. Ayn durumlarda ayn hkmn verileceini, ilh iradenin byle olduunu gsterir.

b. spat delillerine gre adaletin tevzi bakmndan kaza isabetli de, hatal da olabilir, sbat delilleri hakkn yerini bulmasn salam ise hem hkim isabet etmi ve ecir almtr, hem de hkme muhatap olanlar sorumluluktan kurtulmulardr.

Hak sahibi dvasn isbat edememi, kar taraf is-batta daha baanl olmu, hkm de buna gre verilmi ise hkim hata etmi, fakat elinden geleni yapt iin yine ecir alm, adaleti yanltan taraf ise manev sorumluluk ile babaa kalmtr. Re-slullah (s.a.v) kazann bu ynn yle anlatyor: "Bana dvanz getiriyorsunuz, ben ancak bir beerim, (kimin hakl olduu konusunda) bana bir vahiy gelmemitir, vahiy gelmeyen konularda ben ancak reyimle hkmediyorum. Olur ki biriniz, dierine nispetle delilini daha tesirli anlatr, daha iyi ortaya koyar, ben de onu hakl zannederek lehine hkmederim, her kime, kardeine ait bir hakk hkmeder, verirsem sakn onu almasn, ben ona bir para ate vermi olurum.74[74]

Hz. Peygamber'in kaz hkmlerini dierlerinden ayrmak olduka kolaydr; nk bu hkmler genellikle alan bir davay takip etmekte, ahit ve delil istenmekte,

73 [73] Ebu Dvud, Mensik 87; Nes, Hac 224

74 [74] Buhn, Ahkm 20, Hiyel 15; mam Ahmed, Msned, 4/320

hkmediyorum (akd) vb. ifadeler kullanlmaktadr. Bu nevi hkmleri toplayan husus kitaplar yannda hadis kitaplarnn kaza blmleri de birok mek ihtiva etmektedir.

4. Devlet Bakanl (maret, mamet):

Reslullah'm devlet bakanl; peygamberlik, ift ve kaza selhiyetlerinden farkl ve bunlara ek bir sfat ve selhiyettir.

Devlet bakanna toplumu idare etmek, onun menfaatini gzetmek, sosyal adaleti salamak, zararl oluum ve cereyanlarla mcadele etmek, lkeyi da kar savunmak vb. grevler verilmitir. Bu grevler her peygambere verilmemitir, baz peygamberler yalnzca tebli vazifesi almlardr.

Peygamberimiz'in rislet ve ift selahiyetine dayanan davranlar btn mmet iin geerli ve balaycdr; bunlann icras ve balaycl baka bir makamn iznine veya hkmne bal deildir. Devlet bakan sfatyla yaptklar ise hem dier bakanlar balamaz, hem de devrin devlet bakam izin vermedike benzeri haklar, m'minler tarafndan re'sen elde edilemez.

Ganimetin paylatnlmas, devlete ait mal varlnn en uygun bir ekilde kullanlmas ve sarf, cezalarn infaz, ordularn tertibi ve evki, isyan ve terr hareketlerinin basnlmas, toprak, maden, su gibi kaynaklarn zel ahslar veya kamu kurulularnca iletilmesi; devlet bakannn selhiyeti altndadr. Bakan veya onun temsilcileri hkm ve izin vermedike bunlarn alnmas, yaplmas, icra edilmesi caiz deildir. Bu konularda bir nceki bakann yaptklarn, sonra gelen bakan amme menfaatini gzeterek- deitirebilir; mesel Hz. mer, mellefe-i kulba zekttan pay vermeyi terketmitir, Hz. Osman isyanclarn zerine asker sevketmemi, Hz. Ali sevketmitir...

Hukukular, yukarda zikredilen hususlarn devlet bakanl selahiyetine dahil olduunda birlemekle beraber baz konularda farkl anlaylar olmutur:

a. Buhr'nin, Hars 15'te rivayet ettii hadiste; Peygamberimiz: "Bir topra ileyerek kullanlr hale getiren ona mlik olur" buyurmutur.

