KULTURNA ISTORIJA SRBA Jovan Dereti

UVOD

Drevne kulture na tlu Srbije Praistorija (zavrava se sa pojavom pisma, oko 3200. g. p. n. e. u Egiptu): Starije kameno doba paleolit Srednje kameno doba mezolit - Lepensirki vir (7000 5500 g.p.n.e)

nalazi se u erdapskoj klisuri, na desnoj obali Dunava; pronalaza Dragoslav Srejovi (1965. 1967.); otkriveno 4 sloja (Proto Lepenski vir, Lepenski vir I, II, III); arhitektura osnova u obliku trapeze od crvenog maltera, sa ograenim kamenim

ognjitem

monumentalne sculpture sa ornamentalnim motivima, ljudske figure sa ribolikim ljudskim glavama

ekspresivni naturalizam

Mlae kameno doba - neolit (od prelaska na zemljoradnju) Starevo (rani neolit, 5500 4100 g. p.n.e.)

nalazi se jugoistono od Paneva na lokalitetu Grad iskopavanja izmeu 1928. I 1932. Najstarije neolitsko nalazite kod nas

Vina (mlai neolit, na tom terenu su se smenjivali razni tipovi naselja - starevaka grupa, vinanska grupa, nalazi iz bronzanog doba),

pronalaza Miloje Vasi (izmeu 1908. I 1932.); nalazi se na lokalitetu Belo brdo na desnoj obali Dunava, kod sela Vie blizu Beograda veliki broj statua koje su stilizovane ljudske figure Vinanska Venera dekorativna i funkcionalna umetnost, apstraktna i geometrijska ornamentika

Bakarno doba Bronzano doba Gvozdeno doba Lepenski vir kultura sakupljaa, lovaca i ribolovaca Starevo kultura zemljoradnika i stoara Vina neolitska zemljoradnika kultura

Predslovenski stanovnici na prostoru Srbije Mezi, Tribali, Dardani (antika, najstariji poznati stanovnici, oni iz praistorije nisu poznati) Stanovnici neposredno pred dolazak Slovena Iliri, Traani, Kelti

Antika period od 1000. G. P. N.e. do pada Zapadnog rimskog carstva 476. I zatvaranja filozofskih kola u Justinijanovom carstvu. Teritorija dananje Srbije ukljuena je u Rimsko carstvo od 1. Veka nove ere, tada je graeno dosta prvi moderni put kroz stene erdapske klisure, prvi most na Dunavu, podignuti su i gradovi:

Sirmium Sremska Mitovica Singidunum Beograd Viminacium Kostolac Naissus Ni Ulpiana Lipljan Justinijana Prima Cariin grad

I rezidencije:

Romuliana Gamzigrad Mediana kod Nia

Rimski carevi vezani za Srbiju: Trajan(zavrio gradnju prvog modernog puta i podigao prvi most na Dunavu, kod Kostola), Dioklecijan, Konstantin Veliki, Justinijan

Arheoloka pruavanja u Srbiji poinju u 19. veku Srpsko arheoloko drutvo, 1883, asopis Starinar. Procvat doivljava u 20. veku Miloje Vasi otkriva Vinu, Dragoslav Srejovi Lepnski vir. 1973. Praistorija Srbije II, Milutin Garaanin i Praistorija jugoslovenskih zemalja I V kolektivno jugoslovensko delo

Stari Sloveni

Pouzdani izvori o Slovenima 6. i 7. vek, Prokopije, Jordan. (pre toga Ptolomej, 2. vek; Herodot, 6. vek) U starim izvorima se javljaju kao Sloveni, Anti (odnosi se na june Slovene, iezava u 7. veku), Veneti (obino zapadni Sloveni + delovi drugih naroda) Prapostojbina prema leksici se zakljuuje da su to oblasti bogate umama, rekama, jezerima. Odnos prema strancima prijatni su prema strancima, prijateljski nastrojeni, provode ih kud ele i ako stranac nastrada zbog nepanje domaina protiv njega pokree rat onaj koji mu je poerio stranca jer je osveta stranca shvatana kao sveta. Izgled privlaili su banju jer su bili belog tena, plave ili rie kose, visoki, govori se da su savrene grae. Meusobni odnosi vole pesmu i muziku, prikazuju se kao slobodni, nezavisni, ponosni, gostoljubivi, ali skloni meusobnim svaama, neorganizovani, pomalo pasivni (zato su dugo bili nepoznati istoriji). Veoma su egoistini i ele da budu prvi u svemu, ne vole da poputaju drugima, ne vlada njima jedan ovek, nego je vlast demokratska. ene su dane muevima i pre biraju smrt posle muevljeve smrti, nego ivot kao udovice Odnos prema zarobljenicima humani odnos, zadrvaju ih neko vreme u ropstvu, a onda ih putaju da se vrate u svoju zemlju ili da ostanu kao slobodni i prijatelji

Religija vie boanstava, od kojih je vrhovni Perun (bog groma), a tu su i Svetovid (bog rata, zatitnik polja), Svarog (bog vatre), Dabog (bog sunca), Volos (bog stada), nia boanstva vile. Sa primanjem hrianstva izgubila su se vrhovan boanstva, zamenjena su verom u jednog boga, a nia (vile) ostala su u narodnoj religiji do danas.

Hrianstvo Sloveni su bili pagani dok nisu doli na Balkan, na podruje Rimskog carstva koje je ve due vreme bilo hristijanizovano. Hrianstvo se javlja kao pokret u okviru judaizma u Palestini u 1. Veku. Odatle se prenosi na ostale zemlje Rimskog carstva i odvaja se od judaizma. Osnovna knjiga je Sveto pismo ili Biblija koja se sastoji iz Starog (istorija, religija i predanje Jevreja) i Novog zaveta (ivot i uenje Isusa Hrista) ova dva dela pokazuju vezu izmeu judaizma i hrianstva. Hrianstvo poinje sa Isusom Hristom, a nastavlja se sa istorijom crkve koju stvaraju njegovi nastavljai. Nejgovi uenici se nazivaju apostolima, bilo ih je 12: braa Petar i Andriha, Jakov i Jovan, Filip, Bartolomej, Toma, Matej, braa Jakov i Juda, Simon Kananac i Juda Iskariot. I Pavle je nazvan apostolom iako nije video Hrista, ali je irio uenje na pripadnike drugih naroda, dok su ostali apostoli ostali u okviru judaizma. Istorija hrianske crkve se deli na tri dela:

1. Vreme do Konstantina Velikog, do Milanskog edikta 313. Godine period progona hriana kao jeretika; to je doba muenika (stradaju za veru) i apologeta (brane veru od protivnih shvatanja)

2. Vreme od Konstantina Velikog do 1054. Godine period hrianstva kao vladajue vere, tada se konstituie crkvena organizacija, vanu ulogu imaju veliki oci koji su utemeljili hriansku teologiju Atanasije Veliki, Jovan Zlatousti, Vasilije Veliki i Grigorije Bogoslov. Njihovo uenje naziva s epatristika.

3. Period od rascepa crkve na Istok i Zapad (1054.), na pravoslavnu i katoliku do danas. Do rascepa dolazi do razliitih uenja istoka i zapada koja se konstituiu jo ranije, od poetka hrianstva. Povod je menjanje utvrenog nikejskog simbola vere od strane Rimljana koji unose Filoque (Sin), razbijajui time misao o jedinstvu oca, sina i duha jer govore da duh moe da potie i od sina ne samo od oca.

4. 8. Vek period vseljenskih sabora kada se utvruju naela hrianstva (ukupno sedam sabora), tu se na nikejskom (325. Godine) konstituie Simbol vere koji se sastoji iz nekih 12 lanova. Sedam svetih tajni: krtenje, miropomazanje, priee, pokajanje, brak, svetenstvo i jeleosveenje.

Dve vrste jeresi:

- One koje se zasnivaju na drugim uenjima npr. gnosticizam i manihejstvo - One koje se zasnivaju na razliitim tumaenjima u okviru hrianstva arijanska jeres,

nestorijanska jeres, ikonoboraka jeres

Pravoslavna crkva katolika crkva:

- nikejski simbol vere izmena Et Filoque - zajednica vernika, patrijarh je samo pvi meu njima (princip sabornosti) - primat pape (monarhijski princip) - ideja Hrista kao pobeditelja smrti akcenat je na rtvi i stradanju - pakao i raj pakao, istilite i raj - iskreno bogosluenje potovanje dogmi - istie se ovekova potencijalna dobrota naglaava se praroditeljski greh

SREDNJOVEKOVNA KULTURA

Srbi u ranom srednjem veku

O Srbima nema pouzdanijih zapisa do pojave Svetog Save i Stefana Prvovenanog (kraj 12. I poetak 13. veka), do tada su samo stranci pisali o Srbima, tako da o Srbima od seobe do Stefana Nemanje moe da se govori samo prema delima stranih pisaca i prema istorijskim izvorima. Najpre Konstantin Porfirogenit, vizantijski car, koji je napisao prvu istoriju o Srbima u spisu O narodima (10. vek). Prvi domai istorijski spis je Letopis popa Dukljanina (druga polovina 12. veka), koji nastaje na slovenskom jeziku, ali je preveden na latinski i tako sauvan. Konstantin Porfirogenit govori o seobi Srba i Hrvata - smatra da su Srbi doli iz svoje postojbine na poziv vizantijskog cara Iraklija, tako to su se podelili na dva dela, jedni su ostali, a drugi su otili pod vostvom svog vladara. Nisu odmah naselili dannje teritorije, najpre su iveli u solunskoj oblasti, a pri povratku u staru zemlju odluili su da ostanu na podruju izmeu Save i Jadranskog mora. Porfirogenit pie i o srpskim zemljama u ranom srednjem veku. O prva dva veka Srba na Balkanu ne zna se gotovo nita. Prvi vladar je bio Vieslav (zatim Radoslav, Prosigoj, Vlastimir, Mutimir, aslav). Dinastija Vlastimirovia - O Vlastimiru se malo vie zna, on je vladao sredinom 9. Veka. Mutimir je vladao u doba irila i Metodija. A aslav je poslednji poznati vladar prve srpske dinastije. Istorija Srba je najpre obeleena borbom za nezavisnost koju su vodili sa Bugarima, koji su eleli da ih pokore kao to su pokorili sva slovenska plemena na istonom delu Balkana. U Srbiji su voeni i graanski ratovi jer su novi vladari bili naslednici starih, pa se vodila borba oko prestola, koju su podravali i Vizantinci i Bugari sa svojim tienicima. Za vreme cara Simeona, Bugari su opustoili srpsku zemlju, Srbi su pobegli po okolnim zemljama. Na vlast je doao Simeonov tienik aslav, Mutimirov unuk, koji se okrenuo protiv Bugarske i ponovo ujedinio srpske zemlje. Misli se da je poginuo u borbi sa Maarima. Nakon borbe sa Bugarima, sledi borba sa Vizantijom. Bugarsko carstvo je palo 971. Godine, a zatim 976. Izbija ustanak makedonskih Slovena na elu sa Samuilom koji je spojio Bugarsku, Makedoniju i sprske zemlje, ali ga je 1018. godine pobedio vizantijski car Vasilije II (Bugaroubica) i osvojio itav Balkan. Srbi padaju u vazalni odnos prema Vizantiji, ali imaju domae vladare. Tada se uzdiu Duklja i Zeta (11. vek) i Raka (od kraja 11. veka na dalje)

Uspon Zete (druga polovina 11. veka) Nakon pada Samuilovog carstva i Zeta pada pod Vizantijsku vlast, sredinom 11. veka oni diu ustanak koji vodi knez Stefan Vojislav koji oslobaa Zetu od vizantijske vlasti. Nasleuje ga sin Mihailo, a njega sin Bodin koji je osvojio Bosnu i Raku i tako ujedinio srpske zemlje. Posle njegove smrti (1101.) u Zeti dolazi do dinastikih sukoba i potresa koji traju dok Stefan Nemanja nije pripojio Zetu Rakoj. Uspon Rake (vreme opadanja Zete poetak 12. Veka) U Rakoj su bili veliki upani, prvi je Vukan, zatim Uro I, Uro II, Desa, Belo, Tihomir, Stefan Nemanja. Vizantijski car je smenjivao i postavljao velike upane , pa se politika od Vukana do Stefana Nemanje ogledala u borbi protiv vizantijske vlasti. Srbi se povezuju sa Ugarima, koja je takoe u sukobu sa Vizantijom (ovaj savez je pojaan time to se srpska princeza Jelena, erka Uroa I, udala za ugarskog kralja). Temelj srednjovekovne kulture je u ranom srednjem veku, iako tada nema znaajnijih (sauvanih) spomenika i podataka, prelomne take su:

- Pokrtavanje Slovena Po Konstantinu Porfirogenitu to se dogodilo odmah nakon to su doli na Balkan, meutim, pouzdano je da se to dogodilo izmeu 870. I 874. Godine u vreme kneza Mutimira, tokom Moravske misije irila i Metodija (863. 885.)

