3. charakteryzowanie budowy, fizjologii i patofizjologii organizmu człowieka

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

MINISTERSTWO EDUKACJI NARODOWEJ

Alina Krawczak Ewa Łoś Charakteryzowanie budowy, fizjologii i patofizjologii organizmu człowieka 322[10].O1.03

Poradnik dla ucznia Wydawca Instytut Technologii Eksploatacji – Państwowy Instytut Badawczy Radom 2007

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego 1

Recenzenci: dr hab. Anna Gumieniczek dr Dorota Kowalczuk Opracowanie redakcyjne: mgr Ewa Łoś mgr Alina Krawczak Konsultacja: dr hab. Henryk Budzeń Poradnik stanowi obudowę dydaktyczną programu jednostki modułowej 322[10].O1.03 „Charakteryzowanie budowy, fizjologii i patofizjologii organizmu człowieka”, zawartego w modułowym programie nauczania dla zawodu technik farmaceutyczny. Wydawca Instytut Technologii Eksploatacji – Państwowy Instytut Badawczy, Radom 2007


SPIS TREŚCI

1. Wprowadzenie 4 2. Wymagania wstępne 6 3. Cele kształcenia 7 4. Materiał nauczania 8

4.1. Organizm jako całość 8 4.1.1. Materiał nauczania 8 4.1.2. Pytania sprawdzające 10 4.1.3. Ćwiczenia 10 4.1.4. Sprawdzian postępów 11

4.2. Budowa i czynność narządów układu ruchu 12 4.2.1. Materiał nauczania 12 4.2.2. Pytania sprawdzające 24 4.2.3. Ćwiczenia 25 4.2.4. Sprawdzian postępów 29

4.3. Budowa i czynność układu nerwowego 30 4.3.1. Materiał nauczania 30 4.3.2. Pytania sprawdzające 38 4.3.3. Ćwiczenia 39 4.3.4. Sprawdzian postępów 40

4.4. Budowa i czynność układu krążenia 41 4.4.1. Materiał nauczania 41 4.4.2. Pytania sprawdzające 47 4.4.3. Ćwiczenia 48 4.4.4. Sprawdzian postępów 51

4.5. Budowa i czynność układu oddechowego 52 4.5.1. Materiał nauczania 52 4.5.2. Pytania sprawdzające 54 4.5.3. Ćwiczenia 54 4.5.4. Sprawdzian postępów 55

4.6. Budowa i czynność układu moczowego 56 4.6.1. Materiał nauczania 56 4.6.2. Pytania sprawdzające 57 4.6.3. Ćwiczenia 57 4.6.4. Sprawdzian postępów 58

4.7. Budowa i czynność układu rozrodczego 59 4.7.1. Materiał nauczania 59 4.7.2. Pytania sprawdzające 61 4.7.3. Ćwiczenia 61 4.7.4. Sprawdzian postępów 62

4.8. Budowa i czynność układu trawiennego 63 4.8.1. Materiał nauczania 63 4.8.2. Pytania sprawdzające 66 4.8.3. Ćwiczenia 66 4.8.4. Sprawdzian postępów 67


4.9. Budowa i czynność układu endokrynologicznego 68 4.9.1. Materiał nauczania 68 4.9.2. Pytania sprawdzające 71 4.9.3. Ćwiczenia 71 4.9.4. Sprawdzian postępów 72

4.10. Budowa i czynność skóry i narządów zmysłu 73 4.10.1. Materiał nauczania 73 4.10.2. Pytania sprawdzające 74 4.10.3. Ćwiczenia 74 4.10.4. Sprawdzian postępów 75

4.11. Podstawowe procesy patologiczne 76 4.11.1. Materiał nauczania 76 4.11.2. Pytania sprawdzające 80 4.11.3. Ćwiczenia 80 4.11.4. Sprawdzian postępów 81

4.12. Patologia układowa 82 4.12.1. Materiał nauczania 82 4.12.2. Pytania sprawdzające 91 4.12.3. Ćwiczenia 92 4.12.4. Sprawdzian postępów 94

5.Sprawdzian osiągnięć 95 6.Literatura 102


1. WPROWADZENIE

Poradnik będzie Ci pomocny w przyswajaniu wiedzy o budowie, czynności i zaburzeniach w funkcjonowaniu organizmu człowieka.

W poradniku zamieszczono: – wymagania wstępne – wykaz umiejętności, jakie powinieneś mieć już ukształtowane,

abyś bez problemów mógł korzystać z poradnika, – cele kształcenia – wykaz umiejętności, jakie ukształtujesz podczas pracy z poradnikiem, – materiał nauczania – wiadomości teoretyczne niezbędne do opanowania treści jednostki

modułowej, – zestaw pytań, abyś mógł sprawdzić, czy już opanowałeś określone treści, – ćwiczenia, które pomogą Ci zweryfikować wiadomości teoretyczne oraz ukształtować

umiejętności praktyczne, – sprawdzian postępów, – sprawdzian osiągnięć, przykładowy zestaw zadań. Zaliczenie testu potwierdzi opanowanie

materiału całej jednostki modułowej, – literaturę uzupełniającą.


Schemat układu jednostek modułowych

322[10].O1.02 Nawiązywanie i utrzymywanie kontaktów

społecznych

322[10].O1.03 Charakteryzowanie budowy, fizjologii i patofizjologii organizmu człowieka

322[10].O1.04 Stosowanie przepisów prawa

i zasad ekonomiki

322[10].O1 Podstawy działalności zawodowej

322[10].O1.01 Stosowanie przepisów bezpieczeństwa

i higieny pracy, ochrony przeciwpożarowej oraz ochrony środowiska


2. WYMAGANIA WSTĘPNE Przystępując do realizacji programu jednostki modułowej powinieneś umieć:

− posługiwać się podstawowymi pojęciami z zakresu biologii, − określać funkcje fizjologiczne różnych układów organizmu ludzkiego, − opisywać struktury anatomiczne odpowiedzialne za pełnienie tych funkcji, − rozpoznawać zagrożenia dla zdrowia człowieka, − przedstawiać działania sprzyjające zachowaniu zdrowia, − przedstawiać zasady dziedziczenia, − współpracować w grupie. − korzystać z różnych źródeł informacji, − obsługiwać komputer.


3. CELE KSZTAŁCENIA

W wyniku realizacji programu jednostki modułowej powinieneś umieć: – posłużyć się podstawowymi pojęciami z zakresu anatomii, fizjologii, patofizjologii, – scharakteryzować budowę tkanek, – rozróżnić poszczególne części ciała człowieka oraz określić ich położenie, – scharakteryzować budowę i czynność układu nerwowego, – scharakteryzować budowę i czynność układu krążenia, – wyjaśnić budowę i funkcję układu oddechowego, – wyjaśnić budowę i funkcję układu moczowego, – wyjaśnić budowę i funkcję układu rozrodczego, – wyjaśnić budowę i funkcję układu trawiennego, – wyjaśnić budowę i funkcję układu endokrynologicznego, – wyjaśnić budowę i funkcję skóry, – wyjaśnić pojęcie zdrowia i choroby, – dokonać klasyfikacji chorób oraz określić ich przebieg i objawy, – scharakteryzować czynniki chorobotwórcze, – wyjaśnić proces starzenia się ustroju, – wyjaśnić podstawowe procesy patologiczne, – scharakteryzować choroby dotyczące poszczególnych układów i narządów.


4. MATERIAŁ NAUCZANIA 4.1. Organizm jako całość 4.1.1. Materiał nauczania

Człowiek jest ustrojem wielokomórkowym. Powstaje przez zespolenie się komórki

płciowej żeńskiej i komórki płciowej męskiej. W ciągu życia przechodzi wiele faz rozwoju, rozwój ten dzieli się na okres płodowy i pozapłodowy. Rozwój płodowy dotyczy wzrastania i kształtowania się zarodka. Stopniowo zwiększa się liczba jego komórek i ich masa. Komórki różnicują się, wyodrębniają się zespoły przystosowane do wykonywania poszczególnych czynności rozwijającego się zarodka. W przebiegu tego różnicowania wyodrębniają się struktury zwane tkankami. Komórka jest strukturalną i czynnościową jednostką organizmów żywych, zdolną do wykonywania podstawowych czynności życiowych, takich jak odżywianie, pobudliwość, praca mechaniczna, fizyczna, chemiczna oraz rozmnażanie. Komórka składa się z dwóch zasadniczych części: jądra i cytoplazmy. Cytoplazma jest oddzielona od otoczenia błoną komórkową. Podstawowym składnikiem cytoplazmy jest cytosol (macierz), w którym znajdują się struktury zwane organellami. Należą do nich: jądro komórkowe, rybosomy, siateczka śródplazmatyczna, aparat Golgiego, endosomy i lizosomy, mitochondria. Jądro komórkowe jest częścią komórki, w której znajduje się materiał genetyczny w postaci kwasu dezoksyrybonukleinowego (DNA). Jądro jest oddzielone od cytoplazmy otoczką jądrową, która otacza karioplazmę. Głównym składnikiem karioplazmy jest chromatyna, która stanowi kompleks DNA. Chromatyna bierze udział w przepisywaniu kodu genetycznego DNA na kod genetyczny RNA oraz w syntezie DNA. Chromosomy są skondensowaną postacią chromatyny, przygotowaną do rozdzielenia i przekazania komórkom potomnym w czasie mitozy. Genom człowieka składa się z 46 chromosomów, w tym 44 autosomów i dwóch chromosomów płciowych (XX lub XY). Zestaw chromosomów komórki płciowej składa się z 23 chromosomów, w tym 22 autosomów i jednego chromosomu płciowego X lub Y. Wzrost komórek, tkanek narządów i całego organizmu jest zwiększeniem ich masy i objętości. Tkanka to zespół komórek pełniących wyspecjalizowane funkcje oraz wytwarzana przez nie istota międzykomórkowa. Rozróżnia się cztery rodzaje tkanek: nabłonkową, łączną, mięśniową i nerwową. Tkanka nabłonkowa, czyli nabłonki wchodzą w skład wielu narządów; pokrywają zewnętrzna powierzchnię skóry jako naskórek, wyścielają jamy ciała jako nabłonek surowiczy, wyścielają naczynia krwionośne jako śródbłonek, ponadto wyścielają przewody oraz tworzą narządy zwane gruczołami zewnątrz i wewnątrzwydzielniczymi. Pełnią w narządach różne czynności i budową swoją są do tego przystosowane. Tkanka nabłonkowa spełnia funkcje: ochronną, wydzielniczą, wchłaniającą, zmysłową. Tkanka łączna obejmuje wiele tkanek różniących się budową i czynnością. Wyróżniamy: tkanki łączne właściwe (zarodkową, luźną, zbitą), tkanki łączne o charakterze swoistym (barwnikową, siateczkową, tłuszczową), tkanki łączne szkieletowe(chrzęstną, kostną). Tkanki łączne pełnią trzy podstawowe funkcje: stanowią zrąb i ochronę mechaniczna dla innych narządów, transportują substancje odżywcze i produkty metabolizmu, bronią organizm przed obcymi związkami chemicznymi takimi jak wirusy, bakterie i inne obce komórki.


Tkanka mięśniowa jest czynnym elementem narządów ruchu: czynność jej polega na kurczeniu się i rozkurczaniu. Zbudowana jest z komórek mięśniowych zwanych włóknami mięśniowymi. Tkanka ta występuje w ustroju człowieka w trzech postaciach: tkanki mięśniowej gładkiej (w narządach wewnętrznych), tkanki mięśniowej poprzecznie prążkowanej szkieletowej i tkanki mięśniowej poprzecznie prążkowanej sercowej. Tkanka nerwowa zbudowana jest z komórek nerwowych zwanych neuronami. Neuron składa się z ciała komórki nerwowej oraz dwóch rodzajów wypustek (aksonu i dendrytów). Pęczki aksonów i dendrytów tworzą włókno nerwowe. Glej, czyli neuroglej, tworzy zrąb tkanki nerwowej ośrodkowego układu nerwowego i pośredniczy w jej odżywianiu.

Narząd jest to kilka tkanek zajmujących wspólne terytorium i pełniących skoordynowane funkcje. Narządy ciała zbudowane z różnego rodzaju tkanek połączone w jednostki wyższego rzędu to układy narządów. Odróżniamy następujące układy narządów: − układ szkieletowy: kości, stawy i więzadła, − układ mięśniowy: mięśnie gładkie, poprzecznie prążkowane szkieletowe, miesień

sercowy, − układ trawienny: przewód pokarmowy – jama ustna, gardło, przełyk, żołądek, jelito

cienkie, jelito grube, odbytnica, gruczoły trawienne – wątroba, trzustka, − układ oddechowy: płuca, drogi oddechowe – jama nosowa, krtań, tchawica, oskrzela, − układ moczowy: nerki, moczowody, pęcherz moczowy, cewka moczowa, − układ płciowy: narządy płciowe żeńskie, narządy płciowe męskie, − układ wewnątrzwydzielniczy (dokrewny, hormonalny): gruczoły wydzielania wewnętrznego, − układ krążenia: serce, naczynia krwionośne, śledziona, − układ chłonny: naczynia i węzły chłonne, − układ nerwowy: centralny układ nerwowy – mózgowie, rdzeń kręgowy; obwodowy układ

nerwowy – nerwy czaszkowe, nerwy rdzeniowe, − narządy zmysłów: oko, ucho, eksteroreceptory, − powłoka wspólna (skóra). Części ciała jest to pojęcie trójwymiarowe i oznacza wycinek organizmu jako całości. Ciało dzieli się na następujące części: głowę, szyję, tułów i kończyny. Okolica ciała jest to pojęcie dwuwymiarowe i oznacza wycinek powierzchni ciała np. okolica czołowa, przednia szyi, podobojczykowa, podżebrowa, kroczowa, naramienna, pośladkowa, przednia goleni. Ciało człowieka jest zbudowane według figury dwubocznie symetrycznej, w której wyróżnia się trzy zasadnicze rodzaje płaszczyzn anatomicznych i osi. Płaszczyzny stanowią: płaszczyzny strzałkowe, płaszczyzny czołowe, płaszczyzny poziome. Osie to: osie strzałkowe lub przednio-tylne biegną w płaszczyznach strzałkowych, osie poziome – lub poprzeczne biegną w płaszczyznach poziomych prostopadle do osi poprzednio wymienionych, osie podłużne – lub czaszkowo-ogonowe biegną prostopadle do płaszczyzny poziomej. Na powierzchni ciała przeprowadza się również linie topograficzne ułatwiające rzutowanie narządów. Są to: linia pośrodkowa przednia, linia środkowo-obojczykowa, linia pachowa, linia łopatkowa, linia pośrodkowa tylna. Oprócz wymienionych linii wyróżnia się linie dodatkowe. Są to miedzy innymi: linia mostkowa, pachowa przednia, pachowa tylna, przykręgowa. Ponadto wyróżnia się miana oznaczające kierunek położenia części ciała: czaszkowy, ogonowy, grzbietowy, górny, dolny, przedni, tylny, przyśrodkowy, boczny, środkowy, prawy, lewy, strzałkowy, czołowy, bliższy, dalszy. Do jam ciała zalicza się jamę klatki piersiowej, jamę brzuszna i jamę miednicy.


4.1.2. Pytania sprawdzające Odpowiadając na pytania, sprawdzisz, czy jesteś przygotowany do wykonania ćwiczeń. 1. Co to jest tkanka? 2. Jakie tkanki występują w organizmie człowieka? 3. Jaką rolę w organizmie pełni tkanka nabłonkowa? 4. W których miejscach naszego ciała znajdują się nabłonki? 5. Jaką rolę w organizmie pełni tkanka łączna? 6. Jakie rozróżniamy rodzaje tkanek łącznych? 7. W których miejscach naszego ciała znajdują się tkanki łączne? 8. Jakie rodzaje tkanki mięśniowej budują mięśnie człowieka? 9. Gdzie spotykamy tkankę mięśniowa gładką? 10. Jakie układy narządów wyróżniamy w organizmie człowieka? 11. Jakie narządy wchodzą w skład poszczególnych układów? 12. Jakie płaszczyzny, osie i linie można przeprowadzić przez ciało człowieka? 4.1.3. Ćwiczenia Ćwiczenie 1 Określ miejsca w organizmie człowieka, w których występują poszczególne rodzaje tkanki łącznej. Wpisz do tabeli rodzaje tkanki łącznej i narządy, w których ta tkanka występuje. Sposób wykonania ćwiczenia

Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:

1) odszukać w materiałach dydaktycznych i podanej literaturze informacje o budowie i rodzajach tkanki łącznej,

2) narysować tabelę, 3) wpisać do tabeli rodzaje tkanki łącznej, 4) przyporządkować każdemu rodzajowi tkanki łącznej przynajmniej po jednym narządzie

w którym ta tkanka się znajduje i uzupełnić tabelę.

Wyposażenie stanowiska pracy: − papier formatu A4, − poradnik dla ucznia, − literatura zgodna z punktem 6 poradnika. Ćwiczenie 2 Wypisz wszystkie układy tworzące organizm człowieka. Do każdego układu przyporządkuj narządy tworzące ten układ. Możesz to zrobić w tabeli lub za pomocą mapy myśli.

Sposób wykonania ćwiczenia Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:

1) odszukać w materiałach dydaktycznych i podanej literaturze informacje o układach narządów,

2) wypisać poszczególne układy tworzące organizm człowieka, 3) przyporządkować do poszczególnych układów narządy tworzące ten układ, 4) sporządzić tabelę lub mapy myśli.


Wyposażenie stanowiska pracy: − papier formatu A4, flamastry, − poradnik dla ucznia, − literatura zgodna z punktem 6 poradnika. Ćwiczenie 3 Nazwij płaszczyzny i osie ciała na rysunku przedstawiającym postać człowieka i przekrój tułowia w płaszczyźnie poziomej. Sposób wykonania ćwiczenia

Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś: 1) odszukać w materiałach dydaktycznych i podanej literaturze informacje o płaszczyznach

ciała człowieka, 2) zapisać nazwy płaszczyzn na załączonej rycinie nr 1. 3) zapisać nazwy osi ciała zaznaczone na rycinie nr 2.

Ryc.1 Ryc. 2 Wyposażenie stanowiska pracy:

− papier formatu A4, flamastry, − literatura zgodna z punktem 6 poradnika.

4.1.4. Sprawdzian postępów Czy potrafisz: Tak Nie

1) zdefiniować pojęcie tkanki? 2) wymienić rodzaje tkanek występujące w organizmie człowieka? 3) określić rolę, jaką w organizmie pełni tkanka nabłonkowa? 4) podać, w których miejscach naszego ciała znajdują się nabłonki? 5) określić, jaką rolę w organizmie pełni tkanka łączna? 6) wymienić rodzaje tkanek łącznych? 7) określić miejscach ciała, w których znajdują się tkanki łączne? 8) wymienić rodzaje tkanki mięśniowej budującej mięśnie człowieka? 9) podać przykłady narządów, w których występuje tkanka mięśniowa

gładka?

10) wymienić układy narządów występujących w organizmie człowieka? 11) wymienić narządy wchodzące w skład poszczególnych układów? 12) przedstawić płaszczyzny, osie i linie, które można przeprowadzić

przez ciało człowieka?


4.2. Budowa i czynność układu narządów ruchu 4.2.1. Materiał nauczania

W skład układu narządów ruchu wchodzą: układ kostny, układ stawowo-więzadłowy układ mięśniowy. Układ kostny i stawowo-więzadłowy stanowi bierna część układu narządów ruchu a układ mięśniowy jest jego częścią czynną. Budowa ogólna kości

Kościec określa kształt i wielkość ciała. Jest on zrębem budowy całego ustroju. Wiele kości służy do ochrony narządów, np. czaszka ochrania mózgowie, kręgi - rdzeń kręgowy. Inne kości dostosowane są do dźwigania masy ciała np. kości udowe. Poza tym kości stanowią dźwignie i są istotnym składnikiem narządu ruchu. Kość składa się głównie z tkanki kostnej i ze szpiku zawartego wewnątrz kości. Tkanka kostna jest rodzajem tkanki łącznej. W skład tkanki kostnej wchodzą: komórki – osteoblasty, osteocyty, osteoklasty oraz istota międzykomórkowa, która składa się z części organicznej – osteoidu i części nieorganicznej – soli mineralnych. Wyróżnia się dwa rodzaje dojrzałej tkanki kostnej – kość gąbczastą i kość zbitą.

Zewnętrzna powierzchnia kości pokryta jest okostną, a wewnętrzna powierzchnia od strony jamy szpikowej – śródkostną. W okostnej znajduje się dużo naczyń krwionośnych i nerwów oraz ich zakończeń, dlatego okostna w stosunku do kości pełni funkcje odżywcze.

Tkanka chrzęstna jest rodzajem tkanki łącznej. Jest sztywna i sprężysta i zalicza się ją do tkanek podporowych. Chrząstka składa się z komórek (chondrocyty) i istoty międzykomórkowej. Odróżnia się: chrząstkę szklistą, chrząstkę sprężystą i chrząstkę włóknistą. Kształt kości

Kształt kości zależy od ich zastosowania w ustroju. Pod względem kształtu odróżniamy: − kości długie, w których jeden z trzech wymiarów (długość) przewyższa znacznie oba

pozostałe (szerokość i grubość). Do tej grupy należy wiele kości kończyn np. kość ramienna, promieniowa, łokciowa, udowa. Kości te maja część środkową zwaną trzonem oraz dwa zgrubiałe końce: koniec bliższy, czyli górny i koniec dalszy, czyli dolny. Trzon zawiera przestrzeń tzw. jamę szpikową, wypełniona szpikiem kostnym,

− kości płaskie, np. kości sklepienia czaszki, łopatka, kość biodrowa mają dwa wymiary zbliżone (długość, szerokość), natomiast trzeci wymiar (grubość) jest znacznie mniejszy od poprzednich,

− kości krótkie występują przeważnie w tych okolicach kośćca, w których masywna i silna budowa łączy się z ograniczoną ruchomością, np. w nadgarstku czy kościach stępu; są one równomiernie rozwinięte we wszystkich trzech kierunkach,

− kości różnokształtne to te kości, które nie dają się zaliczyć do żadnej z poprzednich grup. Występują one jako bryły w różnych postaciach,

− kości pneumatyczne jak kość sitowa, klinowa, szczęka, zawierają przestrzenie wysłane błoną śluzową i wypełnione powietrzem.

Na kształt i architekturę kości między innymi wpływają przyczepy mięśni i więzadeł oraz przebieg naczyń krwionośnych.

Wyniosłości zależne od kształtu oznaczamy nazwą: wyrostków, kłykci, krętarzy, guzów, guzków, kolców, grzebieni, kres lub linii chropowatych itp. Zagłębienia nazywamy: dołami, bruzdami lub rowkami, otworami, kanałami. Kościec ludzki składa się z trzech zasadniczych części: − kośćca osiowego − z kości kończyn − z kości czaszki.


Połączenia kości Wszystkie połączenia kości dzielimy na trzy zasadnicze grupy, na: połączenia włókniste,

połączenia chrzęstne, połączenia maziowe, czyli stawy Połączenia włókniste dzielimy na więzozrosty, szwy i wklinowania. Cechą ich jest

łączenie części szkieletowych za pośrednictwem tkanki łącznej właściwej zbitej. Więzozrosty w zależności od budowy tkanki łącznej występują jako: więzozrost

włóknisty np. błony międzykostne przedramienia i goleni, więzozrost sprężysty np. aparat więzadłowy krtani.

Szwy są to połączenia włókniste występujące między kośćmi czaszki. Odróżniamy trzy rodzaje szwów: szew piłowaty (szew węgłowy, szew strzałkowy), szew łuskowaty (między częścią łuskową kości skroniowej a kością ciemieniową), szew płaski (szew międzynosowy).

Wklinowania są to połączenia włókniste występujące między zębami a zębodołami. Połączenia chrzęstne dzielimy na chrząstkozrosty i spojenia. Chrząstkozrosty mogą być,

zależnie od rodzaju tkanki chrzęstnej szkliste i włókniste. Chrząskozrostami szklistymi są chrząstki żebrowe, łączące kostne części żeber z mostkiem. Chrząstkozrostami włóknistymi są krążki międzykręgowe. Ruchomość lub przesuwalność połączeń ścisłych jest nieznaczna lub równa zeru.

Połączenia maziowe, czyli stawy albo wolne są najbardziej ruchomym połączeniem kości. We wszystkich stawach można odróżnić następujące składniki stałe: − pokryte chrząstką powierzchnie stawowe kości łączących się w stawie; − torebkę stawową, która otacza cały staw; − jamę stawową. Poza wymienionymi bywają jeszcze inne składniki, jak: więzadła stawowe, krążki stawowe i łąkotki stawowe, obrąbki stawowe. Stawy dzielimy według: liczby kości wchodzących w skład stawu, ukształtowania się powierzchni stawowych i osi, dookoła których wykonujemy ruchy w stawie. Jeżeli w skład stawu wchodzą dwie kości, nazywamy go stawem prostym np. staw ramienny, jeżeli staw tworzy większa ilość kości to jest on stawem złożonym, np. staw łokciowy. Biorąc pod uwagę ukształtowanie powierzchni stawowych odróżniamy następujące stawy: staw kulisty staw zawiasowy, staw obrotowy, staw kłykciowy, staw płaski, staw siodełkowy.W zależności od liczby osi, w stosunku do których odbywają się ruchy w danym stawie, rozróżniamy stawy: jednoosiowe, dwuosiowe i wieloosiowe. Ruchy, jakie możemy w stawach wykonywać, nazywają się następująco: zginanie, prostowanie, odwodzenie, przywodzenie, nawracanie, odwracanie, skręcanie i obracanie. Kości czaszki Czaszka jest kostnym rusztowaniem głowy, którego zadaniem jest ochrona mózgowia i narządów zmysłów. Składa się z mózgoczaszki i twarzoczaszki. Pierwsza tworzy pokrywę kostną dla mózgowia. Tworzy ją od góry kostne sklepienie czaszki i od dołu podstawa czaszki. Twarzoczaszka tworzy kostne rusztowanie twarzy.

W skład mózgoczaszki wchodzi osiem kości połączonych nieruchomo za pomocą szwów: kość potyliczna, kość klinowa, kości skroniowe, kości ciemieniowe, kość czołowa i kość sitowa. Przednią część mózgoczaszki tworzy kość czołowa. Ku tyłowi łączą się z nią obie kości ciemieniowe. Za nimi znajduje się kość potyliczna, w środku, której przebiega otwór potyliczny wielki, umożliwiający połączenia mózgowia z rdzeniem kręgowym. Boczne powierzchnie mózgoczaszki tworzą kości skroniowe, zawierające kanały prowadzące do ucha środkowego i wewnętrznego, oraz częściowo kość klinowa. Przed nią, w linii środkowej czaszki znajduje się kość sitowa.

W skład twarzoczaszki wchodzą: małżowiny nosowe dolne, kości łzowe, kości nosowe, kości jarzmowe, kości szczęki, kości podniebienne, lemiesz i żuchwa.


Przy kościach czaszki omawia się zwykle kość gnykową, mimo, że nie należy ona do kości czaszki i kosteczki słuchowe (młoteczek, kowadełko i strzemiączko).

Kości czaszki w większości połączone są szwami (wieńcowy, strzałkowy, węgłowy, klinowo-ciemieniowy, łuskowy, ciemieniowo-sutkowy). W noworodków i małych dzieci w obrębie sklepienia czaszki znajdują się ciemiączka czaszki (przednie, tylne, przednio-boczne, tylno-boczne), które stopniowo ulęgają zarastaniu. Jedynym połączeniem stawowym jest staw skroniowo-żuchwowy. Zęby osadzone są w zębodołach poprzez wklinowanie. Szkielet kończyny górnej dzieli się na: − kości obręczy kończyny górnej, − kości części wolnej kończyny górnej, kości obręczy kończyny górnej. Obręcz kończyny górnej składa się z obojczyka i łopatki.

Obojczyk jest mocną, w kształcie litery S wygiętą kością długą, położoną bezpośrednio pod skórą. Stanowi wyraźną granicę między szyją a klatką piersiową. Biegnie od górnego końca mostka do wyrostka barkowego łopatki. Wyróżnia się na nim trzon i dwa końce, koniec przyśrodkowy zwany mostkowym i boczny zwany barkowy. Obojczyk łączy się mostkiem stawem mostkowo-obojczykowym i z wyrostkiem barkowym łopatki stawem barkowo-obojczykowym.

Łopatka jest płaską, cienką, trójkątną kością, która przylega do ściany grzbietowej klatki piersiowej. Łopatka jest zawieszona swobodnie między mięśniami, tylko bocznie połączona jest stawowo z obojczykiem i kością ramienną. Odróżniamy na niej dwie powierzchnie (żebrową i grzbietową), trzy brzegi (przyśrodkowy, boczny, górny), trzy kąty (górny, boczny, dolny). Kościec kończyny górnej wolnej składa się z kości ramiennej, kości przedramienia i kości ręki. Kość ramienna jest najdłuższą kością kończyny górnej. Jej koniec bliższy zakończony jest głową kości ramiennej, służąca do połączenia tej kości z łopatką w stawie ramiennym. Głowę oddziela od reszty kości okrężny rowek zwany szyjką anatomiczną, do której przyczepia się torebka stawowa. Bocznie i do przodu od głowy kości znajdują się dwa guzki: większy i mniejszy. Odcinek kości poniżej głowy i guzków nosi nazwę szyjki chirurgicznej. Kość ramienna u swego końca dolnego poszerza się poprzecznie. Część ta nosi nazwę kłykcia kości ramiennej. Po obu stronach kłykcia znajduje się silnie występujący guzek – nadkłykieć przyśrodkowy i nadkłykieć boczny. Na kłykciu między obu nadkłykciami znajduje się powierzchnia stawowa, pokryta chrząstka szklistą, dla połączenia z kośćmi przedramienia. Powierzchnia ta składa się z dwóch części łokciowej i promieniowej. Część łokciowa zbudowana jest w kształcie bloczka i służy do połączenia z wcięciem bloczkowym kości łokciowej. Część promieniowa stanowi główkę; łączy się ona z dołkiem głowy kości promieniowej. Nad bloczkiem zarówno od strony przedniej jak i tylnej znajduje się wgłębienie. Wgłębienie przednie nazywamy dołem dziobiastym, tylne dołem wyrostka łokciowego. W trzonie kości ramiennej odróżniamy na nim trzy powierzchnie: jedna tylną i dwie przednie (przyśrodkową i boczną). Obie powierzchnie przednie oddzielone są od powierzchni tylnej brzegiem bocznym i brzegiem przyśrodkowym. Każdy z tych brzegów kończy się wyrostkiem zwanym nadkłykciem bocznym i nadkłykciem przyśrodkowym. Kościec przedramienia utworzony jest przez dwie kości długie, kość: promieniową leżącą po stronie kciuka i łokciową położona po stronie małego palca.

Kość łokciowa jest nieco dłuższa od kości promieniowej. Trzon kości jest kształtu trójgraniastego. Koniec bliższy kości łokciowej składa się z dwóch silnych wyrostków; wyrostka łokciowego i wyrostka dziobiastego, oraz dwóch wklęsłych powierzchni stawowych; wcięcia bloczkowego i wcięcia promieniowego dla połączenia tej kości z kością ramienną i promieniową. Koniec dalszy jest znacznie mniejszy i węższy od końca bliższego;


tworzy on dwie wyniosłości. Wyniosłość przednia stanowi głowę kości łokciowej; do tyłu i nieco przyśrodkowo od niej znajduje się wyniosłość druga – tzw. wyrostek rylcowaty.

Kość promieniowa jest kością długą. Koniec górny jest znacznie cieńszy od dolnego; Odróżniamy trzon kości i dwa końce. Trzon kości promieniowej ma kształt trójgraniasty. Odróżniamy na nim trzy brzegi: przedni, tylny, międzykostny (przyśrodkowy) i trzy powierzchnie: przednią, tylną (grzbietową) i boczną. Na końcu bliższym kości promieniowej odróżniamy głowę, szyjkę i guzowatość. Głowa od trzonu oddzielona jest szyjką kości promieniowej. Koniec dalszy kości promieniowej jest szeroki, czworoboczny, wybiega od strony bocznej w wyczuwalny pod skórą wyrostek rylcowaty, po stronie przyśrodkowej występuje wcięcie łokciowe dla połączenia z głową kości łokciowej. Posiada powierzchnie stawową nadgarstkową, dla stawu promieniowo – nadgarstkowego. Kości ręki

Na ręce w skład, której wchodzi dwadzieścia siedem kości odróżniamy: kości nadgarstka, kości śródręcza, kości palców.

Nadgarstek składa się z ośmiu kości ułożonych w dwa szeregi po cztery kości: bliższy i dalszy. W skład szeregu bliższego, licząc od strony kości promieniowej do łokciowej wchodzą kości: łódeczkowata, księżycowata, trójgraniasta i grochowata. Szereg dalszy nadgarstka stanowią kości: czworoboczna większa, czworoboczna mniejsza, główkowata i haczykowata.

Kości śródręcza w liczbie pięciu należą do kości długich. Na każdej z nich odróżnia się trzon, koniec bliższy, czyli podstawę i koniec dalszy, czyli głowę.

Kości palców składają się z policzków, cztery palce strony łokciowej mają po trzy paliczki: bliższy, środkowy, dalszy; pierwszy palec – kciuk ma ich tylko dwa: bliższy i dalszy. Każdy paliczek jest gościa długą. Połączenia kończyny górnej Ruchy kończyny górnej umożliwiają połączenia kości. Połączenia te dzielimy na połączenia obręczy kończyny górnej i na połączenia kończyny górnej wolnej.

Połączenia obręczy kończyny górnej stanowią: staw mostkowo-obojczykowy oraz staw barkowo-obojczykowy. Staw mostkowo-obojczykowy łączy obojczyk z łopatką. Powierzchnie stawowe utworzone są przez koniec mostkowy obojczyka i wcięcie obojczykowe mostka. Staw barkowo-obojczykowy łączy obojczyk z łopatką. Powierzchnie stawowe położone są na końcu barkowym obojczyka i na brzegu przyśrodkowym wyrostka barkowego łopatki.

Miedzy kośćmi kończyny górnej wolnej odróżniamy następujące stawy: staw ramienny, staw łokciowy: staw ramienno – łokciowy i staw ramienno - promieniowy, staw promieniowo – łokciowy bliższy, staw promieniowo – łokciowy dalszy, błonę międzykostną przedramienia, stawy ręki.

Staw ramienny łączy kość ramienna z łopatką. Powierzchnie stawowe utworzone są przez głowę kości ramiennej i wydrążenie, czyli panewkę stawową łopatki. Staw ramienny jest stawem kulistym. Jako staw wieloosiowy posiada nieskończoną liczbę osi, dookoła których mogą odbywać się ruchy we wszystkich kierunkach.

Staw łokciowy jest stawem złożonym. Składa się z trzech stawów anatomicznie złączonych ze sobą i objętych wspólną torebką. Dwa z nich jeden staw zawiasowy i jeden kulisty, współpracują wykonując zgięcie i prostowanie w stawie łokciowym; są to stawy ramienno-łokciowy i ramienno-promieniowy. Staw trzeci, obrotowy, czynnościowo niezależny od poprzednich, staw promieniowo-łokciowy bliższy, wspólnie ze stawem promieniowo-łokciowym dalszym, umożliwia ruchy nawracania i odwracania przedramienia wraz z ręką.


