23rd Sydney Latin Summer School, 2017

University of Sydney, January 16-20, 2017

Level 4Y

‘On Friendship’: Virgil, Horace, Cicero, and Seneca

Instructor: Kathleen Riley

ON FRIENDSHIP

SYDNEY LATIN SUMMER SCHOOL 2017LEVEL 4 (ADVANCED )

Tutor: Kathleen Riley

TEXTS‘Nisus and Euryalus: A Dramatic Episode of Friendship’ – VIRGIL, Aeneid IX.176-215

and 384-449

‘The Return of a Comrade in Arms’ – HORACE, Odes II.7‘An Old Flame; or Private Lives 23 BC’ – HORACE, Odes III.9‘The Relationship between Poet and Patron’ – HORACE, Epistles I.18.1-16, 37-52, 86-103

‘Virtue and True Friendship’ – CICERO, Laelius de Amicitia 19-20

‘Friendship for its Own Sake’ – SENECA, Ad Lucilium Epistulae Morales I.9.8-12

Charles Francois Jalabert, ‘Horace, Virgil and Varius at the House of Maecenas’ (1844-6)

NISUS AND EURYALUS A DRAMATIC EPISODE OF FRIENDSHIP

Virgil, Aeneid IX.176-215 and 384-449

Nisus erat portae custos, acerrimus armis, Hyrtacides, comitem Aeneae quem miserat Ida venatrix iaculo celerem levibusque sagittis, et iuxta comes Euryalus, quo pulchrior alter non fuit Aeneadum Troiana neque induit arma, 180 ora puer prima signans intonsa iuventa. his amor unus erat pariterque in bella ruebant; tum quoque communi portam statione tenebant. Nisus ait: ‘dine hunc ardorem mentibus addunt, Euryale, an sua cuique deus fit dira cupido? 185 aut pugnam aut aliquid iamdudum invadere magnum mens agitat mihi, nec placida contenta quiete est. cernis quae Rutulos habeat fiducia rerum: lumina rara micant, somno vinoque soluti procubuere, silent late loca. percipe porro 190 quid dubitem et quae nunc animo sententia surgat. Aenean acciri omnes, populusque patresque, exposcunt, mittique viros qui certa reportent. si tibi quae posco promittunt (nam mihi facti fama sat est), tumulo videor reperire sub illo 195 posse viam ad muros et moenia Pallantea.’ obstipuit magno laudum percussus amore Euryalus, simul his ardentem adfatur amicum: ‘mene igitur socium summis adiungere rebus, Nise, fugis? solum te in tanta pericula mittam? 200 non ita me genitor, bellis adsuetus Opheltes, Argolicum terrorem inter Troiaeque labores sublatum erudiit, nec tecum talia gessi magnanimum Aenean et fata extrema secutus: est hic, est animus lucis contemptor et istum 205 qui vita bene credat emi, quo tendis, honorem.’ Nisus ad haec: ‘equidem de te nil tale verebar, nec fas; non ita me referat tibi magnus ovantem Iuppiter aut quicumque oculis haec aspicit aequis. sed si quis (quae multa vides discrimine tali) 210 si quis in adversum rapiat casusve deusve, te superesse velim, tua vita dignior aetas. sit qui me raptum pugna pretiove redemptum mandet humo, solita aut si qua id Fortuna vetabit, absenti ferat inferias decoretque sepulcro. … 215

