39642867 makroekonomia i asdf

8/12/2019 39642867 Makroekonomia I asdf

1/68

Ass. Mic UKAJ Makroekonomia I

MAKROEKONOMIA

I. Nj vshtrim i prgjithshm mbi makroekonomin

I. 1 Makroekonomia si deg e ekonomiksit

Ekonomiksi prbhet nga dy deg kryesore Mikroekonomiadhe Makroekonomia

Mikroekonomiast!dion ekonomin n ni"e# t ndrmarr$es% pra mikroekonomia st!dions$e##$en e ag$ent"e indi"id!a# ekonomik. Makroekonomiamerret me st!dimin e ekonomis n trsi% t agregate"e ekonomiksi& $an prod!kti i prg$ithshm% p!n'enia% in(#acioni% bi#anci i pagesa"e% et$.

Kemi dy shko##a me pikpam$e te ndryshme #idh!r me makroekonomin

Shkolla klasike)neok#asike* dhe Shkolla kejnsiane)neoke$nsiane*

+ipas k#asike"e ekonomia &do her sht n p!n'nie t p#ot% pra ek'istonsh(ryt'im i p#ot i kapacitete"e dhe se ekonomia &do her sht n ek!i#ibr. K#asiketishin k!ndr ndrhyr$es s shtetit n ekonomi. +ipas tyre g$end$et e disek!i#ibrit osemosprdorimit t p#ot t kapacitete"e ka#ohen sh!m shpe$t prmes mekani'ma"eprshtats t treg!t.

Ke$nsianet kishin pikpam$e t k!ndrta me k#asiket% pra ishin pr ndrhyr$en eshtetit n ekonomi pasta$ ata arg!mentonin se ekonomia m!nd t $et n ek!i#ibr edhen k!shtet e mosprdorimit masi" t b!rime"e

1.2 Konceptet kryesore makroekonomike

1.2.1 Prodkti i prgjithshm brto !"#P$ % sht n$ mats agregat i "#ers s tg$itha prod!kte"e dhe shrbime"e pr(!ndimtare t prodh!ara n n$ ekonomi. ,r t ##ogarit!r -,% d!het t dim sasit e prod!kte"e pr(!ndimtare t prodh!arag$at peri!dhs s sh/yrt!ar dhe &mimet e tyre. Me/ense &mimet e prod!kte"endrysho$n me ka#imin e kohs% pr t krahas!ar -, e dy peri!dha"e d!het t opero$mme &mimet e peri!dhs ba'. -, i ##ogarit!r n kt mnyr /!het "#P real. Ndrsa

-, e ##ogarit!r me &mimet korrente /!het "#P nominal.

1.2.2 In&lacioni % shpreh rrit$en e "a'hd!eshme t ni"e#it t prg$ithshm t mime"edhe matet me an t norms s in(#acionit. Norma e in(#acionit shpreh ritmin% npr/ind$e %t rrit$es s ni"e#i t prg$ithshm t &mime"e g$at n$ peri!dhe t dhn kohe.,r mat$en e ni"e#it t prg$ithshm t &mime"e% pra dhe t ndryshimit t kti$ ni"e#i%prdoren disa mnyra / da##o$n nga shka##a e pr(shir$es s dre$tprdre$t t ,rod!ktit t,rg$ithshm. 0reg!esi m i p#ot i ndryshimit t ni"e#it t prg$ithshm t &mime"esht de(#atori i -, i ci#i para/et raportin n mes -, nomina# me -, rea# !"#P

1


2/68


3/68


I.5 Ob$ekti"at kryesore makroekonomike dhe m$etet po#itike t rea#i'imit t tyre

Pnnia e plot. !ke ! nis!r nga (akti se pap!nsia sht n$ra ndrsm!nd$et m t rnda makroekonomike dhe prob#em socia# m$a(t serio'% atherob$ekti" i shtetit sht / ta mba$ at n k!(i$ t norma#es. Me ($a# t t$era

p!n'nia e p#ot nnk!pton at g$end$e t ekonomis n t ci#n% t g$ith ata tci#t krko$n p!n n mnyr akti"e $an t p!ns!ar. 0ndreshmria e mimeve. +eci#i shtet bn prp$ek$e pr tpas!r &mime sa

m stabi#e% sepse k$o nnk!pton edhe n$ ekonomi stabi#e dhe me m!ndsi tkrahasimit t "#era"e ekonomike.

,itme t prshtatme t rritjes a&atgjat. Me kt ob$ekti" krkohet / tg$enden mnyra pr t pas!r n$ rrit$e ekonomike a(atg$at.

hvillimi i balancar rajonal. Ky ob$ekti" sht i orient!ar n 'h"i##imin ebarabart t ra$one"e t ndryshme brenda n$ ekonomie me /##im / t mos ketdi(erenca t mdha 'h"i##imore n mes t ra$one"e t ndryshme t n$ "endi.

3ilanci i ekilibrar i pagesave. 6sht n$ ob$ekti" t$etr makroekonomik pr

&do "end. 7i#anci i pagesa"e shpreh t g$itha marrdhniet ekonomike t n$"endi me "endet t$era dhe ndahet n at tregtar dhe t kapita#it. 7i#anci i pagesa"em!nd t $et po'iti" nse eksporti sht m i madh se importi% negati" nseimporti sht m i madh se eksporti dhe i ek!i#ibr!ar k!r eksporti sht i barabartme importin% apo "arsisht nga (akti se hyr$et "a#!tore $an m t mdha% tbarabarta ose m t "og#a se da#$et "a#!tore.

Instrumentet q prdor qeveria pr realizimin e ktyre objektivave jan:

Politika &iskale % konsiston n prdorimin e taksa"e dhe shpen'ime"e /e"eritaresi m$ete pr t ndik!ar n treg!esit makroekonomik t n$ "endi.

Politika monetare % !shtrohet nga 7anka 8endrore% e ci#a kontro##on o(ertnmonetare pr t ndik!ar n treg!esit makroekonomik t n$ "endi si n -,%in(#acion% p!n'nie et$.

Politika e t ardhrave % ndryshe /!het edhe po#itika pag &mim% pra prmesksa$ po#itike% krahas po#itika"e monetare dhe atyre (iska#e synohet / tndikohet n pengimin e in(#acionit. K$o arrihet prmes kontro##imit t rrit$es spaga"e. Kt /e"eria e arrin d!ke paranda#!ar rrit$en e paga"e.

Politika e marrdhnieve ekonomike me jasht % kt! kemi t b$m mepo#itikat tregtare% po#itikat "a#!tore% dhe koordinimin e po#itika"e te brendshmemakroekonomike.Politika tregtare konsiston n prdorimin e m$ete"e tari(ore dhe $otari(ore pr

k!(i'imin% prkatsisht stim!#imin% e importit dhe eksportit.

Politika valutore kt! kemi t b$m me ndikimin n bi#ancin e pagesa"e prmesndikimit n k!rset re"i'ore. ,rmes t rrit$es apo '"og#imit t "#ers s "a#!ts s"endit m!nd t "ihet deri t rrit$a apo '"og#imi i eksportit prkatsisht importit.

!oordinimi i politikave t brendshme makroekonomike kt! kemi t b$m meorientimin e po#itika"e makroekonomike n kahe t cakt!ara prmes t marr"esh$e"en mes t "ende"e t cakt!ara / kan n$ "arshmri ekonomike.

5


4/68


".# Instrumentet kryesore t analizs makroekonomike

Instr!mentet kryesore t ana#i's makroekonomike $an krkesa agregate dhe

o&erta agregate

Krkesa agregate !4#$ i re(erohet sasis s prg$ithshme t prod!ktit / kons!matort%(irmat% shteti dhe t h!a$t $an t gatshm t kons!mo$n n n$ ni"e# t dhn agregat t&mime"e n n$ peri!dh t dhn kohe.9aktort / ndiko$n n krkesn agregate $an

1 5mimet e mallrave dhe t shrbimeve1. 6 ardhrat e konsmatorve2. Kshtet &inanciare+. Pritjet pr t ardhmen-. Konditat e jashtme ekonomike7. Politikat 8everitare etj.

9&erta agregate !4S$ i re(erohet sasis s prg$ithshme t prod!ktit / (irmatp#ani(iko$n t prodho$n dhe t shesin me n$ ni"e# t dhn agregat t &mime"e n n$peri!dh t dhn kohe.9aktort t ci#t ndiko$n n o(ertn agregate $an

1. Niveli i mimeve2. Kapacitetet prodhese t &irmave+. Niveli i kostove etj

7ara'imi n mes krkess dhe o(erts agregate $ep ek!i#ibrin makroekonomik)4S:4#$ para8et ekilibrin makroekonomik

II Matja e prodktit t prgjithshm

II.1. Rndsia e mat$es s prod!ktit t prg$ithshm dhe prob#emi i agregimit

,rod!kti i ,rg$ithshm sht n$ri nga konceptet kryesore makroekonomike. !ke! nis!r nga ,rod!kti i ,rg$ithshm m!nd t g$yko$m pr g$end$en e ekonomis n trsidhe pr dinamiken e sa$. ,rmes ,rod!ktit t prg$ithshm bhet i m!nd!r "#ersimi ipo#itika"e ekonomike t nd$ek!ra nga /e"eria% pasta$ prp!nimi i po#itika"e tprshtatshme pr prba##imin e prob#eme"e t ndryshme ekonomike% krahasimin n mes

t "ende"e t ndryshme et$. :#ogarit$a e ,rod!ktit t ,rg$ithshm t n$ "endi ndeshet ne prob#emin e agregimit%domethn t pr(shir$es s prod!ktit t t g$itha (irma"e n n$ treg!es t "etm. Kyprob#em ka disa dimensione$ pari ai #idhet me prdorimin e n$ n$sie t "etme mat$e$e% prba## n$si"e tndryshme natyrore t mat$es% si n$si e prbashkt mat$e$e prdoret para$a.$ dytiprdorimi i paras si mas e "#ers s ,rod!ktit t ,rg$ithshm k!sht'on #ind$ene prob#emit se nse $an rrit!r &mimet a m!nd te themi se sht rrit!r edhe ,rod!kti i,rg$ithshm% n terma nomina# po por $o edhe n terma rea#.

3


5/68


$ treti agregatet n "et"ete (shehin g$end$en e e#emente"e prbrse t tyre ata n!k $ant m$a(t!eshm pr n$ ana#i' t g$ithanshme ekonomike."".% Mnyrat e matjes s produktit t prgjithshm

1. Mnyra e prodhimit

2. Mnyra e t ardhrave+. Mnyra e shpenimeve1. Mnyra e prodhimit.+ipas ksa$ mnyre ,rod!kti i ,rg$ithshm ##ogaritet d!ke imb#edh!r t g$itha "#erat e prod!kte"e dhe shrbime"e pr(!ndimtare t prodh!ara n n$"end. 0reg!esi i ##ogarit!r n kt mnyr /!het ,rod!kt Kombtar. Kt! d!het t merrenparasysh dy &sht$e $ parisht e rndsishme / n treg!esin e ,rod!ktit t ,rg$ithshm t pr(shihen"etm ma##rat dhe shrbimet pr(!ndimtare% pa"arsisht nga destinacioni i tyre. $ dytisht e rndsishme / n kt treg!es t pr(shihen "etm ma##rat dhe shrbimetpr(!ndimtare.

,r ##ogarit$en e ,rod!ktit Kombtar prdoren dy metoda

1. Metoda e transaksionit t &ndit dhe2. Metoda e vlers s shtar

Kto m!nd ti shp$ego$m prmes shemb!##it n "i$im

+tadet e prodhimit;#era etransaksionit)n < pr 1==kg

b!k*

;#era e sht!ar )n < pr &do1== kg b!k*

9ermert e gr!rit ia shesin gr!rin(abriks s mie##it 1=== 1===9abrikanti i mie##it e kthen gr!rin nmie## dhe ia shet at prodh!esit tb!ks 21== 11==

,rodh!esi i b!ks !a shet b!kn eprodh!ar kons!mator"e 3=== 1>==I g$ith procesi i prodhimit ?1== 3===

11.+ Mnyra e shpenimeve. +ipas ksa$ mnyre "#era e prod!ktit t prg$ithshm##ogaritet d!ke mb#edh!r t g$itha shpen'imet e s!b$ekte"e t ndryshme pr b#er$en ema##ra"e dhe shrbime"e pr(!ndimtare. N kt mnyr pr(itohet treg!esi i+hpen'ime"e Kombtare i ci#i para/itet prmes ksa$ (orm!#e

; : / < I < " < N(

Konsmi %pr(shint g$itha shpen'imet pr b#er$en e ma##ra"e dhe shrbime"epre$ t ci#a"e n@$errt dobi n peri!dhn korrente. Me konceptin e kons!mit sht


6/68


7/68


0 ardh!rat e trans(er!eshme $an pr shemb!## t ardh!rat nga sig!rimetsho/rore% kompensimet pr pap!nsin% b!rsat e st!dent"e% et$.

!ke ! nis!r nga (akti se me te tri mnyrat matet i n$$ti agregat% domethn,rod!kti ,rg$ithshm% ather d!het / t g$ith treg!esit t $en t barabart midis tyredomethn d!het /

Produkti kombtar & $hpenzimet kombtare & ' (rdhurat !ombtare

Mirpo / kto bara'ime t $en t "rteta d!het t p#otsohen kto k!shte

". ' tre treguesit duhet t llogariten me saktsi

%. ) dy treguesit e par t prfshihet vetm vlera e mallrave dhe shrbimeve

prfundimtare.*. ) treguesin e dytt prfshihen ndryshimei neto n stoqet e mallrave dhe

prodhimit n proces

#. ) treguesin e tret t prfshihen t gjitha t ardhurat faktoriale dhe taksat

indirekte por t prjashtohen t ardhurat e transferuara.

-$at ##ogarit$es s ,rod!ktit t ,rg$ithshm ndeshemi edhe n n$ "arg pyet$esh /d!het dhn prg$ig$e.

+i d!het t mbahet parasysh kons!mimi i kapita#it +i d!het t matet "#era e ,rod!ktit t ,rg$ithshm me koston e (aktor"e apo

me &mimin e treg!t +i t mbahet parasysh ri"#ersimi i sto/e"e +i t mbahet parasysh e ardh!ra pronsore )(aktoria#e* neto nga $asht

!onsumimi i kapitalit. ,r(shin shpen'imet / d!het br pr '"endsimin e kapita#it tkons!m!ar / ndryshe /!het amortiim i kapitalit

N "#ern e ,rod!ktit t ,rg$ithshm t n$ "iti d!het t pr(shihen edhe "#era ein"estime"e t kryera g$at "itit. N$ p$es e ktyre in"estime"e kryhen th$esht pr'"endsimin e kapita#it t kons!m!ar% k!rse p$esa t$etr para/et shtesn e "rtet tstok!t t kapita#it g$at "itit% ose in"estimet neto. +h!ma e amorti'imit t kapita#it mein"estimet neto prb$n in"estimet br!to.

