EBDOMADIAIO ΠΕΡΙΟΔΙΚΟ ΔΙΑΔΙΚΤΥΟΥΣυντάκτης: † Ὁ Μητροπολίτης Γόρτυνος & Μεγαλοπόλεως Ἰερεμίας

Ἀριθμ. 20

ΠΑΡΑΣΚΕΥΗ 5 MAΡΤΙΟΥ 2010Μνήμη Μάρκου ὁσ. Ἀθηναίου, Γεωργίου νεομ. ἐκ Ραψάνης

ΚΥΡΙΑΚΑΤΙΚΟ ΕΓΚΥΚΛΙΟ ΚΗΡΥΓΜΑ

(Ἀναγινώσκεται κάθε Κυριακή ἀπό τούς Ἱερεῖς στούς Ναούς καί τίς Μονές τῆς Ἱερᾶς Μητροπόλεώς μας)

Δημητσάνα - Μεγαλόπολη, Κυριακή 7 Μαρτίου 2010

2. ΠΡΟΗΓΙΑΣΜΕΝΗ ΛΕΙΤΟΥΡΓΙΑ

Ἡ Μεγάλη Τεσσαρακοστή τήν ὁποία διερχόμαστε, ἀδελφοί μου χριστιανοί, ἔχει μερικάἰδιότυπα πράγματα, πού μόνο σ᾿ αὐτήν τά συναντᾶμε καί τήν κάνουν γλυκειά καί ἀπο-λαυστική. Ἕνα ἀπό αὐτά εἶναι καί ἡ Προηγιασμένη Λειτουργία, γιά τήν ὁποία θέλωσήμερα νά σᾶς μιλήσω.

1. Ἡ Προηγιασμένη Λειτουργία, ἀγαπητοί μου, ἔχει μιά ὡραία ἱστορία καί κρύβειἕνα σπουδαῖο δίδαγμα. Κατά πρῶτον ἤθελα νά ἀπαντήσω γιατί ἡ Προηγιασμένη γίνεταιμόνο τήν Μεγάλη Τεσσαρακοστή. Γίνεται μόνο τήν περίοδο αὐτή ἡ Προηγιασμένη Λει-τουργία, γιατί τήν Μεγάλη Τεσσαρακοστή δέν ἐπιτρέπεται νά γίνει Θεία Λειτουργίαπαρά μόνο τό Σάββατο καί μόνο τήν Κυριακή. Καί γιατί δέν ἐπιτρέπεται; Δέν ἐπιτρέ-πεται Θεία Λειτουργία τήν Μεγάλη Τεσσαρακοστή, γιατί ἡ Τεσσαρακοστή εἶναι πένθιμηπερίοδος. Ἡ Λειτουργία ὅμως εἶναι χαρμόσυνο καί λαμπρό πράγμα. Δέν βλέπετε τόνπαπᾶ, πού, ὅταν λειτουργεῖ, βγάζει τά μαῦρα καί φοράει τά λαμπρά του ἄμφια; Τί θέλεινά δείξει μέ αὐτό πού κάνει; Αὐτό σημαίνει ὅτι ὁ ἱερέας, μέ τά μαῦρα του πού φοράει, ζεῖτό Πάθος τοῦ Χριστοῦ. Ἀλλά, ὅταν λειτουργεῖ, ἐνδύεται λαμπρά ἄμφια, γιατί στήν ΘείαΛειτουργία ζοῦμε τήν Ἀνάσταση τοῦ Χριστοῦ. Δέν ἐπιτρέπεται λοιπόν νά κάνουμε ΘείαΛειτουργία τήν Μεγάλη Τεσσαρακοστή, παρά μόνο τό Σάββατο καί τήν Κυριακή, γιατί

2

ἡ Θεία Λειτουργία εἶναι χαρούμενη, εἶναι λαμπρή καί εὐφρόσυνη σκηνή, ἐνῶ ἡ ΜεγάληΤεσσαρακοστή εἶναι πένθιμη περίοδος πού μᾶς πάει στά Πάθη τοῦ Χριστοῦ. Γι᾿ αὐτόκαί καθόρισαν οἱ Πατέρες ἡ Θεία Λειτουργία τήν Μεγάλη Τεσσαρακοστή νά γίνεταιμόνο τό Σάββατο καί τήν Κυριακή καί ὄχι ἄλλη μέρα τῆς ἑβδομάδος. Γιατί οἱ μέρεςαὐτές εἶναι λαμπρές, ἀφοῦ τήν Κυριακή ἑορτάζουμε τήν Ἀνάσταση τοῦ Χριστοῦ καί τόΣάββατο θυμόμαστε τήν δημιουργία τοῦ κόσμου.

