2. charakteryzowanie budowy, fizjologii i patologii narządu żucia

___________________________________________________________________________ „Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

MINISTERSTWO EDUKACJI NARODOWEJ

Olga Bielan

Charakteryzowanie budowy, fizjologii i patologii narządu żucia 322[01].O1.02

Poradnik dla ucznia

Wydawca Instytut Technologii Eksploatacji – Państwowy Instytut Badawczy Radom 2007

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego” 1

Recenzenci: lek. dent. Alicja Jędrzejczyk lek. med. Ewa Rusiecka Opracowanie redakcyjne: mgr Olga Bielan Konsultacja: mgr inż. Halina Śledziona Poradnik stanowi obudowę dydaktyczną programu jednostki modułowej 322[01].O1.02 „Charakteryzowanie budowy, fizjologii i patologii narządu żucia”, zawartego w modułowym programie nauczania dla zawodu asystentka stomatologiczna.

Wydawca Instytut Technologii Eksploatacji – Państwowy Instytut Badawczy, Radom 2007


SPIS TREŚCI 1. Wprowadzenie 4 2. Wymagania wstępne 6 3. Cele kształcenia 7 4. Materiał nauczania 8

4.1. Podstawowe pojęcia anatomiczne. Komórki, tkanki, układy organizmu człowieka 4.1.1. Materiał nauczania 4.1.2. Pytania sprawdzające 4.1.3. Ćwiczenia 4.1.4. Sprawdzian postępów

8 8 8

24 25 28

4.2. Budowa układu kostno-stawowego narządu żucia. Mięśnie głowy 4.2.1. Materiał nauczania 4.2.2. Pytania sprawdzające 4.2.3. Ćwiczenia 4.2.4. Sprawdzian postępów

29 29 32 32 34

4.3. Rola jamy ustnej w fizjologii narządu żucia 4.3.1. Materiał nauczania 4.3.2. Pytania sprawdzające 4.3.3. Ćwiczenia 4.3.4. Sprawdzian postępów

35 35 38 38 39

4.4. Budowa i fizjologia narządu zębowego. Metody znakowania zębów 4.4.1. Materiał nauczania 4.4.2. Pytania sprawdzające 4.4.3. Ćwiczenia 4.4.4. Sprawdzian postępów

40 40 43 43 46

4.5. Podstawowe czynności i procesy fizjopatologiczne narządu żucia, stany patologiczne i choroby twardych tkanek zęba 4.5.1 Materiał nauczania 4.5.2 Pytania sprawdzające 4.5.3 Ćwiczenia 4.5.4 Sprawdzian postępów

47 47 49 50 52

4.6. Etiologia i profilaktyka próchnicy zębów 4.6.1. Materiał nauczania 4.6.2. Pytania sprawdzające 4.6.3 Ćwiczenia 4.6.4. Sprawdzian postępów

53 53 58 59 60

4.7. Etiologia i profilaktyka chorób przyzębia 4.7.1. Materiał nauczania 4.7.2. Pytania sprawdzające 4.7.3. Ćwiczenia 4.7.4. Sprawdzian postępów

61 61 65 66 67


4.8. Wady ortodontyczne 4.8.1. Materiał nauczania 4.8.2. Ćwiczenia 4.8.3. Pytania sprawdzające 4.8.4. Sprawdzian postępów

68 68 71 72 73

5. Sprawdzian osiągnięć 74 6. Literatura 79


1. WPROWADZENIE

Poradnik pomoże Ci w opanowaniu podstawowych umiejętności dotyczących charakteryzowania budowy, fizjologii i patologii narządu żucia w pracy asystentki stomatologicznej.

W poradniku zamieszczono: − wymagania wstępne, wykaz umiejętności, jakie powinieneś mieć już ukształtowane, abyś

bez problemów mógł korzystać z poradnika, − cele kształcenia, wykaz umiejętności, jakie ukształtujesz podczas pracy z poradnikiem, − materiał nauczania, „pigułkę” wiadomości teoretycznych niezbędnych do opanowania

treści jednostki modułowej, − zestaw pytań przydatny do sprawdzenia, czy już opanowałeś podane treści, − ćwiczenia, które pomogą zweryfikować wiadomości teoretyczne oraz ukształtować

umiejętności praktyczne, − sprawdzian osiągnięć, przykładowy zestaw zadań, pozytywny wynik sprawdzianu

potwierdzi, że dobrze pracowałeś podczas lekcji i że nabrałeś wiedzy i umiejętności z zakresu tej jednostki modułowej,

− literaturę uzupełniającą. W podrozdziałach Materiał nauczania treści kształcenia zostały zaprezentowane

w sposób ogólny. Podany zakres wiadomości powinien być wystarczający do osiągnięcia celów kształcenia niniejszej jednostki modułowej, ale możesz poszerzyć wiadomości o wskazaną literaturę.

Z podrozdziałem „pytania sprawdzające” możesz zapoznać się przed przystąpieniem do poznawania treści materiału, poznając wymagania wynikające z potrzeb zawodu, a po przyswojeniu wskazanych treści, odpowiadając na te pytania sprawdzisz stan swojej gotowości do wykonywania ćwiczeń. Możesz także sprawdzić stan swojej wiedzy, która będzie Ci potrzebna do wykonywania ćwiczeń po zapoznaniu się z materiałem nauczania.

Zamieszczone w poradniku ćwiczenia mają na celu wyrobienie nawyku rzetelności, dokładności i systematyczności w pracy – umiejętności niezbędnych podczas pracy w zawodzie asystentki stomatologicznej.

Po wykonaniu ćwiczeń masz możliwość sprawdzenia poziomu swoich postępów odpowiadając na pytania podane w podrozdziale „sprawdzian postępów”. W tym celu powinieneś zakreślić odpowiedzi, wstawiając X w miejscu pod słowem: − TAK – jeżeli twoja odpowiedź na pytanie jest pozytywną, − NIE – jeżeli twoja odpowiedź na pytanie jest negatywną.

Zakreślenia pod NIE wskazują luki w Twojej wiedzy i zarazem informują jakich treści jeszcze nie poznałeś. Musisz do nich powrócić.

Poznanie przez Ciebie wszystkich wiadomości dotyczących charakterystyki budowy fizjologii oraz patologii narządu żucia będzie stanowiło dla nauczyciela podstawę przeprowadzenia sprawdzianu poziomu przyswojonych wiadomości i ukształtowanych umiejętności. W tym celu nauczyciel posłuży się zestawem zadań testowych zawierającym różnego rodzaju ćwiczenia.


Schemat układu jednostek modułowych

322[01].O1 Podstawy działalności zawodowej

322[01].O1.01 Przestrzeganie przepisów bezpieczeństwa i higieny

pracy, ochrony przeciwpożarowej

oraz ochrony środowiska

322[01].O1.04 Nawiązywanie

i utrzymywanie kontaktów międzyludzkich

322[01].O1.02 Charakteryzowanie budowy, fizjologii

i patologii narządu żucia

322[01].O1.03 Stosowanie leków

w leczeniu chorób jamy ustnej

322[01].O1.05 Przestrzeganie przepisów prawa i zasad ekonomiki

w ochronie zdrowia


2. WYMAGANIA WSTĘPNE

Przystępując do realizacji programu jednostki modułowej powinieneś umieć: − korzystać z różnych źródeł informacji, − korzystać z technologii informacyjnej, − wykonywać prace zgodnie z zasadami bhp, − obsłużyć urządzenia techniczne, − obsługiwać komputer na poziomie podstawowym, − pracować w grupie i indywidualnie. − obserwować i wyciągać wnioski z obserwacji − wykazywać aktywność w dochodzeniu do wiedzy i umiejętności − brać czynny udział w ćwiczeniach i dyskusji.


3. CELE KSZTAŁCENIA

W wyniku realizacji programu jednostki modułowej powinieneś umieć: − posłużyć się podstawową terminologią anatomiczną, − rozróżnić tkanki, narządy i układy organizmu człowieka i dokonać ich ogólnej

charakterystyki, − scharakteryzować budowę układu stomatognatycznego, − scharakteryzować budowę układu kostno-stawowego narządu żucia, − scharakteryzować mięśnie układu stomatognatycznego, − scharakteryzować budowę i wyjaśnić rolę układu naczyniowego narządu żucia, − scharakteryzować budowę anatomiczną ośrodkowego i obwodowego układu nerwowego, − scharakteryzować topografię, fizjologię nerwów czaszkowych, − dokonać klasyfikacji narządów zmysłów i określić ich rolę dla organizmu, − określić rolę układu dokrewnego, − wyjaśnić rolę hormonów dla organizmu człowieka, − scharakteryzować budowę jamy ustnej i wyjaśnić jej rolę w fizjologii narządu żucia, − scharakteryzować narząd smaku i określić funkcje śliny, − scharakteryzować budowę narządu zębowego, − dokonać podziału morfologiczno-czynnościowego zębów, − określić cechy i różnice zębów mlecznych oraz stałych, − scharakteryzować budowę histologiczną zębów, − scharakteryzować dwupokoleniowość zębów, − określić systemy znakowania zębów, − scharakteryzować budowę morfologiczną i topografię przyzębia, − rozróżnić podstawowe procesy fizjopatologiczne organizmu człowieka i określić ich

wpływ na powstawanie chorób, − scharakteryzować zmiany morfologiczno-czynnościowe organizmu człowieka,

zachodzące w procesie starzenia, − scharakteryzować stany patologiczne narządu żucia, − rozróżnić choroby twardych tkanek zęba, − scharakteryzować objawy i sposoby zapobiegania chorobom przyzębia, − określić sposoby zapobiegania wadom ortodontycznym, − określić przyczyny i scharakteryzować objawy urazów narządu żucia.


4. MATERIAŁ NAUCZANIA 4.1. Podstawowe pojęcia anatomiczne. Komórki, tkanki, układy

organizmu człowieka 4.1.1. Materiał nauczania

Anatomia jest najstarszą nauką biologiczną, zajmuje się badaniem budowy ciała

w ujęciu mikroskopowym (histopatologia) oraz makroskopowym (anatomia opisowa i topograficzna).

Antropotomia (anthropos–człowiek) – anatomia człowieka. W zależności od sposobu przedstawiania budowy organizmu antropotomia dzieli się na:

1. Anatomię opisową czyli systemową: – przedstawia ona budowę ciała ludzkiego według układu narządów, z których składa

się organizm. 2. Anatomię topograficzną:

– bada wzajemne stosunki między narządami w odniesieniu do części ciała. 3. Anatomię plastyczną

– zajmuje się ona kształtem ciała i proporcjami pomiędzy różnymi jego częściami oraz tymi układami, które zmieniają kształt i ułożenie tych części ciała a więc głównie układu kostnego i mięśniowego.

4. Anatomię czynnościową: – obejmuje budowę ciała z czynnościowego punktu widzenia.

Wyróżnia się także : – anatomię człowieka żywego (anatomia rzutów), – anatomię powierzchni, – anatomię rentgenowską, – anatomię chirurgiczną (anatomia stosowana i anatomia kliniczna).

Histologia (histos – tkanka, logos – wiedza, nauka). Histologię dzielimy na:

1. Cytologię (cellula – komórka) – nauka o komórce. 2. Histologię ogólną – nauka o tkankach. 3. Histologia szczegółowa (anatomia mikroskopowa) – nauka o budowie narządów.

Obecnie histologia przestała być wyłącznie nauką opisująca wyłącznie budowę komórek, tkanek i narządów. Z dyscypliny tej powstały dwa nowe kierunki: histofizjologia zajmująca się badaniem związku pomiędzy budową tkanek a jej czynnością oraz histochemia zajmująca się zawartością i rozmieszczeniem związków chemicznych w strukturach narządów i ich udziałem w procesach życiowych.

Rozwojem organizmu zajmuje się nauka zwana ontogenezą (on, ontos – byt, Genesis – pochodzenie). Dzieli się ona na: 1. Embriologię (embrion – zarodek) – zajmuje się rozwojem w okresie zarodkowym

i płodowym. 2. Postembriologię (egzogenezę) – obejmującą okres po urodzeniu.


Fizjologia (physis – natura, przyroda) – zajmuje się czynnością ustroju żywego. Stanowi zbiór praw czynnościowych, jakim podlega żywy organizm oraz poszczególne jego układy, narządy, tkanki i komórki.

Patologia nazwa przedmiotu wywodzi się z połączenia dwóch słów greckich: (patos –

cierpienie, logos – nauka). Jest to nauka o chorobie; zajmuje się całością zjawisk czynnościowych i morfologicznych, składających się na proces chorobowy. Podstawowymi zadaniami patologii są: badanie istoty choroby, przyczyn i warunków ich rozwoju oraz zejścia.

Rozwój patologii sprawił, że w chwili obecnej wyodrębniły się dwa podstawowe jej działy: 1. Patofizjologia – bada czynności życiowe chorego ustroju w celu poznania podstawowych

praw rządzących powstawaniem, przebiegiem i zejściem procesów patologicznych. 2. Anatomia patologiczna (patomorfologia) – opisuje zmiany chorobowe i wiąże je

z zaburzeniami czynnościowymi.

Ogólna budowa komórki Komórka (cellula, cytus) – to najdrobniejsza cząstka organizmu zdolna do samodzielnego

wykonywania zasadniczych funkcji życiowych, będącą podstawowa jednostką morfologiczno-czynnościową ustroju. W budowie komórki wyróżniamy trzy zasadnicze części: jądro, cytoplazmę wraz z jej organellami i błonę komórkową.

Jądro komórkowe – jest wyodrębnioną struktura oddzielona od cytoplazmy błoną

jądrową. Większość komórek zawiera pojedyncze jądro o kształcie kulistym, owalnym lub pałeczkowatym, niekiedy nieregularnym, o różnej wielkości w poszczególnych rodzajach komórek. Każde jądro zawiera materiał genetyczny, kwas dezoksyrybonukleinowy (DNA), który determinuje specyficzne cechy morfologiczne i biochemiczne danej komórki i reguluje jej aktywność metaboliczną. W skład jądra komórkowego wchodzą: – chromatyna, – jąderko, – plazma jądrowa (karioplazma), – otoczka jądrowa.

Chromatyna jest głównym składnikiem jądra komórkowego i jest forma istnienia chromosomów w okresie między podziałowym.

Jąderko – stanowi skupienie kwasu RNA (rybonukleinowego), który jest przesuwany

do cytoplazmy spełnia rolę przenośnika odpowiednich aminokwasów z cytoplazmy do rybosomów, gdzie jest syntetyzowane.

Otoczka jądrowa – składa się z dwóch błon: zewnętrznej, przylegającej bezpośrednio do

cytoplazmy i wewnętrznej, przylegającej do karioplazmy. W porach otoczki jądrowej następuje zespolenie zewnętrznej i wewnętrznej błony jądrowej.

Jądro kieruje procesami przemiany materii, replikuje chromosomy i reguluje czynności

zachodzące w cytoplazmie. Cytoplazma – stanowi wewnętrzne środowisko komórki, pełni czynność podporową

i integrująca składniki strukturalne w obrębie komórki. W zależności od stopnia złożoności budowy w cytoplazmie można wyróżnić organelle pierwotne: błony, rybosomy, mikrotubule, filamenty oraz organelle złożone: siateczka śródplazmatyczna, aparat Golgiego, mitochondria, lizosomy.


Siateczka śródplazmatyczna jest złożonym systemem pęcherzyków i kanalików, które dzielą wnętrze komórki na wiele przedziałów. Taka budowa ułatwia równoczesny przebieg różnych procesów chemicznych. Błony siateczki są strukturalnie połączone z otoczką jądrową, z błonami aparatu Golgiego, z otoczką lizosomów i mitochondriów oraz z błoną komórkową. Do części błon siateczki od strony cytoplazmy podstawowej przylegają rybosomy– siateczka ziarnista lub szorstka.

Aparat Golgiego – cechuje się uporządkowanym układem równoległych, spłaszczonych

woreczków. W komórce jest zwykle kilkanaście takich układów. Aparat Golgiego sąsiaduje zwykle z ziarnistą siateczką śródplazmatyczą. Pomiędzy nimi występują pęcherzyki przenośnikowe. Układają się one w szereg na zewnętrznej stronie każdego układu woreczków i ulegają połączeniu, tworząc nowy woreczek. W ten sposób kompensowana jest utrata błony, związana z formowaniem pęcherzyków na wewnętrznej stronie układu woreczków.

Czynność aparatu Golgiego polega na gromadzeniu wydzieliny, która zostaje w nim skondensowana. Zagęszczona wydzielina w pęcherzykach pączkujących z wewnętrznych woreczków danego układu jest transportowana w kierunku powierzchni komórki i wydzielana. Podczas wydzielania błona otaczająca ziarno wydzieliny ulega połączeniu z błoną komórkową.

Rybosomy – są zbudowane z kwasu RNA (rybonukleinowego) związanego z białkiem.

Łączą się one w większe zespoły nazwane polisomami i układają się liniowo lub spiralnie. Polisomy występują samodzielnie lub są związane z błonami siateczki śródplazmatycznej. Są zasadniczymi cząstkami strukturalnymi zaangażowanymi w biosyntezę białek.

Mitochondria – to drobne ziarenka lub pałeczki. Każde mitochondrium jest otoczone

błoną zewnętrzną i wewnętrzną. Błona wewnętrzna ogranicza przestrzeń wypełniona macierzą. Do macierzy wpuklają się liczne fałdy błony wewnętrznej, tworząc grzebienie. Nowe mitochondria powstają przez podział tych, które istnieją w komórce. Mitochondria zawierają zespół enzymów zdolnych do przeprowadzania złożonych reakcji biochemicznych, biorą udział w procesach oddychania i produkcji energii.

Lizosomy – powstają ze specjalnej okolicy gładkiej siateczki śródplazmatycznej. Błona

lizosomowa stanowi barierę pomiędzy macierzą lizosomową zawierającą hydrolazy a cytoplazmą podstawową. Lizosomy biorą udział w wewnątrzkomórkowym trawieniu materiału egzogennego i endogennego.

Filamenty (mikrowłókienka)–maja budowę cienkich nici i stanowią morfologicznie i czynnościowo różnorodną grupę. Charakterystyczne filamenty występują w komórkach mięśniowych, nerwowych i nabłonkowych.

Mikrotubule – są cienkimi rureczkami o znacznej długości. Wchodzą one w skład złożonych aparatów ruchowych komórki, np. rzęsek, witek, wrzeciona kariokinetycznego. Rola mikrotubuli polega na tym, że tworzą one przestrzenna konstrukcję (szkielet komórki) i mogą służyć jako miejsce przyczepiania się mikrofilamentów.

Błona komórkowa – osłania komórkę i reguluje wymianę substancji pomiędzy komórką

a środowiskiem. Ma ona budowę białkowo–lipidową. Wzajemny stosunek i układ tych składników jest zmienny w różnych błonach. Białka błon są wbudowane w podwójną warstwę lipidów i ulegają przemieszczeniom. Półpłynny mozaikowy model błony komórkowe ma zasadnicze znaczenie dla czynności biologicznych komórki. Swoistość powierzchni komórki i większość reakcji błony komórkowej są związane z warstwą glikoproteidów, która osłania błonę komórkową, wiąże substancje pobierane do wnętrza


komórki, nadaje swoiste właściwości antygenowe powierzchniom komórkowym i przyczynia się do zespolenia komórek. Błona komórkowa po uszkodzeniu może być odtworzona z białek i lipidów cytoplazmy lub innych struktur białkowych.

Czynności komórki

Prawidłowa czynność komórki jest uzależniona od określonych warunków chemicznych: tlen, pH oraz czynników fizycznych: temperatura, ciśnienie, promieniowanie. Zmiany tych parametrów w określonych granicach nie zakłócają w sposób istotny czynności komórki, mogą jedynie ją modyfikować. Zmiany w środowisku lub zetkniecie się z takimi czynnikami jak: toksyny bakteryjne, chemikalia, leki powodujące zaburzenia jej czynności o różnym nasileniu.

Wrażliwość komórki – to zdolność cytoplazmy do czynnego reagowania na bodźce i przewodzenia stanu pobudzenia z miejsca, na które działa bodziec, na dalsze części i inne komórki. 1. Odżywianie– komórka pobiera z otoczenia substancje. które przetwarza i wbudowuje

w cząsteczki swej cytoplazmy, zamienia na energię albo magazynuje. Pobieranie, wewnątrzkomórkowe przemieszczanie i wydzielanie substancji przez komórkę może odbywać się poprzez transport przez błony i transport pęcherzykowy (endocytoza, egzocytoz). Charakterystyczna cechą i zaletą transportu pęcherzykowego jest oddzielenie zawartości pęcherzyka od cytoplazmy komórki. Dzięki temu cytoplazma jest zabezpieczona przez działaniem pobranych substancji, ułatwia to również ukierunkowane przemieszczanie pęcherzyków w komórce. Endocytoza (fagocytoza, pinocytoza) umożliwia przedostanie się substancji do komórki poprzez wpuklenie się błony komórkowej i tworzenie pęcherzyków. Równocześnie odbywa się wydalanie z komórki produktów chemicznych przemiany materii.

2. Przemiana materii – prowadzi do ciągłej przebudowy cząsteczek cytoplazmy i do pomnażania jej masy. Procesy asymilacji dysymilacji zachodzą równocześnie i powinny równoważyć się. Przemiana materii jest ściśle związana z przemianą energii i jej zużytkowaniem, dotyczy to przede wszystkim energii chemicznej a także mechanicznej, cieplnej i elektrycznej.

3. Ruch komórki – polega na kurczliwości wewnątrzkomórkowej oraz aktywnej zmianie położenia komórki w stosunki do otoczenia. Każdy rodzaj ruchu komórki jest uzależniony od energii chemicznej komórki, która w momencie skurczu zostaje zamieniona na energię kinetyczną. Inne rodzaje ruchu dostrzegamy w specjalnych elementach komórkowych jak: włókienka kurczliwe w komórkach mięśniowych, ruchliwe wypustki zwane rzęskami lub migawkami, pojedyncza ruchliwa witka plemnika, ruchliwe błonki falujące, występujące na niektórych komórkach.

4. Rozmnażanie – jest ważnym przejawem życia komórki. Komórki rozmnażają się przez podział, w wyniku, którego komórka macierzysta dzieli się na dwie komórki potomne.

Rozróżniamy trzy rodzaje podziałów: bezpośredni, pośredni i redukcyjny. Podział bezpośredni jest najprostszym sposobem rozmnażania. Jądro przewęża się

biszkoptowo, dzieląc się na dwie części po czym następuje podobny podział cytoplazmy. Taki podział występuje w szybko dzielących się komórkach zarodka.

Podział pośredni – mitoza przebiega w kilku etapach prowadzących do podziału jądra i otaczającej cytoplazmy. Podział ten dotyczy komórek somatycznych.

Podział redukcyjny – mejoza dotyczy podziału komórek płciowych (komórki jajowe i plemniki).

Tkanka to zespół komórek o podobnych kształtach i podobnych czynnościach, połączonych istota międzykomórkową.


Wyróżniamy cztery podstawowe rodzaje tkanek pierwotnych: tkankę nabłonkową, tkankę łączną, tkankę mięśniową i tkankę nerwową. 1. Tkanka nabłonkowa – okrywa powierzchnię ciała, pokrywa wewnętrzne powierzchnie

narządów i jam ciała oraz tworzy wszystkie gruczoły. Wyróżniamy nabłonek jednowarstwowy płaski, który występuje wewnątrz naczyń (śródbłonek), w opłucnej, w otrzewnej, w osierdziu oraz nabłonek jednowarstwowy pośredni, który zawiera komórki niskie, stożkowate i wysokie mające zwykle rzęski. Występuje w jamie nosowej, w tchawicy, w oskrzelach i jamie bębenkowej. Nabłonek wielowarstwowy ma różnokształtne komórki tworzące kilka warstw, z,których dolna przylega do tkanki łącznej pod nabłonkiem. Nabłonek wielowarstwowy płaski zawiera komórki, które w warstwie zewnętrznej mogą ulegać rogowaceniu. Występuje w skórze, w błonie śluzowej jamy ustnej, gardła, przełyku, pochwy. Wytwarzają się z niego włosy i paznokcie. Nabłonek gruczołowy występuje we wszystkich gruczołach, które dzielimy na

wewnątrzwydzielnicze–jednokomórkowe i wielokomórkowe z przewodem wyprowadzającym (cewkowe, pęcherzykowe i mieszane) oraz wewnątrzwydzielnicze (dokrewne) – produkujące hormony.