Euryalum tenebrae ramorum onerosaque praeda impediunt, fallitque timor regione viarum. 385 Nisus abit; iamque imprudens evaserat hostis atque locos qui post Albae de nomine dicti Albani (tum rex stabula alta Latinus habebat), ut stetit et frustra absentem respexit amicum: ‘Euryale infelix, qua te regione reliqui? 390 quave sequar?’ rursus perplexum iter omne revolvens fallacis silvae simul et vestigia retro observata legit dumisque silentibus errat. audit equos, audit strepitus et signa sequentum; nec longum in medio tempus, cum clamor ad auris 395 pervenit ac videt Euryalum, quem iam manus omnis fraude loci et noctis, subito turbante tumultu, oppressum rapit et conantem plurima frustra. quid faciat? qua vi iuvenem, quibus audeat armis eripere? an sese medios moriturus in enses 400 inferat et pulchram properet per vulnera mortem? ocius adducto torquet hastile lacerto suspiciens altam Lunam et sic voce precatur: ‘tu, dea, tu praesens nostro succurre labori, astrorum decus et nemorum Latonia custos. 405 si qua tuis umquam pro me pater Hyrtacus aris dona tulit, si qua ipse meis venatibus auxi suspendive tholo aut sacra ad fastigia fixi, hunc sine me turbare globum et rege tela per auras.’ dixerat et toto conixus corpore ferrum 410 conicit. hasta volans noctis diverberat umbras et venit aversi in tergum Sulmonis ibique frangitur, ac fisso transit praecordia ligno. volvitur ille vomens calidum de pectore flumen frigidus et longis singultibus ilia pulsat. 415 diversi circumspiciunt. hoc acrior idem ecce aliud summa telum librabat ab aure. dum trepidant, it hasta Tago per tempus utrumque stridens traiectoque haesit tepefacta cerebro. saevit atrox Volcens nec teli conspicit usquam 420 auctorem nec quo se ardens immittere possit. ‘tu tamen interea calido mihi sanguine poenas persolves amborum’ inquit; simul ense recluso ibat in Euryalum. tum vero exterritus, amens, conclamat Nisus nec se celare tenebris 425 amplius aut tantum potuit perferre dolorem: ‘me, me, adsum qui feci, in me convertite ferrum, o Rutuli! mea fraus omnis, nihil iste nec ausus nec potuit; caelum hoc et conscia sidera testor;

tantum infelicem nimium dilexit amicum.’ 430 talia dicta dabat, sed viribus ensis adactus transadigit costas et candida pectora rumpit. volvitur Euryalus leto, pulchrosque per artus it cruor inque umeros cervix conlapsa recumbit: purpureus veluti cum flos succisus aratro 435 languescit moriens, lassove papavera collo demisere caput pluvia cum forte gravantur. at Nisus ruit in medios solumque per omnis Volcentem petit, in solo Volcente moratur. quem circum glomerati hostes hinc comminus atque hinc 440 proturbant. instat non setius ac rotat ensem fulmineum, donec Rutuli clamantis in ore condidit adverso et moriens animam abstulit hosti. tum super exanimum sese proiecit amicum confossus, placidaque ibi demum morte quievit. 445 Fortunati ambo! si quid mea carmina possunt, nulla dies umquam memori vos eximet aevo, dum domus Aeneae Capitoli immobile saxum accolet imperiumque pater Romanus habebit.

Vocabulary

amens, -entis (adj.) madauctor, -oris (m.) author; hurlercollum, -i (n.) neck; stemconfodio, -fodi, -fossum (3) to pierce throughconitor, -nisus or nixus (3) to put forth all one’s strengthconor (1) to attempt; to resistcosta, -ae (f.) a ribdubito (1) to hesitate; to pondereximo, -emi, -emptum (3) to take away, removeextremus, -a, -um (adj.) utmost; to the endfindo, fidi, fissum (3) to splitfrustra (adv.) in vainiamdudum (adv.) long since, now this long whileilia, -ium (n. pl.) flank; sidesinferiae, -arum (f.) sacrifices in honour of the deadnon setius (adv.) nonethelessocius (adv.) quicklyopprimo, -pressi, -pressum (3) to surprisepariter (adv.) equally; side by side

‘Nisus and Euryalus’ by Jean-Baptiste Roman (1827), Louvre Museum

percutio, -cussi, -cussum (3) to strike; to smiteperplexus, -a, -um (adj.) intricate, maze-likeporro (adv.) furtherrarus, -a, -um (adj.) scattered, fewsuccido, -idi, -isum (3) to cut downtempus, -oris (n.) temple (of head)thous, -i (m.) dome, cupola

THE RETURN OF A COMRADE IN ARMSHorace, Odes II.7

O saepe mecum tempus in ultimum deducte Bruto militiae duce, quis te redonavit Quiritem dis patriis Italoque caelo,