N ##ogarit$en e "#ers s ,rod!ktit t ,rg$ithshm m!nd t pr(shihen osein"estimet br!to ose in"estimet neto. K!r pr(shihen in"estimet br!to kemi kta treg!es

Prodkti Kombtar brto !"NP$Shpenimet kombtare brto !"N;$6 ardhrat kombtare brto !"NI$

K!r pr(shihen in"estimet neto kemi treg!esitProdkti Kombtar neto !NNP$Shpenimet kombtare neto !NN;$6 ardhrat kombtare neto !NNI$

?


8/68


+eci#i nga kta treg!es pr(itohet d!ke 'brit!r nga treg!esi i par amorti'imin. ,rshemb!##

NNP : "NP % 4mortiimiNN; : "N; % 4mortiimi

NNI : "NI % 4mortiimiMirpo pr shkak t "shtirsi"e t ##ogarit$es me saktsi t amorti'imit ekonomistetparap#/e$n m sh!m treg!esit e gr!pit t par )-N,% -NE% -NI*.

+lersimi i shpenzimeve me koston e faktorve. ,rod!ktiKombtar dhe t ardh!rat kombtare maten me koston e (aktor"e% ndrsa +hpen'imetKombtare maten (i##imisht me &mimet e treg!t. Mirpo &mimet e treg!t $an tshtrembr!ara nga taksat indirekte dhe s!b"encionet t parat ndiko$n n rrit$en e&mime"e t ma##ra"e k!rse t dytat n !#$en e tyre. ,r t! bara'!ar me t Ardh!ratKombtare dhe ,rod!ktin Kombtar edhe +hpen'imet Kombtare d!het / te maten mekoston e (aktor"e. ,r t! te$ka#!ar k$o d!het / nga +hpen'imet Kombtare me &mime

treg! t 'briten taksat indirekte dhe t shtohen s!b"encionet.,ivlersimi i stoqeve. Kt! kemi t b$m me mba$t$en e ma##ra"e nga ana e

(irma"e n (orm t sto/e"e dhe shit$en e tyre n rast t rrit$es s &mimit )ri"#ersimit ttyre*. N kt rast rritet (itimi i (irms dhe n t n$$tn koh edhe t Ardh!ratKombtare. ,or prderisa k$o shtes e t Ardh!ra"e Kombtare n!k #idhet me prodhimine "itit prkats mad$e t asn$ "iti% a$o d!het t pr$ashtohet nga ##ogarit$a% domethn t'britet nga "#era e t Ardh!ra"e Kombtare

' ardhurat pronsore -faktoriale neto nga jasht. :"i'$a e (aktor"e tprodhimit nga n$ "end tek t$etri "shtirson ##ogarit$en e treg!esit t prod!ktit tprg$ithshm. 0 ardh!rat pronsore )(aktoria#e* nga $asht para/esin di(erencn n mest ardh!ra"e / hy$n n "end nga drgesat e emigrant"e apo (irma"e / p!no$n $asht"endit me t ardh!rat / personat apo (irmat e h!a$a trans(ero$n n "endet e tyre.

!ke i 'brit!r t ardh!rat pronsore neto nga $asht nga ,rod!kti Kombtar%pr(itohet treg!esi i ,rod!ktit t 7rendshm.

-N, C 0 ardh!rat pronsore nga $asht D -,),rod!kti i 7rendshm 7r!to*II.* /isa identitete t rndsishme makroekonomike

9i##imisht nisemi nga identiteti -N, D -NE D -NI. +hno$m -NI D . ,o asht!s!po'o$m se NI )in"estimet neto* $an t D me -I ) in"estimet br!to*% domethnabstrago$m nga amorti'imi. ,r t dit!r raportin in"estim k!rsim abstrago$m edhe ngashpen'imet /e"eritare dhe tregtia e $ashtme. N kto k!shte do t kemi

D F G I )1*

+!po'o$m se D t ardh!rat e dispon!eshme dhe do t kemi

D F G + )2*

!ke i kombin!ar bara'imet )1* dhe )2* do t kem kemi

F G I D F G + )5*

H


9/68


heI D + )3*

0ani (!sim n ana#i' edhe shpen'imet /e"eritare si dhe tregtin e $ashtme dhe kemikto bara'ime

D F G I G- G N )*

he D G 0R C 0A )B*

,o asht! dihet se D F G + )?*

Me kombinimin e bara'ime"e )B* dhe )?* do t kemi

F G + D D G 0R C0A )H*

edhe F G C + D G0R C 0A C + )>*

"endso$m kt "#er t F te bara'imi dhe do t kemi

D F G I G - G N D ) G 0R C 0A C+* G I G - G N

) G 0R C 0A C+* G I G - G N C D =

0R C 0A C+ G I G - G N D =

+ C I D ) - G 0R C 0A* G N D = )1=*

+hpreh$a )- G 0R 0A* pr(a/son de(icitin b!@hetor. N /o(t se + D I ather)- G 0R 0A* D N

Nga k$o de# se de(iciti i b!@hetit /e"eritar do t $et i barabart me de(icitin e tregtis s$ashtme.

II.3 Produkti kombtar dhe mirqenia ekonomike

Mir/enia ekonomike prbn n$ nga ob$ekti"at dhe prob#emet kryesore t &dosho/rie t ba'!ar n ekonomin e treg!t% pr rr$edho$ edhe n$ nga konceptet kryesoret shkencs s ekonomiksit. +htrohet pyet$a se a sht -, n$ mats i prshtatshmedhe pr mir/enien ekonomike t n$ sho/rie ;shtir se m!nd t $epet prg$ig$epo'iti"e. E k$o d!ke ! nis!r nga (akti se sh!m prod!kte / hy$n n -, $an tdmshme pr sho/rin

Nga ana t$etr -, n!k pr(shin n$ "arg e#ementesh / ndiko$n dre$tprdre$tn mir/enie p.sh. "#era e kohs s #ir et$.

>


10/68


11/68


Ndryshimi i ni"e#it agregat t &mime"e do t shkaktonte #"i'$e sipas k!rbs A%ndrsa ndryshimi i seci#it pre$ (aktor"e t t$er / ndiko$n n shpen'imet agregate tp#ani(ik!ara% pra n krkesn agregate% do t shkaktonte 'h"endos$en e k!rbs Aprkatsisht d$athtas apo ma$tas.

K!r kta (aktor $an a!tonom% domethn t pa"ar!r nga t ardh!rat 'h"endos$a

e A do t $et para#e#e% ndryshe 'h"endos$a do t $et me n$ (ar kndi. 9aktorta!tonom n$ihen ndryshe edhe si (aktor ek'og$en% ndrsa (aktort $o a!tonom% ndryshe/!hen si (aktor endog$en% domethn "aren nga t ardh!rat. 0 g$ith komponentt eA p$esrisht m!nd t tra$tohen si (aktor a!tonom dhe p$esrisht si (aktor t ind!kt!ar) $o a!tonom *.

+htrohet pyet$a nse kemi n$ rrit$e &mimi a do t kemi e(ekt '"endsimi ,rg$ig$iado t ishte se n!k do t kemi '"endsim sik!rse n ni"e#in mikro% mirpo kt! kemi tb$m me n$ ##o$ '"endsimi t$etr. N$er'it m!nd t '"endso$n n$ sasi ma##rash dheshrbimesh / prb$n "#P real

me n$ sasi parash apo akti"esh (inanciare ose me n$ sasi ma##rash dhe shrbimesh n t ardhmen ose

me n$e sasi ma##rash apo shrbimesh t prodh!ara n "endet e t$era.Kto m!nd ti /!a$m ndryshe edhe si e(ekti i bi#ance"e rea#e% e(ekti i norma"e tinteresit% dhe e(ekti i trgtis s $ashtme.

1. ;&ekti i bilanceve reale.;#era rea#e e paras matet me sasin e ma##ra"e dheshrbime"e / m!nd t b#ihen me to. Nse &mimet !#en "#era rea#e e paras rritet dhekons!matort m!nd t b#e$n m sh!m ma##ra dhe shrbime me parat e tyre. ,ra% ngan$era an% me t n$e$ten sasi parash% b#e$n m sh!m ma##ra. Nga ana t$etr ata m!nd t'"endso$n parat e k!rsyera me ma##ra dhe shrbime sepse "#era rea#e e k!rsime"esht rrit!r. ,ra% rn$a e &mime"e sho/rohet me rrit$en e krkess pr ma##ra dheshrbime. Rrit$a e ni"e#it t &mime"e ka e(ekte t k!ndrta. Me rrit$en e &mime"e !#et

"#era e bi#ance"e rea#e% dhe me t n$e$tat para m!nd t b#ehen m pak ma##ra dheshrbime.2. ;&ekti i normave t interesit.K!r ngritet ni"e#i i &mime"e% !#et sasia e bi#ance"erea#e monetare% pra kons!matort do te ken ne"o$ pr m sh!m para% pr t b#erma##rat dhe shrbimet / dshiro$n. Edhe (irmat do t ken ne"o$ pr m sh!m parapr t pag!ar p!non$sit e tyre dhe pr t b#er (aktort e t$er t prodhimit. Rrit$a e&mime"e rrit krkesn pr para% dhe rrit$a e krkess pr para &on deri te rrit$a e norma"et interesit. Nga ana t$etr rrit$a e norma"e t interesit do t dek!ra$o$ shpen'imet prin"estime dhe n kt mnyr ndikon n !#$en e krkess agregate. N$er'it do t shty$nkrkesn e tyre pr t ardhmen.

U#$a e ni"e#it t &mime"e do t !# normat e interesit% sepse !#et krkesa pr para.

U#$a e &mime"e pra% nnk!pton ngrit$en e shpen'ime"e dhe n$ekohsisht edhe t krkessagregate.+. ;&ekti i tregtis s jashtme.N$ nga komponentt e A sht eksporti neto. Eksportineto "aret nga ni"e#i i &mime"e. ,r shemb!## nse rritet ni"e#i i &mime"e t "endit nkrahasim me "endet e t$era% ather b#ersit koso"ar do t b#e$n m sh!m ma##ra timport!ara n korri' t ma##ra"e koso"are% k!rse t h!a$t b#e$n m pak ma##ra koso"are.Ndersa importet rriten% eksportet '"og#ohen% krkesa agregate do t '"og#ohet

11


12/68


1hvendosja e krkess agregate

h"endos$a e A d$athtas sht si rre'!#tat i rrit$es s kons!mit a!tonom% ndrsa

ni"e#i i &mime"e mbetet i pa ndrysh!ar. Rrit$a e kons!mit a!tonom #idhet dre$tprdre$tme rrit$en e pop!##sis.

9ig!ra 2.2 h"endos$a e k!rbs A

N 'h"endos$en e k!rbs A d$athtas m!nd t ndiko$n edhe sh!m (aktor tt$er si rrit$a e in"estime"e a!tonome% shpen'ime"e /e"eritare% eksporte"e neto%in(#acionit t prit!r% (itime"e t prit!ra% o(erts monetare si dhe !#$a e norma"e t interesit%

"#ers s "a#!ts "endore% taksa"e dhe pagesa"e trans(er!ese% et$.Ekonomistt kishin mendime t ndryshme sa i prket ro#it t (aktor"e t ndryshm nprcaktimin e krkess agregate. Monetaristt si (aktor kryesor t prcaktimit tkrkess agregate konsidero$n o(erten monetare.+ipas tyre krkesa agregate mena@hohet prmes manip!#imit me o(ertn monetare. 0t$er ekonomist ro#in kryesor !a $apin rryma"e t pa"ar!ra t shpen'ime"e% sishpen'imet /e"eritare% in"estimet dhe eksportet.Mendimet e sotme pr kt &esht$e $an poth!a$se t n$$ta pr sh!micen e ekonomist"e.,ra ata prano$n se krkesa agregate ndikohet nga sh!m (aktor dhe se n peri!dha tndryshme prcakt!es t krkess agregate m!nd t bhn (aktor t ndryshm. ,ra"arsisht nga rrethanat prcakt!es i A m!nd t $et po#itika (iska#e apo po#itikamonetare.

II. 9&erta agregate dhe &aktort prcaktes t saj

O(erta agregate i re(erohet "##imit tota# t prod!ktit / prodh!esit $an t gatshem dhe ng$end$e t o(ro$n n treg me ni"e#e t ndryshme &mimesh% n n$ peri!dh t dhnkohe. N st!dimin e o(erts agregate sht e rndsishme t da##o$m peri!dhata(atshk!rtra nga ato a(atg$ata.

4 3

4#1!/

1< I < " < N($

4#2!/

2< I < " < N($

"#P real

P

P1

01

02

9

12


13/68


Periudh afatshkurtrn k!ptimin makroekonomik sht a$o peri!dh g$at sci#s me ndryshimin e krkess apo t o(erts% ndrysho$n &mimet e ma##ra"e dheshrbime"e por $o edhe pagat.

Periudh afatgjat n k!ptimin makroekonomik sht n$ peri!dh kohe em$a(t!eshme / si &mimet asht! edhe pagat t prshtaten nda$ &do ndryshimi n krkes

apo o(ert% ksht! / krkesa dhe o(erta bara'ohen n t g$itha treg$et% si n ato tprod!kti"e asht! edhe n ato t p!ns.

2.1 O(erta agregate n peri!dha a(atshk!rtra

O(erta agregate n peri!dha a(atshk!rtra shpreh #idh$en midis sasis agregate tma##ra"e dhe shrbime"e pr(!ndimtare )-, rea#* dhe ni"e#it t &mime"e% d!ke imba$t!r (aktort e t$er konstant.

O(erta agregate pas/yron n$ #idh$e po'iti"e midis -, rea# dhe ni"e#it agregat t&mime"e.

9ig!ra 2.5 :ig$i i o(erts agregate

Arg!mentet / $epen pr kt $anS pari&mimet m t #arta n@isin prodh!esit pr rrit$en e prodhimit% sepse rrit$a e

&mime"e nnk!pton edhe rrit$en e (itimit pr prodh!esit.S dytiprir$a pr #art e k!rbs s o(erts agregate m!nd t shp$egohet edhe d!ke

marr si piknis$e rrit$en e ni"e#it t prodhimit. Rrit$a e ni"e#it t prodhimit do t krkonte/ prodh!esit t prdorin m sh!m b!rime.

K$o nnk!pton edhe rrit$en e kosto"e t prodhimit. N kto k!shte prodh!esit prt mba$t!r ni"e#et e mparshme t (itimit% do ti ngrisin &mimet.