- Stvaranje slovenskog pisma i knjige starija glagoljica i mlaa irilica, prevod Biblije na straoslovenski jezik (trei liturgijski jezik u Evropi, posle grkog i latinskog)

- Poeci umetnosti mnogi spomenici nastali od 9. do 11. veka nazivaju se grkima jer su jaki uticaji. Dominantno je graenje crkava dva tipa: o

Crkva centralnog tipa:

Sveti Tripun u Kotoru (najstarija crkva centralnog tipa. poetak 9.veka),

Crkva svetog Petra i Pavala ili Petrova crkva kod Novog Pazara (9, 10. Vek) Izgled osnova je rotonda sa upisanim etvorolistom, na sredini je kupola koja je spolja osmostrana, sredinji deo, osima sa istoka, opasan je niskim , krunim hodnicima; Tri sloja fresaka iz vremena gradnje, iz 12. veka, iz 13. veka

o Crkva sa produenom osnovom: Jednostavne jednobrodne u kojima unutranji prostor nije ralanjen;

Sloenije jednobrodne sa kupolom koje su nastale pod uticajem vizantijskog hrama - najznajniji vid crkvenih graevina u Zeti i Humu u ranom srednjem veku Crkva svetog Mihaila u Stonu (1080. godina, podigao je zetski knez Mihailo)

Ikone iz prednemnjikog doba nisu sauvane, sauvane su freske, sauvano je dosta minijatura (najvie u Miroslavljevom jevanelju) Znaajni knjievni spomenici Miroslavljevo jevanelje i Letopis popa Dukljanina (opisana istorija zemalja od dolaska Slovena na Balkan do 12. veka, najvei deo je legendaran, a na kraju prerasta u hroniku dukljanskih vladara iz 11. I 12. veka realna zbivanja)

Formiranje politike i kulturne individualnosti Nemanjii -> 12. vek do 1371. godine

Uglavnom se istorija Srba posmatra od Stefana Nemanje i Sveti Save, a ono to je bilo sa Srbima prethodnih est vekova zanemareno je dosta i zbog nedostatka izvora. Pojava Stefana Nemanje, Save i Stefana Prvovenanog predstavlja i preokret u srpskoj istoriji, takav da sve ono to mu je prethodilo izgleda samo kao predistorija. Znaaj formiranje srpske individualnosti (politike, verske, kulturne, umetnike), stvaranje jedinstvene srpske drave, formiranje samostalne crkve, poetak srpskog prava, poetak srpske knjievnosti, preobraaj umetnosti. Stefan Nemanja je bio jedna od etvorice brae, roditelji su mu bili proterani u Zetu, a nakon povratka u Raku poinje i njegov uspon. Vizantijski car Manojlo Komnin doveo je na vlast Nemanju i njegovu trojicu brae, osiguravi takvom podelom vlasti nemo jednog da se uzdigne i okrene protiv cara jer je tako izazivao stalne sukobe meu njima. Komnin je podravao Nemanju kao najslabijeg, to je on iskoristio i u borbi oko vlasti izaao kao pobednik i postao veliki upan (jedan brat je poginuo, dvojica su priznali njegovu vlast). Jedan Nemanjin pokuaj da se oslobodsi vizantijske vlasti bio je uzaludan i do smrti Komnina 1180. ostao je veran vazal. Loe prilike u Vizantiji nakon careve smrti Nemanja je iskoristio da se oslobodi vazalnog poloaja i ujedinio je srpske zemlje, Rakoj pripojio Zetu, jedino je Bosna ostala van nemanjike drave. Da bi odrao postojee stanje, Nemanja je imao novi nain vladavine koji se zasnivao na formiranju institucija koje e njegovu tvorevinu uiniti trajnom. Prvi korak je bio podizanje manastira:

Manastir svetog Nikole kod Kurumlije (sazidao ga jo kao udeoni vladar) urevi stupovi kod Novog Pazara (sazidao ga posle pobede nad braom, oko 1170.) Studenica (sazidao ga kad je stabilizovao vlast, 1190.)

Arhitektura jednobrodna crkva sa kupolom, spolja posmatrano stalno se meaju romanski i vizantijski stil kupola ima vizantijski oblik, a inae je spolja u romanskom stilu; fasada je od belog mermera

Hilandar na Svetoj Gori (sa Savom, nakon zamonaenja) Dalji rad nastavili su sinovi Stefan i Sava stvorene su dve osnovne politike institucije drava i crkva. 1217. Srbija je proglaena za kraljevinu, rimski papa je krunisao Stefana i poto je bio prvi kralj Rake nazvan je Stefan Prvovenani afirmacija Srbije u svetu i jaanje vladarevog autoriteta 1219. priznanje autokefalnosti (nezavisnoszi, suverenosti) Srpske crkve Sava je postao prvi arhiepiskop (priznanje za crkvu dobija od cara i patrijarha u Nikeji, zaobiao je Ohridsku arhiepsikopiju pod kojom je bila srpska crkva Sedite arhiepiskopije je bilo prvo u ii, kasnije je premeteno u Pe. Arhitektura graenje crkava (dva i po veka od urevih stupova do Manasije) najznaajnije su Studenica, Hilandar i ia.

Odlike podizani u velikim dolinama kao samodovoljne jedinice (ne u grupinama kao u drugim balkanskim zemljama). Ukrtaju se istoni i zapadni elementi (pr. Studenica) izmeu kojih se postie sklad. To ukrtanje (sinteza istonih i zapadnih elemenata, vizantijskih i romanskih) je glavno obeleje rake kole u srpskom crkvenom graditeljstvu (obeleava itav 13. vek) vizantijsko shvatanje unutranjeg prostora i plana i romaniki detalji, stil i obrada spoljanosti graevine.

Slikarstvo slabo sauvano. Studenica je oslikana posle Nemanjine smrti (1208, 1209.). Natpisi na freskama su na slovenskom jeziku, teme su su iz nacionalne istorije (predstavljaju poetak nemanjike ikonografije je predstavljaju njihove portrete uglavnom portreti Vukana, Stefana, Sv. Save, prenoenje motiju sv. Simeona). Akcenti raskoi zlatni listii na pozadini fresaka, skupoceni zur na pozadini drugih, ukrasni okviri oko posebno potovanih svetitelja. Dve grupe fresaka:

- Zlatna podloga sa zlatnim listiima preko kojih je crte raen mozaikom freske Bogorodice, Efharistije, Blagovesti, Sretenje

- Plava podloga sa natpisima bele ili zlatne boje (u zavisnosti od znaaja scene ili mesta

na kom je freska) Raspee Hristovo

Temelj vizantijske civilizacije:

Rimsko pravo Pravoslavna vera Helenistika kultura

Za razvitak srpske drave bitne su hrianska vera i rimsko pravo, tek u poznom srednjem veku dolazi se u neposredni kontakt sa helenistikim nasleem. Poetak srpskog prava prvi zakonodavac je Sveti Sava. Pravo se dobija po uzoru na vizantijsko, tj. rimsko.

- Prvi pravni akt je Hilandraska osnivaka povelja (dve verzije Stefan Nemanja, kasnije Stefan Prvovenani)

- Prvi manastirski pravilnici karejski, hilandarski i studeniki tipik (Sv. Sava) - Prvi pravni kodeks Nomokanon (grki) ili Zakonopravilo (srpski) ili Krmija (ruski) (Sv.

Sava) sastavljen posle sticanja samostalne crkve, Sava je u Solunu okupio Grke i Srbe i stvorio ovaj ravni zbornik po uzoru na vizantijsko crkveno i graansko pravo Sastav: crkveno pravo u uem smislu uz tumaenja sa komentarima i integralni prevod zbirke vizantijskog graanskog i javnog prava Prohiron

Znaaj Hilandara: - Prva srpska bolnica osniva je Sveti Sava; razvila se srednjovekovna medicina o emu

svedoi Hilandarski medicinski kodeks

- Najstarija srpska bilbioteka koja je ouvana od 13. Veka do danas tu je sauvano Miroslavljevo jevanelje, Vukanovo jevanelje, Hilandarski i Karejski tipik

- Sredite duhovnog ivota srednjovekovne Srbije - Posrednik i predstavnik u odnosima izmeu Srbije i Vizantije - Diplomatsko predsatvnitvo Srbije u Vizantiji

Knjievnost - Tekstovi vezani za podizanje Hilandara Hilandarska povelja (dve verzije), Hilandarski

tipik

- Dela u funkciji stvaranja Nemanjinog kulta Sluba i itije svetog Simeona od Sv. Save i itije svetog simeona od Stefana Prvovenanog

Srbija u 13. veku

Nakon smrti Stefana Prvovenanog (1227.) vladju njegovi sinovi, od najstarijeg Radoslava, preko srednjeg Vladislava, do Uroa I koji je pokazao najvie umea i najdue je vladao (1243 1276.) Radoslav je bio okrenut Epirskom carstvu jer mu su mu ena i majka bile Grkinje, bio je okrenut Savinom protivniku Grku Homatijanu koji se suprotstavljao autokefalnosti srpske crkve. ena ga je napustila i on se povukao u manastir. Vladislav je bio okrenut Bugarskoj jer je bio oenjen bugarskom princezom. Kada je oslabila mo Bugarske, do tada najmonije drave na Balkanu, na vlast dolazi Uro I. Uro je bio okrenut Zapadu jer mu je majka bila Venecijanka, a ena, Jelena Anujska, Francuskinja. Na njegovom dvoru su vladali narodni obiaji, strainski i patrijarhalni odnosi, Grcima je to izgledalo priprosto i siromano. U verem Uroa nema osvajanja, jer su mona carstva oko Srbije (Latinsko, Epirsko i Bugrasko crstvo, Ugarska) Odnos sa Dubrovnikom samostalna gradska republika, ali je bila na srpskoj teritoriji, pa su za to plaali danak mogori, a plaali su trgovake povlastice koje su imali u Srbiji srpski dohodak ili svetodimitarski dohodak. Odnosi su bili dobri, osim u vreme kralja Uroa, Dubrovnik je sklopio savez sa Bugarskom da bi proterali Nemanjie, ali kad to ne uspeva, oni nastavljaju dobre odose. Razlog sukoba su odnosi sa katolicima u Srbiji. Srbija je stalno bila podeljena izmeu Istoka i Zapada, pa je tako i stanovnitvo prilikom dolaska na Balkan i pokrtavanja veim delom palo pod uticaj pravolsavne vere, ali je deo ostao pod uticajem katolianstva. Tako je sada u Srbiji bilo dosta katolika na prostoru Zete I Huma. Vladari su negovali dobre odnose sa njima, posebno u vreme Uroa I, ija je ena bila katolikinja i zatitnica katolika. Ktolici u Srbiji bili su pod jurisdikcijom barske arhiepiskopije, protiv ega se Dubrovnik pobunio, uz podrku pape. eleli su da Dubrovaka arhiepiskopija bude nadlena za katolike u Srbiji, to je Uro spreio, videi da bi to dovelo do raznih sukoba, a i sami katolici su se pobunili, u emu se vidi da su i oni bili verni srpskom kralju Urou.

Privredni napredak u Srbiji negovane poljoprivredne kuture, bilo je razvijeno stoarstvo posebno kod Vlaha, razvijeni su bili i razni zanati. Do razvoja dolazi u vreme Uroa, zbog razvoja rudnika. On dovodi Sase iz Nemake, koji su najpoznatiji rudari u Evropi. Otvaraju se sledei rudnici (bakar, gvoe, srebro, olovo):

- U Brskovu (prvi rudnik) - Na planini Rudniku - U Novom Brdu (na najbogatiji rudnik)

Zahvaljujui razvoju rudnika, razvija se novarstvo Radoslav kove bronzani, Uro srebrni novac. Zvanini naziv je bio dinar (20 = perper), ali se sreu i nazivi una, litra srebrna, gro.

Slikarstvo 13. Veka zlatno doba freskoslikarstva (1175. 1275. Od slikanja urevih stupova do izgradnje Gradca kraljice Jelene) Studenica Stefan Nemanja - vrhunac slikarstva ovog doba (slikanje zapoeto 1208, 1209. Posle Nmenajine smrti)

Natpisi na freskama su na slovenskom jeziku (ne na grkom)

Teme su su iz srpske istorije (predstavljaju poetak nemanjike ikonografije je

predstavljaju njihove portrete uglavnom).

Akcenti raskoi zlatni listii na pozadini fresaka, skupoceni zur na pozadini drugih, ukrasni okviri

oko posebno potovanih svetitelja.

Dve grupe fresaka: o Zlatna podloga sa zlatnim listiima preko kojih je crte raen mozaikom freske

Bogorodice, Efharistije, Blagovesti, Sretenje

o Plava podloga sa natpisima bele ili zlatne boje (u zavisnosti od znaaja scene ili mesta na kom je freska) Raspee Hristovo

Mileeva kod Prijepolja kralj Vladislav (podigao pre nego to je postao kralj dakle oko 1230.)

Vladislav je ovde preneo moti Svetog Save iz Bugarske, ime je podigo ugled

manastiru, to je trei manastir po znaaju u Srbiji posle Studenice i ie. U njemu su se

krunislai Tvrtko Kotromani za krlaja i Stefan Vuki Kosaa za Hercega.