Tkanka nabłonkowa w zależności od położenia pełni następujące czynności: – obronną (skóra), – wydzielniczą (gruczoły), – wchłaniania (skóra, błona śluzowa przewodu pokarmowego), – oczyszczania powietrza (drogi oddechowe), – wrażliwości na bodźce (zakończenia nerwów w skórze, w jamie ustnej, w nosie). 2. Tkanka łączna – w odróżnieniu od tkanki nabłonkowej charakteryzuje się przewagą

substancji międzykomórkowej, w której komórki rozmieszczone są luźno. Zawiera ona trzy rodzaje włókien: kolagenowe, sprężyste i siateczkowe. Stanowi zrąb innych tkanek i narządów. Rodzaje tkanki łącznej:

– tkanka łączna włóknista luźna, – tkanka łączna włóknista zbita, – tkanka łączna siateczkowa, – tkanka tłuszczowa, – tkanka chrzęstna, – tkanka kostna. 3. Tkanka mięśniowa – zbudowana jest z włókien mięśniowych połączonych

z zakończeniami nerwów ruchowych i czuciowych, na bodźce reaguje skurczem. Wyróżniamy trzy rodzaje tkanka mięśniowej:

– tkanka mięśniowa poprzecznie prążkowana szkieletowa; występuje w obrębie mięśni szkieletowych i ścięgien,

– tkanka mięśniowa poprzecznie prążkowana serca; występuje w mięśniu sercowym, włókna mięśniowe mają poprzeczne ciemne wstawki i odgałęzienia. Mięsień sercowy kurczy się niezależnie od naszej woli,

– tkanka mięśniowa gładka; występuje w narządach wewnętrznych, zawiera komórki długie włókna mięśniowe gładkie występują pojedynczo albo łącza się w pęczki, tworząc grupy rozsiane w tkance łącznej (skóra); mogą tworzyć warstwy różnej grubości w naczyniach, jelitach, pęcherzu moczowym np. błony mięśniowe. Skurcz jest niezależny od naszej woli.


4. Tkanka nerwowa – jest najlepiej zorganizowana tkanka w organizmie człowieka. Jest zbudowana z komórek nerwowych, których liczbę w organizmie człowieka ocenia się na 14–15 miliardów, i swoistej tkanki łącznej zwanej tkanka glejową. Tkankę nerwową stanowią neurony – główne komórki nerwowe, które nie ulegają po urodzeniu. Występują w istocie szarej mózgu, w rdzeniu kręgowym, w jądrach podkomorowych i w zwojach. Czynności pomocnicze spełniają komórki glejowe – stwarzające środowisko neuronom

i stanowiące wyściółkę w obrębie komór, a także komórki – stanowiące osłonę aksonu i pośredniczące w wymianie produktów przemiany materii. Są również komórki receptorowe, np. węchowe.

Jednostką budowy tkanki nerwowej jest neuron, czyli komórka nerwowa wraz z jej wszystkimi wypustkami. W komórce nerwowej wyróżniamy dwa rodzaje wypustek: 1. Dendryty – przewodzą pobudzenie nerwowe do komórki (krótkie, drzewkowato

rozgałęzione wypustki). 2. Neuryty – przewodzą pobudzenie od komórki.

Komórka nerwowa wytwarza z reguły tylko jeden neuryt. Budowa neuronu

Neuron składa się z ciała komórkowego o różnych kształtach i z wypustek. Ciało komórki zawiera neuroplazmę z organellami, jądro, błonę komórkową. Tworem neuroplazmy są ciałka Niesla składające się z rybosomów i siateczki śródplazmatycznej. Zawierają one kwasy nukleinowe i odgrywają ważną rolę w procesach przemiany materii i energii. Typowymi strukturami komórki nerwowej są długie, cienkie kanaliki i włókienka, które przechodzą do wszystkich wypustek. Spełniają one czynność podporową, stanowią tory, wzdłuż których przepływa cytoplazma, odgrywają ważną rolę w przewodzeniu impulsów i transporcie neurohormonów. Neuron ma jedną, dwie lub kilka wypustek..

Zespół neuronów służący do przewodzenia impulsów w tym samym kierunku nosi nazwę drogi nerwowej (w mózgu i rdzeniu kręgowym).Rozróżniamy drogi dośrodkowe (czuciowe), odśrodkowe( ruchowe) i kojarzeniowe (międzyodcinkowe). Budowa i rola synapsy

Między wielokrotnie łączącymi się neuronami nie powstają nigdy zrosty, lecz kontakty czynnościowe zwane synapsami. Mechanizm przekazywania impulsów nerwowych zawsze jest związany z działaniem chemicznym substancji przekaźnikowych. Końcowy odcinek włókna nerwowego ma rozszerzenie pokryte błoną przedsynaptyczną, która zawiera pęcherzyki z pośrednikiem chemicznym. Po nadejściu impulsu substancje chemiczne zgromadzone przy błonie przedsynaptycznej przechodzą do szczeliny synaptycznej. Stąd dyfundują do błony posynaptycznej następnego neuronu czy innej komórki, wyzwalając impuls przez pobudzenie receptora. Przejście mediatora przez szczelinę synaptyczną i połączenie z receptorem błony posynaptycznej jest sprzężeniem chemiczno-elektrycznym. Czynności tkanki nerwowej

Tkanka nerwowa tworzy układ nerwowy. Zasadnicze jej czynności to:

1. Pobudliwość – zdolność organizmu, tkanki czy komórki do reagowania na bodźce. 2. Przewodzenie impulsów – od dendrytu do komórki i do zakończenia aksonu jest

kierunkiem fizjologicznym. Główną strefą przewodzenia fali depolaryzacyjnej jest akson. 3. Przetwarzanie i magazynowanie informacji – odbierane informacje są kodowane

w obrębie ośrodkowego układu nerwowego. Informacja biegnąca w układzie nerwowym, magazynowana jest za pomocą kodu częstości. Wiąże się z tym pojęcie świeżej i trwałej pamięci.


Układy organizmu człowieka Układy – to narządy ciała ludzkiego, przeznaczone do rozmaitych czynności

i wypełniające swe zadania łącząc się w większe lub mniejsze układy. Układ kostno-stawowy

Układ kostny stanowi rusztowanie całego ustroju, określa jego wielkość, kształt i wytrzymałość. Ponadto kości czaszki, kręgosłup, klatka piersiowa i miednica stanowią osłonę chroniącą zawarte w nich narządy. Układ kostny stanowi cześć bierną narządu ruchu.

Powierzchnia zewnętrzna wszystkich kości pokryta jest zbitą tkanką łączno-okostną. Kość ma zdolność do regeneracji (gojenie się złamań) i dostosowywania się do obciążenia przez zmianę układu beleczek.

W obrębie układu kostnego występują: połączenia ruchome, połączenia ścisłe. Połączenia ruchome stanowią stawy. Części składowe stawu to:

– powierzchnie stawowe ( panewka i główka, pokryte chrząstką stawowa), – torebka stawowa złożona z warstwy zewnętrznej (błona włóknista) i warstwy

wewnętrznej (błona maziowa), – jama stawowa, – krążki śródstawowe i obrąbki stawowe, – więzadła wzmacniające torebkę stawowa.

Szkielet stanowi rusztowanie ciała i decyduje o jego wielkości i kształcie. W ciele ludzkim znajduje się 206 kości. Oprócz nich szkielet składa się z chrząstek, stawów i więzadeł oraz szpiku kostnego. Dwie podstawowe części szkieletu to: – szkielet osiowy, na który składa się czaszka, kręgosłup, mostek i klatka piersiowa

(żebra), – szkielet obwodowy to kończyny górne i dolne. Budowa kości

Kości różnią się wielkością i kształtem, często mają złożoną budowę. Typowa kość składa się z części korowej, kości gąbczastej i jamy szpikowej.

1. Część korowa (zbita) to zewnętrzna część kości, która ma bardzo gęstą budowę i dlatego jest bardzo twarda.

2. Kość gąbczasta stanowi wewnętrzną część kości. Ma budowę podobną do plastra miodu lub przestrzennej siatki.

3. Jama szpikowa znajduje się w kościach długich. Kości szkieletu dzielimy na: długie, krótkie, płaskie, różnokształtne, kości pneumatyczne. Powierzchnia kości pokryta jest okostną. Obfituje ona w naczynia krwionośne oraz

nerwy i ich zakończenia czuciowe. Usunięcie okostnej powoduje obumieranie i rozpad kości. Szpik kostny – to silnie ukrwiona miękka masa gąbczasta, wypełniająca wnętrze jam szpikowych kości długich oraz małe jamki szpikowe istoty gąbczastej. Szpik czerwony, wypełnia jamki szpikowe istoty gąbczastej kości płaskich : kości czaszki, obojczyka, mostka, żeber, kręgów, kości miednicy i jest właściwym narządem krwiotwórczym; powstają tu krwinki czerwone. Szpik żółty zawarty jest w kościach długich; w razie potrzeby w bardzo krótkim czasie może przekształcić się w szpik czerwony. Stanowi on potężną rezerwę na wypadek konieczności zwiększenia produkcji upostaciowanych elementów krwi.

Rodzaje kości: – długie (kończyny), – krótkie (nadgarstki, kostki), – płaskie (czaszka, żebra, miednica), – nieregularne (kręgi, kość krzyżowa, żuchwa).


Funkcje układu szkieletowego: – stanowi rusztowanie ciała, decyduje o jego wielkości i kształcie, – utrzymuje ciało w określonym położeniu przestrzennym, – stanowi system dźwigni, dzięki którym przy aktywnej pracy kurczących mięśni ciało

człowieka może poruszać się, a poszczególne części mogą zmieniać swoje położenie, – takie części szkieletu, jak czaszka, klatka piersiowa, miednica czy kanał kręgowy tworzą

mechaniczną ochronę dla narządów wewnętrznych, – zawiera szpik kostny, w którym powstają krwinki (hematopoeza).

Chrząstka jest mocną, elastyczną tkanką, znajdującą się, np. w giętkim koniuszku nosa. Chrząstka stawowa pokrywa i chroni powierzchnie stawowe kości. Stawy

Ze względu na budowę stawy dzielimy na stawy z błoną maziową i stawy nieruchome. – stawy z błoną maziową charakteryzują się obecnością niewielkiej przestrzeni lub jamy

stawowej między powierzchniami stawowymi dwóch kości tworzących staw. Powierzchnia nośna jest pokryta chrząstką, a jama stawowa jest wyścielona błoną maziową. Stawy te charakteryzują się większą lub mniejszą łatwością ruchu, a tworzące ją kości są połączone za pomocą więzadeł i mięśni,

– stawy nieruchome nie zawierają jam. Kości są połączone chrząstką włóknistą. Jest to połączenie stałe.

W stomatologii najważniejsze są stawy skroniowo-żuchwowe. Zawierają one błonę

maziową i odpowiadają za ruchy żuchwy w stosunku do kości skroniowej znajdującej się na podstawie czaszki (połykanie, mowa i inne ruchy żuchwy).

Układ mięśniowy – mówiąc o układzie mięśniowym należy rozpatrywać głównie mięśnie szkieletowe związane z kośćcem i będące czynną częścią układu ruchu. Jest ich ok. 400. Kształty mięśni są różne i zależą od wykonywanych przez mięsień czynności i ułożenia w ciele. Ze względu na kształt wyróżniamy mięśnie długie występujące w kończynach, krótkie – otaczające kręgosłup i torebki stawowe, szerokie występujące w ścianach jamy brzucha, klatki piersiowej i miednicy. Funkcje układu mięśniowego – umożliwia ruchy przemieszczania części ciała, – umożliwia ruchy wewnętrznych części ciała np. oddychanie, połykanie, bicie serca,

przepływ płynów ustrojowych, perystaltykę, – reguluje przepływ krwi i temperaturę ciała. Układ pokarmowy

Funkcje: – przygotowuje pokarm do strawienia i trawi pokarm do postaci, która może być

wykorzystywana przez komórki organizmu, – wchłania wodę, – wchłania składniki odżywcze, – usuwa niestrawione resztki.

Układ pokarmowy składa się z: – jamy ustnej, w tym zębów, języka i gruczołów ślinowych, – gardła, – przełyku,


– żołądka, – jelita cienkiego, – jelita grubego, – odbytnicy, odbytu, – narządów dodatkowych: wątroba, trzustka. Trawienie

To proces zamiany pokarmu w składniki, które mogą być zużyte przez komórki. Pokarm jest żuty, mieszany ze śliną, która zmiękcza kęsy pokarmowe, rozpuszcza

składniki przechodzące do roztworu. Pokryte śluzem kęsy łatwiej są połykane a cząsteczki stałe, które przy wdechu mogłyby dostać się do dróg oddechowych zlepione. Pokarm przemieszcza się przez przełyk do żołądka, gdzie pozostaje przez kilka godzin i poddany jest szeregowi zmian fizycznych i chemicznych(zwanych trawieniem). Częściowo strawiony pokarm przedostaje się do jelita cienkiego, gdzie następuje dalszy proces trawienia i przekazywanie do krwi strawionych substancji pokarmowych. Wszystko co nie zostało strawione lub jest dla organizmu zbędne, przechodzi do jelita grubego. W jelicie grubym następuje wchłonięcie wody z niestrawionych resztek pokarmowych, które są następnie przetransportowane do odbytnicy i odbytu.

Trzustka – gruczoł wydzielania zewnętrznego i wewnętrznego, o budowie zrazikowej. Komórki pęcherzykowe trzustki produkują sok trawienny, który przewodem trzustkowym spływa do dwunastnicy. Skupienia komórek (wyspy) leżące w miąższu gruczołu produkują substancje przenikające wprost do krwi: hormon np. insulinę (umożliwia ona wykorzystanie glukozy przez komórki i tkanki ustroju i reguluje gospodarkę węglowodanową organizmu).

Wątroba – największy gruczoł w organizmie człowieka o budowie zrazikowej. Komórki

wątrobowe wytwarzają żółć, która jest niezbędna w procesie trawienia tłuszczów i przewodem wątrobowym wspólnym spływa do dwunastnicy.

Funkcje wątroby: – bierze udział w przemianie węglowodanów; magazynuje glikogen, zachodzi

w niej proces przemiany galaktozy, fruktozy do glukozy, wytwarza glukozę z aminokwasów,

– odgrywa ważną rolę w procesie przemiany białkowej, – dokonuje się w niej przemiana tłuszczową organizmu, – magazynuje witaminy, – gromadzi żelazo, – pełni funkcje odtruwające organizmu.

Układ oddechowy – to zespół narządów służących do wymiany gazowej między

organizmem a środowiskiem. Narządy układu oddechowego to: – górne drogi oddechowe: jama nosowa, gardło, krtań, – dolne drogi oddechowe: tchawica, oskrzela, oskrzeliki, – pęcherzyki płucne.

Funkcje: – przewodzi powietrze do płuc, – jest odpowiedzialny za powstawanie głosu– mowa, – usuwa zbędny dla organizmu dwutlenek węgla, – usuwa część zbędnej wody.

Szybkość oddechu jest kontrolowana przez ośrodek oddechowy w mózgu.


Układ krążenia ( układ sercowo-naczyniowy) Funkcje:

– odbiera składniki odżywcze z układu pokarmowego i dostarcza je do komórek, – odbiera tlen z układu oddechowego i dostarcza do komórek, – odbiera produkty przemiany metabolizmu z komórek i dostarcza je do narządów przez,

które są wydalane CO2 do płuc, azotany i fosforany do nerek), – pomaga w utrzymaniu objętości płynów, – pomaga w utrzymaniu pH, – pomaga w kontrolowaniu temperatury ciała, – transportuje przeciwciała, – dzięki zawartym w surowicy czynnikom krzepnięcia krwi bierze udział w procesie

krzepnięcia krwi. Składowe układu krążenia: serce, naczynia krwionośne, krew. Układ krążenia składa się z:

1. Krążenia małego, czyli płucnego, służy wzbogacaniu krwi w tlen w płucach i wydalaniu dwutlenku węgla.

2. Krążenia dużego, czyli ogólne, służy dostarczaniu wszystkim narządom tlenu i składników odżywczych, a odprowadzaniu dwutlenku węgla i składników przemiany materii. Rozpoczyna się w komorze lewej serca, z której wychodzi aorta, dzieląca się na aortę wstępującą,łuk aorty i aortę zstępującą. Serce jest narządem mięśniowym, zwykle wielkości pięści danego człowieka Spełnia rolę

pompy, dzięki której krew krąży po całym ciele. Serce kurczy się koło 70 razy na minutę, ale wartość ta jest zmienna osobniczo a także różni się w zależności od wieku. Serce jest zaopatrywane w krew dzięki tętnicom wieńcowym, zablokowanie ich przez skrzeplinę lub czop zatorowy, powoduje zawał mięśnia sercowego.

Dzięki sieci tętnic, żył i kapilarów krew krąży po całym ciele bez przerwy co możliwe jest dzięki ciągłej pracy mięśnia sercowego. 1. Serce pompuje utlenowaną krew przez płuca. kiedy zapasy tlenu zostają odnowione,

krew następnie wraca do serca i jest wyrzucana na obwód do aorty wypompowywana, aby dotrzeć do tkanek i komórek organizmu.

2. Krew utlenowana jest wypompowywana z serca przez tętnice, a odtlenowana wraca do serca żyłami.

3. Zanim krew dotrze do tkanek, tętnice dzielą się na mniejsze naczynia tętnicze, 4. które następnie dzielą się na naczynka mikroskopijnego rozmiaru – naczynia włosowate.

Krew przepływa przez tkanki naczyniami włosowatymi, które następnie łączą się, tworząc żyły, a następnie wraca do serca drogą żyły głównej dolnej i górnej.

5. Naczynia krwionośne: tętnice, żyły, naczynia włosowate (kapilary).

Krew jest tkanką łączna. Składa się w 55% z płynu – osocza i 45% z komórek do których należą: krwinki czerwone, krwinki białe, płytki krwi. Osocze w 90% składa się z wody a pozostałe 10% to elektrolity (sole), białka surowicy, gazy, hormony, witaminy, minerały, przeciwciała, składniki odżywcze i produkty przemiany materii.

Funkcje krwi: – transport składników odżywczych do tkanek, – obrona przed czynnikami obcymi np. drobnoustrojami (krwinki białe), – transport tlenu do tkanek (krwinki czerwone), – stanowi system obronny organizmu (białe krwinki ), – uczestniczy w procesie krzepnięcia krwi; dzięki czynnikom krzepnięcia hamuje

krwawienia.


Grupy krwi U człowieka wyróżnia się cztery główne grupy krwi: grupę 0, A, B, AB. Krew może mieć także oznaczenie czynnika Rh (–) ( ujemny) lub Rh (+) (dodatni)

uniwersalnym dawcą jest osoba z grupą krwi O Rh (–), a uniwersalnym biorcą osoba z grupą AB. Układ naczyniowy narządu żucia

Główne naczynia krwionośne głowy to: tętnice, żyły i naczynia chłonne. Tętnice doprowadzające krew do głowy są odgałęzieniami tętnicy szyjnej wspólnej, która

odchodzi po stronie prawej od pnia ramienno-głowowego, a po stronie lewej od łuku aorty. Tętnica szyjna wspólna na szyi biegnie ku górze po bocznej stronie tchawicy i przełyku, razem z nerwem błędnym i żyłą szyjną wewnętrzną. Na wysokości górnego brzegu chrząstki tarczowej dzieli się na tętnicę szyjną wewnętrzną i tętnicę szyjną zewnętrzną. 1. Tętnica szyjna wewnętrzna – kieruje się do wnętrza czaszki, przebija oponę twardą

i wchodzi na podstawę mózgowia. Wraz z tętnicą kręgową doprowadza krew głównie do mózgowia. Jej odgałęzieniem jest tętnica oczna, która zaopatruje oczodół i wysyła swe gałęzie końcowe do jamy nosowej i części nadoczodołowej twarzy. Dalsze odgałęzienia tętnicy szyjnej wewnętrznej to: tętnica przednia mózgu, tętnica środkowa mózgu i gałęzie łączące, które tworzą koło tętnicze mózgu.

2. Tętnica szyjna zewnętrzna – jest główną tętnicą części twarzowej czaszki. Ku dołowi jej gałęzie sięgają na szyję do gruczołu tarczowego, a ku górze dochodzą do opony twardej oraz do bocznej i tylnej powierzchni głowy. Tętnica szyjna zewnętrzna oddaje gałęzie : przednie, tylne, przyśrodkowe i końcowe.

3. Tętnica językowa – zaopatruje okolicę podjęzykową, język, nagłośnię i migdałki podniebienne.

4. Tętnica twarzowa – oddaje odgałęzienia do okolicy podniebiennej, wargi górnej, wargi dolnej i okolicy podbródkowej.

5. Tętnica skroniowa powierzchowna – zaopatruje małżowinę uszną, śliniankę przyuszną, okolice oczodołu oraz skórę i czepiec ścięgnisty aż do szczytu głowy.

6. Tętnica szczękowa – w pierwszym odcinku zaopatruje przewód słuchowy i błonę bębenkową a przez tętnicę zębodołową dolną, wchodzącą do kanału żuchwy, zaopatruje zębodoły, zęby i dziąsła. Jej odgałęzienie wychodzi przez otwór brodowy na zewnątrz jako tętnica brodowa. W dalszym odcinku tętnica szczękowa oddaje odgałęzienia dla mięśni żwaczy i mięśnia policzkowego. Poprzez tętnicę podoczodołową zaopatruje części miękkie przedniej powierzchni szczęki i zębodoły zębów przednich. Tętnica zębodołowa górna tylna dochodzi do otworów zębodołowych górnych tylnych. Gałąź końcowa zaopatruje jamę nosową i jako tętnica podniebienna większa przechodzi do jamy ustnej przez otwór podniebienny większy i zaopatruje błonę śluzową podniebienia i podniebienną część dziąsła.

7. Żyła twarzowa – zaczyna się w kącie przyśrodkowym oka, gdzie tworzy połączenie z gałęziami żył ocznych i zatokami opony twardej. Zespala się ze splotem skrzydłowym przez żyłę głęboką twarzy. Ze splotu skrzydłowego krew odpływa przez żyłę szczękową do żyły zażuchwowej. Żyła twarzowa biegnie w dół w kierunku trzonu żuchwy, gdzie zatacza łuk układa się na torebce ślinianki podżuchwowej, a na wysokości kości gnykowej wpada do żyły szyjnej wewnętrznej. Żyła twarzowa zbiera krew z powiek, nosa, warg, mięśni żwaczy, ślinianek przyusznych i okolicy podżuchwowej.

8. Żyła szyjna zewnętrzna – jest ważnym dopływem żyły szyjnej wewnętrznej. 9. Żyła szyjna wewnętrzna – rozpoczyna się na podstawie czaszki jako przedłużenie zatoki

esowatej opony twardej. Biegnie w dół, łączy się z żyłą szyjną zewnętrzną, a poza stawem mostkowo-obojczykowoym łączy się z żyłą podobojczykową w żyłę ramienno-głowową.


Układ moczowy – składa się z: dwóch nerek, dwóch moczowodów, pęcherza moczowego, cewki moczowej.

Nerka – składa się z dwóch warstw: kory nerki i rdzenia nerki. We wnętrzu nerki znajduje się miedniczka nerkowa, która na zewnątrz przechodzi w moczowód. Jednostką czynnościowa i strukturalną nerki jest nefron ( zbudowany z: ciało nerkowe, kłębuszek nerkowy, kanalik kręty proksymalny, pętla nefronu, kanalik kręty dystalny.

Moczowód to długi parzysty przewód łączący miedniczkę nerkową z dnem pęcherza moczowego.