Ana#i'a e m siprme bht m e p#ot dhe m konkrete nse n t pr(shihen dy(aktor t t$er% prod!kti potencia# dhe s$e##$a pag C &mim.Prodkti potencial.+$e##$a e k!rbs s o(erts agregate ndikohet nga kapaciteti prodh!esi ekonomis% pra nga prod!kti potencia#. K!r prod!kti akt!a# i o(rohet prod!ktit potencia#o(erta agregate bht poth!a$se "ertika#e. Nga ana t$etr% rrit$a e prod!ktit potencia# e'h"endos d$athtas k!rbn e o(erts agregate.Sjellja pag ? mim. K$o sht e rndsishme pr t k!pt!ar s$e##$en e k!rbs A+ nperi!dha a(atshk!rtra% k$o ana#i' na m!ndson t k!pto$m pse n p$es t ndryshme tsa$% k!rba A+ ka s$e##$e t ndryshme.

4SP

"#P real9

15


14/68


,r nga mnyra e s$e##$es k!rba A+ prbhet nga tre p$es.

9ig!ra 2.3 +$e##$a e k!rbs A+ n peri!dha a(atshk!rtra

) pjesn e para$o sh poth!a$se hori'onta#e% pra poth!a$se p#otsisht e#astike.K$o nnk!pton / ekonomia sht n recesion ose depresion dhe ka n$ shka## re#ati"ishtt #art mosprdorimi t kapacitete"e prodh!ese% pra edhe pap!nsi t #art. ,rderisa kakapacitete t #ira prodh!esit m!nd t rrisin prodhimin edhe pa ndrysh!ar ni"e#in e&mime"e. K$o pr arsye se n peri!dha a(atshk!rtra (aktort e prodhimit si dhe #ndet epara m!nd t $en me &mime t (iks!ara% p.sh. (!/ia p!ntore% shpen'imet e /iras%enrg$is e#ektrike% !$i% te#e(oni et$% shpesh $an t (iks!ara pr n$ peri!dh.) pjesn e trett sa$ k!rba A+ sht poth!a$se p#otsisht "ertika#e. K$o nnk!pton seekonomia e ka arrit!r prod!ktin potencia# dhe &do prp$ek$e pr t rrit!r prodhimin nga

ana e (irma"e do t ndikonte n rrit$en e &mime"e.,$esa e ndrm$etme ka n$ prir$e po'iti"e / nnk!pton se rrit$a e prod!ktit rea#sho/rohet me rrit$en e ni"e#it t &mime"e. K$o ndodh pr shkak se disa pre$ sektor"ebrenda n$ ekonomie kan arrit!r k!(i$t e kapacitete"e t tyre% dhe &do prp$ek$e pr trrit!r prod!ktin do t ndikonte n rrit$en e &mime"e.

+$e##$a e k!rbs A+ n peri!dha a(atshk!rtra sht ob$ekt disk!timesh ek!ndershtimesh midis shko##a"e t ndryshme ekonomike.!lasikt mbshtesin iden se k!rba A+ sht e prir!r "ertika#isht #art. +ipas tyreekonomia sht g$ithmon n p!n'nie t p#ot dhe se pagat dhe &mimet $an (#eksibi#eedhe n peri!dha a(atshk!rtra.!ejnsiant nga ana t$etr d!ke ! mbshtet!r n ng!rtsin e paga"e arg!mento$n sek!rba A+ sht hori'onta#e n peri!dha a(atshk!rtra. ,r kt arsye p$esa "ertika#e /!hetp$esa k#asike e A+ k!rse a$o hori'onta#e p$esa ke$nsiane e A+.

4SP

9

,$esa ke$nsiane,$esa enderm$etme

,$esak#asike

0p "#P real

13


15/68


2.2 O(erta agregate n peri!dha a(atg$ata.

N peri!dha a(atg$ata k!rba A+ priret "ertika#isht #art% dhe at pr dy arsye9ig!ra 2. +$e##$a e k!rbs A n peri!dha a(atg$ata

S pari% n peri!dha a(atg$ata prod!kti akt!a# prp!thet me at potencia#% dhe &doprp$ek$e nga ana e (irma"e pr t rrit!r prodhimin &on "etm n rrit$en e &mime"e.

S dyti*n peri!dha a(atg$ata t g$itha &mimet dhe kostot% pr(shir kt! edhepagat bhn (#eksibi#e.

%.* )dryshimet n ofet n periudha afatshkurtra -faktort q ndikojn n zhvendosjen e

kurbs ($

Tarifa e pagaveC rrit$a e paga"e e rrit koston e prodhimit t ndrrmarrie"e dhe n

kt mnyr bn destim!#imin e tyre pr t prodh!ar% dhe si re'!#tat i ksa$ k!rba eo(erts agregate 'h"endoset ma$tas. E k!ndrta do t ndodhte po/se kemi !#$en epaga"e.

9ig!ra 2.B h"endos$a e k!rbs A+

"#P real

P 4S

8pO

4S@4S

4S@@

"#P real8L8 8

P

1


16/68


mimet e imputeve materialeC kan t n$$tin ndikim sik!rse edhe pagat n k!rbn A+.ProduktivitetiC rrit$a e prod!kti"itetit 'h"endos d$athtas k!rbn A+. Me prod!kti"itet tp!ns nnk!pto$m !#$en e kosto"e pr n$si t prod!ktit.Goditjet e ofertsC m!nd t $en po'iti"e dhe negati"e% t parat ndiko$n n 'h"endos$end$athtas t k!rbs A+ k!rse t dytat n 'h"endos$en ma$tas t sa$. -odit$et po'iti"e t

o(erts m!nd t $en si re'!#tat i 'b!#imit t b!rime"e t re$a p.sh. i re'er"a"e apo (!sha"et na(ts% et$. K!rse negati"e p.sh. moti i ke/% tra'irat% #!(ta% et$. t ci#at e '"og#o$no(ertn agregate.Pritjet lidhur me inflacioninC n$ in(#acion m i #art i prit!r do t rriste pap!nsin% prado t 'h"endoste k!rbn A+ ma$tas.III. ;kilibri makroekonoimk. Modeli klasik dhe ai kejnsian.

Ek!i#ibri makroekonomik arrihet ather k!r o(erta agregate sht e barabart mekrkesn agregate% domethn k!r sasia e prod!ktit tota# rea# / $an t gatshm to(ro$n shitsit me n$ ni"e# t dhn &mimesh% sht e barabart me sasin e prod!ktit

tota# rea# / $an t gatshm t b#e$n kons!matort% (irmat% /e"eria apo t h!a$t me ktni"e# &mimesh. -ra(ikisht ek!i#ibri makroekonomik $epet nga pika e prer$es s k!rbsA me k!rbn A+ si n (ig!r.

9ig!ra 2.? Ek!i#ibri makroekonomik

,ika E n (ig!r sht pik e ek!i#ibrit. N kt pik sasia e prod!ktit tota# / krko$nb#ersit sht e barabart me sasin e prod!ktit tota# / o(ro$n shitsit% me ni"e# ,L t&mimit.

Ek!i#ibri i arrit!r n pikn E sht ek!i#ibr i "etm dhe i /endr!eshm &dokombinim t$etr n mes prodhimit dhe &mimit para/et g$end$e disek!i#ibri. Nse ni"e#i i&mime"e sht ,1b#ersit do t dshironin t b#enin "etm sasin 1ndrsa shitsit do tdshironin t shitnin sasin +1. N kt rast sasia agregate e o(r!ar +1ka#on at t krk!ar1. ,r shit$en e ksa$ sasie ma##rash% prodh!esit $an t detyr!ar t !#in &mimet% dhekrahas tyre edhe sasin e ma##ra"e t o(r!ara.Ndrsa me !#$en e &mime"e ngritet krkesa pr ma##ra nga kons!matort dhe ky pro&esdo t "a'hdon deri t rikthimi n ek!i#ibr.

"#P real+10>1

P,

1

,L E4#

4S

1B


17/68


Mirpo n!k sht e thn se n k!shtet e ek!i#ibrit makroekonmik t kemi pat$etrp!n'nie t p#ot% stabi#itet t &mime"e apo sh(ryt'im maksima# t kapacitete"e.+it!atat e pap!nsis s #art ose in(#acionit t #art n k!shtet e ek!i#ibritmakroekonomik n$ihen si dshtime makroekonomike t treg!t.

Kemi dy mode#e kryesore makroekonomike t ek!i#ibrit% modelin klasik dhe atkejnsian

Modeli klasik+ipas k#asike""e k!rba A ka p$errtsi negati"e k!rse k!rba A+% sht e prir!r

"ertika#isht #art. +!po'o$m n$ rnie t A pr shkak t rnies s shpen'ime"e prin"estime. K!rba A do t 'h"endoset ma$tas n A. 9i##imisht bien shpen'imet tota#enga A n 7 dhe prodhimi tenton t !#et. 0ani (irmat detyrohen ti !#in &mimet dhe ipershtasin pagat me &mimet e !#ta% dhe k$o serish do ti stim!#o$ (irmat pr rrit$en eprodhimit. Ek!i#ibri ri"endoset n pikn F k! pr shkak t !#$es s ni"e#it t paga"e%garantohet p!n'nie e p#ot. N kt mode# pr$ashtohet pap!nsia e detyr!ar.

9ig!ra 2.H Mode#i makroekonomik k#asik

+ipas kti$ mode#i rnia e krkess agregate shkakton !#$en e ni"e#it t &mime"e%por n!k ndikon aspak n ni"e#in e p!n'nies dhe t prodhimit. Nga ky mode# rr$edhin dypr(!ndime t rendsishme po#itike.

S pari*prod!kti akt!a# perp!thet g$ithmon me prod!ktin potencia#.S dyti% po#itika makroekonomike n!k m!nd t ndiko$ n ni"e#in e prodhimit

apo t pap!nsis% dhe &do prp$ek$e pr t ndik!ar n "ariab#at e msiprm% do tre(#ektohe$ "etm n ndryshimin e ni"e#it t &mime"e.

Modeli kejnsianN k!ndrshtim me k#asikt% Ke$nsi arg!mentonte se &mimet dhe pagat n

peri!dha a(atshk!rtra $an t ng!rts!ara dhe pr kt arsye% k!rba A+ priret #ehtsishtpr #art d$athtas ose sht hori'onta#% pr sa koh / prod!kti akt!a# sht m i "og# seai potencia#. O(erta agregate sipas ke$nsiane"e m!nd te para/itet prmes (ig!rs n "i$im.

4S

4#

4#

43

/

P

P>

P@

"#P real8 D 8 D 8L

1?


18/68


9ig!ra 2.> Mode#i ke$nsian

K!r krkesa agregate rritet nga A ne A% ni"e#i i prod!ktit rea# rritet nga 8 ne 81% d!ke

! sho/r!ar me n$ rrit$e t "og# t &mime"e. Nga mode#i ke$nsian rr$edhin g$ithasht! dypr(!ndime t rndsishme po#itikeS pari*n$ ekonomi m!nd t $et n ek!i#ibr n k!shtet e prdorimit $o t p#ot

t b!rime"e% mad$e edhe me pap!nsi masi"e.S dyti* /e"eria% prmes po#itika"e monetare apo (iska#e% m!nd t stim!#o$

rikthimin e ekonomis n p!n'nie t p#ot.,ra% kemi dy /ndrime t ndryshme teorike dhe po#itike.0ndrimi klasik*sipas t ci#it po#itika /e"eritare e rrit$es s A &on $o n rrit$en

e prodhimit% por n rrit$en e &mime"e% pra t in(#acionit.0ndrimi kejnsian*sipas te ci#it "arsisht nga (a'a e cik#it n t ci#in ndodhet

ekonomia% /e"eria m!nd dhe d!het t ndrhy$% d!ke ndik!ar n rrit$en e ni"e#it t

prodhimit n k!shtet e n$ akti"iteti t dobt ekonomik% apo ne !#$en e prodhimit nperi!dhat ekspansioniste% me in(#acion krcn!es.

4S

4#

4#43

P

"#P real0p0 0@

1H


19/68


20/68


+i k!rba e kons!mit asht! edhe k!rba e k!rsimit para/esin n$ #idh$e po'iti"emidis t ardh!ra"e t dispon!eshme dhe kons!mit apo k!rsimit. Raportin n mes tkons!mit dhe k!rsimit n gra(ik m!nd t shprehet prmes "i$s 3=. ,r pikat e kons!mitmbi "i$n 3="#erat prg$eg$se t k!rsimit do t $en negati"e dhe anas$e##tas. Ndrsa npikprer$en e k!rbs s kons!mit me "i$n 3="#era e k!rsimit do t $et 'ero.

,$errsia e k!rbs s kons!mit shpreh shtesn e kons!mit pr &do n$si monetareshtes t t ardh!ra"e t dispon!eshme. K$o n$ihet ndryshe si prirja mar(hinale prkonsmD !MP/$.

,$errsia e k!rbs s k!rsimit shpreh shtesn e k!rsimit pr &do n$si monetareshtes t t ardh!ra"e t dispon!eshme. K$o n$ihet ndryshe si prirja mar(hinale prkrsimD !MPS$.

,rderisa F G + D ather MF G M+ D M dhe M,F G M,+ D 1% )M D1 n$si monetare*% k! MF D kons!mi mar@hina#% M+ D k!rsimi mar@hina#% M tardh!rat e dispon!eshme mar@hina#e.

,os treg!es"e / prmendm )M,F dhe M,+*% treg!es m$a(t t rndsishm

statistikor $an edhe prir$a mesatare pr kons!m )A,F* dhe prir$a mesatare pr k!rsim)A,+*. )A,F* para/et raportin n mes t kons!mit dhe t ardh!ra"e t dispon!eshme praFP D A,F. 6sht e /art se k!r sht e dhn k!rba e kons!mit A,F do t ndrysho$me ndryshimin e t ardh!ra"e t dispon!eshme )*. N (ig!rn 5.1 n pikn A% A,F D=P= D 1% ndrsa n pikn 7% A,F D >=P1== D =.>% ndrkoh / M,F pr &do pik tk!rbs F sht e barabart me 3P.