Pripada rakoj koli prpada zreloj monumentalnoj arhitekturi, jednobrodna graevina sa

kubetom koje se udie na kockastom postolju

Ikonografija Nemanjia horizontalno prikazano genealoko stablo Nemanjia

Slikarstvo dva stila se ouvalo - freske na zlatnoj, uto zelenoj podlozi i freske na plavoj

podlozi. Pozadina je presvuena zlatnim listiima.

Lirizam dolazi do izraaja na freskama, oseanje ljupkosti i nenosti. Znaajne kompozicije (sauvane su kompozicije iz jevaneoskog ciklusa):

o Portreti Nemanjia (posebno portret kralja Vladislava i Svetog Save + Stefan nemnaa, Stefan Prvovenani, Radslav)

o Blagovesti o Roenje o Sretenje o Cveti o Molitva u Getsimanskoj bati o Skidanje s krsta lirizam izraen majka vrhovima prstiju pridrava sinovljevu

ruku, naslonivi obraz na njegovu nadlanicu

o Mironosnice na grobu monumentalna figura Belog anela Moraa blizu Kolina zadubina kneza Stefana, Vukanovog sina (1251, 1252.)

Jednobrodna graevina sa kupolom u romanskom stilu Samo u oltarskom delu sauvane prvobitne freske (iz 1260.), ostale su kasnije raene

Znaajne kompozicije: o ciklus iz ivota svetog Ilije (vide se osobine monumentalnog slikarstva o Sveti Ilija u pustinji

Hram svetih apostola u Pei arhiepiskop Arsenije (oko 1230.) - postao deo kompleksa Peke patrijarije

U drugoj polovini 13. Veka postala je sedite srpske

arhiepiskopije Jednobrodna graevina sa kupolom (graena po

ugledu na iu) Znaajne kompozicije:

o Deizis ikonografska predstva takva da je Hrist u sredini, a Bogorodica je sa njegove desne strane, Jivan Krstitelj sa leve, okrenuti su licem prema njemu, u molitvenom su stavu; nalazi se u oltarskom delu

o Vaznesenje ekspresivni likovi Bogorodice (koja je predsatvljena sa rairenim

rukama)i anela, Sopoani kod Novog Pazara kralj Uro I (izmeu 1263. 1268, tada su raene i freske u veem delu)

Raka kola jednobrodna graevina sa polukrunom oltarskom apsidom; spolja lii na

baziliku

Freske sa zlatnom (utom) pozadinom; preovlauju zeleno ruiasti i zeleno

ljubiasti tonovi na utoj pozadini

Narativni elementi na slikama Stil po duticajem klasine umetnosti

Scene na freskama su iz biblijskih pria, hrianske teme, scene iz istorije Srbije.

Znaajne kompozicije;

o Uspenje Bogorodice o Roenje Hristovo

Odlike slikarstva: monumentalnost i plastinost, poseban nain doivljaja svetlosti kao natprirodne, boanske, sledi se tradicija helenistike umetnosti klasini ideal lepote. Odlike monumentalnog stila slikarstva 13. Veka prema V. J. uriu:

- Plastinost u oblikovanju ljudskih figura - Promena kompozicije scena veliki broj figura, glavna figura se dovodi u sredite scene

ime se ona istie (nije vie potrebno da se istie veliinom), simetrino grupisanje likova oko glavne figure

- Arhitektura u pozadini dobija vie prostora nego pre - Tenja da kompozicije budu to vee, da pokrivaju vee povrine zidova ili ceo zid (kao

Uspenje Bogorodice itav zid) -

Srbija u doba kralja Milutina (kraj 13. - prve dve decenije 14. veka,

1282. - 1321.)

1276. - na vlast nasilno dolazi stariji sin Uroa I, Dragutin, koji je uz pomo Maara (bio je oenjen ugarskom princezom) svrgnuo oca sa vlasti. Meutim, posle pada sa konja slomio je nogu i to je smatrao Boijom kaznom za greh prema ocu, tada se odrekao prestola u korist mlaeg brata Milutina, s tim da je ostalo da vai pravilo da e Milutina naslediti sinovi njegovog starijeg brata. 1282. - na vlast dolazi Milutin. I posle smene vlasti meu braom je dolazilo do sukoba, deo drave dat je na upravu kraljici Jeleni (Zeta, Travunija, gornji Ibar). U jednom dokumentu se ak javljaju dva imena za dravu - Srbija (Dragutinova drava) i Raka (Milutinova drava). Milutin je okarakterisan kao dobar vladar, ali lo ovek. On uvrstio vlast u Srbiji, proirio dravu (prikljuio joj je veliki deo Makedonije i prestonicu preneo u Skoplje), uinio Srbiju sredinjom dravom na Balkanu, prvom silom u regionu. On je bio vladar eljan dokazivanja, eleo je da pokae da moe vie od svih pre njega (osvajao je, gradio mnogo manastira), pre svega zbog oseanja podreenosti to je na vlast doao zbog bratovljeve abdikacije. I prema svojim bliima je bio bezobziran - pogazio je odredbu iz sporazuma sa bratom, posle Dragutinove smrti zaposeo je njegove oblasti, bacio njegovog sina u tamnicu. enio se etiri puta - erkom tesalskog despota koja mu je rodila Konstantina, zatim ugarskom princezom, zatim bugarskom princezom koja mu je rodila Stefana (koji je postao vanbrano dete jer je Milutin proglasio brak nevaeim), a na kraju se oenio vizantijskom prinzezom Simonidom koja je tada imala samo pet godina. Bio je veoma razmetljiv, , dvor mu je bio raskoan, nakien, uvek je davao carskim poslanicima bogate darove da bi se dokazao - suta suprotnost Uroevog priprostog dvora. Meutim, bio je veoma dareljiv prema crkvi, tako da je bila na njegovoj strani i u njemu je videla boljeg vladara (Dragutin je iveo pokajniki, a Milutin je ratovao) - na kraju je ipak Milutin proglaen za sveca, ne Dragutin, on je postao "sveti kralj" (i po njemu su Nemanjii po drugi put postali svetorodna loza). Uticaj Vizantije se odrazio i na umetnost i na dravnu upravu. Promene u kulturnom ivotu poznate su kao "vizantizacijia" jer nastaju zbog ugledanja na Vizantiju. Milutin spada u vladare zakonodavce.

reforma porote - samo ako se svi lanovi sloe da je neko nevin, on se oslobaa; biraju se iz stalea onoga kome se sudi

uvoenje najamnike vojske (zbog nelojalnosti vlastele) - dobijali su za ratovanje proniju (posed

zemljita koji se ne nasleuje) (po ugledu na Vizantiju) ustanova kefalija (poglavara) - upravlja gradom i okolinom (po ugledu na Vizantiju) uvode se vizantijske titule - logotet (kancelar), protovestijar (upravitelj finansijama)

Ovaj period u istoriji umetnosi naziva se Renesansom Paleologa (ili klasicizmom epohe Paleologa) - glavno obeleje je narativnost (nasuprot monumentalnosti 13. veka) - freske slue kao ilustracija liturgije. Najvaniji spomenici epohe u Vizantiji:

Crkva svete Sofije u Trapezuntu Crkva Hristos na Kori u Carigradu (danas Kahrija damija) crkve u Mistri kod Sparte

Milutinove zadubine: Nova crkva u Hilandaru umesto Nemanjine (1293.)

Bogorodica Ljevika u Prizrenu (1307. - 1309.)

slikar Astrapa i arhitekta Nikola trobrodna bazilika u osnovi, sa koncepcijom upisanog krsta u gornjoj konstrukciji

prelaz od monumentalnog stila 13. veka na narativni stil 14. veka Monumentalni stil:

o Suenje Hristu o Priee apostola o Svadba u Kani o ktitorski portret kralja Milutina o velika povorka Nemanjia

Narativni stil (mnotvo malih scena sa malim figurama): o Strani sud o Hristovo roenje o Loza Jesejeva

Tteme: ilustracije tekstova iz Jevanelja scene iz Varlama i Joasafa, ilustracija beseda sv. Jovana

Sveti Nikita kod Skoplja (1307. - 1310.) Kraljeva crkva u Studenici (1313. - 1314.) - kapela

Znaajne kompozicije: o Roenje Bogorodice - simetrija likova(porodilja u sredini, levo i desno po est likova

- tri u prednjem, tri u zadnjem planu)

o Vavedenje Bogorodice - Bogorodica u sveanoj povorci lepih devojaka ulazi u hram

Crkva svetog Stefana u Banjskoj (1313. - 1315.) Muutite (1314. - 1315.) Staro Nagoriino (1317.) Crkva svetog Petra u Bijelom Polju (1320.) Graanica (1321.)

tip vizantijske petokupolne crkve, osnova uisanog krsta; centralna kupola se oslanja na

etiri stupca, etiri kupole su simetrino postavljene po uglovima; priprata je kasnije

dodata; Znaajne kompozicije:

o portret ktitora kralja Milutina i Simonide - aneli im donose krunu kao simbol zemaljske vlasti

o 16 portreta Nemanjia - prvi put prikazani vertikalno o portret svetog Jovana Pretee o Strani sud - fantastini prizori personifikacije zemlje i mora (more = lepa, mlada,

polugola ena, ogrnuta velom, sedi na leima fantastine ivotinje) o Uspenje Bogorodice - za razliku od Sopoanskog razvijeno je mnotvo

pojedinanih scena i epizoda

o Silazak u had o Sveti Ilija

Doba Stefana Deanskog i Stefana Duana (1321. - 1355.)

Kralj Milutin je umro 1321. godine, a ostavio je nerazreeno pitanje naslednika - oko vlasti su se borili stariji sin Konstantin, mlai Stefan i Dragutinov sin Vladislav koji je prema sporazumu polagao pravo na presto. Stefan je iskoristio svoju slepou, objavio je da mu je sveti Nikola vratio vid, to je crkva podrala i postao vladar. Bugarska i Vizantija sklapaju savez protiv Srbije. 1330. - bitka na Velbudu, poraeni su Bugari i istakao se Stefanov sin Duan. I Grci su suzbijeni iz Makedonije u koju su uli i povraene su sve teritorije. Stefan je podigao manastir Visoki Deani, prema kome se i pamti kao Stefan Deanski. Vldao je od 1321. - 1331. 1331. - sa prestola ga je svrgao njegov sin Duan, koji je od tada bio namesnik u Zeti i u emu ga je podrala zetska vlastela. Stefanu se desilo isto to je on pokuao da uradi svom ocu, koji ga je oslepio i poslao u zatoenitvo u Carigrad. I od sina je stradao, zatoen je u Zveanu, gde je u tamnici ubijen. To je prvo kraljeubistvo u nemanjikoj lozi, do tada su vladari nakon svrgavanja s prestola slati u manastir. Stefan Duan ostao je zapamen kao oceubica, iako je diskutabilno koliko je on zaista kriv za to ubistvo. Duan je vladao od 1331. - 1346. kao kralj, a od 1346. - 1355. kao car. On se svojom voljom proglasio za cara, uz podrku poglavara tri autokefalne crkve - srpske, bugarske i ohridske, a podrku mu je dao i Protat Svete Gore. On je osvojio vei deo grkih zemlja i hteo je da osvoji i Carigrad i tako obnovi Rimsko carstvo, pa je tako eleo da titulu prilagodi tim ciljevima, isticao je da je kralj Srba i Grka. Poto nije mogao da bude krunisan u Carigradu (gde je patrijarh krunisao rimske careve), on je postavio svog logoteta Joanikija za patrijarha i on ga je krunisao. Krunisan je na saboru u Skoplju na Uskrs 13. aprila 1346. Tada je njegov sin Uro krunisan za kralja. Tako je Srpsko carstvo bilo dvodelno, njegova drava je bila i kraljevstvo i carstvo, Duan je bio nadlean za oba dela, ali posebno ua carski (grki) deo, a Uro za srpske zemlje. Duan je proveo detinjstvo i mladost u Carigradu, tako da je usvojio vizantijski nain ivota. On uvodi nove titule (uveo oko 80 vizantijskih titula) - despot, kesar, sevastokrator i dr. 1349. na saboru u Skoplju - izdat Zakonik (dopunjen je na saboru u Srezu 1354.) Ovaj zakonik predstavlja nastavak pravnog rada Svetog Save koji je izdao Nomokanon. Njegov zakonodavni rad se sastoji iz tri dela (prva dva su prevodi i kompilacije, trei je originalni):

Justinijanov zakon - 33 lana uglavnom iz Zemljoradnikog zakona (agrarni odnosi) skraena verzija Sintagme Matije Vlastara (prirunik sudijama) Zakonik - izvori su:

o vizantijsko pravo o pravna tradicija iz doba Nemnajia o narodno obiajno pravo

Osnovni principi su princip zakonitosti (zakon vai za sve, pa i za cara) i princip staleke nejednakosti (kazne su stepenovane u zavisnosti iz kog je sloja krivac) Drutveno ureenje:

1. Vlastela: velika vlastela mala vlastela vlasteliii (vojniko plemstvo)

Sva vlastela zavisi od cara, ne nia od vie (kao u zapadnom feudalizmu) Razlikuju se:

vlastela batinici - nasleuju posede vlastela pronijari - dobijaju posede za vojniku slubu (npr. vlasteliii)

2. Sebri - zavisno stanovnitvo: meropsi - zemljoradnici vlasi - stoari otroci - robovi zavisne zanatlije i sokalnici seoski popovi

3. Gradsko stanovnitvo 4. Stranci - bave se trgovinom (najvie Dubrovani) i rudarstvom (najvie Sasi)

Dravno ureenje - vladar je samodrac (u poetku je vlast bila podeljena - vladar je izdavo povelje, privilegije, a kasnije poinju da donose zakone - Milutin, Duan). Postoje sabori i vea koje vladar koristi pri donoenju odluka. Sabor se saziva po potrebi kada je vladaru potrebno da svojoj odluci da legitimitet i tu uestvuju samo privilegovani stalei. Znaajni su sabori 1346. i 1349. u Skoplju. Vea su ua savetodavna tela sa kojima se vladar konsultuje povodom vanih pitanja.