Cewka moczowa to krótki, szeroki przewód długości 3–5 cm. Rozpoczynający się ujściem wewnętrznym w pęcherzu moczowym a kończy się ujściem zewnętrznym w przedsionku pochwy u kobiet; służy wyłącznie do wyprowadzania moczu z pęcherza moczowego na zewnątrz. U mężczyzn cewka moczowa jest przewodem wyprowadzającym mocz i spermę i w związku z tym ma odmienna budowę niż u kobiet.

Funkcje: – filtrowanie i usuwanie produktu rozpadu białek, którym jest azot. produktem końcowym

jest mocz, – reguluje gospodarkę kwasowo-zasadową organizmu człowieka, – reguluje gospodarką wodną w organizmie człowieka, – nerki pełnią funkcję wewnątrzwydzielniczą wydzielając do krwi hormon: reninę

i angiotensynę oraz wytwarzając w nerkach nerkowy czynnik erytropoetyczny . Skóra – składa się z dwóch podstawowych warstw naskórka i skóry właściwej. Skóra

właściwa zbudowana jest z tkanki łącznej włóknistej. Skóra składa się z naskórka, skóry właściwej i tkanki podskórnej.

Naskórek – jest nabłonkiem wielowarstwowym płaskim, którego powierzchowne

warstwy mogą rogowacieć. Z tego względu można go podzielić na warstwę powierzchowną zrogowaciałą i warstwy głębsze nierogowaciejące. Powierzchnia naskórka nie jest gładka. Widoczne są w niej zagłębienia – bruzdy skóry i wyniosłości –grzebienie skóry tworzące linie papilarne. W najgłębszych warstwach naskórka znajduje się w postaci drobnych ziaren barwnik melanina. Ochrania ona organizm przed nadmiernym nasłonecznieniem.

Skóra właściwa – składa się z warstwy brodawkowej i warstwy siateczkowej. Warstwa

brodawkowa jest utworzona przez brodawki wpuklone w kierunku naskórka. Zawierają one liczne naczynia krwionośne. Warstwa siateczkowa jest zbudowana z tkanki łącznej włóknistej zwartej tworzącej rodzaj sieci o romboidalnych oczkach, w których znajdują się odcinki wydzielnicze gruczołów skóry, a także brodawki i cebulki włosa. W skórze znajdują się również liczne zakończenia nerwowe odbierające czucie. Mogą także znajdować się mięśnie gładkie .

Tkanka podskórna jest zbudowana z tkanki łącznej włóknistej luźnej, zawierającej zmienną liczbę komórek tłuszczowych. W niektórych częściach ciała, np. na powiekach, czole, nosie, nigdy nie ma takiej liczby komórek tłuszczowych, aby wytworzyły tkankę podskórną. Tkanka ta zapewnia skórze przesuwalność.

Najwięcej pochodnych wytworów skóry powstaje z naskórka; są to: gruczoły skóry: łojowe, potowe, mleczne oraz wytwory rogowe: paznokcie i włosy.

Funkcje: 1. Chroni ciało i głębiej leżące tkanki przed szkodliwymi czynnikami zewnętrznymi i utratą

wody. 2. Bierze udział w regulacji temperatury ciała, bierze udział w regulacji gospodarki wodnej

i mineralnej.


3. Jest narządem zmysłu; odbierając bodźce dotykowe i bólowe. 4. Przez skórę zachodzi także proces oddychania. 5. W skórze znajdują się także receptory dotyku, bólu i temperatury. 6. Magazynuje tłuszcz i wytwarza ciała obronne.

Układ nerwowy – składa się z : 1. Centralnego układu nerwowego (ośrodkowy układ nerwowy), na który składają się mózg

i rdzeń kręgowy. Stanowi centrum dowodzenia ruchem i czynnościami całego ciała. Sygnały z rozmieszczonych w ciele receptorów docierają do CUN, gdzie są poddawane analizie i interpretowane.

2. Obwodowego układu nerwowego, na który składają się nerwy czaszkowe, nerwy rdzeniowe, nerwy autonomiczne i zwoje. Dzieli się na dwie dalsze części: układ ośrodkowy, który przewodzi impulsy z receptorów do analizy w CUN, układ odśrodkowy, który przewodzi impulsy z CUN do mięsni i narządów. Układ nerwowy dzieli się także na:

1. Układ somatyczny (przywspółczulny), odpowiadający za odruchy, ruch i czynności świadome.

2. Układ autonomiczny (współczulny), który reguluje czynności ciała, kontroluje zwieracze, szybkość akcji serca i oddychania, gruczoły wydzielnicze i inne czynności nie podlegające świadomej kontroli.

Funkcje układu nerwowego:

– kontroluje ruchy ciała i reguluje jego funkcje np. oddychanie, – odbiera bodźce, takie jak ból, dotyk, smak, ciepło i zimno, a także bodźce wzrokowe

i dźwiękowe, – przekazuje informacje do mózgu, – uczestniczy w rozwoju języka, myślenia, pamięci i utrzymaniu homeostazy. Topografia, fizjologia nerwów czaszkowych

Nerwy czaszkowe w liczbie 12 par odchodzą symetrycznie od mózgu i opuszczają czaszkę przez otwory w jej podstawie. Poza nerwem X i XI unerwiają one głównie narządy głowy. Wyróżniamy następujące pary nerwów czaszkowych:

I n. węchowe – składają się z ok. 20 nici węchowych odchodzących od komórek węchowych mieszczących się w błonie śluzowej ok. węchowej jamy nosowej. Przerwanie nici węchowych prowadzi do utraty powonienia.

II n. wzrokowy – utworzony jest przez włókna nerwowe odchodzące od komórek zwojowych siatkówki. Nerw przebija wewnętrzna warstwę siatkówki, naczyniówkę i twardówkę i opuszcza gałkę oczną w miejscu położonym ok.3mm przyśrodkowo od tylnego bieguna gałki ocznej. Po wejściu do jamy czaszki nerw wzrokowy kończy się w skrzyżowaniu wzrokowym.

Choroby nerwu wzrokowego prowadza do upośledzenia i utraty wzroku. III n. okoruchowy – to nerw ruchowy gałki ocznej Unerwia on miesień dźwigacz

powieki górnej oraz wszystkie zewnętrzne mięśnie oka, z wyjątkiem mięśni prostego bocznego i skośnego górnego. Uszkodzenie tego nerwu pociąga za sobą porażenie wszystkich ruchów gałki ocznej z wyjątkiem odwodzenia i nikłego ruchu ku dołowi i do wewnątrz. Towarzyszy temu opadanie powieki, rozszerzone i niereuagujące na światło źrenice.


IV n. bloczkowy – unerwia mięsień skośny górny oka .wychodzi z pnia mózgu. Porażenie tego nerwu powoduje wystąpienie zeza podczas spoglądania do góry. Gałka oczna skręca się do wewnątrz.

V n. trójdzielny – Tworzą go włókna czuciowe, unerwiające powłoki i części głębokie twarzy oraz włókna ruchowe dla mięśni poruszających żuchwę .Ma trzy gałęzie: oczną, szczękową, żuchwową.

Gałąź oczna dochodzi do gałki ocznej i gruczołów łzowych. Gałąź szczękowa biegnie do przodu w dnie oczodołu i dzieli się na cztery główne

odgałęzienia: nerw podoczodołowy, nerw zębodołowy górny tylny, nerw górny środkowy, nerw zębodołowy górny przedni.

Gałąź żuchwowa – przebiega ku dołowi i przodowi jamy czaszki i dzieli się na trzy gałęzie: nerw zębodołowy dolny, nerw językowy, nerw policzkowy.

VI n. odwodzący –unerwia jeden mięsień oka. Wychodzi z mózgu,w przypadku porażenia powoduje ułożenie gałek ocznych do wewnątrz ( zez zbieżny).

VII n. twarzowy – dochodzi do mięśni odpowiedzialnych za powstawanie mimiki twarzy; jego uszkodzenie może spowodować porażenie mięśni twarzy,

VIII n. przedsionkowo-ślimakowy – składa się z dwóch części przedsionkowej

i ślimakowej. Uszkodzenie części ślimakowej powoduje osłabienie słuchu lub głuchotę. Porażenie części przedsionkowej – zawroty głowy, nudności, wymioty, zaburzenia równowagi.

IX n. językowo-gardłowy – to nerw mieszany. Większą część nerwu tworzą włókna czuciowe unerwiające gardło język a niewielką jego część stanowią włókna ruchowe, przeznaczone dla mięsni gardła i wydzielnicze dla ślinianki przyusznej.

X n. błędny – jest nerwem mieszanym .Obszar jego unerwienia sięga daleko poza głowę. Nerw ten unerwia opony mózgowe, narządy szyi, serce, narządy oddechowe i znaczną część przewodu pokarmowego.

XI n. dodatkowy – jest nerwem ruchowym. Składa się z dwóch części: jedna jest utworzona z korzeni czaszkowych, odchodzących od rdzenia przedłużonego, drugą tworzą korzenie rdzeniowe odchodzące od górnej części rdzenia kręgowego. Korzenie rdzeniowe wchodzą do jamy czaszki przez otwór wielki kości potylicznej, gdzie łączą się z korzeniami czaszkowymi we wspólny pień. Gałąź wewnętrzna tego nerwu dołącza w całości do nerwu błędnego, a jej włókna unerwiają wewnętrzne mięsnie krtani i mięsnie zwieracze gardła. Gałąź zewnętrzna unerwia mięsień mostkowo-obojczykowo-sutkowy i mięsień czworoboczny grzbietu.

XII n. podjęzykowy – jest nerwem ruchowym. Zaopatruje wszystkie mięsnie języka wewnętrzne i zewnętrzne z wyjątkiem mięśnia podniebienno-językowego.

Układ dokrewny (wydzielania wewnętrznego)tworzą gruczoły dokrewne. Gruczoły dokrewne są to narządy powstałe z nabłonka posiadającego zdolności

wydzielnicze. Wydzielają one substancje zwane hormonami, których brak lub niedobór w organizmie

człowieka prowadzi do ciężkich zaburzeń w czynnościach organizmu. Do gruczołów dokrewnych zaliczamy: przysadkę mózgową, gruczoł tarczowy, gruczoły przytarczyczne, nadnercza, aparat wysypkowy trzustki, gonady (gruczoły płciowe); jajniki u kobiet, jądra u mężczyzn, grasicę, szyszynkę.


Funkcje: – kontroluje wiele czynności organizmu, – pomaga utrzymać homeostazę.

Przysadka mózgowa – jest częścią międzymózgowia (podwzgórza), z którym jest połączona szypułą zwana lejkiem. Położona jest w zagłębieniu podstawy wewnętrznej czaszki, w trzonie kości klinowej, w dole przysadki, przykrytym przez część opony twardej, zwana przeponą siodła. Jej kształt i wielkość odpowiadają kształtowi i wielkości tego dołu. Ma kształt owalny, wielkość fasoli. U dorosłego człowieka otoczona jest torebką przysadki, od której w głąb narządu wnikają pasma tkanki łącznej z naczyniami i nerwami. Dzieli się na płat przedni, płat tylny. Przysadka mózgowa jest nadrzędnym gruczołem dokrewnym organizmu. Wytwarza hormony, które kontrolują wzrost, aktywność gruczołu tarczowego, rozwój narządów rozrodczych, wydzielanie z jajników i jąder, pobudzają gruczoły sutka do produkcji mleka: reguluje ciśnienie krwi, czynność mięśni gładkich, wchłanianie wody w nerkach i funkcjonowanie kory nadnerczy.

Tarczyca (gruczoł tarczowy) – zbudowana jest z dwóch płatów położonych po obu stronach tchawicy. Wydziela hormony zawierające jod, od których zależą: rozwój psychiczny i fizyczny, utlenianie, akcja serca, ciśnienie krwi, temperatura, wchłanianie glukozy i jej przyswajanie. Pełni ona również rolę w kontrolowaniu metabolizmu wapnia.

Przytarczyce – położone obok tarczycy. Substancje wydzielane przez nie, kontrolują zużycie wapnia do budowy kości, napięcie mięśni i aktywność nerwową.

Nadnercza – gruczoł parzysty; położony w przestrzeni zaotrzewnowej jamy brzusznej, bezpośrednio na biegunach górnych nerek. Regulują one metabolizm i równowagę między poziomem soli i wody. W sytuacjach nagłych wydzielają adrenalinę, która przyspiesza akcję serca, pobudza wątrobę i układ nerwowy.

Trzustka – to główny gruczoł przewodu pokarmowego o obłym kształcie. Składa się z następujących części: głowa trzustki, trzon i ogon. Narząd ten składa się z dwóch części: wewnątrzwydzielniczej i wewnątrzwydzielniczej. (dokrewnej). Część dokrewną trzustki tworzą wyspy trzustkowe, zwane wyspami Langerhansa. Produkują one insulinę – hormon, który spełnia ważną rolę w utrzymaniu prawidłowego stężenia glukozy we krwi oraz glukagon hormon będący antagonistą insuliny.

Gonady: Jajniki u kobiet – kontrolują owulację (jajeczkowanie) i wpływają na płodność za

pośrednictwem hormonów estrogenów i progesteronu. Na funkcje jajników ma wpływ także przysadka mózgowa.

Jądra (u mężczyzn) kontrolują spermatogenezę, produkują hormon testosteron; od którego zależą cechy męskie tj.: typ owłosienia, wymiary ciała, głębokość głosu.

Grasica – to gruczoł wieku dziecięcego, czynny do okresu pokwitania potem stopniowo zanikający. Przypuszczalnie gruczoł ten pobudza wzrastanie i chroni organizm przed zakażeniem i zatruciem.

Szyszynka – gruczoł leżący w jamie czaszki, wielkości małego ziarna fasoli. Prawdopodobnie hamuje on dojrzewanie broniąc organizm przed niewłaściwym rozwojem czynności narządów płciowych.

Układ rozrodczy – pełni funkcję rozrodu, czyli rozmnażania się. Funkcja ta jest jedną z podstawowych cech życiowych organizmów żywych.

Cechy osobniczej dojrzałości płciowej: − całkowity rozwój zewnętrznych i wewnętrznych narządów płciowych, − rozwój trzeciorzędowych cech płciowych, − występowanie popędu płciowego, − gotowość do wydania na świat potomstwa.


U ludzi dojrzałość fizjologiczna pojawia się w różnym czasie, w granicach między 12 a 22 rokiem życia. Dojrzałość fizjologiczna wyprzedza znacznie dojrzałość psychiczną i społeczną do życia rodzinnego.

Narządy płciowe żeńskie wewnętrzne to: jajniki, jajowody, macica, pochwa oraz zewnętrzne narządy płciowe: wargi sromowe, łechtaczka, gruczoły przedsionkowe.

Narządy płciowe męskie wewnętrzne to: jądra, najądrza, nasieniowody, pęcherzyki nasienne, przewody wytryskowe i gruczoł krokowy. Narządy płciowe zewnętrzne to moszna i prącie. Narządy zmysłów

Klasyfikacja narządów zmysłów: 1. Narząd powonienia.

Węch jest to zdolność reagowania na cząsteczki substancji wonnych unoszących się w powietrzu lub w wodzie z dala od swego źródła. Narząd węchu jest bardzo wrażliwym chemoreceptorem. Zbudowany jest bardzo prosto; komórki węchowe skupione na pewnym obszarze śluzówki nosa między komórkami nabłonka. Obszar ten, zwany okolicą węchową, u człowieka jest niewielki i znajduje się po obu stronach części górnej jamy nosowej, w nabłonku górnego przewodu nosowego.

2. Narząd smaku (kubki smakowe) – za narząd zmysłu smaku uważany jest potocznie język, co nie jest zupełnie ścisłe, ponieważ właściwe receptory – kubki smakowe rozsiane są nie tylko w nabłonku śluzówki i języka, lecz także w błonie śluzowej cieśni gardzieli, podniebienia miękkiego oraz w śluzówce zewnętrznej strony nagłośni. Kubki smakowe zbudowane są z komórek smakowych zrębowych. Najwięcej kubków smakowych jest na języku. Człowiek rozróżnia cztery podstawowe rodzaje smaku: gorzki, słodki, kwaśny i słony. Odczuwanie smaku potraw w dużej mierze zależy od powonienia.

3. Narząd czucia skórnego(receptory wrażenia dotyku, bólu i temperatury)–rozmieszczone są one obok siebie, nierównomiernie w różnych miejscach i częściach skóry i jednocześnie reagują na wymienione bodźce.

4. Narząd czucia głębokiego (receptory wrażenia czucia stawowo-mięśniowego) – stanowią receptory umieszczone w ścięgnach, mięśniach szkieletowych, torebkach stawowych. Dzięki tym receptorom mamy świadomość położenia naszego ciała, wzajemnego ułożenia jego członków, stanu napięcia mięśni zgięcia stawów. Informacje te odbierane za pośrednictwem nerwów odśrodkowych wywołują stale szereg odruchów koordynujących prace mięśni i umożliwiających harmonijne ruchy ciała.

5. Narząd wzroku Wzrok jest najważniejszym źródłem orientacji człowieka. Zmysł wzroku dostarcza najwięcej informacji i najpełniej kształtuje wyobraźnię o otaczającym świecie. W narządzie wzroku wyróżniamy: gałkę oczną wraz z nerwem wzrokowym, narządy dodatkowe oka na, które składają się: aparat ruchowy gałki ocznej wraz z jej aparatem ochronnym. Narząd wzroku mieści się w oczodole, utworzonym przez kości czaszki. Jest on przystosowany do odbierania wrażeń wzrokowych w najrozmaitszych warunkach. Rozróżniamy szereg barw o bogatej skali odcieni .Dzięki specjalnej budowie oka widzimy wyraźnie przedmioty bliskie i dalekie; mamy zdolność widzenia przestrzennego oraz możemy ocenić odległość oglądanych przedmiotów.

6. Narząd słuchu (narząd ślimakowy)– słuchem nazywamy wrażliwość na fale dźwiękowe, które stanowią bodziec pobudzający narząd słuchu. Ucho – narząd zmysłu słuchu i równowagi – zamienia drgania fal dźwiękowych na określone wrażenia, które uświadamiamy sobie jako dźwięki. Słuch jest drugim podstawowym zmysłem umożliwiającym orientacje w otoczeniu i przystosowanie się do niego. U człowieka słuch


wiąże się ze zdolnością mówienia i słyszenia mowy innych. Czynności ucha związane są z jego budową. Pod względem anatomicznym ucho dzielimy na 3 części: zewnętrzne, środkowe i wewnętrzne.

Układ chłonny– składa się z naczyń chłonnych, węzłów chłonnych, tkanki chłonnej

pozawęzłowej oraz śledzony i grasicy. 1. Naczynia chłonne włosowate – zespalają się i tworzą sieci chłonne. Ściana naczynia

chłonnego utworzona jest przez jedną warstwę komórek śródbłonka, pomiędzy, którymi mogą w pewnych warunkach powstawać małe otworki, co zapewnia dużą przepuszczalność ściany. Naczynia chłonne mogą wchłaniać duże cząsteczki białka, kuleczki tłuszczu, niektóre hormony i leki, a także komórki nowotworowe.

2. Węzły chłonne – pokryte są torebką tkanki łącznej. Zrąb węzła stanowią łącznotkankowe beleczki. W części zewnętrznej przeważa tkanka chłonna w postaci grudek, które warunkują czynność obronną tkanki chłonnej. Część środkowa grudki jest ośrodkiem rozmnażania limfocytów. W węzłach chłonnych występują przestrzenie zwane zatokami, wypełnione tkanką siateczkową, przez które przepływa chłonka. Węzły chłonne produkują limfocyty i dzięki właściwościom żernym komórek siateczki, stanowią filtr dla chłonki.

3. Tkanka chłonna pozawęzłowa występuje w migdałkach stanowiących pierścień gardłowy. Duże znaczenie praktyczne ma lokalizacja węzłów chłonnych w odpowiednich okolicach ciała. W obrębie głowy i szyi mamy duże zagęszczenie węzłów chłonnych. Duże skupisko tkanki chłonnej pozawęzłowej znajduje się w gardle. W skład pierścienia gardłowego wchodzą: migdałki podniebienne migdałki trąbkowe, migdałki językowe, migdałek gardłowy, pojedyncze grudki chłonne w błonie śluzowej gardła. Chłonka (lympha) – jest płynem lekko żółtawej barwy, o składzie chemicznym

i biologicznym podobnym do składu osocz krwi Z narządu żucia chłonkę zbierają węzły chłonne: przyuszne, podżuchwowe

i podbródkowe. węzły chłonne podżuchwowe dzielą się na trzy grupy: przednie, środkowe, tylne. Szczególnie ważna jest grupa węzłów podżuchwowych ponieważ zbiera chłonkę z takich elementów narządu żucia jak: policzki, nos oraz wargi, zęby, dziąsła, język i dno jamy ustnej. Często w przypadku stanów zapalnych miazgi zęba i przyzębia ulegają one powiększeniu i bolesnemu obrzmieniu. Dalej chłonka odpływa do węzłów chłonnych powierzchownych głębokich szyi . 4.1.2. Pytania sprawdzające

Odpowiadając na pytania, sprawdzisz, czy jesteś przygotowany do wykonania ćwiczeń.

1. Czym zajmuje się anatomia jako nauka? 2. Jak podzielono anatomię jako naukę? 3. Czym zajmuje się fizjologia jako nauka? 4. Czym zajmuje się histologia jako nauka? 5. Jak nazwano naukę zajmującą się rozwojem organizmu? 6. Czym zajmuje się patologia jako nauka? 7. Jakie działy wyróżniamy w patologii i czym się one zajmują? 8. W jaki sposób zbudowana jest komórka? 9. W jaki sposób odbywa się transport substancji w cytoplazmie? 10. Od czego zależy prawidłowa czynność komórki? 11. W jaki sposób rozmnaża się komórka? 12. Gdzie występuje i jakie spełnia zadania tkanka nabłonkowa? 13. Jakie narządy zmysłu występują w organizmie człowieka?


14. Jaką rolę spełniają w organizmie człowieka poszczególne narządy zmysłu? 15. Jakie czynności spełnia tkanka nerwowa i jak jest ona zbudowana? 16. Jakie znasz rodzaje tkanki łącznej? 17. Jakie znasz układy wchodzące w skład organizmu człowieka i jaką pełnią one rolę,

dokonaj ich ogólnej charakterystyki? 18. Jaka rolę spełniają węzły chłonne głowy? 19. Jakie funkcje spełnia skóra w organizmie człowieka? 20. Jaką rolę spełnia układ dokrewny w organizmie człowieka? 21. Co to są hormony i jaką rolę spełniają w organizmie człowieka? 22. Jaki jest skład układu chłonnego narządu żucia i jaką spełnia on rolę? 23. Jaką rolę pełnią nerwy czaszkowe? 4.1.3.Ćwiczenia Ćwiczenie 1

Rysunek do ćwiczenia 1

Na powyższym schemacie komórki zaznacz przy właściwych numerach organella komórkowe. W karcie ćwiczeń opisz jaką pełnią one funkcje w komórce i jak są zbudowane.

Organella komórkowe Budowa Funkcja 1. 2. 3. 4. 5. 6. 7. 8. 9. 10.


Sposób wykonania ćwiczenia Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:

1) odszukać w materiale nauczania 4.1. poradnika dla ucznia, informacje dotyczące budowy komórki,

2) dokonać analizy treści ćwiczenia, 3) nazwać zaznaczone organella komórkowe, 4) określić funkcje poszczególnych organelli komórkowych.

Wyposażenie stanowiska pracy: − papier formatu A4, flamastry, − atlas anatomiczny, − literatura z rozdziału 6 poradnika dla ucznia . Ćwiczenie 2

Wyjaśnij podstawowe pojęcia anatomiczne zapisane w karcie ćwiczeń. 1. Anatomia

2. Fizjologia

3. Histologia

4. Patologia

5. Komórka

6. Tkanka

7. Układ

8. Neuron


1) odszukać w materiale nauczania 4.2. poradnika dla ucznia, informacje dotyczące podstawowych pojęć anatomicznych,

2) dokonać analizy treści ćwiczenia, 3) dokonać charakterystyki pojęć, 4) omówić na forum grupy zdefiniowane pojęcia.