Pompei, meorum prime sodalium, 5 cum quo morantem saepe diem mero fregi, coronatus nitentes malobathro Syrio capillos?

tecum Philippos et celerem fugam sensi relicta non bene parmula, 10 cum fracta virtus et minaces turpe solum tetigere mento.

sed me per hostes Mercurius celer denso paventem sustulit aere; te rursus in bellum resorbens 15 unda fretis tulit aestuosis.

ergo obligatam redde Iovi dapem, longaque fessum militia latus depone sub lauru mea, nec parce cadis tibi destinatis. 20

oblivioso levia Massico ciboria exple, funde capacibus unguenta de conchis. Quis udo deproperare apio coronas

curatve myrto? quem Venus arbitrum 25 dicet bibendi? Non ego sanius bacchabor Edonis: recepto dulce mihi furere est amico.

Detail of a Roman shield from a painting by Jean-Germain Drouais

Vocabulary

aer, aeris (m) mist malobathrum (2) ointment, oilapium (2) parsley mentum (2) chinbacchor (1) to celebrate obligatus (adj.) due, owedcadus (2) wine-jar obliviosus (adj.) bringing forgetfulnessciborium (2) a large cup parmula (1) a little shieldconcha (1) a shell reddo (3) to renderdepropero (1) to make quickly resorbeo (2) to suck backlevis (adj.) polished solum (2) earth, soil

Banquet scene from a fresco found in Pompeii

AN OLD FLAME; OR PRIVATE LIVES 23 BCHorace, Odes III.9

Donec gratus eram tibi nec quisquam potior bracchia candidae cervici iuvenis dabat, Persarum vigui rege beatior.

donec non alia magis 5 arsisti neque erat Lydia post Chloen, multi Lydia nominis, Romana vigui clarior Ilia.

me nunc Thressa Chloe regit, dulcis docta modos et citharae sciens, 10 pro qua non metuam mori, si parcent animae fata superstiti.

me torret face mutua Thurini Calais filius Ornyti, pro quo bis patiar mori, 15 si parcent puero fata superstiti.

quid si prisca redit Venus diductosque iugo cogit aeneo, si flava excutitur Chloe reiectaeque patet ianua Lydiae? 20

quamquam sidere pulchrior ille est, tu levior cortice et inprobo iracundior Hadria, tecum vivere amem, tecum obeam lubens.

‘Horace and Lydia’ by John Collier (1890)

Vocabulary

aeneus (adj.) of bronze levis (adj.) light, ficklecogo (3) to bring together libens (adj.) willinglycortex, -icis cork nomen, -inis (n.) famedoctus (adj. + acc.) skilled in Thressa (f.) Thracian (woman)excutio, -ere to shake off vigeo (2) to thriveimprobus (adj.) unruly

‘Horace and Lydia’ by Albert Edelfelt

Noel Coward and Gertrude Lawrence in Coward’s Private Lives

THE RELATIONSHIP BETWEEN POET AND PATRONHorace, Epistles I.18.1-16, 37-52, 86-103

Si bene te novi, metues, liberrime Lolli, scurrantis speciem praebere, professus amicum ut matrona meretrici dispar erit atque discolor, infido scurrae distabit amicus. est huic diversum vitio vitium prope maius, 5 asperitas agrestis et inconcinna gravisque, quae se commendat tonsa cute, dentibus atris, dum volt libertas dici mera veraque virtus. virtus est medium vitiorum et utrimque reductum. alter in obsequium plus aequo pronus et imi 10 derisor lecti sic nutum divitis horret, sic iterat voces et verba cadentia tollit, ut puerum saevo credas dictata magistro reddere vel partis mimum tractare secundas; alter rixatur de lana saepe caprina, 15 propugnat nugis armatus. …

Arcanum neque tu scrutaberis illius umquam, commissumque teges et vino tortus et ira; nec tua laudabis studia aut aliena reprendes, nec, cum venari volet ille, poemata panges. 40 gratia sic fratrum geminorum, Amphionis atque Zethi dissiluit, donec suspecta severo conticuit lyra. fraternis cessisse putatur moribus Amphion: tu cede potentis amici lenibus imperiis, quotiensque educet in agros 45 Aetolis onerata plagis iumenta canesque, surge et inhumanae senium depone Camenae, cenes ut pariter pulmenta laboribus empta: Romanis sollemne viris opus, utile famae vitaeque et membris; praesertim cum valeas et 50 vel cursu superare canem vel viribus aprum possis. …