Graevine (sada manastire podie i vlastela, ne samo vladari i arhiepiskopi): Bela crkva - upan Brajan Ljubotin u skopskoj Crnoj Gori - vlastelinka "gospoa Danica" Lesnovo - despot Jovan Oliver, 1341. (plemika zadubina)

Znaajne kompozicije: o portret cara Duana o ktitorski portret Jovana Olivera

Visoki Deani - Stefan Deanski i car Duan, izmeu 1327. i 1337. posveena Hristu Pantokratoru petobrodna bazilika s kubetom, na istonoj strani je trodelni oltarski prostor, a na

zapadnoj trobrodna priprata sa etrii stuba

graditelj - fra Vita Kotoranin vizantijski, romaniki, gotiki elementi najvei ansambl fresaka u srednjovekovnoj Srbiji:

o 46 scena iz Postanja o 43 scena iz Stradanja o 26 iz Stranog suda

o Kalendar sa posebnim scenama za svaki dan u godini Znaajne kompozicije:

o Pria o premudrosti (zapadni deo hrama) - inspiracija je u jednoj parboli iz Pria Solomonovih; sdam stubova mudrosti, devojke zovu na gozbu, gozba na kojoj se gosti aste duhovnom hranom;

o Strani sud - zapadni portal, u timpanu o Sveti ore oslobaa carevu erku od adaje - zapadna fasada

Ikonostas sa ikonama iz sredine 14. veka - Bogorodica i sveti Jovan (najznaajnije) Crkva svetih arhangela u Prizrenu - car Duan Peka Patrijarija - arhiepiskopska zadubina

graevine iz 13. i 14. veka meusobno povezane: o Crkva sv. apostola (u sredini) - arhiepiskop Arsenije Sremac, oko 1230. o Crkva svetog Dimitrija (severna strana kompleksa) - arhiepiskop Nikodim, oko

1220.

o Crkva Bogorodice Odigitrije (juna strana, uz nju je hram sv. Nikole) - arhiepiskop Danilo II, oko 1330.

Pozni srednji vek (1371. - 1459.) - od Marike bitke do pada Smedereva i Srbije pod tursku vlast

Duan je umro 1355. godine kada se pripremao da osvoji Carigrad. Presto nasleuje njegov sin Uro sa 19. godina. Njegova majka je vladala u Serskoj oblasti, ali se nije odvojila od njega. Vlastela je stekla veu samostalnost u oblastima, ali su priznavali carsku vlast. Najistaknutiji je bio Vojislav Vojinovi, a posle njegove smrti braa Mrnjavevii, Vukain i Ugljea. 1365. - Uro je proglasio Vukaina za kralja i uzeo ga za savladara (prvi kralj ne - Nemanji) - vladao u Makedoniji; Ugleu je proglasio za despota - vlado u Serskoj oblasti. Ovim se pokazuje netanost narodnog predanja da je Vukain zavladao protiv careve volje - Uro je sam odredio tako, to bi znailo da bi posle njegove smrti naslednik bio Marko, Vukainov sin, jer Uro nije imao dece - ugasila bi se loza Nemanjia. Loiji odnosi izmeu Uroa i Vukaina dovode do toga da se Vukain sve vie osamostaljuje kao kralj, to se nije dopalo rakoj vlasteli - Nilola Altomanovi, knez Lazar, Vuk Brankovi. Izmeu njih dolazi do sukoba u kome pobeuje Vukain. Turci prete spolja i braa Mrnjavevii zapoinju bitku na Marici 1371. godine, gde su obojica poginuli, a Marko je zadran kao vazal. Uro umire ubrzo. Ugasila se loza Nemanjia, nije bilo naslednika, Srbija je bila podeljena , najvee velmoe vladaju samostalno u pojedinim oblastima:

Zeta - Balii Humska oblast - Nikola Altomanovi Kosovo - Vuk Brankovi Pomoravlje i Podunavlje - knez Lazar

Obnovu drave poinje Lazar, zadrao je titulu kneza, naglaavao je vezu sa Nemanjiima preko Milice koja je Vukanov potomak.

1389. - Kosovska bitka, Stefan Lazarevi (maloletan) i Milica su postali turski vazali sve do angorske bitke (1402.) kada je Bajazita ubio mongolski car Tamerlan (Stefan pie o tome u povelji). Lazar i Murat ginu u Kosovskoj bici. Kosovska bitka je shvaena u narodu kao duhovna pobeda, borba za pravu veru, Lazar je proglaen za sveca, a govori se da je tada Srbija propala - vojniki poraz. Meutim, ona stvarno pada tek nakon 70 godina (1459.) padom Smedereva. Stefan dobija titulu despota od vizantijskog cara i to je period despotovine. Stefanova prstonica postaje Beograd, koji je dobio od Ugara (1403. Beograd je prvi put posato prestonica Srbije). Dolazi do sukoba Stefana i Vuka Brankovia. Stefan se izmirio sa uraom (Vukov sin, Stefanov sestri) i priznao ga za naslednika. Stefan je i zakonodavac - Zakon o rudnicima (prvi zakon koji regulie odnose u jednoj privrednoj grani). 1427. - na vlast dolazi ura Brankovi (Stefan umire zbog bolesti mlad). Vladao je od 1427. - 1456. Ugari mu oduzimaju Beograd i on prebacuje prestonicu u grad koji gradi - Smederevo. 1459. - posle smrti uraa pada Smederevo bez odbrane, a i Srbija.

Kultura i umetnost u poznom srednjem veku: Dva kulturna pokreta:

isihazam - mistiko - religiozni pokret koji se u 14. veku javlja u Vizantiji, a posle i u slovenskim zemljama

"ispravljanje prevoda" - filoloki i knjievni pokret koji inicira despot Stefan Lazarevi.

To je neki vid humanistikog rada u Srbiji. Stefan okuplja uene monahe iz Svete Gore da prevode neprevedena grka dela i ispravljaju stare prevode. Sredite je bio manastir Resava, pa se govori o Resavskoj koli. Stari raki pravopis (utvren u vrme Svetog Save) zamenjuje se novim resavskim. Glavni pisac - Konstantin Filozof: "itije despota Stefana" i "Slovo o pismenima"

Moravska kola (moravska stilska grupa, period Moravske Srbije) - arhitektura, sliakrstvo

Ravanica knez Lazar, 1375. Osnova u obliku upsinaog krsta, pet kupola (sredinja i njavia se oslanjaju na etiri stuba)na prozorima su ouvane skulpture i kamena plastika Freske:

o Hristos lei svetoga o Sveti ratnici o Uspenje Bogorodice

Ljubostinja kneginja Milica, uoi Kosovske bitke je otpoeta gradnja, neimar Rade Borovi

Kaleni plemika zadubina, 1410.

Osnova je u obliku saetog trikonhosa sa jednim visokim kubetom na kockastom postolju, tei ka vertikali (visoka), fasada je raskona i dekorisana; u srednjoj zoni su prozori, a na gornjoj rozete; Osobine fresaka:

Laki svetli kolorit

Plastinost ljudskih likova Naglaene linije

Najpoznatija freska Svadba u Kanu Resava ili Manasija despot Stefan Lazarevi, izmeu 1407. I 1418.

Osnova u obliku upisanog krsta, pet kupola; manstir je ograen tvravom koja ima nepravilnupolignalnu osnovu i 11 kula (najvia kula Despotova kula) Freske:

o U apsidi Priee apostola, Poklonjenje rtvi o U kupoli proroci o U naosu Hristova uda, Sveti ratnici

Minhenski psaltir najznaajniji spoemik minijaturnog slikarstva, uva se i Minhenskoj biblioteci, zaveden kao srpski psaltir. To je knjiga sa 154 ilustracija sa temama iz psalama, liturgijskih pesama, jevanelja po Luki, Bogorodiinog akatista podsea na ciklus fresaka. Smederevo

Nastanak Crne Gore

Crna Gora nastaje od Zete koju je nasledila, ali se dosta razlikuje od nje. U Zeti su se posle Uroeve smrti osamostalili Balii. Jelena Bali je bila erka kneza Lazara, sagradila je manastir Goricu na Skadarskom jezeru. Njen sin Bala III umro je na dvoru despota Stefana i Zeta je pala pod despotovinu jer nije bilo naslednika. U drugoj polovini 15. veka Zeta se osmaostaljuje pod Crnojeviima i javlja se pod imenom Crna Gora - izgubila je primorje, bila je zemlja u unutranjosti, u brdima. Crnojevi je podigao Cetinjski manastir. 1499. - pada pod tursku vlast, poslednja drava nemanjike Srbije. Kultura srednjovekovne Bosne

Prvi pu se spominje kod Konstantina Porfirogenita kao zapadni deo Srbije. Do 10. Veka je bila u sastavu Srbije. Bosna je, kao i Raka, bila izmeu Vizantije i Ugaske, ali je ipak bila vie okrenuta Ugarskoj, a Raka Vizantiji od doba Nemanjia. Vladari banovi Prvi poznat ban Bori, druga polovina 12. Veka Prvi znaajan ban kulin ban Od druge polovine 13. Veka dinastija Kotromanii Stefan II, Tvrtko (1377. U Mileevi na Savinom grobu se proglasio ua kralja Srbljem i Bosne Od 1377. 1463. vladari kraljevi 1463. Bosna je pala pod tursku vlast Znaaj u kulturi uspravni kameni nadgrobni spomenici steci; sauvano je enkoliko desetina hiljada. Prvi ih je opisao Vuk Karadiu prvom izdanju Srpskog rjenika, u drugom izdanju uneo je poseban lanak Steak. Znaajni su za umetnost zbog svohje dekoracije, a za knjievnost jer su na njima natpisi na narodnom jeziku, emocionalni i misaoni, ine najdragoceniji deo knjievnosti srednjovekovne Bosne.

Radmilja kod Stoca 133 steka, dva oblika:

o U obliku sanduka o U obliku sarkofaga

Plastina dekoracija, dve vrste: o ornamentalna - cik cak linije, rozete, titovi, maevi, lukovi, strele o figuralna prikaz ljudi, ivotinja, kola

Tehnika klesanja je gruba steak iz Donje Zgoe kod Kaknja oblik sarkofaga, bogata dekoracija sa svih

strana

Stare srpske tamparije Druga polovina 15. veka - Nemac Johan Gutenberg je pronaao tampariju 1452. - 1455. - tampanje Biblije, prva tampana knjiga 1454. - Gutenberg tampa i Turski kalendar Prva srpska irilska tamparija - cetinjska tamparija - maine je nabavio ura Crnojevi iz Venecije, prvitampar je bio jermonah Makarije; sauvano 5 knjiga 1494. - Oktoih prvoglasnik, prva naa tampana knjiga Venecija je centar srpskog tamparstva posle pada Crne Gore (1499.). Postoje dve srpske irilske tamparije: 1. 1519. - oko 1560. - osniva Boidar Vukovi iz Podgorice - najstariji srpski tampar (posle smrti je preuzeo sin Vienco) 2. Osniva kotorski vlastelin Jeronim Zagurovi (posle smrti kupuju je italijanski tampari) Gorad: 1519. - 1523. - osnivai su braa Ljubavii, Boidar i Teodor Povremeno su osnivane tamparije u manstirima, kratko su trajale Graanica, Mileeva, Rujna. 1638. - poslednja srpska tampana knjiga je izala (iz druge mletake tamparije) Srbulje = stare srpske pisane i tampane knjige

NARODNA KULTURA

Srpski narod pod Turcima 1371. - poetak borbe sa Turcima. 1459. - pad Srbije 1463. - pad Bosne 1482. - pad Hercegovine 1499. - pad Crne Gore 1535. - pad sremske despotovine, gase se poslednji tragovi srpske srednjovekovne dravnosti sa smru poslednjeg despota Pavla Bakia (1537.) Turska - azijski narod mongolskog porekla. Uspeh Turaka postignut je zahvlaljujui njihovoj stabilnoj dravnoj organizaciji u vremekada su sve hrianske drave prolazile kroz feudalnu krizu (unutranji i spoljanji sukobi)