Wyposażenie stanowiska pracy: – arkusz papieru, – przybory do pisania, − literatura z rozdziału 6 poradnika dla ucznia. Ćwiczenie 3

Odszukaj w atlasie anatomicznym przebieg 12 par nerwów czaszkowych; określ ich funkcje. Wykonaj zadanie w karcie ćwiczeń.

Karta ćwiczeń

Numer Nazwa nerwu Funkcja

I II III IV V VI VII VIII IX X XI XII


1) odszukać w atlasie anatomicznym informacje o nerwach czaszkowych, 2) dokonać analizy treści ćwiczenia, 3) uzupełnić kartę ćwiczeń, 4) omówić ćwiczenie na forum grupy.

Wyposażenie stanowiska pracy: – arkusz papieru, – przybory do pisania, – atlas anatomiczny człowieka, – literatura z rozdziału 6 poradnika dla ucznia.


4.1.4. Sprawdzian postępów

Czy potrafisz:

Tak

Nie

1) wyjaśnić pojęcie anatomii? 2) dokonać podziału anatomii jako nauki? 3) zdefiniować fizjologie jako naukę? 4) posłużyć się podstawowa terminologią anatomiczną? 5) scharakteryzować patologie jako naukę? 6) scharakteryzować działy patologii? 7) omówić budowę komórki? 8) rozróżnić tkanki,narządy i układy organizmu? 9) dokonać ogólnej charakterystyki tkanek, układów i narządów

organizmu?


4.2. Budowa układu kostno-stawowego narządu żucia. Mięśnie głowy

4.2.1. Materiał nauczania Układ stomatognatyczny

Jest to przestrzeń o kształcie czworościanu. Podstawą jego są wyrostki podniebienne szczęki oraz blaszki poprzeczne kości podniebiennych, wierzchołek natomiast znajduje się w okolicy kości gnykowej. Wyróżnia się następujące funkcje układu stomatognatycznego: − żucie, − mowa, − połykanie, − oddychanie, − oraz kreowanie wyglądu zewnętrznego.

Żuchwa – jest to kość nieparzysta, o kształcie podkowiastym. Składa się z trzonu i parzystej gałęzi żuchwy. Miejsce połączenia trzonu z z gałęzią nosi nazwę kąta żuchwy. Od każdej gałęzi żuchwy odchodzą dwa wyrostki: kłykciowy i dziobiasty. W trzonie żuchwy wyróżnia się część zębodołową zawierająca zębodoły. Przez gałąź i trzon żuchwy przebiega kanał żuchwowy zawierający naczynia i nerwy.

Podniebienie –tworzy górna ścianę jamy ustnej. Wyróżniamy w nim część przednią – podniebienie twarde utworzone przez wyrostki podniebienne szczeki i blaszki poziome kości podniebiennych oraz część tylną – podniebienie miękkie, będące fałdem błony śluzowej zawierającym mięśnie poprzecznie prążkowane: − mięsień dźwigacz, − mięsień napinacz podniebienia miękkiego, − mięsień języczka, − mięsień podniebienno-językowy, − mięsień podniebienno-gardłowy.

Pośrodku tylnego brzegu podniebienia miękkiego znajduje się wyniosłość zwana języczkiem.

Zęby wraz z wyrostkami zębodołowymi dzielą jamę ustną na przedsionek jamy ustnej i jamę ustną właściwą.

W układzie tym występują trzy rodzaje stawów: − skroniowo-żuchwowy, − zębowo-zębodołowy, − międzyzębowy .

Bardzo ważnym, stawem z tych trzech jest staw skroniowo – żuchwowy, którego choroby, zwane są artropatiami. Przyczyną tej choroby bardzo często jest zła wysokość zwarcia.

Chorobą związaną ze stawem skroniowo – żuchwowym są tzw. dewiacje żuchwy, które objawiają się bocznymi, w stosunku do osi pośrodkowej ciała, ruchami przy opuszczaniu i podnoszeniu żuchwy.

Innym rodzajem stanów chorobowych występującym w układzie stomatognatycznym są tzw. mioartropatie. Polegają one na wzmożonym napięciu mięśni żwaczy (mięśnie te to: mięsień żwacz, mięsień skroniowy, mięsień skrzydłowy boczny oraz mięsień skrzydłowy przyśrodkowy). Choroby te tyczą się szczególnie mięśnia skrzydłowego bocznego. Powodem występowania zbyt dużego napięcia mięśni żwaczy jest ogólny stres pacjenta. Efektem tego stanu jest występowanie tzw. zakwasów, czyli zbierania się kwasu mlekowego w mięśniach,


który wywołuje bardzo silny ból. Należy zaznaczyć, że opisywany układ jest niezwykle delikatny i jakakolwiek błędna interwencja pociąga za sobą szereg innych. Przykładam może być założenie zbyt wysokiego wypełnienia. Spowoduje to paradontopatię (chorobę przyzębia) danego zęba oraz ścieranie się zęba przeciwstawnego. Choroby przyzębia mogą natomiast doprowadzić np. do rozchwiania zęba. Układ zębowo-zębowy: 1) połączenie zębowo-zębodołowe, 2) stawy skroniowo-żuchwowe, 3) zespół nerwowo-mięśniowy, 4) ośrodkowy układ nerwowy.

Istnieje ścisła współzależność czynnościowa między wszystkimi elementami tego układu. Braki zębowe czy nieprawidłowości zgryzowe powodują zaburzenia żucia i zmiany w przyzębiu lub stawie skroniowo-żuchwowym. I odwrotnie, choroby w obrębie przyzębia (parodontopatie) powodują zmianę położenia lub utratę zębów, co zaburza czynność żucia. Zaburzenia zaś równowagi nerwowo-mięśniowej i czynności żucia wpływają na przebudowę stawu skroniowo-żuchwowego i ograniczają ruchy żuchwy (artropatie).

Także osobowość i stresy poprzez układ nerwowo-żuchwowy mogą wpływać szkodliwie na zęby, powodując nadmierne ścieranie, przeciążenie przyzębia i stawu skroniowo-żuchwowego (parafunkcje).

Układ mięśniowo-nerwowy w powiązaniu z układem kostnym i stawami skroniowo-żuchwowymi wchodzi w skład układu dynamicznego narządu żucia. Mięśnie narządu żucia wykazują te same cechy fizyczne i biologiczne, co inne mięśnie poprzecznie prążkowane. Są one unerwione przez nerwy czaszkowe.

Mięśnie głowy i szyi dzielimy na :

− mięśnie mimiczne, − mięśnie narządu żucia, − mięsnie narządów głowy.

1. Mięśnie mimiczne – należą do nich: mięśnie sklepienia czaszki, mięśnie otaczające

szparę powiek, mięśnie nozdrzy, mięśnie małżowiny usznej, mięśnie otaczające szparę ust. Mięśnie te przytwierdzają się przynamniej jednym przyczepem do skóry, nie zmieniają one położenia poszczególnych kości czaszki. Mają układ okrężny lub pierzasty. Rozmieszczone są głównie wokół otworów twarzy. Skurcz odpowiednich zespołów mięśniowych odzwierciedla stany psychiczne (radość, smutek, gniew).

2. Inne mięśnie stanowiące zewnętrzne otoczenie narządu żucia : − mięsień potyliczno-czołowy tworzący czepiec ścięgnisty okrywający czaszkę, − mięśnie szpary ustnej. Mięśnie szpary ustnej dzielimy na okrężne i promieniste. Mięsień okrężny ust ma włókna

obwodowe, stanowiące część brzeżną oraz część wargową składająca się z włókien leżących bliżej szpary ust. Miesień okrężny ust zwiera szparę ustną, przyciska wargi do zębów lub wysuwa wargi.

− mięsień policzkowy jest mięśniem płaskim lezącym w ścianie policzka między szczęką a żuchwą, przyciska policzki do zębów, zapobiega dostawaniu się pokarmów z jamy ustnej właściwej do przedsionka i wydmuchuje powietrze.

− mięsień bródowy łączy się ze skórą bródki i obniża wargę dolną. 3. Mięśnie narządu żucia.


W skład układu mięśniowego narządu żucia wychodzą następujące grupy mięśni: − mięśnie języka – są antagonistami mięsni warg i policzków. Mięśnie zewnętrzne języka

zaczynają się na sąsiednich kościach, a kończą w języku. Powodują one zmiany jego położenia (wysuwanie, cofanie, unoszenie).Do tej grupy należą mięśnie: bródowo-językowy, gnykowo-językowy, rylcowo-językowy. Mięśnie wewnętrzne języka zaczynają się i kończą w obrębie języka a ich współdziałanie powoduje zmiany kształtu języka. Do tej grupy należą mięśnie: podłużny języka, poprzeczny języka i pionowy języka,

− mięśnie podniebienia miękkiego – ograniczają od góry i tyłu jamę ustną. Przy ssaniu czy połykaniu czasowo oddzielają nosową cześć gardła od gardła środkowego i jamy ustnej, co umożliwia wytworzenie ujemnego ciśnienia w jamie ustnej. Do grupy tej należą mięśnie: dźwigacz podniebienia, napinacz podniebienia, podniebienno-językowy, podniebienno –gardłowy, miesień języczka,

− mięśnie żwacze – cztery mięśnie żwacze jednym końcem przyczepiają się na żuchwie, a drugim na kościach czaszki. Umożliwiają one ruchy żuchwy do góry, na boki, do tyłu i do przodu. Mięsień skroniowy jest największym i najsilniejszym z mięśni żwaczy. Ułożony w kształcie wachlarza w dole skroniowym, przechodzi dalej pod łukiem jarzmowym i przyczepia się do wyrostka dziobiastego żuchwy. Rozróżniamy w nim włókna przednie biegnące bardziej pionowo i włókna tylne, które jako jedyne w całym narządzie żucia biegną poziomo, przesuwają one ku tyłowi wysunięta żuchwę. Obustronny skurcz przenosi żuchwę do góry, przy skurczu jednostronnym następuje przesunięcie żuchwy na zewnątrz, w stronę kurczącego się mięśnia. Mięsień skrzydłowo przyśrodkowy – przy skurczu obustronnym unosi żuchwę, współdziałając z mięśniem żwaczem i skroniowym. Przy skurczu jednostronnym przesuwa żuchwę na zewnątrz w stronę kurczącego się mięśnia. Mięsień ten przyczepia się na przyśrodkowej powierzchni kąta żuchwy oraz w dole skrzydłowym kości klinowej, na kości podniebiennej i częściowo na szczęce. Miesień skrzydłowy boczny – jego skurcz jednostronny powoduje ruch boczny żuchwy w stronę przeciwną. Równoczesny skurcz obu mięśni przemieszcza żuchwę ku przodowi. Mięśnie nadgnykowe przyczepiają się do kości gnykowej i żuchwy. Stanowią grupę mięśni odwodzących żuchwę, są antagonistami mięśni żwaczy .Gdy ustalona jest żuchwa, mięśnie nadgnykowe podnoszą kość gnykową, język i krtań do góry, co ma szczególne znaczenie podczas połykania. Mięsień dwubrzuścowy odwodzi żuchwę, współdziałając z mięśniami żuchwowo- gnykowymi i rylcowo-gnykowymi. Mięsień żuchwowo-gnykowy – jest mięśniem płaskim w kształcie trójkąta rozpiętego w łuku trzonu żuchwy i wspólnie z mięśniem strony przeciwległej tworzy dno jamy ustnej. Gdy kość gnykowa jest ustalona, mięsień żuchwowo-gnykowy odwodzi żuchwę, napina dno jamy ustnej i unosi język. Mięsień bródowo – gnykowy– odwodzi żuchwę, gdy kość gnykowa jest ustalona lub pociąga kość gnykową do przodu i ku górze przy ustalonej żuchwie Mięsień rylcowo-gnykowy – działanie mięśni podgnykowych polega na ustaleniu kości gnykowej, która staje się wtedy punktem podparcia w pracy mięśni języka i odwodzących żuchwę. Budowa mięśni głowy i szyi – należą one do grupy mięśni poprzecznie prążkowanych. Są zbudowane z tkanki mięśniowej poprzecznie prążkowanej i są czynnymi narządami ruchu. Mogą powodować ruchy przemieszczania t.j: zmianę pozycji poszczególnych części ciała względem siebie, itp. Mięśnie te są zbudowane z wielu tysięcy miocytów poprzecznie prążkowanych, czyli komórek mięśniowych poprzecznie prążkowanych, wewnątrz, których znajdują się włókna mięśniowe składające się z nitek białek kurczliwych zwanych nitkami aktomiozyny.


4.2.2. Pytania sprawdzające

Odpowiadając na pytania, sprawdzisz, czy jesteś przygotowany do wykonania ćwiczeń. 1. Jaka rolę spełnia układ kostny-stawowy narządu żucia? 2. Jaki jest skład układu stomatognatycznego? 3. W jakiej kości znajdują się zębodoły? 4. Na czym polega współzależność między wszystkimi elementami układu

stomatognatycznego? 5. Jakie funkcje pełni układ mięśniowy narządu żucia? 6. W jaki sposób podzielone są mięśnie głowy? 7. Jakie mięśnie biorą udział w ruchach żuchwy? 8. Jakie grupy mięśni wchodzą w skład układu mięśniowego narządu żucia? 4.2.3. Ćwiczenia Ćwiczenie 1

W atlasie anatomicznym, odszukaj stawy wchodząc w skład układu stomatognatycznego. Omów ich budowę i funkcje. Sposób wykonania ćwiczenia Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś: 1) odszukać w materiale nauczania 4.2. poradnika dla ucznia, informacje dotyczące stawów

wchodzących w skład układu stomatognatycznego, 2) dokonać analizy treści ćwiczenia, 3) odnaleźć stawy w atlasie anatomicznym, 4) uzupełnić kartę ćwiczeń. Karta ćwiczeń

Nazwa stawu Funkcja stawu 1.

2.

3.

Wyposażenie stanowiska pracy: – arkusz papieru, – przybory do pisania, – literatura z rozdziału 6 poradnika dla ucznia.


Ćwiczenie 2 Scharakteryzuj budowę i funkcje układu stomatognatycznego.

Karta ćwiczeń Nazwa stawu wchodzącego w skład układu stomatognatycznego

Funkcja


1) odszukać w materiale nauczania 4.2. poradnika dla ucznia, informacje dotyczące budowy i funkcji układu stomatognatycznego,

2) dokonać analizy treści ćwiczenia, 3) określić budowę, funkcje stawów wchodzących w skład układu stomatognatycznego

i wyjaśnić ich znaczenie dla prawidłowego funkcjonowania układu. 4) omówić funkcje na forum grupy, Wyposażenie stanowiska pracy: – arkusz papieru, – przybory do pisania, – literatura z rozdziału 6 poradnika dla ucznia. Ćwiczenie 3

Korzystając z atlasu anatomicznego, wyszukaj mięśnie biorące udział w ruchach żuchwy; opisz funkcje pełnione przez poszczególne mięśnie.

Sposób wykonania ćwiczenia Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś :

1) odszukać w materiale nauczania 5.2.1 informacje dotyczące funkcji układu stomatognatycznego,

2) dokonać analizy treści ćwiczenia, 3) określić funkcje i wyjaśnić ich znaczenie dla prawidłowego funkcjonowania układu, 4) omówić funkcje na forum grupy.



Karta ćwiczeń l.p. Mięsień Funkcje

1. Mięśnie żwacze

2. Mięśnie podgnykowe

3. Mięśnie nadgnykowe

4. Mięśnie mimiczne

5. Mięśnie szyi


Czy potrafisz:

Tak

Nie

1) scharakteryzować podstawowe elementy układu stomatognatycznego? 2) omówić funkcje układu stomatognatycznego? 3) podać nazwę kości w, której znajdują się zębodoły? 4) omówić współzależność między wszystkimi elementami układu

stomatognatycznego? 5) wymienić funkcje układu mięśniowego narządu żucia? 6) dokonać podziału mięśni biorą udział w ruchach żuchwy? 7) scharakteryzować mięśnie biorące udział w ruchach żuchwy? 8) omówić grupy mięśni wchodzą w skład układu mięśniowego narządu

żucia?


4.3. Rola jamy ustnej w fizjologii narządu żucia 4.3.1. Materiał nauczania

Jama ustna stanowi początkowy odcinek przewodu pokarmowego i spełnia różnorodne czynności fizjologiczne.

Zadania: 1. Pobieranie pokarmów. 2. Przygotowanie mechaniczne(rozdrobnienie pokarmu, żucie) i początkowe przemiany

chemiczne przyjmowanych pokarmów( przekształcanie dużych cząsteczek organicznych w związki prostsze).

3. Stanowi barierę ochronną dla dalszych odcinków przewodu pokarmowego. 4. Elementy jamy ustnej biorą udział w wytwarzaniu mowy. 5. W czasie wysiłku fizycznego stanowi drogę oddechową. 6. Poprzez błonę śluzową do krwi wchłaniają się niektóre substancje chemiczne, (rtęć,

ołów, alkohol).

Czynności jamy ustnej uwarunkowane są prawidłowa budową całego narządu żucia. Prawidłowy przebieg niektórych czynności fizjologicznych w jamie ustnej regulują

odruchy: 1. Ssania, występujący u niemowląt. 2. Dziąsłowy, polegający na unoszeniu i zaciskaniu wargi dolnej. 3. Wymiotny, powstający w następstwie drażnienia błony śluzowej podniebienia

miękkiego, tylnej części języka lub ścian gardła. 4. Ślinienia, powstający pod wpływem bodźców smakowych, bólowych lub trucizn.

W procesie pobierania pokarmu i mechanicznego przetwarzania zasadniczą rolę odgrywają zęby, które przez swoją zróżnicowaną budowę przystosowane są do odgryzania i miażdżenia pokarmów. Gryzienie i żucie to proces mechanicznej obróbki przyjmowanych pokarmów, która ma na celu : − rozdrabnianie pokarmów, − zmieszanie ze śliną, − przygotowanie kęsa.

Rys. 2. Anatomia topograficzna jamy ustnej [9]


Jamę ustną dzieli się na przedsionek i jamę ustna właściwą. Przedsionek jamy ustnej stanowi przestrzeń mająca kształt podkowy, ograniczoną od

zewnątrz szparą ust, wargami i policzkami. Szparę ust otaczają wargi górna i dolna, zbiegające się w kątach ust. Zrąb wargi stanowi mięsień okrężny ust. Od zewnątrz wargi pokrywa skóra. Stronę wewnętrzną pokrywa błona śluzowa, łącząca się poprzez sklepienie przedsionka z dziąsłem wyrostków zębodołowych. Strefę przejściową pomiędzy skórą a błona śluzową nazywamy czerwienią wargową. Ścianę wewnętrzną przedsionka stanowią wyrostki zębodołowe z lukami zębowymi, które przy zwartych zębach oddzielają przedsionek od jamy ustnej właściwej. W linii środkowej przedsionka znajduje się wędzidełko wargi górnej i wargi dolnej. W odcinku bocznym znajdują się policzki, które stanowią mięsień policzkowy. Policzek od zewnątrz pokryty jest skórą, a od wewnątrz błoną śluzową z licznymi gruczołami. Na błonie śluzowej policzka znajduje się brodawka przyusznicza, zaznaczająca ujście przewodu wyprowadzającego ślinianki przyusznej.

Jama ustna właściwa od przodu i z boków ograniczona jest przez łuki zębowe – górny i dolny. Sklepienie jamy ustnej stanowi podniebienia twarde i miękkie. Dno jamy ustnej stanowią mięśnie żuchwowo – gnykowe. Od przodu i boku dno jamy ustnej ograniczone trzonem żuchwy. W dnie jamy ustnej pokrytym błoną śluzową, przechodzącą na powierzchnię dolną języka, znajduje się tkanka łączna i tłuszczowa, naczynia krwionośne, węzły chłonne i nerw podjęzykowy. Pod językiem znajduje się ujście przewodów wyprowadzających ślinę ze ślinianek podjęzykowych i podżuchwowych. Język

Jest tworem mięśniowym o zróżnicowanym działaniu, który wypełnia zamkniętą jamę ustną.

W obrębie języka wyróżniamy: nasadę, trzon, koniec języka, powierzchnie górną ( grzbietową) i powierzchnię dolną, dwa brzegi. Powierzchnia górna ma rowek zwany

bruzdą pośrodkową, którą ślina spływa do gardła. W części tylnej występuje bruzda graniczna, stanowiąca przejście trzonu w nasadę języka. Dolna powierzchnia języka jest gładka i podzielona przez fałdy śluzówki, zwany wędzidełkiem języka. Koniec języka jest zwężony i spłaszczony. W błonie śluzowej grzbietu języka znajdują się brodawki nitkowate z receptorami zmysłu dotyku oraz brodawki grzybowate, okolone i liściaste zawierające kubki smakowe, będące receptorami zmysłu smaku.

Część tylną jamy ustnej właściwej stanowi cieśń gardła ograniczona od góry podniebieniem miękkim z języczkiem, po bokach łukami podniebiennymi, między którymi leżą migdałki, a częścią dolną stanowi trzon języka. Ślinianki

Są ważnym elementem narządu żucia. Dzielimy je na drobne gruczoły jamy ustnej (wargowe, policzkowe, podniebienne, językowe) i trzy pary dużych ślinianek wśród których są ślinianki przyuszne, podżuchwowe i podjęzykowe.

Wszystkie gruczoły ślinowe jamy ustnej ze względu na charakter wydzieliny dzielimy na: − śluzowe do, których należą gruczoły podniebienne i gruczoły nasady języka, − surowicze do, których należą ślinianki przyuszne gruczoły brodawek okolonych, − śluzowo-surowicze do, których należą ślinianki podżuchwowe, podjęzykowe gruczoły

wargowe, policzkowe i językowe przednie. Ślina warunkuje mechaniczna i chemiczną przemianę treści pokarmowych. Zmieszanie

pokarmu ze ślina ułatwia formowanie kęsa i połykanie, które stanowi końcowa fazę przemian zachodzących w jamie ustnej.

Skład chemiczny śliny jest różny, ulega zmianom w zależności od bodźca wyzwalającego.


Zmieszana ślina człowieka jest bezbarwna, o ciężarze właściwym 1,002–1,012g. Średnia wartość pH śliny wynosi 6. Na odczyn śliny mają wpływ zawarte w niej bufory węglanowy i fosforanowy. Około 99% śliny stanowi woda.

Ilość składników organicznych nie przekracza 5,0 g w litrze. Składniki nieorganiczne występują w ilości ok.2,5 g w litrze śliny. Białko jest głównym składnikiem organicznym. Występujące w ślinie enzymy to: lizozym, amylaza, fosfataza, peroksydaza. Ponadto

zmieszana ślina zawiera inne enzymy pochodzące z rozkładu bakterii, leukocytów. W skład śliny wchodzą także złuszczone komórki nabłonka, leukocyty i mikroorganizmy. Funkcje śliny:

− nawilża błonę śluzowa jamy ustnej, − wspomaga połykanie kęsów pokarmu, − wypłukuje resztki pokarmowe, − stanowi pierwszą linię obrony przed drobnoustrojami (lizozym), − dostarcza minerały do naprawy demineralizacji szkliwa oraz neutralizacji kwasów, − odgrywa ważną rolę w odczuwaniu smaku i w mowie. Przyczyną zwiększenia wydzielania śliny może być: − epilepsja, − ciąża, − choroba wrzodowa.

Zmniejszenie lub zahamowanie zdolności wydzielniczej gruczołów ślinowych powoduje gwałtowne zmiany flory bakteryjnej jamy ustnej ze skutkami w postaci chorób przyzębia lub próchnicy. Mechanizm wydzielania śliny

Wydzielanie śliny kontroluje układ nerwowy i hormonalny. W wyniku podrażnienia bodźcami chemicznymi lub fizycznymi receptorów smakowych rozmieszczonych w błonie śluzowej jamy ustnej i języka następuje pobudzenie ośrodka wydzielania śliny w tworze siatkowatym rdzenia przedłużonego. W warunkach fizjologicznych wydzielanie śliny jest skutkiem działania wrodzonego i nabytego odruchu ślinowego.

Mechanizm odruchu wrodzonego polega na podrażnieniu chemoreceptorów, termoreceptorów i mechanoreceptorów jamy ustnej i języka, które powodują pobudzenie ośrodka ślinowego.