Dulcis inexpertis cultura potentis amici: expertus metuit. tu, dum tua navis in alto est, hoc age, ne mutata retrorsum te ferat aura. oderunt hilarem tristes tristemque iocosi, sedatum celeres, agilem navumque remissi; 90

. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

oderunt porrecta negantem pocula, quamvis nocturnos iures te formidare tepores. deme supercilio nubem: plerumque modestus occupat obscuri speciem, taciturnus acerbi. 95 Inter cuncta leges et percontabere doctos, qua ratione queas traducere leniter aevum, num te semper inops agitet vexetque cupido, num pavor et rerum mediocriter utilium spes, virtutem doctrina paret Naturane donet, 100 quid minuat curas, quid te tibi reddat amicum, quid pure tanquillet, honos an dulce lucellum, an secretum iter et fallentis semita vitae.

Vocabulary

caprinus, caprina, caprinum (adj.) of or belonging to goatsconticisco, conticiscere, conticui to fall silent; become idlederisor, derisoris (m.) scoffer, mocker; satiristdissilio, dissilire, dissilui to break up; split apartdisto, distare to stand apart, be distant; be differenthilaris, hilare (adj.) cheerful, lively, light-heartedinconcinnus, inconcinna, inconcinnum (adj.) awkward, clumsyiumentum, -i (n.) mule; beast of burdenlucellum, -i (n.) small gainmeretrix, meretricis (f.) courtesan; mistressnuga, -ae (f.) trifles, frivolities; bagatellepercontor, percontari, percontatus sum to inquirepoculum, -i (n.) cup, bowl, drinking vesselpraebo, praebere, praebui, praebitus to present or expose oneself praesertim (adv.) especially; particularlypulmentum, -i (n.) appetizer; small meat or fish scurror, scurrari, scurratus sum to act the jester; dine off one’s jokessemita, -ae (f.) pathtepor, -is (m.) warmth, mild heatvitium, viti(i) (n.) fault, vice

Fresco showing Maecenas standing at centre, Augustus at right holding a crown, Horace at left holding his arm around Maecenas.

An illustration to Part I of Volume XI of Charles Rollin’s Ancient History (1730-1738)

‘Virgil Reading the Aeneid to Augustus, Octavia, and Livia’ by Jean-Baptiste Wicar, Art Institute of Chicago

VIRTUE AND TRUE FRIENDSHIPCicero, Laelius de Amicitia 19-20

[19] … Sic enim mihi perspicere videor, ita natos esse nos ut inter omnes esset societas quaedam, maior autem ut quisque proxime accederet. itaque cives potiores quam peregrini, propinqui quam alieni; cum his enim amicitiam natura ipsa peperit; sed ea non satis habet firmitatis. namque hoc praestat amicitia propinquitati, quod ex propinquitate benevolentia tolli potest, ex amicitia non potest; sublata enim benevolentia amicitiae nomen tollitur, propinquitatis manet.

[20] Quanta autem vis amicitiae sit, ex hoc intellegi maxime potest, quod ex infinita societate generis humani, quam conciliavit ipsa natura, ita contracta res est et adducta in angustum ut omnis caritas aut inter duos aut inter paucos iungeretur.

Est enim amicitia nihil aliud nisi omnium divinarum humanarumque rerum cum benevolentia et caritate consensio; qua quidem haud scio an excepta sapientia nihil melius homini sit a dis immortalibus datum. divitias alii praeponunt, bonam alii valetudinem, alii potentiam, alii honores, multi etiam voluptates. beluarum hoc quidem extremum, illa autem superiora caduca et incerta, posita non tam in consiliis nostris quam in fortunae temeritate. qui autem in virtute summum bonum ponunt, praeclare illi quidem, sed haec ipsa virtus amicitiam et gignit et continet nec sine virtute amicitia esse ullo pacto potest.