Ręka zawdzięcza swoją ruchomość wielu stawom, do których należą: 1) staw promieniowo-nadgarstkowy, 2) staw środnadgarstkowy, 3) połączenia stawowe szeregu bliższego kości nadgarstka, 4) połączenia stawowe szeregu dalszego kości nadgarstka, 5) stawy między szeregiem dalszym kości nadgarstka i kośćmi śródręcza, 6) stawy między kośćmi śródręcza, 7) stawy palców ręki. Poza tym ręka zawdzięcza swoja silną budowę licznym więzadłom. W ruchach ręki odróżniamy: 1) ruchy obrotowe, 2) zginanie dłoniowe i grzbietowe, 3) odwodzenie łokciowe i promieniowe, 4) ruchy obwodzenia, stanowiące kombinacje ruchów zgięcia i odwodzenia. Kości kończyny dolnej

W budowie kończyny dolnej wyróżnia się obręcz kończyny dolnej (obręcz miedniczną) oraz kości części wolnej kończyny dolnej. Obręcz miedniczna składa się z kości miednicznej prawej i lewej. Obie kości miedniczne obejmują szkielet osiowy i wraz z kością krzyżową tworzą silny pierścień kostny, zwany miednicą. Każda kość miedniczna składa się z trzech części: − kości biodrowej skierowanej ku górze i do tyłu, − kości kulszowej skierowanej ku dołowi i do tyłu, − kości łonowej skierowanej ku dołowi i do przodu. Kości te połączone początkowo chrząstkozrostem a później kościozrostem u dorosłego tworzą jedną całość.

Obręcz kończyny dolnej połączona jest z resztą szkieletu stawem krzyżowo-biodrowym oraz z obręczą przeciwległej kończyny spojeniem łonowym. Kości kończyny dolnej wolnej

Kość udowa jest najdłuższą i najsilniejszą kością szkieletu. Położenie jej w pionowej postawie ciała jest nieco skośne. Kość udowa składa się z trzonu, nasady bliższej i nasady dalszej. Koniec bliższy kości udowej zaczyna się głową kości udowej. Głowę łączy z trzonem szyjka kości udowej. W miejscu połączenia szyjki z trzonem odchodzą z powierzchni tylnej dwa guzy: krętarz większy i krętarz mniejszy. Oba krętarze są połączone na tylnej powierzchni wystającym grzebieniem międzykrętarzowym. Koniec dalszy kości udowej jest wydatnie zgrubiały; ma dwa kłykcie, przyśrodkowy większy i boczny mniejszy; służą do połączenia z kością piszczelową. Oba kłykcie silnie występują ku tyłowi i są tutaj przedzielone dołem międzykłykciowym. Powierzchnie stawowe obu kłykci, zlewają się z przodu, tworząc powierzchnię rzepkową. Powierzchnie boczne kłykci są chropowate, na każdej z nich występuje silny guzek, zwany nadkłykciem przyśrodkowym i bocznym.

Rzepka jest to kość spłaszczona, trójkątna, z zaokrąglonymi brzegami, włączona w ścięgno mięśnia czworogłowego uda i położona do przodu od dolnego końca kości udowej. Rzepka chroni staw kolanowy.

Kościec podudzia składa się z dwóch kości długich: kości piszczelowej i strzałki, które swoimi bliższymi i dalszymi końcami łączą się.

Kość piszczelowa znajduje się po stronie przyśrodkowej goleni. U góry bierze udział w wytwarzaniu stawu kolanowego. Składa się z trzonu i dwóch końców. Koniec bliższy kości piszczelowej jest zgrubiały. Na jego powierzchni znajdują się dwie wklęsłe powierzchnie stawowe górne, które spoczywają na wydatnych i szerokich kłykciach przyśrodkowym i bocznym. Miedzy obu powierzchniami stawowymi leży wyniosłość międzykłykciowa.. Koniec dalszy jest czworoboczny i ma pięć powierzchni. Powierzchnia boczna łączy się ze strzałką. Powierzchnia przyśrodkowa przedłuża się ku dołowi, tworząc kostkę przyśrodkowa. Na tej nasadzie znajduje się także powierzchnia stawowa dolna.


Strzałka jest to cienka kość położona wzdłuż bocznej strony kości piszczelowej, z którą łączy się u góry i u dołu. Odróżniamy na strzałce trzon, koniec bliższy i koniec dalszy. Koniec bliższy tworzy zgrubienie zwane głową strzałki. Ku górze głowa przedłuża się w wierzchołek. Na stronie przyśrodkowej znajduje się powierzchnia stawowa dla połączenia z kością piszczelową. Głowę od trzonu oddziela szyjka strzałki. Strzałka nie bierze udziału w budowie stawu kolanowego. Koniec dalszy, czyli kostka boczna poszerza się i grubieje, zakończony jest tępym wierzchołkiem. Na stronie przyśrodkowej ma powierzchnię stawową dla kości skokowej, a powyżej tej powierzchni przylega do wcięcia strzałkowego kości piszczelowej.

Stopa składa się z trzech większych odcinków: stępu, śródstopia i palców. Jako całość stopa tworzy mocne i sprężyste sklepienie, dostosowane do dźwigania masy ciała.

W skład kości stępu wchodzi siedem kości. Szereg bliższy kości stepu składa się z kości piętowej i kości skokowej, leżących ponad sobą (jedna na drugiej). Szereg dalszy kości stępu składa się z leżących obok siebie w jednym rzędzie kości sześciennej i trzech kości klinowatych, siódma kość stępu, kość łódkowata, wsuwa się między kości klinowate a kość skokową.

W skład kości śródstopia wchodzi pięć kości; są to kości długie niewielkich rozmiarów. W każdej z nich odróżniamy podstawę, zwrócona do kości stępu, trzon i głowę z powierzchnią stawową dla bliższego paliczka.

W skład kości palców stopy wchodzą paliczki. Paluch posiada dwa paliczki: bliższy i dalszy, pozostałe palce po trzy: paliczek bliższy , paliczek środkowy i paliczek dalszy. Każdy paliczek posiada podstawę , trzon i głowę. Paliczki dalsze zakończone są guzowatością stanowiącą oparcie dla paznokcia. Połączenia kończyny dolnej

Wśród połączeń kończyny dolnej odróżniamy połączenia obręczy i połączenia kończyny dolnej wolnej. Do połączeń obręczy należą: staw krzyżowo-biodrowy, spojenie łonowe oraz liczne więzadła. Drugie stanowią: staw biodrowy, staw kolanowy, połączenia kości goleni, stawy stopy wraz z więzadłami.

Staw biodrowy łączy kość miedniczną z kością udowa. Panewka stawowa utworzona jest przez kość miedniczną, Główka stawowa, utworzona przez głowę kości udowej, ma kształt kulisty. Staw biodrowy jest stawem kulistym, panewkowym, wieloosiowym.

Staw kolanowy jest największym stawem ustroju ludzkiego. Łączy on udo z golenią. Torebka stawowa prawie na całym obwodzie jest wzmocniona więzadłami. Staw kolanowy jest odmianą stawu zawiasowego. Połączenia kości goleni Kość piszczelowa i strzałkowa łączą się u góry stawem piszczelowo-strzałkowym, u dołu więzozrostem piszczelowo – strzałkowym oraz błoną międzykostną. W skład stopy wchodzą następujące połączenia stawowe: Stawy stępu, stawy stępowo-śródstopne znajdują się między dalszymi powierzchniami trzech kości klinowatych i kości sześciennej a podstawami pięciu kości śródstopia, stawy międzyśródstopne tworzą zwrócone ku sobie powierzchnie podstaw kości śródstopia I-IV, stawy palców. Kościec osiowy Do kośćca osiowego zaliczamy: kręgosłup, żebra i mostek. Kręgosłup składa się z 33 –34 kręgów. Wyróżnia się 24 kręgi prawdziwe tworzące część przedkrzyżową kręgosłupa. Należą do nich: kręgi szyjne (7), kręgi piersiowe (12), kręgi lędźwiowe (5), druga część kręgosłupa to kręgi rzekome tworzące część krzyżowo-guziczną kręgosłupa. Należą do nich: kość krzyżowa (5) i kość guziczna (4 lub 5)


W przebiegu kręgosłupa występują fizjologiczne wygięcia: lordoza – do przodu, w części szyjnej i lędźwiowej; kifoza – do tyłu, w części piersiowej i krzyżowej.

Połączenia, znajdujące się pomiędzy poszczególnymi częściami kręgosłupa to: krążki międzykręgowe (23 chrząstkozrosty włókniste), połączenia więzadłowe występujące między łukami kręgowymi, połączenia stawowe, chrząstkozrosty. Żebra występują w ilości 12 par, wchodzą w skład klatki piersiowej. Żebra dzielimy na dwa rodzaje: − żebra prawdziwe – 7 par − żebra rzekome – 5 par w tym:

3 pary to żebra przytwierdzone (VIII, IX, X) 2 pary to żebra wolne (XI, XII)

Żebra przytwierdzone tworzą z każdej strony tułowia łuk żebrowy. Każde żebro składa się z: kości żebrowej i chrząstki żebrowej. Zgrubiały koniec żebra zwrócony do kręgosłupa to głowa żebra. Następny odcinek kości żebrowej to szyjka żebra. Najdłuższa część kości żebrowej to trzon żebra. Długość żeber wzrasta od I do VII.

Chrząstki żebrowe łączą kość żebrową z mostkiem. Długość chrząstek wzrasta stopniowo od I do VII żebra. Do połączeń żeber należą: stawy żebrowo-kręgowe, połączenia mostkowo-żebrowe, stawy międzychrząstkowe.

Mostek to kość płaska. Składa się z trzech części: górnej zwanej rękojeścią mostka, środkowej zwanej trzonem mostka, dolnej zwanej wyrostkiem mieczykowatym. Mostek ustawiony jest skośnie – jego koniec górny leży bliżej kręgosłupa niż koniec dolny. Wszystkie trzy części połączone są w całość za pośrednictwem chrząstki włóknistej. Między rękojeścią a trzonem występuje tzw. spojenie mostkowe. W miejscu spojenia mostka znajduje się wystający ku przodowi kąt mostka. Rękojeść, najszersza część mostka, tworzy oparcie dla obojczyków. Trzon, środkowa część mostka, zawiera powierzchnię zewnętrzną i wewnętrzną. Na brzegach znajduje się 5 wcięć żebrowych. Wyrostek mieczykowaty - twór szczątkowy. Układ mięśniowy

Mięśnie są to narządy, które maja wybitna zdolność kurczenia się. Skurcz odbywa się pod wpływem bodźców mechanicznych, chemicznych, nerwowych. Mięśnie zbudowane są z tkanki mięśniowej składającej się z wydłużonych komórek, które stanowią miąższ narządu jakim jest mięsień. Komórki mięśniowe otoczone są blaszką podstawną, która razem z tkanką łączną właściwą luźną tworzy jego zrąb. Komórki mięśniowe są wyspecjalizowane w zmianie swojej długości, czyli w kurczeniu się i rozkurczaniu się, oraz w zmianie swojego napięcia. Odróżnia się trzy rodzaje tkanki mięśniowej: − tkankę mięśniową poprzecznie prążkowaną szkieletową; − tkankę mięśniową poprzecznie prążkowaną sercową; − tkankę mięśniową gładką. Tkanka mięśniowa poprzecznie prążkowana szkieletowa

Tkanka mięśniowa poprzecznie prążkowana szkieletowa składa się z długich, cylindrycznych komórek, nazywanych również włóknami.

Komórka mięśniowa jest wielojądrowa i ma około 75 jąder na 1 mm długości. Głównym składnikiem cytoplazmy komórki mięśniowej są miofibryle, które mają właściwość kurczenia się. Są to włókienka tworzące pęczki o regularnym, równoległym ułożeniu, i składają się z białek aktyny, miozyny i innych, które biorą udział w skurczu. Między miofibrylami znajdują się mitochondria. Pojedyncze miofibryle, ich pęczki oraz całe komórki wykazują poprzeczne prążkowanie, tj. naprzemienne występowanie poprzecznych ciemnych i jasnych miofibryli. Czynność tkanki mięśniowej poprzecznie prążkowanej jest zależna od woli.


W mięśniu poprzecznie prążkowanym włókna mięśniowe są zgrupowane w niewielkie tzw. pierwotne pęczki mięśniowe. Włókna wchodzące w skład takiego pęczka spaja niewielka ilość luźnej tkanki łącznej tzw. śródmięsna. Poszczególne pierwotne pęczki mięśniowe wiąże luźna tkanka łączna omięsna. Całość narządu otacza włóknista błona zwana namięsną. Namięsna jest otoczona z zewnątrz łącznotkankową błoną zwana powięzią mięśnia.

Kształt mięśni jest różnorodny. Dzielą się na trzy zasadnicze grupy: mięśnie długie, szerokie (płaskie) i krótkie. Mięśnie długie spotykamy głównie na kończynach. W mięśniach szerokich wymiary długości i szerokości są znacznie większe niż grubości. Większość z nich bierze udział w wytwarzaniu ścian wielkich jam ciała: klatki piersiowej, brzucha i miednicy. Mięśnie krótkie występują w okolicach, gdzie ruchy są nieznaczne, lecz wymagają dużej siły np. dookoła kręgosłupa.

Mięśnie przytwierdzone są swymi końcami do powierzchni, które stanowią punkty przyczepu mięśni. Nieliczne przyczepiają się do wewnętrznej powierzchni skóry, są to mięśnie skórne. Znaczna większość mięśni prążkowanych przytwierdzona jest obu swymi końcami do dwóch części szkieletu, które mięsień zbliża do siebie w czasie skurczu. Każdy mięsień ma, co najmniej dwa punkty przyczepu, z których jeden nazywamy przyczepem początkowym mięśnia, drugi przyczepem końcowym.

Mięsień przytwierdzony jest do miejsca przyczepu albo bezpośrednio albo częściej za pomocą ścięgna. Ścięgna są to twory włókniste, zbudowane z tkanki łącznej włóknistej zbitej, o zabarwieniu białawosrebrzystym. Sprężystość ich jest nieznaczna. Ścięgno stanowi istotną część mięśnia, jest przedłużeniem mięśnia, łączy go z kośćcem i przenosi jego pracę na kościec. Kształt ścięgien jest różny; są walcowate, spłaszczone, niektóre przyjmują postać rozcięgna.

Mięsień składa się z masy mięśniowej zwanej brzuścem i łącznotkankowego ścięgna znajdującego się na jednym lub obu końcach mięśnia. Część początkową mięśnia nazywany głową, część końcową ogonem. Mięsień rozpoczyna się nieraz dwiema lub kilkoma głowami, z których każda może mieć własne ścięgno: mówimy wówczas o mięśniu dwugłowym, trójgłowym, czworogłowym.

Przejście części mięśniowej w ścięgno może być rozmaite. Mięsień może się na obu końcach zwężać przy przejściu w ścięgno, przybiera wtedy kształt wrzeciona – mięsień wrzecionowaty. Niekiedy kierunek włókien ścięgna stanowi prostolinijne przedłużenie włókien mięśniowych – mięsień płaski. Inny układ występuje w mięśniach, w których włókna dochodzą skośnie do ścięgna – mięsień półpierzasty, pierzasty. Inne to mięśnie dwubrzuścowe lub przedzielone smugami ścięgnistymi.

Nazwy mięśni często zawierają określenia miejsca przyczepu (kruczo-ramienny) lub wskazują położenie topograficzne (ramienny, piszczelowy), albo kierunek przebiegu (prosty, skośny). Nieraz nazwa uwzględnia czynność mięśnia (zginacz, odwodziciel) lub jego ogólną postać (dwugłowy).

Mięśnie poprzecznie prążkowane są silnie unaczynione. Do mięśnia wstępuje kilka gałązek tętniczych i każdej z nich towarzyszą dwie żyły. Unerwienie mięśni jest również bardzo obfite. Znajdujemy w nich włókna, pochodzące z układu autonomicznego towarzyszące naczyniom krwionośnym oraz liczne włókna ruchowe i czuciowe, pochodzące od nerwów czaszkowych lub rdzeniowych. Ruchowe włókno nerwowe unerwia 150 włókien mięśniowych, tworząc wraz z nimi jednostkę czynnościową. Włókna czuciowe kończą się wewnątrz tzw. wrzeciona mięśniowego. Fizyczne i biologiczne właściwości mięśni

Każdy żywy mięsień jest sprężysty; daje się biernie rozciągać i szybko powraca do swej długości spoczynkowej.


Każde żywe włókno mięśniowe wykazuje pewien nieznaczny stan napięcia (tonus). Napięcie to nie podlega naszej woli i znajduje się pod wpływem autonomicznego układu nerwowego.

Tkanka mięśniowa jest jedną z tkanek pobudliwych. Może natychmiast reagować na dochodzące do niej pobudzenia. Skurcz włókien mięśniowych może odbywać się w różnych warunkach. Jeśli kurczące się włókna nie mogą się skracać, wzrasta ich napięcie, a długość pozostaje niezmieniona. Taki skurcz nazywa się izometrycznym. W skurczu izotonicznym nieobciążone włókna mięśniowe skracają się swobodnie, nie wzrasta ich napięcie, ale długość się skraca.

Czynność mięśnia polega na skurczu części mięśniowej, a podnietę do skurczu przewodzi nerw ruchowy. Zależnie od rodzaju czynności odróżniamy mięśnie: zginające, prostujące, przywodzące, odwodzące, zwieracze, rozwieracze, dźwigacze i obniżające. Mięśnie o wspólnej czynności nazywamy synergistycznymi a spełniające czynność przeciwną antagonistycznymi. Mięśnie głowy Na głowie odróżniamy mięśnie: − mięśnie żwaczowe – grupa mięśni powodująca ruchy żuchwy. − mięśnie mimiczne (wyrazowe) – przyczepiają się w skórze twarzy, zmieniają jej rysy,

powodują również zamykanie i otwieranie szpar powiekowych, szpary ustnej i w pewnym stopniu nozdrzy.

− mięśnie trzewne głowy – m. języka, gałki ocznej, narządu przedsionkowo-ślimakowego. Mięśnie szyi Na szyi właściwej odróżniamy mięśnie trojakiego rodzaju. Mięśniem położonym tuż pod skórą jest m. szeroki szyi – obniża żuchwę i kąty ust, współdziała przy otwieraniu ust. Pozostałe mięśnie dzielimy na powierzchowne i głębokie. − powierzchowne – m. mostkowo-obojczykowo-sutkowy (oba mięśnie pracują wspólnie,

prostują, odchylają ku tyłowi i zginają głowę, unoszą mostek, są pomocniczymi m. wdechowymi). Nieco głębiej leżą m. pod i nadgnykowe. Mięśnie te powodują ruchy krtani i opuszczają żuchwę.

− głębokie – mm. pochyłe szyi, m. długi szyi, m. długi głowy. Czynność m. szyi jest złożona i różnokierunkowa. Wpływają one na ruchy głowy i szyi,

uczestniczą w ruchach żuchwy. Przesuwając chrząstkę tarczową, a z nią krtań, współdziałają w jej czynności głosowej. Mięśnie nadgnykowe tworzą elastyczne i ruchome dno jamy ustnej. Mięśnie przyczepiające się do obojczyka, mostka, żeber, są pomocniczymi mięśniami wdechowymi. Mięśnie tułowia – w skład mięśni tułowia wchodzą: 1) mięśnie klatki piersiowej, 2) mięśnie grzbietu, 3) mięśnie brzucha. Mięśnie klatki piersiowej Mięśnie klp dzielą się na trzy zespoły. − m. powierzchowne klp – zakończenia znajdują się na kościach obręczy kończyny górnej

i kości ramiennej. − m. głębokie klp – tworzą właściwe mięśnie klp, które powodują ruchy żeber. Wraz

z przeponą tworzą zespół mięśni oddechowych. − przepona – tworzy przegrodę między jamą klp a jamą brzuszną Mięśnie powierzchowne klatki piersiowej: − m. piersiowy większy – mięsień przywodzi i obraca ramię do wewnątrz, uniesione ramię

silnie obniża. Po unieruchomieniu przyczepu ramiennego działa jako pomocniczy mięsień wdechowy.


− m. piersiowy mniejszy –. obniża łopatkę, przesuwa obręcz barkową do przodu, po unieruchomieniu przyczepu barkowego działa jako pomocniczy mięsień wdechowy.

− m. podobojczykowy – hamuje ruchy obojczyka w stawie mostkowo- obojczykowym, umocowuje obojczyk w tym stawie utrudnia zwichnięcie obojczyka w tym stawie.

− m. zębaty przedni – mięsień przytwierdza łopatkę do tułowia, bierze udział w ustawieniu łopatki, przy ustalonej łopatce jest pomocniczym mięśniem wdechowym.

Mięśnie głębokie klatki piersiowej: − mm. dźwigacze żeber – 12 małych mięśni biorących udział w skręcaniu i zginaniu

kręgosłupa, unoszeniu żeber, − mm międzyżebrowe zewnętrzne – po 11 z każdej strony. Wypełniają przestrzenie

międzyżebrowe, zbliżają żebra. Są mięśniami wdechowymi, − mm. międzyżebrowe wewnętrzne – występują we wszystkich przestrzeniach

międzyżebrowych. Biorą udział w obniżaniu żeber, są czynne przy kaszlu i kichaniu. Są mięśniami wydechowymi,

− m. poprzeczny klatki piersiowej – należy do mięśni wydechowych, − przepona – główny mięsień wdechowy. W czasie skurczu przepona spłaszcza się.

Powoduje to powiększenie pionowego wymiaru klp i rytmiczne zmiany ciśnienia klp. i j. brzusznej. Różnica ciśnień umożliwia oddychanie. Z przeponą współpracują mięśnie międzyżebrowe zewnętrzne, mm. piersiowe większy i mniejszy oraz m. zębaty przedni.

Mięśnie grzbietu Mięśnie grzbietu dzielą się na trzy warstwy: 1) powierzchowną, 2) pośrednią, 3) głęboką. Mięśnie powierzchowne grzbietu

Przyczepy tych mięśni znajdują się na kościach obręczy kończyny górnej i na kości ramiennej oraz na wyrostkach kolczystych kręgów. Do tej grupy mięśni należą: − m. czworoboczny – skurcz wszystkich części mięśnia pociąga obręcz barkową ku tyłowi.

Samodzielny skurcz części zstępującej mięśnia unosi obręcz barkową ku górze i przeciwdziała opadaniu barku pod wpływem ciężaru. Samodzielny skurcz części poprzecznej zbliża łopatkę do kręgosłupa. Skurcz części wstępującej obniża bark.

− m. najszerszy grzbietu – kształtuje ruchy w obrębie ramienia. Wspomaga czynność wdechową i wydechową. Zwany też „mięśniem kaszlu”.

− mm. równoległoboczny mniejszy i większy – zbliżają łopatkę do kręgosłupa. − m. dźwigacz łopatki – unosi łopatkę ku górze. Mięśnie pośrednie grzbietu: − mm. zębate tylne górny i dolny: górny - unoszenie żeber (m. wdechowy), dolny –

obniżanie żeber (m. wydechowy) Mięśnie głębokie grzbietu: kształtują ruchy kręgosłupa. Mięśnie brzucha

Mięśnie brzucha tworzą przednią i boczne ściany jamy brzusznej. Wypełniają lukę kośćca między klatką piersiową a miednicą, zwaną rozstępem mostkowo-łonowym kośćca i tworzą w stanie napięcia wytrzymałą na uraz powłokę, równającą się wytrzymałości kośćca. Rola ochronna ustaje z chwilą zwiotczenia mięśni. Mięśnie brzuszne brzucha są mięśniami wydechowymi Łącznie z przeponą i mm. krocza stwarzają podczas skurczu tłocznię brzucha odgrywającą ważną rolę przy czynnościach fizjologicznych. Skurcz obustronny mm. brzucha powoduje zgięcie kręgosłupa ku przodowi, napięcie tych mięśni hamuje zginanie kręgosłupa ku tyłowi. Skurcz jednostronny mm. brzucha wywołuje boczne zgięcie kręgosłupa. Od wyrostka mieczykowatego do spojenia łonowego ciągnie się kresa biała, oddzielająca mięsnie brzucha prawej i lewej strony. Do tej grupy mięśni należą: − m. prosty brzucha, − m. skośny zewnętrzny brzucha,


− m. skośny wewnętrzny brzucha, − m. poprzeczny brzucha. Więzadło pachwinowe to łącznotkankowy powrózek biegnący od kolca przedniego górnego kości biodrowej do guzka łonowego. Rozcięgna mięśni brzucha wplatają się w to więzadło, tworząc ponad nim szczelinowatą przestrzeń, zwaną kanałem pachwinowym. Kanał pachwinowy biegnie równolegle do więzadła pachwinowego. Zaopatrzony jest w pierścień pachwinowy głęboki i powierzchowny. Przez kanał pachwinowy przechodzi u mężczyzn powrózek nasienny, a u kobiet – więzadło obłe macicy. Wzdłuż kanału mogą przedostawać się do moszny i pod skórę trzewia (jelita, sieć), tworząc przepukliny. Mięśnie kończyny górnej Mięśnie obręczy kończyny górnej

Sześć mięśni okolicy barku łączy obręcz kończyny z kością ramienną. Są to mm.: naramienny, nadgrzebieniowy, podgrzebieniowy, obły mniejszy i obły większy oraz podłopatkowy. Wszystkie mięśnie okolicy barku są unerwione przez gałęzie części grzbietowej splotu ramiennego: − m. naramienny – część barkowa podnosi ramię w stawie ramiennym (odwodzi); część

obojczykowa mięśnia obraca ramię do wewnątrz i przywodzi do przodu; część grzebieniowa obraca ramię na zewnątrz i przywodzi do tyłu.

− m. nadgrzebieniowy – wspólnie z mięśniem naramiennym odwodzi ramię, napina torebkę stawu ramiennego, nieco obraca ramie na zewnątrz i nieznacznie je zgina.

− m. podgrzebieniowy – obraca ramię na zewnątrz (odwracanie), pomoc w podnoszeniu ramienia (odwodzi i zgina).

− m. podłopatkowy – obraca ramię do wewnątrz, przywodzi ramię. Mięśnie kończyny górnej wolnej Mięśnie ramienia

Mięśnie ramienia w liczbie czterech, dzielą się na dwie grupy: przednią, mięśni zginaczy i tylną, prostowników. Do grupy przedniej należą mm. kruczo – ramienny, dwugłowy i ramienny. Grupę drugą stanowi jeden mięsień – trójgłowy. Mięśnie przedramienia

Mięśnie przedramienia dzielą się na trzy zasadnicze grupy: grupę przednią (dłoniowa), tylną (grzbietowa) i boczną promieniową.

Grupa przednia (dłoniowa) grupa ta składa się z dwóch ułożonych na sobie warstw mięśni: powierzchownej i głębokiej. Należą do niej: mm. nawrotowy obły, zginacz promieniowy nadgarstka, dłoniowy długi, zginacz łokciowy nadgarstka, zginacz powierzchowny palców, zginacz głęboki palców, zginacz długi kciuka, nawrotowy czworoboczny,

Grupa boczna mięśni przedramienia (promieniowa) składa się z czterech mięśni. Należą do niej: mm. ramienno – promieniowy, prostownik promieniowy długi nadgarstka, prostownik promieniowy krótki nadgarstka, odwracacz.

Grupa tylna mięśni przedramienia składa się z siedmiu mięśni, ułożonych w dwie warstwy: powierzchowną i głęboką.

Do warstwy powierzchownej należą: mm. prostownik palców, prostownik palca małego, prostownik łokciowy nadgarstka,

Do warstwy głębokiej należą: mm. odwodziciel długi kciuka, prostownik długi kciuka, prostownik krótki kciuka, prostownik wskaziciela. Mięśnie ręki

Mięśnie ręki leżą na powierzchni dłoniowej, powierzchnia grzbietowa zawiera tylko ścięgna mięśni przedramienia. Są to: mm. kłębu kciuka, mm. kłębu palca małego, mm środkowe dłoni


Mięśnie kończyny dolnej Dzielimy na mięśnie obręczy kończyny dolnej i mięśnie kończyny dolnej wolnej. Mięśnie obręczy kończyny dolnej (m. miednicy)

Łączą kości miednicy z kością udową. Mięśnie te dzielą się na trzy grupy: grupę przednią mięśni grzbietowych obręczy, grupę tylną mięśni grzbietowych obręczy i grupę mięśni brzusznych obręczy. Mięśnie miedniczno-udowe ustalają czynnie kość udową względem miednicy. Utrzymują pionową postawę ciała, zapewniają równowagę ciała podczas stania na jednej nodze i naprzemiennie w czasie chodu, obracają udo na zewnątrz i do wewnątrz. Należą do nich: Grupa przednia mięśni grzbietowych obręczy kończyny dolnej: − m. biodrowo-lędźwiowy. Grupa tylna mięśni grzbietowych obręczy kończyny dolnej: − m. pośladkowy wielki, m. pośladkowy średni, m. pośladkowy mały. Grupa mięśni brzusznych obręczy kończyny dolnej: − m. zasłaniacz wewnętrzny, m. zasłaniacz zewnętrzny. Mięśnie kończyny dolnej wolnej Mięśnie uda – mięśnie uda można podzielić na trzy grupy: przednią, tylną i przyśrodkową. Z mechanicznego punktu widzenia są to mięśnie działające na staw biodrowy, staw kolanowy, albo na oba stawy równocześnie. Mięśnie uda pełnią podstawową rolę w utrzymaniu postawy, w chodzie, przywodzeniu uda, prostowaniu i obracaniu stawu biodrowego. Należą do nich: Grupa przednia mięśni uda Zawiera mięśnie zginające staw biodrowy. Należą do niej: − m. krawiecki, m. czworogłowy uda, m. naprężacz powięzi szerokiej. Grupa przyśrodkowa mięśni uda Grupa ta składa się z pięciu mięśni przywodzicieli uda. Grupa ta wypełnia przestrzeń, która znajduje się między rozchodzącymi się ku górze kośćmi udowymi. Grupa tylna mięśni uda: Grupę te stanowią trzy mięśnie: − m. dwugłowy uda, m. półbłoniasty, m. półścięgnisty Mięśnie goleni Mięśnie goleni służą do poruszania stopą, tj. do jej zginania grzbietowego, zginania podeszwowego, do podnoszenia brzegu przyśrodkowego stopy, czyli jej odwracania i do podnoszenia brzegu bocznego stopy, czyli jej nawracania, ponadto mięśnie goleni poruszają palcami stopy, tj. zginają je i prostują. Mięśnie goleni dzielą się na trzy grupy: 1) grupę przednią – mm. prostowniki stopy, 2) grupę tylną (powierzchowne i głębokie) – zginaczy, 3) grupę boczną, w skład, której wchodzą mm. strzałkowe. Mięśnie stopy Mięśnie stopy dzielimy na grzbietowe i podeszwowe. Mięśnie stopy oprócz znaczenia dynamicznego, polegającego na poruszaniu palcami, czyli ich zginaniu podeszwowym, prostowaniu i zginaniu grzbietowym, odwodzeniu i przywodzeniu, przede wszystkim spełniają zadanie statyczne, które polega na utrzymaniu charakterystycznego dla stopy ludzkiej uwypuklenia podłużnego i poprzecznego oraz na ściślejszym związaniu ze sobą składników biernego aparatu ruchu wchodzącego w skład stopy. Mięśnie goleni i stopy przystosowały się do pracy statycznej podczas utrzymywania postawy stojącej i do pracy dynamicznej w chodzie.


4.2.2. Pytania sprawdzające Odpowiadając na pytania, sprawdzisz czy jesteś przygotowany do wykonania ćwiczeń. 1. Co składa się na narząd ruchu? Jakie są jego części? 2. Jaka jest rola kości w organizmie człowieka? 3. Do jakiego rodzaju tkanki zalicza się kości? 4. Jakie składniki wchodzą w skład tkanki kostnej? 5. Jakie rodzaje tkanki kostnej występują u człowieka? 6. W których częściach kości występują poszczególne rodzaje tkanki kostnej? 7. W których miejscach kośćca znajduje się tkanka chrzęstna? 8. Jakie znasz rodzaje tkanki chrzestnej? 9. Jaki kształt mają kości występujące w organizmie człowieka? 10. Jakie nazwy noszą wypukłości i zagłębienia znajdujące się na powierzchni kości? 11. Co to jest okostna i jakie ma znaczenie? 12. W jaki sposób kości są ze sobą połączone? 13. Jakie elementy wchodzą w skład stawu? 14. Jakie ruchy możemy wykonywać w stawach? 15. Jak dzielą się stawy ze względu na ukształtowanie powierzchni stawowych? 16. Z jakich części składa się czaszka? 17. Jakie kości wchodzą w skład mózgoczaszki a jakie budują twarzoczaszkę? 18. Jak łączą się kości czaszki? 19. Jakie kości wchodzą w skład kończyny górnej? 20. Z jakich kości składa się kończyna dolna? 21. Jak połączenia kości znajdujemy w kończynie górnej i dolnej? 22. Z jakich kości składa się klatka piersiowa? 23. Jakie połączenia występują w obrębie klatki piersiowej? 24. Jak zbudowany jest kręgosłup? 25. Co to jest tkanka mięśniowa? 26. Jakie są rodzaje tkanki mięśniowej? 27. Jaka jest budowa tkanki mięśniowej poprzecznie prążkowanej? 28. Do czego i jak przyczepiają się mięśnie? 29. Co to jest tonus mięśnia? 30. Jakie rodzaje skurczu wykonuje mięsień? 31. Jak dzielą się mięśnie w zależności od rodzaju czynności, którą wykonują? 32. Na jakie grupy zasadnicze dzielimy mięśnie szkieletowe? 33. Jakie grupy mięśni wyróżniamy na tułowiu? 34. Jakie grupy mięśni wyróżniamy na kończynach?


4.2.3. Ćwiczenia Ćwiczenie 1 W oparciu o załączony rysunek określ kształt kości i opisz jej elementy. Określ, z jakiego rodzaju tkanki kostnej zbudowane są poszczególne części tej kości.


1) odszukać w atlasie anatomicznym rysunki przedstawiające układ szkieletowy człowieka, 2) skorzystać z tablic i modelu kośćca znajdującego się w pracowni anatomicznej, 3) odszukać w materiałach dydaktycznych kryteria podziału kości pod względem kształtu, 4) rozpoznać kształt kości przedstawionej na rysunku, 5) opisać poszczególne części kości zaznaczone na rycinie.

Wyposażenie stanowiska pracy: − tablice, modele, atlasy przedstawiające układ szkieletowy człowieka, − rysunek kości, − literatura zgodna z punktem 6 poradnika.

Ćwiczenie 2 Opracuj schemat graficzny kości wchodzących w skład kończyny górnej. Sposób wykonania ćwiczenia Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś: 1) odszukać w atlasie anatomicznym rysunki przedstawiając kości kończyny górnej lub

skorzystać z tablic i modelu kośćca znajdującego się w pracowni anatomicznej , 2) odszukać w materiałach dydaktycznych podział kości kończyny górnej, 3) zapisać wszystkie kości wchodzące w skład kończyny górnej w formie schematu na

plakacie. Wyposażenie stanowiska pracy:

− papier formatu A4 lub arkusz papieru, flamastry, − tablice, modele, atlasy przedstawiające układ szkieletowy człowieka, − literatura zgodna z punktem 6 poradnika.


Ćwiczenie 3 Opracuj schemat graficzny kości kończyny dolnej. Sposób wykonania ćwiczenia Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś: 1) odszukać w atlasie anatomicznym rysunki przedstawiając kości kończyny dolnej lub

skorzystać z tablic i modelu kośćca znajdującego się w pracowni anatomicznej, 2) odszukać w materiałach dydaktycznych podział kości kończyny dolnej, 3) zapisać wszystkie kości tworzące kończynę dolną w formie schematu na plakacie.

Wyposażenie stanowiska pracy: − papier formatu A4, flamastry, − tablice, modele, atlasy przedstawiające układ szkieletowy człowieka, − literatura zgodna z punktem 6 poradnika. Ćwiczenie 4 Opisz konstrukcję czaszki. Sposób wykonania ćwiczenia Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś: 1) odszukać w atlasie anatomicznym rysunki przedstawiając kości czaszki lub skorzystać

z tablic i modelu kośćca czaszki znajdującego się w pracowni anatomicznej, 2) odszukać w materiałach dydaktycznych treści dotyczące budowy czaszki, 3) dokonać podziału czaszki na dwie zasadnicze grupy, 4) zapisać nazwy kości wchodzące w skład poszczególnych części czaszki w układzie

tabelarycznym lub za pomocą mapy myśli.