2. Καλά καί ὡραῖα! Ἄς γίνεται τήν Μεγάλη Τεσσαρακοστή ἡ Λειτουργία μόνο τόΣάββατο καί τήν Κυριακή. Γιατί λοιπόν νά γίνεται ἡ Προηγιασμένη Λειτουργία;Ἐδῶ,χριστιανοί μου, θέλω νά σᾶς πῶ κάτι πού ἐλέγχει ἐμᾶς τούς σημερινούς χριστιανούς. Οἱπρῶτοι χριστιανοί ἤξεραν ὅτι ἡ Θεία Λειτουργία δέν εἶναι μιά ἁπλή προσευχή, ἀλλά εἶναιΤραπέζι, εἶναι Θεία Τροφή, Τροφή τοῦ Σώματος καί Αἵματος τοῦ Χριστοῦ. Στήν ΘείαΛειτουργία ἀκοῦμε τόν ἱερέα νά λέγει «Λάβετε φάγετε· τοῦτο ἐστί τό Σῶμα μου» καί«Πίετε ἐξ αὐτοῦ πάντες· τοῦτο ἐστί τό Αἷμα μου». Ἡ Θεία Λειτουργία, ἀγαπητοί μου,γίνεται γιά τήν Θεία Κοινωνία! Ἡ Θεία Λειτουργία γίνεται γιά νά βγεῖ ὁ ἱερέας στότέλος στήν Ὡραία Πύλη καί, κρατώντας τό Ἅγιο Ποτήριο, νά πεῖ «Μετά φόβου Θεοῦπίστεως καί ἀγάπης προσέλθετε». Καί προσέρχονται οἱ χριστιανοί καί κοινωνοῦν ὄχικρασάκι καί ψωμάκι, πού λένε μερικοί ἀκατήχητοι στά παιδάκια, ἀλλά κοινωνοῦν τόΣῶμα καί τό Αἷμα τοῦ Χριστοῦ, αὐτό τό Αἷμα πού χύθηκε τήν Μεγάλη Παρασκευήστόν Γολγοθᾶ γιά τήν σωτηρία μας.

3. Οἱ πρῶτοι χριστιανοί, ἀδελφοί μου, κοινωνοῦσαν συχνά. Κοινωνοῦσαν ὄχι κάποτεπότε, σέ μεγάλες μόνο γιορτές, ἀλλά ἦταν τόσο προσεκτικοί στήν ζωή τους ὥστε νάμποροῦν νά κοινωνοῦν σέ κάθε Θεία Λειτουργία. Ὁ ἅγιος Βασίλειος καυχᾶται ὅτι οἱ χρι-στιανοί τῆς ἐποχῆς του κοινωνοῦσαν τέσσερις φορές τήν ἑβδομάδα!

Ἀφοῦ ὅμως παλαιά οἱ χριστιανοί κοινωνοῦσαν συχνά, τρεῖς καί τέσσερις φορές τήνἑβδομάδα, τί θά γινόταν τήν Μεγάλη Τεσσαρακοστή, πού δέν ἐπιτρέπεται κάθε μέρα ἡΘεία Λειτουργία; Θά κοινωνοῦσαν μόνο τήν Κυριακή ἤ μόνο τό Σάββατο; Δέν τούςἔφτανε αὐτό! Μάλιστα τήν μεγάλη Τεσσαρακοστή, πού ὁ πνευματικός ἀγώνας εἶναιἐντονώτερος, πρέπει νά εἶναι καί συχνότερη ἡ Θεία Κοινωνία. Ἀλλά πῶς θά ἔχουν ΘείαΚοινωνία, ἀφοῦ δέν ἐπιτρέπεται νά γίνει Θεία Λειτουργία;