Vocabulary

angustus, -a, -um (adj.) narrowconcilio, conciliare, conciliavi, conciliatus bring together / about; cause; procureconsensio, consensionis (f.) agreementfirmitas, -tatis (f.) steadfastness, constancy, strengthgigno, gignere, genui, genitus give birth to, bring forth, bear; be borniungo, iungere, iunxi, iunctus join, unite, bring togetherpango, pangere, pepigi, pactus fasten, fix; composepario, parere, peperi, partus give birth, bear, produceperegrinus, -i (m.) foreigner, strangerpraeclarus, -a, - um (adj.) splendid; noblepraepono, praeponere, praeposui, praepositus place in front of or beforepraesto, praestare, praestiti, praestitus (+ dative) excel, stand above propinquitas, -tatis (f.) kinship, relation by birthtemeritas, -tatis (f.) caprice valetudo, -inis (f.) good health, soundness

‘The Young Cicero Reading’ by Vincenzo Foppa (fresco, 1464), Wallace Collection

‘Marcus Tullius Cicero’ by William Blake (c. 1800), Manchester City Gallery

FRIENDSHIP FOR ITS OWN SAKESeneca, Ad Lucilium Epistulae Morales I.9.8-12

[8] Nunc ad propositum revertamur. sapiens etiam si contentus est se, tamen habere amicum vult, si nihil aliud, ut exerceat amicitiam, ne tam magna virtus iaceat, non ad hoc quod dicebat Epicurus in hac ipsa epistula, ‘ut habeat qui sibi aegro assideat, succurrat in vincula coniecto vel inopi’, sed ut habeat aliquem cui ipse aegro assideat, quem ipse circumventum hostili custodia liberet. qui se spectat et propter hoc ad amicitiam venit male cogitat. quemadmodum coepit, sic desinet: paravit amicum adversum vincla laturum opem; cum primum crepuerit catena, discedet. [9] hae sunt amicitiae quas temporarias populus appellat; qui utilitatis causa assumptus est tamdiu placebit quamdiu utilis fuerit. hac re florentes amicorum turba circumsedet, circa eversos solitudo est, et inde amici fugiunt ubi probantur; hac re ista tot nefaria exempla sunt aliorum metu relinquentium, aliorum metu prodendum. necesse est initia inter se et exitus congruant: qui amicus esse coepit quia expedit <et desinet quia expedit>; placebit aliquod pretium contra amicitiam, si ullum in illa placet praeter ipsam.

[10] ‘In quid amicum paras?’ ut habeam pro quo mori possim, ut habeam quem in exsilium sequar, cuius me morti et opponam et impendam: ista quam tu describis negotiatio est, non amicitia, quae ad commodum accedit, quae quid consecutura sit spectat. [11] non dubie habet aliquid simile amicitiae affectus amantium; possis dicere illam esse insanam amicitiam. numquid ergo quisquam amat lucri causa? numquid ambitionis aut gloriae? ipse per se amor, omnium aliarum rerum neglegens, animos in cupiditatem formae non sine spe mutuae caritatis accendit. quid ergo? ex honestiore causa coit turpis affectus? [12] ‘non agitur’ inquis ‘nunc de hoc, an amicitia propter se ipsam appetenda sit.’ Immo vero nihil magis probandum est; nam si propter se ipsam expetenda est, potest ad illam accedere qui se ipso contentus est. ‘quomodo ergo ad illam accedit?’ quomodo ad rem pulcherrimam, non lucro captus nec varietate fortunae perterritus; detrahit amicitiae maiestatem suam qui illam parat ad bonos casus.

Vocabulary

aeger, -gra, -grum (adj.) ill, sick, unwellcrepo, -ui, -itum to rattle, jingleexerceo, -ui, -itum to work at; employ one’s self about a thing.perterreo, ui, itum to frighten or terrifyprodo, -didi, -ditum to abandon; betraysuccurro, -curri, -cursum to help, run to the aid ofturpis, e (adj.) unseemly; base

‘The Four Philosophers’ by Peter Paul Rubens (1611-2), Galleria Palatina (Palazzo Pitti), Florence. In the background is a bust of Seneca.