Wyposażenie stanowiska pracy: − papier formatu A4, flamastry, − tablice, modele, atlasy przedstawiające układ szkieletowy człowieka, − literatura zgodna z punktem 6 poradnika. Ćwiczenie 5 Opisz konstrukcję klatki piersiowej. Sposób wykonania ćwiczenia Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś: 1) odszukać w atlasie anatomicznym rysunki przedstawiając kości klatki piersiowej lub

skorzystać z tablic i modelu kośćca znajdującego się w pracowni anatomicznej, 2) odszukać w materiałach dydaktycznych treści dotyczące budowy klatki piersiowej, 3) wyodrębnić kości tworzące rusztowanie kostne klatki piersiowej, 4) w układzie tabelarycznym lub za pomocą mapy myśli zapisać nazwy kości i ich

elementy. 5) wyjaśnij pojęcie – łuk żebrowy.


Wyposażenie stanowiska pracy: − papier formatu A4, flamastry, − tablice, modele, atlasy przedstawiające układ szkieletowy człowieka, − literatura zgodna z punktem 6 poradnika. Ćwiczenie 6 Opisz budowę kręgosłupa Sposób wykonania ćwiczenia Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś: 1) odszukać w atlasie anatomicznym rysunki przedstawiając kręgosłup lub skorzystać

z tablic i modelu kośćca znajdującego się w pracowni anatomicznej, 2) odszukać w materiałach dydaktycznych treści dotyczące budowy kręgosłupa, 3) na załączonej rycinie zaznaczyć odcinki kręgosłupa i podać liczbę kręgów tworzących te

odcinki, 4) dokonać analizy porównawczej budowy kręgów w poszczególnych odcinkach

kręgosłupa, 5) wyjaśnić co to jest kifoza i lordoza, 6) zaznaczyć na rysunku kifozy i lordozy. 7) określić sposób łączenia się poszczególnych elementów kręgosłupa.

Wyposażenie stanowiska pracy:

− tablice, modele, atlasy przedstawiające układ szkieletowy człowieka, − karta do ćwiczeń, − literatura zgodna z punktem 6 poradnika. Ćwiczenie 7 Wypisz rodzaje połączeń kości. Wskaż miejsca w układzie szkieletowym człowieka, w których występują poszczególne rodzaje połączeń.


1) odszukać w atlasie anatomicznym rysunki przedstawiające połączenia kości lub skorzystać z tablic i modelu kośćca znajdującego się w pracowni anatomicznej ,

2) odszukać w materiałach dydaktycznych klasyfikację połączeń kości, 3) wypisać części szkieletu i rodzaje połączeń które w nich występują, 4) wypisać przynajmniej dwie nazwy połączeń kości w obrębie czaszki, kończyny górnej

i dolnej oraz szkieletu osiowego.


Wyposażenie stanowiska pracy: − papier formatu A4, flamastry − tablice, modele, atlasy przedstawiające układ szkieletowy człowieka, rodzaje i budowę

połączeń kości, − literatura zgodna z punktem 6 poradnika. Ćwiczenie 8 Przeanalizuj położenie mięśni w obrębie klatki piersiowej.

Sposób wykonania ćwiczenia Aby wykonać ćwiczenie powinieneś:

1) odszukać w materiałach dydaktycznych, podręcznikach i atlasach ryciny i informacje dotyczące mięśni klatki piersiowej,

2) odszukać i zapisać nazwy poszczególnych mięśni. 3) dokonać analizy położenia poszczególnych mięśni i ich przyczepów, 4) określić zakres czynności mięśni klatki piersiowej,

Wyposażenie stanowiska pracy: − papier formatu A4, flamastry, − atlasy anatomiczne, tablice muskulatury człowieka, model muskulatury człowieka, − literatura zgodna z punktem 6 poradnika. Ćwiczenie 9 Przeanalizuj warstwę mięśniową jamy brzusznej.

Sposób wykonania ćwiczenia


1) odszukać w materiałach dydaktycznych, podręcznikach i atlasach ryciny przedstawiające muskulaturę brzucha,

2) odszukać w materiałach dydaktycznych informacje dotyczące mięśni brzucha, 3) wypisać nazwy mięśni, 4) dokonać analizy położenia poszczególnych mięśni i ich przyczepów, 5) określić zakres czynności danej grupy mięśni brzucha,

Wyposażenie stanowiska pracy: − papier formatu A4, flamastry, − atlasy anatomiczne, podręcznik do anatomii, tablice muskulatury człowieka, model

muskulatury człowieka, − literatura zgodna z punktem 6 poradnika.


4.2.4. Sprawdzian postępów Czy potrafisz:

Tak

Nie

1) określić co składa się na narząd ruchu i jakie są jego części? 2) określić rolę kości w organizmie człowieka? 3) opisać budowę tkanki łącznej szkieletowej kostnej i chrzestnej? 4) przedstawić składniki budujące kość? 5) wskazać w których częściach kości występują poszczególne rodzaje

tkanki kostnej?

6) wskazać w których miejscach szkieletu znajduje się tkanka chrzęstna?

7) sklasyfikować kości ze względu na kształt? 8) nazwać wypukłości i zagłębienia znajdujące się na powierzchni

kości?

9) wyjaśnić co to jest okostna i jakie ma znaczenie? 10) określić rodzaje połączeń kości? 11) wskazać miejsca występowania poszczególnych rodzajów

połączeń?

12) opisać elementy wchodzące w skład stawu? 13) określić zakresy ruchów które można wykonywać

w poszczególnych rodzajach połączeń .

14) rozróżnić stawy ze względu na ukształtowanie powierzchni stawowych?

15) wyjaśnić z jakich części składa się czaszka? 16) przedstawić kości wchodzące w skład mózgoczaszki

i twarzoczaszki?

17) wyjaśnić jak łączą się kości czaszki? 18) scharakteryzować kości i połączenia kończyny górnej? 19) scharakteryzować kości i połączenia kończyny dolnej? 20) scharakteryzować kości i połączenia w obrębie klatki piersiowej? 21) scharakteryzować budowę kręgosłupa? 22) zdefiniować pojęcie tkanki mięśniowej? 23) rozróżnić rodzaje tkanki mięśniowej? 24) przedstawić budowę tkanki mięśniowej poprzecznie prążkowanej? 25) określić do czego i jak przyczepiają się mięśnie? 26) wyjaśnić jak dzielą się mięśnie w zależności od rodzaju czynności,

którą wykonują?

27) wyjaśnić co to jest tonus mięśnia? 28) rozróżnić rodzaje skurczów jakie wykonuje mięsień? 29) wymienić urządzenia pomocnicze mięśni? 30) dokonać podziału mięśni na zasadnicze grupy? 31) sklasyfikować mięśnie tułowia? 32) sklasyfikować mięśnie kończyny górnej i kończyny dolnej?


4.3. Budowa i czynność układu nerwowego 4.3.1. Materiał nauczania

Układ nerwowy pełni w organizmie szczególną rolę. Zapewnia organizmowi łączność ze

światem zewnętrznym, odbiera z niego informacje za pośrednictwem narządów zmysłów, zarządza narządem ruchowym, a także integruje czynności poszczególnych narządów i zapewnia równowagę wewnętrzną organizmu. Najważniejszym elementem składowym układu nerwowego jest komórka nerwowa (neuron). W obrębie komórki nerwowej wyróżnia się ciało komórki nerwowej i dwa rodzaje wypustek: wypustkę długą (akson) i liczne wypustki krótkie (dendryty), Aksony przenoszą informacje: z ciała komórki do innych komórek nerwowych lub narządów wykonawczych (efektorów), dendryty natomiast przekazują pobudzenia do ciała komórki nerwowej. Poszczególne komórki nerwowe łączą się ze sobą poprzez złącza (synapsy), które pośredniczą w przekazywaniu informacji. Komórkom nerwowym towarzyszą komórki glejowe, które spełniają funkcje pomocnicze (odżywcze, izolacyjne, podporowe) w stosunku do neuronów. Tabela 2. Podział układu nerwowego

Podział topograficzny Podział czynnościowy Układ nerwowy ośrodkowy (centralny)

− Mózgowie − Rdzeń kręgowy

Układ somatyczny − piramidowy − pozapiramidowy

Układ nerwowy obwodowy

− 12 par nerwów czaszkowych

− 31 par nerwów rdzeniowych

Układ autonomiczny

− współczulny − przywspółczulny

Tabela 3. Podstawowe pojęcia dotyczące układu nerwowego Komórka nerwowa neuron Istota szara skupienie ciał k. nerwowych w cun. Istota biała skupienie wypustek k. nerwowych w cun. Jądro, pole, warstwa, ośrodek ograniczone skupienie ciał komórek nerwowych w cun. Droga nerwowa wiązka wypustek k. nerwowych przebiegająca w cun. Zwój skupienie ciał komórek nerwowych poza cun. Nerw wiązka wypustek k. nerwowych przebiegająca poza cun. Splot nerwowy wiązka nerwów oraz występujące między nimi zespolenia. Synapsa miejsce styku dwóch neuronów. Czynność odruchowa odbieranie bodźców i adekwatne reagowanie na nie. Łuk odruchowy droga impulsu od receptora do efektora. Tabela 4. Podział mózgowia

Podział czynnościowy Podział topograficzny Podział rozwojowy − Mózg − Pień mózgu

− Mózg − Pień mózgu − Móżdżek

− Kresomózgowie − Międzymózgowie − Śródmózgowie − Tyłomózgowie − Rdzeniomózgowie


Półkule mózgu – są oddzielone przez szczelinę podłużną mózgu i sierp mózgu, połączone są przez ciało modzelowate. Na półkuli wyróżniamy trzy powierzchnie: górno-boczną, przyśrodkowa i dolną. Ponadto występują trzy bieguny: czołowy, skroniowy i potyliczny. Powierzchnie półkul pokrywa warstwa istoty szarej, zwana korą mózgową stanowiąca skupienie komórek nerwowych. Pod korą znajduje się istota biała, która składa się ze ściśle do siebie przylegających włókien nerwowych. Skupienia komórek nerwowych w istocie białej nosi nazwę jąder podkorowych. Jądra podkorowe mają liczne połączenia z korą mózgu, wzgórzem i ośrodkami pnia mózgu i stanowią część tzw. układu pozapiramidowego, który bierze udział w planowaniu i programowaniu ruchów dowolnych. W korze mózgu można wyróżnić szereg pół o odrębnej budowie (pola cytoarchitektoniczne). Kora mózgu jest pofałdowana. Dzieli się na płaty, a te podzielone są bruzdami na zakręty. W podziale kory mózgu na płaty i ich ograniczeniu główną role odgrywają trzy głębokie bruzdy: bruzda środkowa, boczna i bruzda obręczy. Korę mózgu dzielimy na płaty: czołowy, ciemieniowy, skroniowy, potyliczny, wyspowy i limbiczny.

Funkcje kory mózgu związane są między innymi ze świadomym odczuwaniem, planowaniem ruchów, procesami poznawczymi, pamięcią, emocjami i mową. Istotą białą półkul tworzą włókna nerwowe, które dzielimy na: − włókna nerwowe kojarzeniowe, zespalające poszczególne części mózgu w obrębie tej

samej półkuli, − włókna nerwowe spoidłowe, zespalające ze sobą struktury odrębnych półkul (ciało

modzelowate), − włókna nerwowe rzutowe, zespalające mózg ze strukturami położonymi w pniu mózgu

i rdzeniu kręgowym. Hipokamp i ciało migdałowate stanowią część układu limnicznego, do którego zalicza się

również niektóre obszary kory mózgowej. Układ limniczny odpowiada przede wszystkim za kontrole stanów emocjonalnych (strach, agresja, wściekłość) i popędów (pobieranie pokarmów, zachowania seksualne), odgrywa nadrzędną rolę w stosunku do podwzgórza. Natomiast hipokampowi przypisuje się role w procesach zapamiętywania, zwłaszcza w powstawaniu pamięci świeżej i uczeniu się. Komory boczne półkul mózgowych Komory boczne są to jamy półkuli mózgu, zawierają płyn mózgowo-rdzeniowy i splot naczyniówkowy, łączą się z komorą trzecią.

Pień mózgu tworzą trzy połączone ze sobą struktury położone nad rdzeniem kręgowym: rdzeń przedłużony, most i śródmózgowie. Znajduje się w nim wiele skupisk komórek nerwowych, które biorą udział w procesach sterowania ruchem. Dwanaście par nerwów czaszkowych, których jądra rozmieszczone są w całym pniu mózgu, unerwia większość mięśni głowy i szyi, przekazuje informacje czuciowe z receptorów tego obszaru oraz unerwia przywspółczulnie większość narządów wewnętrznych. Przez pień mózgu przechodzą liczne drogi łączące rdzeń kręgowy z wyższymi poziomami układu nerwowego oraz drogi łączące z móżdżkiem, poprzez konary móżdżku. Ponadto wzdłuż całego pnia mózgu rozciąga się twór siatkowaty, struktura utworzona przez krzyżujące się włókna nerwowe. Neurony tworu siatkowatego mają połączenia z wieloma obszarami mózgowia i są zaangażowane w koordynacje odruchów rdzeniowych i prostych czynności ruchowych, uczestniczą w kontroli pracy serca, ciśnienia krwi i oddychania, a także wpływają na regulację stanów snu i czuwania.

Międzymózgowie tworzą dwie główne struktury: wzgórze i podwzgórze. Wzgórze jest największym skupiskiem istoty szarej międzymózgowia. W obrębie

wzgórza można rozróżnić wiele jąder. Stanowi ważny ośrodek przekaźnikowy w drogach ze wszystkich rodzajów receptorów (z wyjątkiem węchu) do kory mózgu, który moduluje


informacje czuciowe oraz w dużej mierze decyduje o ich dotarciu do świadomości. Ponadto wpływa na funkcje ruchowe.

Podwzgórze jest strukturą, położona brzusznie do wzgórza. Spełnia wiele zadań związanych z homeostazą organizmu. Składa się z jąder, które maja połączenie ze wszystkimi obszarami ośrodkowego układu nerwowego. Podwzgórze integruje czynność układu autonomicznego oraz nadzoruje układ wydzielania wewnętrznego. Ponadto ośrodki podwzgórza uczestniczą w regulacji rytmów dobowych, snu i czuwania, wpływają na zachowania emocjonalne i sterują reakcjami obronnymi na stres.

Śródmózgowie jest to krótki i wąski odcinek pnia mózgu, leżący we wcięciu namiotu oraz przykryty od tyłu półkulami mózgu i móżdżkiem. W jego skład wchodzą: konary mózgu leżące po stronie brzusznej utworzone przez włókna biegnące z kory mózgu do ośrodków pnia i rdzenia kręgowego, oraz pokrywa śródmózgowia zajmująca część grzbietową, w której znajduje się kilka ważnych skupisk neuronów. Śródmózgowie pośredniczy w odruchach słuchowych i wzrokowych, zawiera jądra nerwów czaszkowych, które unerwiają mięśnie zewnętrzne gałki ocznej, w górnej części zawiera ośrodek skojarzonego spojrzenia ku górze, zawiera istotę czarną, mającą połączenie z jądrami kresomózgowia, odgrywającą ważną rolę w regulacji czynności dowolnej mięśni, zawiera jądro czerwienne, które daje początek drogom zstępującym do rdzenia kręgowego oraz wstępującym do wzgórza. We wnętrzu śródmózgowia przebiega wodociąg mózgu.

Most ma kształt nieregularnego sześcianu o silnie uwypuklonej powierzchni brzusznej (przedniej) i bardziej płaskiej powierzchni grzbietowej. Położony jest między śródmózgowiem a rdzeniem przedłużonym. Granice mostu, dolna i górna, są bardzo wyraźne na powierzchni brzusznej, gdzie most silnie uwypukla się do przodu (silnie zaznaczone brzegi). Z boku most przechodzi w konar środkowy móżdżku (boczne przedłużenie mostu). Na pograniczu mostu i tworów sąsiednich wychodzą z mózgowia nerwy czaszkowe: trójdzielny, odwodzący, twarzowy, przedsionkowo-ślimakowy. W moście, oprócz przebiegających licznych dróg łączących ośrodki leżące na niższych i wyższych poziomach układu nerwowego, znajdują się jądra mostu, których główna rola polega na przekazywaniu do móżdżku informacji z kory mózgu.

Rdzeń przedłużony rozciąga się od skrzyżowania piramid do bruzdy dolnej mostu. Przez rdzeń przedłużony przebiegają wszystkie impulsy, idące z mózgu do rdzenia kręgowego i odwrotnie. Na jego powierzchni brzusznej przebiega szczelina pośrodkowa przednia, od której bocznie leży parzysta piramida zawierająca drogi piramidowe. Większość włókien tej drogi przechodzi na druga stronę, tworząc w dolnym odcinku rdzenia przedłużonego skrzyżowanie piramid. Bocznie od piramid znajduje się oliwka. Na powierzchni grzbietowej zlokalizowanych jest kilka bardzo istotnych ośrodków nerwowych. Jądra smukłe i klinowate, leżące w przedłużeniu sznurów tylnych rdzenia kręgowego, stanowi ośrodek przekaźnikowy w drodze do wzgórza. Jądro oliwki przekazuje informacje do móżdżku. W rdzeniu przedłużonym znajdują się tez jądra nerwów czaszkowych. W tworze siatkowatym rdzenia przedłużonego zlokalizowane są ośrodki autonomiczne. Są to: ośrodek naczynioruchowy, oddechowy, połykania, wymiotny, kaszlu, ssania, kichania.

Móżdżek jest położony w dole tylnym czaszki. Jest umocowany do pnia mózgu przez trzy konary móżdżku, przez które, przebiegają drogi doprowadzające i odprowadzające informacje. Oddzielony jest od płatów potylicznych i skroniowych przez namiot móżdżku. Na powierzchni zewnętrznej zawiera zakręty i szczeliny.

Do móżdżku dochodzą informacje czuciowe z rdzenia kręgowego i ruchowe z kory mózgowej oraz dotyczące równowagi z narządu przedsionkowego w uchu wewnętrznym. Dzięki integracji sygnałów z tych źródeł móżdżek wpływa na planowanie ruchów, jak i na ich wykonanie, kontroluje napięcie mięśniowe, reguluje postawę ciała oraz koordynuje ruchy głowy i gałek ocznych. Uczestniczy też w procesach uczenia się ruchów. Odgrywa także rolę


w niektórych procesach poznawczych i związanych z mową. Składa się z robaka, który stanowi wąską część środkową, oraz dwóch półkul. Powierzchnia móżdżku jest pofałdowana i podzielona licznymi szczelinami i bruzdami na płaty, płaciki, i zakręty. Istota szara zgromadzona jest na powierzchni, gdzie tworzy korę móżdżku. Pod powierzchnią kory znajduje się istota biała a w niej zlokalizowane są jądra móżdżku.

Rdzeń kręgowy stanowi dolną część ośrodkowego układu nerwowego. Położony jest w kanale kręgowym, otoczony jest oponami. Zaczyna się poniżej skrzyżowania piramid, na wysokości otworu wielkiego potylicznego, kończy się stożkowato tzw. stożkiem rdzeniowym na wysokości drugiego kręgu lędźwiowego. W rdzeniu kręgowym wyróżnia się: − część szyjną, − część piersiową, − część lędźwiową, − część krzyżową, − część guziczną. W miejscach gdzie z rdzeniem łączą się nerwy kończyn występują wrzecionowate zgrubienia tworzące: − zgrubienie szyjne (C3 – Th2), − zgrubienie lędźwiowo – krzyżowe (Th10 – L1). Na wysokości pierwszych kręgów lędźwiowych (L1 – L2) rdzeń kręgowy zwęża się tworząc stożek rdzeniowy, którego przedłużeniem jest nić końcowa sięgająca do S2. Jej część nie zawierająca już tkanki nerwowej opuszcza kanał kręgowy, kończąc się na powierzchni tylnej kości guzicznej jako więzadło guziczne. Z rdzeniem kręgowym łączą się korzenie brzuszne i grzbietowe 31 – 33 par nerwów rdzeniowych, tworząc segmenty rdzenia kręgowego. Są to segmenty: − szyjne – 8 par nerwów szyjnych − piersiowe – 12 par nerwów piersiowych − lędźwiowe – 5 par nerwów lędźwiowych − krzyżowe – 5 par nerwów krzyżowych − guziczne – 1- (3) par nerwów guzicznych.

Nerwy rdzeniowe opuszczają kanał kręgowy przez otwory międzykręgowe, przy czym w części szyjnej otwory te znajdują się na tym samym poziomie, co nerwy. W miarę przesuwania się ku dołowi otwory międzykręgowe leżą coraz niżej w stosunku do nerwów, co spowodowane jest nierównomiernym wzrostem rdzenia kręgowego i kręgosłupa. W następstwie tego procesu najdłuższe korzenie mają nerwy lędźwiowe i krzyżowe. Biegną one równolegle do nici końcowej i razem z nią tworzą ogon koński. Budowa zewnętrzna rdzenia kręgowego

Na powierzchni rdzenia znajduje się szereg podłużnych bruzd. Na powierzchni przedniej (brzusznej) rdzenia kręgowego przebiega głęboka szczelina pośrodkowa przednia. Po obu jej stronach nieco do tyłu przebiega bruzda boczna przednia zwana polem korzeniowym przednim dla korzeni brzusznych nerwów rdzeniowych.

Na powierzchni tylnej (grzbietowej) w płaszczyźnie pośrodkowej przebiega bruzda pośrodkowa grzbietowa (tylna). W odległości 2 -3 mm od niej ku przodowi leży bruzda boczna tylna stanowiąca pole korzeniowe dla korzeni grzbietowych nerwów rdzeniowych. Wymienione bruzdy na powierzchni rdzenia kręgowego zaznaczają podział na sznury: sznur przedni, sznur boczny, sznur tylny. Sznury zbudowane są z istoty białej, tworzą drogi nerwowe.


Budowa wewnętrzna rdzenia kręgowego Rdzeń kręgowy zbudowany jest z istoty szarej położonej wewnętrznie i istoty białej

leżącej zewnętrznie (obwodowo), przy czym ich wzajemny stosunek ilościowy jest różny na różnych poziomach rdzenia. Na przekroju poprzecznym istota szara wyglądem przypomina motyla lub literę H. Wyróżnia się w niej: − róg przedni (brzuszny), − róg boczny, − róg tylny (grzbietowy). Róg przedni zwany jest również ruchowym. Zawiera neurony ruchowe. Róg tylny zwany również czuciowym, odbiera i przekształca impulsy czuciowe. W środku istoty szarej występuje kanał środkowy, który jest pozostałością embrionalnej cewy nerwowej, ku górze przechodzi w kanał środkowy rdzenia przedłużonego a ten w komorę czwartą mózgowia. Twory widoczne na przekrojach poprzecznych jako rogi są w rzeczywistości długimi pionowymi listwami istoty szarej zwanymi słupami.

Istota szara rdzenia kręgowego podobnie jak mózgowie składa się z ciał komórek nerwowych, włókien bezrdzennych, włókien rdzennych oraz z gleju i tkanki łącznej.

Wyróżnia się 3 główne typy komórek nerwowych rdzenia kręgowego: korzeniowe, sznurowe, wewnętrzne. Układają się w jądra istoty szarej.

Zasadniczym składnikiem istoty białej są włókna nerwowe. Biegną one podłużnie. Ich grubość jest bardzo różna. Włókna łączą się w istocie białej w szereg niewyraźnie odgraniczonych od siebie dróg nerwowych. W rdzeniu można wyróżnić: − drogi własne rdzenia kręgowego, − drogi rdzeniowo-mózgowe, − drogi mózgowo-rdzeniowe. Ośrodki rdzenia kręgowego − ośrodek ruchów przepony (III –IV segment szyjny) − ośrodki ruchowe kończyn górnych (V –VIII segment szyjny i I piersiowy) − ośrodki ruchów mięśni klatki piersiowej, grzbietu i brzucha (część piersiowa) − ośrodki ruchowe kończyn dolnych (zgrubienie lędźwiowe) − ośrodki autonomiczne:

− odruchów źrenicy (VIII segment szyjny, I –II piersiowy) − odruchy mikcji, defekacji, ejakulacji, erekcji (segment krzyżowy) − ośrodki naczynioruchowe i wydzielnicze dla gruczołów potowych skóry (segment

piersiowy i górny lędźwiowy). Opony mózgowia i rdzenia kręgowego

Mózgowie i rdzeń kręgowy otoczone są trzema łącznotkankowymi błonami, które nazywamy oponami. Opona zewnętrzna jest mocna, gruba i odporna i nosi nazwę opony twardej. Od okostnej oddziela ją jama nadtwardówkowa. Opona środkowa, czyli opona pajęcza lub pajęczynówka leży do wewnątrz od opony twardej, oddzielona od niej włosowatą szczeliną – jamą podtwardówkowa. Od opony miękkiej pajęczynówkę dzieli jama podpajęczynówkowa. Opona wewnętrzna, czyli opona miękka jako cienka błonka ściśle powleka mózgowie i rdzeń kręgowy. Opony mózgowia tworzą zbiornik zawierający płyn mózgowo-rdzeniowy. Płyn mózgowo-rdzeniowy służy jako ochrona dla ośrodkowego układu nerwowego, pełni funkcje odżywcze i usuwa produkty metabolizmu neuronalnego, zapewnia komórkom nerwowym stałe, chemiczne środowisko.


Układ nerwowy obwodowy Do obwodowego układu nerwowego zaliczamy nerwy czaszkowe, nerwy rdzeniowe

i układ autonomiczny współczulny i przywspółczulny. Tabela 4. Nerwy czaszkowe – rodzaj włókien, zakres unerwienia, czynność Miano nerwu Kolejno

ść Unerwienie ruchowe Unerwienie

czuciowe Unerwienie

przywspółczulne Czynność

Nerw węchowy I

narząd węchu

przewodzenie wrażeń węchowych

Nerw wzrokowy

II

narząd wzroku

przewodzenie wrażeń wzrokowych

Nerw okoruchowy

III mm. zewnątrzgałkowe, oprócz mm. skośnego górnego i prostego bocznego

m. rzęskowy, m. zwieracz źrenicy

ruchy gałki ocznej, akomodacja, średnica źrenicy

Nerw bloczkowy

IV m. skośny górny gałki ocznej

ruchy gałki ocznej

Nerw trójdzielny

V mm. życiowe, m. napinacz błony bębenkowej, niektóre mm. nadgnykowe

skóra głowy, błony śluzowej jamy ustnej i nosowej, opona twarda, błona bębenkowa

ruchy żuchwy, odbiór wrażeń słuchowych, odbiór czucia ze skóry

Nerw odwodzący

VI m. prosty boczny gałki ocznej

ruchy gałki ocznej

Nerw twarzowy VII mm. wyrazowe, m. strzemiączkowy, m. dźwigacz podniebienia

ucho zewnętrzne i środkowe, smakowo 2/3 przednie języka

gruczoł łzowy, ślinianka podjęzykowa i podżuchwowa

wyraz twarzy, odbiór wrażeń słuchowych, wydzielanie łez i śliny

Nerw przedsionkowo-ślimakowy

VIII

narząd słuchu, narząd równowagi

słuch, równowaga

Nerw językowo-gardłowy

IX mm. gardła i podniebienia

błona śluzowa gardzieli, smakowo 1/3 tylna języka

ślinianka przyuszna smak, wydzielanie śliny, połykanie

Nerw błędny X mm. gardła i podniebienia, mm. krtani

błona śluzowa gardła i krtani, ucho zewnętrzne

narządy szyi, klatki piersiowej, jamy brzusznej

fonacja, połykanie, czynność narządów

Nerw dodatkowy

XI m. czworoboczny, m. mostkowo-obojczykowo-sutkowy

ruchy głowy i barku

Nerw podjęzykowy

XII mm. języka ruchy języka


Nerwy rdzeniowe Nerwy łączące się z rdzeniem kręgowym nazywają się nerwami rdzeniowymi. Jest ich

zwykle 31 par. Dzieli się je topograficznie, w zależności od okolicy ciała, podobnie jak kręgi w kręgosłupie, na: − nerwy szyjne; 8 par (C1-C8), − nerwy piersiowe; 12 par (Th1-Th12), − nerwy lędźwiowe; 5 par (L1-L5), − nerwy krzyżowe; 5 par (S1-S5), − nerwy guziczne; zwykle 1 para (Co1).

Od liczby par nerwów guzicznych zależy ogólna liczba nerwów rdzeniowych. Każdy nerw rdzeniowy zaopatruje własny wycinek (segment ciała), w zakresie miotomu, sklerotomu i dermatomu, np. nerwy pochodzące z C1-C4 unerwiają głowę, nerwy pochodzące z C3-C5 przeponę, nerwy z C5-Th1 kończynę górną, nerwy z Th1-Th12 tułów, a nerwy z L1-S2 kończynę dolną. W każdym nerwie można wyróżnić następujące składowe: korzeń przedni (brzuszny lub ruchowy) i korzeń tylny (grzbietowy lub czuciowy) nerwu rdzeniowego oraz pozostający w łączności z tym ostatnim, zwój rdzeniowy, pień nerwu rdzeniowego oraz gałęzie, na które ten pień się dzieli. Korzeniem nerwu rdzeniowego nazywamy część tego nerwu przebiegająca w obrębie kanału kręgowego. Zwoje rdzeniowe znajdują się blisko otworów międzykręgowych. Gałęzie przednie nerwów rdzeniowych tworzą sploty nerwowe powstałe w następstwie licznych zespoleń pomiędzy nimi. Wyróżnia się następujące sploty i gałęzie nie tworzące splotów: splot szyjny, splot ramienny, nerwy piersiowe, splot lędźwiowo-krzyżowy. Układ nerwowy autonomiczny Układ nerwowy autonomiczny jest częścią układu nerwowego wyodrębnioną ze względu na odmienną budowę i czynność, składającą się z zespołu ośrodków nerwowych, z dróg nerwowych odśrodkowych oraz nerwów i gałęzi. Układ autonomiczny czuwa nad czynnością narządów, zapewniając organizmowi równowagę wewnętrzną (homeostasis) Układ autonomiczny różni się od układu somatycznego: − nierównomiernym (niemetamerycznym) rozmieszczeniem ośrodków w mózgowiu

i w rdzeniu kręgowym, − występowaniem w przebiegu włókien nerwowych odśrodkowych zwojów nerwowych,

dzielących te włókna na włókna przed i zazwojowe, − odmienną budową nerwów wchodzących w jego skład (włókna szare Remaka), − powolnym przebiegiem impulsów nerwowych (około 0,5 m/s), − wydzielaniem w synapsach efektorycznych nie tylko acetylocholiny, lecz również

noradrenaliny, − efektorami, którymi są mięsnie gładkie, mięsień sercowy i gruczoły. Część współczulna układu autonomicznego

Część współczulna zbudowana jest z części ośrodkowej, z pni współczulnych i z nerwów współczulnych. Część ośrodkowa stanowi skupienie istoty szarej w rdzeniu kręgowym, tworząc słupy pośrednio-boczne prawy i lewy przebiegające w rogach bocznych rdzenia kręgowego, od C8 do L3, stąd używana przez niektórych autorów nazwa: część piersiowo – lędźwiowa. Tu znajdują się ciała komórek nerwowych dające początek przedzwojowym włóknom współczulnym, opuszczającym rdzeń i kanał kręgowy wraz z korzeniami przednimi nerwów rdzeniowych. Włókna przedzwojowe kończą się w większości przypadków w zwojach pnia współczulnego.


Pnie współczulne prawy i lewy przebiegają po bocznej powierzchni trzonów kręgowych do przodu od wyrostków poprzecznych, na głowach żeber od podstawy czaszki do kości guzicznej, gdzie obydwa pnie łączą się ze sobą zwojem nieparzystym. Każdy z pni współczulnych składa się z szeregu zwojów pnia współczulnego, bardzo zmiennych w liczbie, wielkości i kształcie. Ogólna ich liczba mieści się w przedziale 21 – 25 zwojów, każdy z nich może zawierać do 100 000 komórek nerwowych, wielkość zwoju najczęściej odpowiada wymiarom od kilku do kilkunastu milimetrów. Zwoje pnia współczulnego połączone są między sobą gałęziami międzyzwojowymi. Natomiast włókna nerwowe łączące pnie współczulne obu stron noszą miano gałęzi poprzecznych. W zależności od miejsca położenia wyróżnia się zwoje: szyjne, piersiowe, lędźwiowe i krzyżowe pni współczulnych. Od poszczególnych zwojów pni współczulnych odchodzą nerwy i gałęzie współczulne. Część współczulna układu autonomicznego cechuje się tym, że wytwarza samodzielne nerwy, mające własne miana oraz, że włókna przedzwojowe są krótsze od włókien zazwojowych, a w synapsach efektorycznych wytwarzana jest adrenalina. Część przywspółczulna układu autonomicznego

Włókna nerwowe układu przywspółczulnego opuszczają ośrodkowy układ nerwowy w obrębie czaszki i odcinka krzyżowego rdzenia kręgowego.

Część mózgowiowa składa się z przywspółczulnych jąder niektórych nerwów czaszkowych, przywspółczulnych włókien nerwowych wchodzących w skład tych nerwów i przywspółczulnych zwojów położonych w narządach lub jamach ciała. Cztery nerwy czaszkowe zawierają włókna przywspółczulne: okoruchowy, twarzowy, językowo-gardłowy, błędny.

Część rdzeniową reprezentuje jądro pośrednio – przyśrodkowe znajdujące się w słupach (rogach) bocznych rdzenia kręgowego na wysokości S1 – S3, tu rozpoczynają się włókna przedzwojowe wchodzące w skład nerwów rdzeniowych. Włókna przywspółczulne cechują się tym, że w zasadzie nie tworzą samodzielnych nerwów, ich włókna przedzwojowe są dłuższe od zazwojowych, a w synapsach efektorycznych wydzielana jest acetylocholina.

Czynność układu autonomicznego jest bardzo złożona i stosunkowo mało poznana. Wiadomo, że są narządy lub części narządów, które nie mają unerwienia autonomicznego, jak np. kora gruczołów nadnerczowych lub gruczoły potowe apokrynowe. Niektóre narządy zaopatrywane są tylko przez jedną z części układu autonomicznego: − wyłącznie współczulnie zaopatrywane są naczynia powłok tułowia i kończyn, naczynia

mięśni kończyn, naczynia wątroby i jej komórki, mięśnie gładkie narządów płciowych męskich, mięsień maciczny, rdzeń gruczołów nadnerczowych, mięsień rozwieracz źrenicy, mięśnie gładkie powiek i oczodołu, mięśnie przywłosowe.

− wyłącznie przywspółczulnie zaopatrywane są gruczoły dna żołądka, część wewnątrzwydzielnicza trzustki, komórki alfa wysp trzustkowych, gruczoły jelitowe, mięsień zwieracz źrenicy. Między obu częściami, współczulną i przywspółczulną, występuje antagonizm

czynnościowy bezpośredni lub pośredni. Część współczulna układu autonomicznego kieruje procesami dysymilacyjnymi,

wywołuje podwyższenie poziomu adrenaliny we krwi, ma wpływ na zachowanie się organizmu w sytuacjach stresowych. W zakończeniach efektorycznych części współczulnej znajdują się włókna adrenergiczne powodujące powstawanie w tkankach takich hormonów jak adrenalina i noradrenalina. Działają one głownie na przemianę węglowodanów, zwiększają podstawową przemianę materii i ciepłotę ciała.

Część przywspółczulna układu autonomicznego kieruje procesami asymilacyjnymi, jej pobudzenie powoduje spadek podstawowej przemiany materii i zmniejszenie ciepłoty ciała.


W zakończeniach efektorycznych części przywspółczulnej znajdują się włókna cholinergiczne, powodujące powstawanie acetylocholiny. Czynność układ piramidowego i pozapiramidowego

Ośrodki kontrolujące ruchy dowolne i postawę ciała znajdują się w korze mózgowej, jądrach kresomózgowia i móżdżku. W koordynacji czynności tych ośrodków z czynnością rdzenia kręgowego pośredniczy również twór siatkowaty pnia mózgu.