Odruch nabyty wydzielania śliny powstaje wtedy, gdy wytworzyły się połączenia czasowe w różnych miejscach kory mózgu z ośrodkami wydzielania śliny pod wpływem bodźców odbieranych przez zmysły: węchu, wzroku i słuchu.

Funkcja obronna śliny polega na tworzeniu przez zawarta w niej florę bakteryjna stałego środowiska jamy ustnej, które związane jest z bakteriobójczym działaniem obecnych w ślinie enzymów ( lizozym) i leukocytów. Lizozym nie ma wpływu na skład zwykłej flory jamy ustnej, odgrywa natomiast ważną rolę obronna w infekcjach zewnętrznych. Znajdujące się w ślinie przeciwciała reagują z antygenami niektórych bakterii. Ważnym zadaniem obronnym śliny jest zwilżanie błony śluzowej i zębów, mechaniczne oczyszczanie przez spłukiwanie resztek pokarmowych i produktów ich fermentacji. Szybkość przepływu śliny, ruchy języka, oblepianie drobnoustrojów przez śluz zawarty w ślinie, połykanie ze śliną i niszczenie przez sok żołądkowy stanowi zespół mechanizmów obronnych ograniczających rozwój drobnoustrojów w jamie ustnej.



Odpowiadając na pytania, sprawdzisz, czy jesteś przygotowany do wykonania ćwiczeń. 1. Jakie zadania spełnia jama ustna w fizjologii narządu żucia? 2. Jakie odruchy regulują czynności fizjologiczne w jamie ustnej? 3. Jakie elementy ograniczają jamę ustną właściwą? 4. Jakie wyróżnia się gruczoły ślinowe jamy ustnej? 5. Jaki jest mechanizm wydzielania śliny w jamie ustnej? 6. Jakie funkcje pełni ślina? 7. Jaki jest skład chemiczny śliny? 8. Jakie enzymy są zawarte w ślinie? 9. Na czym polega mechanizm wrodzony wydzielania śliny? 10. Na czym polega mechanizm nabyty wydzielania śliny? 11. Na czym polega funkcja obronna śliny? 4.3.3. Ćwiczenia Ćwiczenie 1

Korzystając z atlasu anatomicznego opisz budowę jamy ustnej, omów funkcje jakie pełni jama ustna.


1) odszukać w materiale nauczania 4.3. poradnika dla ucznia, wiadomości na temat budowy i funkcji jamy ustnej,

2) wypisać na kartce funkcje jakie pełni jama ustna w organizmie człowieka i podać jakie to ma znaczenie dla funkcjonowania organizmu?

Wyposażenie stanowiska pracy: – arkusz papieru, – przybory do pisania, – literatura z rozdziału 6 poradnika dla ucznia. Ćwiczenie 2

Na podstawie poradnika dla ucznia (rozdział 4.3.), wypisz jaki jest skład chemiczny śliny i jakie pełni ona funkcje.


1) odszukać w materiale nauczania wiadomości na temat składu chemicznego śliny oraz funkcji jakie ona pełni,

2) wypisać treść zadania na kartce papieru, 3) zaprezentować efekty własnej pracy na forum grupy.



Ćwiczenie 3 Na podstawie poradnika dla ucznia, opisz mechanizm wrodzony i nabyty wydzielania

śliny w organizmie człowieka.


1) odszukać w materiale nauczania 4.3. poradnika dla ucznia wiadomości na temat podany w ćwiczeniu,

2) dokonać analizy treści ćwiczenia, 3) wypisać na kartce temat ćwiczenia, 4) zaprezentować efekty swojej pracy na forum grupy. Wyposażenie stanowiska pracy: – arkusz papieru, – przybory do pisania, – literatura z rozdziału 6 poradnika dla ucznia. 4.3.4. Sprawdzian postępów

Czy potrafisz:

Tak

Nie

1) wymienić zadania jamy ustnej w procesie żucia? 2) wymienić istotne odruchy regulujące czynności fizjologiczne jamy

ustnej?

3) określić elementy ograniczające jamę ustna właściwą? 4) wymienić gruczoły ślinowe jamy ustnej? 5) omówić funkcje śliny w jamie ustnej? 6) określić skład chemiczny śliny? 7) wymienić enzymy zawarte w ślinie? 8) przedstawić mechanizm wrodzony wydzielania śliny? 9) przedstawić mechanizm nabyty wydzielania śliny? 10) określić funkcję obronną śliny?


4.4. Budowa i fizjologia narządu zębowego. Metody znakowania zębów

4.4.1. Materiał nauczania

Uzębienie człowieka jest dwupokoleniowe tzn. zawiera zęby mleczne i stałe. Uzębienie człowieka jest także różnokształtne tzn., że zawiera zęby różniące się między sobą kształtem i budową.. Cechą jego jest również ścisłe przyleganie zębów do siebie, bez występowania luk. Zawiązki zębów stałych znajdują się pod zębami mlecznymi, we wspólnym zębodole, oddzielone od nich przegroda kostną. Przed okresem wymiany zębów wyróżnicowują się w zębodole komórki kościogubne(osteoklasty), które rozpoczynają zniszczenie przegrody kostnej i korzeni zębów mlecznych, powodując ich wypadanie.

Rozwój zębów jest procesem długotrwałym. W rozwoju narządu zębowego wyodrębnia się trzy procesy: − tworzenie się zawiązków zębowych, − mineralizacja zębów, − wyrzynanie się zębów.

Ogólna budowa zęba

Ząb składa się z korony, szyjki i korzenia (lub korzeni). Wypełniony jest miazgą, naczyniami krwionośnymi i nerwami.

Mikroskopowa budowa zęba 1. Tkanka twarda zęba: szkliwo, zębina, cement korzeniowy. 2. Tkanka miękka zęba: miazga zęba.

Szyjka zęba – znajduje się na granicy korony i korzenia. W warunkach zdrowych jest osłonięta dziąsłem. Między szyjką a dziąsłem występuje niewielka szczelina nazywana kieszonką dziąsłową.

Zębina – podstawowa twarda tkanka zęba podobna do tkanki kostnej, silnie przesycona solami wapnia, tworząca masę i szkielet zęba. W obrębie korony zęba przykryta jest szkliwem, w obrębie korzenia – cementem. Zębina otacza jamę zęba, która jest wypełniona miazgą

Szkliwo – twarda zewnętrzna warstwa pokrywająca zębinę korony zębów. Jest to najsilniej zmineralizowana i najtwardsza tkanka występująca w organizmie. Niewrażliwa na ból, chroni głębsze warstwy zęba.

Miazga zęba – zawartość komory i przewodu korzeniowego zęba. Jest to tkanka łączna zawierająca naczynia krwionośne, limfatyczne i włókna nerwowe. Jej warstwę zewnętrzną stanowią komórki zębinotwórcze.

Cement – znajduje się pomiędzy powierzchnią korzenia zęba a ścianą zębodołu. Ozębna – włóknista tkanka zbita wyściełająca zębodół, otaczająca korzeń zęba. Zęby

zbudowane są z zębiny. Korzeń i część szyjki umocowane są w zębodole za pomocą wiązadeł, resztę szyjki zęba obejmuje dziąsło; korona zęba wystaje nad dziąsłem. Cechy zębów mlecznych

Uzębienie mleczne składa się z 20 zębów: siekaczy, kłów i zębów trzonowych. Zęby mleczne:

− są mniejsze i delikatniejsze, − mają barwę niebieskobiaławą,


− posiadają zgrubienie brzegu szkliwnego, dzięki czemu szyjka zęba jest wyraźnie zaznaczona,

− cechują się małą zmiennością, − ściany zębów są znacznie cieńsze komora zęba jest obszerniejsza niż w zębie stałym, − siekacze i kły są zębami jednoguzkowymi, − brak jest przedtrzonowców w uzębieniu mlecznym, wypadają po spełnieniu swego

okresowego zadania a ich miejsce zajmują zęby stałe.

Kolejność i czas wyrzynania się zębów stałych: − zęby szóste, siekacze przyśrodkowe i boczne wyrzynają się miedzy 6 a 8 r .ż., − zęby przedtrzonowe, kły i drugie trzonowce wyrzynają się między 9 a 13 r. ż., − trzecie trzonowce wyrzynają się między 17 a 25 r. ż.

Zęby stałe – występują w liczbie 32. W każdej połowie zarówno szczęki, jak i żuchwy wyróżniamy: 2 zęby siekacze, 1 kieł, 2 zęby przedtrzonowe, 3 zęby trzonowe.

Anatomiczne cechy zębów stałych. W skład uzębienia stałego wchodzą 32 zęby, ułożone w dwa łuki zębowe.

1. Przedni odcinek łuków zębowych tworzą siekacze – dwa przyśrodkowe i dwa boczne. Korony siekaczy przypominają kształtem dłuta, skierowane ostrymi brzegami ku zębom przeciwległym. Zęby przednie maja pojedyncze, stożkowate korzenie. Czynność siekaczy polega na odcinaniu kęsów pokarmowych. Siekacze warunkują prawidłową mowę, zewnętrzny zarys wargi i wygląd estetyczny twarzy .

2. Do zębów przednich zalicza się także kły, które są większe od siekaczy, maja bardziej wypukłą powierzchnię wargową i guzek na brzegu siecznym.

3. W grupie zębów bocznych znajdują się zęby przedtrzonowe, po dwa z każdej strony. Ich korony są sześcienne, mają powierzchnię żującą z dwoma guzkami oddzielonymi bruzdą. Przedtrzonowce mają pojedyncze, stożkowate korzenie z wyjątkiem pierwszych przedtrzonowców górnych, które posiadają dwa korzenie.

4. Zęby trzonowe położone są za przedtrzonowcami po stronie prawej i lewej: pierwszy, drugi, trzeci. Są to zęby wieloguzkowe i wielokorzeniowe. Dolne trzonowce mają po dwa korzenie. Czynność zębów bocznych polega na rozdrabnianiu i miażdżeniu pokarmów. Kształtują one także zewnętrzny kształt policzków.

Wszystkie zęby stałe ustawione są w łukach zębowych szczęki i żuchwy. Łuki zębowe charakteryzują się następującymi cechami:

− przedsionkowe powierzchnie zębów tworzą linię łuku zębowego, która w szczęce ma kształt polowy elipsy, a żuchwie kształt paraboli,

− siekacze górne zachodzą 2–3 mm na siekacze dolne a guzki policzkowe zębów bocznych górnych pokrywają guzki policzkowe zębów bocznych dolnych.

− linia środkowa obu łuków pokrywa się z linią środkową twarzy, a przedsionkowo–językowe osie zębów strony prawej i lewej przecinają się w jednym punkcie na linii środkowej,

− zęby umieszczone są symetrycznie, w zwarciu każdy ząb styka się z dwoma przeciwstawnymi, z wyjątkiem siekaczy przyśrodkowych dolnych i ostatnich zębów trzonowych górnych,

− między zębami są zachowane punkty styczności, − łukowate wypukłości powierzchni przedsionkowych stykają się w punktach stycznych.


Umiejętność oznakowania zębów jest bardzo ważna. Kliniczne oznakowanie zębów wprowadzono po to, aby szybko zanotować zmiany chorobowe w karcie stomatologicznej. W oznaczaniu zębów posługujemy się wzorami literowymi i cyfrowymi. We wzorach literowych poszczególne zęby oznaczamy pierwszą literą ich nazwy łacińskiej – małymi literami uzębienie mleczne, a dużymi literami uzębienie stałe.

Oznaczenia zębów we wzorach odpowiadają ich położeniu w jamie ustnej. Dla oznaczenia odpowiedniego zęba wykreślamy odcinek wzoru/ćwiartkę/ i wpisujemy odpowiednia cyfrę oznaczająca dany ząb, np. kieł górny lewy –└3. 1. Najczęściej stosowany sposób znakowania zębów to system Haderupa, z poprawką

Allerhanda dla zębów mlecznych:

− zęby stałe oznacza się cyframi arabskimi: od 1 do 8, − zęby mleczne oznacza się cyframi rzymskimi: od i do v, − zęby szczeki (górne) oznacza się znakiem (+), a zęby w żuchwie (dolne)znakiem(–), − przy zębach strony prawej znak stawia się po prawej stronie cyfry, a przy zębach strony

lewej – przed cyfrą, po jej stronie lewej. 2. Często stosuje się także oznakowanie przyjęte przez Federation Dentaire International

(FDI). Jest to system oznakowania dwucyfrowego, w którym cyfra pierwsza oznacza kwadrant

(ćwiartkę) łuku zębowego, a druga poszczególny ząb. Jako pierwszy przyjmuje się ząb sieczny przyśrodkowy, dalsze w kierunku boków.


Rys. 3. Diagram zębowy [6] 4.4.2. Pytania sprawdzające

Odpowiadając na pytania, sprawdzisz, czy jesteś przygotowany do wykonania ćwiczeń. 1. Jak rozumiesz pojęcie uzębienie dwupokoleniowe? 2. Jak przedstawia się mikroskopowa budowa zęba? 3. Jak przedstawia się budowa histologiczna zęba? 4. W jaki sposób zbudowany jest narząd zębowy? 5. Jakie są charakterystyczne cechy uzębienia mlecznego? 6. Jakie są cechy charakterystyczna dla zębów stałych? 7. Jakie są różnice między uzębieniem mlecznym i stałym?

4.4.3. Ćwiczenia Ćwiczenie 1

Narysuj ząb i zaznacz jego elementy składowe.


1) odszukać w materiale nauczania 4.4. poradnika dla ucznia informacje dotyczące budowy narządu zębowego

2) wpisać posiadane dane na kartkę papieru, 3) korzystając z atlasu anatomicznego narysować ząb i zaznaczyć jego elementy składowe, 4) omówić swoją prace na forum grupy, Wyposażenie stanowiska pracy: − papier formatu A4, flamastry, − literatura z rozdziału 6 poradnika dla ucznia.


Ćwiczenie 2 Wypisz cechy charakterystyczne dla uzębienia mlecznego i stałego.

Cechy uzębienia mlecznego Cechy uzębienia stałego


1) odszukać w materiale nauczania 4.4. poradnika dla ucznia, informacje na temat uzębienia mlecznego i stałego,

2) zapoznać się z treścią ćwiczenia, 3) wypisać charakterystyczne cechy dla uzębienia mlecznego i stałego na kartkę papieru, 4) omówić wykonaną pracę na forum grupy. Wyposażenie stanowiska pracy: − papier formatu A4, flamastry, − literatura z rozdziału 6 poradnika dla ucznia. Ćwiczenie 3

Oznakuj na diagramie zęby stałe za pomocą systemu Haderupa.

Rysunek do ćwiczenia 3 [6]


1) odszukać w materiale nauczania 4.4. poradnika dla ucznia, informacje na temat znakowania uzębienia stałego,

2) zapoznać się z treścią ćwiczenia, 3) oznaczyć na diagramie zęby stałe za pomocą systemu Haderupa. 4) przedstawić wykonaną pracę na forum grupy. Wyposażenie stanowiska pracy: − papier formatu A4, flamastry, − literatura z rozdziału 6 poradnika dla ucznia.


Ćwiczenie 4 Oznakuj na diagramie przykładowy stan uzębienia pacjenta uwzględniając poszczególne

powierzchnie zęba.



1) odszukać w materiale nauczania 4.4. poradnika dla ucznia, informacje na temat znakowania, oceny uzębienia stałego,

2) zapoznać się z treścią ćwiczenia, 3) oznaczyć na diagramie przykładowy stan uzębienia pacjenta z uwzględnieniem

powierzchni zębowych, 4) omówić wykonaną pracę na forum grupy. Wyposażenie stanowiska pracy: − papier formatu A4, flamastry, − literatura z rozdziału 6 poradnika dla ucznia.


Ćwiczenie 5 Oznakuj na diagramie zęby mleczne za pomocą systemu Haderupa z poprawką

Allerhanda.



1) odszukać w materiale nauczania 4.4. poradnika dla ucznia, informacje na temat znakowania, uzębienia mlecznego,

2) zapoznać się z treścią ćwiczenia, 3) oznaczyć na diagramie zęby mleczne za pomocą systemu Haderupa z poprawką

Allerhanda, 4) omówić wykonaną pracę na forum grupy.

Wyposażenie stanowiska pracy: − papier formatu A4, flamastry, − literatura z rozdziału 6 poradnika dla ucznia. 4.4.4. Sprawdzian postępów

Czy potrafisz:

Tak

Nie

1) scharakteryzować dwupokoleniowość zębów? 2) scharakteryzować budowę histologiczną zębów? 3) określić charakterystyczne cechy zębów mlecznych? 4) dokonać podziału morfologiczno-czynnościowego zębów? 5) określić charakterystyczne cechy zębów stałych? 6) określić cel znakowania zębów? 7) wymienić stosowane systemy znakowania zębów? 8) wyjaśnić na czym polega system znakowania zębów wg Haderupa,

z poprawką Allerhanda?

9) omówić system znakowania zębów przyjęty przez FDI?


4.5. Podstawowe czynności i procesy fizjopatologiczne narządu żucia, stany patologiczne i choroby twardych tkanek zęba


Skład narządu żucia:

1. Zęby ustawione w dwóch łukach. 2. Przyzębie z błoną śluzową. 3. Kości szczęki i żuchwy. 4. Stawy skroniowo-żuchwowe. 5. Układ nerwowo-mięśniowy. 6. Jama ustna. 7. Gruczoły jamy ustnej.

Narząd żucia u człowieka stanowi początkowy odcinek przewodu pokarmowego. Bierze

on udział w pobieraniu pokarmów, żuciu, połykaniu pokarmów kształtowaniu mowy, określa wygląd estetyczny, uczestniczy w wyrażaniu nastrojów i uczuć. W każdej czynności biorą udział wszystkie elementy narządu żucia. Sterowanie odbywa się dzięki impulsom powstającym w receptorach występujących w błonie śluzowej jamy ustnej i języka oraz przyzębiu, w mięśniach i stawach skroniowo-żuchwowych.

Narząd żucia u człowieka stanowi zespół jednostek anatomicznych i czynnościowych, które należy rozpatrywać zawsze w ich wzajemnej zależności. W prawidłowo ukształtowanym narządzie żucia istnieje ścisła korelacja między wszystkimi jego elementami.

Funkcje narządu żucia: – bierze udział w pobieraniu pokarmów, – określa wygląd estetyczny, – uczestniczy w wyrażaniu nastrojów i uczuć.

Zmiany w narządzie żucia związane z wiekiem: Zmiany występują w komórkach jak i w istocie międzykomórkowej, co prowadzi do

pogorszenia się sprawności czynnościowej narządów. Zmiany te wywołują zaburzenia funkcji mechanizmów, zapewniających stałość środowiska wewnętrznego organizmu .

Zmiany w błonie śluzowej występują po 50 roku życia i dotyczą: – błony śluzowej, która staje się cieńsza, zanika, łatwo podlega uszkodzeniu, – zmieszenia unaczynienia i gorszego przebiegu procesu gojenia, – zmniejszeniu ulega liczba komórek w błonie śluzowej właściwej i podśluzowej a wzrasta

ilość włókien kolagenowych. Zmiany w zgryzie powstają w wyniku działania sił wywierających przez układ

mięśniowy i często powtarzających się kontaktów z zębami przeciwstawnymi. Występuje: − starcie brzegów bocznych siekaczy i guzków kłów. − guzki zębów trzonowych i przedtrzonowych ulegają znacznemu starciu i obniżają się ich

korony, − wypukłe powierzchnie styczne zębów sąsiadujących ze sobą z wiekiem ścierają się, co

powoduje przyleganie płaszczyznowe zamiast punktowego i skrócenie długości łuku zębowego.

− poprzednie nachylenie zębów trzonowych dolnych, wskutek czego zmienia się przebieg powierzchni zgryzowej.

− starzenie się stawu skroniowo-żuchwowego,


− w strukturach kostnych występują cechy osteoporozy, − spłaszczenie powierzchni stawu skroniowo-żuchwowego co spowodowane jest

zwiększającą się z wiekiem utrata zębów. Powoduje to większe obciążenie stawu w okresie zmniejszonej jego wydolności. W wyniku stopniowej utraty uzębienia występują zaburzenia równowagi fizjologicznej,

które w pewnych granicach są kompensowane przez wzmożoną pracę pozostałych zębów. Przyzwyczajenie do pobierania pokarmu bez udziału zębów prowadzi do nieprawidłowych nawyków. Rozgniatanie pokarmu przez przyciskanie języka do podniebienia prowadzi do przerostu mięśni języka co utrudnia posługiwanie się protezami.

Zmniejszone wydzielanie śliny może spowodować częściową lub całkowitą suchość jamy ustnej. Brak śliny wpływa na utrzymanie protezy i komplikuje przeżuwanie i trawienie pokarmu.

Utrata, ścieranie się i nadżerki naturalnych zębów mogą powodować ból, który może wpływać na ilość i typ spożywanego pokarmu.

Nieprawidłowe odczuwanie smaku i pieczenie może mieć związek z suchością ust, zaburzeniami hormonalnymi i brakiem witaminy B.

Zmiany w narządzie żucia spowodowane utratą zębów

Układ zębowy stanowi jedną całość, a naprężenia w łuku są wyrównywane przez wzajemne rozłożenie sił między poszczególnymi zębami jednego łuku i antagonistami. Po utracie zęba siły te prowadzą do przemieszczania się do wolnej przestrzeni sąsiadujących z ubytkiem zębów i antagonistów. Mechanizm tych zmian związany jest z właściwościami tkanki kostnej, która dzięki swojej komórkowej aktywności znajduje się w stanie ciągłej przebudowy i reaguje żywo na bodźce fizjologiczne. Równocześnie w podeszłym wieku współistnieją procesy zaniku i wytwarzania tkanki kostnej.

Przy większej liczbie utraconych zębów zwiększa się nasilenie zmian zachodzących w obu łukach zębowych i w bezzębnych odcinkach wyrostków zębowych.

Przy rozległych brakach zębowych, zwłaszcza przy braku par zębów przeciwstawnych, mogą nastąpić zmiany w układzie twarzy. Następuje pogłębienie zgryzu, odcinek nosowo-bródkowy twarzy ulega skróceniu. Wskutek braku podparcia ze strony łuków zębowych mięśnie policzków i warg stają się wiotkie, fałdy nosowo-wargowe pogłębiają się a kąciki ust opuszczają .

Usunięcie zębów jest przyczyna przebudowy kości szczeki i żuchwy, która nie kończy się wraz z zakończeniem procesu gojenia się rany poekstrakcyjnej. Dalsza przebudowa prowadzi do znacznego zaniku wyrostka zębodołowego. Pamiętaj o różnicach w budowie wyrostków zębodołowych u ludzi starszych.

W wyniku stopniowej utrat uzębienia występują zaburzenia równowagi fizjologicznej, które w pewnych granicach są kompensowane przez wzmożoną pracę pozostałych zębów, zwiększone wydzielanie gruczołów ślinowych gruczołów błony śluzowej żołądka i dostosowanie się do nowych warunków błony śluzowej jamy ustnej, układu warg i języka.

Przyzwyczajenie do pobierania pokarmów bez udziału zębów prowadzi do nieprawidłowych nawyków. Rozgniatanie pokarmu przez przyciskanie językiem do podniebienia prowadzi do przerostu mięśni języka, co utrudnia posługiwanie się protezami.

Braki zębów wpływają niekorzystnie na wygląd estetyczny i utrudniają mowę. Wszystkie te zmiany maja wpływ na stan psychiczny pacjenta.


Stany patologiczne narządu żucia Parafunkcje – są to czynności nawykowe nie związane z normalnym rozwojem i nie

służące żadnemu procesowi fizjologicznemu. Związane są z nieświadomą czynnością mięśni całego układu stomatognatycznego.

Są to odruchy nabyte, które nie spełniają w danej chwili pożądanej czynności. Wyrażają się one w postaci stereotypów ruchowych, których niezmiennie powtarza się szereg odruchów mięśniowych.

Do parafunkcji powodujących zaburzenia czynnościowe narządu żucia zalicza się: − zgrzytanie, − niefunkcjonalne tarcie zębów, − nawyki zgryzowe: przygryzanie warg, policzków, języka, gryzienie paznokci, fajki,

ołówków, itp. Etiologia:

− podłoże nerwowe, − przeszkody w zgryzie.