Buna gre bir kimsenin mlkiyeti altnda bulunmayan topra imar ve slh ederek verimli hale getiren ahs topran sahibi olmaktadr. Ancak bu ifade Reslullah'n hangi sfatna baldr? Eer devlet bakan sfat ile sylemi iseler bu hkm, dier bakanlar balamaz; her biri kendi a ve lkelerinde amme menfaatini gznne alarak devlete ait topraklar zerinde tasarrufta bulunurlar ve toprak iman mlkiyet sebebi olmas daima devletin iznine bal bulunur.

Eb Hanfe'nin itihad ite bu istikamettir. nk toprak zerinde kt vb. ekillerde tasarruf hakk ve grevi devlet bakanna aittir, imam afi bu hadisi fetva ve tebli sfatna balam, "nk Reslullah'n asl ii ve sfat budur, aksine delil bulunmadka hadisleri buna gre yorumlamak gerekir" demitir. Hadisin tebli (dini kaidenin aklanmas) mahiyetinde olduu kabul edilirse bu hakk kullanmak, hibir kimsenin iznine tab olmaz, her vatanda topra kendiliinden slh ederek ona sahip olur. mam Mlik bu konuda ehir ve mcavir alan topraklan ile yerleim blgesinden uzak yerlerdeki topraklar birbirinden ayrm, birincisini devlet bakaml sfatna balamtr; nk buralarda oturan insanlarn huzur ve menfaatlerini korumak devlet bakannn sorumluluu altndadr.

b. Eb Sfyn'n kars Hind b. Utbe, Reslullah'a bavurarak "Kocas Eb Sfyn'n cimri bir adam olduunu, kendisine ve ocuuna yetecek nafakay vermediini" syledi,

Peygamberimiz ona "normal llerde sana ve ocuuna yetecek kadarn bizzat al" buyurdu.75[75]

Bu hadis-i erifi tebli ve fetva telakki eden mctehidler (filer ve ksmen Hanefer) bundan yle bir kaide karmlardr: Bir kimsenin sbut bulmu alacan borlu demekten imtina ederse alacakl icra safhasnda hkime bavurmadan ve hatt borlunun haberi olmadan alacana tekabl eden mal bulduu yerde alabilir (Haneflere gre alaca cinsinden maln alabilir). Mlik ve Ahmed b. Hanbel gibi mctehidler hadisi kaza selahiyetine baladklar iin "hkim izin vermedike alacan karlayan mal bizzat alamaz" demilerdir.76[76]

c. Hz. Peygamber "Savata dman ldren onun zerinden kan eyaya sahip olur" buyurmutur.77[77]

afi gibi baz mctehidler bu hadis-i erifi tebli saydklar iin "her zaman, her savata, dmann ldren asker onun zerindekilere sahip olur, bu onun mkfatdr" demilerdir. Eb Hanfe ve afi gibi dnen mctehidler bunu, devlet bakanl sfatna baladklar iin bakan ve komutanlarn iradesine brakmlar, onlar izin vermedike kimsenin ganimetten birey alamayacana hkmetmilerdir.78[78]

5. Daha yiye Tevik (rd):

Ayet ve hadislerin ifade ekilleri ile uygulama vb. karineleri deerlendiren mctehidler, baz talebleri kesin olarak balayc (farz, vacib, haram) saymlar, bazlarn ise tevik kabul etmilerdir.

Gzel ahlk tevik eden hadisler, cennetliklerin vasflarn anlatan hadisler, nafile ibdetlerin sevabn dile getiren hadisler byle yorumlanmtr. Eb Zerr'i, takm elbise giymi klesi ile birlikte gren birisi "bu ne haldir?" diye sormu, Eb Zer de yle anlatmtr: "Birgn kleme kzm ve anasnn durumunu zikrederek ona hakaret etmitim, Kle beni Allah Resulne ikyet etti. O da 'doru mu, ona annesi sebebiyle hakaret ettin mi?' diye sordu, 'evet' dedim, yle buyurdu: Sen hl cahiliyye devri izleri tayan bir adamsn! Kleleriniz sizin kardei eri nizdr, Allah onlar sizin himayenize vermi, elinizin altnda klmtr, kimin byle elinin altnda bir kardei varsa ona yediinden yedirsin, giydiinden giydirsin, gcnn yetmeyecei bir ii ona yklemesin, yklerse yardm etsin!.79[79]