,os (!nksionit #inear t kons!mit dhe k!rsimit kemi edhe (!nksionin $o #inear%dhe me kt nnk!pto$m se me rrit$en e t ardh!ra"e t dispon!eshme kons!mi dhek!rsimi n!k rriten n mnyr proporciona#e me rrit$en e t ardh!ra"e t dispon!eshme.,ra% nse rriten t ardh!rat e dispon!eshme me 1=Q% n!k sht e thn / edhe kons!midhe k!rsimi t rriten me 1=QA#g$ebrikisht (!nksioni #inear i kons!mit do t shprehe$

F D a G bapara/et "#ern e pikprer$es s k!rbs F me boshtin e kons!mit% ndrsa koe(icienti bsht i barabart me M,F / n shemb!##in e m siprm sht

F D 1= G =%H,rderisa + D C F do t kemi

+ D C a Cb pra+ D a G)1 b*

N shemb!##in ton do t kemi+ D 1= G =.2

II. 9aktor t t$er prcakt!es t kons!mit

,os t ardh!ra"e t dispon!eshme (aktor t$etr in(#!enc!es n ni"e#in e kons!mitsht edhe pas!ria e ci#a ka ndikim t madh sidomos k!r a$o ndryshon shpe$t dhe nprmasa t mdha. ,r t k!pt!ar ndikimin e pas!ris n kons!min agregat do t ishte edobishme / t mbanim parasysh ana#i'n mikroekonomike t 'g$edh$es s kons!matoritindi"id!a# midis kons!mit pre'ent dhe ati$ t ardhshm. ,r th$eshtsi% s!po'o$m "etmdy peri!dha kohe% peri!dhn pre'ente )t* dhe peri!dhn e ardhshme )tG1*. 0 ardh!ratindi"id!a#e n peri!dhn pre'ente $an tdhe n peri!dhn e ardhshme t G1.

2=


21/68


,rmes (ig!rs n "i$im shohim s$e##$en indi"id!a#e t kons!matorit.

N pikn A kons!matori m!nd t kons!mo$ t g$itha t ardh!rat pre'ente ) t* n

peri!dhn pre'ente dhe t g$itha t ardh!rat e ardhshme ) tG1* n peri!dhn e ardhshme.K!rse m!ndsit e t$era t kons!mit n pikat e t$era t "i$s MN "aren nga m!ndsia ekons!matorit pr t marr ose pr t dhn h!a. N pikn M kons!matori do ti k!rsente tg$itha t ardh!rat pre'ente% n mnyr / n t ardhmen% me s!po'imin e n$ normeinteresi t barabart me )i* kons!matori m!nd t shpen'o$.

tG1 G )1Gi* t

k! )1Gi* t D "#era e ardhshme e t ardh!ra"e pre'ente. ,or n "end / t k!rse$%kons!matori m!nd t marr h!a dhe t shpen'o$ n peri!dhn k!rrente m sh!m se tardh!rat e ti k!rrente )akt!a#e*. ,ra n ekstremin t$etr% n pikn N% kons!matori do tkons!mo$ n peri!dhn akt!a#e t ardh!rat akt!a#e% p#!s "#ern e paks!ar t t ardh!ra"e

t ardhshme% domethn tG tG1 P 1Gi.;i$a MAN sht "i$a e b!@hetit indi"id!a# dhe tregon t g$itha kombinimet / m!nd tarri$ n$ kons!mator midis kons!mit pre'ent dhe ati$ t ardhshm% d!ke i pas!r t dhnat ardh!rat pre'ente% t ardh!rat e ardhshme dhe normn e interesit.

g$edh$a e kons!matorit midis m!ndsi"e / pr(a/son "i$a e b!@hetit do t"aret nga pre(erencat e ti$ kohore #idh!r me kons!min pre'ent dhe at t ardhshm. Ktopre(erenca t kons!matorit m!nd t shp$egohen me an t n$ bashksie k!rbashindi(erence.

Ek!i#ibrin e "et kons!matori do ta arri$ n pikn tangencia#e t "i$s s b!@hetitme k!rbn m t #art t arritshme t indi(erencs pra n pikn .

9ig!ra 5. Kons!mi dhe ndryshimi i pas!ris

Kons!mi iardhshm

tG1

G)1Gi*t

tGS1P)1Gi*T

tG1

tG1

t

M

N

A

Kons!mi pre'ent

21


22/68


N pikn kons!matori sht d!ke kons!m!ar Ftdhe d!ke k!rsyertFtn peri!dhn pre'ente. Ndryshimi i pas!ris do t ndikonte n t ardh!rat pre'enteose t ardhshme ose tek t dy$a. K$o do t ndikonte n 'h"endos$en para#e#e t "i$s sb!@hetit d!ke i s!po'!ar (aktort e t$er konstant. N (ig!r shihet se rrit$a e pas!ris ka

shkakt!ar 'h"endos$en e "i$s s b!@hetit d$athtas nga MN n MN. ,ika e re emaksimi'imit t mir/enies s kons!matorit do t $et pika vt ci#s i prg$ig$et n$ ni"e#m i #art i kons!mit pre'ent. ,$errsia e "i$s s b!@hetit "aret nga norma e interesit.Ndryshimi i norms s interesit para/itet nprm$et rrot!##imit t "i$s s b!@hetit MNrreth piks A% s ci#s i prg$ig$et n$ kons!m pre'ent i barabart me t ardh!rat pre'ente.Rrit$a e norms s interesit do ta bnte m t p$errt "i$n e b!@hetit d!ke sht!arkons!min pre'ent n dm t ati$ t ardhshm.

Kons!mi n!k "aret "etm nga t ardh!rat e dispon!eshme% por edhe nga (aktor tt$er si prit$et pr t ardh!rat% &mimet% taksat et$. ,ra% kons!mi pos nga t ardh!rat edispon!eshme "aret edhe nga prir$a a(atg$at e t ardh!ra"e% d!ke i marr n konsideratedhe t ardh!rat e shk!ara dhe ato t ardhshme. 0eoria kryesore / arg!menton kt

"arsi sht hipote'a e t ardh!ra"e permanente e ekonomistit t sh/!ar amerikan%Mi#ton 9ridman. Konceptet ba' me t ci#at operonte 9ridmani $an kons!mi permanent%t ardh!rat prmanente% dhe t ardh!rat tran'itore. +ipas hipote's s t ardh!ra"eprmanente% kons!mi permanent )Fp* sht proporciona# me t ardh!rat prmanente)p*% pra Fp D kp% k! k D M,F D A,F.

Kons!mi permanent dhe t ardh!rat prmanente pr(a/so$n prir$et a(atg$ata tkons!mit dhe t t ardh!ra"e. +ipas 9ridmanit t ardh!rat akt!a#e m!nd t $en m tmdha ose m t "og#a se t ardh!rat prmanente% dhe di(erenca n mes tyre para/et tardh!rat tran'itore. 0 ardh!rat tran'itore para/esin rrit$en ose rnien e paprit!r t tardh!ra"e / $an t pa"ar!ra nga t ardh!rat prmanente. ,ra% D p G t% k! tD tardh!rat tran'itore.

III. In"estimet dhe (aktort prcakt!es t tyre

+hpesh me in"estime nnk!ptohet &do shpen'im pr b#er$en e ndon$ p$ese ttoks% t #etra"e ek'ist!ese me "#er% et$. Mirpo n kto raste kemi t b$m "etm metransaksione (inanciare% k!rse n k!ptimin e ng!sht ekonomik% in"estim kemi "etmather k!r kri$ohet kapita#i i ri rea#% pra k!r kemi shtesa t stok!t (i'ik t kapita#it simakineri dhe pa$is$e% ndrtesa dhe shtes in"entari.

Kons!mi iardhshm

tG1

Ft

M

N

"

II

t

N

M

A

Kons!mi pre'ent

22


23/68


Ro#i i rndsishm makroekonomik i in"estime"e #idhet s pari me (aktin / in"estimetprb$n n$ ' me pesh dhe sh!m t ndrysh!eshm t shpen'ime"e tota#e dhe s dytime (aktin / in"estimet in(#!enco$n dre$tprdre$t prod!ktin potencia#.9aktort / ndiko$n n in"estime $an t sh!mt mirpo ne do t nda#emi n dy teorikryesore #idh!r me (!nksionin e in"estime"e% teorin / i #idh in"estimet me normat e

interesit dhe teorin e prcaktimit t in"estime"e nga t ardh!rat% / /!hen ndryshe teoriae akse#aratorit.

5.1. In"estimet dhe normat e interesit

Norma e interesit sht n$ri ndr (aktort kryesor / ndikon tek in"estimet% dhepara/et koston apo &mimin e kapita#it t marr h!a. ,ra norma e interesit para/et &mimint ci#in d!het tia pag!a$ h!amarrsi h!adhnsit pr kapita#in e marr h!a. N$ in"estimsht i pran!eshm "etm n /o(t se pr(itimet e prit!ra nga ky in"estim ka#o$n kostone ti$% ose t paktn $an t barabarta me t. +ipas ksa$ / tham% sa m e #art t $etnorma e interesit a/ m e #art sht kosto$a e in"estimit dhe a/ m i "og# do t $et

in"estimi. Raportin n mes t norms s interesit dhe in"estime"e m s miri e shohimprmes shemb!##it n "i$im% k! kemi disa pro$ekte in"estimesh nga (irmat. ,r tth$eshts!ar sit!atn pr$ashto$m nga ana#i'a amorti'imin% in(#acionin si dhe #!hat$et e tardh!ra"e nga n$ "it n t$etrin.

0abe#a 5.2. Norma e interesit dhe in"estimiet

,ro$ektiIn"estimi tota#

)mi#ion


24/68


25/68


26/68


27/68


+4,ENIME0 4E 06 AR4URA0

+i& kemi par nga kapit!$t e ka#!ar% pikpam$a ke$nsiane ishte se shteti m!nd tket ndikim n prmasat e prod!ktit akt!a# t ek!i#ibrit me an t ndikimit n e#ementet endryshme t shpen'ime"e agregate. K$o kaptin i k!shtohet kryesisht ana#i's s

pikpam$es ke$nsiane t ndikimit t shpen'ime"e n t ardh!rat pra n -, e ek!i#ibrit.9i##imisht do t shohim mode#in t ardh!rashpen'ime t prcaktimit t -,s tek!i#ibrit dhe m pas mode#in e th$esht!ar k!rsim in"estime.

I. Shpenimet agregate dhe "#P%real. Investimet dhe krsimi.

Mode#et ke$nsiane ba'ohen n n$ "arg s!po'imesh ba'1. Pagat dhe 2mimet supozohen fikse.K$o nnk!pton / $emi n peri!dha a(atshk!rtra

dhe &do ndryshimi t krkess% prodh!esit do ti prg$ig$en me ndryshimin e sasis sprodh!ar dhe $o me ndryshimin e &mime"e. K$o nnk!pton g$ithasht! / ekonomia(!nksionon n k!shtet e prdorimit $o t p#ot t b!rime"e.

%. (bstragohet nga tregu i parave.*. !onsumi dhe kursimet jan t lidhur pozitivisht me t ardhurat dhe pr thjeshtsi

kto lidhje supozohen lineare.#. Investimet dhe shpenzimet qeveritare supozohen autonome pra t pavarura nga t

ardhurat

3. 'aksat supozohen gjithashtu t pavarura nga variablat ekonomik pikrisht pr tthjeshtuar analizn.

4. 0ksportet supozohen autonome ndrsa importet t varura drejtprdrejt nga t

ardhurat.

5. (bstragohet nga rritja ekonomike. !y supozim pajtohet me faktin q modeli operonvetm n periudha afatshkurtra.

+ipas mode#it t ardh!rashpen'ime% ek!i#ibri makroekonomik arrihet k!rshpenimet e plani&ikara ),E* bara'ohen me t ardhrat e plani&ikara% oseprodktin e plani&ikar. Ndryshe% k$o do t thot se ek!i#ibri makroekonomik arrihetk!r shpenimet e plani&ikara$an t barabarta me shpenimet &aktike)AE*% prderisakto t (!ndit $an g$ithmon t barabarta me prodktin e plani&ikar.

+hpen'imet agregate (aktike pr ma##ra dhe shrbime pr(!ndimtare $an g$ithmont barabarta me t ardh!rat agregate (aktike t (aktor"e t prodhimit / i kan prodh!arkto ma##ra dhe shrbime dhe t dy$a kto $an t barabarta me -, rea#. Meg$ithat%shpen'imet (aktike n!k $an g$ithmon t barabarta me shpen'imet e p#ani(ik!ara. N$nga arsyet kryesore t kti$ mosbara'imi sht ndryshimi i in"entarit t (irma"e. 9irmat

m!nd t pr(!ndo$n me shtesa ose me paksime t padshir!ara in"entari. K!r ndryshonin"entari i (irma"e si re'!#tat i di(erencs midis prod!ktit t prodh!ar dhe shit$e"e)prkatsisht b#er$e"e*% domethn midis prod!ktit t prodh!ar dhe shpen'ime"e%shpen'imet agregate t p#ani(ik!ara ndrysho$n nga shpen'imet agregate (aktike.

N (ig!rn 3.1 shpen'imet e p#ani(ik!ara $an mat!r n k!rbn FGI )sht abstrag!arnga shpen'imet /e"eritare dhe nga eksporti neto*% ndrsa "i$a me knd 3 =shrben prkrahasimin e tyre me -,rea#.

Ni"e#i i ek!i#ibrit i prod!ktit tota# do t prcaktohet nga pikprer$a e k!rbs sshpen'ime"e t p#ani(ik!ara me "i$n 3=. N kt pikprer$e sig!rohet k!shti i ek!i#ibrit

2?


28/68


,E D AE% domethn shpen'imet e p#ani(ik!ara do t $en t barabarta me shpen'imet(aktike% pra dhe me -, rea#.,r &do ni"e# prodhimi n t ma$t t ni"e#it t ek!i#ibrit /L% ,E W AE dhe -, do trritet dre$t ni"e#it /L. ,r &do ni"e# t -, W /L% ,E X AE dhe -, do t paksohetderisa t bara'ohet me /L. ,ra ek!i#ibri n pikn E sht n$ ek!i#ibr i /ndr!eshm.

Ana#i'a e prcaktimit t prod!ktit tota# n mode#in e th$esht ke$nsian m!nd tbhet edhe me mnyrn k!rsimin"estime.N ek!i#ibr krkesa agregate sht e barabart me o(ertn agregate.

9ig!ra 3.1 ,rcaktimi i -, me mnyrn t ardh!rashpen'ime

Krkesa agregate $epet nga bara'imi

A D F G I G - G Im%K! D eksporti% Im D importi.O(erta agregate% ose t ardh!rat tota#e t p#ani(ik!ara )prod!kti tota#* m!nd t $epen ngabara'imi

D F G + G 0A k! 0A $an taksat.,ra% n ek!i#ibr do t kishim

A D% domethn

F G I G - G G Im D F G + G 0A dhe I G - G D + G 0A G Im )1*

In"estimet% shpen'imet /e"eritare dhe eksportet /!hen ndryshe hyr$e n #"i'$en cik#ikeshpen'ime t ardh!ra. Ndrsa k!rsimet% taksat dhe importet /!hen ndryshe da#$e nga k$o#"i'$e cik#ike.N kt hap t ana#i's do t #m mn$an shpen'imet /e"eritare )-*% taksat )0A*eksportet )* dhe importet )Im*. N kto k!shte bara'imi )1* do t merrte (ormn

I D + )2*

7ara'imi I D + shpreh n$ kondit t ek!i#ibrit makroekonomik a(atshk!rtr n k!shtet es!po'!ara m sipr.