Οἱ ἅγιοι Πατέρες, ἀδελφοί μου, πού ἔχουν τήν Χάρη καί τήν Σοφία τοῦ Ἁγίου Πνεύ-ματος, βρῆκαν λύση! Οἱ ἅγιοι Πατέρες καθόρισαν: Τό Σάββατο ἤ τήν Κυριακή τῆςΜεγάλης Τεσσαρακοστῆς, πού γίνεται Θεία Λειτουργία, ὁ ἱερέας νά βγάζει ὄχι μόνο μίαΜερίδα γιά Ἁγιασμένο Ἄρτο γιά τήν Λειτουργία τῆς ἡμέρας αὐτῆς, ἀλλά νά βγάζει καίἄλλη καί ἄλλη Μερίδα γιά Ἁγιασμένο Ἄρτο. Καί φυλάγει πάνω στήν Ἁγία Τράπεζα τίςἁγιασμένες αὐτές Μερίδες τοῦ Ἀμνοῦ μέσα στό Ἅγιο Ἀρτοφόριο καί τίς βγάζει ἀπό αὐτό,τήν μία Μερίδα τήν Τετάρτη καί τήν ἄλλη Μερίδα τήν Παρασκευή, πού θά κάνει τήνΠροηγιασμένη Λειτουργία.

4. Ἡ Λειτουργία αὐτή λέγεται Προηγιασμένη, γιατί, ὅπως τό λέει καί ἡ λέξη, δένἁγιάστηκαν οἱ Μερίδες τοῦ Προσφόρου στήν Λειτουργία αὐτή, ἀλλά σέ προηγούμενηΛειτουργία. Εἶναι Λειτουργία ἀπό Προηγιασμένο Ἄρτο.

3

Ἡ Ἐκκλησία στήν περίπτωση γιά τήν ὁποία μιλᾶμε, γιά τήν Προηγιασμένη δηλαδήΛειτουργία, ἐφάρμοσε στήν πράξη μιά τακτική πού γινόταν παλαιότερα. Ἀκοῦστε, ἀδελ-φοί μου: Οἱ ἀσκητές μοναχοί μας, μέ τήν εὐλογία τῶν Γερόντων τους, εἶχαν στά ἁγια-σμένα μακρινά ἀσκητήριά τους Θεία Κοινωνία. Καί τήν Τετάρτη καί τήν Παρασκευήτῆς Μεγάλης Τεσσαρακοστῆς, ἀφοῦ νηστεύαν ἀπό τό πρωί, κοινωνοῦσαν μόνοι τουςστήν ἑσπερινή τους Ἀκολουθία. Σάν πολύ τολμηρό δέν σᾶς φαίνεται αὐτό, τό νά κοινωνάειμόνος του ἕνας μοναχός, ἀφοῦ δέν εἶναι ἱερέας; Ἐάν ὅμως ὁ μοναχός τό ἔκανε αὐτό, τόἔκανε μέ τήν εὐλογία τῆς Ἐκκλησίας, μέ τήν εὐχή τῶν Γερόντων του, τῶν πνευματικῶντου Πατέρων. Γι᾿ αὐτό, κι ὅταν προσερχόταν γιά νά κοινωνήσει ἔλεγε καί πάλι ἔλεγε«Δι᾿ εὐχῶν τῶν ἁγίων Πατέρων ἡμῶν». Ὡς «Πατέρες» ἐννοοῦσε ὄχι τούς ἁγίους Πα-τέρες στόν οὐρανό, ἀλλά τούς πνευματικούς Πατέρες του πού ζοῦσαν, τούς Γεροντάδεςκαί τούς Ἡγουμένους τῶν Μοναστηρίων.

Αὐτό λοιπόν πού γινόταν μέ τούς ἀσκητές τῶν ὀρέων καί τούς ἐρημῖτες, παρέλαβεἡ Ἐκκλησία καί τό ἔκανε πράξη γιά ὅλα της τά παιδιά καί ἔχουμε τήν ΠροηγιασμένηΛειτουργία. Εἶναι πολύ ὡραία ἡ Λειτουργία αὐτή, ἀδελφοί μου. Νά τήν ἀπολαμβάνετεστίς ἐνορίες σας. Στήν πραγματικότητα δέν εἶναι Θεία Λειτουργία, ἀλλά εἶναι ᾿Ἀκο-λουθία Θείας Μεταλήψεως. Τό μήνυμα τῆς Προηγιασμένης εἶναι: ΣΥΧΝΗ ΘΕΙΑΚΟΙΝΩΝΙΑ!