Bu hadiste geen yedirme, giydirme ve ar i buyurmama, kleye yardmc olma emirleri balayc (farz klan) emirler olarak anlalmamtr; bu sebeple kle ile sahibinin farkl eyler yemesi ve giymesi caiz grlmtr

75 [75] Buhr", By1 95; Nes, Kaza 31

76 [76] bn Hacer, Fethu'I-Br, Kahire 1959, 11/435-440

77 [77] Buhr, Humus 18, Mez 54; Mslim, Ci-hd42

78 [78] Karf, hkm, s. 96-108

79 [79] Buhr, mn 22, Itk 15; Mslim, Eymn 40

6. Arabulmak, Anlatrmak (Sulh):

Bir konuda anlamazla den taraflar, mahkemeye bavurup dvay isbat ile uramakszn ksa yoldan anlatrmak iin yaplan teebbsler sulha yneliktir. Sulh iin araclk yapanlar hkim gibi davranmazlar, taraflarn iddialarn isbat edip istediklerini almalarn salamazlar, onlar karlkl fedkrlk ve anlaya arrlar; bu iseteklif onlar balamad iin kabul etmemilerdir.

Yine Peygamberimiz K'b b. Mlik ile Abdullah b. Eb Hadred arasnda, birincinin ikincisi zerindeki bir alaca sebebiyle kan anlamazlkta Ka'b1-a, alacann yansndan vazgeip geri kalanm almasn tavsiye etmi, o da bu n kabul ederek sulh olmulardr.80[80]

Hz. Zbeyr ile Medineli Humeyd arasnda, birincisinin bahesinden geerek ikincisinin bahesine gelen bir su yznden anlamazlk kmt. Durumu Reslullah'a arzettiler, O da aralarn bulmak zere "Zbeyr! Aalann sulayinca brak o da sulasn" dedi. Humeyd buna raz olmayp hiddetlenince de "Zbeyr! Aalarn sula, sonra da havuzlardan tancaya kadar suyu tut!" buyurdu.81[81]

Birinci tavsiye, anlamay salamak zere fedkrlk teklifi eklinde, ikincisi ise kar taraf anlamaya yaklamad ve haksz olduu iin- hakl olana, hakkn kullanmas eklinde ifade buyrulmutur.

7. Danmada Bulunana Yol Gstermek (stir Rey):

Burada Reslullah (s.a.v) yukarda grdmz sfatlar ile deil, kendisi ile istiare edilen bir problemin zmnde yol gsterici olarak hareket etmekte, zmler teklif

etmektedir.

Hz. Aie, Berre isimli bir cariyeyi satn alp zd etmek istemiti. Balayc kaidelere gre (erate gre) bir kleyi zd eden kii ile o kle arasnda bir velayet ilikisi douyordu. Berre'nin sahibi bu velayet hakknn kendilerinde kalmasn art kouyor, ancak bu artla satmaya yanayorlard. Hz. Aie, hakkndan vazgemeden cariyeyi nasl alabileceini sevgili Ei (s.a.v) ile istiare etti, Peygamberimiz ona yle dedi: "Sen onlarn artn kabul et ve onu al; sonuta velayet hakk ancak zd edene aittir." Hz. Aie bunun zerine gidip cariyeyi satn ald ve zd etti, sonra Reslullah minbere karak halka yle seslendi: "Nasl oluyor da baz kimseler, Allah'n Kitab'na uymayan artlar ileri sryor-lar!.. Velayet hakk yalnzca zd edene aittir.82[82]

Eer Peygamberimizin ilk ifadesi "ter, tebli, fetva, kaza" kabilinden olsayd art muteber olacak ve velayet hakk satanda kalacakt; sonraki ifadesi bunun byle olmadn, ilk ifadesinin ise "meru bir maksad elde etmek zere bulunmu bir zm, bir istir reyden ibaret" olduunu gstermektedir.