3=

I

EFGI

F

8L 8p

-,

,E

2H


29/68


30/68


)umri q luan rolin e shumzuesit t efektit fillestar quhet multiplikator. ,ra%m!#tip#ikatori m!nd t ##ogaritet si raport i ndryshimit n -, rea# me ndryshimin nshpen'imet e pa"ar!ra

M!#tip#ikatori D urapaeshpenzimetnendryshimi real6/Pnendryshimi "ar

K! Y pr(a/son ndryshimin n prod!ktin e prg$ithshm% ndrsa YA pr(a/sonndryshimin n shpen'imet a!tonome.

,o marrim n$ shemb!##. +!po'o$m se shpen'imet e pa"ar!ra / ndrysho$n $anin"estimet% t ci#at $an s!po'!ar t pa"ar!ra nga t ardh!rat. ,ra% YA D YZ. Konkretisht%s!po'o$m se (irmat i rrisin shpen'imet e tyre pr in"estime pr b#er$e makinerish t re$a%n masn 1 mi#iard


31/68


mld7mld7MP8

15P21

11

1

1

=

Me/ense M,F G M,+ D 1 dhe M,+ D 1C M,F% ather m!nd t shkr!a$m

MP$MP8

s 1

1

1=

=

Ather% V-, [1

[1

1=

= 7

MP$7

MP8 )5*

,o "a'hdo$m me para/it$en gra(ike t m!#tip#ikatorit t shpen'ime"e% d!ke marr

pr i#!strim n$ shemb!## n!merik. ,r th$eshtsi po prdorim mnyrn I D + tprcaktimit t -,s. +!po'o$m se -, e ek!i#ibrit sht 3 mi#iard


32/68


33/68


Mltiplikatori i taksave

Multiplikatori i taksave -st tregon se sa paksohet 6)P si rezultat i shtimit menj njsi monetare t taksave.

M!#tip#ikatori i taksa"e ndryshon nga dy pikpam$e nga m!#tip#ikatori i shpen'ime"e. S pari*m!#tip#ikatori i taksa"e shpreh #idh$en negati"e midis ndryshimit ttaksa"e dhe ndryshimit n -N,.

S dyti*M!#tip#ikatori i taksa"e sht m i "og# se m!#tip#ikatori i shpen'ime"e.+hkak! /ndron tek e(ekti (i##estar i ndryshimit t taksa"e n shpen'imet pr kons!m% praedhe n -,. +htimi i taksa"e padyshim / pakson n t n$$tn mas t ardh!rat edispon!eshme% prderisa -, D G 0A. ,or D F G +. omethn% $o e g$ith masae paksimit t t ardh!ra"e t dispon!eshme% por "etm n$ p$es e sa$% / i prg$ig$etM,F% re(#ektohet si paksim i kons!mit. ,ra% VF D M,F @ 0A . Ndrkoh% k!$to$m /

e(ekti (i##estar i ndryshimit t shpen'ime"e t pa"ar!ra re(#ektohe$ n mas t p#ot sindryshim i -,.E(ektet sekondare t ndryshimit t taksa"e n -, $an t n$$ta me ato t

ana#i'!ara n rastin e m!#tip#ikimit t shpen'ime"e.

N kto k!shte% stD M,F @ +e DMP8

MP8

1

Nga (orm!#a d!ket /art se s tX seprderisa M,F X 1

Shembull: kemi t dhn / V0A D 5= mi#ion


34/68


,r t g$et!r e(ektin neto t po#itiks (iska#e% d!het t krahaso$m e(ektin eshpen'ime"e /e"eritare me e(ektin e taksa"e. N rastin k!r e g$ith rrit$a e - do tprba##ohe$ nga rrit$a e 0A% pra ne rastin e b!@hetit t ba#anc!ar% m!#tip#ikatori i po#itiks(iska#e do t $epe$ si m posht.

111

11

1=

=

==

MP8MP8

MP8MP8

MP8$t$g$b

k! $b sht m!#tip#ikatori i b!@hetit t ba#anc!ar. ,ra m!#tip#ikatori i b!@hetit tba#anc!ar sht i barabart me 1.

;#era e m!#tip#ikatorit "aret po'iti"isht nga "#era e M,F. ,ra rrit$a e M,F po t/ndronim brenda (orm!#s s m!#tip#ikatorit% do t rriste e(ektin e ndryshimit t n$shpen'imi t pa"ar!r n -,. Meg$ithat po t da#im $asht (orm!#s s m!#tip#ikatorit%prob#emi ndr#ikohet.

Rrit$a e M,F do t thot !#$e e M,+% pra paksim i k!rsimit% domethn edhepaksim i in"estime"e% n k!shtet k!r I D +.

,ra e(ekti i dre$tprdre$t i rrit$es s M,F sht rrit$a e -,s% por n mnyr ttrthort rrit$a e M,F ndikon n !#$en e -,s% pr shkak se !#et M,+ dhe k$o bn / t!#n in"estimet.

K$o #idh$e m!nd t shihet edhe nga pikpam$a e k!ndrt. Rrit$a e M,+ do t thotrrit$e e k!rsime"e dhe n k!shte t cakt!ara edhe rrit$e e in"estime"e% domethn edherrit$e e -,s. ,or prsri ndrhyn e(ekti i trthort i paksimit t kons!mit% prderisapaksohet M,F. ,r shkak t kti$ e(ekti% -, d!het t !#t.

N mode#in / po ana#i'o$m in"estimet $an s!po'!ar t pa"ar!ra nga tardh!rat. N kt mode# rrit$a e M,+ do te kishte "etm e(ekt negati" tek -,. K$o d!ke! nis!r nga (akti se rrit$a e M,+ nnk!pton !#$en e M,F% dhe n k!shtet k!r k!rsimet n!kprdoren pr in"estime ather -, do t !#t. K$o ndryshe /!het siparadoksi i

kursimeve,i ci#i para/et '"og#imin e -,s si re'!#tat i rrit$es s k!rsimit n k!shtetk!r in"estimet n!k "aren nga t ardh!rat )k!rsimet*.Koncepti i m!#tip#ikatorit e shp$egon p#otsisht kt paradoks. Rrit$a e k!rsime"e

shpi$e n paksimin e m!#tip#ik!ar t kons!mit% pra dhe t -,. N$ re'!#tat i ti##paradoksa# ka "end "etm n sit!ata recesioniste k! rrit$a e in"estime"e sht e "shtir.,rk!ndra'i% n k!shtet e n$ ekspansioni ekonomik rrit$a e k!rsime"e do t shpinte nrrit$en e prodhimit )-,* pr shkak t rrit$es s m!ndsi"e pr in"estime.

9ig!ra 3.B ,aradoksi i k!rsimit

-, rea#

+% I

O

+

I

+

5==

1==

53


35/68


36/68


+ipas sh!m ekonomist"e mode#i ke$nsian i m!#tip#ikatorit "!an nga n$ "argk!(i'imesh.

S pariHmode#i sht i 'bat!eshm "etm n peri!dha a(atshk!rtra% por n peri!dhaa(atshk!rtra n!k sht g$ithmon e #eht t parashikohen e(ektet e po#itika"e

makroekonomike.S dyti*mode#i sht i 'bat!eshm "etm pr peri!dha recesioniste.S treti*mode#i ke$nsian n@$err $asht ana#i's prob#emin e in(#acionit.S katrti*mode#i i m!#tip#ikatorit n!k mban parasysh in(#!encn e paras n "ariab#atrea#e t ekonomis.

5B


37/68


FIK:I I 7INE+I0 4E RRI0JA EKONOMIKE

4istoria e 'h"i##imit ekonomik% e "ende"e t 'h"i##!ara kapita#iste% tregon seekonomia n!k rritet e 'h"i##ohet pa prob#eme. ;itet e ekspansionit dhe t mir/eniesekonomike ia #n "endin "ite"e t recesionit ose te panik!t ekonomik. Kto #!hat$e t

ekonomis% her n ekspansion e her n recesion% / karakteri'ohen respekti"isht nga#"i'$et n ngrit$e dhe n !#$e t prod!ktit tota#% in(#acionit% norms s interesit dhep!nsimit kri$on t asht!/!a$t!rit cik#e t bi'nesit.

I. /ikli i binesit dhe &aat e tij

h"i##imi ekonomik i "ende"e me n$ ekonomi treg! t 'h"i##!ar meg$ithsekarakteri'ohet me n$ prir$e rrit$e$e% n koh t cakt!ar ka pat!r shmangie nga k$o prir$e eprg$ithshme% d!ke ! karakteri'!ar her nga peri!dha t rnies ekonomike dhe her ngaperi!dha t rrit$es ekonomike. Ksht! disa nga peri!dhat e rnies ekonomike $an ato t"ite"e 1>2>1>55% 1>5?1>5H% 1>3H1>3>% 1>51>3% 1>B=1>B1% 1>?51>?% 1>H1

1>H2.vijet e ekonomis her drejt ngritjes e her drejt rnies* t tregesve

kryesor ekonomik kndrejt nj prirje t prgjithshme n rritjen ekonomike&ormojn ato 8 8hen ciklet e binesit. :k!nd$et e akti"itetit rea# ekonomikmeg$ithse emrtohen si cik#e% n t "rtet n!k (ormo$n cik#e t rreg!##ta. ,ra% n!k kady recesione apo ekspansione t ng$ashme.

Meg$ithat edhe pse cik#et e bi'nesit da##o$n nga n$ri t$etri% ato kan di&ka tprbashkt. ]do cik# bi'nesi karakteri'ohet nga disa (a'a t n$##o$ta. ,ra kemi katr (a'at cik#it t bi'nesit dhe ato $an

1. ,ika m e #art e cik#it2. 9a'a e recesionit )rnies ekonomike*

5. ,ika m e !#t e cik#it3. 9a'a e ekspansionit )ngrit$es ekonomike*

,rmes (ig!rs n "i$im m!nd t shohim katr (a'at e cik#it t bi'nesit. ,ara/it$agra(ike po asht! na tregon se mnyra e s$e##$es s n$ cik#i sht e parreg!##t.

9ig!ra .1 Fik#et e bi'nesit

,rir$a e -,potencia#

-,rea#

Koha

,ika m e #art

,ika m e #art

,ika m e !#t

,ika m e !#t

Rn$aEkspansioni

-$atsia e cik#it

5?


38/68


39/68


40/68


1. 6eorit eksternale)t ci#at thekso$n se $an "eprimet e (aktor"e t $ashtm ato/ shkakto$n cik#et e bi'nesit*. 2.6eorit internale)t ci#at thekso$n se $an "eprimet e (aktor"e t brendshm ato/ shkakto$n cik#et e bi'nesit

0 g$itha teorit e gr!pit t par i g$e$n shka/et e cik#e"e t bi'nesit n

ndrysh!eshmrin e d!k!ri"e / ndodhen $asht sistemit ekonomik% pr shemb!##% nn$o##at e die##it apo n ndryshimin e k#ims% n #!(trat% re"o#!cionet% n 'g$edh$ete#ektora#e% n 'b!#imet e arit% n normn e rrit$es s pop!##sis dhe migracionit% n'b!#imin e toka"e dhe t b!rime"e t re$a% n 'h"i##imet e shkenca"e dhe n 'batimetpraktike t tekno#og$is% et$.

0eorit interna#e e krko$n mekani'min e (ormimit t cik#e"e t bi'nesit brendasistemit ekonomik. +ipas ktyre teori"e% n the#b% (a'a e recesionit prmban n "etd!k!rin e (a's s ekspansionit% asht! sik!rse (a'a e recesionit n "et"ete prgatit (a'ne ekspansionit ekonomik. Ksht! #"i'$a ekonomike merr (orm cik#ike d!ke ka#!ar nmnyr t prsrit!r npr (a'at e recesionit dhe ekspansionit ekonomik.

Nga gr!pi i par i teori"e shkp!sim pr t tra$t!ar m g$er teorin e cik#e"e

po#itike t bi'nesit. ,o#itika makroekonomike prcaktohet nga 'yrtart e 'g$edh!r% t ci#td!ke pat!r n dor instr!mentet e stabi#i'imit ekonomik% m!nd t manip!#o$n metreg!esit kryesor makroekonomik n (!nksion t (atit t tyre e#ektora#. K$o teori ba'ohetn tre premisat e mposhtme

8 nga koha e Ke$nsit% hart!esit e po#itika"e makroekonomike% kan pat!r nd!art e tyre instr!mentet e stim!#imit ose t kontraktimit t ekonomis.

;ot!esit dshiro$n peri!dha me pap!nsi t !#t% rrit$e t shpe$t ekonomike dhein(#acion t !#t.

,o#itikant / $an n p!shtet dshiro$n t ri'g$edhen.!ke ! ba'!ar n kto premisa de# e /art ide$a se &(ar d!het t b$n po#itikant pr tsig!r!ar ri'g$edh$en e tyre. Ata d!het t mano"ro$n% n mes t m!ndsi"e t tyre% me

instr!mentet makroekonomik% pr t ndik!ar mbi cik#in ekonomik d!ke pat!r parasyshdshirat e 'g$edhs"e t tyre.ihet se 'g$edh$et e#ektora#e 'h"i##ohen n$ her n katr ose pes "$et

N$ peri!dh kohe pre$ 25 "$etsh% pas 'g$edh$e"e% hart!esit e po#itika"e ekonomikend$ekin n$ po#itik ekonomike t shtrng!ar% pr shemb!## #!(to$n in(#acionin% mirpon$ po#itik e ti## m!nd t ket paso$a negati"e n treg!esit e prod!ktit tota#% np!n'nie% et$. M pas n n$ peri!dh 12 "$e&are para 'g$edh$e"e t re$a% hart!esit epo#itika"e ekonomike nd$ekin n$ po#itik ekspansioniste. Red!kto$n taksat% rrisinshpen'imet /e"eritare% bindin bankn / t mba$ norma t !#ta t interesit% et$. +ire'!#tat i ktyre po#itika"e ekonomia (i##on t g$a##rohet% prodhimi t rritet% pap!nsiared!ktohet% dhe e g$ith k$o bhet n mnyr / "ot!esit t shko$n te k!tit e "otimit me

ima'hin e n$ ekonomie n 'h"i##im% d!ke harr!ar (a'n e par t rnies ekonomike.+h!m teori t cik#e"e t bi'nesit i integro$n tra$timet interna#e dhe eksterna#e.N kt tra$tim t kombin!ar% godit$et m!nd t ken 'ana(i##n $asht sistemit ekonomik%por m te$ $an mekani'mat e brendshm t "et sistemit ekonomik / i transmeto$nkto imp!#se t $ashtme n n$ #"i'$e t brendshme cik#ike. ,r shemb!## #"i'$a e$ashtme m!nd t "i$ nga n$ #!(t% nga n$ cik# po#itik% nga rrit$a e &mime"e t na(ts%nga ap#ikimi i ino"acione"e% et$. Kto godit$e m pas i transmetohen ekonomis n atmnyr / e &o$n at n 'h"i##ime me (#!ktacione )#!hat$e* pak a sh!m t rreg!##ta tci#at i kemi /!a$t!r cik#e t bi'nesit. +i rea#i'ohet n$ transmetim dhe n$ trans(ormim iti##

3=


41/68


42/68


ekonomis m!nd t karakteri'ohet me n$rn nga katr (a'at e cik#it k!rse n peri!dhaa(atg$ata a$o karakteri'ohet nga tendenca dre$t rrit$es ekonomike. Ana#i'at e rrit$esekonomike sh/yrto$n (aktort / &o$n n rrit$en ekonomike n n$ peri!dh a(atg$at.