Μέ πολλές εὐχές, † Ὁ Μητροπολίτης Γόρτυνος καί Μεγαλοπόλεως Ἰερεμίας

ΕΒΔΟΜΑΔΙΑΙΑ KΗΡΥΓΜΑΤΑ ΑΠΟ ΤΟΥΣ ΠΡΟΦΗΤΕΣ

10. Ἡ ἁμαρτία κατά τόν προφήτη Ἠσαΐα μέ τήν πρώτη ἔννοια τῆς λέξεως «ἅγιος»

1. Μέ βάση τήν ἔννοια πού ἔχει ὁ προφήτης Ἠσαΐας γιά τόν Θεό, ὡς «ἅγιο», μέτήν διπλῆ ἔννοια τῆς λέξεως πού εἴπαμε παραπάνω, ἁμαρτία κατ᾿ αὐτόν εἶναι τό νάμήν ἀναγνωρίζει ὁ ἄνθρωπος τήν ἁγιότητα τοῦ Θεοῦ. Ἐπειδή δέ ἡ ἁγιότητα αὐτήτοῦ Θεοῦ ἐννοεῖται, ὅπως εἴπαμε, καί ὡς παντοδυναμία Του, ἀλλά καί ὡς ἀπόλυτηκαθαρότητά Του, γι᾿ αὐτό καί ἡ ἁμαρτία πάλι ἔχει, κατά τόν προφήτη Ἠσαΐα, διπλῆἔννοια. Ἁμαρτία κατά τόν Ἠσαΐα εἶναι ἡ ὑπεροψία τοῦ ἀνθρώπου ἀπέναντι τοῦ Θεοῦ,ἡ ὑπερηφάνια, ἡ «ὕβρις», πού προσβάλλει τήν θεία ἁγιότητα μέ τίς δυό της ἔννοιες,καί μέ τήν καταπάτηση τῶν ἠθικῶν ἀξιῶν καί μέ τήν ἀπόρριψη τῆς παντοδυναμίαςτοῦ Θεοῦ. Καί ἡ ἀπόρριψη αὐτή τῆς παντοδυναμίας τοῦ Θεοῦ γίνεται μέ τήν ἀνα-γνώριση ἀπό τόν ἄνθρωπο καί ἄλλων θεῶν ἤ καί μέ τό νά μήν ἔχει ὁ ἄνθρωπος ἀπό-λυτη πεποίθηση στήν θεία δύναμη.

4

2. Ξεκινώντας ὁ προφήτης Ἠσαΐας ἀπό τήν ἔννοια αὐτή περί ἁμαρτίας πού ἔχειἐλέγχει τόν Ἰουδαϊκό λαό, γιατί βρίσκει σ᾿ αὐτόν νά κυριαρχεῖ ἡ ἁμαρτία μέ τήν διπλῆτης ἔννοια πού εἴπαμε παραπάνω. Γι᾿ αὐτό καί ὁ πόλεμος τοῦ προφήτου εἶναι διπλός.Ὁ προφήτης ἐλέγχει ἀφ᾿ ἑνός μέν ὅλους ἐκείνους οἱ ὁποῖοι προσβάλλουν τήν ἀπεριό-ριστη δύναμη τοῦ Θεοῦ στήν φύση καί τήν ἱστορία, πού προσβάλλουν δηλαδή τήνἁγιότητα τοῦ Θεοῦ μέ τήν πρώτη της ἔννοια. Ὡς ἁμαρτία ἐδῶ ὁ προφήτης θεωρεῖτήν εἰδωλολατρία, τήν ἀναγνώριση καί ἄλλων θεῶν πλήν τοῦ Γιαχβέ καί τήν «πολι-τική τῶν συμμαχιῶν», τό νά προσφεύγουν δηλαδή οἱ ἄνθρωποι σέ ἀνθρώπους νά βροῦνβοήθεια καί νά μή ζητοῦν τήν ἀσφαλῆ βοήθεια τοῦ Θεοῦ. Ἀλλά ὁ προφήτης μας ἐλέγ-χει ὡς ἁμαρτία καί τήν ἠθική διαφθορά τήν ἐπικρατούσα στό Ἰουδαϊκό κράτος, γιατίαὐτή ἡ διαφθορά ἔρχεται ὡς ἀντίθετη πρός τόν «ἅγιο» Θεό μέ τήν ἠθική ἔννοια τῆςλέξεως.