Ośrodki układu piramidowego znajdują się w korze mózgowej. Są to ośrodki kierujące wykonywaniem ruchów złożonych przez całe grupy mięśniowe. Efektorami są mięśnie poprzecznie prążkowane. Poszczególne części kory mózgu odpowiadają poszczególnym grupom mięśniowym (człowieczek ruchowy). Ośrodki korowe połączone są z efektorami drogami nerwowymi (droga korowo-jądrowa, droga korowo-rdzeniowa). Zasadniczą funkcją układu pozapiramidowego jest współdziałanie w wyzwalaniu ruchów dowolnych i regulowanie napięcia mięśni poprzecznie prążkowanych. Może działać tylko przy ścisłej współpracy z układem piramidowym. Naczynia ośrodkowego układu nerwowego Krew dochodzi do mózgowia przez dwie parzyste tętnice: tętnicę kręgową i tętnicę szyjną wewnętrzną. Krew z naczyń włosowatych mózgowia odpływa do drobnych naczyń żylnych, które z kolei uchodzą do dużych żył leżących w oponie miękkiej oraz w jamie podpajęczynówkowej. Żyły mózgu tworzą dwa układy: głęboki i powierzchowny.

Czynność ośrodkowego układu nerwowego człowieka związana jest z trzema procesami, którymi są: odbieranie bodźców ze środowiska zewnętrznego i wewnętrznego organizmu, reagowanie na bodźce i ich zapamiętywanie. Odbieranie bodźców i adekwatne reagowanie na nie, nosi nazwę czynności odruchowej. Czynność odruchowa jest podstawowym przejawem funkcji ośrodkowego układu nerwowego. Odruch jest to odpowiedź efektora wywołana przez bodziec działający na receptor i wyzwolona za pośrednictwem układu nerwowego. Droga, jaką przebywa impuls nerwowy od receptora do efektora, nazywa się łukiem odruchowym. Składa się on z: − receptora – narządu odbierającego, − aferentnego, czyli dośrodkowego włókna nerwowego, − ośrodka nerwowego, − eferentnego, czyli odśrodkowego włókna nerwowego, − efektora – narządu wykonawczego. W zależności od liczby neuronów w ośrodkach nerwowych przewodzących impuls nerwowy od receptora do efektora odruchy dzielą się na proste (rdzeniowe) i złożone. Dzięki wrodzonym połączeniom nerwowym występują odruchy wrodzone (bezwarunkowe). W życiu osobniczym powstają również nowe połączenia między różnymi ośrodkami. Dzięki temu powstają nowe odruchy, które są odruchami nabytymi (warunkowymi). 4.3.2. Pytania sprawdzające Odpowiadając na pytania, sprawdzisz czy jesteś przygotowany do wykonania ćwiczeń. 1. Jak zbudowana jest komórka nerwowa? 2. Jak dzieli się układ nerwowy według podziału topograficznego i czynnościowego? 3. Z czego składa się układ nerwowy ośrodkowy? 4. Jakie części rozróżniamy w mózgowiu? 5. Jaka budowę i znaczenie ma mózg? 6. Co wchodzi w skład pnia mózgu? 7. Jaką budowę i znaczenie mają poszczególne części pnia mózgu?


8. Jak zbudowany jest rdzeń przedłużony i jakie ośrodki są w nim zlokalizowane? 9. Jaką budowę i znaczenie ma móżdżek? 10. Jaką budowę ma rdzeń kręgowy? 11. Jakie ośrodki zlokalizowane są w rdzeniu kręgowym? 12. Jakie błony pokrywają mózgowie i rdzeń kręgowy? 13. Jaką rolę pełnią nerwy czaszkowe i rdzeniowe i jaki jest ich przebieg? 14. Jak zbudowany jest i jakie jest znaczenie układu autonomiczny? 15. Jak zbudowany jest i jakie jest znaczenie układu somatycznego? 16. Co to jest odruch i jakie są rodzaje odruchów? 4.3.3. Ćwiczenia Ćwiczenie 1 Przeanalizuj budowę i czynność mózgu. Sposób wykonania ćwiczenia


1) odszukać w atlasie anatomicznym rysunki przedstawiając mózgowie, skorzystać z tablic i modelu mózgowia znajdującego się w pracowni anatomicznej, programu komputerowego „Ciało człowieka”,

2) odnaleźć w materiałach dydaktycznym informacje na temat budowy i czynności mózgu, 3) oznaczyć na schemacie poszczególne płaty mózgu, 4) zaznaczyć na schemacie ważniejsze korowe ośrodki podstawowych funkcji.

Wyposażenie stanowiska pracy: − papier formatu A4, flamastry, − atlasy anatomiczne, − tablice przedstawiające budowę mózgowia, − model mózgowia, − schemat mózgowia, − program komputerowy „Ciało człowieka”, − literatura zgodna z punktem 6 poradnika. Ćwiczenie 2 Przeanalizuj budowę i czynność rdzenia kręgowego.


1) odszukać w atlasie anatomicznym rysunki przedstawiające rdzeń kręgowy, skorzystać z tablic i modelu rdzenia kręgowego znajdującego się w pracowni anatomicznej,

2) odnaleźć w materiałach dydaktycznych informacje na temat budowy i czynności rdzenia kręgowego,

3) oznaczyć na schemacie rdzenia kręgowego segmenty rdzenia i zapisać liczbę nerwów rdzeniowych opuszczających każdy segment,

4) zaznaczyć na schemacie rdzenia kręgowego lokalizację rdzeniowych ośrodków ruchowych i autonomicznych,

5) zaznaczyć na schemacie przekroju poprzecznego rdzenia kręgowego, istotę szarą i istotę białą, sznury i słupy rdzenia kręgowego oraz miejsca wyjścia korzenie brzusznych i grzbietowych nerwów rdzeniowych.


Wyposażenie stanowiska pracy: − papier formatu A4, flamastry, − tablice i modele rdzenia kręgowego, − schemat budowy zewnętrznej rdzenia kręgowego, − schemat budowy wewnętrznej rdzenia kręgowego, − literatura zgodna z punktem 6 poradnika. Ćwiczenie 3 Przeanalizuj czynność nerwów czaszkowych


1) odszukać w atlasie anatomicznym rysunki przedstawiające nerwy czaszkowe, skorzystać z tablic przedstawiających nerwy czaszkowe,

2) odnaleźć w materiałach dydaktycznych informacje na temat nerwów czaszkowych, 3) wypisać wszystkie nerwy czaszkowe 4) przyporządkować poszczególnym nerwom czaszkowym narządy które są przez nie

unerwiane i czynności na które wpływają. Wyposażenie stanowiska pracy:

− papier formatu A4, flamastry, − tablice nerwów czaszkowych, − schemat nerwów czaszkowych, − literatura zgodna z punktem 6 poradnika. 4.3.4. Sprawdzian postępów Czy potrafisz: Tak Nie

1) wyjaśnić budowę komórki nerwowej? 2) dokonać podziału układu nerwowego? 3) przedstawić części układu nerwowego ośrodkowego? 4) rozróżnić części mózgowia? 5) scharakteryzować budowę i czynność mózgu? 6) scharakteryzować budowę i znaczenie pnia mózgu? 7) scharakteryzować budowę i znaczenie rdzenia przedłużonego? 8) scharakteryzować budowę i znaczenie móżdżku? 9) scharakteryzować budowę i znaczenie rdzenia kręgowego? 10) przedstawić budowę i znaczenie opon mózgowo-rdzeniowych? 11) wyjaśnić rolę nerwów czaszkowych i rdzeniowych? 12) określić części ciała zaopatrywane przez nerwy czaszkowe

i rdzeniowe?

13) scharakteryzować układ autonomiczny? 14) przedstawić budowę i znaczenie układu somatycznego? 15) wyjaśnić istotę czynności odruchowej?


4.4. Budowa i czynność układu krążenia 4.4.1. Materiał nauczania

Układ krążenia zbudowany jest z dwu zasadniczych elementów: serca i naczyń

krwionośnych (tętnic, żył i naczyń włosowatych). Zadaniem układu krążenia jest transportowanie krwi – zawierającej niezbędne dla organizmu składniki odżywcze (głównie glukozę, aminokwasy i tłuszcze) oraz tlen, konieczny do spalania niektórych z tych związków i przenoszony za pomocą czerwonego barwnika krwi, zwanego hemoglobiną. Krew transportuje też hormony, uwalniane do niej przez układ dokrewny, a także komórki układu immunologicznego i przeciwciała. Serce

Serce jest narządem ośrodkowym układu krążenia. Położone jest w części środkowej jamy klatki piersiowej. Pełni rolę pompy ssąco-tłoczącej. Zbudowane jest z mięśnia poprzecznie prążkowanego sercowego. Dookoła objęte jest workiem surowiczym zwanym osierdziem. Można odróżnić podstawę serca, wierzchołek, zwany koniuszkiem i trzy powierzchnie: mostkowo-żebrową, przeponową i płucną. Podstawa skierowana jest ku górze, ku tyłowi i w stronę prawą. Koniuszek ku dołowi, do przodu i w stronę lewą. Większa część serca leży po stronie lewej, a tylko 1/3 po stronie prawej. Serce dzieli się na dwie połowy: serce prawe i serce lewe. Struktury te oddzielone są od siebie przegrodą międzyprzedsionkową i międzykomorową. Każda z połów serca dzieli się na dwie części: przedsionek i komorę. Wyróżniamy, więc odpowiednio prawą komorę i prawy przedsionek oraz lewą komorę i lewy przedsionek. Przedsionki przegrodzone są od komór zastawkami przedsionkowo-komorowymi, nie pozwalającymi na cofanie się krwi. W prawym ujściu przedsionkowo-komorowym znajduje się zastawka trójdzielna w lewym zastawka dwudzielna (mitralna). Zastawki znajdują się także pomiędzy komorami a wychodzącymi z nich tętnicami (aortalna i pnia płucnego). W sercu bierze początek lub znajduje koniec szereg dużych naczyń. Z lewej komory wychodzi największa tętnica zwana aortą, w prawej komorze bierze poczatek pień płucny. Krew z całego organizmu zbierają żyły, z których największe uchodzą do serca: do prawego przedsionka wpływa krew z żyły głównej górnej i dolnej oraz zatoki wieńcowej, natomiast do lewego przedsionka krew z czterech żył płucnych.

Ściana serca ma budowę trójwarstwową; składa się z warstwy wewnętrznej – wsierdzia, środkowej głównie mięśniowej – śródsierdzia oraz z warstwy zewnętrznej – nasierdzia. W sródsierdziu znajdują się szkielet serca i układ bodźco-przewodzący serca. Szkielet serca składa się z czterech pierścieni włóknistych obejmujących ujścia żylne i ujścia tętnicze.

Układ bodźco-przewodzący reguluje rytmiczne ruchy serca, prawidłowa kolejność skurczów przedsionków i komór. Składa się on z węzła zatokowo-przedsionkowego, węzła przedsionkowo-komorowego i odchodzącego od niego pęczka Hissa dzielącego się na dwie gałęzie, kończące się włóknami Purkinjego w mięśniu komór. Cykl pracy serca Na rytmiczną pracę serca składają się trzy następujące po sobie fazy: skurcz, rozkurcz i pauza. Tętno

Tętno to rytmiczne rozciąganie naczyń krwionośnych wywołane nagłymi zmianami ciśnienia krwi w następstwie skurczów i rozkurczów komór serca. Skurcz komór serca powoduje powstanie tzw. fali tętna w tętnicach. Częsttliwością tętna nazywamy ilość uderzeń


serca na minutę. Częstotliwość tętna u człowieka zależy od wieku, wysiłku fizycznego, stanów emocjonalnych. U dorosłych fizjologiczna częstotliwość tętna wynosi ok. 60-80, u dzieci 90-140/minutę. Poza częstotliwością, należy określić napięcie tętna, oraz miarowość. Ciśnienie krwi

Ciśnienie krwi jest mierzone celem określenia, jaka jest jego skurczowa i rozkurczowa wartość. Wartość ciśnienia skurczowego zależy od rzutu serca i elastyczności tętnic. Ciśnienie rozkurczowe zależne jest od oporu naczyń obwodowych. Zmierzone wartości ciśnienia krwi zapisujemy w postaci: RR x/y mmHg, gdzie „x” to wartość ciśnienia skurczowego a „y” jest wartością ciśnienia rozkurczowego. Zapis RR 120/80 mmHg oznacza, że pacjent ma ciśnienie skurczowe równe 120 mmHg i rozkurczowe równe 80 mmHg. Naczynia wieńcowe serca

Serce człowieka unaczynione jest przez tętnice wieńcowe. Wyróżniamy dwie główne tętnice wieńcowe, które odchodzą od aorty wstępującej. Jest to lewa i prawa tętnica wieńcowa. Tętnice wieńcowe zaopatrują wyłącznie ścianę serca. Lewa tętnica wieńcowa dzieli się na gałąź miedzykomorową przednią i gałąź okalającą. Od nich odchodzą drobniejsze odgałęzienia takie jak gałąź skośna lewej tętnicy wieńcowej zstępującej, tętnice przegrodowe. Prawa tętnica wieńcowa odchodzi w prawej zatoce aorty. Jedną z pierwszych gałęzi odchodzących od prawej tętnicy wieńcowej jest gałąź węzła zatokowego. Następnie odchodzi od niej gałąź komorowa prawa i gałąź przedsionkowa prawa. W dalszym odcinku z prawej tętnicy wieńcowej wyodrębnia się tętnica brzeżna i tętnica zstępująca tylna. Krew żylna ze ścian serca odprowadzana jest do zatoki wieńcowej, która uchodzi do prawego przedsionka. Naczynia żylne serca to: żyła serca wielka, żyła serca średnia, żyła serca mała. Unerwienie serca

Serce jest bogato unerwione przez włókna układu autonomicznego (splot sercowy). Wpływ układu nerwowego na czynność serca przejawia się w zmianie siły jego skurczów, częstotliwości skurczów, przewodzenia stanu czynnego i pobudliwości. Ośrodki kontrolujące krążenie krwi

Kontrola krążenia krwi w organizmie realizowana jest za pośrednictwem ośrodków w centralnym układzie nerwowy. Neurony ośrodka sercowego znajdują się w różnych strukturach układu nerwowego. Dzielą się na neurony (ośrodki) przyspieszające i zwalniające akcje serca. Ośrodek przyspieszający znajduje się w części piersiowej rdzenia kręgowego na poziomie Th1-Th5. Ośrodek zwalniający pracę serca zlokalizowany jest w rdzeniu przedłużonym. Ośrodek naczynioruchowy składający się z części zwężającej naczynia i rozszerzającej naczynia krwionośne znajduje się w rdzeniu przedłużonym. Krwioobiegi

Naczynia krwionośne tworzą zamknięty system składający się z tętnic, naczyń włosowatych i żył. Naczynia łącząc się z sercem tworzą krwioobiegi duży i mały (płucny). Podczas każdego skurczu komór serca komora lewa tłoczy krew utlenowaną do aorty i na obwód naszego ciała. Jednocześnie komora prawa tłoczy taką samą objętość krwi odtlenowanej do krążenia małego za pośrednictwem tętnicy płucnej. W czasie obiegu przez naczynia krążenia dużego krew oddaje tlen tkankom i odbiera od nich dwutlenek węgla, a następnie wraca do prawego przedsionka za pośrednictwem żył krążenia dużego; żyły głównej górnej i dolnej. W tym samym czasie taka sama objętość krwi przepływając naczyniami krążenia małego pobiera tlen w pęcherzykach płucnych i oddaje dwutlenek węgla. Krew utlenowana wraca żyłami płucnymi do lewego przedsionka.


Krwioobieg duży rozpoczyna się w lewej komorze, skąd krew natleniona wpływa do aorty. Rozgałęzia się ona na mniejsze tętnice, a te z kolei na naczynia włosowate, które dostarczają krew do narządów ciała. Od aorty wstępującej odchodzą naczynia zaopatrujące w krew serce. Od łuku aorty odchodzą naczynia zaopatrujące w krew głowę i kończyny górne. Od aorty piersiowej tętnice odchodzą do oskrzeli, przełyku, śródpiersia i ścian klatki piersiowej. Od aorty brzusznej odchodzą tętnice zaopatrujące w krew żołądek, wątrobę, śledzionę, jelita, narządy rozrodcze. Najdrobniejsze tętnice przechodzą w siec naczyń włosowatych, które wnikają do tkanek. Tam zachodzi oddanie tlenu i składników odżywczych oraz pobranie dwutlenku węgla. Dalej krew odpływa systemem żył, kierując się do serca. Drobne żyły zbierają się w żyły główne: górna i dolna, które uchodzą do prawego przedsionka. Do prawego przedsionka uchodzą też żyły serca. Krwioobieg mały Rozpoczyna się w prawej komorze, do której napływa krew żylna z prawego przedsionka. Skurcz komory tłoczy krew do pnia płucnego, który rozgałęzia się na tętnice płucne prawą i lewą. W płucach dzielą się one na coraz drobniejsze tętnice, przechodzące w naczynia włosowate, które oplatają pęcherzyki płucne. Tam zachodzi wymiana gazowa. Natleniona krew wraca czterema żyłami płucnymi do lewego przedsionka, a stąd do lewej komory. Naczynia krwionośne krwioobiegu dużego Aorta – tętnica główna W jej przebiegu wyróżnia się: część wstępująca, łuk aorty i część zstępującą. Część wstępująca Od części tej odchodzą: tętnica wieńcowa prawa, tętnica wieńcowa lewa. Łuk aorty Od części tej odchodzą trzy pnie tętnicze, które zaopatrują głowę, szyję, kończyny górne. Po stronie prawej: pień ramienno-głowowy. Po stronie lewej: t. szyjna wspólna lewa, t. podobojczykowa lewa. Pień ramienno-głowowy na wysokości stawu mostkowo-obojczykowego dzieli się na: tętnicę szyjną wspólną prawą, tętnicę podobojczykową prawą. Tętnica wspólna szyjna dzieli się na wysokości chrząstki tarczowatej na: tętnicę szyjną zewnętrzną, tętnicę szyjną wewnętrzną Tętnica szyjna zewnętrzna: oddaje odgałęzienia przednie: t. tarczowa górna, t. językowa, t. twarzowa; odgałęzienia tylne: t. potyliczna, t. uszna tylna; odgałęzienia przyśrodkowe: t. gardłowa wstępująca; odgałęzienia końcowe: t. skroniowa powierzchowna, t. szczękowa. Tętnica szyjna wewnętrzna przeznaczona jest do unaczynienia mózgu i oka. Dzieli się na część szyjną i głowową: Tętnica podobojczykowa Do jej obszaru naczyniowego należą: część szyjna rdzenia kręgowego, tyłomózgowie, śródmózgowie, płaty potyliczne, ucho wewnętrzne, część trzew szyi, górna i przednia część klp. Gałęzie tętnicy podobojczykowej to: t. kręgowa, t. podstawna, t. tylna mózgu. Doszedłszy do I żebra przechodzi w t. pachową. Tętnica pachowa Zaopatruje ścianę klp., mięśnie barku, mięśnie ramienia. Gałęzie t. pachowej: t. piersiowa najwyższa, t. piersiowo-barkowa, t. piersiowa boczna, t. podłopatkowa, t. okalająca ramię przednia i tylna. Tętnica ramienna Jest bezpośrednim przedłużeniem t. pachowej, biegnie wzdłuż ramienia. Rozpoczyna się na brzegu dolnym m. piersiowego większego i kończy w dole łokciowym na wysokości szyjki kości promieniowej.(rozdwaja się na t. przedramienia).


Gałęzie t. ramiennej: t. głęboka ramienia, t. poboczna łokciową górna, t. poboczna łokciowa dolna. Z podziału t. ramiennej powstają t. przedramienia. Tętnica promieniowa Biegnie na przedramieniu w przedłużeniu tętnicy ramiennej wzdłuż kości promieniowej. Z przedramienia przechodzi na grzbiet ręki. Tętnica łokciowa Jest gałęzią przyśrodkową rozdwojenia t. ramiennej. Biegnie wzdłuż przedramienia. Tętnice ręki – do tętnic ręki zalicza się naczynia, które leżą poniżej linii stawowej promieniowo-nadgarstkowej. Tętnice palców – 4 tętnice przebiegające na brzegach bocznych palców. Aorta piersiowa Przebiega w śródpiersiu tylnym klatki piersiowej. Rozpoczyna się na wysokości III – IV kręgu piersiowego i kończy na poziomie XII piersiowego. Po przejściu przez rozwór aortowy przepony aorta piersiowa otrzymuje nazwę aorty brzusznej. Gałęzie aorty piersiowej trzewne: gg. oskrzelowe, przełykowe, śródpiersiowe, osierdziowe. Gałęzie aorty piersiowej ścienne: tt. przeponowe górne, tt. międzyżebrowe tylne, tt. podżebrowe. Część brzuszna aorty

Biegnie na powierzchni przedniej kręgów lędźwiowych. Sięga od rozworu aortowego przepony do IV kręgu lędźwiowego. Na tej wysokości znajduje się rozdwojenie aortowe na dwie tt. biodrowe. Odróżnia się gałęzie ścienne i trzewne aorty brzusznej.

Parzyste gałęzie ścienne zaopatrujące kości, mięśnie i skórę ściany brzucha to: tt. przeponowe dolne, tt. lędźwiowe

Parzyste gałęzie trzewne odżywiające głównie narządy układu moczowo – płciowego to: t. nadnerczowa środkowa, t. nerkowa, t. jądrowa, t. jajnikowa.

Nieparzyste gałęzie trzewne odżywiające narządy układu pokarmowego począwszy od części brzusznej przełyku aż do odbytnicy to: pień trzewny (jest naczyniem krótkim i grubym (15 –20 mm), dzieli się na trzy gałęzie: t. żołądkową lewą, t. wątrobową wspólną, t. śledzionową, tętnice te zaopatrują żołądek, dwunastnicę, wątrobę, trzustkę i śledzionę), t. krezkowa górna, t. krezkowa dolna. Tętnice kończyny dolnej i miednicy Tętnica biodrowa wspólna Zaopatruje w krew narządy miednicy, a oprócz tego jest głównym naczyniem zaopatrującym kończynę dolną. Początek na wysokości IV kręgu lędźwiowego, koniec w miejscu podziału na t. biodrową zewnętrzną i wewnętrzną. Miejsce to leży na wysokości stawu krzyżowo-biodrowego. Tętnica biodrowa wewnętrzna Zaopatruje ściany i trzewia miednicy, części płciowe zewnętrzne, okolicę kroczową oraz część tylno-przyśrodkową uda. Oddaje gałęzie ścienne i trzewne. Tętnica biodrowa zewnętrzna Jest głównym źródłem doprowadzającym krew do kończyny dolnej. W połowie długości więzadła pachwinowego przybiera nazwę t. udowej. Tętnica udowa Jest przedłużeniem t. biodrowej zewnętrznej. Jest tętnicą całej kończyny dolnej wolnej. Przechodzi w t. podkolanową. Tętnica podkolanowa Jest pniem tętniczym biegnącym w przedłużeniu t. udowej. Leży w dole podkolanowym, przez który przebiega. U swego końca rozdwaja się na t. piszczelową przednią i tylną. Tętnice goleni: tętnica piszczelowa przednia, tętnica piszczelowa tylna.


Tętnice stopy: tt. grzbietowa stopy, podeszwowe, palców stopy. Żyły krążenia wielkiego Żyły krążenia wielkiego tworzą trzy naturalne grupy: − układ żyły głównej górnej do której należą: żyły głowy i szyi, żyły kończyny górnej, żyły

klp i kręgosłupa piersiowego − układ żyły głównej dolnej, do której wiodą: żyły kończyny dolnej, żyły brzucha

i miednicy − układ żył serca Krwioobieg mały Tętnice krążenia małego to: pień płucny, t. płucna prawa, t. płucna lewa. Żyły krążenia małego to: ż. płucna górna, ż. płucna dolna. Śledziona

Śledziona pełni funkcje zbiornika krwi, wytwarza część limfocytów, reguluje ilość granulocytów krążących we krwi, współdziała w rozpadzie erytrocytów i płytek krwi, bierze udział w biosyntezie przeciwciał, magazynuje czynnik VIII krzepnięcia krwi. Położona jest wewnątrzotrzewnowo w lewej okolicy podżebrowej, przykryta przez lewy łuk żebrowy. W śledzionie wyróżnia się koniec tylny oraz koniec przedni. Wypukła powierzchnia boczna nosi nazwę powierzchni przeponowej, a wklęsła powierzchnia przyśrodkowa powierzchni trzewnej, na której znajduje się zagłębienie zwane wnęką śledziony. Obie powierzchnie łączą się brzegiem górnym i dolnym. Śledziona otoczona jest dwiema błonami: błoną surowiczą i błona włóknistą z która łączą się beleczki śledziony. Przestrzenie między beleczkami a błoną włóknistą wypełnia tkanka łączna siateczkową tworząca miazgę śledziony. Śledziona unaczyniona jest przez tętnicę śledzionową. Odprowadzanie krwi odbywa się poprzez żyłę śledzionową. Unerwienie śledziony jest autonomiczne. Krew

Krew jest rodzajem tkanki łącznej, składającej się z komórek i płynnego osocza. Wśród komórek wyróżnia się erytrocyty, czyli krwinki czerwone, leukocyty, czyli krwinki białe, oraz trombocyty czyli płytki krwi. Człowiek dorosły posiada 5 – 6 l krwi. Komórki zajmują około 45%, a osocze 55% krwi. Około 90% osocza stanowi woda, a 6-8% stanowią białka (albuminy, globuliny, fibrynogen). Ponadto w skład osocza wchodzą sole nieorganiczne oraz wiele rodzajów związków chemicznych, np. aminokwasy, hormony, tłuszcze itp. Elementy morfotyczne krwi, a więc krwinki czerwone, białe i płytki krwi powstają w szpiku kostnym czerwonym z komórek macierzystych w procesie zwanym hemocytopezą.

Rola krwi jest bardzo zróżnicowana, wyróżnia się jej trzy główne funkcje: transportową, obronną i homeostatyczną, (czyli utrzymującą stałość parametrów biochemicznych i biofizycznych organizmu). Najważniejszą z nich jest funkcja transportowa. Krew dostarcza do komórek tlen (pobrany wcześniej z płuc) oraz składniki energetyczne, sole mineralne i witaminy (pobrane z przewodu pokarmowego). Zbędne produkty przemiany materii (dwutlenek węgla, mocznik, kwas moczowy) również są transportowane przez krew, która zabiera je z tkanek i przenosi do narządów wydalniczych (nerek, skóry) i do płuc (usuwają dwutlenek węgla). Ważną funkcją związaną z transportem jest udział krwi w termoregulacji. Krew odbiera ciepło z okolic, w których produkowane jest ono w nadmiarze (np. z wątroby i z mięśni), i przenosi je do nieco chłodniejszych regionów. Dzięki temu nasz organizm utrzymuje w miarę stałą temperaturę w całym ciele, jedynie z niewielkimi różnicami pomiędzy różnymi rejonami. Oprócz ciepła krew transportuje również hormony, biorąc udział w regulacji przez te aktywne biologicznie substancje wielu reakcji biochemicznych w ustroju.


Poza funkcjami transportowymi krew bierze udział w reakcjach obronnych organizmu; przenoszone przez nią przeciwciała i komórki odpornościowe zwalczają wszelkie zagrożenia z zewnątrz i z wewnątrz. Trzecią główną funkcją jest wspomniany już udział krwi w tworzeniu stałego środowiska wewnętrznego, czyli w homeostazie. Erytrocyty to jeden z podstawowych morfotycznych składników krwi. Hemoglobina składa się z białka – globiny – oraz z czterech cząsteczek hemu. Głównym zadaniem erytrocytów jest przenoszenie tlenu i dwutlenku węgla, co jest możliwe dzięki obecności w nim czerwonego barwnika hemoglobiny, który ma zdolność do nietrwałego wiązania tlenu i przechodzenia w oksyhemoglobinę. Zdrowy, młody mężczyzna ma około 5 mln/mm3 erytrocytów w krwi obwodowej, kobieta około 4,5 mln/mm3, natomiast noworodek około 7 mln/mm3. Ilość erytrocytów w organizmie człowieka może się zmieniać – zależy to m.in. od miejsca, w którym człowiek się znajduje i ciśnienia, jakie tam panuje. Prawidłowy erytrocyt ludzki jest okrągłą, dwuwklęsłą w środku komórką o średnicy 6-9 μm. Krwinki czerwone nie dzielą się i po kilku miesiącach życia (ok. 120 dni) ulegają zniszczeniu w śledzionie. Otoczka krwinek czerwonych ma ważne właściwości. Umieszczone są na niej polisacharydy (wielocukry) odpowiedzialne za rozróżnianie grup krwi. Takie cząsteczki nazywamy w tym przypadku aglutynogenami: A, B i 0. W zależności od tego, jaki aglutynogen występuje na otoczce, wyróżniamy grupę krwi A, B, 0 i AB. Oprócz układu antygenów A, B, 0 wyróżniamy wiele innych grup, spośród których najważniejszy jest podział na grupę Rh-dodatnią i Rh-ujemną. Krwinki białe, czyli leukocyty, krążą we krwi w ilości od 4 tys. do 10 tys. w 1 mililitrze. Jest to niejednorodna grupa obejmująca granulocyty, limfocyty i monocyty.

Granulocyty dzielą się z kolei na obojętnochłonne (jest ich najwięcej), kwasochłonne i zasadochłonne (to najmniej liczna grupa). Nazwa pochodzi od sposobu barwienia się tych komórek. Granulocyty obojętnochłonne są "policjantami" naszego ustroju, pożerają (fagocytoza) i trawią głównie bakterie. Granulocyty kwasochłonne niszczą obce białka, ich liczba wzrasta znacznie w chorobach alergicznych i pasożytniczych. Granulocyty zasadochłonne wydzielają heparynę - czynnik powstrzymujący krzepnięcie krwi.

Limfocyty to kolejna grupa białych krwinek. Pochodzą z różnych narządów (szpik, grasica, węzły chłonne, śledziona) i dzielą się na różne grupy. Zasadniczym podziałem jest ten na limfocyty T i B. Pierwsze odpowiadają za reakcje odpornościowe typu komórkowego, czyli takie, w których uczestniczą całe komórki. Limfocyty B z kolei są odpowiedzialne za tworzenie przeciwciał (rekacje odpornościowe typu humoralnego), ważnego oręża w walce z drobnoustrojami. Następną grupą białych ciałek są monocyty; po przejściu z krwi do tkanek stają się makrofagami, "pożerającymi" znaczną liczbę bakterii i martwych tkanek, wytwarzając ponadto interferon.

Płytki krwi to następny rodzaj elementów morfotycznych krwi. Są fragmentami bardzo dużych komórek – megakariocytów, powstających w szpiku kostnym. Średnio w 1 ml krwi znajduje się 250 tys. płytek. Ich czas życia wynosi 8-10 dni. Płytki krwi odgrywają bardzo dużą rolę w hamowaniu krwawienia (w hemostazie). Mają zdolność do adhezji i agregacji. Przylegają się w miejscu uszkodzenia naczynia i tworzą czop zatykający jak korek powstały ubytek. Ponadto z płytek uwalniają się substancje kurczące krwawiące naczynia, co dodatkowo hamuje krwawienie. Osocze jest zasadniczym składnikiem krwi, w którym zawieszone są elementy morfotyczne. Zawiera składniki organiczne i nieorganiczne (głównie jony sodowe, potasowe, chlorkowe i węglanowe). Składniki organiczne to: białka, składniki pozabiałkowe zawierające azot i nie zawierające azotu oraz lipidy osocza.


Stałość elementów osocza (szczególnie nieorganicznych) jest kluczowa w prawidłowym funkcjonowaniu komórek, szczególnie nerwowych i mięśniowych. Białka są najważniejszymi składnikami organicznymi krwi. Dzielą się na trzy frakcje: albuminy, globuliny, fibrynogen.

Albuminy stanowią prawie 55% wszystkich białek. Są wytwarzane w wątrobie i ich główną funkcją jest wiązanie wody dzięki tzw. ciśnieniu onkotycznemu. Jeśli albumin zabraknie, to woda „ucieka” z łożyska krwionośnego np. do tkanek, tworząc obrzęki. Albuminy pełnią także funkcje nośnika dla innych substancji, np. hormonów.

Globuliny są bardzo niejednorodną grupą dzielącą się na alfa1, alfa2, beta i gamma-globuliny. Gamma-globuliny wytwarzane są w węzłach chłonnych i ich zasadniczą rolą jest funkcja obronna. Można je, bowiem utożsamić z przeciwciałami. Poza tym globuliny, podobnie jak albuminy, stanowią nośnik dla innych substancji i jonów. W tej frakcji zawarte są również enzymy krwi.

Fibrynogen jest kolejnym białkiem osocza, wytwarzanym w wątrobie. Z fibrynogenu powstają pod wpływem trombiny cząsteczki fibryny, które tworzą sieć włókien składającą się na skrzep krwi.

Do organicznych składników pozabiałkowych osocza należą węglowodany (glukoza, kwas mlekowy), produkty metabolizmu białek (aminokwasy, amoniak, mocznik) i metabolizmu hemu (wspomniana bilirubina oraz urobilinogen). W osoczu rozpuszczony jest również kwas moczowy i kreatynina, kolejne zbędne produkty przemiany materii. Inną ważną grupę składników organicznych osocza stanowią lipidy osocza. Należą do nich tak znane substancje, jak cholesterol, trójglicerydy, witaminy rozpuszczalne w tłuszczach - A, D, E i K - oraz wolne kwasy tłuszczowe, fosfolipidy, hormony steroidowe wydzielane przez korę nadnerczy, jądro i jajnik. Prawie wszystkie z tych substancji są związane z białkami, tworząc lipoproteiny.

Jedną z funkcji składników osocza jest w przypadku uszkodzenia naczynia zatrzymywanie krwi w łożysku krwionośnym i hamowanie jej wypływu, czyli hemostaza. Proces ten zaczyna się od utworzenia przez płytki krwi czopu oraz skurczu naczyń krwionośnych. Następnym etapem jest wytworzenie z fibrynogenu skrzepu krwi. W tym procesie fibrynogen jest zamieniany przez trombinę w fibrynę. Całość tych skomplikowanych procesów sprowadza się do aktywacji kolejnych czynników krzepnięcia krwi. Brak któregoś z czynników krzepnięcia jest przyczyną chorób. W hemofilii typu A (najczęstszej) brakuje dostatecznej ilości czynnika VIII, w hemofilii typu B dotyczy to czynnika IX, a hemofilii typu C czynnika XI. Objawy podobne do hemofilii występują również w niedoborze witaminy K, która bierze udział w tworzeniu przez komórki wątroby czynników VII, XI i X. 4.4.2. Pytania sprawdzające Odpowiadając na pytania, sprawdzisz czy jesteś przygotowany do wykonania ćwiczeń. 1. Jakie narządy wchodzą w skład układu krążenia? 2. Jaka rolę w organizmie człowieka pełni układ krążenia? 3. Jak położone jest serce w klatce piersiowej? 4. Jak zbudowane są ściany serca? 5. Jakie naczynia łączą się z sercem? 6. Jakie zastawki znajdują się w sercu i gdzie są położone? 7. Jaka jest rola zastawek serca? 8. Jak zbudowany jest układ bodźco-przewodzący i jaka jest jego rola? 9. Z jakich faz składa się cykl pracy serca? 10. W jaki sposób krew dociera do mięśnia sercowego? 11. Co to jest ciśnienie krwi i jaka jest prawidłowa jego wartość? 12. Na czym polega zjawisko tętna i jaka jest prawidłowa jego wartość?