Rrit$en ekonomike m!nd ta prcakto$m si n$ ekspansion n -, potencia# tn$ "endi. Me ($a# t t$era% rrit$a ekonomike prcaktohet si a(tsi e ekonomis s n$

"endi pr t prodh!ar g$ithn$ e m sh!m ma##ra e shrbime / dshiro$n kons!matort.!ke pat!r t n$oh!r k!rbn e m!ndsi"e t prodhimit% rrit$a ekonomike m!nd tpr(ytyrohet si n$ 'h"endos$e e ksa$ k!rbe d$athtas po'icionit t sa$ (i##estar.

Rrit$a ekonomike #idhet ng!sht me standardin e $etess s pop!##sis s n$"endi. N$ rrit$e n standardin e $etess s pop!##sis krkon medoemos rrit$en eprodhimit t ma##ra"e dhe t shrbime"e. N$ treg!es i rndsishm i standardit t $etessdo t ishte prodhimi pr (rym t pop!##sis. o t konsiderohet prmirsim i standarditt $etess s pop!##sis t n$ "endi ather k!r &do indi"id% me ka#imin e kohs% ka ndispo'icion t ti$ m sh!m ma##ra e shrbime pr t kons!m!ar se sa m pare.

Ana#i'at e rrit$es ekonomike% ba'!ar n prodhimin pr (rym t pop!##sis%krko$n / t mbahen parasysh $o "etm ndryshimet / ndodhin n -, potencia# t n$

"endi por edhe ndryshimet n n!mrin e pop!##sis t kti$ "endi. +epse% n /o(t sepop!##sia rritet me ritme m t shpe$ta se sa prodhimi dhe kapacitetet prodh!ese athern!k do t kemi asn$ prmirsim n standardin e ni"e#it t $etess s pop!##sis. ,randa$%n$ mats k!ptimp#ot i rrit$es ekonomike mbetet ni"e#i i prodhimit rea# pr (rym tpop!##sis.

Mode#et k#asike t para/it!ra nga Adam +mithi dhe 0omas Ma#t!si eprshkr!a$n 'h"i##imin ekonomik d!ke ana#i'!ar #idh$en / ek'iston midis b!rimit tprodhimit% / pr ta ishte toka% dhe rrit$es s pop!##sis. +ipas +mithit "etm p!na merre$parasysh% k!rse toka ishte e #ir n dispo'icion t t g$ith"e. N kto k!shte prodhimidhe &mimet "areshin ose prcaktoheshin "etm nga p!na. N /o(t se prodhimi rritet nt n$$tin prp$estim me n!mrin e pop!##sis ather n!k do t "epro$ #ig$i i tardh!ra"e 'britse. Mirpo k$o "arsi e prodhimit dhe e &mime"e "etm nga p!na n!km!nd t "a'hdo$ pa k!(i pr shkak se n$ dit k!r e g$ith toka t pop!##ohe$ ather rri$ae ni"e#it t prodhimit n!k do t $et proporciona#e me rrit$en e pop!##sis. N kto k!shtep!ntort e rin$ shtohen n n$ sipr(a/e toke t pandrysh!ar% rr$edhimisht &do p!ntor kan dispo'icion m pak tok pr t p!n!ar. N kto k!shte (i##on t "epro$ #ig$i i tardh!ra"e 'britse. +ipas Ma#t!sit pop!##sia rritet me n$ progresion g$eometrik k!rseprodhimi me n$ progresion aritmetik. Mirpo Ma#t!si n!k mori parasysh ndryshimet dhe'h"i##imet n tekno#og$i. Ndryshimet e shpe$ta n tekno#og$i b$n / prodhimi tate$ka#o$ rrit$en e pop!##sis dhe t ket g$ithasht! n$ rrit$e edhe n pag. ,rmirsimettekno#og$ike% si& e dim% &o$n n n$ 'h"endos$e d$athtas t k!rbs s m!ndsi"e tprodhimit.

III. 1 ,ritja ekonomike dhe &nksioni i prodhimit

9!nksioni i prodhimit shpreh #idh$en reciproke midis sasis s b!rime"e tprdor!ra g$at n$ peri!dhe kohe dhe prod!ktit t prodh!ar n t n$$tn peri!dh kohe.N peri!dha a(atshk!rtra% (!nksioni i prodhimit para/itet si m posht

D ( )N% R% K% 0*9!nksioni i prodhimit tregon se si ndryshon -, )* si rre'!#tat i ndryshimit t

ni"e#it t p!nsimit )N*% d!ke /en t dhna "#erat e b!rime"e natyrore t ekonomis )R*%pa$is$et kapita# )K*% dhe g$end$a e tekno#og$is )0*.

32


43/68


-ra(ikisht n$ (!nksion prodhimi m!nd ta para/esim me an t (ig!rs .3. Nga(ig!ra m!nd t shohim se sa m sh!m indi"id t p!nsohen% ni"e#i i prodhimit rritet por$o n mnyr proporciona#e sepse n peri!dha a(atshk!rtra% si& e dim% "epron #ig$i i tardh!ra"e 'britse.

K$o karakteristik shprehet /art n (ormn e k!rbs s (!nksionit t prodhimit n

peri!dha a(atshk!rtra n 9ig!r. Ka dy m!ndsi me ann e t ci#a"e m!nd t rritet -,nga -,1ne -,2 . E para% sht e th$esht d!kerrit!r sasin e p!ns nga N1n N2 . Mnyra e dyt% rea#i'ohet me 'h"endos$en #art t tg$ith k!rbs s (!nksionit t prodhimit si re'!#tat i ndryshimit n stok!n e kapita#it% nb!rimet natyrore% prmirsimet n tekno#og$i ose nga kombinimet midis tyre. N$'h"endos$e #art e k!rbs s (!nksionit t prodhimit tregon se ekonomia (!nksionon nmnyr m e(i&iente% pra ka n$ prmirsim n prod!kti"itetin e p!ns

9ig!ra .3 K!rba e (!nksionit t prodhimit n peri!dha a(atshk!rtra

N$ mnyr t$etr pr t para/it!r (!nksionin e prodhimit sht prshkrimi i ti$ ntermat e #idh$e"e reciproke midis sasis s kapita#it pr p!ntor )KPN* dhe prodhimit pr

p!ntor )-,PN*. ,rodhimi pr p!ntor m!nd t matet si prodhimi pr or k!r -,p$estohet me tota#in e or"e t p!n!ara pr prodhimin e ti$% ose prodhimi pr p!ntor k!r-, p$estohet me n!mrin e t p!ns!ar"e n n$ peri!dh t dhn kohe. N parim tdy treg!esit $an t n$$t% "etm se ndryshon mnyra e ##ogarit$es s sasis s p!ns shar@h!ar pr prodhimin e -,.N$ (aktor kryesor / prcakton prod!kti"itetin e p!ns sht sasia e kapita#it pr p!ntort prdor!r n procesin e prodhimit% )KPN*. N prg$ithsi sa m sh!m kapita# t ket nprdorim mesatarisht n$ p!ntor a/ m sh!m e(i&iente do t $et p!na e ti$. ,rodhimipr p!ntor n n$sin e kohs do t rritet n /o(t se sasia e kapita#it pr p!ntor rritet.N$ konk#!'ion i ti## na #e$on ta shprehim (!nksionin e prodhimit si n$ #idh$e reciprokemidis kapita#it pr p!ntor )KPN* dhe prod!kti"itetit t p!ns. Kt m!nd ta shohim

prmes gra(ikonit n "i$im. Nga (ig!ra shohim se edhe kt! "epron #ig$i i t ardh!ra"e'britse

,!na )N*

0,1

N1 N

2O

0,2

-,rea#

-N,1

-N,2

A 7

35


44/68


45/68


IN=4/I9NI

In(#acioni prbn n$ ndr sm!nd$et m t rnda makroekonomike dhe konsiderohet sin$ prob#em sh/ets!es pr ekonomin n trsi dhe pr (irmat dhe kons!matort n"e&anti.

I. Kptimi i in&lacionit

Me in&lacion do t kptojm ngritjen e vahdeshme t nivelit tprgjithshm t mimeve. Ndryshimi i ni"e#e"e t &mime"e matet me normn ein(#acionit e ci#a ##ogaritet si m posht

1==1*)t&mime"eiNi"e#i

1*)t&mime"eiNi"e#i)t*&mime"eiNi"e#i)t*tin(#acionieNorma 7=

k! t sht peri!dha korrente dhe t1 sht peri!dha paraardhse.

Me ngrit$en e ni"e#it t prg$ithshm t &mime"e kemi parasysh ngrit$en e ni"e#itmesatar t tyre. -$at peri!dhs s in(#acionit t g$itha &mimet n!k ngritn me t n$$tnmas. isa &mime ngritn m sh!m k!rse disa m pak% sido/o(t ni"e#i mesatar i tyrengritt.

Krahas in(#acionit% me ndryshimin e ni"e#it t &mime"e #idhen edhe konceptet ede(#acionit dhe t desin(#acionit.

#e&lacioni para/et rnien e &mime"e mesatare nn ni"e#in e peri!dhsparaardhse. Ndryshe de(#acioni m!nd t prcaktohet si in(#acion negati"e.

#esin&lacionipara/et rnien e &mime"e mesatare% por d!ke mbet!r mbi ni"e#in eperi!dhs paraprake. ,ra g$at peri!dha"e desin(#acioniste in(#acioni "a'hdon t ket

"#era po'iti"e.,rderisa in(#acioni shpreh ndryshimin e ni"e#it t &mime"e% si treg!es tdre$tprdre$t t ti$ shrbe$n indekset e mimeve. ,r##ogariten tre indekse tprg$ithshme &mimesh Indeksi i &mime"e t kons!matorit )F,I*% Indeksi i &mime"e tprodh!esit ),,I*% e(#atori i -,s. :e t shohim me radh seci#in pre$ tyre

1. Indeksi i mimeve t konsmatorit !/PI$mat koston e n$ shporte treg! ma##rashdhe shrbimesh / kons!mohen nga n$ (ami#$e tipike /ytetare g$at n$ peri!dhe tcakt!ar kohe. N +47A k$o shport treg! pr(shin rreth 5B ##o$e ma##rash dheshrbimesh dhe pr t ##ogarit!r F,I mb#idhen t dhna pr 21=== (ami#$e n 'ona tndryshme t "endit.

N pr##ogarit$en e F,I mbahen parasysh edhe peshat speci(ike t &do ma##i aposhrbimi n b!@hetin e shpen'ime"e t kons!matorit. ,r konkreti'im marrim n$shemb!## se si ##ogaritet F,I. +!po'o$m pr th$eshtsi se kons!matori b#en osekons!mon "etm tri t mira !sh/ime% strehim dhe k!$des m$eksor. ,o asht! s!po'o$mse kons!matori =Q t b!@hetit e shpen'on pr !sh/im 5=Q pr strehim dhe 2=Q prk!$des m$eksor. Marrim "itin 2==3 si "it ba' dhe &mimet e &do t mire / b#enkons!matori i marrim t barabarta me 1== rr$edhimisht F,I e "itit 2==3 do t ##ogaritet

F,I2==3D )=. @ 1==* G )=.5 @ 1==* G )=.2 @ 1==* D 1==

3


46/68


47/68


2==Q n "it. N sit!ata t ti##a ndodhin shtrembrime serio'e n treg!esit ekonomik dhe(inanciar. 7esimi tek para$a bie. ,rg$ithsisht sh!m kontrata indeksohen me indekset e&mime"e ose n "a#!ta t h!a$a% pr shemb!## n do##ar. Me/ense parat e h!mbin"#ern e tyre sh!m shpe$t dhe me/ense norma rea#e e interesit merr "#era sh!m t !#taose negati"e% n$er'it i shmangen mba$t$es s para"e n d!art e tyre mbi n$ minim!m t

domosdoshm. N sit!ata t ti##a n$er'it priren / t gr!mb!##o$n apo t depo'ito$nma##ra% t b#e$n shtpi ose (orma t t$era t pas!ris s pat!ndshme dhe n!k $apin k!rrh!a me n$ norm interesi t !#t.

Biperin&lacioni.Ky ##o$ i in(#acionit / sht n$ "ir!s "dek$epr!rs pr ekonomin%ndodh k!r ni"e#i i prg$ithshm mesatar i &mime"e (i##on t rritet sh!m her &do m!a$.+it!atat me hiperin(#acion $an t rra##a. Ato $an t pranishme sidomos n k!shte t#!(ts. +i shemb!## t peri!dha"e hiperin(#aconiste m!nd t prmendim -$ermanin e"ite"e 1>221>25% k! n kt peri!dh indeksi i &mime"e ! rrit nga 1 n1=.===.===.===Q% 7o#e"in e "ite"e 1>H me 12===Q in(#acion n "it apo ishJ!gos##a"in e "itit 1>>5 e ci#a ! karakteri'!a nga n$ in(#acion sh!m i #art dhe nga n$

'h"#ersim i $asht'akonshm i dinarit% pr shkak t #!(ts n 7osn$e C 4ercego"in.isa nga karakteristikat kryesore te hiperin(#acionit $anS pari*shpe$tsia e /ark!##imit t paras rritet sh!m shpe$t. N (!nd t peri!dhs s

hiperin(#acionit n -$ermani parat /ark!##!an 5= her m shpe$t se sa n (i##im t sa$.S dyti*&mimet re#ati"e% pr(shir dhe &mimet e p!ns )pagn* bhen $asht'akonisht

t pa/ndr!eshm.0heks!am se sit!atat e hiperin(#acionit $an t rra##a% k!rse in(#acioni ga#opant n!k

sht edhe a/ i rra##. In(#acioni ga#opant shprthen ndon$her edhe n "endet e'h"i##!ara ekonomikisht. ,or n n$ "end me ekonomi treg! t 'h"i##!ar tendencat eprg$ithshme $an t ti##a / syno$n ta mba$n in(#acionin n k!(i$t e moder!ar t ti$.!ke prdor!r instr!mentet e makroekonomis moderne% po#itikat monetare dhe (iska#e%kto "ende $an treg!ar t a(ta pr t mba$t!r in(#acionin t moder!ar.