Dravno ureenje: Sultan - apsolutni gospodar Vezirsko vee - na elu je veliki vezir - uz pomo vea je vladao sultan Drava je podeljena na elijate - beglerbeg upravlja njima; elijati se dele na sandake -

sandakbeg upravlja njima (kasnije se te oblasti zvou paaluci - paa, vezir) Drutveno ureenje - dve celine:

Muslimani Hriani - raja, podreeno stanovnitvo

Nejednakost u Turskom carstvu zasnivala se na verskoj osnovi, a u Srbiji je postojala pravna nejednakost stalea. Islamizacija - proces prelaenja na islamsku veru, najvie da bi se dobile odreene privilegije koje imaju muslimani u odnosu na hriane - prelazak na islam je donosio promenu drutvenog statusa. MNogi Srbi ppostaju vani dravni inovnici, pae, veziri, veliki veziri. Najvaniji je Mehmed - paa Sokolovi. Pravoslavni lanovi te porodice nalazili su se na elu srpske crkve - prvi patrijarh obnovljene Peke patrijarije bio je Makarije Sokolovi. Turske elitne vojne jedinice inili su janiari - potureni hriani (jedna od najveih snaga turske vojske). Islamizacija dovodi do raskola u srpskom narodu - poturenjaci se potpuno odvajaju i mrze svoj narod. Hazburzi su zaustavili irenje Turaka prema severu, Mletaka republika irenje prema Jadranskom moru. Srbija je bila izmeu stalno mesto rata izmeu hriana i muslimana. Uskoci - glavna snaga mletake vojske, to su Srbi i Hrvati koji su prebegli u Mletaku republiku, oni su uskakali na turske teritorije, pljakali, palili, unitavali. Najpoznatiji su kotarski uskoci (jankovi Stojan - iveli oko Zadra u Ravnim Kotarima) i senjski uskoci (ratovali u austrijskoj vojsci) Austrija je formirala Vojnu krajinu (Vojnu granicu) du turske granice - poetak 15. veka - 1882. Hajduci - odmetali se od Turske vlasti, iveli u umama, vodili borbe sa Turcima. Poinju da se javljaju ustancu krajem 16. veka. 1594. - banatski ustanak, u Banatu (sever) - voa vladika Teodor, na zastavama nosili lik Sv. Save; ustanak je uguio Sinan - paa i spalio Savine moti na Vraaru 27. 4. 1594. 1595. - hercegovaki ustanak, hercegovaka plemena (jug) - voa nikiki vojvoda Grdan 1608. - sastanak narodnih prvaka u manastiru Moraa, uestvovali su patrijarh Jovan i vojvoda GRdan - iznosi se spremnost da seprihvati neki zapadnohtianski princ, ali da ne ugroava njihovu veru. Oko 1530. - srpska crkva je u potpunosti pripojena Ohridskoj arhiepiskopiji (ali posle pada despotovine crkva se sauvala, samo je juni deo drave pao pod Ohridsku arhiepiskopiju) 1557. - obnovljena je Peka patrijarija zahvaljujui zalaganju Mehmeda Sokolovia, njene granice su bile etnike - to znai da je ona obuhvatila sve prevoslavne Srbe u okviru srpskih granica (severna Makedonija, jugozapadna Bugarska, Srbija, Crna Gora, Bosna i Hercegovina), ali i van njih (npr. u Austriji i Mletakoj republici, u Turskoj). Crkva je tako postala i crkvena i dravna institucija. Kultura pod Turcima - tri fenomena:

orijentalni uticaj - orijentalizam je bitna komponenta srpske kulture jer je ivot pod Turcima morao uticati i na kulturu. Najvidljiviji tragovi orijentalizma nalaze se u:

o materijalnoj kulturi (gradovi, banje, damije, mostovi, putevi, narodne nonje, izgrada kua i sl.),

o jeziku (turcizmi - rei izi turskog jezika koje su se u srpskom odomaile, Vuk ih je uneo u Srpski rjenik i obeleio zvezdicom, naglaavajui tendenciju da se one zamene domaim),

o u narodnom stvaralatvu - potureni pisci piu na islamskim jezicima - arapski,

persijski i turski, ali i na srpskom koristei dva pisma - arapsko i irilino alhamijado (aljamijado) knjievnost - knjievnost pisana na srpskom (ili nekom drugom ) jeziku arapskim pismom

produetak srednjovekovne kulturne tradicije - postvizantijska kultura (kultura Vizantije ivi ak 4 vekova nakon propasti Vizantije) - arhitektura je najvie bila u zastoju u poetku turskih osvajanja, meutim, obnavlja se sa obnovom Peke patrijarije. Obnavljaju se hramovi i grade novi - najvaniji su ovarsko - kablarski manastiri u dolini Zapadne Morave ("mala Sveta Gora") 16. vek - najznaajniji slikar je Longin (ikona Stefana Deanskog) 17. vek - najznaajniji slikar je Teofan Mitrofanovi Knjievnost - najznaajniji je patrijarh Pajsije, pisac itija cara Uroa

narodna kultura

Vidovi narodne kulture

Srednjovekovna kultura (crkvenoslovenska, vizantijsko - slovenska) doivljava zastoj nakon pada Srbije pod tursku vlast, meutim, u to vreme se najvie razvila narodna kultura - ona nastaje u periodu izmeu dve velike epohe - srednjeg i novog veka, izmeu crkvenoslovenske i graanske kulture. Epicentar narodne kulture je unutranjost, gde se najvie razvijala. Javljala se svuda, ali je njen glavni prostor bilo srpsko selo - gde se teilo uspostavljanju predfeudalnih odnosa drutvenog ivota - javlja se pleme, kuna zadruga i selo kao samoupravna zajednica. Izmeu pojedinih krajeva postoje razlike u oblicima narodne kulture, to zavisi od geografskih, istorijskih i drutvenih inilaca. Cvijieva tipologija (odnosi se na itav junoslovenski prostor):

dinarski tip - zapadna Srbija, Crna Gora, Hercegovina, Bosna, Dalmacija, Krajina centralni tip - jugoistona Srbija, Kosovo, Makedonija istonobalkanski tip - Bugarska panonski tip - Vojvodina, Slavonija

Tipologija dananjih etnologa (odnosi se na srpske oblasti): panonska zona - severne ravniarske oblasti moravska zona - sliv reke Morave dinarska zona - zapadna Srbija, CG, Hercegovina, Bosna, Krajina jadranska zona - crnogorsko primorje

Najvie panje je poklonjeno dinarskoj zoni, ili dinarskom oveku koga Cviji gotovo idealizuje. To je mesto koje se moe smatrati epicentrom narodne kulture, podruje epske, herojsko - patrijarhalne kulture (koja je najzastupljenija u Vukovim zbirkama). Bila je pod uticajem islamske kulture. Ipak, ona je samo jedan od etiri vida narodne kulture. Narodna kultura obuhvata sve oblasti materijalnog i duhovnog ivota, a najvanije oblasti su:

narodno stvaralatvo o verbalno stvaralatvo - narodna (usmena) knjievnost koja je predmet posebne

discipline

o likovno stvaralatvo - narodna umetnost o narodna muzika - prve narodne melodije zabeleio je u 16. veku (1555.) Petra

Hektorovi - melodija "srpskog naina" po kome su se pevale bugartice; Sistematsko beleenje narodnih melodija poinje tek u drugoj polovini 19. veka, veliki deo folklora je zbog toga izgubljen. Muziki folklor ini vokalna muzika (pevanje), instrumentalna muzika (gusle, iani i duvaki instrumenti, udaraljke) i narodna igra (najrasprostranjenije je kolo ili oro - poreklo u dalekoj prolosti, javlaj se u raznim zemljama sa raznim funkcijama - magijske, obredne, ceremonijalne, estetske; obredne igre)

narodna religija +

narodno neimarstvo (graditeljstvo) o kue u brdima od kamena, u obliku pravougaonika, krov u obliku trougla

pokriven slamom ili kamenim ploama

o kue u umama od drveta, brvnare, visok krov od dasaka o polubrvnare (bandruare) kombinovani tip drvena konstrukcija ispunjena lakim

materijalom ili blatom. Poseban tip je moravska kua ima trem o panonska kua od zemlje ili prepeene cigle

narodna nonja

Sutinu religije ini vera u onostrano, u postojanje drugog sveta, nevidljivog, tako da se religozni pogled na svet ogleda u dualizmu (za razliku od filozofije i nauke koje tee celokupnom saznanju jednog, realnog sveta). Granica izmeu dva sveta nije neprobojna, ali njen prelazak podrazumeva istinsko i potpuno preobraenje. Ni drugi svet nije jedinstven, sastoji se iz dva dela: gornjeg sveta (nebo, raj, svet anela, carstvo Boga) i donjeg sveta (ad, pakao, svet dmona, carstvo satane). Hrianska kosmologija:

- donji svet demona - srednji, ovekov svet - gornji, boanski svet

Narodna religija je specifina, razlikuje se od zvanine, oficijelne religije, ali ne stoji suprotnosti sa njom, nije re o odvojenim religijama, ve o dva razliita vida istog verovanja. I hrianska religija (zvanina) i narodna religija predstavljaju spoj nekadanjih paganskih elemenata i hrianskih naela.

Narodna religija u veoj meri uva predhrianske elemnte, ali je njena osnova hrianska, ona se od nje ne udaljava. Zasniva se pre svega na uobliavanju paganskih verovanja i boanstava u okvire hrianstva. U velikoj meri je izgubila paganski lik, kao celina se formiala na Balkanu ne u slovenskoj prapostojbini - mnoga shvatanja su nestala, a ona koja su preivela poprimaju drugaije znaenje. Narodna religija se formira izmeu paganske i hrianske tradicije. Na osnovu mnogih elemenata koji su ostaci paganskog verovanja, moe se donekle predstaviti slika nekadanje slovenske religije - npr. kultovi starih bogova, johve legende, mitovi ne iezavaju poptuno, samo dobijaju hrianski interpretaciju, prenose se na druge linosti, pre svega na svece. ajkanovi pie mitoloku studiju "Srpski vrhovni bog" gde navodi da u liku i religioznoj predstavi Svetog Save nema mnogo istorijskog, ve vie onoga to podsea na paganske mitove i predanja. Sutinu narodnog verovanja ine: kult prirode, kult predaka, kultovi istorijskog porekla. Mnoga verovanja Srbi dele sa drugim narodima, ali neki fenomeni su nacionalni: krsna slava, kult Svetog Save, Vidovdan (poslednja dva imaju istorijsku osnovu). Za narodnu religiju je posebno vaan ritual, obredna radnja kojom se uspostavlja veza sa onostranim (vera u onostrano je sutina religioznog miljenja). Verovanje u onstrano ispoljava se u dva oblika:

kao transcendencija ovostranog = animizam (paganski oblik verovanja) - verovanje da je u svim stvarima nevidljivo prisutno neto iz druge stvarnosti

o ivotinja - vuk, biljka - drvo (verovalo se da ima duu ili da u njemu ivi neija dua - "sjenovito drvo"; prirodni element - voda (ima maginu mo), kamen, vatra, zemlja (zemlja koja nekom pripada); nebeska tela - sunce i mesec (javljaju se i u mitolokim pesmama); ime predstavlja svetinju (magina mo imena)

kao personifikacija onostranog (hrianski oblik)- izmiljaju se bia koja su predstave onostranih bia.

o paganska - vile, zmajevi, vampiri o hrianska - Bog (poseduje mnoga paganska obeleja), avo (meanje osobina

paganskog avola i avola iz hrianske tradicije), aneli (sv. Araneo - Mihailo), sveci (prvi je sv. Jovan Krstitelj), svetice (sv. Petka, zatitnica ena i roenja)

Narodni obredi, obiaji, rituali:

vezani za prelomne godine u ivotu pojedinca (obredi inicijacije) - trudnoia, roenje,

krtenje, smrt i sl.

vezani za meuljudkse odnose - zakletva, proklinjanje vezani za obavljanje poslova - setva, izazivanje kie, zidanje kue, etva

vezani za hrianske i narodne praznike - prazniki rituali - mladenci, bogojavljanje,

Veliki petak, Uskrs, Boi i sl.

GRAANSKA KULTURA

18. vek: Barok i prosveenost (1690. 1804.)