13. Jakie ośrodki nerwowe kontrolują prace układu krążenia i gdzie są położone? 14. Jakie naczynia tworzą krwiobieg duży? 15. Jakie naczynia tworzą krwioobieg mały? 16. Jaka jest rola krwioobiegu dużego i małego? 17. Jak zbudowana jest śledziona i jaką rolę pełni? 18. Jaka jest rola krwi w organizmie człowieka? 19. Jakie składniki tworzą krew? 20. Jak zbudowane są poszczególne składniki krwi i jaka jest ich rola? 21. Jakie są grupy krwi i od czego zależą? 22. Co to jest czynnik Rh? 23. Jaką rolę pełni układ krzepnięcia? 4.4.3. Ćwiczenia Ćwiczenie 1 Przeanalizuj budowę serca.


1) odszukać w atlasie anatomicznym rysunki przedstawiając serce, skorzystać z tablic i modelu serca znajdującego się w pracowni anatomicznej, programu komputerowego „Ciało człowieka”,

2) określić lokalizację serca, 3) opisać wygląd zewnętrzny serca i wskazać na schemacie lub modelu poszczególne części

serca, 4) określić na jakich elementach zbudowana jest ściana serca, 5) dokonać podziału serca na jamy i wskazać je na schemacie lub modelu serca, 6) nazwać zastawki serca, wskazać ich położenie i określić ich rolę, 7) nazwać i wskazać na modelu naczynia krwionośne łączące się z poszczególnymi jamami

serca, 8) wskazać na modelu serca naczynia należące do krążenia wieńcowego serca.

Wyposażenie stanowiska pracy: − papier formatu A4, flamastry, − atlasy anatomiczne, − tablice przedstawiające budowę serca, − model serca, − program komputerowy „Ciało człowieka”, − literatura zgodna z punktem 6 poradnika. Ćwiczenie 2 Przeanalizuj budowę i czynność układu bodźco-przewodzącego serca.


Aby wykonać ćwiczenie powinieneś:

1) odszukać w atlasie anatomicznym rysunki przedstawiające układ bodźco-przewodzący serca, skorzystać z tablic i modelu serca znajdującego się w pracowni anatomicznej,

2) opisać elementy układu bodźco-przewodzącego i wskazać je na schemacie serca,


3) wyjaśnić rolę układu bodźco-przewodzącego serca, 4) prześledzić na schemacie drogę impulsu szerzącego się w obrębie układu bodźco-

przewodzącego, 5) wyjaśnić na czym polega cykl pracy serca.


− papier formatu A4, flamastry, − atlasy anatomiczne, − tablice przedstawiające budowę serca, − model serca, − literatura zgodna z punktem 6 poradnika. Ćwiczenie 3 Przeanalizuj przebieg naczyń tętniczych krwioobiegu dużego.



1) odszukać w atlasie anatomicznym rysunki przedstawiające krwioobieg duży, skorzystać z tablic znajdujących się w pracowni anatomicznej,

2) odszukać w materiałach informacje na temat krwioobiegu dużego, 3) prześledzić w oparciu o schemat krążenia dużego drogę krwi z lewej komory do prawego

przedsionka, 4) wskazać poszczególne części aorty, 5) wypisać w formie „mapy myśli” poszczególne części aorty i naczyń tętniczych

odchodzących od tych części, 6) wskazać obszary ciała zaopatrywane przez gałęzie aorty wstępującej, łuku aorty, aorty

piersiowej i aorty brzusznej,

Wyposażenie stanowiska pracy: − papier formatu A4, flamastry, − arkusze papieru. − atlasy anatomiczne, − tablice przedstawiające budowę krwioobiegu dużego, − schemat krwioobiegu dużego, − literatura zgodna z punktem 6 poradnika. Ćwiczenie 4 Przeanalizuj przebieg naczyń żylnych krwioobiegu dużego.


1) odszukać w atlasie anatomicznym rysunki przedstawiające krwioobieg duży, skorzystać z tablic znajdujących się w pracowni anatomicznej,

2) odszukać w materiałach informacje dotyczące krwioobiegu dużego, 3) prześledzić drogę krwi z lewej komory do prawego przedsionka, 4) wskazać duże żyły należące do krwioobiegu dużego, 5) wypisać w formie „mapy myśli” żyły zbierające krew z dolnej i górnej części ciała.


Wyposażenie stanowiska pracy: − papier formatu A4, flamastry, − arkusze papieru, − atlasy anatomiczne, − tablice przedstawiające budowę krwioobiegu dużego, − schemat krwioobiegu dużego, − literatura zgodna z punktem 6 poradnika. Ćwiczenie 5 Wykonaj pomiar ciśnienia tętniczego krwi.


Aby wykonać ćwiczenie powinieneś:

1) odszukać materiałach dydaktycznych informacje na temat ciśnienia krwi, 2) wyjaśnić istotę ciśnienia tętniczego krwi, 3) zapoznać się z algorytmem wykonania pomiaru, 4) przygotować aparat do pomiaru ciśnienia, 5) wykonać pomiar ciśnienia u kolegi zgodnie z algorytmem wykonania, 6) zinterpretować otrzymany wynik.

Wyposażenie stanowiska pracy: − algorytm wykonania pomiaru ciśnienia tętniczego krwi, − aparat do mierzenia ciśnienia, − literatura zgodna z punktem 6 poradnika. Ćwiczenie 6 Wykonaj pomiar tętna.



1) odszukać w materiałach dydaktycznych informacje na temat tętna, 2) wyjaśnić istotę tętna, 3) zapoznać się z algorytmem wykonania pomiaru tętna, 4) wybrać tętnice na której można zbadać tętno, 5) wykonać pomiar tętna u kolegi zgodnie z algorytmem wykonania, 6) zinterpretować otrzymany wynik.

Wyposażenie stanowiska pracy: − algorytm wykonania pomiaru tętna, − tablica przedstawiająca tętnice i miejsca w których można zbadać tętno, − poradnik dla ucznia, − literatura zgodna z punktem 6 poradnika.



1) wymienić narządy wchodzące w skład układu krążenia? 2) wyjaśnić rolę układu krążenia w organizmie człowieka? 3) określić położenie serca w klatce piersiowej? 4) przedstawić budowę ściany serca? 5) określić jakie naczynia łączą się z sercem? 6) rozróżnić zastawki serca i wskazać ich położenie? 7) określić rolę zastawek serca? 8) scharakteryzować układ bodźco-przewodzący serca? 9) wyjaśnić istotę cyklu pracy serca? 10) wyjaśnić sposób ukrwienia mięśnia sercowego? 11) wyjaśnić zjawisko ciśnienia krwi i tętna? 12) wskazać naczynia tętnicze na których można zbadać tętno? 13) zmierzyć tętno i ciśnienie krwi? 14) określić wpływ układu nerwowego na pracę układu krążenia? 15) scharakteryzować krążenie duże? 16) scharakteryzować krążenia małe? 17) opisać budowę śledziony? 18) wyjaśnić rolę śledziony? 19) wyjaśnić funkcje jakie pełni krew? 20) scharakteryzować poszczególne składniki krwi? 21) wyjaśnić istotę grup krwi i czynnika Rh? 22) wyjaśnić istotę krzepnięcia krwi?


4.5. Budowa i czynność układu oddechowego 4.5.1. Materiał nauczania Układ oddechowy Niezbędnym warunkiem życia komórki i przemian zachodzących w niej jest stały dopływ tlenu i usuwanie powstałego jako produkt końcowy dwutlenku węgla. Wymianę gazową między żywym organizmem a otaczającym środowiskiem zapewnia człowiekowi układ oddechowy. Do układu oddechowego należą: nos zewnętrzny, jama nosowa wraz z zatokami przynosowymi, krtań, tchawica, oskrzela główne, płuca wraz z opłucną i jamami opłucnej. Oddychanie dzieli się na zewnętrzne i wewnętrzne, czyli komórkowe. Oddychanie zewnętrzne polega na doprowadzeniu tlenu do komórek zgodnie z gradientem ciśnienia parcjalnego tlenu. Jednocześnie zostaje wydalony dwutlenek węgla, powstający w wyniku utleniania komórkowego związków organicznych. Na oddychanie zewnętrzne składają się: wentylacja płuc, dyfuzja gazów pomiędzy powietrzem pęcherzykowym a krwią, transport gazów i dyfuzja gazów pomiędzy krwią a komórkami. Regulacja częstości i głębokości oddychania odbywa się za pośrednictwem ośrodka oddechowego znajdującego się w rdzeniu przedłużonym. Jama nosowa jest podzielona przegrodą nosa na dwie połowy. Małżowiny nosowe dzielą każdą z nich na trzy przewody nosowe: górny, środkowy i dolny. Jama nosowa rozpoczyna się nozdrzami przednimi, kończy nozdrzami tylnymi. Składa się z przedsionka nosa, i właściwej jamy nosowej. Błona śluzowa jamy nosowej podzielona jest na okolice oddechową i węchową. Okolica oddechowa wysłana jest nabłonkiem migawkowym, który spełnia rolę oczyszczania wdychanego powietrza. Gruczoły śluzowe i surowicze nawilżają a splot naczyniówkowy podśluzówkowy ogrzewa wdychane powietrze. Do przewodów nosowych uchodzą zatoki przynosowe, które są przestrzeniami w kościach czaszki wysłanymi błoną śluzową i wypełnionymi powietrzem, wyróżnia się zatoki: klinowe, sitowe, czołowe, szczękowe. Rusztowanie jamy nosowej utworzone jest przez: kości nosowe, wyrostki czołowe szczęk, chrząstki boczne nosa, chrząstki skrzydłowe większe i mniejsze, przegrodę nosa, małżowiny nosowe. Krtań to część układu oddechowego umieszczona między IV a VII kręgiem szyjnym. Rozpoczyna się wejściem do krtani. Krtań łączy gardło z tchawicą, Służy do przeprowadzenia powietrza, jest także narządem służącym do wydawania dźwięków (głos powstaje w jamie krtani w obrębie głośni). Szkielet krtani składa się z chrząstek połączonych ze sobą stawami, mięśniami i więzadłami. Wyróżnia się: Chrząstki parzyste: nalewkowate, rożkowate, klinowate. Chrząstki nieparzyste: pierścieniowata, tarczowata, nagłośnia. Stawy i połączenia ścisłe łączące chrząstki krtani to: stawy pierścienno-nalewkowe, stawy pierścienno-tarczowe, więzozrost nalewkowo-rożkowy. Krtań unerwiają gałęzie nerwu błędnego.

Tchawica jest narządem stanowiącym przedłużenie krtani. Rozpoczyna się na wysokości kręgu szyjnego C6 i biegnie ku dołowi, a kończy na wysokości kręgu piersiowego Th5. Na tej wysokości (mniej więcej na wysokości trzeciego żebra) dzieli się pod kątem 55-65° na oskrzela główne prawe i lewe, tworząc rozdwojenie tchawicy. W miejscu podziału znajduje się ostroga tchawicy rozdzielająca powietrze do płuc. W tchawicy można wyróżnić część szyjną i piersiowa. Długość tchawicy wynosi 10-12 cm. Tchawica zbudowana jest z 16-20 szklistych chrząstek tchawiczych o podkowiastym kształcie połączonych więzadłami


pierścieniowatymi lub tchawicznymi. Jej tylna ściana – ściana błoniasta – zawiera głównie mięśnie gładkie. Od wewnątrz tchawica wyścielona jest błoną śluzową pokrytą nabłonkiem wielorzędowym migawkowym, zawiera też gruczoły surowicze.

Oskrzela to część układu oddechowego, położona pomiędzy tchawicą a płucami. Jest to zespół rozgałęziających się rurek o szerokości powyżej 1 mm doprowadzających i odprowadzających powietrze do/z płuc. Ściana oskrzeli wysłana jest błoną śluzową z nabłonkiem wielorzędowym migawkowym (umożliwiającym czynne przemieszczanie się śluzu do większych (oskrzeli/tchawicy). Umięśnienie składa się z mięśni gładkich, W zależności od wielkości oskrzela, chrząstka pomagająca w utrzymaniu kształtu oskrzela występuje jako pierścienie, małe płytki bądź wysepki. U człowieka na wysokości IV krążka międzykręgowego tchawica dzieli się na 2 oskrzela główne: − oskrzele główne prawe, grubsze i krótsze 2,5 cm i przebiega bardziej pionowo, − oskrzele główne lewe, cieńsze, dłuższe, 5 cm, biegnące bardziej poziomo.

W płucach oskrzela tworzą drzewiasto rozgałęziający się system. Oskrzela główne dzielą się na płatowe, te zaś na segmentalne, subsegmentalne i dalsze. Każde kolejne oskrzele ma coraz mniejszą średnicę. Budowa ich ściany jest dość podobna do budowy tchawicy i dużych płatowych oskrzeli; chrząstki nie tworzą podkowiastych pierścieni, lecz są zwykłymi nieregularnymi płytkami. Bardzo ważną rolę odgrywa tu warstwa mięśniowa. Napięcie mięśni, regulowane przez autonomiczny układ nerwowy, w zasadniczym stopniu decyduje o średnicy światła oskrzela. Najmniejsze oskrzela posiadające jeszcze chrząstkę mają średnice 1-1,5 mm. Od nich odchodzą oskrzeliki - już bez chrząstek, a po kolejnych podziałach pojawiają się oskrzeliki oddechowe, w których ścianie znajdują się pęcherzyki płucne. Po kilkakrotnym podziale tych oskrzelików pojawiają się przewody pęcherzykowe prowadzące wprost do pęcherzyków płucnych.

Płuca są parzystym narządem położonym w klatce piersiowej, w którym odbywa się wymiana gazowa. Otoczone są dwoma blaszkami błony surowiczej zwanymi opłucną płucną i opłucną ścienną. W jamie opłucnowej znajduje się niewielka ilość płynu surowiczego. W płucu wyróżnia się: szczyt, podstawę, powierzchnie: żebrową, przeponową, śródpiersiową. Grono stanowi podstawową jednostkę anatomiczną i fizjologiczną płuca. Większa liczba gron tworzy zrazik, zraziki tworzą segmenty, te zaś płaty. Lewe płuco ma dwa płaty (górny i dolny), prawe – trzy płaty (górny, środkowy i dolny). Powierzchnia przyśrodkowa płuca zawiera wnękę z korzeniem płuca. Pęcherzyki płucne mają budowę ściany przystosowana do wymiany gazowej. Utworzone są z komórek nabłonkowych otoczonych cienkim zrębem łącznotkankowym, w którym znajduje się sieć naczyń włosowatych. Ściana pęcherzyka płucnego wraz ze ścianą naczynia włosowatego tworzą tzw. barierę włośniczkowo-pęcherzykową, przez którą tlen dyfunduje do krwi, podczas gdy z krwi do światła pęcherzyków przedostaje się dwutlenek węgla. W płucach wyróżnia się dwojakiego rodzaju unaczynienie: krążenie czynnościowe i krążenie odżywcze. Krążenie czynnościowe jest zarazem krążeniem małym. Krążenie odżywcze składa się z tętnic i gałęzi odchodzących od łuku aorty, od aorty piersiowej i tętnicy piersiowej wewnętrznej, zwanych gałęziami oskrzelowymi i żył oskrzelowych.

Oddychanie dzieli się na oddychanie zewnętrzne i oddychanie wewnętrzne, czyli komórkowe. Oddychanie zewnętrzne polega na doprowadzeniu tlenu do komórek zgodnie z gradientem ciśnienia parcjalnego tlenu. Jednocześnie zostaje usuwany z komórek dwutlenek węgla, powstający w wyniku utleniania komórkowego związków organicznych. Na oddychanie zewnętrzne składają się następujące procesy: wentylacja płuc, dyfuzja gazów pomiędzy powietrzem pęcherzykowym a krwią, transport gazów i dyfuzja gazów pomiędzy krwią i komórkami. W okresie spoczynku człowiek oddycha średnio 16 razy na minutę. Na szczycie najgłębszego wdechu w płucach znajduje się około 6000 ml powietrza. Jest to pojemność całkowita płuc.


Regulacja częstości i głębokości oddechów odbywa się za pośrednictwem ośrodka oddechowego znajdującego się w rdzeniu przedłużonym. Podstawową rolę w kontroli oddychania odgrywają sprzężenia zwrotne, związane z panującymi we krwi ciśnieniami tlenu i dwutlenku węgla. Czujnikami tych ciśnień są receptory znajdujące się w dużych tętnicach: w aorcie i tętnicy szyjnej. Spadek ciśnienia tlenu i/lub wzrost ciśnienia dwutlenku węgla we krwi tętniczej powoduje w drodze odruchu pobudzenie ośrodków oddechowych w rdzeniu przedłużonym. Stamtąd płyną pobudzenia zwiększające aktywność i wysiłek mięśni oddechowych i w rezultacie poprawę wentylacji. Płuca poprzez wpływ na ciśnienie dwutlenku węgla we krwi mają bezpośredni i znaczący wpływ na utrzymywanie odpowiedniego, niemal obojętnego odczynu (pH – 7,4) krwi. 4.5.2. Pytania sprawdzające Odpowiadając na pytania, sprawdzisz czy jesteś przygotowany do wykonania ćwiczeń. 1. Jaką rolę pełni w organizmie człowieka układ oddechowy? 2. Z jakich narządów zbudowany jest układ oddechowy? 3. Gdzie zlokalizowane są narządy układu oddechowego? 4. Jak zbudowana jest jama nosowa i jaka jest jej rola w oddychaniu? 5. Jakie chrząstki wchodzą w skład krtani? 6. Jaką rolę pełni krtań? 7. Jak zbudowana jest tchawica i oskrzela? 8. Jak zbudowane są płuca? 9. Jaka jest istota oddychania zewnętrznego i wewnętrznego? 10. Z jakich etapów składa się oddychanie zewnętrzne i na czym one polegają? 11. Na czym polega wymiana gazowa w płucach? 4.5.3. Ćwiczenia Ćwiczenie 1 Przeanalizuj budowę dróg oddechowych. Możesz to zrobić w formie tabeli lub „mapy myśli”.



1) odszukać w atlasie anatomicznym rysunki przedstawiające układ oddechowy, skorzystać z tablic znajdujących się w pracowni anatomicznej, programu komputerowego „Ciało człowieka”,

2) odszukać w materiałach dydaktycznych informacje na temat budowy układu oddechowego,

3) prześledzić drogę powietrza z jamy nosowej do płuc, 4) przyporządkować górnym drogom oddechowym i dolnym drogom oddechowym narządy

wchodzące w ich skład, 5) wypisać poszczególne elementy budowy narządów tworzących drogi oddechowe.


− papier formatu A4, flamastry, − arkusze papieru. − atlasy anatomiczne, − tablice przedstawiające budowę dróg oddechowych,


− schemat oddychania zewnętrznego, − programu komputerowy „Ciało człowieka”, − literatura zgodna z punktem 6 poradnika. Ćwiczenie 2 Przeanalizuj budowę i czynność płuc.



1) odszukać w atlasie anatomicznym rysunki przedstawiające budowę płuc, skorzystać z tablic znajdujących się w pracowni anatomicznej, modelu płuc, programu komputerowego „Ciało człowieka”,

2) odszukać w materiałach dydaktycznych informacje na temat budowy i czynności płuc, 3) posłużyć się schematem płuc, 4) zaznaczyć na schemacie poszczególne części płuca, 5) wykonać kilka głębokich oddechów, zwrócić uwagę na ruchy klatki piersiowej, 6) wyjaśnić w oparciu o poczynione obserwacje na czym polega wentylacja płuc.


− papier formatu A4, flamastry, − arkusze papieru. − atlasy anatomiczne, − tablice przedstawiające budowę płuc, − model płuc, − schemat budowy płuca prawego i lewego, − programu komputerowy „Ciało człowieka”, − literatura zgodna z punktem 6 poradnika. 4.5.4. Sprawdzian postępów Czy potrafisz: Tak Nie

1) określić rolę układu oddechowego w organizmie człowieka? 2) wymienić narządy z jakich zbudowany jest układ oddechowy? 3) określić budowę i czynność jamy nosowej? 4) określić położenie, budowę i czynność krtani? 5) określić położenie, budowę tchawicy i oskrzeli? 6) określić położenie, budowę i czynność płuc? 7) wyjaśnić istotę oddychania zewnętrznego i wewnętrznego? 8) wyjaśnić istotę wymiany gazowej w płucach?


4.6. Budowa i czynność układu moczowego 4.6.1. Materiał nauczania Układ moczowy Do narządów układu moczowego należą: nerki, miedniczki nerkowe, moczowody, pęcherz moczowy i cewka moczowa. Nerki są narządem parzystym położonym w przestrzeni zaotrzewnowej na tylnej ścianie jamy brzusznej, w okolicy lędźwiowej. Nerka prawa leży nieco niżej niż nerka lewa. W nerce wyróżnia się: powierzchnie tylną, powierzchnię przednią, biegun górny, biegun dolny, brzeg boczny i brzeg przyśrodkowy. Brzeg przyśrodkowy ma zagłębienie zwane wnęką nerki, przez którą przechodzi moczowód, naczynia i nerwy. Powierzchnia nerki jest pokryta błoną łącznotkankową, zwaną torebką włóknistą, którą otacza z zewnątrz torebka tłuszczowa. Nerka jest zbudowana z części zewnętrznej zwanej kora nerki i wewnętrznej rdzenia nerki. Kora tworzy słupy nerkowe. Słupy nerkowe wnikają pomiędzy piramidy nerkowe, z których zbudowany jest rdzeń. Piramidy nerkowe swoimi podstawami skierowane są do powierzchni nerki, natomiast ich wierzchołki, zwane brodawkami nerkowymi zwrócone są w kierunku zatoki nerkowej. W głębi nerki znajduje się zatoka nerkowa z kielichami mniejszymi i większymi oraz miedniczka nerkowa. Jednostką morfologiczno-czynnościową nerki jest nefron. Nefron składa się z ciałka nerkowego i kanalików nerkowych. Ciałko nerkowe położone jest w korze nerki, składa się z kłębuszka i torebki kłębuszka. Wyróżnia się czynność nerek zewnątrzwydzielniczą i wewnątrzwydzielniczą. Czynność zewnątrzwydzielnicza nerek związana jest z tworzeniem się moczu. W tworzeniu moczu udział biorą nefrony. Powstawanie moczu wiąże się z trzema procesami fizjologicznymi: filtracją, resorpcją i sekrecją. Miedniczka nerkowa jest łącznotkankowym zbiornikiem znajdującym się we wnęce nerki. Tworzy się z kielichów nerkowych większych. Moczowód jest przewodem długości około 33 cm, łączącym miedniczkę nerkową z pęcherzem moczowym. Wyróżnia się w nim część brzuszną i część miedniczną. W przebiegu moczowodu wyróżnia się trzy zwężenia: górne, środkowe i dolne. Pęcherz moczowy jest nieparzystym zbiornikiem moczu spływającego porcjami z moczowodu. Położony jest w miednicy mniejszej za spojeniem łonowym. Można w nim wyróżnić: szczyt pęcherza, trzon pęcherz i dno pęcherza. Pojemność pęcherza moczowego wynosi około 700 ml. Cewka moczowa ma odmienną budowę u kobiet i u mężczyzn. Cewka moczowa męska odprowadza mocz i nasienie. Rozpoczyna się ujściem wewnętrznym cewki moczowej a kończy na żołędzi prącia ujściem zewnętrznym. Dzieli się na część sterczową, błoniastą i gąbczastą. Cewka moczowa żeńska jest krótka, uchodzi do przedsionka pochwy. Mocz wydostający się z przewodów brodawkowych gromadzi się w kielichach nerkowych i miedniczce nerkowej. Moczowodem przemieszcza się do pęcherza moczowego. Oddawanie moczu następuje na drodze odruchowej za pośrednictwem ośrodka oddawania moczu zlokalizowanego w części krzyżowej rdzenia kręgowego. Na skutek zwiększonego ciśnienia w pęcherzu moczowym i rozkurczu zwieraczy cewki moczowej mocz zostaje wydalony na zewnątrz.


4.6.2. Pytania sprawdzające Odpowiadając na pytania, sprawdzisz czy jesteś przygotowany do wykonania ćwiczeń. 1. Jakie narządy należą do układu moczowego? 2. Jaką budowę mają nerki? 3. Co to jest nefron? 4. Jak wytwarzany jest mocz? 5. Co to jest moczowód i gdzie się znajduje? 6. Jak zbudowany jest pęcherz moczowy i jaką funkcje pełni? 7. Jaką budowę ma cewka moczowa męska i żeńska? 4.6.3. Ćwiczenia Ćwiczenie 1 Przeanalizuj budowę makroskopową nerek.



1) odszukać w atlasie anatomicznym rysunki przedstawiające budowę nerki, skorzystać z tablic znajdujących się w pracowni anatomicznej, modelu nerki, programu komputerowego „Ciało człowieka”,

2) odszukać w materiałach dydaktycznych informacje na temat budowy nerek, 3) posłużyć się schematem nerki, 4) zaznaczyć na schemacie nerki: korę nerki, rdzeń nerki, kielichy nerkowe i miedniczkę

nerkową, 5) wskazać na schemacie lub modelu nerki słupy nerkowe i piramidy nerkowe,

Wyposażenie stanowiska pracy: − papier formatu A4, flamastry, − atlasy anatomiczne, − tablice przedstawiające budowę nerek, − model nerki, − schemat budowy nerki, − programu komputerowy „Ciało człowieka”, − literatura zgodna z punktem 6 poradnika. Ćwiczenie 2 Przeanalizuj budowę mikroskopową nerek.



1) odszukać w atlasie anatomicznym rysunki przedstawiające budowę nefronu, skorzystać z tablic znajdujących się w pracowni anatomicznej, modelu nerki, programu komputerowego „Ciało człowieka”,

2) odszukać w materiałach dydaktycznych informacje na temat budowy nerek, 3) posłużyć się schematem nefronu, 4) zaznaczyć na schemacie nefronu: ciałko nerkowe, kłębuszek nerkowy , kanaliki nerkowe,


5) określić jakie procesy związane z wytwarzaniem moczu zachodzą w ciałku nerkowym a jakie w kanalikach nerkowych.

6) uzupełnić kartę badania moczu (wpis fizjologiczny skład moczu).

Wyposażenie stanowiska pracy: − papier formatu A4, flamastry, − atlasy anatomiczne, − tablice przedstawiające budowę nerek, − model nerki, − schemat budowy nerki, − wynik badania moczu − programu komputerowy „Ciało człowieka”, − literatura zgodna z punktem 6 poradnika. 4.6.4. Sprawdzian postępów

Czy potrafisz: Tak Nie

1) nazwać narządy należące do układu moczowego? 2) przedstawić budowę makroskopowa nerki? 3) przedstawić budowę nefronu? 4) wyjaśnić na czym polega proces wytwarzania moczu? 5) opisać budowę i funkcje dróg moczowych?


4.7. Budowa i czynność układu rozrodczego 4.7.1. Materiał nauczania

Narządy płciowe służą do zachowania gatunku. Są także miejscem produkcji hormonów

płciowych. Dzielą się na narządy płciowe męskie i żeńskie. Narządy płciowe męskie służą do wytwarzania plemników, które są głównym

składnikiem nasienia, wprowadzenia ich do pochwy oraz do produkcji hormonów płciowych męskich androgenów (testosteron). Do narządów płciowych męskich należą: jądra, moszna, najądrza, nasieniowody, pęcherzyki nasienne, gruczoł krokowy, prącie.

Narządy płciowe żeńskie służą do wytwarzania komórek jajowych oraz zapewniają warunki do zapłodnienia jaja, rozwoju zarodka i płodu oraz jego wydalenia. Pełnią również funkcje wewnątrzwydzielniczą produkując hormony płciowe estrogeny. Do narządów płciowych żeńskich należą: jajniki, jajowody, macica, pochwa, srom niewieści i łechtaczka. Dzielą się na narządy zewnętrzne i wewnętrzne. W skład zewnętrznych narządów płciowych żeńskich wchodzi: wzgórek łonowy, wargi sromowe większe, przedsionek pochwy, wargi sromowe mniejsze, łechtaczka, gruczoły przedsionkowe większe (gruczoły Bartholina), błona dziewicza. Wewnętrzne narządy płciowe znajdują się w tzw. miednicy mniejszej, stanowią je: pochwa, macica, jajowody, jajniki.

Jajniki Ich kształt przypomina nieco migdały. Wielkość jajników zmienia się wraz z wiekiem

kobiety, zależy również od fazy cyklu miesiączkowego. Jajnik umocowany jest do ścian miednicy i sąsiednich narządów za pomocą więzadeł. Głównymi częściami jajnika są kora i rdzeń. W tej pierwszej znajduje się około 200 tys. pęcherzyków pierwotnych zawierających komórki jajowe. Struktury te wzrastają, tworząc najpierw pęcherzyki wtórne, a później dojrzewające (zwane pęcherzykami Graafa). Pęknięty pęcherzyk Graafa uwalnia komórkę jajową, która podobnie jak plemniki przeszła już podział redukcyjny i zawiera 23 chromosomy. Moment takiego pęknięcia nazywamy jajeczkowaniem (owulacją). Jest to kluczowa faza tzw. cyklu jajnikowego. W jego pierwszej połowie pęcherzyk przez 14 dni dojrzewa pod wpływem wydzielanych przez przysadkę hormonów (FSH i LH). Około 14 dnia następuje wspomniane jajeczkowanie. Druga połowa cyklu (kolejne 14 dni) to faza ciałka żółtego (lutealna). Jeśli komórka jajowa zostanie zapłodniona, to powstałe z pękniętego pęcherzyka Graafa ciałko żółte produkuje progesteron przygotowujący macicę na przyjęcie zarodka. Jeśli nie dojdzie do zapłodnienia, to ciałko żółte zanika.

Jajowody zgodnie ze swoją nazwą transportują jajo do macicy. Pierwszą jego częścią jest lejek, obejmujący jajnik tzw. strzępkami jajowodu. Wychwycone przez strzępki jajo wędruje do bańki jajowodu. To tutaj następuje zwykle zapłodnienie. Zapłodnione jajo (zygota) wędruje następnie przez ujście maciczne jajowodu do macicy.

Macica w przeciwieństwie do jajnika i jajowodu jest narządem pojedynczym. Leży w miednicy między pęcherzem moczowym a odbytnicą. Ma wygląd spłaszczonej gruszki. Górną, rozszerzoną część macicy stanowi jej trzon, zwężający się ku dołowi w szyjkę. Nad trzonem położne jest dno macicy. Szyjka objęta jest od dołu przez pochwę. Macica zawieszona jest w miednicy za pomocą więzadeł utrzymujących ją w stałym położeniu (w niewielkim pochyleniu i zgięciu ku przodowi). Ściana macicy i jajowodów składa się z trzech głównych warstw: błony surowiczej (na zewnętrz), mięśniowej (w środku) i śluzowej (wewnątrz). Błona śluzowa ulega okresowemu złuszczaniu, które zsynchronizowane jest ze wspomnianym już cyklem jajnikowym. Cykl ten trwa zwykle 28 dni. Po złuszczeniu błony objawiającym się jako miesiączka, następuje faza wzrostu i odbudowy. Po jajeczkowaniu (w środku cyklu) następuje faza wydzielnicza, kiedy to błona śluzowa przygotowuje się na przyjęcia zapłodnionego jaja. Jeśli to nie następuje, to cały cykl powtarza się od nowa.


Szyjka macicy przechodzi od dołu w pochwę. Pochwa ma kształt spłaszczonego cylindra, w którym wyróżniamy ścianę przednią i tylną. Ważnym elementem budowy pochwy są też jej sklepienia: przednie i tylne. Ujście pochwy zamknięte jest u dziewic prawie całkowicie błoną dziewiczą.

Narządy płciowe zewnętrzne nazywane są u kobiety zbiorczą nazwą – sromem. Szparę sromu zamykają wargi sromowe większe, po rozchyleniu, których widzimy wargi sromowe mniejsze. Odpowiednikiem prącia u kobiet jest leżąca ku przodowi od nich łechtaczka. Wargi sromowe mniejsze przykrywają ujście cewki moczowej i ujście pochwy. Objęta przez nie przestrzeń nazywana jest przedsionkiem pochwy. Jej ściany zwilżone są wydzieliną produkowaną w gruczołach przedsionkowych większych. Męskie narządy płciowe

U mężczyzn narządem wytwarzającym komórki płciowe jest jądro. Oba jądra umieszczone są w worku mosznowym, będącym uwypukleniem ściany brzucha. Lewe jądro leży nieco niżej niż prawe. Jądro ma kształt spłaszczonej elipsoidy. W jądrze możemy wyróżnić tzw. zrąb i miąższ. Ten pierwszy stanowi „rusztowanie” dla charakterystycznych dla miąższu jądra płacików i składających się na nie cewek nasiennych. Zasadniczą funkcją jądra jest wytwarzanie plemników. Ich droga zaczyna się w cewkach nasiennych krętych (kilka z nich składa się na jeden płacik), a później przez cewki nasienne proste wędrują do sieci jądra. Proces wytwarzania plemników zwany jest spermatogenezą. Komórki płciowe będące obok komórek podporowych głównym składnikiem ściany cewek krętych dzielą się i dojrzewają. Cały proces zaczyna się od tzw. spermatogonii, przechodzi przez etap spermatocytów I i II rzędu, a kończy się na spermatydach i ostatecznie plemnikach. Tutaj materiał genetyczny zawarty w 46 chromosomach (23 pary) dzieli się na pół. Plemnik i komórka jajowa mają, więc po 23 chromosomy. Dzięki temu po połączeniu w zygotę liczba z powrotem wraca do 46 sztuk. Dojrzałe plemniki mają około 60 mikrometrów długości, a w przeciętnej objętości ejakulacie mieści się ich aż 200 do 300 milionów. Składają się z główki, szyjki oraz witki, która zapewnia im dużą ruchomość. Oprócz plemników jądro produkuje również androgeny (głównie testosteron) – męskie hormony płciowe odpowiedzialne za wzrost i rozwój zewnętrznych narządów płciowych, owłosienia typu męskiego, obniżonego tonu głosu i innych wtórnych cech płciowych. Następnym po sieci jądra etapem na drodze plemników jest najądrze. To właśnie tutaj te komórki dojrzewają, zatrzymując się na pewien czas. Następnie plemniki przedostają się do nasieniowodu. Zgodnie z nazwą główną funkcją tego długiego przewodu (50-60 cm) jest dalszy transport męskich komórek płciowych. Jednym z narządów wydzielających składniki nasienia są pęcherzyki nasienne. Ich wydzielina jest bogata w enzymy, fruktozę oraz kwas cytrynowy i witaminę C. Ujścia pęcherzyka nasiennego wnikają do nasieniowodu w miejscu zwanym jego bańką. Tutaj, po połączeniu się z przewodami wyprowadzającymi pęcherzyków nasieniowód zmienia nazwę na przewód wytryskowy, który uchodzi na małym wzniesieniu błony śluzowej cewki moczowej, zwanym wzgórkiem nasiennym.

Cewka moczowa rozpoczyna się od dna pęcherza moczowego, a kończy się po około 15–20 cm ujściem zewnętrznym. Wyróżniamy część sterczową, błoniastą i gąbczastą cewki moczowej. Cewka moczowa jest końcową, wspólną drogą układu moczowego i rozrodczego.

Gruczoł krokowy nazywany jest również gruczołem sterczowym, albo prostatą. Swoim kształtem, wielkością i konsystencją przypomina kasztan. Podobnie jak jądro, gruczoł sterczowy ma budowę miąższową. Na ten miąższ składa się 30 do 50 gruczołów cewkowo-pęcherzykowych wraz z odpowiednimi przewodami wyprowadzającymi. Stercz produkuje około 1/3 objętości nasienia. Jego wydzielina zawiera różne składniki, które są niezbędne do prawidłowego funkcjonowania plemników. Innym gruczołem produkującym elementy nasienia są gruczoły opuszkowo-cewkowe, znajdujące się przy nasadzie prącia.