3. Κατά τήν ἐποχή τοῦ προφήτου Ἠσαΐου δέν συνέβαινε μόνο ἡ θρησκευτικήπτώση τοῦ λαοῦ ἀπό τήν καθαρά θρησκεία τοῦ Γιαχβέ, ὅπως εἴπαμε στίς πρῶτεςμας μελέτες στό βιβλίο τοῦ προφήτου, ἀλλά ἐξασκεῖτο ἀκόμη καί ἡ εἰδωλολατρία. Ἡἁμαρτία αὐτή τῶν Ἰουδαίων, ἡ ἀναγνώριση δηλαδή καί ἄλλων θεῶν ἐκτός τοῦ Γιαχβέ,δέν εἶναι μιά ἁπλῆ ἄρνηση τοῦ Θεοῦ τους, πού τούς ἀποκαλύφθηκε καί συνδέθηκε μέτήν ἱστορία τους, ἁμαρτία πού συνιστᾶ ἀγνωμοσύνη καί ἀχαριστία πρός Αὐτόν, ἀλλάεἶναι προσβολή κατά τῆς ἁγιότητος τοῦ Θεοῦ μέ τήν πρώτη ἔννοια τῆς λέξεως, ὅτιδηλαδή ὁ Θεός Γιαχβέ εἶναι ὁ ἀπόλυτος κύριος καί ἐξουσιαστής τῆς φύσεως καί τῆςἱστορίας. Τό νά ἀναγνωρίζουν οἱ Ἰουδαῖοι καί ἄλλους θεούς, αὐτό σημαίνει ὅτι νοιώθουνπεριορισμένη τήν δύναμη τοῦ δικοῦ τους Θεοῦ καί ἄρα δέν πιστεύουν τόν Γιαχβέ γιάΠαντοδύναμο. Αὐτό ὅμως εἶναι τελείως ἀσυμβίβαστο πρός τήν ἔννοια περί τοῦ Θεοῦ,πού ἔχει ὁ προφήτης, ὡς τοῦ Παντοκράτορα, ὡς τοῦ Κυρίου τῶν Δυνάμεων. Ἐπειδήὅμως ὁ Θεός Γιαχβέ ἀποκαλύφθηκε ἀπό παλαιά στούς Ἰσραηλῖτες καί συνῆψε δια-θήκη μέ αὐτούς καί τούς κάλεσε «υἱούς» του (1,1), γι᾿ αὐτό οἱ Ἰουδαῖοι τῆς ἐποχῆςτοῦ Ἠσαΐου, ὅπως καί οἱ Ἰσραηλῖτες τῆς ἐποχῆς τοῦ Ὠσηέ, μέ τήν εἰδωλολατρίατους καί τήν ἀπόρριψη τοῦ Παντοκράτορα Θεοῦ τους, χάλασαν τήν ἁρμονική σχέσηπού εἶχαν προηγουμένως μέ τόν Θεό. Διέρρηξαν τόν δεσμό πού εἶχαν ἀπό παλαιά μέΑὐτόν· σ᾿ αὐτόν δέ τό δεσμό στηριζόταν ἡ περίοδος τῶν μεγάλων γεγονότων τῆς μω-σαϊκῆς ἐποχῆς. Ὁ προφήτης λέγει μέ πόνο:

2,6 «Ἀπέρριψε (ὁ Θεός) τόν λαό του,τόν οἶκο Ἰακώβ!

διότι εἶναι πλήρης ἡ γῆ τῶν ἐξορκισῶνκαί μέ τούς ξένους τήν μαγεία ἐξασκοῦν!