1683. poraz Turaka kod Bea, kada poinje naglo slabljenje njene vlasti Stvara se kolacija hrianskih sila Austrija, Poljska, Mletaka republika. 1689. francuski kralj Luj XIV napao je Austriju i time spreio potpuni poraz Turske. Austrijska vojska se povlai ka severu, sa njom se povlae i Srbi. 1690. Velika seoba Srba pod vostvom Arsenija III arnojevia. Car Austrije Leopold I je prilikom povlaenja pozvao balkanske narodne na ustanak, obeavi povlastice: slobodu veroispovesti, pravo da biraju svog vojvodu, pravo d aimaju sopstvenu teritoriju. Taj poziv predstavlja osnovu srpskih privilegija u Austriji. 18. juna 1690. odran prvi sabor u Beogradu i utvrene privilegije Srba:

1. sloboda vere 2. slobodno biranje crkvenih poglavara koji moraju biti Srbi 3. jurisdikcija crkve (nadlenost) nad svim oblastima gde Srbi ive 4. upotreba starog kalendara 5. osloboenje crkvenih imanja od dabina i slobodna uprava 6. pravo patrijarha da sudi za prestupe nie i vie jerarhije

21. avgusta 1690. izdata je prva srpska privilegija sa odobrenim srpskim zahtevima predstavlja osnovu dravno pravnog ureenja Srba u Austrji sve do 1918.. Kasnije je Austrija odustala od obeanja da sami biraju vojvodu i da imaju svoju teritoriju, ali je proireno pravo patrijarha postao je i duhovni i svetovni voa naroda. Srbi se pomeraju od juga ka severu, naseljavaju prostore panonske nizije. Ova seoba je prekretnica u srpskoj istoriji, tada su se Srbi podelili u dve grupe: 1. Srbi pod truskom vlau, okrenuti istonoj, postvizantijskoj civilizaciji i kulturi 2. Srbi pod ugarskom vlau, okrenuti zapadnoj, evropskoj civilizaciji i kultiri Ova seoba predstavlja izlazak iz srednjeg veka i okretanje evropskim tokovima, ulazak u novo doba. Iako je manjina bila pod austrijskom vlau, ipak to postaje sredite kulture, pa se menja i kulturno istorijska orijentacija srpskog naroda. Javljaju se dva vana pokreta barok i prosveenost, koja obeleavaju 18. vek kod Srba to su zapadni, evropski pokreti, za razliku od svih prethodnih, vizantijskih. 1699. Karlovaki mir (kojim je zavren Beki rat) Zatim slede novi ratovi i dva znaajna mira: 1718. Poarevaki mir 1739. Beogradski mir Krajem 17. veka izdavaja se Crna Gora kao politika i nacionalna tvorevina. Petrovii - vladike Danilo, sava, Vasilije, Petar I i Petar II + dva svetovna vladara knez Danilo i kralj Nikola Ureenje je plemensko rodovsko (za razliku od panonskih Srba gde se razvija graansko ureenje). Kultura narodna. Stvara se junaka poezija (kao u krajevima pod Turcima) koja se spaja sa uenom kulturom cetinjskih vladika (Petar II Petrovi Njego)

Srbi su teeili da zadre svoj kulturni identitet, preneli su dosta iz svoje kulturne tradicije, ali su uporedo sa tim prihvatali i nove kulturne tokove kojima su se prilagoavali. Tako 18. vek

predstavlja zaokret srpske kulture od viznatijske ka modernoj, evropskoj. Posrednik u prelazu je bila modernizovana Rusija knjige su dolazile iz Rusije (Srbi nisu mogli da otvaraju tamparije), prve kole i uitelji bili su ruski, menja se liturgijski knjievni jezik (postaje ruskoslovenski). Kultruni prelaz Srba ispoljava se na dva plana:

promena umetnikog stila nastanak baroka promena modela kulture nastanak prosveenosti

Barok stil 17. veka, javlja se kao suprotnost renesansi,a drutveno je povezan sa protivreformacjom, nastaje u Italiji. Predsatvlja obnovu hrianstva na temeljima drugaije slike svea stvorene u renesansi. Tako se spaja hriansko i svetovno, a i inae je njegovo obeleje spoj suprotnosti.

Barok kod Srba nastavlja se na srednjovekovni, psotvizantisjki stil jer kod nas nije bilo reneasanse, tako da sa barokom u umetnost ulaze i renesansni elementi. Javlja se nago telo na sakralnim kompozicijama i nastaju slike svetovnog sadraja. Barok se najpre javlja u arhitekturi, kasnije u slikarstvu. Arhitektura Georgijevska crkva u Budimu, podignuta 1688. (uoi Velike seobe) prva srpska barokna graevina U prvim sentandrejskim crkvama su prisutni barokni elemenit Beogradska, Preobraenska, iprovaka i Poarevaka Neke stare graevine obnavljane su u skaldu sa baroknim stilom obeleje daju visoki barokni zvonici. 18. vek graene crkve, a ne manastri Saborna crkva u Sremskim Karlovcima, podignuta oko 1750. vrhunac srpske barokne arhitekture monumentalna fasada i dva masivna tornja sa zapadne strane graena na nain karakteristian za srednjoevropsko podruje. Slikarstvo Manastri Boani u Bakoj, oslikan 1739. prva graevina u ijem se slikarstvu pimeuju elementi baroka. Slike je radio Hristifor efarovi. Raspored tema je tradicionalan, ali se u stilu osea dekorativnost, ornamentika, nemir (mea se vizantijska tradicija sa barokom). Prvu srpsku modernu slikarsku kolu osnovao je Ukrajinac Job Vasilijevi. U njoj se razvijaju srpski slikari: Stefan Tenecki, Nikola Nekovi, Jakov Orfelin. Zreli barok u slikarstvu, oko 1770. Predsatvnici:

Teodor Kraun 1772. je poeo da stvara na najvei slikar 18. veka. Radio je ikonostase najznaajniji je u Sabornoj crkvi u Srmeskim Karlovcima, koji je radio sa Jakovom Orfelinom (uradio je i sve ikone osim prestonih). Radio je ikonostase i ucrkvama i manastriima u Hopovu, Sremskoj Mitrovici, Somboru. Radio je i portrete portret mitropolita Pavla Nenadovia i mitropolita Jovana orevia.

Teodor Ili eljar spaja kasni barok sa elmentima rokokoa i klasicizma Radio je ikonostase u Kikindi, Mokrinu, Kanjii

Radio je porterte porbtert vladike Josifa akabente, vladike Stefana Avakumovia i portret Alke Tekelije

Barokna grafika znaajna grana srpske likovne umetnosti 18. veka (povezana je sa knjievnim tekstovima, odnosi se na spoj likovne umetnosi i knjievnosti, na ukraavnje knjievnih tekstova, na spoj knjienosti i slikarstva radi dobijanja potpunog izraza). Najvei majstori:

Hristifor efarovi o Sveti Sava sa srpskim svetiteljima Nemnajinog doba plakat u bakrorezu, oko 1740.

Uz likove se pojavljuje i jedna rodoljubiva pesma. o Stematografija knjiga u bakrorezu, prva srpska tampana knjiga u 18. Veku. To je

zbornik grbova, od kojih je svaki iobjanjen pesmom od etiri stiha. Zaharije Orfelin

o Pozdrav Mojseju Putniku stihovi i grafiki oblici ine neodvojivu celinu o Srpska kaligrafija

Knjievnost Slavenoserbske hronike ore Brankovi Dela na narodnom jeziku: Puteestvije k gradu Jerusalmu Jerotej raanin, 1727. Besede Gavrila Stefanovia Venclovia Rusi otvaraju prve kole: 1733 1739. u Sremskim Karlovcima Novina: dominacija stiha umesto retoskeproze (poljski 13 erac), barokni ornamentalizam, drama Traedokomedija Emanuil Kozainski, 1734. Stematografija Hristifor efarovi, 1741. Istorija Jovan Raji, 1793 / 94 Slavenoserbski magazin Zaharije Orfelin, 1768. Pla Serbiji Zaharije Orfelin, 1768.

Prosvetiteljstvo intelektualni pokret, nastao u okviru filozofije, ali je zahvatio i druge oblasti kulture, natoito knjievnost. Zasniva se na svetovnom duhu, kritikoj misli, praktinoj filozofiji i dok je barok povezan sa religijom, prosveenost je antireligiozni pokret. Prosveenost se shvata kao irenje svetovnog znanja (za razliku od prosveivanja irila i Metodija, svetog Save, koju su irili duhovne, hrianske sadraje). Najznaajniji je rad Dositeja Obradovia, kao i carske reforme carice Marije terezije i Josifa II, koje predstavljaju pozadinu prosvetiteljstva. Carske reforme = mere za promenu drutvenog i kulturnog ivota Srba:

Reforma kalendara izbacivanje mnogih nacionalnih praznika Ukidanje nazadnih obiaja Ukidanje nekih manastra Pokretanje tamparija (da bi se prekinuo uvotz iz Rusije)

1771. osnovana tamparija za Srbe u Beu, Nemac Jozef Kurcbek, otkupio je Stefan Novakovi; Izdala je Sobranije Dositeja Obradovia i Istoriju Jovana Rajia.

1796. tamparija preneta u Budim kolska reforma najvanija carska reforma;

1774. - izveo ju je Johan Ignac Felbinger, koga je pozvaa Marija Terezija iz Poljske. 1776. kolski ustav prvi zakonski akt

Sa felbingerom su saraivali: Teodor Jankovi Mirijevski (Banat), Avram Mrazovi (Baka i Baranj), Stefan Vujanovski (Srem, Slavonija, Hrvatska) Razvija se kolska literatura. Prve kolske knjige bile su ruske: Bukvar teofana prokopovia iz 1726. Gramatika Milentija Smotrickog ezdesetih godina nastaju srpski udbenici: Slovenski bukvar zaharije Orfelin, 1767. Latinska gramatika Zaharije Orfelin Runa knjiga T. J. Mirijevski, 1776. Slovenska gramatika Avram Mrazovi, 1794. Nastaju i udbenici iz pojedinih disciplina: Istorija Jovan Raji, 1793/94 Fisika Atanasije Stojkovi, 1801 3 Geografija pavle solari, 1804.

Antiklerikalne mere Josifa II izjednaavanje svih veroispovesti, prestanak verskih gonjenja

Srpska revolucija i formiranje nove Srbije

Prvi i Drugi srpski stanak predsatvljaju revoluciju prvi ih je revolucijom nazvao nemaki istoriar Leopold Ranke i napisao prvu istoriju o njima Srpska revolucija. Oni se uklapaju u internacionalni proces, u epohu revolucije, koja je trajala od Francuske 1789. Do evropske revolucije 1848. Godine iji je krajnji cilj bio ruenje feudalne i stvaranje graanske evrope. Srpska revolucija je pored toga donela i nacionolno osloboenje i njima poinje borba za stavranje nacionalne drave koja e ujediniti sve Srbe. 1788 1791. - Rat Austrije i Rusije protiv Turske, koji prethodi ustanku Koina Krajina po Koi Anelkoviu, koji je predvodio ustanike. Rat je zavren mirom u Svitovu (1791.) posle kojeg je turski sultan Selim III u Srbiji sproveo reforme. 1801. nasilni povratak janjiara u Beogradski paaluk smaknut je vezir i vedene dahije etiri dahije su vladale u Beogradu. 15. februar 1804. izbija ustanak, u Pracu je izabran Karaore za vou ustanka. Ustanak se razgrano u tri pravca:

Zapadna srbija jakov i prota Mateja Nenadovi Sredinja Srbija Karaore Istona Srbija Milenko stojkovi i Petar Dobrnjac

Tri faze Prvog srpskog ustanka: 1. Buna protiv dahija legitimno jer su dahije bile protiv sultana 2. Oslobodilaki rat protiv turske vlasti

1805. bitka na Ivankovcu, voa Milenko stojkovi, poraeni Turci 1806. pobeda na Deligradu i na Miaru (na Miaru - najvea pobeda u I srpskom ustanku) 1807. osloboen Beograd

3. Srbi kao saveznici Rusa ratuju sa Turcima 1810. ustanike pobede u Loznici i varvarinu 1812. Bukureki mir (8. Taka Srbima se garantuje unutranja samouprava) - Rusija sklapa mir sa Turskom zbog Napoleonovog pohoda 1813. slom ustanka, Karaore bei u Austriju, Milo Obrenovi se predaje Turcima

1814. Hadi Prodanova buna, uguena u krvi 1815. u Takovu a narodnom zoru bira se Milo Obrenovi za vou novog Drugog srpskog ustanka. 1815 1830. period dvovlaa Milo i Marli (on je priznat za velikog vezira u puten u Beograd) 1830. i 1833. Hatierifi kojima je Srbima data samouprava i tako ispunjena osma taka Bukurekog mira jo iz 1812. + Milo je postao nasledni knez, Turcima je zabranjeno da borave u Srbiji Miloeveom odredbom ukinuti su feudalni odnosi u Srbiji.

Nacionalne ideje i nacionalni pokreti

Dositej i Vuk su najznaajniji u istoriji srpske kulture 18. I 19. Veka. Dositej jeotvorio problem knjievnog jezika kod Srba, a Vuk je svojom reformom dao zavrno reenje. Do tada je kod nas vladala diglosija upoteba crkvenoslovenskog (ruskoslovenskog), narodnog i poetak upotrebe slavenoserbskog jezika (jezika koji se pribliava narodnom). To je vreme kada se javlja misao o naciji koju upravo objedinjuje jezik, zato i pitanje jezika zauzima tako vano mesto. Dositej prvi uzima jezik kao osnov nacionalne zajednice i kod njega se najpre javlja pojam nacije kod Srba Pismo Haralampiju. On nacionalni jezik naziva slavenoserbskim i smatra d ajednoj naciji pripadaju svi koji govore istim jezikom, bez obzira na versko opredeljenje (katolici, pravoslavci, muslimani). Vuk preciznije odreuje nacionalne granice on se usrdsreuje na tokavsko podruje prema njenmu su Srbi svi ije je maternje nareje tokavsko, bez obzira na veru lanak Srbi svi i svuda prvi na manifest acionalne ideologije. Pismo knezu Milou (Vuk) prvi srpski manifest moderne politike misli.