Prącie znajduje się ku przodowi od spojenia łonowego. Składa się z nasady, części środkowej – trzonu oraz z części końcowej – żołędzi. Narząd ten tworzą dwa walcowate twory – ciała jamiste przedzielone ciałem gąbczastym. W środku prącia znajduje się otaczające cewkę moczową ciało gąbczaste. Końcowa część prącia – żołądź, jest pokryta fałdem skóry – napletkiem, przykrywającym ujście zewnętrzne cewki moczowej. Do zewnętrznych narządów płciowych (prącia, cewki moczowej, gruczołów opuszkowo-cewkowych, gruczołu sterczowego) należy także moszna. Jest ona uwypukleniem przedniej ściany jamy brzusznej. Przykrywa tzw. powrózki nasienne, w których znajdują się nasieniowody, liczne naczynia krwionośne, limfatyczne oraz nerwy. 4.7.2. Pytania sprawdzające Odpowiadając na pytania, sprawdzisz czy jesteś przygotowany do wykonania ćwiczeń. 1. Jakie narządy tworzą układ rozrodczy żeński i męski? 2. Jaka jest rola tych układów? 3. Jak zbudowane są narządy płciowe żeńskie? 4. Jak przebiega cykl jajnikowy i miesiączkowy? 5. Jak zbudowane są narządy płciowe męskie? 6. Na czym polega czynność jąder? 4.7.3. Ćwiczenia Ćwiczenie 1 Przeanalizuj budowę i czynność narządów płciowych żeńskich wewnętrznych.



1) odszukać w atlasie anatomicznym rysunki przedstawiające budowę układu rozrodczego żeńskiego, skorzystać z tablic układu rozrodczego znajdujących się w pracowni anatomicznej,

2) odszukać w materiałach dydaktycznych informacje na temat budowy i czynności układu rozrodczego żeńskiego,

3) posłużyć się schematem narządów płciowych żeńskich wewnętrznych, 4) zaznaczyć na schemacie narządy tworzące układ, 5) opisać budowę jajnika, jajowodu, macicy, 6) wyjaśnić jak przebiega cykl jajnikowy i cykl miesiączkowy i jaki jest związek między

tymi procesami.

Wyposażenie stanowiska pracy: − papier formatu A4, flamastry, − atlasy anatomiczne, − tablice przedstawiające budowę układu rozrodczego żeńskiego, − schemat budowy narządów płciowych żeńskich wewnętrznych, − literatura zgodna z punktem 6 poradnika. Ćwiczenie 2 Porównaj położenia i budowę gonady męskiej i żeńskiej.



1) odszukać w atlasie anatomicznym rysunki przedstawiające budowę układu rozrodczego żeńskiego i męskiego, skorzystać z tablic układu rozrodczego znajdujących się w pracowni anatomicznej,

2) odszukać w materiałach dydaktycznych informacje na temat budowy i czynności układu rozrodczego żeńskiego i męskiego,

3) posłużyć się schematem narządów płciowych żeńskich i męskich, 4) zaznaczyć na schemacie narządów płciowych jajniki i jądra, 5) wyjaśnić budowę i czynność jajnika i jądra,

Wyposażenie stanowiska pracy: − papier formatu A4, flamastry, − atlasy anatomiczne, − tablice przedstawiające budowę układu rozrodczego żeńskiego i męski, − schematy budowy narządów płciowych żeńskich i męskich, − literatura zgodna z punktem 6 poradnika. 4.7.4. Sprawdzian postępów Czy potrafisz: Tak Nie

1) wymienić narządy tworzące układ rozrodczy żeński i męski? 2) wyjaśnić rolę tych układów? 3) scharakteryzować budowę narządów płciowych żeńskich? 4) wyjaśnić przebieg cyklu jajnikowego i miesiączkowego? 5) scharakteryzować narządy płciowe męskie? 6) Wyjaśnić na czym polega czynność jądra?


4.8. Budowa i czynność układu trawiennego 4.8.1. Materiał nauczania Układ trawienny

Do układu trawiennego należą: jama ustna (wraz z zawartymi w niej ścianami i narządami), gardziel, gardło, przełyk, żołądek, jelito cienkie (dwunastnica, jelito czcze, jelito kręte), jelito grube (kątnica z wyrostkiem robaczkowym, okrężnica wstępująca, okrężnica poprzeczna, okrężnica zstępująca, okrężnica esowata i odbytnica) oraz wątroba i trzustka– gruczoły związane rozwojowo, topograficznie i czynnościowo z przewodem pokarmowym.

Spożywane pokarmy zostają w przewodzie pokarmowym poddane obróbce mechanicznej i chemicznej, tak, aby mogły być wchłonięte. Zawierają one składniki energetyczne i budulcowe, jakimi są węglowodany, tłuszcze i białka, oraz witaminy, sole mineralne i wodę. Jama ustna stanowi początek przewodu pokarmowego. Rozpoczyna się szparą ust, przechodząc ku tyłowi w gardziel. Ściany jamy ustnej stanowią wargi, policzki, podniebienie i tzw. dno jamy ustnej. Jama ustna wysłana jest nabłonkiem wielowarstwowym płaskim. Do narządów jamy ustnej zalicza się zęby, język i ślinianki. Trawienie w jamie ustnej polega na rozdrobnieniu pokarmu w czasie żucia, wymieszaniu ze śliną i poddaniu działaniu enzymu amylazy ślinowej, która zapoczątkowuje trawienie węglowodanów.

Gardło jest narządem wspólnym dla układu trawiennego i oddechowego. Krzyżują się w nim drogi pokarmowa i oddechowa. Rozciąga się od podstawy czaszki do poziomu VI kręgu szyjnego. Jama gardła dzieli się na część nosową, ustną i krtaniową.

Przełyk jest narządem pośredniczącym w przekazywaniu pokarmów z gardła do żołądka. Rozpoczyna się przy dolnym brzegu chrząstki pierścieniowatej, na wysokości VI kręgu szyjnego kończy na poziomie XI kręgu piersiowego przy części wpustowej żołądka. Z uwagi na położenie przełyku wyróżnia się część szyjną położoną od przodu od kręgosłupa, część piersiową przebiegająca w śródpiersiu górnym i tylnym bezpośrednio przed kręgami piersiowymi oraz brzuszną zawartą pomiędzy przeponą a żołądkiem. W przebiegu przełyku występują trzy fizjologiczne przewężenia: górne (krtaniowe), środkowe (aortalne) i dolne (brzuszne). Ściana przełyku zbudowana jest z błony zewnętrznej (tkanka łączna włóknista), z błony mięśniowej (mięśnie gładkie) i z błony śluzowej.

Żołądek leży w ¾ w lewej okolicy podżebrowej, za łukiem żebrowym i w ¼ w okolicy nadbrzusznej. W żołądku wyróżnia się następujące części: − część wpustową do której dochodzi przełyk, miejsce to nazywa się wpustem, − dno żołądka, najwyższa jego część położoną pod lewą kopułą przepony, − trzon żołądka, największa część żołądka, − część odźwiernikową, przechodząca w dwunastnicę, miejsce to nazywa się

odźwiernikiem. Ponadto w żołądku można wyróżnić ścianę przednią i tylną połączone krzywizną większą

i krzywizną mniejszą. W ścianie żołądka wyróżnia się błonę surowiczą, błonę mięśniową (mięśnie gładkie ułożone podłużnie, okrężnie i skośnie), mięsień zwieracz odźwiernika, tkankę podśluzową i błonę śluzową. W błonie śluzowej żołądka występują gruczoły żołądkowe właściwe wytwarzające kwas solny oraz enzymy trawienne i gruczoły odźwiernikowe produkujące śluz. Żołądek spełnia w organizmie człowieka funkcje polegające na: gromadzeniu i przechowywaniu spożytych pokarmów oraz ich trawieniu. Pokarm w żołądku zostaje dokładnie rozdrobniony (zamienia się w papkę) i zmieszany z sokiem żołądkowym, który zawiera kwas solny, enzymy trawienne (pepsynogen- pepsyna), śluz, sole mineralne i wodę. Pepsyna rozkłada duże cząsteczki białka na mniejsze. Z żołądka


pokarm drobnymi porcjami przesuwany jest do dwunastnicy. Żołądek jest bogato unaczyniony i unerwiony, co wiąże się z jego funkcją motoryczną i wydzielniczą. Jelito cienkie składa się z dwunastnicy, jelita czczego i jelita krętego.

Dwunastnica leży między żołądkiem a jelitem czczym. Rzutuje się na przednią ścianę brzucha tuż powyżej pępka. Ma kształt litery C obejmuje głowę trzustki, dzieli się na część górną, zstępująca i wstępującą. Początkowy rozszerzony odcinek nosi nazwę opuszki dwunastnicy. Ściana dwunastnicy składa się z błony surowiczej, błony mięśniowej, tkanki podśluzowej i błony śluzowej. W błonie śluzowej części zstępującej dwunastnicy w fałdzie podłużnym znajduje się brodawka większa dwunastnicy. Stanowi ona miejsce wspólnego ujścia przewodów żółciowego wspólnego i trzustkowego. W dwunastnicy pod wpływem żółci napływającej z wątroby i enzymów znajdujących się w soku trzustkowym napływającym z trzustki zachodzą główne procesy trawienne.

Jelito czcze (2/5) i jelito kręte (3/5) rozpoczynają się zagięciem dwunastniczo-czczym a kończą zastawką krętniczo-kątniczą w miejscu ujścia do kątnicy, w prawym dole biodrowym. Podobnie jak dwunastnica mają trójwarstwowa budowę ściany. Błona śluzowa wytwarza wypustki błony śluzowej – kosmki jelitowe. W całym jelicie cienkim występują gruczoły jelitowe oraz grudki chłonne. Błona mięśniowa jelita cienkiego, wykonując ruchy perystaltyczne, przesuwa treść pokarmową i wchłania składniki odżywcze do naczyń krwionośnych kosmyków i chłonnych kosmków jelitowych.

Jelito grube jest końcową częścią przewodu pokarmowego, dzieli się na jelito ślepe (kątnica) wraz z wyrostkiem robaczkowym, okrężnicę i odbytnicę. Okrężnica dzieli się z kolei na okrężnicę wstępującą (przebiegającą przy tylnej i prawej ścianie brzucha), która zagięciem prawym przechodzi w okrężnicę poprzeczną (biegnącą wzdłuż powierzchni trzewnej prawego płata wątroby i krzywizny większej żołądka, poprzecznie przez jamę brzuszną, w kierunku (śledziony), a ta zagięciem lewym w okrężnicę zstępującą (biegnie na tylnej i lewej ścianie jamy brzusznej). Przedłużeniem okrężnicy zstępującej jest okrężnica esowata. Na wysokości II- III kręgu lędźwiowego okrężnica esowata przechodzi w odbytnicę zakończoną odbytem. W jelicie grubym zachodzą cztery zasadnicze procesy: zwrotne wchłanianie wody, wchłanianie elektrolitów, witamin i aminokwasów, formowanie kału, stałe mnożenie się drobnoustrojów. Niestrawione i nie wchłonięte składniki pokarmowe, złuszczone komórki nabłonka jelita i śluz są wydalane na zewnątrz.

Dużymi gruczołami związanymi anatomicznie i czynnościowo z przewodem pokarmowym są trzustka i wątroba.

Wątroba jest największym narządem nie tylko jamy brzusznej, ale i całego organizmu, produkującym wiele różnorodnych substancji wydzielanych do krwi i przewodu pokarmowego. Zajmuje okolicę podżebrową prawą, znaczną część okolicy nadbrzusza i część okolicy podżebrowej lewej. Wątroba dzieli się na kilka części zwanych płatami. Wyróżniamy płaty: prawy i lewy oraz płat czworoboczny i ogoniasty. Innym podziałem, jest wydzielenie segmentów naczyniowych wątroby, których jest łącznie 8. Są to takie części miąższu wątroby, które mają oddzielone od siebie naczynia krwionośne i drogi żółciowe wewnątrzwątrobowe. Poza podziałem na płaty i segmenty naczyniowe istnieje również podział wątroby na zraziki. Zrazik jest najmniejszą jednostką morfologiczno-czynnościowa wątroby. Zraziki są zbudowane z komórek wątroby – hepatocytów. Hepatocyty układają się w beleczki, oplecione siecią naczyń krwionośnych i kanalików żółciowych. Kanaliki żółciowe łącząc się w coraz większe przewodziki tworzą przewód wątrobowy prawy i lewy. We wnęce wątroby łączą się one w przewód wątrobowy wspólny. Przewód wątrobowy wspólny zespala się z przewodem pęcherzykowym w przewód żółciowy wspólny, który uchodzi w części zstępującej dwunastnicy na brodawce większej. Przewód pęcherzykowy doprowadza i odprowadza żółć do zbiornika żółci – pęcherzyka żółciowego. Wątroba posiada


charakterystyczne powierzchnie, zwrócone w kierunku sąsiednich narządów. Są to: powierzchnia przeponowa, trzewna oddzielone od siebie brzegiem górnym i dolnym. Na powierzchni trzewnej znajduje się zagłębienie zwane wrotami wątroby. Wątroba, podobnie jak większość narządów, pokryta jest otrzewną, pod którą znajduje się torebka włóknista. Blaszki otrzewnej tworzą więzadła, na których jest zawieszona wątroba. W związku z pełnioną funkcją komórki wątroby zawierają liczne ziarnistości, na które składają się: glikogen, tłuszcze, białka i barwniki. Funkcje watroby: − wychwytywanie z krwi i przemiana substancji toksycznych, − produkcja żółci, − wytwarzanie heparyny, − magazynowanie szeregu związków, − przemiana węglowodanów, białek i tłuszczów, − wytwarzanie ciepła, − wytwarzanie białek osocza i osoczowych czynników krzepnięcia krwi, − uczestniczenie w tworzeniu i niszczeniu krwinek czerwonych.

Trzustka jest drugim co do wielkości po wątrobie gruczołem wydzielniczym. Położona jest zewnątrzotrzewnowo na tylnej ścianie jamy brzusznej. Wyróżnia się w niej głowę, trzon i ogon oraz trzy powierzchnie: przednią tylna i dolną. Trzustka dzieli się na część zewnątrzwydzielniczą i część dokrewną. Większa część gruczołu produkuje i doprowadza za przewodem trzustkowym do przewodu pokarmowego sok trzustkowy zawierający enzymy trawiące cukry, białka i tłuszcze (lipaza, amylaza, trypsyna, chymotrypsyna). Część wewnątrzwydzielnicza gruczołu działa jak gruczoł dokrewny. Wytwarza i uwalnia do krwi hormony, w tym insulinę i glukagon. Hormony trzustki odgrywają istotną rolę w regulacji poziomu cukru we krwi. Metabolizm, przemiana materii i energii to całokształt przemian biochemicznych i towarzyszących im przemian energii, zachodzących w komórkach żywych organizmów i stanowiących podłoże wszelkich zjawisk biologicznych. Na metabolizm składają się wiele różnych reakcji chemicznych, które tworzą szereg powiązanych z sobą cykli biochemicznych. Reakcje metaboliczne dzieli się na dwa, częściowo przeciwstawne procesy: − katabolizm - rozkład związków chemicznych występujących w żywności oraz wcześniej

istniejących tkankach, który jest głównym źródłem energii potrzebnej do życia − anabolizm - synteza złożonych związków chemicznych, prowadząca do wzrostu masy

organizmu i rozrostu jego tkanek, wymagająca zwykle wydatkowanie energii. Równowaga procesów katabolicznych i anabolicznych decyduje o zachowaniu homeostazy żywych organizmów. Związki chemiczne, które są substratami lub produktami procesów metabolicznych można podzielić na: − budulcowe – białka, kwasy nukleinowe, część lipidów i polisacharydów z których

składają się tkanki organizmów żywych − energetyczne – głównie cukry i tłuszcze − zapasowe – glikogen, tłuszcze, niektóre nukleotydy i inne − regulujące – enzymy, koenzymy, witaminy, hormony itp.


4.8.2. Pytania sprawdzające Odpowiadając na pytania, sprawdzisz czy jesteś przygotowany do wykonania ćwiczeń. 1. Jaką rolę pełni w organizmie człowieka układ trawienny? 2. Jakie narządy wchodzą w skład układu trawiennego? 3. Jak zbudowana jest jama ustna i jaki ma udział w procesie trawienia pokarmów? 4. Jak zbudowany jest przełyk i jaki jest jego udział w trawieniu? 5. Jak zbudowany jest żołądek i jakie procesy trawienne w nim zachodzą? 6. Z jakich części składają się jelita? 7. Jak zbudowana jest dwunastnica i jaką rolę pełni w trawieniu? 8. Co to są enzymy i jaką rolę pełniaą w trawieniu? 9. Jak zbudowane jest jelito cienkie i jakie procesy trawienne w nim zachodzą? 10. Jak zbudowane jest jelito grube i jaka jest jego rola w trawieniu? 11. Jak zbudowana jest i jaką rolę pełni wątroba? 12. Jak zbudowana jest i jaką role pełni trzustka? 13. Jak zbudowane jest jelito grube i jakie procesy trawienne w nim zachodzą? 14. Co oznacza pojęcie metabolizm?

4.8.3. Ćwiczenia Ćwiczenie 1 Przeanalizuj procesy trawienne zachodzące w przewodzie pokarmowym.



1) odszukać w atlasie anatomicznym rysunki przedstawiające budowę układu trawiennego, 2) odszukać w materiałach dydaktycznych informacje na temat procesów trawiennych

zachodzących w przewodzie pokarmowym, 3) wypisać części przewodu pokarmowego w których zachodzą procesy trawienne, 4) przyporządkować każdej części przewodu pokarmowego rodzaj procesów trawiennych,

składniki które są poddawane trawieniu i enzymy trawienne,

Wyposażenie stanowiska pracy: − papier formatu A4, flamastry, − literatura zgodna z punktem 6 poradnika. Ćwiczenie 2 Przeanalizuj budowę żołądka.



1) odszukać w atlasie anatomicznym rysunki przedstawiające budowę żołądka, skorzystać z tablic i modelu żołądka znajdujących się w pracowni anatomicznej,

2) odszukać w materiałach dydaktycznych informacje na temat budowy żołądka, 3) oznaczyć na schemacie przedstawiającym żołądek poszczególne jego części, 4) opisać lokalizację, funkcje, budowę ścian żołądka.


Wyposażenie stanowiska pracy: − papier formatu A4, flamastry, − schemat budowy zewnętrznej żołądka, − literatura zgodna z punktem 6 poradnika. 4.8.4. Sprawdzian postępów Czy potrafisz: Tak Nie

1) wyjaśnić jaką rolę pełni w organizmie człowieka układ trawienny? 2) wymienić jakie narządy wchodzą w skład układu trawiennego? 3) wyjaśnić jak zbudowana jest jama ustna i jaki ma udział w procesie

trawienia pokarmów

4) opisać jak zbudowany jest przełyk i jaki jest jego udział w trawieniu? 5) opisać jak zbudowany jest żołądek i jakie procesy trawienne w nim

zachodzą?

6) wiesz z jakich części składają się jelita? 7) wiesz jak zbudowana jest dwunastnica i jaką rolę pełni w trawieniu? 8) wyjaśnić co to są enzymy i jaką rolę pełnią w trawieniu? 9) wyjaśnić jak zbudowane jest jelito cienkie i jakie procesy trawienne

w nim zachodzą?

10) wyjaśnić jak zbudowane jest jelito grube i jakie procesy trawienne w nim zachodzą?

11) wyjaśnić jak zbudowana jest i jaką rolę pełni wątroba? 12) wyjaśnić jak zbudowana jest i jaką rolę pełni trzustka? 13) wyjaśnić co oznacza pojęcie metabolizm?


4.9. Budowa i czynność układu endokrynologicznego 4.9.1. Materiał nauczania

Układ wydzielania wewnętrznego lub układ dokrewny jest systemem, który reguluje

czynności różnych tkanek i narządów za pośrednictwem substancji chemicznych wydzielanych do krwi, (hormonów) przez gruczoły wydzielania wewnętrznego.

Gruczoły wewnątrzwydzielnicze nie mają przewodów wyprowadzających, a ich wydzielina przedostaje się do krwi albo płynu tkankowego, a z nimi do komórek. Hormony oddziałują na komórki docelowe (komórki, których czynność zmieniana jest przez hormony) wiążąc się z ich swoistymi receptorami. Gruczoły dokrewne występują jako: − oddzielne narządy zwarte, których funkcja polega na wydzielaniu wewnętrznym

(przysadka, szyszynka, tarczyca, nadnercza, przytarczyce), − gruczoły amfikrynowe, tj. zespoły komórek endokrynowych w gruczołach

zewnątrzwydzielniczych (egzokrynowych) lub innych narządach (trzustka, jajniki, jądra), − pojedyncze komórki endokrynowe, rozsiane w różnych narządach, np. w przewodzie

pokarmowym, Do gruczołów wewnątrzwydzielniczych zaliczamy: − podwzgórze − przysadkę mózgową − szyszynkę − tarczycę − gruczoły przytarczyczne − trzustkę − nadnercza − jajniki − jądra Hormony podwzgórzowe Wśród hormonów podwzgórzowych , tzw. neurohormonów można wyróżnić: − hormony o działaniu pobudzającym lub hamującym uwalnianie hormonów przysadki

mózgowej, − hormony uwalniane do ogólnego krwioobiegu, działające bezpośrednio na odległe

narządy wewnętrzne. Tabela 5. Podwzgórzowe hormony uwalniające i hamujące

Hormon Działanie Hormon pobudzający uwalnianie kortykotropiny - kortykoliberyna

Pobudzanie wydzielania kortykotropiny (ACTH)

Hormon pobudzający uwalnianie tyreotropiny - tyreoliberyna

Pobudzanie wydzielania hormonu tyreotropowego (TSH)

Hormon hamujący uwalnianie hormonu wzrostu - somatostatyna

Hamowanie wydzielania hormonu wzrostu (GH)

Hormon pobudzający uwalnianie hormonu wzrostu - somatoliberyna

Pobudzanie wydzielania hormonu wzrostu (GH)

Hormon pobudzający uwalnianie hormonów gonadotropowych - luliberyna

Pobudzanie wydzielania gonadotropin: hormonu luteinizującego (LH) i folikulostymuliny (FSH)

Hormon pobudzający uwalnianie prolaktyny Pobudzanie wydzielania prolaktyny (PRL) Hormon hamujący wydzielanie prolaktyny Hamowanie wydzielania prolaktyny (PRL)


Wazopresyna – zwana również hormonem antydiuretycznym (ADH), jest wytwarzana w komórkach podwzgórza. Przez wypustki nerwowe tych komórek hormon jest transportowany do tylnego płata przysadki mózgowej, skąd zostaje uwalniany do krwioobiegu. Wazopresyna działa na kanaliki (cewki) zbiorcze w nerkach, powodując wzrost wchłaniania zwrotnego wody. Działanie to prowadzi do zmniejszenia ilości wydalanego moczu i w konsekwencji do zatrzymania wody w organizmie, zwiększenia objętości krwi i płynu zewnątrzkomórkowego. Wazopresyna działa również kurcząco na naczynia krwionośne.

Oksytocyna – hormon ten jest wytwarzany przez neurony jądra przykomorowego podwzgórza i, podobnie jak wazopresyna, transportowany jest do tylnego płata przysadki mózgowej. Oksytocyna działa na gruczoł mleczny, powodując kurczenie się przewodów mlecznych, co ułatwia wytrysk mleka z brodawek sutkowych, ponadto wzmaga skurcze macicy w czasie porodu, przyspieszając jego ukończenie, a także podczas stosunku płciowego. Ten ostatni efekt ułatwia transport nasienia do jajowodów.

Przysadka mózgowa jest gruczołem wewnątrzwydzielniczym, o masie około 0,5 g, leżącym u podstawy mózgu, w zagłębieniu kości klinowej (siodle tureckim). Z podwzgórzem połączona jest przez tzw. lejek, w którym przebiegają włókna nerwowe i naczynia krwionośne. Składa się z dwóch części: − przysadki gruczołowej stanowiącej ok. 75% masy przysadki, − przysadki nerwowej.

Przysadka gruczołowa czyli przedni płat przysadki stanowi główną masę przysadki. Zrąb płata przedniego zbudowany jest z tkanki łącznej. Główną masę komórkową tej części przysadki stanowią komórki endokrynowe układające się grupami. Komórki te wydzielają do krwi hormony tropowe tj. hormony wpływające stymulująco na czynność komórek endokrynowych innych gruczołów wydzielania wewnętrznego, a także na inne komórki wydzielnicze. Do hormonów przysadki gruczołowej należą: − somatotropina (hormon wzrostu, STH), − adrenokortykotropina (kortykotropina, ACTH), − tyreotropina (TSH), − hormon luteinizujący (luteotropowy, lutropina, LH), − folikulostymulina (folitropina, FSH), − prolaktyna (PRL), − lipotropina (LPH), − melanotropina (hormon melanotropowy, MSH), Do hormonów przysadki nerwowej należą: − wazopresyna, − oksytocyna.

Hormon wzrostu – działa na przemianę materii w różnych tkankach bezpośrednio lub za pośrednictwem substancji wytwarzanych w wątrobie (somatomedyny). Do bezpośrednich efektów działania hormonu wzrostu należy pobudzenie uwalniania kwasów tłuszczowych z tkanki tłuszczowej, zmniejszenie zużycia glukozy przez mięśnie i zwiększenie jej wytwarzania z aminokwasów w wątrobie oraz zwiększenie transportu aminokwasów przez błony komórkowe. Somatomedyny pobudzają wzrost i rozmnażanie się komórek, syntezę kwasów nukleinowych oraz białek.

Hormon adrenokortykotropowy pobudza wydzielanie hormonów kory nadnerczy, przede wszystkim glikokortykosteroidów. ACTH wywiera także bezpośredni wpływ na tkankę tłuszczową, w której zwieksza uwalnianie kwasów tłuszczowych.


Sekrecja ACTH zwiększa się w różnego rodzaju sytuacjach stresowych, a więc pod wpływem emocji, urazów, narkozy, głodu, wysiłku fizycznego.

Hormon tyreotropowy jest to hormon pobudzający wydzielanie hormonów tarczycy – tyroksyny i trójjodotyroniny oraz rozrost tego gruczołu. Wydzielanie TSH zwiększa się pod wpływem zimna i w stanach wzmożonego napięcia emocjonalnego.

Hormony gonadotropowe - w przysadce wydzielane są dwa hormony gonadotropowe: hormon luteinizujący oraz folikulostymulina. Hormon luteinizujący w organizmie kobiety pobudza owulację (jajeczkowanie), wytwarzanie ciałka żółtego oraz produkowanie i uwalnianie progesteronu. W organizmie mężczyzny stymuluje wydzielanie androgenów (testosteronu) przez komórki śródmiąższowe (Leydiga) jąder. Folikulostymulina powoduje w jajnikach dojrzewanie pęcherzyków jajnikowych (Graafa) oraz produkowanie i uwalnianie przez nie estrogenów. W jądrach pobudza spermatogenezę.

Prolaktyna jest to hormon wpływający na zapoczątkowanie wzrostu gruczołu sutkowego. Pobudza wytwarzanie i wydzielanie mleka przez gruczoł mleczny, przygotowany uprzednio przez inne hormony. Wydzielanie prolaktyny pobudzają odruchy zapoczątkowane drażnieniem brodawek sutkowych, szyjki macicy i pochwy. Wydzielanie prolaktyny wzrasta po porodzie i utrzymuje się na wyższym poziomie w czasie laktacji, wzrasta też w czasie stosunku płciowego.

Hormon melanotropowy jest to hormon pobudzający syntezę i odkładanie się barwnika – melaniny w komórkach skóry.

Szyszynka jest gruczołem o masie ok. 120 mg, leżącym w międzymózgowiu, za komorą trzecią, i przytwierdzonym do międzymózgowia krótkim trzonem. Czynność szyszynki nie jest w pełni wyjaśniona. Wiadomo, że szyszynka wydziela melatoninę i wazotocynę. Melatonina hamuje wydzielanie gonadoliberyny podwzgórza a wazotocyna działa jako antygonadotropina. Dlatego też szyszynka działa hamująco na rozwój gonad. Światło rejestrowane przez siatkówkę powoduje przepływ impulsów do szyszynki i hamowanie wydzielania melatoniny. W ciągu nocy ilość wydzielanej melatoniny jest 10 – krotnie większa niż w ciągu dnia. Przypuszcza się, że szyszynka reguluje okołodobowe i sezonowe rytmy biologiczne. Wiąże się to z wrażliwością szyszynki na światło (za pośrednictwem siatkówki).

Tarczyca położona jest w dolnej części przestrzeni szyi środkowej. Ma budowę płatową. Głównym elementem budowy są pęcherzyki wypełnione koloidem. Komórki tarczycy odpowiedzialne są za produkcję tyroksyny i trójodotyroniny. Hormony tarczycy wpływają na metabolizm białek, tłuszczów, węglowodanów, soli mineralnych i wody w organizmie.

Przytarczyce w liczbie czterech położone są na tylnej powierzchni płatów gruczołu tarczowego lub ukryte w jego miąższu. Wydzielają hormon zwany parathormonem. Hormon ten wpływa na metabolizm wapnia w organizmie.

Trzustka jako gruczoł wewnątrzwydzielniczy w licznych wyspach trzustkowych produkuje hormony insulinę (obniża poziom glukozy we krwi) i glukagon (podwyższa zawartość glukozy we krwi).

Nadnercza są to parzyste narządy, położone na końcach górnych nerek. Gruczoł nadnerczowy otoczony jest torebką, dzieli się na korę nadnercza i rdzeń nadnercza. Kora nadnercza wytwarza hormony, które dzielą się na trzy grupy: glikokortykoidy (kortyzon, kortykosteron), mineralokortykoidy (aldosteron) i androgeny (testosteron). Rdzeń nadnerczy wytwarza hormony takie jak adrenalina i noradrenalina. Adrenalina działa na komórki mięśni gładkich w ścianach naczyń krwionośnych, przewodzie pokarmowym i oskrzelach.

Jądra są parzystymi gruczołami cewkowymi, w których oprócz wytwarzania gamet męskich plemników odbywa się produkcja hormonów (androgeny). Wewnątrzwydzielniczą część jądra stanowią komórki śródmiąższowe Leydiga.


Jajniki są parzystymi gruczołami, leżą w miednicy mniejszej. Produkcja hormonów (estrogenów) pozostaje w ścisłym związku z cyklem jajnikowym, z czynnością pęcherzyka jajnikowego i ciałka żółtego. 4.9.2. Pytania sprawdzające Odpowiadając na pytania, sprawdzisz czy jesteś przygotowany do wykonania ćwiczeń 1. Które gruczoły i z jakiego powodu nazywamy gruczołami dokrewnymi? 2. Gdzie położone są poszczególne gruczoły dokrewne? 3. Jaką rolę pełni podwzgórze w wydzielaniu dokrewnym? 4. Jaką rolę pełni przysadka mózgowa w układzie wewnątrzwydzielniczym? 5. Jak zbudowana jest tarczyca i jaką rolę odgrywa? 6. Jaką rolę odgrywają przytarczyce? 7. Jak zbudowane są nadnercza i jakie funkcje pełnią? 8. Jaką rolę w układzie wewnątrzwydzielniczym odgrywa trzustka? 9. Na czym polega czynność wewnątrzwydzielnicza jajników i jąder?

4.9.3. Ćwiczenia Ćwiczenie 1 Przeanalizuj czynność wewnątrzwydzielniczą przysadki mózgowej.



1) odszukać w materiałach dydaktycznych informacje na temat budowy i czynności przysadki mózgowej,

2) wypisać części przysadki mózgowej, 3) przyporządkować każdej części przysadki hormony które są tam produkowane, 4) określić wpływ poszczególnych hormonów na funkcjonowanie organizmu człowieka, 5) wykonać zadanie w formie „mapy myśli”.


− papier formatu A4, flamastry, − literatura zgodna z punktem 6 poradnika. Ćwiczenie 2 Przeanalizuj budowę i czynność wewnątrzwydzielniczą tarczycy.



1) odszukać w materiałach dydaktycznych informacje na temat budowy i czynności tarczycy,

2) opisać lokalizacje gruczołu, budowę ogólną i hormony produkowane przez gruczoł, 3) określić wpływ poszczególnych hormonów na funkcjonowanie organizmu człowieka,


Wyposażenie stanowiska pracy: − papier formatu A4, flamastry, − literatura zgodna z punktem 6 poradnika. 4.9.4. Sprawdzian postępów Czy potrafisz: Tak Nie

1) nazwać poszczególne gruczoły dokrewne? 2) wyjaśnić istotę wydzielania wewnętrznego? 3) wskazać lokalizację poszczególnych gruczołów? 4) wyjaśnić rolę podwzgórza w czynności hormonalnej? 5) wyjaśnić rolę przysadki mózgowej w czynności hormonalnej? 6) przedstawić budowę i rolę tarczycy? 7) wyjaśnić rolę przytarczyc? 8) opisać budowę nadnerczy i ich czynność? 9) wyjaśnić rolę trzustki w układzie wewnątrzwydzielniczym? 10) wyjaśnić na czym polega czynność hormonalna jajników i jąder?


4.10. Budowa i czynność skóry i narządów zmysłów 4.10.1. Materiał nauczania Powłoka wspólna Do powłoki wspólnej zalicza się skórę i twory nabłonkowe skóry. Skóra jest narządem pokrywającym i osłaniającym ciało człowieka. Głównymi funkcjami skóry są: − czynność percepcyjna ciepła, bólu, dotyku, odbieranie wrażeń dotykowych (narząd

czucia), − regulowanie ciepłoty ciała – termoregulacja (w sposób bierny – wypromieniowywanie,

i w sposób czynny – wydalanie potu), − resorpcja, − wymiana gazowa, − ochrona tkanek i organów wewnętrznych przed czynnikami mechanicznymi, fizycznymi,

chemicznymi i biologicznymi (bakteryjnymi, grzybiczymi, wirusowymi itd.), promieniowaniem świetlnym,

− wydzielanie różnych substancji, − regulowanie gospodarki wodno-elektrolitowej, − zapewnienie niezmiennych warunków dla środowiska wewnętrznego organizmu

(homeostazy), − przetwarzanie (metabolizowanie) cukrów, białek, tłuszczy i witamin, − uczestnictwo w immunostymulacji i w melanogenezie (czynność barwnikotwórcza). − czynność ekspresyjna w wyrażaniu stanów emocjonalnych.

Powierzchnia skóry u dorosłego człowieka nie przekracza dwóch metrów kwadratowych, grubość zaś zależnie od okolicy ciała wynosi od 0,5 do 5 mm. Skóra składa się z trzech warstw: naskórka, skóry właściwej i tkanki podskórnej.

Naskórek jest nabłonkiem wielowarstwowym płaskim, którego powierzchowne warstwy ulegają rogowaceniu.

Skóra właściwa zbudowana jest z elastycznej, mocnej tkanki łącznej W skórze właściwej można wyróżnić dwie warstwy: - warstwa brodawkowata - zewnętrzna strefa skóry właściwej, warstwa siateczkowata - strefa wewnętrzna skóry właściwej. W skórze właściwej znajdują się naczynia krwionośne i limfatyczne, włókna nerwowe, receptory oraz rozmaite przydatki skóry: gruczoły potowe (ekrynowe i apokrynowe), gruczoły łojowe, paznokcie i włosy. Skóra właściwa, ku powierzchni, wykształca brodawki, które tworzą tak zwane listewki skórne.

Tkanka podskórna jest niejednolita w różnych częściach ciała i wyróżnia się tkankę podskórną z przewagą struktur włóknistych (tkanka podskórna zbita) lub luźnych struktur (tkanka podskórna luźna np. tkanka tłuszczowa).

Narządy zmysłów są strukturami, które rejestrują sygnały płynące z zewnątrz do organizmu lub sygnały wewnętrzne. Mają za zadanie informowanie organizmu, co dzieje się w jego dalszym i bliższym otoczeniu, na powierzchni ciała i w jego wnętrzu. Wyspecjalizowane komórki zmysłowe, nerwowe oraz zakończenia włókien nerwowych, które mogą odbierać bodźce nazywają się receptorami.