80 [80] Buhr, Sulh 10, 14, Husmt 20-21

81 [81] Buhr, irb 6, 7, 8; Mslim, Fezil 129

82 [82] Buhr, By' 73; Mslim, Itk 8, 14

Medine'de ziratiler hurma meyvasm daha olgunlamadan aa zerinde satarlard. Kesim zaman gelince de meyva eitli sebeplerle az kt denir, kar taraf buna itiraz eder ve bylece anlamazlk kard. Hz. Peygamber bu yzden meydana gelen anlamazlklarn oaldm grnce yle buyurdu: "Byle olup gidecekse (anlamazlklarn ard arkas kesilmeye ekse) aacn zerinde olgunlat belli oluncaya kadar meyvay satmayn.83[83]

Hadisin Buhr'deki rivayetinde rv Zeyd b. Sabit u yorumda bulunmaktadr: "Hz. Peygamber bu yzden anlamazlklarn oaldn grd iin ashaba, istir olarak yol gstermitir." Bunun mns, hadisin balayc olmad, meyvay daha nce satmann kesin olarak yasaklanmadiidir.

Peygamberimiz adet "bana sorarsanz yle yapn daha iyi..." demektedir.

8. t Vermek (Nasihat):

Peygamberimiz, haram ve yasak olmamakla beraber uygun ve yerinde bulmad bir davran veya teebbse muttali olduu zaman ilgililere t vermek, doru ve uygun olan sylemek suretiyle nasihat etmitir; bu da kesin ve balayc olmayan davranlar erevesine girmektedir.

Bu cmleden olarak Ber b. Sa'd isimli sahabi, olu Nu'mn'a bir hizmeti hediye etmi, dier oullarna byle bir bata bulunmamt. Karsnn istei zerine bu ba-olayna Hz. Peygamber'i ahit tutmak istedi, Peygamberimiz Ber'e "btn ocuklarna bu ekilde bata bulundun mu?" diye sordu; "hayr" cevabn alnca "beni haksz bir davrana ahit klma" dedi; bir baka rivayette "btn ocuklarnn sana eit derecede itaatli ve bal olmalarn ister misin?" diye sordu, "evet" cevabn alnca da "yleyse olmaz" dedi.84[84]

mam Eb Hanfe, Mlik ve afi bu hadiste geen yasaklamay, kesin ve balayc bir yasaklama olarak deil, aile dzenini ve akrabalk balarn korumak iin yaplm bir nasihat olarak anlamlar ve "kiinin, ocuklarndan birine mal balamasnn caiz olduunu" sylemilerdir. Mezkr mctehidler bu yorumu yaparken Reslullah'n bu konuda balayc bir yasaklamasnn yaygn olarak bilinmediini ve bir rivayette "bakasn ahit tut" dediini gznne almlardr. Buna kar Ahmed, Dvd, Sfyn gibi mc-tehidler hadiste geen yasaklamay balayc ve kesin olarak almlardr.

Ayn erevede baka bir rnek, Ftma b. Kays ile ilgilidir. Bu hanm kocas boam, iddeti dolunca Peygamber Efendimiz'e gelerek kendisini, hem Muviye'nin, hem de Eb

Cehm'in istediini syledi. Resl-i Ekrem yle buyurdu: "Eb Cehm eli denekli bir adamdr. Muviye b. Eb Sfyn ise ok fakirdir, sen Usme b. Zeyd ile evlen!" Ftma nce sme'yi istememi, fakat Reslullah'n isran zerine onunla evlenmi ve mutlu olmutur.85[85]

Bu hadis bir t ve tavsiye olarak anlalmtr; nk islm'da bir kadnn gerek fakir ve gerekse sert kimselerle evlenmesi yasak deildir.

83 [83] Buhr, By' 85; Ebu Dvud, By' 22

84 [84] Buhr, Hibe 12; Mslim, Hibt 9, 10, 17

85 [85] Mslim, Talk 36

9. Takva Ve Keml Eitimi Vermek:

Esiz bir eitimci olan Peygamberimiz'in bu sfatla vki davranlar daha ok ashaba ynelik olmutur. Kur'n- Kerm'de ve hadislerde ashb lm, slm'n bu ilk ve byk neslinin mstesna zellikleri dile getirilmitir.