7 Πλήρης εἶναι ἡ γῆ ἀπό ἀσήμι καί χρυσόκαί ἀναρίθμητοι εἶναι οἱ θησαυροί του.Πλήρης εἶναι ἡ γῆ του ἀπό ἵππους

5

καί ἀναρίθμητα τά ἅρματά του.8 Πλήρης εἶναι ἡ γῆ του ἀπό εἴδωλα

καί ἀναρίθμητα τά ἀγάλματα.Τό ἔργο τῶν χειρῶν τους προσκυνοῦν

τό προϊόν τῶν δακτύλων τους!»4. Αὐτή ἡ πτώση τοῦ λαοῦ ἀπό τόν Θεό τους Γιαχβέ φαίνεται στόν προφήτη Ἠσαΐα

τελείως ἀνεξήγητη καί ἀκατανόητη. Ὁ Ἰσραήλ, πού λησμόνησε τόν Θεό του, κα-τήντησε γιά τήν ἀγνωμοσύνη του αὐτή χειρότερος καί ἀπό τό βόδι, πού γνωρίζει τόνἀφέντη του. Ταραγμένος ὁ προφήτης γιά τήν διαγωγή αὐτή τοῦ Ἰσραήλ ἐπικαλεῖταιὡς μάρτυρες τόν οὐρανό καί τήν γῆ καί λέγει:

1,2 «Ἀκούσατε οὐρανοίκαί ἀκροάσου γῆ,

διότι ὁ Γιαχβέ ὁμιλεῖ:Υἱούς μεγάλωσα καί ἀνέθρεψα

αὐτοί ὅμως ἀπομακρύνθηκαν ἀπό μένα!3. Τό βόδι γνωρίζει τόν κτήτορά του

καί ὁ ὄνος τήν φάτνη τοῦ κυρίου,ὁ Ἰσραήλ ὅμως δέν ἔχει γνώσηὁ λαός μου δέν ἔχει σύνεση».

Καί ἄλλοτε μονολογώντας ὁ προφήτης ἐκφράζει τήν ἴδια του ἀπορία:1,21 «Πῶς ἔγινε πόρνη

ἡ πόλη ἡ πιστή,ἡ πλήρης δικαιοσύνης

ἡ κοιτίδα τοῦ δικαίου»!5. Λόγω τῆς θρησκευτικῆς αὐτῆς πτώσης, πού ἐπέφερε τήν διατάραξη τῶν σχέ-

σεων τοῦ Θεοῦ καί τοῦ Ἰσραηλιτικοῦ λαοῦ, ὁ Θεός, σάν Κύριος τῆς ἱστορίας πούεἶναι, ἐπεμβαίνει σ᾿ αὐτήν προσπαθώντας μέ διάφορες τιμωρίες καί πληγές νά ἐπα-ναφέρει τούς παραπεσόντες υἱούς. Ἔτσι ὁ προφήτης Ἠσαΐας, ὅπως καί ὁ προφήτηςὨσηέ, τίς διάφορες δυστυχίες τοῦ Ἰουδαϊκοῦ λαοῦ, πού συνέβησαν παλαιότερα, ἀλλάκαί πού συμβαίνουν καί τώρα, τίς θεωρεῖ σάν ἐπακόλουθα τῆς θρησκευτικῆς τουςπτώσης, τῆς ἄρνησης τοῦ Θεοῦ τους, ὁ Ὁποῖος τώρα τούς ἐπιφέρει τά κακά αὐτά,γιά νά τούς παιδαγωγήσει. Τίς πολιτικές ἀποτυχίες τῶν Ἰουδαίων, τίς πολεμικέςἧττες τους, τήν ἐρήμωση τῶν πόλεών τους καί τόσες ἄλλες δυστυχίες τους, τίς ἑρμη-νεύει ὁ προφήτης ἀπό τήν ἄποψη αὐτή. Πραγματικά ὁ προφήτης τήν ἱστορία μέ τάδιάφορα γεγονότα της τήν βλέπει σάν ἕνα πεδίο πού δρᾶ ὁ Θεός. Ἔτσι τά γεγονότατῆς ἱστορίας γίνονται ἀντικείμενο πίστεως καί ἀποβλέπουν σέ κάποιο σκοπό. Σέ κά-ποια λοιπόν δυνή ἐποχή γιά τόν Ἰούδα, κατά τήν ὁποία ἡ χώρα του εἶχε μεταβληθεῖσέ ἔρημο, οἱ πόλεις του εἶχαν κατακαεῖ καί οἱ ἀγροί του εἶχαν καταστραφεῖ, ὀρθώνεται