Receptory można podzielić w zależności od ich położenia: − eksteroceptory – położone w powłoce wspólnej, odbierają czucie powierzchowne dotyku,

ucisku, bólu, temperatury. Zaliczamy do nich łąkotki dotykowe, ciałka dotyku, zakończenia bólowe nerwów skóry, ciałka zmysłowe i kolby końcowe, a także kubki smakowe,


− proprioceptory – położone w mięśniach, ścięgnach, w powięziach, w torebkach stawowych, w okostnej, odbierające czucie głębokie np. ciężar przedmiotów, ich elastyczność i twardość. Zaliczamy do nich ciałka blaszkowate oraz wrzecionka nerwowo-mięśniowe,

− interoceptory – położone w jamach i narządach ciała, odbierające czucie bólu i zmiany w środowisku wewnętrznym, jak np. wypełnienie narządów przewodu pokarmowego, skład chemiczny krwi,

− teleceptory – odbierające wrażenia zewnętrzne na odległość. Zaliczamy tu narząd powonienia, narząd wzroku i narząd przedsionkowo-ślimakowy (narządy zmysłów).

4.10.2. Pytania sprawdzające Odpowiadając na pytania, sprawdzisz czy jesteś przygotowany do wykonania ćwiczeń. 1. Jaka jest rola skóry? 2. Jaką budowę ma skóra? 3. Jaka rolę pełnią narządy zmysłów? 4. Co nazywamy receptorem? Jakie są grupy receptorów? 5. Gdzie znajdują się receptory odbierające czucie powierzchowne? 4.10.3. Ćwiczenia Ćwiczenie 1 Analizowanie budowy i funkcji skóry.



1) odszukać w atlasie anatomicznym rysunki przedstawiając budowę skóry, skorzystać z tablic znajdujących się w pracowni anatomicznej,

2) odszukać w materiałach dydaktycznych informacje na temat budowy i czynności skóry, 3) wypisać funkcje skóry, 4) wymienić i krótko opisać warstwy skóry, 5) wyjaśnić co to są twory nabłonkowe skóry i jak są zbudowane.


− papier formatu A4, flamastry, − literatura zgodna z punktem 6 poradnika. Ćwiczenie 2 Analizowanie rozmieszczenia i położenia eksteroreceptorów.



1) odszukać w materiałach dydaktycznych informacje na temat eksteroreceptorów, 2) wypisać nazwy receptorów odbierających czucie powierzchowne, 3) przyporządkować poszczególnym receptorom funkcje, 4) określić rozmieszczenie w skórze poszczególnych receptorów czucia powierzchownego.



1) wyjaśnić rolę skóry? 2) scharakteryzować budowę skóry? 3) wyjaśnić rolę narządów zmysłów? 4) wyjaśnić pojęcie receptor i przedstawić grupy receptorów? 5) określić położenie receptorów czucia powierzchownego? 6) określić położenie receptorów smaku i węchu? 7) przedstawić budowę oka? 8) przedstawić budowę narządu przedsionkowo-slimakowego?


4.11. Podstawowe procesy patologiczne 4.11.1. Materiał nauczania

Patologia to nauka o chorobie; zajmuje się całością zjawisk czynnościowych

i morfologicznych, składających się na proces chorobowy. Dział patologii zajmujący się przyczynami chorób, nosi nazwę etiologii. Określanie mechanizmu zaburzeń pojawiających się w chorobie jest zadaniem patogenezy.

Choroba jest takim stanem organizmu, w którym człowiek czuje się źle, a tego złego samopoczucia nie można powiązać z krótkotrwałym, przejściowym uwarunkowaniem psychologicznym lub bytowym, lecz z dolegliwościami wywołanymi przez zmiany strukturalne lub zmienioną czynność organizmu. Przez dolegliwości rozumiemy przy tym doznania, które są przejawem nieprawidłowych zmian struktury organizmu lub zaburzeń regulacji funkcji narządów. Czynniki chorobotwórcze są następujące: − czynniki genetyczne (mutacje genowe, mutacje chromosomalne), − czynniki fizyczne: uraz mechaniczny, działanie wysokiej i niskiej temperatury, prądu

elektrycznego, hałasu i ultradźwięków, promieniowania jonizującego, ciśnienia atmosferycznego,

− czynniki chemiczne (toksyny chemiczne w postaci gazów, pary, dymów, związków chemicznych, środki owadobójcze, pestycydy),

− czynniki zakaźne (drobnoustroje), − czynniki środowiskowe (woda, klimat), − starzenie się organizmu, − uraz psychiczny. Klasyfikacja chorób

Przyczyny chorób są liczne i zróżnicowane. Najogólniej można je podzielić na: wrodzone i nabyte. Największą i najlepiej poznaną grupą chorób są choroby zakaźne. Inne grupy chorób to: − choroby genetyczne, − choroby wywołane urazem lub przeciążeniem, − choroby psychiczne, − choroby autoimmunologiczne, − choroby z niedożywienia, przekarmienia lub niedoborów pokarmowych, − choroby hormonalne, − choroby pasożytnicze parazytozy, − choroby o nieznanej przyczynie (etiologii), − choroby jatrogenne. Choroby klasyfikuje się ze względu na: − etiologię: zakaźne, nie zakaźne, − podstawy anatomiczno-topograficzne: serca, nerek, płuc, − wiek i płeć: kobiece, podeszłego wieku, wieku dziecięcego, − zasięg zmian chorobowych: czynnościowe, zwyrodnieniowe, − mechanizmy czynnościowe: alergiczne, zwyrodnieniowe, − dyscypliny medyczne: chirurgiczne, internistyczne, − dziedziczne, − wrodzone.


Przebieg choroby Okres utajenia (dla chorób zakaźnych okres wylęgania). Trwa od zadziałania czynnika

chorobotwórczego do wystąpienia objawów. Okres zwiastunów (prodromalny). Trwa od pojawienia się pierwszych objawów do

pełnego rozwoju objawów klinicznych. Okres ten może kończyć się wyzdrowieniem, ponieważ mechanizmy obronne ustroju mogą być bardzo silne i zahamować rozwój choroby.

Okres jawny To okres, w którym występują podstawowe objawy choroby:

− podmiotowe (odczuwane przez pacjenta), − przedmiotowe (widoczne). Przebieg tego okresu zależy od reakcji ustroju na bodziec patologiczny. Pod względem nasilenia procesu chorobotwórczego choroby dzielimy na: ostre, podostrz i przewlekłe.

Okres zdrowienia To okres, kiedy, podstawowe objawy choroby zaczynają się wycofywać. Wyzdrowienie Pełne wyzdrowienie oznacza likwidację wszystkich zaburzeń i przywrócenie pełnej

funkcji ustroju. Starzenie się organizmu człowieka Ustrój człowieka przechodzi trzy stadia rozwoju osobniczego. Są to okresy: rozwoju i wzrostu, dojrzałości i starzenia się. Starzenie się określamy jako postępujące z czasem obniżanie się czynnościowej sprawności ustroju, zmniejszające jego zdolność przystosowania do warunków środowiska oraz zwiększające prawdopodobieństwo śmierci. Wiek starości to stopniowo nasilające się zmiany wsteczne prawie wszystkich narządów. Dzieli się na trzy stopnie (WHO): − stopień I – wiek podeszły, od 60 – 75 r. ż, − stopień II – właściwa starość, trwa do 90 r.ż. − stopień III – późna starość, długowieczność powyżej 90 r.ż Zmiany inwolucyjne w wieku geriatrycznym Sposób poruszania się – ostrożne i powolne ruchy, mniejsza zdolność ruchów precyzyjnych, drobne kroczki bez odrywania stóp od ziemi, posuwanie się. Sylwetka – wzrost niższy o kilka centymetrów, przygarbiona sylwetka, okrągłe plecy, opadnięte łopatki, głowa pochylona do przodu. Skóra – szorstka z łatwo łuszczącym się zrogowaciałym naskórkiem, sucha, pomarszczona, wiotka, mało elastyczna, włosy cienkie, kruche. Układ krążenia – rozsiane zmiany miażdżycowe, niedokrwienie narządów, podwyższone ciśnienie tętnicze. Układ oddechowy – zwiotczała, mało sprężysta tkanka płucna, zmniejszenie pojemności życiowej płuc, zmiana barwy głosu. Układ pokarmowy – obniżona sekrecja żołądkowa, jelitowa i trzustkowa, spowolniona perystaltyka jelit, skłonność do zaparć. Układ moczowy – mniejsza diureza dobowa, przerost gruczołu krokowego u mężczyzn, nietrzymanie moczu. Układ gruczołów dokrewnych i odpornościowy – wygaśnięcie czynności gonad, większa podatność na zakażenia. Układ nerwowy – trudności w dostosowaniu się do warunków otoczenia, drżenie rąk, osłabienie pamięci i zdolności postrzegania, apatia, drażliwość. Narząd wzroku i słuchu – utrata bliskiego widzenia, słabsze widzenie, zaćma, słabsze słyszenie.


Odrębności psychiczne – zmniejszona zdolność przystosowywania się do nowych sytuacji, osłabiona pamięć, pobudliwość emocjonalna, ograniczenie kontaktów z ludźmi, nieufność, podejrzliwość oraz ograniczenie społecznej aktywności. Przez śmierć rozumiemy przerwanie życia wszystkich narządów i tkanek (śmierć biologiczna). Śmierć kliniczna – krótkotrwały (5 min) stan zaniku widocznych oznak życia organizmu, takich jak bicie serca, oddychanie czy krążenie krwi. Od stanu śmierci biologicznej różni się nieprzerwanym występowaniem aktywności mózgu, możliwej do stwierdzenia za pomocą badania elektroencefalograficznego (EEG). W niektórych sytuacjach u pacjenta znajdującego się w stanie śmierci klinicznej mogą zostać przywrócone oznaki życia po zastosowaniu zabiegów resuscytacyjnych. W przypadku niepowodzenia lub zaniechania resuscytacji po kilku minutach dochodzi do śmierci mózgu i wtedy mówimy o śmierci biologicznej. Podstawowe procesy patologiczne

Zapalenie jest odpowiedzią żyjących tkanek na uszkodzenie komórkowe, które powoduje uruchomienie wrodzonych i nabytych mechanizmów odporności. Celem zapalenia jest zlokalizowanie i wyeliminowanie czynnika wywołującego zapalenie, ograniczenie uszkodzenia tkankowego i przywrócenie prawidłowego stanu. W zależności od czasu trwania i natężenia objawów zapalenia dzielą się na ostre i przewlekłe.

Do przyczyn zapaleń zalicza się: − czynniki fizyczne (uraz, wysoka lub niska temperatura, światło ultrafioletowe,

promieniowanie), − substancje chemiczne drażniące, żrące, − zakażenia bakteryjne, wirusowe, grzybicze, − nadwrażliwość immunologiczna, − martwica tkanek.

Objawy ostrego zapalenia to: zaczerwienienie, wzmożone ocieplenie, obrzmienie, ból, upośledzenie czynności. W ognisku zapalnym dochodzi do zaburzeń w krążeniu, zmian wstecznych i zmian rozplemowych. W ostrym zapaleniu dochodzi do rozszerzenia naczyń krwionośnych. Prowadzi to do zwiększenia przepływu krwi w uszkodzonym obszarze. Następuje wzrost przepuszczalności naczyń. Tworzy się wysięk i obrzęk zapalny. Struktury komórkowe ulegają zmianom wstecznym. W przebiegu przewlekłych zapaleń pojawiają się zmiany rozplemowe polegające głównie na rozroście komórek tkanki łącznej. Typy zapaleń − zapalenie włóknikowe – dochodzi do odkładania się zwiększonej ilości włóknika na

powierzchni tkanek np. w ostrym zapaleniu opłucnej, − zapalenie ropne (powierzchowne i głębokie) – charakteryzuje się wytwarzaniem ropy, − zapalenie krwotoczne – przebiegające z uszkodzeniem i przerwaniem ciągłości naczyń, − zapalenie ziarniniakowe – występuje w zapaleniach przewlekłych. Ogólnoustrojowe następstwa zapaleń

Zarówno ostre, jaki i przewlekłe zapalenia są odpowiedzialne za wiele następstw ogólnoustrojowych, takich jak: − gorączka − złe samopoczucie, nudności, utrata łaknienia, − utrata masy ciała (w zapaleniach przewlekłych), − powiększenie miejscowych i odległych węzłów chłonnych, − zwiększona szybkość opadania krwinek czerwonych i leukocytoza.


Zmiany wsteczne Komórki mogą ulegać niszczeniu odwracalnemu oraz nieodwracalnemu. Zmiany

wsteczne są zaburzeniami w budowie komórek, tkanek i narządów prowadzących do upośledzenia ich czynności. Do zmian wstecznych zaliczamy wady rozwojowe, zaniki, zwyrodnienia, martwice. Zanik jest to zmniejszenie się objętości poszczególnych komórek prowadzących do pomniejszenia się rozmiarów całego narządu. Zwyrodnienie jest skutkiem zaburzeń przemiany materii i polega na gromadzeniu się w komórkach substancji, które normalnie w nich nie występują lub, których ilość jest znacznie mniejsza. Niszczenie nieodwracalne to martwica. Martwica to śmierć komórek lub tkanek, które nadal są częścią żywego organizmu. Do martwicy dochodzi na skutek uszkodzenia komórek, któremu towarzyszy odpowiedź zapalna, a następnie utrata integralności błony komórkowej. Histologicznie wyróżnia się następujące typy martwicy: skrzepowa, rozpływna, serowata, zgorzel. Zmiany rozplemowe

Wśród zmian rozplemowych wyróżniamy: odrost i naprawę tkanek, gojenie się ran, rozrost i przerost.

Odrost polega na wyrównaniu ubytku tkanki przez takie same komórki, które uległy zniszczeniu. Jeżeli tkanka nie ma możliwości odrostu jej uszkodzenie może być wyrównane przez zastąpienie ubytku tkanką łączną. Proces ten nazywamy naprawą. Gojenie się ran

Najlepszą możliwością gojenia się rany jest rychłozrost. Brzegi rany są zespajane przez złogi włóknika, który stopniowo jest zastępowany przez kolagen i pokrywany regenerującym się naskórkiem. Gojenie się przez ziarninowanie to gojenie się w procesie naprawy tkanek. Rozrost i przerost

Nowotwór to nieprawidłowa masa tkankowa powstała w wyniku autonomicznego, nieuporządkowanego wzrostu.

Dysplazja jest nieuporządkowanym rozrostem komórek powodującym zmiany ich rozmiaru, kształtu i organizacji. Może być odwracalna, ale może też poprzedzać nowotwór (stan przedrakowy).

Metaplazja jest zmianą jednego typu zróżnicowanej tkanki w inny, zwykle w odpowiedzi na czynnik drażniący. Jest procesem odwracalnym.

Nowotwory mogą być sklasyfikowane jako łagodne lub złośliwe zależnie od ich wyglądu i cech. Nowotwór łagodny jest ograniczonym guzem, który nie nacieka na okoliczne tkanki ani nie daje przerzutów do innych narządów. Nowotwory złośliwe mogą naciekać i dawać przerzuty do odległych narządów.

Zakażenie to proces obejmujący inwazje i namnażanie się drobnoustrojów w ludzkich tkankach. Poprzedza je osłabienie barier ochronnych i mechanizmów obrony immunologicznej. Drogi przenoszenia czynników zakaźnych obejmują kierunek z: − człowieka na człowieka, − zwierzęcia na człowieka, − środowiska na człowieka. Do miejsc w odległych tkankach mikroorganizmy zakaźne rozprzestrzeniają się poprzez : − szerzenie się miejscowe, − naczynia chłonne, − naczynia krwionośne, − szerzenie się z płynami tkankowymi, − włókna nerwowe. Kolonizacja to zasiedlenie zewnętrznych powierzchni ciała.


Rodzaje czynników zakaźnych Głównymi czynnikami zakaźnymi dla człowieka są: wirusy, bakterie, grzyby, pierwotniaki, pasożyty jelitowe i zewnętrzne. 4.11.2. Pytania sprawdzające

Odpowiadając na pytania, sprawdzisz, czy jesteś przygotowany do wykonania ćwiczeń. 1. Czym zajmuje się patologia? 2. Co to jest choroba? 3. Jakie czynniki wywołują chorobę? 4. Jak można sklasyfikować choroby? 5. Jakie okresy można wyróżnić w przebiegu choroby? 6. Jak starzeje się organizm ludzki? 7. Jak można zdefiniować śmierć i jakie są jej rodzaje? 8. Co to jest zapalenie i jakie są jego objawy miejscowe i ogólnoustrojowe? 9. Jakie wyróżnia się typy zapaleń? 10. Co to są zmiany wsteczne? 11. Co to są zmiany rozplemowe? 12. Co to jest zakażenie? 13. Jak szerzą się zakażenia? 14. Jakie są rodzaje czynników zakaźnych? 4.11.3. Ćwiczenia Ćwiczenie 1 Przeanalizuj przebieg choroby.


Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś: 1) odszukać w materiałach dydaktycznych informacje na temat przebiegu choroby, 2) wypisać etapy choroby, 3) scharakteryzować krótko istotę każdego etapu choroby.

Wyposażenie stanowiska pracy: − papier formatu A4, flamastry, − literatura zgodna z punktem 6 poradnika. Ćwiczenie 2 Przeanalizuj proces starzenia się organizmu.



1) odszukać w materiałach dydaktycznych informacje na temat starzenia się organizmu człowieka,

2) dokonać podziału starości, 3) wypisać układy budujące organizm człowieka, 4) określić zmiany inwolucyjne zachodzące w poszczególnych układach wskutek starzenia

się organizmu.



1) zdefiniować pojęcie patologia? 2) zdefiniować pojecie choroby? 3) wymienić czynniki chorobotwórcze? 4) sklasyfikować choroby? 5) wyjaśnić jak przebiega choroba? 6) scharakteryzować starzenie się organizmu człowieka? 7) zdefiniować śmierć i przedstawić rodzaje śmierci? 8) wyjaśnić istotę i przebieg zapalenia? 9) wyjaśnić istotę zmian wstecznych? 10) wyjaśnić istotę zmian rozplemowych? 11) wyjaśnić istotę i przebieg zakażeń?


4.12. Patologia układowa 4.12.1. Materiał nauczania Zaburzenia w krążeniu Do zaburzeń w krążeniu zaliczamy następujące zmiany: krwotok, przekrwienie, niedokrwienie, zaburzenia krzepnięcia krwi i hemostazy, zakrzepice zator, zawał. Większość tych zmian ma charakter miejscowy, dotyczy jednego naczynia czy narządu, ale często konsekwencje są bardzo istotne dla całego ustroju.

Krwotokiem nazywamy wyjście krwi w pełnym jej składzie poza uszkodzone naczynie lub serce. Źródłem krwotoku może być każdy element układu sercowo- naczyniowego, tzn.: tętnica, żyła, serce, naczynia włosowate. W zależności od drogi wypływu krwi krwotoki dzielimy na: zewnętrzne bezpośrednie, zewnętrzne pośrednie, wewnętrzne. Wylanie się krwi do tkanek powoduje powstanie krwiaka lub ogniska krwotocznego. Krwiak rozpycha i uciska tkanki nie powodując ich uszkodzenia. Ognisko krwotoczne powstaje przez zniszczenie fragmentu narządu przez wynaczynionaą krew.

Przekrwienie polega na przepełnieniu naczyń krwią ponad normę fizjologiczną. Wyróżniamy przekrwienie czynne (tętnicze), jeżeli zwiększa się dopływ krwi do tkanek przez tętnice, oraz przekrwienie bierne (żylne), jeśli krew zalega w żyłach na skutek utrudnienia odpływu. Przekrwienie tętnicze jest zjawiskiem fizjologicznym. W warunkach patologicznych przekrwienie czynne pojawia się w zapaleniu i wokół tkanki martwiczej. Przekrwienie żylne jest następstwem zaburzeń ogólnych lub miejscowych. Przyczyną ogólną jest niewydolność serca prawokomorowa (krew żylna zalega na obwodzie) lub lewokomorowa (prowadzi do przekrwienia biernego płuc). Następstwami przekrwienia biernego mogą być: obrzęki, przesięki do jam ciała, zmiany wsteczne w narządach i inne.

Niedokrwienie polega na niedostatecznym dopływie krwi tętniczej do narządów. Przyczynami niedokrwienia są: działanie nerwów naczynioruchowych, zmiany anatomiczne zwężające lub zatykające światło tętnic, wstrząs prowadzący do ogólnego niedokrwienia. Następstwem niedokrwienia może być zanik narządu, zmiany zwyrodnieniowe oraz martwica.

Zakrzepica polega na tworzeniu się w świetle naczyń lub jam serca upostaciowanych, strontów krwi, czyli skrzeplin. Skrzeplina jest tworem przylegającym ściśle do ściany naczynia. Wyróżniamy skrzeplinę przyścienna, zwężającą częściowo światło naczynia i zatykającą, która powoduje całkowita jego niedrożność. Do powstania skrzeplin niezbędne jest uszkodzenia śródbłonka ściany wewnętrznej naczynia i zwolnienie przepływu krwi. Zakrzepicy sprzyjają zaburzenia składu krwi.

Zator polega na zatkaniu światła naczynia przez materiał zatorowy przeniesiony z innego miejsca z prądem krwi. Materiałem zatorowym może być skrzeplina, która oderwała się od ściany naczynia i popłynęła z prądem krwi, tłuszcze, komórki nowotworowe, komórki narządów ulęgających martwicy, wody płodowe, powietrze, azot.

Miażdżyca to choroba zwyrodnieniowa dużych i średnich tętnic, charakteryzuje się odkładaniem w błonie wewnętrznej ściany naczynia bogatego w tłuszcz materiału. Tętnice, które najczęściej objęte są procesem chorobowym to: aorta brzuszna, tętnice wieńcowe, tętnice mózgowe, tętnica udowa. Czynniki ryzyka towarzyszące chorobie to: czynniki konstytucjonalne (wiek, płeć, uwarunkowania rodzinne, rasa), hipercholesterolemia, nadciśnienie tętnicze, cukrzyca typu 2, palenie papierosów, brak aktywności fizycznej, otyłość, stres i cechy osobowości.

Nadciśnienie tętnicze to długotrwały wzrost obwodowego ciśnienia krwi powyżej 160 mmHg ciśnienia skurczowego i/lub powyżej 95 mmHg ciśnienia rozkurczowego. Granicznymi wartościami nadciśnienia tętniczego są 140-160 mmHg ciśnienia skurczowego


i/lub 90-95 mmHg ciśnienia rozkurczowego. Ze względu na etiologię nadciśnienie dzieli się na pierwotne i wtórne. Ze względu na kliniczny przebieg choroby dzieli się na: łagodne nadciśnienie – stały, podwyższony poziom ciśnienia krwi przez wiele lat i złośliwe nadciśnienie – dramatyczny wzrost ciśnienia w krótkim czasie. Następstwem nadciśnienia są: redukcja wielkości światła naczynia prowadząca do niedokrwienia tkanek, wzrost sztywności naczyń prowadzący do zmniejszenia zdolności rozciągania i kurczliwości, zwiększenie kruchości naczyń prowadzące do wzrostu ryzyka wystąpienia krwotoku, zwłaszcza mózgowego, przerost lewej komory serca, choroba niedokrwienna serca, przewlekłe uszkodzenie nerek.

Choroba niedokrwienna serca (ChNS)jest spowodowana zmniejszeniem lub zaprzestaniem dopływu krwi tętniczej do mięśnia sercowego. Zazwyczaj jest następstwem miażdżycy. Czynniki ryzyka choroby niedokrwiennej serca są takie same jak te, które odpowiedzialne są za rozwój miażdżycy. ChNS przebiega pod postacią czterech głównych jednostek chorobowych: stabilnej dusznicy bolesnej, niestabilnej dusznicy bolesnej, zawału mięśnia sercowego, nagłej śmierci sercowej. Objawy dusznicy bolesnej to uczucie ucisku w klatce piersiowej, ból często promieniujący z okolicy zamostkowej i lewej piersiowej w kierunku lewego barku i środkowej części ramienia, szczęki, (sercowy ból przeniesiony) pojawiający się po wysiłku fizycznym, stresie lub po obfitym posiłku (dusznica stabilna) lub nie związany z wysiłkiem (dusznica niestabilna). Leczenie: zmiana stylu życia – dieta, ruch i porzucenie nałogu palenia papierosów; leczenie farmakologiczne: nitraty (nitrogliceryna) , beta – blokery oraz antagoniści wapnia – leki te oddziałują na prace serca oraz tętnice wieńcowe. Jeżeli leczenie zachowawcze nie jest skuteczne stosuje się leczenie chirurgiczne: angioplastykę – rozszerzanie zwężonych tętnic wieńcowych ( tzw. balonikowanie ) oraz postępowanie chirurgiczne pomostowanie (by-passy) tętnic poprzez wszczepianie protez naczyniowych lub fragmentów naczyń krwionośnych, omijających zwężone miejsce w tętnicy wieńcowej.

Zawał mięśnia sercowego jest to ostra, ograniczona martwica mięśnia sercowego w następstwie ciężkiego niedokrwienia. Objawy to ból w klatce piersiowej z towarzyszącym skróceniem oddechu, wymiotami, zapaścią lub omdleniem. Ból jest podobny do bólu w dusznicy bolesnej, ale zazwyczaj trwa dłużej i jest bardziej uciążliwy. Lokalizacja zawału mięśnia sercowego zależy od tego, które naczynie zostało zamknięte; większość zawałów rozwija się w lewej komorze i w przegrodzie, zawały prawej komory są stosunkowo rzadkie. W celu rozpoznania zawału wykonuje się badania np. elektrokardiogram, rentgenogram klatki piersiowej (w celu wykluczenia rozwarstwienia aorty), poziom enzymów sercowych. Leczenie zawału mięśnia sercowego obejmuje: we wczesnej fazie leczenie fibrynolityczne, przeciwzakrzepowe, podawanie nitratów, leków przeciwbólowych z grupy narkotycznych, leczenie ewentualnych powikłań.

Zaburzenia krzepnięcia krwi polegające na nadmiernej skłonności do krwawień oraz na upośledzeniu krzepnięcia krwi nazywamy skazami krwotocznymi.

Niedokrwistość polega na zmniejszeniu się liczby krwinek czerwonych albo obniżeniu (poniżej wartości prawidłowych) poziomu hemoglobiny we krwi.

Leukopenia jest to obniżenie liczby krążących leukocytów we krwi obwodowej. Leukocytoza to wzrost liczby krążących krwinek białych. Może być pierwotna

spowodowana chorobą szpiku kostnego (białaczka) i wtórna wywołana prawidłową odpowiedzią szpiku kostnego na nieprawidłowy stan np. zakażenie.

Patologia układu oddechowego Duszność to uczucie braku powietrza z nasileniem oddechów. Najczęstszą przyczyną

duszności jest niedostateczne utlenowanie krwi z przyczyn płucnych, jak i pozapłucnych. Choroby płuc, niewydolność oddechowa, obniżenie ciśnienia parcjalnego tlenu w powietrzu oddechowym to grupa przyczyn duszności pochodzącej z płuc. Zaburzenia transportu tlenu


przez krew w niedokrwistości lub niewydolność krążenia to grupa przyczyn pozapłucna. Pojawienie się duszności jest związane z powstaniem pobudzenia w ośrodku oddechowym, które szerzy się obwodowo a także oddziałuje na wyżej położone ośrodki CUN i kory mózgowej, gdzie odbierane jest jako uczucie duszności i kojarzone z takimi wrażeniami jak strach i pobudzenia.

Zaburzenia rytmu oddechowego to tzw. oddech okresowy składający się z naprzemiennych okresów oddechu i bezdechu; jego postaciami są: oddech Cheyne-Stokesa (charakteryzuje się narastaniem amplitudy oddechu z następczym jej obniżaniem aż do całkowitego bezdechu, wywołuje go niedotlenienie mózgu) i oddech Biota (charakteryzuje się jednakową amplitudą oddechów rozdzieloną fazami bezdechu). Oddech Kussmaula objawia się głośnym, głębokim wdechem i wydechem, jest typowy dla ciężkich stanów kwasiczych, zwłaszcza śpiączki cukrzycowej.

Sinica objawia się sinym lub sinoczerwonym zabarwienie warg, skóry obwodowych części ciała i błon śluzowych. Zaznacza się najwyraźniej na wargach, nosie, kończynach. Wystąpienie sinicy spowodowane jest wzrostem zredukowanej hemoglobiny powyżej 50g/l. Sinicę dzieli się na: centralną (spadek wysycenia krwi tlenem) i obwodową (zmniejszona perfuzja tkanek na obwodzie) np. w niewydolności serca.

Kaszel powstaje świadomie lub odruchowo. Kaszel wywołują choroby układu oddechowego jak i choroby układu krążenia. Kaszel może towarzyszyć chorobom takim jak: − zapalenie krtani i tchawicy – kaszlowi towarzyszy skąpe odkrztuszanie wydzieliny. Jest

on z reguły suchy, bardzo męczący, powstaje lub nasila się po położeniu do łóżka i rozgrzaniu się,

− przewlekłe zapalenie oskrzeli – jest najbardziej dokuczliwy nad ranem, palenie papierosów podtrzymuje i nasila ten rodzaj kaszlu. Gdy proces zapalny trwa długo lub powstaje wtórnie np. do gruźlicy, często dochodzi do rozstrzenia oskrzeli,

− mukowiscydoza – wykrztuszanie wydzieliny jest obfite, kaszel wilgotny, plwocina ma nieprzyjemny zapach,

− astma oskrzelowa – kaszel kończy zwykle napad duszności, jest męczący, chory z trudem wykrztusza niewielką ilość lepkiej, zbitej plwociny,

− ciało obce w tchawicy – wywołuje oprócz kaszlu objawy duszenia się. Może także pojawić się dodatkowo świst lub furczenie,

− nowotwór – kaszel, a głównie zmiana jego charakteru, może być pierwszym objawem nowotworu oskrzela lub płuca.

Kaszel może być: − napadowy – charakteryzuje się atakiem trwającym bez przerwy 30-60 s. Napadowi

towarzyszy zanoszenie się, łapanie powietrza, łzawienie, czerwienienie twarzy, która staje się nabrzmiała. Po ataku zawsze występuje uczucie zmęczenia. Towarzyszy przewlekłemu zapaleniu oskrzeli,

− chrypka i kaszel szczekający – występuje w zapaleniu krtani. W połączeniu ze świstem krtaniowym pogarsza się oddech, narasta duszność oraz uczucie niepokoju,

− przewlekły – zazwyczaj połączony jest z odpluwaniem większej ilości plwociny. Choroba może trwać tygodniami, kaszel jest uporczywy, leczenie mało skuteczne. Często spotyka się go u nałogowych palaczy,

− suchy – kaszel suchy można odróżnić od wilgotnego już po samym jego odgłosie. Kaszel ten występuje bez odkrztuszania plwociny. Pojawia się zwykle na początku ostrych procesów zapalnych dróg oddechowych,

− wilgotny – połączony jest z odkrztuszaniem plwociny. W zapaleniu tchawicy i oskrzeli kaszel początkowo jest suchy, a w miarę trwania choroby staje się wilgotny z oddzielaniem się plwociny śluzowej lub śluzowo-ropnej.


Niewydolność oddechowa określa stan niedostatecznego dowozu tlenu do tkanek i odprowadzania z nich dwutlenku węgla z powodu zaburzeń oddychania zewnętrznego. W zależności od mechanizmu niewydolności rozróżniamy kilka jej typów: − niewydolność zaporowa występuje przy zaburzeniach wentylacji płuc z powodu

przeszkody w swobodnym przepływie powietrza w oskrzelach, − niewydolność ograniczająca wynika z ograniczenia ruchomości klatki piersiowej, − niewydolność dyfuzyjna pojawia się w warunkach utrudnienia przechodzenia tlenu

i dwutlenku węgla przez pęcherzyki płucne i naczynia włosowate. − niewydolność perfuzyjna może rozwijać się w przebiegu zaburzeń przepływu krwi przez

płuc. Objawami niewydolności płuc są: niedotlenienie tkanek, zmniejszenie prężności tlenu i wzrost dwutlenku węgla we krwi, rozwijająca się kwasica gazowa. Niewydolności oddechowej towarzyszą sinica i duszność.

Zapalenie płuc występuje o każdej porze roku, najczęściej jednak zimą i wczesną wiosną, częściej chorują na nie dzieci i osoby starsze. Częstą przyczyną jest zachłyśnięcie zakażonym materiałem. Niektóre osoby są szczególnie wrażliwe: osoby z uszkodzeniem mechanizmów obronnych w układzie oddechowym (chorzy z przewlekłymi, zwężającymi chorobami płuc, chorzy z grypą, osoby po tracheotomii, ludzie po niedawnej narkozie), osoby z chorobami upośledzającymi odporność (szpiczak mnogi, hipogammaglobulinemia), alkoholicy, u których jest większe ryzyko zachłyśnięcia, osoby z opóźnioną odpowiedzią układu białokrwinkowego na zakażenie. Przyczynami zapalenia płuc mogą być bakterie (m.in. dwoinka zapalenia płuc, gronkowiec, paciorkowiec betahemolizujący z grupy A, pałeczka ropy błękitnej), wirusy, grzyby. Objawy zapalenia płuc:

Bakteryjne zapalenie płuc: anatomopatologicznie: obrzęk i nacieki zapalne ściany pęcherzyków płucnych, wysięk w ich światło, czasem dochodzi do powstania dużych ropni w ich miąższu, kaszel z odksztuszaniem ropnej plwociny, duszność, bóle w klatce piersiowej, gorączka, dreszcze. Przy zakażeniu wywołanym dwoinką zapalenia płuc: nagły początek, wysoka gorączka, dreszcze, ból opłucnowy. W zakażeniu wywołanym gronkowcem: dreszcze i gorączka o torze hektycznym, duszność, sinica, kaszel z wydzieliną śluzowo-ropną podbarwioną krwią, stan ogólny ciężki, chory blady, spocony. Zakażenie wywołane paciorkowcem β-hemolizującym z grupy A daje przebieg dosyć ostry, zaczyna się zwykle powoli narastającą gorączką, na początku kaszel z odksztuszaniem plwociny ropno – śluzowej z domieszką krwi, często występuje ropniak opłucnej, rzadziej ropniak płuc. Zakażenie wywołane pałeczką ropy błękitnej powoduje łatwe tworzenie się ropni płuc i ropniaków opłucnej, reszta objawów jak w poprzednich postaciach.

Rokowanie w zapaleniu płuc bakteryjnym jest bardzo poważne, zależy od stanu ogólnego chorego i rodzaju zakażenia, ok.50% zapaleń płuc wywołanych pałeczką ropy błękitnej kończy się zgonem.

Wirusowe zapalenie płuc występuje najczęściej podczas epidemii grypy, jest to zapalenie śródmiąższowe. Anatomopatologicznie stwierdza się odczyn zapalny w tkance śródmiąższowej ze skąpym przechodzeniem wysięku do wnętrza pęcherzyków płucnych, w ciężkich postaciach zaznacza się odczyn krwotoczny. Objawy: I faza (ostrej wiremii): wysoki wzrost temperatury, objawy ogólnego rozbicia przez ok. 1 – 5 dni, II faza (zajęcie narządu oddechowego): suchy kaszel, duszność, bóle w klatce piersiowej, objawy obwodowej niewydolności krążenia.

Rokowanie: niepewne, zależy od zjadliwości wirusa i stanu sił obronnych organizmu.


Patologia układu trawiennego Choroby układu pokarmowego mogą dotyczyć każdego narządu tworzącego układ trawienny. W jamie ustnej najczęściej mamy do czynienia z: owrzodzeniami aftowymi, wirusowym zapaleniem ust i jamy ustnej. Choroby przełyku to miedzy innymi: refleksowe zapalenie przełyku, achalazja przełyku (dysfunkcja motoryki), przepuklina rozworu przełykowego, żylaki przełyku w przebiegu marskości wątroby, raki przełyku. Zaburzenia czynności żołądka mogą być spowodowane: zwężeniem odźwiernika, zapaleniem błony śluzowej żołądka, wrzodami trawiennymi żołądka, nowotworami żołądka.