Peygamberimiz nasl en kmil rnek insan ve peygamber ise, ashab da yle kmil ve rnek bir nesildir. Peygamberimiz bu nesli yetitirirken, eitirken onlann bu /elliklerini dikkate alm, onlara mahsus ykmllkler getirmi, vazifeler vermitir. Bunlarn parlak bir rnei hicreti takip eden gnlerde yaanm, Peygamberimiz tarafndan herbiri bir muhacire karde klnan Ensr (Medineli mslmanlar) onlarla hereylerini paylamlardr.

Sahabeden Ber b. Azib rivayet ediyor: "Reslullah (sav) bize yedi eyi emretti, yedi eyi de yasaklad: Hasta ziyaretini, cenazeyi kabre kadar gtrmeyi, aksrana 'Allah sana rahmet etsin' demeyi, yemin edenin yeminine riyet etmeyi, hakszla urayann elinden tutmay, herkese selm vermeyi ve davete katlmay emretti. Altn yzk takmay, gm kap kullanmay, krmz eyer yast kullanmay,.kabartma izgili ipek, kaln ipek, ince ipek ve genellikle ipek kullanmamz yasaklad.86[86]

Bu ondrt maddenin bazlan farz, bazlan haram olmakla beraber, mesel aksrana dua etmek farz deildir, krmz eyer yast kullanmak da haram deildir. Buna ramen hepsinin bir arada zikredilmesi ashab dnya ile fazla ili dl olmaktan alkoymak, lks ve refaha dalarak asl maksattan uzaklamalarn nlemek iindi.

Sahabeden Rfi b. Hadc'e amcas Zuhayr: "Reslullah bizim iin faydal olan bir eyi yasaklad" deyince Rfi: "Reslullah ne demij ise o haktr, yerindedir" demi ve ne olduunu sormutu, amcas anlatt: "Belli yerlerinden kan mahsul, yahut belli lekte rn karl kiraya veriyoruz" dedim. Efendimiz: "yle yapmayn, yi kendiniz ekin, ya ektirin, yahut da olduu gibi tutun" buyurdu. Rfi amcasndan bunu duyunca "emri bamn stne!" dedi. Mctehidlerin ou, Peygamberimiz'in bir sahbi aileye ynelik bu emrini mmetin tamam iin balayc saymamlardr. Buhar de bu sebeple hadisi zikrettii blmn balnda yle demitir: "Ashabn aralarndaki yardmlamalar bl-m.87[87]

Resl-i Ekrem'in elerine, ocuk ve torunlarna kar tutumunda, emir ve tavsiyelerinde bu "keml, takva ve rneklik" eitiminin mstesna rnekleri vardr.

Can gibi sevdii kz Ftma'nn kolunda gm bilezik grd iin evine girmemesi; yine Ftma'nn bir hizmeti istemesi zerine evine gelerek hem hizmeti vermeyeceini bildirmesi, hem de Allah' zikir eklinde ek vazifeler vermesi; hanmlar, dier kadnlar gibi giyinip kuanmak, takp taktrmak isteyince "Ey peygamber! Elerine yle de: 'Eer siz dnya hayatn, znet ve refahn istiyorsanz gelin -istediklerinizi- size verip gzellikle sizi boayaym. (Yok) eer Allah', Resul n ve hiret yurdunu istiyorsanz, phesiz Allah, iinizden iyi amel sahibi olanlarnza byk bir mkfat hazrlamtr 88 [88] mealindeki

86 [86] Buhr, Libs 28, 36, 45; Mslim, Libs 2, 28, 31, 64

87 [87] Buhr, Hars 18

88 [88] Ahzb: 33/28-29

yetin gelmesi bu rneklerden yalnz birkadr.

10. nce Ve Yce Gerekleri retmek:

slm, insanlarn iman ve dncelerine de yn vermekte, k tutmaktadr, man ve dnce erevesine giren ok ince, zor ve yce konular vardr. Bunlar kavrama hususunda, sahabeden de olsa, kiiler ayn seviyede olamazlar, "insann, Allah' anlayp kavrayamayacani anlamas, anlamann ta kendisidir