III. Kostot e in&lacionit

Kostot e in(#acionit $an m pak t d!kshme se sa kostot e pap!nsis sepse n n$sit!at in(#acioniste m!nd t kemi n$kohsisht si t h!mb!r asht! edhe t (it!ar.

N n$ peri!dh in(#acioniste $o t g$itha &mimet% pr(shir kt! edhe pagat%ndrysho$n me t n$$tin ritm. Rr$edhimisht% do t kemi pat$etr ndryshime n ni"e#in e&mime"e re#ati"e t ma##ra"e dhe t shrbime"e. ,ikrisht kto ndryshime n &mimetre#ati"e t ma##ra"e dhe t shrbime"e% kri$o$n dy e(ekte nga in(#acioni )1* in(#acioni&on n rishprndar$en e pas!ris midis k#asa"e ose shtresa"e t ndryshme t pop!##sis.)2* in(#acioni &on n n$ a#okim $oe(i&ient t b!rime"e t prodhimit.

K!r kemi in(#acion% parat e h!mbin "#ern e tyre. ;#era e paras shprehet nsasin e ma##ra"e dhe shrbime"e / m!nd t b#ihen me to. Me ($a# t t$era% n k!shtet ein(#acionit me n$ sasi parash% n!k m!nd t b#ihet e n$$ta sasi ma##rash apo shrbimesh/ b#iheshin n$ "it m par. Norma n t ci#n bie "#era e paras "aret nga norma ein(#acionit. N /o(t se norma e in(#acionit sht e #art% parat e h!mbin "#ern e tyresh!m shpe$t% dhe k!r sht e !#t% "#era e paras bie m ngada#.

Kostot e in(#acionit "aren nga karakteri i in(#acionit% nse ai sht i parashik!arapo i paparashik!ar.

3?


48/68


1. In#acioni i parashik!ar /!het a$o norm e in(#acionit e ci#a m!nd tparashikohet nga ag$entt ekonomik.

2. In(#acioni i paparashik!ar sht a$o norm in(#acioni e ci#a i kap ag$enttekonomik n be(asi.

0ani b$m da##imin n mes t in(#acionit t parashik!ar dhe t paparashik!ar. :e

t nda#emi n shp$egimin e rastit k!r kemi t b$m me n$ norm in(#acioni tpaparashik!ar. im se parat prdoren si mas e "#ers n transaksione t ndryshme.4!amarrsit dhe h!adhnsit% p!ntort dhe p!ndhnsit harto$n kontrata n treg!es"#eror% monetar. N kto k!shte% n /o(t se "#era e paras ndryshon n mnyr tpaparashik!ar% g$at kohs s 'batimit t kontrats% pr shkak t in(#acionit% athermadhsia rea#e e paras s pag!ar ose t marr ndryshon nga a$o e kontrakt!ar. :e tmarrim n$ shemb!##

N$ kons!mator merr h!a n bank .=== < pr t b#er n$ "et!r dhe bie dakord/ ta kthe$ h!an e marr pas n$ "iti me n$ norm interesi 1=Q n "it. ,as n$ "iti kyperson do t kthe$ h!an e marr pre$ .=== < dhe do t pag!a$ .== < interes )=== @1=Q*. +!po'o$m (i##imisht se n!k kemi in(#acion. Rr$edhimisht sasia e ma##ra"e dhe

shrbime"e / m!nd t b#ehen me .=== < mbetet e n$$t. N kt sit!ate% d!ke i pag!arbanks .== < si interes% kons!matori he/ dor nga kons!mi i mass prkatse n ma##radhe shrbime. Ndrsa banka merr .== < m sh!m nga sa kishte n (i##im dhe m!nd tb#e$ me to m sh!m ma##ra dhe shrbime se sa n (i##im.

0ani #e ta st!dio$m kt marr"esh$e% por n k!shte k!r ekonomia "!an nga n$in(#acion pre$ 1=Q n "it. 6sht e /art se n (!nd t "itit kons!matori do ti kthe$banks .== < k! .=== < prb$n kthimin e h!as s marr dhe .== < $an pagesa einteresit pr h!an e marr. N kt rast% k!r banka merr .== < sasia e ma##ra"e dhe eshrbime"e / a$o m!nd t b#e$ me kto para sht saktsisht e barabart me ato / m!ndt kishte b#er me .=== < n$ "it m par. ,ra% tani pas n$ "iti d!hen .== < pr t b#erato ma##ra e shrbime / b#iheshin me .=== < n$ "it m par. Re'!#ton se rea#ishtkons!matori ka kthyer .===


49/68


50/68


P4PANJSI4

,ap!nsia konsiderohet si n$ra ndr sm!nd$et m t rnda makroekonomike% sitreg!es i rnies ekonomike dhe shka##s s "ar(ris s n$ "endi.

Papnsia* matja dhe kostot e saj

Kostot e pap!nsis $ana$ Kostot ekonomike t papnsisb$ Kostot sociale t papnsis

a$ Kostot ekonomike t papnsis % N pikpam$e ekonomike n$ pap!nsi e#art do t thot rnie n -, akt!a# /% d.m.th. se -, akt!a# sht me i "og# se-, potencia# sepse n k!adr t potencia#it t n$ ekonomie hyn edhe (!/iap!ntore / n kt rast n!k sht e sh(ryt'!ar. +a m i madh t $et mossh(ryt'imii kti$ potencia#i t ekonomis )d.m.th. (!/is p!ntore* hendek! i prodhimit sht m

i madh. :idh$a e pap!nsis dhe -,s% $epet nga #ig$i Ok!n sipas t ci#it &do rniepr 2Q ne -, akt!a# ne krahasim me -, potencia#% pap!nsia rritt me 1Q.

4!mb$et nga pap!nsia kan karakter abso#!t sepse n$ dit p!ne e h!mb!rsht e h!mb!r prg$ithmon dhe n!k m!nd t ri(itohet. 6sht sh!m e "rtetse norma e pap!nsis sht matse e shndetit ekonomik t n$ "endi.

Kosto$a ekonomike e pap!nsis shprehet% n knd"shtrimin makroekonomik% nhendek!n e prodhimit pra n di(erencn n mes prod!ktit akt!a# dhe ati$ potencia#.K!ptohet n sit!ata pap!nsie k$o di(erenc merr "#era negati"e. 0 pap!nt $an edhe n$ barr e rnd (inanciare pr /e"erin sepse shta$o / d!het t kri$o$ (onde pr ndihm (inanciare pr t pap!nt.

"og#imi i t ardh!ra"e persona#e si re'!#tat i h!mb$es s "endit t p!nspr n$ krye(ami#$ar para/et n$ kosto t d!kshme ekonomike t pap!nsis. N$g$end$e e ti## &on n !#$en e ni"e#it t $etess t t pap!nit dhe (ami#$es s ti$pasi / ata tani do t kons!mo$n m pak t mira dhe shrbime.

b$ Kostot sociale t papnsis $an po asht! t rndsishme sik!rse kostotekonomike dhe para/itn n disa (orma1 Papnsia shkakton hvlersimin e kapitalit hman.N$ pap!nsi e 'g$at!r

&on deri t !#$a e "#ers s in"estimit t br n kapita#in h!man. K$ondodh sepse n$oh!rit e (it!ara me arsimim dhe a(tsit pr p!n nse n!k"ihen n prdorim pr n$ koh t g$at e h!mbin "#ern e tyre.

2 ,ritja e papnsis mnd t ndikoj n rritjen e kriminalitetit nshkall vendi.K$o ndodh pr arsye se n$ indi"id nse n!k sht i p!ns!ard.m.th. nse n!k e ka n$ p!n t #ig$shme% ai m!nd t $et i prir!r n rr!gt pa#ig$shme% pra rr!g"e t krimit.

5 Kostot sociale t papnsis marrin edhe &ormn e ljes s dinjitetitpersonal dhe t ke8simit t shndetit t t papnve. ,ap!nsia i bnn$er'it t ndie$n "etn si t mn$an!ar dhe t #arg!ar nga p$esmarr$a

=


51/68


akti"e n $etn sho/rore. ,ap!nsia i bn n$er'it po asht! t g$inden nsit!ata depresioni pasta$ ! shkakton atyre sm!nd$e ner"ore% t 'emrs% et$.

Matja e papnsis

N$ indi"id n n$ koh t dhn m!nd t $et i 'n me p!n% i pap!n dhe $asht(orcs p!ntore.

I n me pn % konsiderohet ai person / kryen n$ p!n t pag!eshme% /o(t edhek!r m!ngon prkohsisht n p!n pr shkak se sht i sm!r% n p!shim ose ngre".

6 papn $an ata persona / n!k $an n p!n por / krko$n p!n n mnyrakti"e ose presin t rikthehen n p!n. ,ersonat / n!k $an t 'n me p!n m!nd ti/!a$m me n$ emr t prbashkt% si 7ashksia e t pap!n"e

3ashksia e t papnve pr&shin t gjith ata persona 8 jan ne mosh pne dhenk jan t ne me pn.

N$ person m!nd t hy$ ne bashksin e t pap!n"e pr n$ nga katr arsyet e meposhtme

" (i ose ajo do t jen hyrs t rinj n forcn e puns pra dikush krkon pun

pr her t par e dikush rikthehet n forcn puntore si i pa pun pasi qnuk kishte krkuar pun pr katr jav radhazi

% )j i punsuar mund t ler nj pun me qllim t krkoj nje pun tjetr dhe

prgjat ksaj kohe ai regjistrohet si i papun* Personi mund t jet pushuar nga puna

# )j person mund t humbas nj pun ose duke u pushuar nga puna ose sepse

firma pushon veprimtarin

N ann t$etr rr!gt pr t da#!r nga bashksia e t pap!n"e $an" )j person mund t jet pajtuar ne ndonj pun t re% Personi i larguar nga puna mund t rikthehet nga pundhnsi i tij

* Personi i cili pushon s krkuari pun len forcn puntore

0 pap!nt dhe t p!ns!arit prb$n (orcn p!ntore. 0 g$ith t t$ert / $an nmosh p!ne dhe n!k p!no$n% $an $asht (orcs p!ntore )pensionistt%st!dentt% n@nsit% et$*.

Norma e pap!nsis g$endet k!r dihet n!mri i t pap!n"e dhe n!mri i (orcsp!ntore% dhe shprehet prmes ksa$ (orm!#e

1==p!ntore9orca

pap!n0)Q*pap!nsiseNorma 7=

0 pap!nt e dshpr!ar $an t pap!n / kan h!mb!r shpresn pr t g$et!rp!n dhe si t ti## d!het t #argohen nga (orca p!ntore.

1


52/68


N kohen k!r ekonomia sht n peri!dhn e recesionit% rritt n!mri i t p!ns!ar"eme koh t p$esshme t ci#t shpesh n!k pr(shihen n statistikat e pap!nsis. -$atka#k!#imit t pap!nsis sht "shtir t da##osh ata / $an t pa p!n dhe ata /$an $asht (orcs p!ntore% k$o m!nd t bhet me anketimin prmes prg$ig$es sn$er'"e se% a $an d!ke krk!ar p!n apo $o g$at n$ kohe t cakt!ar.

:idh$a dinamike n mes treg!es"e t treg!t t p!ns m!nd t para/itt n mnyrskematike+kema ?.1 inamika e treg!es"e t treg!t t p!ns

/iferenca n mes punve t lna dhe t gjetura jep ndryshimin n punznie.

N!mri 1. tregon ndryshim t "endit t p!ns% por d!ke /ndr!ar n kategorin e t 'n"em p!nN!mri 2% tregon h!mb$e t "endit t p!ns d!ke ! shndrr!ar n t pap!n.N!mri 5% g$et$a e n$ p!n nga radht e t pap!n"e.N!mri 3% n$ #"i'$e nga i pap!n% $asht (orcs p!ntore% si i pap!n i dshpr!ar.

N!mri % hyr$e ose ri(!t$e n (orcn p!ntore% por (i##imisht si i pap!n.N!mri B% hyr$e ose ri(!t$e n (orcn p!ntore% por tashm si i 'n me p!n.N!mri ?% h!mb$e e p!ns dhe da#$e $asht (orcs p!ntore )pr shemb!## pensionistt%personat / rikthehen n shko##% grat / rrisin (mi$t% et$.

II. lojet e papnsis

Papnsia e &rkimit % 6sht pap!nsi e ci#a sht re'!#tat i #"i'$es sprhershme t n$er'"e n mes "ende"e t ndryshme t p!ns dhe t ra$one"e.,ap!nsia (riksiona#e do t $et e pranishme edhe n k!shtet e p!n'enies s p#ot

sepse &do here kemi #"i'$en e n$er'"e / krko$n p!n k!r dip#omo$n ose /#"i'in n mes ra$one"e apo /ytete"e t ndryshme et$. 0 pap!nt (riksiona#konsiderohen si t pap!n "!##netar. K$o ##o$ pap!nsie sht e pa shmangshme dheekonomikisht e $!sti(ik!eshme% pasi / &on n shprndar$en dhe rishprndar$en e(ekti"et b!rime"e t p!ns.

Papnsia strktrore % 6sht re'!#tat i mosprp!th$es str!kt!rore a(atg$at n meso(erts dhe krkess pr p!n. K$o mosprp!th$e m!nd t ndodh sepse krkesa pr n$##o$ p!ne rritt ndrsa% krkesa pr n$ ##o$ t$etr p!ne bie dhe o(erta n!k i prshtatt

0 pap!n0 p!ns!ar

Jasht (orcesp!ntore

2

5

?

1

B 3

2


53/68


54/68


K! dhe + $an krkesa dhe o(erta pr p!n k!rse ^ para/et pagn orare.N!mri i t p!ns!ar"e para/itet n segmentin AE. Ndrsa segmenti E9 para/et p$esnt$etr t p!ntor"e% t ci#t b$n p$es n (orcn p!ntore : por $an t pa 'n me p!n.Ata do t pranonin t p!nonin por me n$ pag me t #art sesa paga ^

,ap!nsia e "!##netshme sht ekonomikisht e(i&iente. ,ra ekonomia m!nd tp!no$ me e(i&ienc t #art pa"arsisht nga (akti / a$o g$eneron n!mr t cakt!arp!ntorsh t pap!n.