Na podłożu obu czynników wytwarza się nadmierne napięcie mięśni twarzy. Pobudzenie układu nerwowego uaktywnia mięśnie żucia i prowadzi do podświadomych ruchów żucia. Parafunkcje są przyczyna rozległych zmian, postępujących wskutek stałego przeciążenia tkanek przyzębia. Gdy nadczynność nie może być skompensowana, w przyzębiu występują ostre zmiany patologiczne związane z przeciążeniem. w stawach skroniowo-żuchwowych w trakcie żucia pojawiają się bóle.

Choroby tkanek twardych zęba 1. Rozwojowe wady szkliwa: zmętnienie, nieprzejrzystość, hipoplazja szkliwa

(niedorozwój), hipoplazja układowa( pochodzenia ogólnoustrojowego). 2. Przebarwienie szkliwa – jest to pojawienie się nieprawidłowego zabarwienia,

niezgodnego z przyjętym wachlarzem barw i odcieni normalnego szkliwa. 3. Niecałkowity rozwój szkliwa – jest to genetyczne zaburzenie tkanki entodermalnej,

dotyczące uzębienia mlecznego i stałego. Cechuje się brakiem podatności na próchnice. Szkliwo może być cieńsze na całej powierzchni, bądź tylko w części zęba. Szkliwo jest błyszczące, twarde, zwykle przebarwione na kolor żółtobrunatny.

4. Niecałkowity rozwój zębiny – zwany chorobą Capdeponta. Powstaje na skutek zaburzeń tkanki mezodermalnej na tle genetycznym. Zmiany zębowe są obecne w zębach mlecznych i stałych.

5. Urazowe uszkodzenia zębów (złamania, zwichnięcia i ich następstwa: patrycja, abrazja) – zwichnięcie całkowite zęba występuje wówczas gdy ząb traci kontakt z zębodołem

6. Uszkodzenia fizyczne i chemiczne twardych tkanek zęba.


Odpowiadając na pytania, sprawdzisz, czy jesteś przygotowany do wykonania ćwiczeń. 1. Co wchodzi w skład narządu żucia? 2. Jakie znasz funkcje narządu żucia? 3. Jakie znasz zmiany morfologiczno-czynnościowe w narządzie żucia człowieka,

zachodzące w procesie starzenia? 4. Jakie są najczęstsze stany patologiczne narządu żucia? 5. Jakie znasz choroby tkanek twardych zęba? 6. W jaki sposób zróżnicujesz choroby tkanek twardych zęba? 7. Co to są parafunkcje i jaka jest ich etiologia? 8. Jakie znasz stany patologiczne narządu żucia?



Na podstawie poradnika dla ucznia, opisz charakterystyczne cechy chorób tkanek twardych zęba. Choroby Cechy Rozwojowe wady szkliwa

Przebarwienie szkliwa

Niecałkowity rozwój szkliwa

Niecałkowity rozwój zębiny

Urazowe uszkodzenia zębów

Uszkodzenia fizyczne i chemiczne


1) odszukać w materiale nauczania 4.5. poradnika dla ucznia, informacje na temat chorób tkanek twardych zęba,

2) zapoznać się z treścią ćwiczenia, 3) wypisać najważniejsze cech charakterystycznych dla chorób tkanek twardych zęba

z poradnika dla ucznia, 4) omówić pracę na forum grupy. Wyposażenie stanowiska pracy: − papier formatu A4, flamastry, − literatura z rozdziału 6 poradnika dla ucznia.


Ćwiczenie 2 Na podstawie poradnika dla ucznia, punkt 5.1 oraz dostępnej literatury wyjaśnij zjawisko

parafunkcji. W karcie pracy przedstaw rodzaje parafunkcji podaj propozycje możliwych działań profilaktycznych. Karta ćwiczenia

Rodzaj parafunkcji Możliwe działania profilaktyczne 1.

2.

3.


1) wypisać treść z poradnika i literatury, 2) zaprezentować pracę na forum grupy. Wyposażenie stanowiska pracy: − papier formatu A4, flamastry, − literatura z rozdziału 6 poradnika dla ucznia. Ćwiczenie 3

Na podstawie Poradnika dla ucznia, opisz budowę i funkcje narządu żucia.


1) odszukać w materiale nauczania 4.5. poradnika dla ucznia, informacje na temat składu i funkcji narządu żucia,

2) zapoznać się z treścią ćwiczenia, 3) omówić prace na forum grupy.

Wyposażenie stanowiska pracy:

− papier formatu A4, flamastry.



Czy potrafisz: Tak Nie 1) rozróżnić choroby twardych tkanek zęba? 2) scharakteryzować stany patologiczne narządu żucia? 3) omówić skład narządu żucia? 4) scharakteryzować zmiany morfologiczno-czynnościowe organizmu

człowieka, zachodzące w procesie starzenia? 5) wymienić zmiany w narządzie żucia spowodowane utratą zębów? 6) rozróżnić choroby twardych tkanek zęba? 7) scharakteryzować stany patologiczne narządu żucia?


4.6. Etiologia i profilaktyka próchnicy zębów


Próchnica zębów Przyczyny powstawania próchnicy zębów:

1. Obecność węglowodanów w środowisku jamy ustnej: a) nie wszystkie węglowodany są jednakowo szkodliwe. Najbardziej próchnicotwórczo

działają małocząsteczkowe węglowodany, głównie jedno- i dwucukry. Najmniej próchnicotwórcza jest laktoza,

b) cukry w postaci stałej, kleistej są bardziej szkodliwe niż w postaci rozpuszczonej, gdyż dłużej pozostają w jamie ustnej i łatwiej przylepiają się do zębów,

c) przyjmowanie cukrów między posiłkami działa bardziej szkodliwie niż podczas posiłków,

d) próchnicotwórczość pożywieni zależy nie tylko od ilości zawartych w nim cukrów małocząsteczkowych, ale przede wszystkim od częstości ich przyjmowania i długości okresu, w którym cukier przebywający w jamie ustnej jest trawiony,

e) próchnicotwórcze cukry są szkodliwe tylko wtedy, kiedy znajdują się w bezpośrednim kontakcie z powierzchnia szkliwa.

2. Obecność drobnoustrojów w płytce bakteryjnej. Drobnoustroje kwasotwórcze stanowią jedno z najistotniejszych ogniw w etiologii

próchnicy. 3. Rola drobnoustrojów w procesie próchnicotwórczym.

a) odwapniają szkliwo i zębinę, b) wywołują próchnicę niewyrzniętych zębów, c) antybiotyki, wśród nich penicylina, powodują zmniejszenie przyrostu i zwolnienie

postępu zmian próchniczych. Bakterie tworzą na powierzchni zębów nalot, zwany płytka nazębną lub bakteryjną. Osadzaniu się płytek na powierzchni szkliwa sprzyja:

− zwolniony przepływ śliny, jej lepkość i gęstość, − brak oczyszczającego działania pokarmów, − brak funkcji żucia.

Drobnoustroje spotykane w płytce nie są dokładnym odbiciem flory bakteryjnej śliny. W płytkach nazębnych najczęściej znajdują się drobnoustroje: Streptococcus, Neisseria i Veillonella. Drobnoustroje płytki wytwarzają kwasy z węglowodanów, które mogą być pochodzenia pokarmowego, bakteryjnego i gruczołowego (ślinowego).

Na wytwarzanie kwasów w płytce decydujący wpływ ma stałe dostarczanie cukrów. Najpierw przez bakterie są zużyte cukry pochodzenia pokarmowego. Jeśli ich zabraknie np. w nocy, to bakterie mogą rozkładać nawet węglowodany pochodzenia ślinowego. Bakterie płytki mogą też syntetyzować z cukrów prostych wielocukier – amylopektynę – typu glikogen, aby ją w odpowiednim czasie znowu rozłożyć i przerobić na kwasy.

Synteza tych wielocukrów w płytce przebiega wewnątrz komórek bakteryjnych, okresowo, w zależności od dostarczenia małocząsteczkowych cukrów, a przede wszystkim jedno i wielocukrów. Rozkład wielocukrów rozpoczyna się wewnątrzkomórkowo natychmiast po przerwaniu ich dostarczania. Stanowią one rezerwę substratu oraz energii dla bakterii kwasotwórczych. Ich synteza i rozkład są szczególnie nasilone u osób z próchnicą czynną, a mechanizm ten odgrywa rozstrzygającą rolę w etiologii próchnicy.

Sama zdolność kwasotwórcza bakterii nie może być więc wskaźnikiem ich działania próchnicotwórczego. Istotna jest zdolność syntetyzowania wielocukrów. Bakteryjne płytki


maja też zdolność syntetyzowania wielocukrów także poza komórką. Stanowią one zapas cukru oraz mogą ułatwić przyklejanie się bakterii do powierzchni zęba, czyli tworzenie się płytki. Wrażliwość powierzchni szkliwa

Prawidłowa mineralizacja twardych tkanek zęba wymaga przede wszystkim dostarczenia soli Ca i P. Wpływ na wapnienie maja witaminy A, C, D oraz enzymy, głównie fosfataza zasadowa. Stan niedoboru soli mineralnych i witamin, zaburzenia ich wchłaniania i przyswajania mogą zakłócać procesy mineralizacji szkliwa i zwiększać jego wrażliwość na działanie kwasów.

Wyróżniamy : − niedorozwój szkliwa dziedziczny, − niedorozwój szkliwa wrodzony, − niedorozwój szkliwa nabyty np. w następstwie krzywicy, tężyczki, biegunki

noworodków. Do próchnicy mogą usposabiać także zmiany szkliwa niedostrzegalne gołym okiem,

powstające w następstwie zaburzeń gospodarki mineralnej. Szczególną rolę w procesach mineralizacji odgrywają związki fluoru, które są w stanie

uodpornić szkliwo na działanie kwasów, zmieniając strukturę apatytów. Liczne obserwacje wskazują także na role innych pierwiastków śladowych wpływających na zmniejszenie wrażliwości powierzchni szkliwa (stront, selen, molibden, wanad).

Podział próchnicy 1. Próchnica początkowa.( plama próchnicowa). 2. Próchnica powierzchowna. 3. Próchnica średnia. 4. Próchnica głęboka.

Ze względu na przebieg próchnice zębów dzielimy na: ostrą, przewlekłą, podostrą i powikłaną. Punktowa klasyfikacja próchnicy w zależności od jej zaawansowania: (D: decay – próchnica)

− D1 – zmiana w szkliwie, bez naruszenia jego powierzchni– odpowiada próchnicy

początkowej; − D2 – zmiana w szkliwie z niewielkim ubytkiem – odpowiada próchnicy powierzchownej; − D3 – zmiana w obrębie zębiny z ubytkiem tkanek lub bez ubytku – odpowiada próchnicy

średniej; − D4 – zmiana sięgająca miazgi – odpowiada próchnicy głębokiej. Profilaktyka próchnicy zębów Rodzaje profilaktyki 1. Profilaktyka masowa (zbiorowa, bierna):

− odbywa się najczęściej bez naszej wiedzy i bez naszego udziału. Polega na stosowaniu związków fluoru, zarówno w wodzie do picia, jak i w produktach żywnościowych. Forma zapobiegania masowego jest także stomatologiczna oświata zdrowotna .

2. Profilaktyka indywidualna (osobnicza, czynna). − polega na czynnym uczestnictwie pacjenta w określonych zabiegach

profilaktycznych.


Obejmuje: − odpowiednia dietę, − higienę uzębienia i jamy ustnej, − stosowanie preparatów fluoru metodą tabletkową lub metodami kontaktowymi, − powlekanie powierzchni zębowych warstwami izolacyjnymi (laki szczelinowe), − stosowanie preparatów usuwających płytkę nazębną lub zmieniających jej metabolizm

np. chlorchksydyna, − zapobieganie chorobom wieku dziecięcego, − częste wizyty w gabinecie stomatologicznym w celu badania kontrolnego.

Jak ograniczyć szkodliwe działanie węglowodanów? 1. Słodycze należy spożywać 3–4 razy w tygodniu i starać się jeść je szybko, aby jak

najkrócej przebywały w jamie ustnej. Mniej szkodliwe są słodycze w postaci płynnej. Najlepiej zjadać słodycze raz w tygodniu w dowolnej ilości.

2. Unikać jedzenia słodyczy miedzy głównymi posiłkami, zwłaszcza bezpośrednio przed snem. Powinno się je spożywać jako dodatek do posiłku zasadniczego (śniadanie, obiad, kolacja), a potem dokładnie wyszczotkować zęby lub wypłukać przynajmniej jamę ustna bądź zjeść twardy owoc lub warzywo.

3. Znacznie korzystniej jest zjeść jednorazowo większą porcję słodyczy niż spożywać je małymi porcjami.

4. Skuteczne leczenie próchnicy kwitnącej wymaga dużej modyfikacji diety. Przez dłuższy czas nie powinno się spożywać cukrów w jakiejkolwiek postaci (słodycze, owoce, soki owocowe), a także preparaty witaminowe, leki doustne, syropy. Odmianą próchnicy kwitnącej u niemowląt i małych dzieci jest tzw. próchnica

butelkowa. Narażone na nią są dzieci, które zasypiają z butelką z mlekiem lub innymi ocukrzonymi płynami. Opisano ją także u dzieci karmionych piersią „na żądanie”, lub takich, które otrzymywały smoczki maczane w cukrze, miodzie czy syropie. Podczas snu ślinianki znacznie ograniczają spożycie śliny i obecność słodkiego płynu w jamie ustnej stwarza wysoce próchnicotwórcze środowisko.

Zapobieganie próchnicy butelkowej jest związane z prawidłową opieka rodziców, ich wiedzą na temat pielęgnacji jamy ustnej dziecka i sposobu jego odżywiania. Należy wyeliminować karmienie dzieci butelką ze słodkim płynem(stopniowo, rozcieńczając zawartość butelki wodą i ograniczając ilość dodatkowego cukru w ciągu 2–3 tygodni).

W profilaktyce próchnicy dużą rolę odgrywa właściwa higiena jamy ustnej, czyli higiena błony śluzowej i zębów.

Ważne w profilaktyce są: 1. Skuteczne sposoby oczyszczania zębów:

− szczotkowanie zębów, − płukanie jamy ustnej, − spożywanie pokarmów oczyszczających.

Ważne właściwości skutecznych past do zębów.

− zwiększa odporność zębów na próchnicę, − wpływa dodatnio na dziąsła, − zapobiega odkładaniu się miękkich i twardych złogów nazębnych.


Pasta do zębów powinna zawierać różne ważne składniki m.in.: − środki ścierne, − środki pieniące, − środki smakowo-zapachowe, − zagęstniki, − środki biologiczne czynne: substancje hamujące rozwój kamienia nazębnego, substancje

znoszące nadwrażliwość szyjek zębowych, ekstrakty roślinne i substancje działające przeciwzapalnie, substancje działające profilaktycznie,

− środki konserwujące i bakteriostatyczne.

2. Poprawna metoda oczyszczania zębów: a) metoda ruchów okrężnych Fonesa – polecana dla dzieci i młodzieży. b) metoda ruchów obrotowych ( wymiatania, roll, tzw. metoda dziąsło–ząb). c) metoda Bassa – zalecana dla dorosłych. Zaletą tej metody czyszczenia jest usuwanie

płytki bakteryjnej nie tylko z powierzchni zęba, ale i kieszonek dziąsłowych. d) metoda Hirschfelda – polega na wykonywaniu szczotka na zębach ruchów

przypominających piłowanie. e) metoda Bella tzw. fizjologiczna – szczotka ustawiona prostopadle do powierzchni

czyszczenia zębów, jest przesuwana pionowo z dołu ku górze,czyli od brzegu siecznego w kierunku dziąsła. Stosowanie tej metody może uszkadzać tkanki miękkie i odsłonić szyjki zębowe.

f) metoda ruchów przypadkowych (poziomych) tzw. metoda szorowania – nieskuteczna, ale niestety często stosowana. Szczotkując zęby w ten sposób nie można dokładnie oczyścić przestrzeni międzyzębowych, a jedynie wypukłe powierzchnie zębów. Jest nieskuteczna, wręcz szkodliwa; poziome szczotkowanie powoduje wypchniecie nalotów nazębnych do przestrzeni międzyzębowych, może przyczyniać się do obnażenia korzenia zębowego lub uszkodzenia szkliwa.

g) osoby z chorobami przyzębia powinny stosować tzw. metody profilaktyczno-lecznicze pełniące jednocześnie funkcję higieniczną i leczniczą (masaż dziąseł) zaliczamy do nich:

h) metodę Chartersa – to metoda skutecznego masowania dziąseł wykonywanego w następujący sposób: szczotkę układa się poziomo, po kątem 45°,w okolicy szyjki zęba, tak aby włosie leżało częściowo na dziąśle, a częściowo na koronie zęba, zawsze skierowane do brzegu siecznego lub powierzchni żującej. Szczotką należy wykonywać lekkie, precyzyjne ruchy wibrujące (drgająco-okrężne),przyciskające szczotkę do dziąsła. Po kilku ruchach zwalnia się nacisk szczotki na chwilę,aby krew ponownie napłynęła do dziąsła.

i) metodę Stillmanna. Polega ona szczotkowaniu dziąseł w następujący sposób: szczotkę układa się pod kątem 45°,ale odwrotnie niż w metodzie Chartersa, gdyż skierowana włosiem do wierzchołka korzenia. Szczotka jest przyciśnięta do dziąsła i następnie wywijana w kierunku brzegów siecznych (powierzchni żujących), z jednoczesnym ruchem poprzecznie wibrującym. Wibracja powinna być mocna, ale jednocześnie o niewielkiej amplitudzie.

Likwidacja przykrego zapachu z ust; jego przyczyny są najczęściej miejscowe:

a) nalot na powierzchni języka, b) zaleganie płytki bakteryjnej w przestrzeniach międzyżebrowych, c) stany zapalne przyzębia, d) zmniejszone wydzielanie śliny.


Sposoby likwidacji przykrego zapachu z ust : − codzienne oczyszczanie powierzchni grzbietowej języka przy użyciu szczotki i pasty do

zębów, − oczyszczaniu zębów i przestrzeni międzyzębowych, − stosowanie środków o działaniu przeciwbakteryjnym, zawierających cynk, − regularne usuwanie kamienia nazębnego, − u osób ze zmniejszonym wydzielaniem śliny można stosować w celu profilaktycznym

sztuczną ślinę w płynie lub w żelu, − stosowanie profilaktyczne preparatów w postaci drażetek chlorofilowych do płukania lub

tabletek zawierających cynk.

Fluorkowa profilaktyka próchnicy Fluor jest pierwiastkiem chemicznym, należącym do grupy chlorowców. Jest gazem

o żołtawozielonkawej barwie i silnym zapachu .najczęściej występuje jako fluorek sodu, który ma postać przezroczystych lub matowych kryształów w kształcie sześcianów. Fluor zapobiega próchnicy zębów. Pierwiastek ten działa zarówno na szkliwo, jak i wielokierunkowo na bakterie płytki nazębnej. Profilaktyka fluorkowa dzieli się na: endogenną (bierna, masowa) i egzogenną (czynną, indywidualną, kontaktową).

Profilaktyka fluorkowa endogenna. Do metod endogennych zaliczamy: − fluorkowanie wody wodociągowej, − fluoryzacja tabletkowa, − fluorkowanie produktów spożywczych.

W ten sposób zawarty w ślinie lub w wodzie do picia fluor przedostaje się do płynów tkankowych, które działają na niewyrznięty zawiązek zęba, z drugiej zaś strony, przez bezpośredni kontakt w jamie ustnej, wpływają na zęby już wyrznięte.

Profilaktyka fluorkowa egzogenną to inaczej fluoryzacja kontaktowa, której istotą jest

wzbogacanie szkliwa we fluor podczas bezpośredniego kontaktu związków tego pierwiastka z powierzchnią wyrzniętego już zęba. Skuteczność fluoryzacji kontaktowej zależy od: wieku pacjenta, stopnia rozwoju zęba, rodzaju stosowanego związku chemicznego z fluorem, stężenia fluoru w stosowanym roztworze, jego pH, metody fluoryzacji, liczby zabiegów i solidności ich wykonania.

Znane są trzy zasadnicze sposoby miejscowego stosowania związków fluoru w celach profilaktycznych: − pędzlowanie lub wcieranie żeli, roztworów fluorków oraz lakierów fluorkowych. − szczotkowanie zębów żelami lub roztworami albo płukanie jamy ustnej roztworami

fluorków, − indywidualne stosowanie do czyszczenia zębów roztworów fluorków,zawierających

związki fluoru o bardzo małym stężeniu.

Inne metody fluoryzacji kontaktowej: − jonoforeza fluorowa – polega ona na wbudowywaniu jonów fluorkowych do twardych

tkanek zęba za pomocą prądu stałego o małym natężeniu. Wskazana jest w szczególnie ostrej próchnicy, nadwrażliwości szyjek zębowych oraz patologicznym uszkodzeniu szkliwa pochodzenia niepróchnicowego,

− aligatory – mogą nimi być łyżki stosowane do jonoforezy fluorowej, łyżki wyciskowe do żuchwy. Są one wykonywane z tworzywa sztucznego,


− laki fuorkowane – stosowane w przypadku konieczności opanowania próchnicy bruzd i dołków. W skład fluorkowych laków szczelinowych wchodzą najczęściej aminofluorki, połączone z organiczną żywicą, polimeryzująca pod wpływem działania katalizatora chemicznego, promieni nadfioletowych lub światła widzialnego,

− gumy do żucia z fluorem, − fluorkowane nici dentystyczne.

Postępowanie profilaktyczne w grupach wysokiego ryzyka próchnicy

W przypadku potwierdzonego wysokiego ryzyka próchnicy postępowanie powinno być ukierunkowane na zwalczanie ujawnionych czynników, odpowiedzialnych za ryzyko.

Postępowanie profilaktyczne u osób z wysokim ryzykiem próchnicy powinno zawierać następujące elementy: − szczegółowy instruktaż dietetyczny i higieniczny, z odpowiednia motywacją i kontrola

skuteczności, − profesjonalne mechaniczne oczyszczanie zębów, kontrola płytki bakteryjnej, − miejscowe aplikacje żelu fluorkowego, a najlepiej lakieru fluorkowego, − zastosowanie laku szczelinowego we wszystkich zębach trzonowych i przedtrzonowych, − wykonywanie testów ślinowych co 6 miesięcy.

Największą rolę w programach profilaktycznych odegrały:

− dostępność i codzienne stosowanie fluorków, głównie w pastach do zębów, − dostępność opieki stomatologicznej i częste z niej korzystanie, − wzrost świadomości zdrowotnej społeczeństw w wyniku promocji zdrowia i działalności

oświatowo-zdrowotnej, − podejście zapobiegawcze zespołów stomatologicznych.


Odpowiadając na pytania, sprawdzisz, czy jesteś przygotowany do wykonania ćwiczeń.

1. Co rozumiesz pod pojęciem próchnicy zębów? 2. Jakie znasz przyczyny powstawania próchnicy? 3. Jaką rolę w procesie próchnicotwórczym odgrywają drobnoustroje? 4. Jakie są znane rodzaje próchnicy? 5. Co zawiera 4-punktowa klasyfikacja próchnicy? 6. Jakie są rodzaje profilaktyki próchnicy zębów? 7. Jak można ograniczyć szkodliwe oddziaływanie węglowodanów? 8. Jakie znasz skuteczne metody oczyszczanie zębów? 9. W jaki sposób można zlikwidować nieprzyjemny zapach z ust? 10. Jakie znasz metody oczyszczania zębów s stosowane w profilaktyce fluorkowej? 11. Jakie są założenia postępowania profilaktycznego w grupach wysokiego ryzyka

próchnicy? 12. Na czym polega profilaktyczne działanie fluoru?


4.6.3. Ćwiczenia

Ćwiczenie 1 Na podstawie treści zawartych w poradniku dla ucznia 4.6 wypisz najczęstsze przyczyny

powstawania próchnicy zębów u dzieci oraz podstawowe zasady jej profilaktyki. Opracuj zalecenia dla dzieci istotne w profilaktyce próchnicy zębów.