Ilirizam pokret koji nastaje oko 1830. Godine u Hrvatskoj sa idejom da svi juni sloveni ine jednu naciju za koju predlau ime Iliri (po predslovenskim stanovnicima Balkana), zajedniki jezik je tokavski. Pokret je zabranjen 1843, ali ideja oivljava 1848. U novom obliku kao jugoslovenstvo.

Klasicizam i narodna kultura

U 18. veku primeuje se razlika u kulturi Srba pod Austrijom i Srba pod Turskom kod Srba pod Turskom razvija se narodna, patrijarhalna kultura, usmena knjievnost (Vuk, Njego), a sa

druge strane, kod Srba pod Austrijom razvija se graanska kultura koja ulazi u fazu klasicizma (inteligencija u Austriji). Graanska inteligencija, tj. ljudi koji su se bavili umnom delatnou, poela je d ase razvija od kolske reforme (oko 1770.) i afirmie se kao novi drutveni sloj. Be je mesto okupljanja inteligencije. Peta je drugi srpski kulturni centar, to postaje prenoenjem tamparije iz Bea u petu 1796. 1826. osnovana je Matica srpska kao prva srpska kulturna ustanova u Peti. Kasnije je preseljena u Novi Sad. Postojali su i manji centri karlovaki krug (oko Stratimirovia u Sremskim Karlovcima), transki krug (Dositej Obradovi, Trst), beogradski krug (kada je Dositej preao u Srbiju sa intelektualcima iz Ugarske). Sa razvojem italake publike (kraj 18, 19. Vek), sa napretkom i razvojem kulture poinnju da se stvaraju institucije koje e doprineti stabilnosti u kulturnom ivotu i stvaranju. Kultura 19. Veka pokazuje sklonost ka organizovanosti, stvaranju institucija, udruivanju. Nekada dolazi do sukoba nacionalnih institucija i velikih stvaralaca (npr Vuk u sukobu sa Maticom, sa Drutvom srpske slovesnosti). Najpre se otvaraju kole (18. Vek), koje igraju glavnu ulogu u kulturi i obazovanju (u srednjem veku su to bili manastiri). 1791. Karlovaka gimnazija, prva srednja kola kod Srba. 1812. prva uiteljska kola u Sent Andreji (kasnije je preneta u Sombor) 1816. druga srpska gimnazija u Novom Sadu 1831. nia srednja kola u Beogradu, 1835. Se pretvara u klasinu gimnaziju 1838. poinje i razvoj vieg kolstva obnovjena je Velika kola iz 1803 kao Licej (iz nje e se 1863. Razviti Velika kola pretea Beogradskog univerziteta) Kulturne insititucije: 1826. Matica srpska u peti, prva srpska kulturna institucija, izdaje asopis Letopis Matice srpske sve do danas najstariji asopis koji kontinuirano izlazi u svetu. 1831. Dravna tamparija u Beogradu 1841. osnovano Drutvo srpske slovesnosti u Beogradu (poelo sa radom 1842.)

Narodna biblioteka Narodni muzej 1813. Joakim Vuji, otac srpskog pozorita, organizovao prvu pravu pozorinu predsatvu u Peti. Dakle, sa dolaskom srpskih intelektualaca iz Austrije (gde se ve od seobe razvijala kultura) i dolaskom Dositeja Obradovia, tradicionalna kultura u (centralnoj) Srbiji se zamenjuje graanskom. Tako promene u kulturi u Srbiji (prelaz na novu kulturu) poinje od 1791. Godine (Svitovski mir), sa raznim prekidima gzbog istroijskih neprilika (dahije, propast Prvog srpskog ustanka, Miloev despotizam), sve do oko 1840. godine. Hadi Ruvim (ubijen u sei knezova) je najznaajnija linost u umetnosti predustanike Srbije prvi rad: duborez raen kao korce za Jevanelje s izgledom Kruodola, sastavljen od 28 medaljona na kojima su slike iz ivota Hrista, Bogorodice i svetog Stefana. Karaore je obnocio Ravanicu, Manasaiju i podigao crkvu u Topoli.

Milo Obrenovi takoe podie crkve. Dolazi do smene arhitektonskog sila (prelaz na novu zapadnu kulturu - klasicizam) crkva u Topideru u klasicistikom stilu. 1836. 1841. Saborna crkva u Beogradu fasada u klasicistikom stilu, a zvonik baroknog tipa. Raanje srpske scenske muzike - Poetak organizovanog muzikog ivota javlja se u vreme Miloa Obrenovia (prva polovina 19. Veka) on osniva orkestar s evropskim instumentima knjaesko srbska banda, na elu sa dirigentom Josigom lezingerom. Muzika postaje i satsavni deo pozorinih predstva. Prvi srpski kompozitori:

Nikola urkovi Milan Milovuk objavio prve teorijske knjige o muzici Nauka o muzici, Teorijske

osnove muzike

Alojz Kalauz

Klasicizam od 1790. Do 1848. U umetnosti se javlja kad i u drugim evropskim zemljama, najpre u Vojvodini, pa i u Srbiji. Prvo se javlja u arhitekturi. Obeleja klasicistikog stila u arhitekturi: zapadne fasade s tampanonima ili prostilni portali,s jednim a ponekad s dva reda stubova. Graevinski centri Sremski Karlovci, Novi sad Graevine u Srbji crkva kneza Miloa u Topideru, Saborna crkva u Beogradu. Slikarstvo klasicizma Osnovni anr srpskog slikarstva graanski portret (rade se jo uvek i ikonostasi po proudbini) Predstavnici:

Arsa Teodorovi: o Portret Dositeja Obradovia, naslikan u beu 1793. prvi graanski portret u

srpskoj umetnosti

o Porterti avrama Mrazovia, generala Duke, episkopa Kirila ivkovia Pavel urkovi

o Portreti Lukijana Muickog, Vua u mladosti, kneza Miloa, kneginje Ljubice, njegovog brata Jevrema, portret Atanasija Stojkovia (pisac prvog srpskog romana u novoj knjievnosti Aristid i Natalija, 1801)

Konstantin Danil o Portret arhimandrita Kengelca o Mrtva priroda Mrtva priroda sa lubenicama

Nikola Aleksi o Portreti: ovek u plavom, Umetnikova deca, ena s ruom u kosi, Baka sa

unukom

Katarina Ivanovi prva ena slikar o Istorijske kompozicije Pad Beograda pod Karaorem o Portreti Autoportret, Portret kneginje Perside, Portret Sime Milutinovia

o anr motivi Deak sa sokolom, Ljubavno pismo, smrt bogataice, Umtnik

u ateljeu

o Mrtva priroda Korpa s groem, Italijanski vinograd Uro Kneevi jedan od poslednjih umetnika klasicistikog stila

o Portreti ustanika i linosti epohe Hajduk Veljka, Prote Mateje, kneza Aleksandra, Karaora

Anastas Jovanovi tvorac srpske litografije i prvi fotograf; akvarelista (Panorama

Beograda) Vuk Karadi je jedan prvih imena evropske fokloristike, znaajan je i u filologiji jer je napisao prvu gramatiku, renik, reformisao azbuku, stvorio knjievni jezik utemeljen na narodnom govoru. Rat pisaca te sredine i Vuka oko jezika vodio se dugo, do 1847. godine i pobede Vukove reforme. Knjievnost se do tada vezivala za predvukovske tradicije Dositej, Vidakovi, Muicki. Najvei predstavnik je bio Jovan Sterija Popovi, iji je najvei doprinos u drami (Tvrdica, Rodoljupci, Roman bez romana...)

Epoha romatizma

1847. 1875. (1847. godina Vukove pobede, 1875. izbijanje velike istone krize ili 1878. vreme odravanja Berlinskog kongresa) Izdvajaju se tri dravno pravna subjekta: 1. Srbija priznata drava 2. Crna Gora priznata drava 3. Vojvodina dobija teritorijalnu autonomiju Srbija Knez Milo Obrenovi je na vlasti od 1815. Godine. D 1838. Vlast je podeljena, to je period dvovlaa ustavobranitelja koi imaju stvarnu vlast (sultanovi tienici) i Miloa ija je vlast ograniena. Milo je 1839. Abdicirao jer nije prihvatao dvojstvo vlasti. Mihailo (Miloev sin) je pokuao da suzbije ustavobranitelje, ali je i on 1842. Abdicirao. Za jneza je izabran Aleksandar, Karaorev sin. Dominanantne linosti meu ustavobraniteljima Toma Vui Perii i Ilija Garaanin. 1858. sruena vlast ustavobranitelja na Svetoandrejskoj skuptini (oni su hteli da zbace Aleksandra, ali je skuptina zbacila i kneza i njih) 1858. 1860. Milo se vraa na vlast 1860. 1868. Mihailo Obojica su hteli da vladaju apsolutistiki, iako su bili dosta razliiti Milo orijentalni despt, Aleksandra zapadnjak, romantiar. Mijailo je nastavio nacionalni program ustavobranitelja, za ministra postavio Garaanina. 1868. isterivanje Turaka iz Beograda i drugih gradova mirnim diplomatskim putem najvei Mihailov uspeh.

Dakle : Milo (1815 1839) Mihailo (1839 1842)

Ustavobranitelji (1838 1858) Milo (1858 1860) Mihailo (1860 1868) Crna Gora 1857. pobeda na Grahovu, priznanje crnogorske nezavisnosti. Vladari Njego, Danilo, Nikola (vladao najdue od svih crnogorskih vladara) Crnogorsko zakonodavstvo zakonici poivaju ma osnovama narodnog obiajnog prava (srbija je zakone prilagoavala evropskim):

Zakonik Petra I Zakonik kneza Danila Imovinski zakonik kneza Nikole

Vojvodina Romantizam se najpre oblikuje u Vojvodini kao stil i epoha. Rvolucija 1848. je imala presudan znaaj. Poela je u Parizu i prboirilla se na evropske zemlje. Marska je pored Pariske bila najznaajnija za Evropu Srbe. Oni su eleli da da Ugarska bude nacionalna drava, sa maarskim kao slubenim jezikom, hteli su da se odbvoje od bea. Ugarski Srbi su se nali izmeu Austrije i maarkse, ali kada Maari nisu eleli da priznaju u Ugarskoj nijednu drugu narodnost osim Maara, dolo je do sukoba sa Srbima. 1. maja 1848. majska skuptina na kojoj je proglaena Srpska Vojvodina. Be je morao d aprihvati srpske zahtve, ali su Srbi bili donekle prevareni u razgranienju teritorija gradovi sa srpskom veinom su ostali van Vojvodine, srbi u Vojvodini su bili manjina, a veinu su inili Nemci i zvanini jezik je bio nemaki. 1860. ukinuta je Srpska Vojvodina 1866. omladinska skuptina u Novom Sadu, sve omladinske druine se udruuju u organizaciju Ujedinjena omladina srpska (ideja osloboenja i ujedinjenja srpskog naroda, kult nacionalne prolosti, politiki liberalizam, antiklerikalizam...) Od 1848. Na politiku scenu umesto crkvenih lica stupaju graanski politiari. Najvaniji je Svetozar Mileti:

1860. napisao Tucindanski lanak povodom ukidanja Vojvodine (iznosi ideje svog politikog programa)

Pokrenuo list Zastavu (politiki list ugarskih Srba) 1869. - Osnovao prvu graansku partiju u Vojvodini Srpska narodna slobodoumna

stranka Romantizam kao umetniki stil razvija se kao suprotnost klasicizmu i najvei znaaj dobija u poeziji, pozoritu i slikarstvu.

Poezija Branko Radievi, Jovan Jovanovi Zmaj, ura jaki, Laza Kosti.

Pozorite do romantizma je postojalo samo srpsko putujue pozorite ili privremena pozorita, u romantizmu se osnivaju stalna pozorita zahvaljujui zalaganju Ujedinjene omladine.

1861. osnovano Srpsko narodno pozorite u Novom sadu prvo srpsko stalno pozorite. Osniva je Jovan orevi, a osnovano je pod okrilljem Srpske itaonice i uz podrku gradonaelnika Svetozara Miletia. 1868. osnovano Narodno pozorite u Beogradu. Osniva je opet Jovan orevi, a mecena knez Mhailo. Prvi reditelj Aleksa Bavanski Slikarstvo Predstavnici:

Pavel Simi javlja se u bidermajeru i najvaljuje romantizam. Slikar je ikonostasa, portretista je, najznaajniji je kao slikar istorijskih kompozicija:

o Ilija Biranin predaje hara Turcima o Guslar sa 22 istaknute linosti srpskog naroda o Majska skuptina u Sremskim Karlovcima

Novak Radoni Portreti:

o ena s crvenom trakom u kosi o Portreti jakova Ignjatovia, Zmaja, dva autorportreta

Pejza: o Manastir Hopovo

Istorijske kompozicije: o Smrt cara Uroa o Smrt Marka Kraljevia o Vile kruniu Branka Radievia alegorija

Steva Todorovi: o Autoportret o Gimnastika kola o Smrt Hajduk Veljka istorijska kompozicija

ura Jaki dvomedijalni umetnik, bavio se i pisanjem i slikanjem. U svom vremenu nije cenjen kao slikar, govorila je kritika da je promaen slikar i da pisanjem nadoknauje nedostatak, ali njegova prava vrednost je prepoznata kasnije, on je zaetnik naeg modernog slikarstva.