Papnsia e detyrar % kt! prk!ndr pap!nsis "!##netare k! n$er'it n!kdshiro$n t p!no$n me pagn ek'ist!ese% te pap!nsia e detyr!ar n$er'it $an tinteres!ar t p!no$n me pagn ek'ist!ese / mbi'otron n treg!n e p!ns.,ap!nsia e detyr!eshme sht m$a(t e theks!ar n treg!n Koso"ar t p!ns. Ktm!nd ta i#!stro$m me n$ shemb!## sh!m t th$esht n n$ konk!rs i ci#i o(ronm!ndsi p!nsimi pr n$ ose dy persona% ap#iko$n pr t! p!ns!ar 1== persona. Nkt rast t g$ith ata persona / n!k kan m!ndsi t pranohen $an t pap!n tdetyr!eshm% pasi / seci#i pre$ tyre me dshir do t p!nonte me pagn ek'ist!ese esidomos n k!shtet e n$ pap!nsie m$a(t t #art.,ap!nsia e detyr!ar m!nd t shihet prmes skems n "i$im

Skema +.Papunsia e detyrueshme

Nga (ig!ra shohim se tani paga orare )^*% sht m e #art se sa paga ^. N ktpag m t #art t treg!t )^* ka m sh!m p!ntor t k!a#i(ik!ar / dshiro$n tp!no$n sesa $an "endet e p!ns / krkohen nga p!ntort.

,ap!nsia

e"!##netshme

+

0p!ns!ar

,agaorare

E

Pna

^A 9

:

,ap!nsiaedetyr!eshme

4

0p!ns!ar

,agaorare

E +

-

+

^

^

:,!na

3


55/68


+egmenti ^4 tregon n!mrin e p!ntor"e t 'n me p!n ndrsa segmenti 4- tregonn!mrin e t pap!n"e. Mirpo pr da##im nga rasti i par kta t pap!n $an t papntdetyrarsepse seci#i pre$ tyre do t dshironte t p!nonte me pagn ek'ist!es% por nkt ni"e# page n!k ka krkes nga ana e (irma"e pr p!ntor.,ap!nsia e detyr!eshme para/itt k!r pagat $an $o(#eksibi#e% k!r ka m sh!m

p!ntor t k!a#i(ik!ar sesa $an "endet e p!ns / krkohen nga p!ntoret.Pagat jan jo&leksibile kr prshtatn ngadal gjat kohs n vend 8 tjen menjher dhe plotsisht &leksibile 8 t garantojn pnsim t plot ndo moment kohe.

+i& sht cek!r m #art pap!nsia e detyr!eshme sht si re'!#tat imos(#eksibi#ittit t paga"e% e k$o ndodh sepse (irmat "endosin paga t (iks!ara prn$ peri!dh t cakt!ar. Pra* arsyeja kryesore pr papnsin e detyrar shtnatyra administrative e prcaktimit t pagave. ,o/ se treg$et do t (!nksiononin sitreg$e ankandi )k!ptohet treg$et e p!ns* ather treg! i p!ns shkon n ek!i#ibrdhe pap!nsia n!k do t $et e detyr!eshme.

N9,M4 N46,9,; ; P4PANJSISJ !NNP$NNP sht ajo norm e papnsis n t ciln tregjet e pns dhe t t

mirave jan n ekilibr. y momente t rndsishme d!het t "ihen n d!k$e n#idh$e me NN,.

1 S pari NN, n!k sht k!rr 'ero. K$o don t thot / edhe n k!shtet k!rekonomia p!non n ni"e#e p!n'nie t #art n$ n!mr i cakt!ar indi"idshn mosh p!ne do t $en t pap!n% n (ormn e pap!nsis s (rkimit osestr!kt!rore.

2 S dyti NN, sht e #idh!r ng!sht me in(#acionin% NN, pr(a/son ni"e#inm t !#t t pap!nsis / m!nd t arrihet pa rre'ik!n e prshpe$timit tin(#acionit t pritshm.

=aktort 8 kan ndikar n rritjen e NNP kohve t &ndit janL

1 Ndryshimet e str!kt!rs demogra(ike t (orcs p!ntore. K$o ndodh pr shkak trrit$es s mosha"e t re$a% t emigrant"e et$.% gr!pe socia#e kto /karakteri'ohen nga n$ ni"e# i #art pap!nsie.

2 ,o#itikat h!manitare t /e"eris% pr shemb!## dhnia e sig!rime"e prpap!nsin% programet /e"eritare t trans(erta"e% prcaktimi i ni"e#it t pagsminim!m% et$.% kan /!ar n rrit$en e NN,.

5 6sht rrit!r pap!nsia str!kt!rore% e ci#a sht p$es e pap!nsis natyrore

!het t thekso$m se NN, n!k sht norm optima#e e pap!nsis. N$ normoptima#e pap!nsie do t krkonte / mir/enia ekonomike t maksimi'ohe$. Jan dyarsye pr t theks!ar se NN, sht m e #art se norma optima#e e pap!nsis.

+ pari nse prodhimi maksima#i'ohet n ni"e#in e NN,% ather #ig$i iOk!nit n!k do t "epronte pr norma m t !#ta pap!nsie. ,or nrea#itet e dim se prodhimi "a'hdon t rritt n /o(t se pap!nsia !#etposht ni"e#it t NN,.


56/68


+ dyti pap!nsia krahas kostos ekonomike ka edhe kostot socia#e. ,ra nrast se n$ person n@$errt nga p!na bhet rast socia# d!ke ! br ksht!barr pr /e"erin dhe sm!nd$e pr ekonomin.

Masat t ci#at ndrmerren pr ta red!kt!ar pap!nsin n normn natyrore )NN,

in*1. ,rmirsimi i shrbimit t treg!t t p!ns n "e&anti t in(ormacionit2. Kri$imi i "ende"e t re$a t p!ns nprm$et rrit$es s shpen'ime"e 8e"eritare5. ,rogramet e ndryshme 8e"eritare si$an sig!rimet e pap!nsis% caktimi i pags

minim!m% et$. t hartohen n at mnyr / p!ntoret t n@itn pr t g$et!rp!n% et$.

B


57/68


RA,OR0I ,A,UN6+I IN9:AFION

,!n'nia e p#ot dhe stabi#iteti i &mime"e $an dy nga ob$ekti"at /endroremakroekonomike t &do /e"erie. Ne kt k!ptim #!(ta d!het t 'h"i##ohet n t dy krahtsi k!ndr pap!nsis asht! edhe k!ndr in(#acionit. ,r t arrit!r s!kses n kt #!(tim

sht e rndsishme / hart!esit e po#itika"e ekonomike t n$ohin raportin / ek'istonmidis pap!nsis dhe in(#acionit.

I. 3rimet e in&lacionit

N (!nksion t ana#i's s b!rime"e t in(#acionit d!het t da##o$m in(#acionininercia#% in(#acionin nga krkesa dhe in(#acionin nga o(erta. :e t shohim se ci#a shtprmba$t$a e tyre.

In(#acioni inercia# /!het ndryshe in(#acion i parashik!eshm ose i pritshmprderisa norma e in(#acionit sht e /ndr!eshme ose inercia#e% pr sa koh / n!kndodhin ndryshime n ann e o(erts ose krkess agregate. Natyra inercia#e e in(#acionit

shp$egohet me natyrn inercia#e t prit$e"e t ag$ent"e ekonomik% t prshtat!ra ktonda$ in(#acionit akt!a# ose pre'ent. ,ra% kt! kemi t b$m me prshtat$en e ag$ent"eekonomik nda$ in(#acionit. Mirpo edhe pse &do shtet tenton / t mba$ n$ in(#acion sam t !#t% prap se prap ekonomia here pas here pson godit$e. N "arsi nga (akti nsegodit$et #idhen me krkesn apo m o(ertn agregate% in(#acioni re'!#t!es m!nd t /!hetprkatsisht in(#acion nga krkesa dhe in(#acion nga o(erta

In&lacioni nga krkesa sht in(#acion / re'!#ton nga n$ rrit$e n krkesnagregate% n k!shtet k!r o(erta agregate n!k ka ndrysh!ar. +i& e dim% ka sh!m (aktor/ ndiko$n n krkesn agregate% por m t rndsishmit pre$ tyre $an rrit$a n o(ertn eparas dhe rrit$a e shpen'ime"e /e"eritare )-*. K!r krkesa agregate rritet% k!rba ekrkess agregate 'h"endoset d$athtas#art d!ke na dhn n$ ek!i#ibr t ri t ni"e#it tprg$ithshm t &mime"e dhe t -,rea#.

9ig!ra H.1 In(#acioni nga krkesa

N kt mnyr% n$ krkes agregate e rrit!r k!ndre$t n$ o(erte t k!(i'!ar% &on sh!mshpe$t n rrit$en e ni"e#it t prg$ithshm t &mime"e% pra n in(#acionin nga krkesa.

Ngrit$a e ni"e#it t &mime"e do t sho/rohet me ngrit$en e ni"e#it t paga"e dhengrit$a e paga"e do ti $ap n$ imp!#s t ri rrit$es s ni"e#it t prg$ithshm t &mime"e

"#P real

,L E4#

)

S4S):A+

E4#

1

,1

?

Niveli i5mimeve


58/68


59/68


60/68


9ig!ra H. K!rba e ,hi#ipsit

K!rba e ,hi#ipsit i "n n di#em hart!esit e po#itika"e ekonomike pr 'g$edh$en

e norma"e prkatse n mes t ktyre dy sm!nd$e"e t rnda makroekonomike. Ksht!pr shemb!## pika - para/et n$ norm t !#t in(#acioni% 2Q por n$ norm t #artpap!nsie BQ% ndrkoh / pika 4 pas/yron n$ sit!ate me n$ norm t !#t pap!nsie%2Q dhe in(#acion t #art BQ. ,rob#emi shtrohet ci#a pik d!het t 'g$edhet - apo 4 K$osht s(ida / o(ron k!rba e ,hi#ipsit pr hart!esit e po#itika"e ekonomike n peri!dhaa(atshk!rtra.

Mnyra e s$e##$es s k!rbs s ,hi#ipsit n peri!dha a(atshk!rtra da##on nga s$e##$ae sa$ n peri!dha a(atg$ata.

II.1 K!rba e ,hi#ipsit ),hi#ipsit* n peri!dha a(atshk!rtra

N kt rast k!rba e ,hi#ipsit tregon #idh$en midis in(#acionit dhe pap!nsis nk!shtet e n$ norme konstante t in(#acionit t pritshm dhe t norms konstante natyroret pap!nsis

9ig!ra H.B :idh$a pap!nsiin(#acion n K!rbn e ,hi#ipsit

+!po'o$m se norma e in(#acionit t pritshm sht 1=Q n "it dhe normanatyrore e pap!nsis sht BQ pika a n gra(ik. K!rba e ,hi#ipsit n peri!dha

Norma e papnsis

2-

4

Norma ein&lacionit

2

Norma e papnsis

a

Norma ein&lacionit

.b

_...

.c

_...

1)

B=


61/68


a(atshk!rtra ka#on npr kt pik. N /o(t se norma e pap!nsis !#t nn BQ atherin(#acioni do t rritet mbi at t pritshm% si& m!nd t ndodh n pikn b. N /o(t senorma e pap!nsis rritet mbi BQ% ather norma e in(#acionit do t !#t nn at tpritshm% si& m!nd t ndodh n pikn c n gra(ik. K$o #idh$e reciproke midis in(#acionitdhe pap!nsis mbetet e ti## "etm pr a/ koh sa norma e in(#acionit inercia# )t

pritshm* mbetet e pandrysh!ar. K!r norma e in(#acionit inercia# ndryshon% ather k!rbae ,hi#ipsit ),hi#ips* do t 'h"endoset ma$tas ose d$athtas po'icionit t sa$ (i##estar.K!r in(#acioni rritet mbi at t pritshm% ose mbi at inercia#% n$er'it (i##o$n t

prshtaten me ni"e#in e ri t in(#acionit dhe t presin n$ in(#acion m t #art. N ktok!shte k!rba e ,hi#ipsit do t 'h"endoset d$athtas.

II.2 K!rba e ,hi#ipsit n peri!dha a(atg$ata

K!rba e ,hi#ipsit n peri!dha a(atg$ata tregon #idh$en midis in(#acionit dhepap!nsis k!r norma e in(#acionit akt!a# sht e barabart me normn e pritshme tin(#acionit.

K!rbn e ,hi#ipsit n peri!dha a(atg$ata e para/esim prmes (ig!rs H.?. Ana#i'aka#on n katr peri!dha.Peridha e par. Ekonomia ndodhet n pikn A% pap!nsia sht n normn

natyrore dhe n!k kemi shok godit$e n krkes apo n o(ert. ,ika A ndodhet mbi k!rbne ,hi#ipsit n peri!dha a(atshk!rtra% peri!dha 1.

Peridha e dyt. -$at peri!dhs s ekspansionit ekonomik ndodh n$ rrit$e eshpe$t e prod!ktit dhe norma e pap!nsis !#et% sepse (irmat tento$n t marrin n p!nm sh!m p!ntor. ,agat dhe &mimet (i##o$n t rriten. N kto k!shte ekonomia #"i'dre$t piks 7 t k!rbs s ,hi#ipsit. In(#acioni i pritshm n!k ndryshon% por norma e !#te pap!nsis e rrit in(#acionin g$at ksa$ peri!dhe.

Peridha e tret.N k!shtet e n$ norm in(#acioni t #art% (irmat dhe p!ntoret(i##o$n t parashiko$n in(#acion t #art. Norma e #art e pritshme e in(#acionit mbahetparasysh n marr"esh$et / hartohen #idh!r me pagat dhe &mimet e ma##ra"e dhe tshrbime"e. N kt mnyr pasi / ag$entet ekonomik presin / n t ardhmen &mimetdo t rriten ather k!rba e ,hi#ipsit do t 'h"endoset #art n masn e ndryshimit tin(#acionit t pritshm n po'icionin 2% d!ke na treg!ar se pr &do ni"e# t pap!nsis%ni"e#i i in(#acionit sht m i #art. ,r shemb!## norma e pap!nsis n pikn F% nk!rbn 2% sht e n$$t me normn e pap!nsis n pikn 7 k!rse% norma e in(#acionit npikn F sht m e #art se n pikn 7.

9ig!ra H.? K!rba e ,hi#ipsit n peri!dha a(atg$ata

B1


62/68


63/68


P4,44 #B; SIS6;MI 34NK4,

I. Paraja dhe &nksionet e saj

Me para kuptojm 2do objekt standard prgjithsisht t pranuar q shrben si

mjet kmbimi ose pagese.

hvillimi historik i paras

Ndar$a sho/rore e p!ns bri t domosdoshm kmbimin e prod!kte"e t prodh!es"e tndryshm. 9i##imisht kmbimi bhe$ n (ormn ma## C ma##. 0he##imi i ndar$es sho/roret p!ns "shtirsoi rea#i'imin e kmbimit ma## me ma##% sepse krkohe$ t rea#i'ohe$ a$o/ /!he$ koin&idenc e dy(isht e ne"o$a"e. Koinidenca e dy&

39642867 makroekonomia i asdf

Documents