1) zapoznać się z treścią ćwiczenia, 2) wypisać z poradnika dla ucznia, istotne informacje, 3) opracować najważniejsze zalecenia profilaktyczne, 4) zaprezentować pracę na forum grupy.

Wyposażenie stanowiska pracy: – papier formatu A4, – przybory do pisania. Ćwiczenie 2

Odpowiedz na następujące pytania: 1) Czy czyścisz zęby co najmniej 2–3 razy dziennie? 2) Czy czyścisz zęby po śniadaniu? 3) Czy czyścisz zęby co najmniej 2 minuty? 4) Czy zawsze kładziesz się spać z wyczyszczonymi zębami?

Spróbuj odnaleźć argumenty uzasadniające czynności (działania) wymienione w każdym pytaniu.


1) odszukać w materiale nauczania 4.6. poradnika dla ucznia, informacje na temat higieny jamy ustnej i zębów w profilaktyce próchnicy,

2) odpowiedzieć szczerze sobie na pytania zawarte w ćwiczeniu, 3) dobrać się w 2–3 osobowy zespół i wspólnie odnaleźć argumenty uzasadniające

czynności wymienione w pytaniach, 4) zapisać wyniki swojej pracy na arkuszu papieru w sposób przejrzysty i czytelny według

następującego schematu. Jak jest?

Jak powinno być?


Dlaczego jest jak jest?

Wnioski( co należy zmienić?)


– przybory do pisania, – arkusz papieru, – papier formatu A4. Ćwiczenie 3

Na podstawie treści zawartych w poradniku dla ucznia (rozdział 4.6.), wypisz i scharakteryzuj znane Tobie rodzaje profilaktyki próchnicy zębów.


1) przeczytać odpowiedni fragment rozdziału materiału nauczania, 2) wypisać istotne zagadnienia z poradnika dla ucznia, na kartkę, 3) zaprezentować efekt pracy na forum grupy.

Wyposażenie stanowiska pracy: – przybory do pisania, – arkusz papieru, – papier formatu A4.


Czy potrafisz:

Tak

Nie

1) wymienić przyczyny próchnicy zębów? 2) dokonać podziału próchnicy zębów? 3) przedstawić i omówić rodzaje profilaktyki zębów? 4) opracować konspekt zajęcia edukacyjnych związanych z profilaktyką

próchnicy zębów u dzieci?

5) przeprowadzić zajęcia z zakresu profilaktyki próchnicy zębów skierowane do różnych grup wiekowych pacjentów gabinetu?


4.7. Etiologia i profilaktyka chorób przyzębia 4.7.1. Materiał nauczania

Przyzębie jest częścią składową narządu żucia. Dzieli się na przyzębie brzeżne

i wierzchołkowe. W skład przyzębia brzeżnego wchodzą tkanki stykające się w obrębie szyjki zęba: dziąsło, ozębna, okostna i kość wyrostka zębowego.

W skład przyzębia włączony jest też cement korzeniowy (kostniwo)powlekający korzeń zęba.

Choroby przyzębia (periodontopatie) – to ogólna nazwa grupy schorzeń tkanek miękkich i twardych, otaczających zęby i stanowiących miejsce ich osadzania. Ze względu na częstość ich występowania i skutki, jakie powodują zalicza się je do grypy chorób społecznych.

Zagrożenia dla tkanek przyzębia: 1. Złogi nazębne miękkie niezmineralizowane: nabyta osłonka zębowa, płytka nazębna

(bakteryjna),biały nalot, resztki pokarmowe, przebarwienia, czarny osad. 2. Złogi nazębne twarde zmineralizowane: kamień nazębny naddziąsłowy i poddziąsłowy.

Etiologia chorób przyzębia

Wszystkie choroby przyzębia są pochodzenia bakteryjnego, gdyż początkowe objawy powstają w wyniku obecności bakterii płytki nazębnej i dziąsłowej. Bakterie wywołujące choroby przyzębia pochodzą zwykle z jamy ustnej.

Skład płytki bakteryjnej nazębnej jest bardzo zróżnicowany: − glikoproteiny śliny, − bakterie.

Fazy rozwoju płytki bakteryjnej: I. faza: 1–2 dni (przewaga Gramm – dodatnich ziarniaków i pałeczek). II. faza: pojawianie się Gramm – ujemnych ziarniaków, pałeczek nitkowatych

i wrzecionowatych. III. faza: dojrzewanie; po 7 dniach 100–300 mln. drobnoustrojów /1 g masy płytki.

Bakterie zawarte w płytce wywierają działanie zapaleniotwórcze. Jest to działanie

bezpośrednie jak i pośrednie. Działanie bezpośrednie polega na wydzielaniu przez bakterie toksyn, enzymów i innych produktów, które rozpuszczają tkanki przyzębia, zatruwają je i niszczą. Bakterie same nie wnikają do tkanek dziąsła, ale wysyłają wiele substancji wyzwalających zapalenie. Enzymy trawiące podstawowe składniki nabłonka i tkanki łącznej torują drogę innym szkodliwym czynnikom. Należą do nich enzymy: hialuronidazy i kolageznazy. Niektóre frakcje bakteryjne działają chemotaktycznie, przywołując leukocyty i inne komórki. W ten sposób gromadzi się naciek zapalny. Z błony komórkowej niektórych bakterii wyzwalają się też endotoksyny, które uczynniają tzw. mediatory tkankowe zapalenia t.j.: histamina, serotonina i inne. Bakterie zlokalizowane w płytce zaburzają również obronę immunologiczną gospodarza, osłabiając jego reakcje.

Bakterie mogą upośledzać działaniem mechanizmy obrony naturalnej jak i odporności nabytej. Stwierdzono także miejscowy wpływ czynników uwalnianych z dymu tytoniowego na m.in. destrukcję kości.

Ciężkość zapaleń zależy od masy płytki, czyli ilości drobnoustrojów, oraz ich zjadliwości, a także od odporności organizmu.


W etiopatogenezie chorób przyzębia na pewno najistotniejszą rolę odgrywa płytka bakteryjna oraz kamień nazębny, wadliwe wypełnienia, zwłaszcza przy szyjkach zębów, oraz uzupełnienia protetyczne.

Traumatyzują one tkanki przyzębia, a przede wszystkim ułatwiają gromadzenie się płytki bakteryjnej i utrudniają samooczyszczanie okolicy przyzębia. W patogenezie tych chorób pewną rolę odgrywają też: − niektóre wady rozwojowe tkanek miękkich jamy ustnej (nieprawidłowo przyczepione

wędzidełka warg, zwężenie strefy dziąsła zębodołowego lub jego ścieczenie), − czynniki urazowe, wynikające z tzw. zgryzu urazowego(wady zgryzu, niedopasowane do

zgryzu wypełnienia i uzupełnienia zębowe), sprzyjają postępowi choroby w głąb, − czynniki ogólnoustrojowe ( czynniki biologiczne),które determinują odpowiedź, czyli

odporność tkanek gospodarza na działanie zarówno czynników bakteryjnych, jak i urazowych. Do czynników ogólnoustrojowych, determinujących odporność lub podatność przyzębia na działanie wspomnianych czynników szkodliwych należą: niedobór białek i witamin, zaburzenia hormonalne, genetyczne i enzymatyczne, choroby przewlekłe, upośledzające przemianę materii organizmu.

Podział chorób przyzębia 1. Zapalenie dziąsła– to proces zapalny tkanki miękkiej otaczającej ząb, który nie obejmuje

jeszcze tkanek głębokich leżących pod dziąsłem. Charakteryzuje się zaczerwienieniem dziąsła i gotowością do krwawienia, czasem samoistnego. Jest stanem chorobowym odwracalnym. Może mieć charakter zaplenia nieżytowego, rozrostowego z kieszonkami rzekomymi, wrzodziejącego, ziarninowego.

2. Zapalenie przyzębia lub destrukcyjna choroba przyzębia – dotyczy nie tylko dziąsła, ale i głębszych tkanek, gdzie z powodu dowierzcholkowego wędrowania przyczepu nabłonkowego powstają patologiczne kieszonki przyzębne. Jednocześnie następuje utrata przyczepu łącznotkankowego i kości wyrostka zębodołowego szczeki lub żuchwy. Jeśli choroba postępuje, to do objawów zapalnych dołącza się rozchwianie zębów i ich utrata. W patologicznych kieszonkach może gromadzić się wysięk surowiczy lub ropny. Mogą też powstać ropnie przyzębne. Zapalenie przyzębia rozwija się zawsze z zapalenia dziąsła. Choroby przyzębia mogą także przebiegać początkowo bez wyraźnego stanu zapalnego. Powstają wtedy obnażenia korzeni zębów, czasem w obrębie większości lub wszystkich zębów. Towarzyszy im wówczas przykra nadwrażliwość szyjek tych zębów. Czasem zapalenie przyzębia może przebiegać gwałtownie prowadząc już w młodszym wieku do utraty zębów (zapalenia agresywne).

Zapalenia przyzębia dzielimy na:

− przewlekłe, − agresywne, − w przebiegu chorób ogólnych.

Zapalenie dziąseł lub przyzębia trwające dłużej, może stanowić ognisko zakażenia dla całego ustroju (podobnie jak zmiany wierzchołkowe zębów).

Wrzodziejące zapalenie dziąseł – objawy: − żywokrwawiące owrzodzenie umiejscowione na szczycie brodawki i brzegu dziąsła. Wskaźniki chorób przyzębia

Jest ich wiele i reprezentują różny stopień dokładności i przydatności. Służą do określenia częstości i nasilenia intensywności tych chorób.

WHO zaleca trzystopniową ocenę stanu przyzębia oparta na danych z przeglądu jamy ustnej, dokonanego za pomocą lusterka.


1. Brak zmian – 0. 2. Zapalenie dziąsła – 1. 3. Zapalenie przyzębia – 2.

Bardzo rozpowszechnione do badań klinicznych i epidemiologicznych są wskaźniki: − wskaźnik dziąsłowy wg. Loe i Silnessa, − wskaźnik chorób przyzębia wg. Russella.

W praktyce często stosowany jest także grupowy wskaźnik potrzeb leczniczych przyzębia (CPITN). Przyzębie bada się specjalnym kalibrowanym zgłębnikiem, zakończonym kuleczka o średnicy 0,5 mm. Strefa głębokości kieszonki od 3,5 mm do 5,5 mm jest oznaczona na czarno, w celu ułatwienia odczytu.

Podczas badania rejestruje się trzy zasadnicze objawy choroby w przyzębiu: − krwawienie podczas zgłębnikowania, − kamień nazębny pod- i naddziąsłowy, − patologiczne kieszonki dziąsłowe głębokości 3,5–5,5 mm oraz głębsze 6 mm i więcej.

Kod objawów chorobowych i potrzeby lecznicze wg wskaźnika periodontologicznych

potrzeb leczniczych – CPITN.

Badanie jednej osoby omawianym wskaźnikiem trwa 1–2 min. Potrzeby lecznicze mogą

być wyrażone odsetkiem osób w każdej kategorii potrzeb leczniczych lub średnimi liczbami sekstantów z poszczególnymi potrzebami leczniczymi. Profilaktyka chorób przyzębia obejmuje: 1. Badanie i ustalenie planu profilaktyczno-leczniczego. 2. Poinstruowanie (wraz z motywacją) pacjenta (grupy osób) o konieczności

systematycznego utrzymywania prawidłowej higieny jamy ustnej. 3. Stosowanie profilaktycznych zabiegów profesjonalnych w poradni(gabinecie). 4. Ewentualne stosowanie środków chemicznych lub farmakologicznych. Ustalenie planu profilaktyczno-leczniczego

Odbywa się u danego pacjenta po badaniu przez lekarza stomatologa. Badanie to powinno dostarczyć informacji o stanie higieny jamy ustnej i przyzębia. Najlepiej jeśli wynikają one z zastosowania wskaźnika potrzeb leczniczych przyzębia.(CPITN).zadania profilaktyczne realizuje higienistka stomatologiczna.

Kod objawów chorobowych Kategoria potrzeb leczniczych 0 – zdrowe przyzębie 1 – krwawienie z dziąseł po delikatnym zgłębnikowaniu

I. Instruktaż higieny jamy ustnej

2– kamień nazębny nad- i poddziąsłowy, nawisające brzegi wypełnień i koron

II. Instruktaż higieny jamy ustnej. Skaling nad- i poddziąsłowy oraz usuniecie nawisów wypełnień i koron przy brzegu dziąsła.

3– kieszonki dziąsłowe od 3,5do5,5mm 4 –kieszonki dziąsłowe od 6mm

III. Instruktaż higieny jamy ustnej. Skaling nad- i poddziąsłowy oraz usuniecie nawisów wypełnień i koron przy brzegu dziąsła. Leczenie kompleksowe.


Profilaktyka ma na celu nie tylko zapobieganie chorobie ale także zatrzymanie jej postępu.

Cele zapobiegania chorobom przyzębia: − utrzymanie zębów na całe życie, − utrzymanie czynności narządu żucia, − eliminacja bólu i dolegliwości związanych z niesprawnym uzębieniem.

Profilaktyka pierwotna chorób przyzębia obejmuje:

− oświatę zdrowotną skierowana na poprawę warunków higienicznych jamy ustnej, − program żywieniowy, który pozwoli podnieść jakość wyżywienia, − okresowe badania stomatologiczne, których celem jest zapobieganie występowaniu

zapaleń dziąseł. Dotyczy osób ze zdrowym przyzębiem ( dzieci i młodzież). Profilaktyka wtórna chorób przyzębia obejmuje :

− specyficzną oświatę zdrowotna ukierunkowana na szczególnie skuteczne metody zwalczania płytki bakteryjnej i korekty nieprawidłowych nawyków higienicznych,

− okresowe badania wybranych pacjentów, w indywidualnie ustalonym czasie od 2 miesięcy do 1 roku, w celu kontroli zabiegów higienicznych i leczenia wczesnych zmian próchniczych i w przyzębiu., przeprowadzenia koniecznych zabiegów chirurgicznych. Oprócz badania klinicznego zalecane jest skriningowe badanie rtg, szczególnie młodzieży po12 roku życia, w celu ujawnienia ukrytej próchnicy, nieprawidłowych wypełnień i rozpoczynających się ubytków kości. Dotyczy już wybranych osób z wczesnymi objawami chorób przyzębia. Ukierunkowana

jest przede wszystkim na zapobieganie dalszemu postępowi choroby.

Profilaktyka trzeciorzędowa chorób przyzębia obejmuje: − kontrolę osiągniętych wyników, − zapobieganie dalszemu postępowi choroby, − zapobieganie możliwym powikłaniom, związanym z nie dającymi się usunąć objawami

lub skutkami choroby, − specyficzną oświatę zdrowotną uzależnioną od aktualnego stanu choroby, ze zwróceniem

uwagi na szkodliwość nie tylko płytki bakteryjnej nazębno-dziąsłowej, ale i gromadzącej się na uzupełnieniach protetycznych. Dotyczy pacjentów leczonych z powodu chorób przyzębia. Ukierunkowana jest na

zminimalizowanie ujemnych skutków choroby, a także i leczenia . Wymogi profilaktyczne w stosunku do pacjenta

1. Racjonalne odżywianie ze szczególnym uwzględnieniem : − składu pożywienia zawierającego wartościowe białka, witaminy, sole mineralne, − zapotrzebowania energetycznego pokarmu w zależności od wieku, stanu

fizjologicznego, zawodu itp., − konsystencji pokarmów zmuszających do żucia (pełnoziarnisty chleb, jabłka,

marchew, kalarepa) z wyeliminowaniem pokarmów oblepiających zęby. 2. Racjonalny tryb życia uwzględniający:

− odpowiednią ilość snu, ruchu na świeżym powietrzu oraz zabiegi hartujące, − unikanie alkoholu i nikotyny oraz nadmiaru kofeiny.


3. Właściwa higiena jamy ustnej uwzględniająca: − dwukrotne co najmniej w ciągu dnia czyszczenie zębów: rano po śniadaniu,

wieczorem po kolacji oraz przynajmniej płukanie jamy ustnej po wszystkich pozostałych posiłkach,

− używanie odpowiedniej szczotki do zębów, nie tylko w celu ich czyszczenia, ale i delikatnego masażu,

− zastosowanie dodatkowych sposobów czyszczenia trudno dostępnych miejsc (wykałaczki, nitki, szczoteczki międzyzębowe i jednopęczkowe, stymulatory dziąsłowe itp.),

− używanie właściwych past do czyszczenia zębów. Zgłaszanie się na badania kontrolne wyznaczone przez lekarz stomatologa.

Działania profilaktyczne podejmowane przez zespół stomatologiczny:

− profesjonalne zabiegi profilaktyczne polegające na okresowym, regularnym i dokładnym usuwaniu złogów nazębnych z wypolerowaniem zębów, kontroli wypełnień stycznych, przydziąsłowych oraz uzupełnień protetycznych,

− możliwie wczesne leczenie ortodontyczne wad zgryzu oraz chirurgiczne wad tkanek miękkich jamy ustnej,

− czynna opieka profilaktyczno-periodontologiczna nad: młodzieżą od 13 r. ż., kobietami ciężarnymi, pracownikami przemysłu szczególnie narażonymi na działanie wysokich temperatur, pyłów oraz silnych związków chemicznych, osobami dotkniętymi choroba przyzębia a cierpiącymi na padaczkę, cukrzycę, choroby przewodu pokarmowego, wątroby i krwi.

4.7.2. Pytania sprawdzające 1. Co to jest przyzębie? 2. Jakie znasz choroby przyzębia? 3. Na czym polega niekorzystne działanie pośrednie bakterii na przyzębie? 4. Jak powstaje płytka nazębna? 5. Jakie znasz fazy rozwoju płytki nazębnej? 6. Jakie znasz wskaźniki służące do oceny chorób przyzębia? 7. W jaki sposób można wykorzystać kod objawów chorobowych chorób przyzębia CPITN

do potrzeb leczniczych? 8. Jakie elementy obejmuje profilaktyka chorób przyzębia? 9. Jakie są cele profilaktyki chorób przyzębia? 10. Na czym polega profilaktyka pierwotna, wtórna i trzeciorzędowa chorób przyzębia? 11. Jakie znasz wymogi profilaktyczne w stosunku do pacjenta istotne z punktu widzenia

profilaktyki chorób przyzębia? 12. Jakie działania profilaktyczne w stosunku do chorób przyzębia podejmowane są przez

zespoły stomatologiczne?



Opracuj pogadankę skierowaną do pacjentów poradni stomatologicznej w celach profilaktycznych na temat skutecznych metod zwalczania płytki bakteryjnej i korekty nieprawidłowych nawyków higienicznych.


1) odszukać w materiale nauczania 4.7. poradnika dla ucznia, informacje dotyczące metod zwalczania płytki bakteryjnej i korekty nieprawidłowych nawyków higienicznych,

2) wpisać znalezione informacje, 3) zaprezentować swoją pracę na forum grupy.

Wyposażenie stanowiska pracy: – przybory do pisania, – arkusz papieru, – literatura z rozdziału 6 poradnika dla ucznia. Ćwiczenie 2

Na podstawie treści zawartych w poradniku dla ucznia 4.7 wypisz cele profilaktyki chorób przyzębia. Przedstaw wymogi profilaktyczne w stosunku do pacjenta oraz działania profilaktyczne podejmowane w tym zakresie przez zespół stomatologiczny.


1) zapoznać się z treścią ćwiczenia, 2) wypisać z poradnika dla ucznia, istotne informacje, 3) opracować najważniejsze zalecenia profilaktyczne w stosunku do pacjenta, 4) omówić działania profilaktyczne podejmowane w tym zakresie przez zespół

stomatologiczny, 5) zaprezentować pracę na forum grupy.

Wyposażenie stanowiska pracy: – przybory do pisania, – papier formatu A4, flamastry, – literatura z rozdziału 6 poradnika dla ucznia. Ćwiczenie 3

Na podstawie treści zawartych w poradniku dla ucznia (rozdział 4.7.), wypisz działania profilaktyczne dotyczące : – profilaktyki pierwotnej chorób przyzębia, – profilaktyki wtórnej chorób przyzębia, – profilaktyki trzeciorzędowej chorób przyzębia.



1) zapoznać się z treścią ćwiczenia, 2) wypisać z poradnika dla ucznia, istotne informacje, 3) zaprezentować pracę na forum grupy.


– przybory do pisania, – papier formatu A4, – literatura z rozdziału 6 poradnika dla ucznia. 4.7.3. Sprawdzian postępów

Czy potrafisz: Tak Nie

1) dokonać podział chorób przyzębia? 2) scharakteryzować przyczyny chorób przyzębia? 3) scharakteryzować objawy chorób przyzębia? 4) omówić działania profilaktyczne w stosunku do chorób przyzębia? 5) różnicować działania profilaktyczne profilaktyce pierwotnej, wtórnej

i trzeciorzędowej?


4.8. Wady ortodontyczne 4.8.1. Materiał nauczania

Ortodoncja lub ortopedia twarzowo-szczękowa jest nauką o wrodzonych i nabytych

wadach narządu żucia. Jej zadaniem jest przywracanie prawidłowych warunków zgryzowych, funkcjonalnych i estetycznych, co ogólnie nosi nazwę leczenia ortodontycznego.

Prawidłowy zgryz jest wyrazem prawidłowego rozwoju szczęk, zębów, łuków zębowych, mięśni i stawów skroniowo-żuchwowych, ściśle ze sobą współdziałających.

Podstawą rozpoznawania wad narządu żucia ( wad zgryzu) jest porównanie budowy i czynności narządu żucia z norma biologiczną i czynnościową, odpowiadająca danemu wiekowi pacjenta.

Zgryz ortognatyczny

Terminem tym określa się zgryz prawidłowy (idealny). Wyróżniają go następujące cechy: − kształt łuku zębowego: szczęka – elipsa, żuchwa – parabola, − przednie zęby szczęki zachodzą na przednie zęby żuchwy w 1/3 wysokości, − występowanie I klasy Angle'a (guzek policzkowy bliższy zęba trzonowego pierwszego

górnego wchodzi w bruzdę międzyguzkową zęba trzonowego pierwszego dolnego), − łuk szczęki jest szerszy od łuku żuchwy (guzki policzkowe zębów górnych obejmują

guzki policzkowe zębów dolnych) .

Cechy normy zgryzowej: − odpowiedni do rodzaju uzębienia kształt łuków zębowych; łuk zębowy górny obejmuje

łuk zębowy dolny od zewnątrz, − pionowe ustawienie siekaczy lub tylko z nieznacznym wychyleniem do przodu, − obecność punktów stycznych między zębami ustawionymi w łukach zębowych, − tzw. triady, w których każdy ząb jednego łuku styka się z dwoma odpowiednimi łuku

przeciwstawnego, − pokrywanie się linii pośrodkowej miedzy siekaczami górnymi i dolnymi z linia

pośrodkową twarzy. Przyczyny wad zgryzu

Wrodzone wady zgryzu powstają w następstwie działania licznych czynników zewnątrz i wewnątrzpochodnych.

Czynniki wewnątrzpochodne: − choroby, które dziecko przechodzi w pierwszych latach życia: zapalenie przyusznic, ucha

środkowego, zapalenie błony śluzowej jamy ustnej, paradontopatie, krzywica. − zaburzenia w wydzielaniu gruczołów wewnątrzwydzielniczych( przysadki i tarczycy) − choroby zakaźne wieku dziecięcego: biegunka wieku niemowlęcego, skaza wysiękowa,

różyczka, błonica, płonica, krztusiec. − choroby toczące się w obrębie szczęk, stawów skroniowo-żuchwowych lub w tkankach

sąsiednich. Czynniki zewnątrzpochodne, które mogą działać na dziecko już w okresie życia

płodowego, porodu lub w późniejszym okresie życia: 1. Dysfunkcje – zaburzone czynności fizjologiczne:

− nieprawidłowe układanie niemowlęcia i dziecka do snu, karmienia,


− nieprawidłowa funkcja połykania, − nieprawidłowa wymowa, − oddychanie przez usta, − zaburzenia w czynności żucia.