Wrzody trawienne żołądka są efektem zachwiania równowagi między czynnikami uszkadzającymi, a mechanizmami obronnymi żołądka i dwunastnicy. Najczęściej są związane z zakażeniem Helicobacter pylori. Wrzody trawienne maja zazwyczaj 1-2 cm średnicy o ostro zaznaczonych brzegach wokół krateru wrzodu. Objawy kliniczne obejmują: ból w nadbrzuszu, nudności, zgagę. Następstwem choroby wrzodowej mogą być: krwawienie z górnego odcinka przewodu pokarmowego, zrosty i ubytki, zwężenia włókniste, perforacja ścian żołądka, transformacja nowotworowa. Niewydolność wątroby występuje najczęściej w przebiegu jej marskości, zapalenia wirusowego i długotrwałej żółtaczki mechanicznej. Niewydolność wątroby może doprowadzić do śpiączki wątrobowej.

Marskość wątroby jest to nieodwracalny stan, w którym prawidłowa struktura wątroby jest w wielu miejscach zastąpiona przez guzki regeneracyjnych komórek wątroby przedzielonych włóknistymi pasmami kolagenu. Marskość wątroby jest końcową fazą wielu procesów. Objawy kliniczne marskości wątroby są następujące: wodobrzusze, żylaki przełyku, splenomegalia, głowa meduzy, skłonność do wybroczyn w skórze, pajączki naczyniowe, zanik mięśni, obrzęk kostek, ginekomastia, zanik jąder, odchylenia biochemiczne.

Żółtaczka objawia się w postaci zażółcenia skóry i twardówki, co wskazuje na podwyższone stężenie bilirubiny we krwi. Przyczyny żółtaczki można podzielić na: przedwątrobowe (hemoliza krwi), wewnatrzwątrobowe (uszkodzenia hepatocytów, cholestaza ciążowa) i pozawątrobowe (kamienie żółciowe, zwężenia zapalne, ucisk z zewnątrz).

Wirusowe zapalenie wątroby wywołane są przez wirusy hepatotropowe (wzw typu A, typu B i typu C). objawy kliniczne to nudności, nieznaczna gorączka, ogólne osłabienia, chudnięcie, tkliwość uciskowa okolicy wątroby, żółtaczka.

Ostre zapalenie trzustki jest wynikiem samostrawienia. Proteolityczne proenzymy ulegają uczynnieniu już w obrębie trzustki, a nie dopiero w świetle dwunastnicy, jak to się dzieje w warunkach prawidłowych. Przyczyną przedwczesnej aktywności enzymów mogą być różnorodne czynniki. Uczynnione enzymy, a szczególnie trypsyna, nie tylko trawią tkankę trzustkową, lecz także uczynniają inne enzymy, np. elastazę i fosfolipazę. Strawieniu ulegają błony komórkowe, następuje obrzęk i uszkodzenie naczyń, śródtkankowe krwawienia koagulacja tkanki tłuszczowej. Uszkodzenie komórek uwalnia następne enzymy. Uwolnieniu i aktywacji ulegają także peptydy jak bradykinina, które powodują poszerzenie naczyń i zwiększenie ich przepuszczalności. Kaskada zaburzeń narasta do obrazu martwiczego zapalenia trzustki i ciężkiej choroby całego organizmu. Ostre zapalenie trzustki prowadzi do wielu groźnych zaburzeń i powikłań oraz jest obarczone wysoką śmiertelnością. Przyczyny ostrego zapalenia trzustki: − spożycie alkoholu (jednorazowe lub przewlekłe 50 % zachorowań), − kamica dróg żółciowych (30 % zachorowań), − przebycie operacji – pooperacyjne zapalenie, − endoskopowa wsteczna cholangiopankreatografia,


− tępy uraz brzucha, − polekowe, − metaboliczne. Do najczęstszych chorób jelit należą: biegunka, zespoły złego wchłaniania, choroba Crohna, wrzodziejące zapalenie jelita grubego, niedrożność jelit, uchyłkowatość okrężnicy, żylaki odbytu, nowotwory jelita. Patologia układu moczowego Zmiany ilościowe moczu. Wydalanie na dobę większej ilości moczu niż 1,5 l nazywa się wielomoczem. Jeśli ilość moczu jest mniejsza niż 0,5 l określamy to jako skąpomocz. Bezmocz występuje wtedy, gdy dobowa ilość moczu jest mniejsza niż 100 ml. Wielomocz występuje przy utracie przez nerki zdolności do zagęszczania moczu. Częsta przyczyną skąpomoczu jest odwodnienie organizmu. Bezmocz jest pochodzenia nerkowego i pozanerkowego. Zmiany jakościowe moczu dotyczą obecności składników, które nie powinny być składnikiem moczu ostatecznego. Białkomocz jest objawem choroby nerek. Przyczyna białkomoczu jest uszkodzenie kłębka nerkowego, co powoduje przesączanie się białek zawłaszcza albumino z krwi do moczu. Do chorób wywołujących go należą: zapalenie kłębuszków nerkowych, zmiany cukrzycowe nerek, odmiedniczkowe zapalenie nerek. Hematuria jest to obecność krwi w moczu. Pojawia się w chorobach nerek i dróg moczowych. Jeżeli w moczu znajdują się świeże erytrocyty, źródłem krwawienia są drogi moczowe. Jeżeli w moczu występują erytrocyty zhemolizowane jako „cienie” erytrocytów świadczy to o uszkodzeniu naczyń włosowatych kłębuszków nerkowych. Leukocyturia, czyli wydalanie leukocytów z moczem dowodzi istnienia procesu zapalnego w nerce lub drogach moczowych. Ostra niewydolność nerek, narasta gwałtownie. Dochodzi do ograniczenia lub ustania czynności nerek, w zależności od czynnika etiologicznego wyróżnia się: − przednerkową ostra niewydolność nerek, która wynika z gwałtownego niedokrwienia

tego narządu np. we wstrząsie, gdy obniża się ciśnienie tętnicze krwi. Przywrócenie prawidłowego ukrwienia wznawia normalna czynność nerek, a dopiero dłuższe niedokrwienie doprowadza do zmian nieodwracalnych,

− postać nerkowa ostrej niewydolności nerek rozwija się w przebiegu uszkodzenia nefronów, w takich chorobach jak: toksyczne uszkodzenie nerek,

− pozanerkowa ostra niewydolność nerek powstaje z powodu zablokowania odpływu moczu w drogach moczowych np. w przypadku uwięźnięcia kamienia w moczowodzie.

Podstawowym objawem ostrej niewydolności nerek jest skąpomocz lub bezmocz. Dochodzi do wzrostu pochodnych azotu we krwi i do kwasicy. Wiele przewlekłych chorób nerek doprowadza do przewlekłej niewydolności. Szczególnie jest ona powikłaniem zapalenia kłębuszków nerkowych i odmiedniczkowego zapalenia nerek. Objawy niewydolności narastają wolno, ich rozwój prowadzi do mocznicy. Mocznica jest stanem zatrucia ustroju produktami odpadowymi przemiany materii, których chore nerki nie mogą wydalać. Stanowi ona końcowa fazę niewydolności nerek. Wśród objawów klinicznych w mocznicy przeważają zaburzenia ze strony układu nerwowego, pokarmowego i krążenia. Do częstych chorób dróg moczowych należą: kamica moczowa, zapalenie dróg moczowych.


Patologia narządów ruchu Zmiany zwyrodnieniowe stawów Zmiany zwyrodnieniowe stawów są jedną z najbardziej powszechnych chorób zwyrodnieniowych. Przyczyny zmian zwyrodnieniowych mogą być różnorodne: − uszkodzenie chrząstki i tkanki kostnej przez proces zapalny, uraz, przeciążenie stawu,

niesymetryczny nadmierny nacisk, − uszkodzenie chrząstki i tkanki kostnej na tle wibracji, ograniczenia ruchów, braku

kontroli nerwowo-mięśniowej, nieprawidłowych ruchów w następstwie uszkodzenia więzadeł, odkształceń sąsiednich stawów lub przeciwległej kończyny, nieprawidłowych stosunków biomechanicznych stawu, takich jak niezborność, nadwichnięcia, nieprawidłowe ustawienie obwodowej części kończyny, niefizjologiczne ruchy poszczególnych składowych stawu,

− odkształcenie końców stawowych na tle patologicznej podatności kości na nacisk np. w następstwie odwapnienia, procesów zapalnych, zaburzeń hormonalnych, długotrwałego unieruchomienia, porażeń, a także zmian składu i metabolizmu tkanki kostnej. Z wiekiem chrząstka stawowa staje się mniej elastyczna, gorzej amortyzuje wstrząsy

i nierówności, łatwiej ulega uszkodzeniu. Chrząstka szklista ma minimalne zdolności regeneracyjne. Ubytki jej wypełnia tkanka bliznowata. Od strony podchrzęstnej warstwy kości wrastają w chrząstkę naczynia, wokół których postępuje proces jej wapnienia i kostnienia. W ten sposób koniec stawowy pozbawiony zostaje chrząstki. Zmiany zwyrodnieniowe staja się przyczyna bólów, narastających przykurczów, odkształceń, ograniczenia ruchów, niemożności chodzenia.

Leczenie powinno być przyczynowe lub uwzględniać przyczynę, jeśli jest znana, należy także: 1) dbać o należną masę ciała, 2) zmienić rodzaj lub warunki pracy, gdy wpływa szkodliwie 3) stosować ćwiczenia ruchowe, po złagodzeniu dolegliwości fizykoterapią, 4) stosować ćwiczenia izometryczne, wzmacniające napięcie mięśni, ukierunkowane na zwalczanie przykurczów, stabilizację kręgosłupa itp. Leczenie objawowe preparatami farmakologicznymi, fizykoterapia, połączone z usprawnianiem leczniczym łagodzi bóle nie zatrzymując nasilania się zniekształceń.

Leczenie operacyjne jest wskazane, gdy końce stawowe są pozbawione chrząstki, zniekształcone, niezborne, ruchy znacznie ograniczone i sprawiające ból nie ustępujący po leczeniu zachowawczym. Do często występujących chorób zwyrodnieniowych należą zmiany: − zwyrodnieniowe krążka międzykręgowego (dyskopatia) a jej następstwem jest

niestabilność kręgów, która rozpoczyna tworzenie się zmian zwyrodnieniowych kręgów i stawów międzykręgowych,

− zwyrodnieniowe stawu ramiennego i tkanek okołostawowych, − zmiany zwyrodnieniowe stawu łokciowego, − zmiany zwyrodnieniowe nadgarstka i pochewek ścięgnistych, − zmiany zwyrodnieniowe stawu biodrowego, − zmiany zwyrodnieniowe stawu kolanowego. Traumatologia narządów ruchu Urazem nazywamy działanie czynnika zewnętrznego wywołującego w organizmie zmiany anatomiczne i czynnościowe. Mogą go powodować czynniki: fizyczne, chemiczne i mieszane. Uszkodzeniem nazywamy wynik działania urazu na organizm. Uszkodzenia mechaniczne narządu ruchu można podzielić na: zamknięte uszkodzenia tkanek miękkich (np. stłuczenia), rany, złamania, skręcenia oraz zwichnięcia.


Zamknięte uszkodzenia tkanek miękkich są to obrażenia, do których zaliczamy uszkodzenia tkanki podskórnej, mięśni, ścięgien, kaletek maziowych, okostnej, struktur stawowych, naczyń i nerwów

Złamaniem nazywamy przerwanie ciągłości tkanki kostnej obejmujące cały jej przekrój. Nadłamanie lub pękniecie to przerwanie ciągłości tkanki kostnej obejmujące część jej przekroju. Złamanie może dotyczyć jednej lub kilku kości. Może być bez przemieszczenia i z przemieszczeniem kości. U osób starszych obserwuje się złamania wielofragmentowe. Ze względu na obecność kontaktu złamanej kości z otoczeniem występują złamania otwarte i zamknięte. Odrębną grupę stanowią złamania patologiczne powstające w zmienionej chorobowo tkance kostnej. Objawy złamania: − ogólne: przyspieszenie tętna, oddechu, spadek ciśnienia, utrata świadomości, wstrząs

urazowy, zator, niedowład), − odcinkowe: zblednięcie lub zaczerwienienie skóry, − miejscowe bezpośrednie: zniekształcenie, tarcie odłamów, − miejscowe pośrednie: ból samoistny, uciskowy i przy ruchach, ubytek funkcji,

patologiczne ułożenie, obrzęk, krwiak. Zwichnięciem nazywamy uszkodzenie stawu z całkowitą oraz trwałą lub chwilową utratą

kontaktu przez jego powierzchnie. Podwichnięciem, nadwichnięciem określamy uszkodzenie stawu z częściową oraz trwałą lub chwilową utratą łączności przez jego powierzchnie. Zwichnięciom i podwichnięciom towarzyszą uszkodzenia torebki stawowej, więzadeł i chrząstki stawowej, których rozległość zależy od wielkości i rodzaju urazu oraz przemieszczenia końców stawowych. Objawy zwichnięcia: − ból: samoistny, uciskowy, przy ruchach biernych i czynnych, − obrzęk, − wzmożone ocieplenie skóry nad stawem, − zniekształcenie obrysów stawu, − krwiak w stawie, − zniesienie ruchów czynnych i biernych w stawie, − przymusowe ustawienie kończyny, − sprężysty opór przy próbie pokonywania zwichnięcia.

Skręcenie jest częstym obrażeniem stawu powstającym wtedy, gdy ruch w nim przekracza zakres fizjologiczny. Uszkodzeniu ulega torebka stawowa, więzadła i chrząstka stawowa, a wewnątrz stawu wytwarza się krwiak. Skręcenia dzieli się na: I ° - naciągnięcie więzadeł i rozwłóknienie torebki, II° - rozdarcie torebki stawowej, III° - rozdarcie torebki stawowej i aparatu więzadłowego, IV° - oderwanie więzadła z fragmentem kostnym. Objawy skręcenia: − ból wokół szpary stawowej oraz okolicy przyczepów torebki stawowej i więzadeł,

nasilający się w czasie badania palpacyjnego oraz próby wykonywania ruchów w stawie, − śród- i okołostawowy krwiak, − obrzęk, − zniekształcenia obrysów stawu, − wzmożone ocieplenie skóry nad stawem, − przymusowe ustawienie kończyny w stawie.


Zaburzenia hormonalne Nadczynność jest określana jako nadmierne wydzielania hormonów danego gruczołu.

Niedoczynność jest określana jako niewystarczające wydzielanie hormonów. Nadczynność przedniego płata przysadki – nadmierne wydzielanie jednego lub więcej

hormonów przysadki. Najczęstszą jego przyczyna są czynne gruczolaki przedniego płata. Większość gruczolaków wytwarza prolaktynę, hormon wzrostu lub hormon adrenokortykotropwy. Nieprawidłowe podwyższenie prolaktyny jest związane u kobiet z nieregularnym miesiączkowaniem i niepłodnością u mężczyzn z zaburzeniami wytrysku i impotencja. Nadmierne wydzielanie hormonu wzrostu prowadzi u dzieci do gigantyzmu, u dorosłych do akromegalii (powiększenia dłoni, stóp i głowy) Nadmierne wytwarzanie ACTH powoduje przerost nadnerczy, czego następstwem jest nadmierne wydzielanie glikokortykoidów wywołujących zespół Cushinga.

Niedoczynnośc przedniego płata przysadki – niedobór gonadotropin przed okresem dojrzewania powoduje niezdolności do rozpoczęcia dojrzewania, niezstąpienie jąder, cechy eunuchoidalne. Po okresie dojrzewania: bezpłodność, brak miesiączki, oligospermia, postępująca utrata wtórnych cech płciowych, osteoporoza. Niedobór hormonu wzrostu – u dzieci zaburzenia wzrostu wydłużonego. Dorośli tendencja do hipoglikemii. Niedobór TSh – płód i noworodek: kretynizm. Dorośli niedoczynności tarczycy. Niedobór ACTH cechy pierwotnego hipoadrenalizmu.

Tylny płat przysadki: choroby rzadkie ale powodują głównie w zaburzenia polegające na nieprawidłowym wydzielaniu ACH (wazopresyny) – moczówka prosta- wydalanie nadmiernej ilości rozcieńczonego moczu z towarzyszącym ciągłym uczuciem pragnienia. Podwyzszone wydzielanie ADH występuje jako powikłanie różnych chorób. Stan ten charakteryzuje się zatrzymaniem wody połączonym z rozcieńczeniem krwi.

Nadczynności tarczycy (tyreotoksykoza)objawia się tachykardią, drżeniem mięśniowym, niepokojem, nerwowością, bezsennością, zwiększonym apetytem, utrata masy ciała, nietolerancja ciepła, nadmiernym poceniem się, wolem, wytrzeszczem gałek ocznych, zaburzenia pracy jelit(biegunki), zaburzeniami miesiączkowania (krwotoki miesiączkowe).

Niedoczynność tarczycy – obecna od urodzenia powoduje kretynizm, u dorosłych obrzęk śluzakowaty (spowolnienie psychiczne i fizyczne, zmęczenie, nietolerancja zimna, suchość skóry i włosów).

Nadczynności przytarczyc – kliniczne skutki są wynikiem hiperkalcemii (kamienie nerkowe, zwapnienie naczyń krwionośnych, zwapnienie rogówki, osłabienie mięśniowe, męczliwość, zwiększone pragnienie i wielomocz, anoreksja i zaparcia) i resorpcji kości (zapalenie włókniste kości, guzy brązowe, zapalenie włóknisto-torbielowate).

Niedoczynność przytarczyc – tężyczka, konwulsje, parestezje, zaburzenia psychiczne, np. depresja i drażliwość, rzadko zaćma, łysienie, kruche paznokcie.

Nadczynność kory nadnerczy: zespół Cushinga – otyłość centralna i „księżyców twarz”, hiperwolemia i trądzik, zaburzenia miesiączkowania, hirsuutyzm i przerzedzenie włosów, nadciśnienie, cukrzyca, osteoporoza, atrofia skóry (cienka, papierowa skóra z tendencja do sinienia, purpurowe pręgi). Hiprealdosteronizm – objawy: nadciśnienie, hipokaliemia może powodować poliurie, oddawanie moczu w nocy, parastezje, arytmia sercowa, osłabienie mięśni lub porażenia.

Niedoczynność kory nadnerczy – choroba Addisona: wymioty, utrata apetytu i masy ciała, letarg, osłabienie , podciśnienie ortostatyczne, spadek poziomu sodu i wzrost poziomu potasu w surowicy krwi, przewlekłe odwodnienie, brązowa pigmentacja skóry i śluzówki policzków, zmniejszenie owłosienia ciała, szczególnie u kobiet.


Choroby wewnątrzwydzielniczej części trzustki Cukrzyca jest chorobą wieloukładową, nieprawidłowym stanem metabolicznym

charakteryzującym się hiperglikemia w następstwie nieodpowiedniego działania /wytwarzania insuliny. Można ją podzielić na pierwotną i wtórną. Pierwotna cukrzyca dzieli się na cukrzycę typu I, zwana też insulinozależną lub cukrzyca ludzi młodych i typu II, zwaną także cukrzyca, insulinoniezależną lub cukrzyca dorosłych. Powikłania cukrzycy: − powikłania ostre: hipoglikemia, kwasica ketonowa, śpiączka nieketonowa, kwasica

mleczanowa. − powikłania przewlekłe: choroby naczyniowe (miażdżyca i mikroangiopatie cukrzycowe),

nefropatie cukrzycowe, retinopatia cukrzycowa, − podatność na zakażenia, − neuropatia cukrzycowa. 4.12.2. Pytania sprawdzające

Odpowiadając na pytania, sprawdzisz, czy jesteś przygotowany do wykonania ćwiczeń. 1. Jakie stany zalicza się do zaburzeń w krążeniu? 2. Jak objawia się krwotok? 3. Co to jest przekrwienie i jakie rodzaje przekrwienia rozpoznaje się? 4. Co to jest niedokrwienia i jakie mogą być jego przyczyny? 5. Na czym polega zakrzepica? 6. Co to jest zator i jakie są jego następstwa? 7. Czym charakteryzuje się miażdżyca i jakie są jej następstwa? 8. Jaka jest istota nadciśnienia tętniczego i jakie są jego objawy i powikłania? 9. Jaka jest istota choroby niedokrwiennej serca i jakie objawy występują w jej przebiegu? 10. Co to jest zawał mięśnia sercowego i jakie objawy występują w jego przebiegu? 11. Czym spowodowane są skazy krwotoczne? 12. Co oznaczają pojęcia niedokrwistość, leukopenia, leukocytoza? 13. Jakie objawy występują w przebiegu chorób układu oddechowego? 14. Czym spowodowana jest niewydolność oddechowa? 15. Jakie objawy występują w przebiegu zapalenia płuc? 16. Jaka jest istota choroby wrzodowej żołądka i dwunastnicy? 17. Jakie są przyczyny i objawy WZW? 18. Co to jest żółtaczka mechaniczna? 19. Na czym polegają zmiany ilościowe i jakościowe moczu? 20. Co to jest ostra niewydolność nerek i jakie są jej przyczyny? 21. Czym charakteryzują się zmiany zwyrodnieniowe stawów? 22. Jakie objawy występują w przebiegu urazów narządów ruchu? 23. Jaka jest istota nadczynności i niedoczynności gruczołów wydzielania wewnętrznego?


4.12.3 Ćwiczenia Ćwiczenie 1

Do oddziału geriatrycznego przywieziono 80 letnia pacjentkę z podejrzeniem zapalenia płuc. Dyżurny lekarz po zbadaniu pacjentki i analizie zdjęcia rentgenowskiego klatki piersiowej stwierdził objawy zapalenie płuc. Określ charakter zmian chorobowych wywołanych tą chorobą. Sposób wykonania ćwiczenia


1) odszukać w materiałach dydaktycznych treści dotyczące chorób płuc i zapoznać się z nimi,

2) wypisać objawy chorobowe, które występują w przebiegu zapalenia płuc, 3) określić przyczyny które mogły spowodować wystąpienia schorzenia u pacjentki, 4) zaplanować działania zapobiegające ponownemu zachorowaniu przez pacjentką na

zapalenie płuc.

Wyposażenie stanowiska pracy: − papier formatu A4, flamastry, − literatura zgodna z punktem 6 poradnika. Ćwiczenie 2 Do szpitala karetka pogotowia przywiozła pacjenta z podejrzeniem zatoru tętnicy podkolanowej prawej. Określ charakter zmian chorobowych wywołanych tą chorobą.


Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś: 1) odszukać w materiałach dydaktycznych informacje na temat zatorów, 2) wypisać objawy które mogą występować w przebiegu zatoru tętnicy podkolanowej, 3) określić z jakiej części układu krążenia przypłynął materiał zatorowy, 4) wyjaśnić co może być przyczyna tworzenia się skrzeplin w układzie naczyniowym, 5) określić następstwa nieleczonego w trybie pilnym zatoru.

Wyposażenie stanowiska pracy: − papier formatu A4, flamastry, − poradnik dla ucznia, − literatura zgodna z punktem 6 poradnika. Ćwiczenie 3 Przeanalizuj przebieg dusznicy bolesnej.



1) odszukać w materiałach dydaktycznych informacje na temat dusznicy bolesnej, 2) dokonać analizy rozwoju zmian chorobowych zachodzących w organizmie chorego, 3) określić etapy choroby,


4) określić następstwa nieleczonego procesu chorobowego, 5) wyjaśnić na czym polega leczenie choroby.

Wyposażenie stanowiska pracy: − papier formatu A4, flamastry, − literatura zgodna z punktem 6 poradnika. Ćwiczenie 4

Przeanalizuj w dostępnej literaturze medycznej przebieg marskości wątroby i określ, jakie zmiany w wątrobie i objawy chorobowe wystąpią w okresie marskości wyrównanej i niewyrównanej.


1) odszukać w materiałach dydaktycznych informacje na temat marskości wątroby, 2) dokonać analizy zmian zachodzących w organizmie w przebiegu choroby, 3) określić objawy towarzyszące poszczególnym zmianom, 4) określić rodzaje powikłań chorobowych, 5) zapisać przy powikłaniach krótką ich charakterystykę i możliwe objawy chorobowe.

Wyposażenie stanowiska pracy: − papier formatu A4, flamastry, − poradnik dla ucznia, − literatura zgodna z punktem 6 poradnika. Ćwiczenie 5

U pacjenta z przewlekłą niewydolnością nerek pojawiają się objawy zatrucia centralnego układu nerwowego przez produkty przemiany białkowej, silny świąd skóry, mysi zapach z jamy ustnej. O jakim stanie mogą świadczyć te objawy? Jakie zmiany chorobowe już zaszły w organizmie chorego, a jakie będą zachodzić, jeśli nie wykona się natychmiast hemodializy?


1) przeczytać uważnie opis przypadku, 2) odszukać w materiałach dydaktycznych informacje na temat przewlekłej niewydolności

nerek, 3) dokonać analizy objawów w opisie i w literaturze, 4) rozpoznać narastające powikłanie, 5) zapisać zmiany chorobowe, które wystąpią w przypadku braku właściwej terapii.

Wyposażenie stanowiska pracy: – kartka z opisem przypadku, – papier formatu A4, flamastry, – poradnik dla ucznia, – literatura zgodna z punktem 6 poradnika.



1) wyjaśnić na czym polegają zaburzenia w krążeniu? 2) wyjaśnić na czym polega miażdżyca i jakie są jej następstwa? 3) wyjaśnić istotę nadciśnienia tętniczego? 4) przedstawić objawy i następstwa nadciśnienia tętniczego? 5) scharakteryzować chorobę niedokrwienną serca? 6) scharakteryzować zawał mięśnia sercowego? 7) wyjaśnić istotę chorób krwi? 8) przedstawić typowe objawy chorób układu oddechowego? 9) wyjaśnić istotę niewydolności oddechowej? 10) scharakteryzować zapalenie płuc? 11) scharakteryzować chorobę wrzodowa żołądka i dwunastnicy? 12) podać przyczyny i objawy WZW? 13) wyjaśnić na czym polegają zaburzenia endokrynologiczne?


5. SPRAWDZIAN OSIĄGNIĘĆ INSTRUKCJA DLA UCZNIA 1. Przeczytaj uważnie instrukcję. 2. Podpisz imieniem i nazwiskiem kartę odpowiedzi. 3. Zapoznaj się z zestawem zadań testowych. 4. Test zawiera 35 zadań. 5. Do każdego zadania dołączone są 4 możliwości odpowiedzi. Tylko jedna jest

prawidłowa. 6. Udzielaj odpowiedzi na załączonej karcie odpowiedzi, stawiając w odpowiedniej rubryce

znak X. 7. W przypadku pomyłki należy błędną odpowiedź zaznaczyć kółkiem, a następnie

ponownie zakreślić odpowiedź prawidłową. 8. Pracuj samodzielnie, bo tylko wtedy będziesz miał satysfakcję z wykonanego zadania. 9. Jeśli udzielenie odpowiedzi będzie Ci sprawiało trudność, wtedy odłóż jego rozwiązanie

na później i wróć do niego, gdy zostanie Ci wolny czas. 10. Na rozwiązanie testu masz 60 minut.

Powodzenia


ZESTAW ZADAŃ TESTOWYCH 1. Homeostaza to

a) czynnik krzepnięcia krwi. b) zaburzenia krzepnięcia krwi c) pobieranie substancji odżywczych. d) równowaga wewnętrzna organizmu.

2. Elementem komórki, który zawiera kod genetyczny jest a) błona komórkowa. b) mitochondria. c) lizosomy. d) jądro.

3. Tkanka, która wyściela jamy, naczynia, to tkanka a) nabłonkowa. b) łączną. c) siateczkowata. d) barwnikowa.

4. Nabłonek gruczołowy pełni rolę a) zmysłową. b) wyścielającą. c) pokrywającą. d) wydzielniczą.

5. Naskórek zbudowany jest z tkanki a) łącznej siateczkowatej. b) nabłonkowej. c) mięśniowej. d) tłuszczowej.

6. Obręcz kończyny górnej tworzą następujące kości a) ramienna i łopatka. b) łopatka i mostek. c) obojczyk i łopatka. d) ramienna i obojczyk.

7. We włóknach mięśni poprzecznie prążkowanych znajdują się białka biorące udział

w skurczu . Są to a) adrenalina. b) aktyna. c) tyroksyna. d) melanina.

8. Głównym mięśniem wdechowym jest mięsień

a) przepony. b) piersiowy większy. c) prosty brzucha. d) międzyżebrowy.


9. Dwunastnica położona jest w jamie brzusznej pomiędzy a) żołądkiem a jelitem czczym. b) jelitem czczym a jelitem krętym. c) jelitem krętym a kątnicą. d) kątnicą a okrętnicą.

10. Ciało komórki nerwowej wraz z wypustkami nazywamy

a) receptorem. b) neuronem. c) dendrytem. d) zwojem nerwowym.

11. Płyn mózgowo-rdzeniowy znajduje się w przestrzeni

a) nadtwardówkowej. b) podtwardówkowej. c) podpajeczynówkowej. d) międzymózgowej.

12. Efektory układu autonomicznego rozmieszczone są w

a) mięśniach poprzecznie-prążkowanych. b) mięśniach szkieletowych i mięśniach gładkich. c) mięśniach animalnych. d) mięśniach gładkich, naczyniach i gruczołach.

13. Ośrodek oddechowy położony jest w a) rdzeniu kręgowym. b) rdzeniu przedłużonym. c) podwzgórzu. d) korze mózgowej.

14. Nerw trójdzielny to nerw

a) rdzeniowy ruchowy. b) czaszkowy ruchowo-czuciowy. c) czaszkowy ruchowy. d) autonomiczny.

15. Zastawka dwudzielna położona jest pomiędzy

a) prawym przedsionkiem a prawą komorą. b) lewym przedsionkiem a lewą komora. c) prawą komorą a pniem płucnym. d) lewą komora a aortą.

16. Od łuku aorty odchodzą naczynia

a) pień ramienno-głowowy, t. podobojczykowa lewa, t. szyjna wspólna lewa. b) t. szyjna wspólna lewa, t, podobojczykowa prawa. c) pień ramienno-głowowy prawy i lewy, t. podobojczykowa lewa. d) tt. wieńcowe prawa i lewa.


17. Nośnikiem tlenu we krwi są a) białka osocza. b) krwinki czerwone. c) krwinki białe. d) krwinki płytkowe.

18. Węzeł przedsionkowo-komorowy jest elementem układu

a) autonomicznego. b) somatycznego c) przewodzącego. d) piramidowego.

19. Wymiana gazowa zachodzącą w płucach polega na

a) wydalaniu dwutlenku węgla i pobieraniu tlenu. b) wydalaniu tlenu i pobieraniu dwutlenku węgla. c) wydalaniu tlenu i azotu. d) pobieraniu dwutlenku węgla i tlenu.

20. Płuca otoczone są przez błonę łącznotkankową. Jest to

a) otrzewna. b) omięsna. c) opłucna d) osierdzie.

21. Krtań jest narządem zbudowanym z chrząstek. Chrząstką parzystą jest

a) nagłośnia. b) chrząstka pierścieniowata. c) chrząstka tarczowata. d) chrząstka rożkowata.

22. Ciałko nerkowe wraz z zespołem kanalików tworzy w nerce strukturę zwaną

a) kielichem mniejszym. b) piramidą nerkową. c) kłębuszkiem nerkowym. d) nefronem.

23. Mocz pierwotny powstaje w wyniku

a) przesączania krwi do kanalików nerkowych. b) resorpcji w kanalikach nerkowych. c) przesączania osocza do torebki kłębuszka. d) filtracji osocza.

24. Dojrzewanie komórki jajowej stymulowane jest przez hormony

a) estrogeny. b) progesteron. c) folikulistymulinę. d) testosteron.


25. Mięsień stanowiący połączenie żołądka z dwunastnica nosi nazwę a) wpustu. b) rozworu. c) odźwiernika. d) zwieracza.

26. Przewód żółciowy wspólny uchodzi do

a) jelita czczego. b) dwunastnicy. c) pęcherzyka żółciowego. d) jelita grubego.

27. Kora nadnerczy wydziela hormony

a) adrenalina, aldosteron. b) noradrenalina hydrokortizon. c) aldosteron, parathormon. d) kortykosteron, aldosteron.

28. Funkcję zmysłową pełni skóra poprzez

a) mięsień przywłosowy. b) gruczoły potowe. c) ciałka czuciowe. d) gruczoły ekrynowe.

29. Do czynników biologicznych wywołujących chorobę zalicza się

a) promieniowanie jonizujące. b) niską temperaturę. c) ciśnienie atmosferyczne. d) drobnoustroje.

30. Okres choroby w którym istnieją podstawowe objawy kliniczne to okres

a) utajenia. b) zwiastunów. c) jawny, d) zejściowy.

31. Niedostateczny dopływ krwi do narządów nosi nazwę

a) przekrwienia. b) niedokrwienia. c) zakrzepicy. d) skazy krwotocznej.

32. Gromadzenie się płynu przesiękowego w świetle pęcherzyków płucnych występuję

w przebiegu: a) niewydolności oddechowej. b) obrzęku płuc. c) dychawicy oskrzelowej. d) niewydolności prawokomorowej.


33. Cechą charakterystyczną dla pacjentów z niedoczynnością tarczycy jest a) tachykardia. b) utrata masy ciała. c) spowolnienie umysłowe i fizyczne. d) ciepłe wilgotne dłonie.

34. Najczęstszą przyczyną ostrego zapalenia trzustki jest

a) spożycie nadmiernej ilości tłuszczów. b) uraz trzustki. c) zakażenie bakteryjne. d) spożycie alkoholu.

35. Choroba, która charakteryzuje się ogniskowym gromadzeniem się materiałów bogatych

w tłuszcz w ścianie tętnic to a) nadciśnienie. b) marskość. c) miażdżyca. d) zakrzepica.


KARTA ODPOWIEDZI Imię i nazwisko.......................................................................................... Charakteryzowanie budowy, fizjologii i patofizjologii organizmu człowieka Zakreśl poprawną odpowiedź.

Nr zadania Odpowiedź Punkty

1 a b c d 2 a b c d 3 a b c d 4 a b c d 5 a b c d 6 a b c d 7 a b c d 8 a b c d 9 a b c d 10 a b c d 11 a b c d 12 a b c d 13 a b c d 14 a b c d 15 a b c d 16 a b c d 17 a b c d 18 a b c d 19 a b c d 20 a b c d 21 a b c d 22 a b c d 23 a b c d 24 a b c d 25 a b c d 26 a b c d 27 a b c d 28 a b c d 29 a b c d 30 a b c d 31 a b c d 32 a b c d 33 a b c d 34 a b c d 35 a b c d

Razem:


6. LITERATURA 1. Aleksandrowicz R.: Mały atlas anatomiczny. PZWL, Warszawa 2004 2. Gołąb B.: Podstawy anatomii człowieka. PZWL, Warszawa 2005 3. Michajlik A., Ramotowski W.: Anatomia i fizjologia człowieka. PZWL, Warszawa 2004 4. O`Connor D.J., Goodman Jones B.G.: Patologia. Urban&Partner, Wrocław 2007 5. Pędich W. (red): Choroby wewnętrzne. PZWL, Warszawa 1994 6. Sokołowska-Pituchowa J.: Anatomia człowieka. PZWL, Warszawa 2006 7. Sylwanowicz W.: Mały atlas anatomiczny. PZWL, Warszawa 1990 8. Traczyk W.: Fizjologia człowieka w zarysie. PZWL, Warszawa 2007 9. Wróblewski T., Miechowiecka N.: Patologia. Podręcznik dla średnich szkół medycznych.

PZWL, Warszawa 1993

3. charakteryzowanie budowy, fizjologii i patofizjologii organizmu człowieka

Science