6

ὁ προφήτης γιά νά συναγάγει, πάνω στά καπνίζοντα ἀκόμη ἐρείπια, τά ἀναγκαῖασυμπεράσματα ἀπό τήν ἱστορία καί νά δώσει τήν πραγματική ἑρμηνεία γιά τά συμ-βάντα γεγονότα, ὅτι αὐτά δηλαδή ἔχουν ὡς αἰτία τήν ἁμαρτία τοῦ λαοῦ:

1,4 «Οὐαί ἔθνος ἁμαρτωλόν,λαός βεβαρυμένος ἀπό ἁμαρτήματα,

σπέρμα κακοποιῶν (ἀνθρώπων)υἱοί διεφθαρμένων!

Ἐγκατέλειψαν τόν Γιαχβέκαί καταφρόνησαν τόν ἅγιο τοῦ Ἰσραήλ.

5 Ποῦ πρέπει νά πληγῆτε ἀκόμη,ἐπειδή ἐξακολουθεῖτε νά στασιάζετε;Ὁλόκληρη ἡ κεφαλή εἶναι ἀσθενήςκαί ὁλόκληρη ἡ καρδιά ἄρρωστη.6 Ἀπό τά πόδια μέχρι τό κεφάλι

δέν ὑπάρχει τίποτα ὑγιές,μώλωπες καί τραύματα

καί νωπές πληγές!Δέν τίς ἐξεπίεσαν οὔτε τίς ἐπέδεσαν

οὔτε τίς ἐμάλαξαν μέ λάδι7 Ἡ χώρα σας (ἔγινε) ἔρημος,οἱ πόλεις σας κάηκαν μέ φωτιά,

τούς δέ ἀγρούς σας μπροστά στά μάτια σαςξένοι τούς καρπώνονται.

8 Μόνη δέ ἀπέμεινε ἡ κόρη Σιώνὡς σκηνή σέ ἀμπελώνα

ὡς καλύβη σέ συκεώνα».6. Ἀλλά ἐνῶ ἔτσι σκέπτεται ὁ προφήτης γιά τά γεγονότα τῆς ἱστορίας τοῦ Ἰου-

δαϊκοῦ λαοῦ, ὁ λαός ὅμως, ὅπως καί παλαιότερα, ἔτσι καί τώρα ἀδυνατοῦσε νά κα-τανοήσει καί νά ἑρμηνεύσει τήν ἱστορία τῶν συμβάντων του, ὅπως τήν ἑρμήνευε ὁπροφήτης. Γι᾿ αὐτό ὅταν ὁ προφήτης χαρακτήριζε τίς συμφορές τοῦ Ἰουδαϊκοῦ λαοῦσάν θεία τιμωρία γιά τά ἁμαρτήματά του καί τοῦ προέλεγε μάλιστα καί ἀκόμη φο-βερότερα δεινά γιά τήν ἀμετανόησία του, αὐτός ὁ λαός τοῦ ἀπαντοῦσε περιφρονητικάκαί τοῦ ἔλεγε πεισματικά:

Ἠσ. 9,9 «Πλίνθοι κατέπεσαν,ἐμεῖς ὅμως τετραγωνικούς λίθους θά οἰκοδομήσουμε.

Συκομουριές ἀποκόπηκαν,ἐμεῖς ὅμως κέδρους θά φυτεύσουμε»

Γιά τήν συμπεριφορά αὐτή τοῦ λαοῦ ὁ προφήτης παραπονεῖται ἐναντίον του ὅτι δέν

7

κατανοεῖ τό παρόν, ὅτι δέν κατανοεῖ τήν ἐνέργεια τοῦ Θεοῦ στήν ἱστορία, πού ἀπο-βλέπει στήν ἐπαναφορά τοῦ ἁμαρτήσαντος λαοῦ, καί μονολογεῖ καί λέγει:

9,12 «Ὁ λαός ὅμως δέν στρέφεταιπρός αὐτόν πού ἐπιφέρει τά πλήγματα

καί τόν Γιαχβέ Σεβαώθδέν ζητοῦν» (Πρβλ. καί 22,11. 29,12. 31,1)