2. Parafunkcje – to czynności stereotypowe, do których zalicza się wszelkie nawyki: − ssanie smoczka, − ssanie palca, − ssanie wargi dolnej, − ssanie języka i błony śluzowej policzków, − nawykowe podpieranie bródki, − nagryzanie różnych przedmiotów i ogryzanie paznokci.

3. Choroba próchnicowa oraz następstwa przedwczesnej utraty zębów mlecznych i stałych. 4. Urazy w obrębie części twarzowej czaszki: poród kleszczowy, urazy mechaniczne,

termiczne . Zgryz nieprawidłowy – to każde odstępstwo od zgryzu normalnego lub idealnego.

Zalicza się tu nieprawidłowe położenie pojedynczego zęba, jak i poważne zaburzenia struktury kostnej szczeki i żuchwy.

Zaburzenia zgryzu mogą polegać na: − nieprawidłowym położeniu sąsiadujących zębów mieszczących się w tym samym łuku

zębowym, − nieprawidłowym stosunku zębów górnych do dolnych, − nieprawidłowym położeniu żuchwy w stosunku do szczęki, − wszystkich lub kilku z tych nieprawidłowości jednocześnie.

Aby stwierdzone podczas badania nieprawidłowości były porównywalne, wszyscy lekarze posługują się ogólnie przyjętą klasyfikacją tych zaburzeń.

Klasyfikacja wad zgryzu Klasa I Guzek przyśrodkowy policzkowy pierwszego górnego zęba stałego wchodzi w bruzdę

policzkową pierwszego stałego zęba trzonowego i szczeka jest w idealnym położeniu w stosunku do żuchwy. Do zaburzeń zgryzowych w tej klasie najczęściej zalicza się stłoczenia, zbyt duże przestrzenie międzyzębowe, protruzje, zęby dodatkowe, zgryz krzyżowy i zęby zrotowane.

Klasa II Klasa II – grupa I Klasa II – grupa 2

Pierwszy ząb trzonowy żuchwy jest położony dystalnie w stosunku do swojego idealnego położenia względem pierwszego zęba trzonowego szczeki. Żuchwa jest położona dystalnie w stosunku do szczeki. W zależności od stopnia zachodzenia i wychylenia górnych zębów siecznych klasę te dzielimy na dwie podgrupy: Górne zęby sieczne są w protruzji zachodzą na zęby sieczne dolne bardziej niż w położeniu prawidłowym. Wzajemny stosunek pierwszych zębów trzonowych odpowiada klasie II. Górne siekacze centralne często są przechylone podniebiennie, występuje zgryz głęboki, a siekacze dolne mogą być niewidoczne. Górne siekacze boczne są często wychylone. Wzajemny stosunek pierwszych zębów trzonowych odpowiada klasie II.

Klasa III Pierwszy stały ząb trzonowy żuchwy jest położony mezjalnie w stosunku do swojego położenia idealnego względem pierwszego stałego zęba trzonowego szczęki. Żuchwa może być również położona mezjalnie do położenia prawidłowego w stosunku do szczęki, dlatego w rysach twarzy żuchwa wydaje się zbyt duża. Może temu towarzyszyć zgryz krzyżowy w odcinku przednim.


Podział nabytych wad zgryzu 1. Wady w stosunku do płaszczyzny środkowej (strzałkowa),dzielącej głowę na stronę

prawą i lewą. a) zgryz krzyżowy całkowity– polega na zachodzeniu zębów dolnych jednej polowy

łuku na policzkowe lub wargowe powierzchnie zębów łuku górnego. Może być jednostronny lub obustronny.

b) boczne czynnościowe przemieszczenie żuchwy – polega na przesunięciu żuchwy od linii pośrodkowej na lewo lub prawo. Wewnątrzustnie stwierdza się zgryz krzyżowy.

c) zgryz przewieszony – powstaje w skutek nadmiernego rozszerzenia szczeki i łuku zębowego górnego lub w wyniku znacznego zwężenia łuku dolnego.

2. Wady w stosunku do płaszczyzny czołowej, czyli zaburzenia we wzroście na głębokość

(zmiany przednio-tylne). Tyłozgryz – charakteryzuje go cofnięcie całego dolnego łuku zębowego (tyłozgryz

całkowity) lub tylko jego przedniego odcinka, z wychyleniem lub przechyleniem górnych siekaczy (tyłozgryz częściowy).Między siekaczami górnymi a dolnymi powstaje wówczas wyraźna szpara w kierunku przednio-tylnym. Warga dolna jest cofnięta.

Tyłożuchwie czynnościowe – żuchwa zbudowana jest prawidłowo, jej cofnięcie jest wyrazem braku dostatecznej liczby bodźców czynnościowych w okresie rozwoju. Wewnątrzustnie wada ta objawia się jak tyłozgryz całkowity, natomiast w rysach twarzy widoczne jest wyraźne cofniecie bródki.

Przodozgryz– polega na wysunięciu do przodu całego dolnego łuku zębowego (przodozgryz całkowity) lub tylko jego przedniego odcinka(przodozgryz częściowy).W zwarciu przednie zęby dolne przechwytują zęby górne. Warga dolna jest wysunięta do przodu.

Przodożuchwie czynnościowe– powstaje na skutek zaburzonej czynności żucia, wewnątrzustnie nie różni się od przodozgryzu. W rysach twarzy wyraźne jest wysunięcie bródki do przodu.

3. Wady w stosunku do płaszczyzny poziomej, czyli zaburzenia we wzroście na wysokość.

Zgryz otwarty– charakteryzuje się podczas zwarcia brakiem kontaktu zębów górnych i dolnych w obrębie całych łuków zębowych, poza ostatnimi zębami trzonowymi, lub tylko w ich części. Najczęściej występuje szpara między zębami przednimi,a zęby boczne kontaktują się ze sobą. Brak zwarcia zębów może utrudniać mowę i połykanie, sprzyja oddychaniu przez usta.

Zgryz głęboki – objawia się głębokim zachodzeniem siekaczy górnych na dolne. Często siekacze dolne nagryzają na podniebienie, a górne na dziąsło w okolicy zębów przednich dolnych. Przyczyną zgryzu głębokiego całkowitego jest niewystarczający wzrost na wysokość kości szczek i wyrostków zębodołowych bocznych. W rysach twarzy wyraźne skrócenie dolnego odcinak twarzy. W zgryzie głębokim częściowym silnie przechylone zęby przednie górne także całkowicie pokrywają siekacze dolne, nagryzając na dziąsło; jest to wynikiem nadmiernego wydłużenia zębów i przedniego wyrostka zębodołowego. Rysy twarzy na ogół nie są zmienione. Zgryz głęboki rzekomy jest następstwem wczesnej utraty zębów w odcinkach bocznych. Siekacze górne głęboko zachodzą na zęby przednie dolne, występuje też obniżenie zgryzu w odcinkach bocznych. Dolny odcinek twarzy jest wyraźnie skrócony.

Profilaktyka ortodontyczna – w kolejnych okresach rozwojowych dziecka to umiejętne

kierowanie wzrostem i rozwojem narządu żucia. Opiera się ona na wczesnym rozpoznawaniu i usuwaniu czynników prowadzących do nieprawidłowości zgryzowych.


Są to czynności mające na celu zapobieganie rozwojowi nieprawidłowego zgryzu poprzez zapobieganie przedwczesnej utracie zębów mlecznych z powodu próchnicy zębów oraz leczenie szkodliwych nawyków . Jak i kiedy zapobiegać powstawaniu wad zgryzu?

Zapobieganiem powstawaniu wad zgryzu należy zająć się od pierwszych dni życia dziecka. Warto zwrócić uwagę na: − sposób i czas karmienia dziecka (piersią czy butelką), − stosowanie odpowiednich smoczków uspokajających, − wczesne wprowadzanie karmienia łyżeczką, − przyzwyczajanie dziecka do gryzienia i żucia twardych pokarmów.

Zadaniem trudnym, wymagającym cierpliwości, lecz niezwykle ważnym jest niedopuszczanie do powstawania złych nawyków i odzwyczajanie od nich (np. ssanie palca, warg, gryzienie ołówków itp.). Ze względu na znaczenie próchnicy w powstawaniu wad zgryzu szczególnej wagi nabiera dbałość o zęby mleczne od pojawienia się ich w jamie ustnej do samoistnej utraty.

Leczenie wad zgryzu 1. Bez stosowania aparatu ortodontycznego: ekstrakcje zębów zapobiegające stłoczeniom

lub ekstrakcje zębów mlecznych, które mogą powodować powstanie wady zgryzu; korekcja zgryzu krzyżowego.

2. Za pomocą aparatów: zastosowanie aparatów stałych lub ruchomych celem przesunięcia zębów i /lub kości szczeki lub żuchwy.

Ruchome aparaty ortodontyczne mogą być zbudowane z:

− płyty akrylowej, − klamer utrzymujących aparat na zębach, − łuku wargowego, który może służyć jako element retencyjny lub aktywna część aparatu

do utrzymywania zębów w linii, − części aktywizującej aparatu, która może być druciana pętla pełniąca rolę sprężyny, łuk

wargowy lub śruba, − płaszczyzn nagryzowych, które mogą stanowić części płyty aparatu, aby odciążyć zgryz.

Mogą być one umieszczone na stronie podniebiennej górnych zębów przedtrzonowych i trzonowych.

Stałe aparaty ortodontyczne Są urządzeniami ortodontycznymi trwale przymocowanymi do zębów. Wywierają nacisk

nazębny przez druciane łuki lub osie mocowane do zamków znajdujących się na elementach przytwierdzonych do zębów. Taki system pozwala na precyzyjną kontrolę przemieszczania zębów.


Odpowiadając na pytania, sprawdzisz, czy jesteś przygotowany do wykonania ćwiczeń. 1. Czym zajmuje się ortodoncja? 2. Jakie znasz cechy normy zgryzowej? 3. Jakie znasz przyczyny wad zgryzu? 4. Na czym polegają zaburzenia zgryzu? 5. Jak przedstawia się klasyfikacja wad zgryzu?


6. Jakie znasz nabyte wady zgryzu? 7. Na czym polega profilaktyka ortodontyczna? 8. Jakie znasz metody leczenia wada zgryzu? 4.8.3. Ćwiczenia

Ćwiczenie 1

Na podstawie poradnika dla ucznia (rozdział 4.8.), podaj cechy normy zgryzowej porównaj je z cechami charakterystycznymi dla zgryzu nieprawidłowego.


1) wymienić cechy normy zgryzowej, 2) scharakteryzować cechy zgryzu nieprawidłowego, 3) różnicować normę zgryzową od zgryzu nieprawidłowego.


Na podstawie poradnika dla ucznia, 4.8 opisz najczęstsze przyczyny wad zgryzu u dzieci. Zaproponuj działania zaradcze.


1) wymienić przyczyny wad zgryzu, 2) określić i omówić działania profilaktyczne.


Na podstawie poradnika dla ucznia, 4.8 wymień i scharakteryzuj zagadnienia dotyczące profilaktyki ortodontycznej. Opisz metody leczenia wad zgryzu.


3) wypisać definicję profilaktyki ortodontycznej, 4) określić i omówić działania profilaktyczne, 5) wypisać i scharakteryzować metody leczenia wad zgryzu.


Wyposażenie stanowiska pracy: – przybory do pisania, – arkusz papieru, – literatura z rozdziału 6 poradnika dla ucznia. 4.8.4.Sprawdzian postępów Czy potrafisz: Tak Nie 1) wymienić najczęstsze wady ortodontyczne? 2) przedstawić definicje ortodoncji? 3) określić cechy normy zgryzowej? 4) wymienić przyczyny wad zgryzu? 5) określić sposoby zapobiegania wadom ortodontycznym? 6) wymienić metody leczenia wad ortodontycznych?


5. SPRAWDZIAN OSIĄGNIĘĆ INSTRUKCJA DLA UCZNIA 1. Przeczytaj uważnie instrukcję. 2. Podpisz imieniem i nazwiskiem kartę odpowiedzi. 3. Zapoznaj się z zestawem zadań testowych. 4. Test pisemny zawiera 20 zadań i sprawdza Twoje wiadomości z zakresu budowy,

fizjologii i patologii narządu żucia. 5. Udzielaj odpowiedzi tylko na załączonej karcie odpowiedzi. Wskaż tylko jedną

odpowiedź prawidłową, zaznaczając ją znakiem X W przypadku pomyłki należy błędną odpowiedź zaznaczyć kółkiem, a następnie ponownie zakreślić odpowiedź prawidłową.

6. Pracuj samodzielnie, bo tylko wtedy będziesz miał satysfakcję z wykonanego zadania. 7. Kiedy udzielenie odpowiedzi będzie Ci sprawiało trudność, wtedy odłóż jego

rozwiązanie na później i wróć do niego, gdy zostanie Ci wolny czas. 8. Na rozwiązanie testu pisemnego masz 45 minut.

Powodzenia! ZESTAW ZADAŃ TESTOWYCH

1. Anatomia jest to

a) nauka zajmująca się badaniem budowy ciała w ujęciu mikroskopowym/histopatologia/ oraz makroskopowym/anatomia opisowa i topograficzna.

b) nauka o chorobie; zajmuje się całością zjawisk czynnościowych i morfologicznych, składających się na proces chorobowy.

c) nauka zajmująca się czynnością ustroju żywego. d) nauka zajmująca się rozwojem w okresie zarodkowym i płodowym.

2. W tkance nabłonkowej wyróżniamy

a) włókna kolagenowe, sprężyste, siateczkowe. b) nabłonki powierzchowne, nabłonki gruczołowe, nabłonki zmysłowe. c) limfocyty, siateczkę, włókna kolagenowe. d) nabłonki gruczołowe, włókna kolagenowe, włókna mięśniowe.

3. Czynności fizjologiczne jamy ustnej to

a) pobieranie pokarmów, wytwarzanie mowy, droga oddechowa. b) bariera ochronna dla dalszych odcinków przewodu pokarmowego, przygotowanie

mechaniczne i chemiczne pokarmów. c) nawilżanie błon śluzowych, pobieranie pokarmu, droga oddechowa. d) pobieranie pokarmów, wytwarzanie mowy, droga oddechowa, bariera ochronna dla

dalszych odcinków przewodu pokarmowego, przygotowanie mechaniczne i chemiczne pokarmów.

4. W skład układu stomatognatycznego wchodzą

a) połączenie zębowo-zębodołowe, układ zębowo-zębowy, zespół nerwowo-mięśniowy stawy skroniowo-żuchwowe.

b) połączenie zębowo-zębodołowe, układ zębowo-zębowy. c) stawy skroniowo-żuchwowe, układ zębowo-zębowy. d) zespół nerwowo-mięśniowy, układ zębowo-zębowy.


5. Podstawowe funkcje układu stomatognatycznego to a) żucie, połykanie. b) połykanie, oddychanie, zgniatanie. c) miażdżenie, trawienie, oddychanie. d) żucie, połykanie, mowa, oddychanie.

6. Narządy zmysłów występujące w organizmie człowieka

a) wzrok, słuch, powonienie. b) równowaga, smak, węch. c) czucia skórnego, czucia głębokiego, smaku. d) wzrok, słuch, smak, węch czucie.

7. Narząd zębowy zbudowany jest z a) korona, korzeń zębowy, naczynia krwionośne i nerwy. b) korona, szyjka zębowa, korzeń. c) szkliwo, ozębna, miazga zębowa. d) cement korzeniowy, szkliwo, ozębna.

8. Stosowane obecnie systemy znakowania zębów to

a) system Haderupa, z poprawką Allerhanda, system FDI. b) system FDI. c) system Haderupa. d) system cyfrowy.

9. Cechy zębów mlecznych

a) mała zmienność, delikatne, ściany zębów cieńsze, siekacze górne zachodzą na siekacze dolne.

b) siekacze i kły są zębami jednoguzkowymi, siekacze górne zachodzą na siekacze dolne. c) zgrubienia brzegu szkliwnego, mała zmienność, delikatne, cienkie ścianki, barwa

niebieskobiała, siekacze i kły są jednoguzkowe. d) siekacze górne zachodzą na siekacze dolne, siekacze i kły są jednoguzkowe, mała

zmienność. 10. Do chorób twardych tkanek zęba zaliczamy

a) próchnicę, rozwojowe wady szkliwa, nadwrażliwość zębiny. b) urazowe uszkodzenie zębów, paradontoza, próchnica. c) rozwojowe wady szkliwa, przebarwienia szkliwa, niecałkowity rozwój szkliwa,

niecałkowity rozwój zębiny. d) zaburzenia liczby zębów, złamanie zębów, zaburzenia struktury zęba.

11. W skład układu naczyniowego narządu żucia wchodzą tętnica

a) szyjna, tętnica żuchwowa, tętnica szczękowa. b) szyjna wspólna, splot skrzydłowy. c) czołowa, szczękowa, jarzmowa. d) szyjna wspólna, szyjna wewnętrzna, szyjna zewnętrzna, szczękowa.


12. Na aparat żucia składa się a) szkielet kostny głowy, mięśnie poruszające żuchwę, zęby. b) szkielet kostny głowy, jama ustna, mięśnie poruszające żuchwę, gruczołu ślinowe,

nerwy kontrolujące smak, węch, ruch. c) jama ustana, łuki zębowe, policzki. d) mięśnie poruszające żuchwę, krtań, zęby.

13. Objawy świadczące o wrzodziejącym zapaleniu to a) owrzodzenia dziąseł, brzeg dziąsła silnie zaczerwieniony, szary, rzekomobłoniasty

nalot, ślinotok, gnilny zapach z jamy ustnej, tendencja do krwawień. b) owrzodzenia dziąseł, krwawienia samoistne, bolesność, śluzowa wydzielina. c) samoistne krwawienia z dziąseł, zaczerwienienie, obrzęk. d) podwyższona temperatura ciała, bladość dziąseł, krwawienie.

14. Do przyczyn powstawania próchnicy zębów należą

a) obecność węglowodanów w jamie ustnej, drobnoustroje w płytce bakteryjnej, wrażliwość powierzchni szkliwa.

b) bieda, niewłaściwa dieta, wadliwe szczoteczki do zębów. c) odczyn kwaśny w jamie ustnej, twarda woda, zła pasta do zębów. d) obecność węglowodanów w jamie ustnej, twarda woda, odczyn kwaśny w jamie

ustnej. 15. Profilaktyka wtórna chorób przyzębia obejmuje

a) zapobieganie możliwym powikłaniom, związanym z nie dającymi się usunąć objawami lub skutkami choroby, zapobieganie postępowi choroby, kontrolę wyników.

b) oświatę zdrowotną, okresowe badania wybranych pacjentów, przeprowadzenia koniecznych zabiegów chirurgicznych.

c) program żywieniowy, okresowe badania kontrolne, mycie zębów. d) kontrolę wyników, zapobieganie możliwym powikłaniom, związanym z nie dającymi

się usunąć objawami lub skutkami choroby.

16. Zmiany w narządzie żucia w procesie starzenia spowodowane utratą zębów to a) zwiększone wydzielanie śliny, zmiany w układzie twarzy, przebudowa kości szczęki

i żuchwy, wpływ negatywny na psychikę, przyzwyczajenie do spożywania posiłków bez udziału zębów, utrudnienie mowy.

b) zmiany w układzie twarzy, krwawienia z dziąseł, przyzwyczajenie do spożywania posiłków bez udziału zębów, zwichnięcia i złamania pozostałych zębów.

c) choroby przyzębia, choroby żołądka i jelit, zmiany psychiczne, zmiany wyglądu twarzy.

d) zaburzenia smaku, zespoły bólowe, zwiększone wydzielanie śliny, utrudnienie mowy, przyzwyczajenie do spożywania posiłków bez udziału zębów, utrudnienie mowy.

17. Dwupokoleniowość zębów jest to

a) wymiana zębów. b) wyżynanie się zębów. c) wymiana zębów mlecznych na stałe, różny kształt zębów. d) zmiana barwy uzębienia wraz z wiekiem.


18. W zapobieganiu powstawaniu wad ortodontycznych zwrócisz uwagę na a) sposób i czas karmienia dziecka, dostarczanie odpowiedniej ilości składników

odżywczych, mimikę twarzy. b) niedopuszczenie do powstawania złych nawyków, żucie gumy, spożywanie owoców

i warzyw, sposób karmienia dziecka. c) żucie gumy, mimikę twarzy, żucie twardych pokarmów, dbałość o zęby. d) sposób i czas karmienia dziecka, niedopuszczenie do powstawania złych nawyków,

żucie twardych pokarmów, wczesne karmienie łyżeczką, dbałość o zęby mleczne, stosowanie odpowiednich smoczków.

19. Główne przyczyny powstawania próchnicy zębów to

a) obecność drobnoustrojów w płytce nazębnej, obecność węglowodanów w jamie ustnej, wrażliwość powierzchni szkliwa.

b) obecność węglowodanów w jamie ustnej, ssanie palca, zmiany barwnikowe szkliwa. c) wrażliwość powierzchni szkliwa, wady zgryzu, niewłaściwa pasta do zębów. d) niewłaściwe przeżuwanie pokarmu, obecność drobnoustrojów w płytce nazębnej, brak

płukania jamy ustnej.

20. Ślina pełni następujące funkcje a) nawilża błonę śluzowa jamy ustnej, odgrywa ważną rolę w odczuwaniu smaku

i w mowie, ułatwia trawienie. b) chroni przed drobnoustrojami, neutralizuje kwasy, dostarcza odpowiednią ilości wody. c) wspomaga połykanie kęsów pokarmu, ułatwia mówienie, trawi pokarm. d) nawilża błonę śluzowa jamy ustnej, ułatwia połykanie pokarmu, wypłukuje resztki

pokarmowe, chroni przed drobnoustrojami, neutralizuje kwasy, dostarcza minerały, bierze udział w odczuwaniu smaku, bierze udział w mowie.


KARTA ODPOWIEDZI Imię i nazwisko.......................................................................................... Charakteryzowanie budowy, fizjologii i patologii narządu żucia Zakreśl poprawną odpowiedź.

Nr zadania Odpowiedź Punkty

1 a b c d 2 a b c d 3 a b c d 4 a b c d 5 a b c d 6 a b c d 7 a b c d 8 a b c d 9 a b c d 10 a b c d

11 a b c d 12 a b c d 13 a b c d 14 a b c d 15 a b c d 16 a b c d 17 a b c d 18 a b c d 19 a b c d 20 a b c d

Razem:


6. LITERATURA 1. Musur E., Rejchert S.: Podstawy stomatologii zachowawczej w nauczaniu

przedklinicznym. Wydawnictwo Bart, Warszawa 1999 2. Abrahams P.: Atlas anatomii. Świat Ksiązki 3. Aleksandrowicz R.: Mały atlas anatomiczny. PZWL, Warszawa 2002 4. Fejerskov O., Kidd E.: Próchnica zębów – choroba próchnicowa i postępowanie

kliniczne. Wydawnictwo Medyczne. Urban & Partner, Wrocław 2006 5. Gołąb B. K., Traczyk W.: Anatomia człowieka. PZWL, Łódź 1997 6. Jańczuk Z. (red.): Podręcznik dla asystentek i higienistek stomatologicznych.

Wydawnictwo Lekarskie PZWL, Warszawa 2005 7. Jańczuk Z.: Stomatologia zachowawcza. Zarys kliniczny. PZWL, Warszawa 2002 8. Krajeński W. Podstawy profilaktyki stomatologicznej. Metodyka i środki. 9. Kubik W.: Anatomia, fizjologia i patologia narządu żucia. Centrum Metodyczne

doskonalenia Nauczycieli Średniego Szkolnictwa Medycznego, Warszawa 1988 10. Leah Vern Barnett (red.): Asystowanie w stomatologii. Podręcznik dla asystentek

i higienistek stomatologicznych. Wydawnictwo Medyczne Urban & Partner, Wrocław 2006

11. Łaciński W.: Anatomia głowy dla stomatologów. PZWL, Warszawa 1985 12. Michajlik A., Ramotowski W.: Anatomia i fizjologia człowieka. PZWL, Warszawa 1994

2. charakteryzowanie budowy, fizjologii i patologii narządu żucia

Education