Glavna novina na njegovim slikama je u svetlosnim reenjima kontrast svetlog i tamnog, dinamika se ostvaruje uvoenjem vetakog, nonog osvetljenja, iji izvor nije preciziran. Svetlost na portretima je frontalna, iz pravca posmatraa, ali ne obasjava celu sliku podjednako. esta je povezanost tema, postupka i stila izmeu njegovih pesama i slika:

o Istorijska kompozicija Odmor posle boja pesma karaula na Vujoj poljani o Slika Knez Mihailo na odru pesma Na grobu kneza Mihaila o Istorijska kompozicija Vojvodina smrt poema Nevesta Baja Pivljanina o Portret Knez Lazar pesma No u Gornjaku o Najlepi portret Devojka u plavom pesma Mila

Epoha realizma

1868. 1903. (1868. socijalistiki pokret Svetozara Markovia, 1903. Majski prevrat) Drutveni uslovi 1875. 1878. Velika istona kriza 1875. ustanak seljaka u Nevesinju (Nevesinjska puka) poetak Velike istone krize, najvei seljaki ustanak na Balkanu posle Prvog srpskog ustanka 1878. Berlinski kongres BiH je stavljena pod austrijsku upravu, Srbija je dobila etiri okruga na jugoistoku i priznata joj je nezavisnost, Crna Gora je dobila izlaz na more i nezavisnost. Opada znaaj nacionalnog i znaaj dobija socijalno. Realizam (19. Vrk gotovo ceo) obeleava apsolutistika vladavina Milo, Mihailo, Obrenovii, protiv koga s ebore politiki pokreti: 1. pokret ustavobranitelja - Toma Vui Perii, Ilija Garaanin(1838. 1858.) 2. liberalni pokret (oko 1860.) 3. socijalistiki pokret Svetozara Markovia (1868.) Pokreti su prerasli u politike stranke, koje su se borile sa drutvenim reimom, ali i meusobno.

Pokret ustavobranitelja napredna stranka (voa Milutin garaanin, Ilijin sin) Liberalni pokret- liberalna stranka (voa Jovan Risti) Socijalistiki pokret:

o Socijalistiki pokret Mite cenia, koji 1903. Izrasta Srpska socijaldemokratska partija Dimitrija Tucovia

o Radikalna stranka (voa Nikola Pai)

Dakle, politike stranke u Srbiji nastaju u 19. veku. U Crnoj Gori se javljaju tek poetkom 20. veka. Od 70 ih godina 19. Veka arite kulture sepomera sa periferije u sredite, Beograd kao prestonica zamenjuje Novi Sad. 1868. Narodno pozorite u Beogradu (drugi stalni teatar u Srbiji) 1868. Licej prerastao u Veliku kolu sa tri fakulteta: filozofski, pravni i tehniki 1868. osnovana Tehniarska druina u Beogradu prvo udruenje ininjera i tehniara 1872. Srpsko lekarsko drtvo (1874. Pokree asopis Srpski arhiv za celokupno lekarstvo) 1874. Srbija je postala lan osniva Svetskog potanskog saveza 1876. Srpsko drutvo Crvenog krsta 1881. Beogradsko graansko drutvo za gimnastiku i borenje (1891. promenilo ime u Beogradsko gimnastiko drutvo Soko) 1883. Srpsko arheoloko drutvo (1884. izdaje Starinar) 1886. Srpska kraljevska akademija (umesto Srpskog uenog drutva iz 1864. koje je bilo zamenilo Drutvo srpske slovesnosti iz 1842.) 1887. Gradsko narodno pozorite u Niu (trei stalni teatar u Srbiji) 1892. Srpska knjievna zadruga 6. jun 1896. prva fimska predsatva u Beogradu (pet meseci nakon pariske predsatve, koja je prva u svetu) prisustvovali su kralj Aleksandar Obrenovi i krlajica Natalija

Sevtozar Markovi ( 1846. 1875.) je zaetnik srpskog socijalizma. Poznavao je i cenio dela Marksa, ali j smatrao da se ona odnose na zapadni kpapitaliza i da taj zakon nije univerzalni, dovoljno je samo shvatiti da je kapitalizam zlo i da se treba potraiti drugaiji put razvoja kakv je video u socijalizmu. I on je razvoj drutva posmatrao rusovovski kao nazadovanje, odvajanje od prirodnog stanja, s tim da za njega idea nije bilo neko apstraktno utopistiko drutvo, ve patrijarhalna drutvo koju je zamenilo birokratsko kapitalistiko. Tako je on od patrijarhalne, seljake zajednice stvorio drutveni ideal, ideal drutva, tu je nalazio ovekovu slobodu, sve ono to mu je potrebno, a ega u novom drutvu nema zajednika svojin,a zajedniki rad, porodina ljubav, pravi moral. Njegova dela:

1869. Srpske obmane politiki lanak zbog kog je doao u sukob sa vlastima u Srbiji

1872. Srbija na istoku glavno delo, analizirao je druptvene procese; otro je suprotstavio

dve Srbije seljako patrijarhlnu i tadanju birokratsko kapitalistiku. Pevanje i miljenje, Realnost u poeziji kritika knjievnog operedeljenaj dotadanjih pisaca,

kritika romantizma i insistiranje na realnom u knjievnosti

70 ih di 90 ih dodina 19. Veka razvija se kritika istroiografija, iji je tvorac Ilarion Ruvarac. Dve najstarije nauke kod Srba su istorija i filologija, iji se poeci primeuju u poznom srednjem veku, npr. U delima Konstantina Filozofa (Skazanije o pismenima poetak nae filologije; itije Stefana Lazarevia poetak eruditne istoriografije). Meutim, istorija se do 19. Veka uglavnom zasnivalla na injenicama iz narodnih predanja, legendi is l, jer nije bilo dovoljno izvora. Kritika istoriografija predsatvlja pravac koji se usresreuje samo na izvore i injenice i odbacuje poeziju i nacionalne legende kao relevantne izore. Ilarion Ruvarac i Ljubomir Kovaevi su pronali dosta odstupanja injeninih podataka od podataka iz narodnih pesama. Mnogi su se protivili njihovom rau, a glavni predstavnik tradicionalne, romantiarske istoriografije bio je Panta Srekovi (profesor Velike kole i jedan od prvih lanova Kraljevske akademije nauka). Utemeljiva naunog miljenja kod Srba je Dositej Obradovi. U njegovo vreme nastaje Fisika Atanasija Stojkovia (1801 1803). Samostalan razvoj prirodnih nauka, kao i veine naunih disciplina poinje u drugoj polovini 19. Veka. Vane linosti: Josif Pani biolog, botaniar (otkrio Panievu omoriku) Flora kneevine Srbije, 1874. Nikola Tesla Mihailo Pupin Realizam u knjievnosti Prvi realisti javljau se u romantizmu:

Jakov ignjatovi srpski Balzak pripovetke: Milan Narandi, udan svet, Vasa Repekt, Veiti mladoenja

Stefan Mitrov Ljubia Njego u prozi Pripovijetke crnogorske i primorsk, Prianja

Vuka Dojevia Realisti iz zapadne Srbije:

Milovan Glii humoristiko satirina pripovetka

Janko Veselinovi ideilina pripovetka Prie iz seoskog ivota; roman sa temom iz narodnog

ivota i istorije Seljanka, Hajduk Stanko Laza Lazarevi 9 pripovedaka

Realisti iz sredinje oblasti, umadije: Svetolik Rankovi romani Gorski car, seoska uiteljica, Porueni ideali Radoje Domanovi satirino alegorine pripovetke Stradija, Danga, Voa,

Mrtvo more Najplodniji realisti:

Simo Matavulj humoristiki roman Bakonja fra Brne; pripovetke Povareta, Pilipenda, Okopac

Stevan Sremac Ivkova slava, Zona Zamfirova, Pop ira i pop Spira, Vukdain

Pesnik realista Vojislav Ili Dramski pisac realista Branislav Nui Narodni poslanik, Sumnjivo lice, Gospoa ministarka, Pokojnik Realizam u likovnim umetnostima minhenski realizam pejza, mrtva priroda, seoske anr scene Predsatvnici slikarstva:

Milo Tenkovi Prodavaica cvea, 1877. ore Krsti Anatom, Utopljenica, Pod jabukom, Rastanak, Pisci jevanelja, Koliba,

Kosovo polje, Babkaj (njegov najlepi pejza) ore Milovanovi

Predstavnik vajarstva Petar Ubavki portret Vuka kraljice Natalije, kneza Mihaila, Aleksandra Obrenovia, nedovreni spomenik Takovskom ustanku Predsatvnici tzv. akademskog realizma: Slikarstvo:

Paja Jovanovi: o Istorijske kompozicije seoba Srba, Proglaenje Duanovog carstva o anr scene iz narodnog ivota, akcenat na herojskom, romantiarskom Igra s

maevima, Krvna osveta iz Kua, Prianje o boju na Kosovu Uro Predi:

o Istroijske kompozicije hercegovako roblje o anr scene, dosta sa temama iz dejeg ivota, moralistike i didaktike tenje

Deca oko bunara, Deca pod dudom, Vesela braa, Siroe na majinom grobu

Vajarstvo: ore Jovanovi :

o Spomenik kosovskim junacima u Kruevcu o Vukov spomenik u Beogradu o Knez Milo u Poarevcu

Simeun Roksandi voleo da slika deje likove o Deak s frulom

o Deak koji vadi trn iz noge o Ribar, skulptura na Kalemegdanu

Dakle, predsatvnici vajarstva u realizmu su: 1. Petar Ubavki 2. ore Jovanovi 3. Simeun Roksandi Muzika

MODERNA KULTURA

Epoha moderne 1901. 1914. (1901. pokretanje Srpskog knjievnog glasnika, 1903. Majski prevrat; 1914. Prvi svetski rat) kratkotrajno zlatno doba 28. i 29. Maj 1903. oficiri na elu sa Dragutinom Dimitrijeviem Apisom upali su na kraljevski dvor i ubili kralja Aleksandra i kraljicu Dragu. Za novog kralja izabran je Petar I Karaorevi (Karaorev unuk). Znaaj Majskog prevrata je bio u tome t je doveo do ukidanja apsolutizma i uvoenja parlamentarne demokratije. Vraen je ustav iz 1888. Glavnu ulogu ima Radikalna stranka - Nikola Pai. Formirala se i Samostalna radikalna stranka - Ljubomir Stojanovi i Ljubomir Davidovi (iz njr r se posle Prvog svetskog rata formirati Demokratska stranka) 1903. Srpska socijaldemokratska stranka Dimitrije Tucovi, Radovan Dragovi, Duan Popovi. Obnavlja se ideja o osloboenju i ujednjenju jugoslovenskih naroda. 1906 1911. carinski rat ekonomski rat izmeu austrije i srbije, Austriji je bio zabranjen uvoz stoke i stonih proizvoda iz Srbije, a Srbiji uvoz industrijskih proizvoda iz austrije. Austrija je izgubila rat jer je Srbija nala nova trgovaka mesta i ojaala domau proizvodnju. 1908. aneksiona kriza BiH je pala pod upravu Austijre odlukama Berlingskog kongresa 1878. Godine, asada je izvreno njihovo potpuno pripajanje Austriji, emu se Srbija protivila, ali usamljena u tome, morala je da prihvati aneksiju BiH. 1912. Prvi balkanski rat sklapanje saveza protiv Turaka: Srbija, Crna Gora, Bugarska i Grka.

Srbija je oslobodila Kosovo, Sandak i Makedoniju (sve teritorije koje su bile pod turskom vlau).

Stvorena je Albanija. Mir je potpisan 1912. u Londonu.

1913. Drugi balkanski rat Bugarska protiv Srbije zbog Makedonije Mir je sklopljen u Bukuretu Bugarska je imala teritorijalne gubitke.

1910. Crna Gora je proglaena za kraljevinu, pod vlau kneza, a tada kralja Nikole 1905. Crna Gora je dobila prvi ustav

Osnivaju se prve partije u CG Narodna stranka, Prava narodna stranka Kultura Nema znaajnih pokreta kao pokret Svetoozara Markovia, ali je kulturni ivot dinaian. Obeleja su modernizam i evropeizacija. U kulturnom ivotu Beograda izdvajaju se dve suprotstavljene kulturne sredine:

Kafanska, boemska sastajalite glumaca, knjevnika i zaljubljenika u umetnost bila je kafana