Ἐπειδή λοιπόν ὁ λαός δέν κατανοεῖ τά γεγονότα τῆς ἱστορίας του, ὅτι δηλαδή αὐτάπροέρχονται ἀπό τόν Θεό γιά τά ἁμαρτήματά του καί γιά τόν σωφρονισμό του, ὁ προ-φήτης πείθεται ὅτι εἶναι ἀδύνατη ἡ μετάνοια τοῦ λαοῦ. Γι᾿ αὐτό καί προφητεύει, σάνἀναγκαῖο ἐπακόλουθο, τήν ἐρχόμενη καταστροφή τοῦ Ἰουδαϊκοῦ λαοῦ (Ἠσ. 9,16.10,3. 28,17).

7. Ἡ καταστροφή ὅμως αὐτή τοῦ ἰουδαϊκοῦ κράτους δέν θά προέλθει μόνο γιατί ὁλαός ἐγκατέλειψε τόν ἀληθινό Θεό του καί ἀναγνώρισε μαζί μέ Αὐτόν καί ἄλλουςθεούς. Θά προέλθει καί λόγω τῆς πολιτικῆς τῶν συμμαχιῶν, τό ὅτι δηλαδή οἱ Ἰουδαῖοιπροσέφευγαν στά εἰδωλολατρικά κράτη ζητοῦντες βοήθεια ἀπό αὐτά, παραθεωροῦντεςἔτσι τήν βοήθεια τοῦ παντοδυνάμου Θεοῦ τους. Τήν πολιτική τῶν συμμαχιῶν τήνεἶχε πολεμήσει ἐνωρίτερα καί ὁ προφήτης Ὠσηέ, ἀπό ἄλλο ὅμως λόγο. Τήν πολέμησεγιατί μέ τήν τακτική αὐτή τῶν συμμαχιῶν εἰσχωροῦσε στό ἰσραηλιτικό κράτος ἡ λα-τρεία τῶν ξένων θεῶν τῶν συμμάχων τους. Ὁ Ἠσαΐας ὅμως πολεμοῦσε τήν πολιτικήτῶν συμμαχιῶν καί γι᾿ αὐτό τόν λόγο βέβαια, ἀλλά κυρίως τήν πολεμοῦσε γιατί ἔβλεπεἀπιστία πρός τόν παντοδύναμο Θεό τό νά προσφεύγουν οἱ Ἰουδαῖοι σέ εἰδωλολατρικάκράτη καί νά ζητοῦν ἀπό αὐτά βοήθεια. Ἡ ἔννοια δηλαδή περί τοῦ ἁγίου Θεοῦ, πούεἶχε ὁ προφήτης Ἠσαΐας, ὡς τοῦ παντοδυνάμου καί τοῦ κυριάρχου τῆς φύσεως, τόνἐτάρασσε, ὅταν ἔβλεπε τούς βασιλεῖς καί τούς ἄρχοντες τῶν Ἰουδαίων νά ἀπιστοῦνσέ ἕνα τέτοιον παντοκράτορα Θεό καί νά δίνουν ἐμπιστοσύνη στίς ἀνθρώπινες δυνάμεις.Γι᾿ αὐτό ὁ προφήτης Ἠσαΐας τονίζει ζωηρά τό ἀνώφελο τῶν ἀνθρωπίνων ὑλικῶν δυ-νάμεων καί ἀντιπαραθέτει πρός αὐτές τίς πνευματικές δυνάμεις, πού δίδει στόνἄνθρωπο ἡ σταθερά πεποίθηση στόν ἅγιο, τόν παντοδύναμο Κύριο Σαβαώθ. Σέ μίαὡραία προφητεία παρουσιάζει ὁ προφήτης τόν Θεό νά λέγει:

30,1 «Οὐαί στούς ἀπειθοῦντες υἱούς– εἶναι ὁ λόγος τοῦ Γιαχβέ – οἱ ὁποῖοι ἐπιδιώκουν σχέδιο,

τό ὁποῖο δέν προέρχεται ἀπό Ἐμένα,καί κάνουν συμμαχία,

ἡ ὁποία δέν εἶναι κατά τό πνεῦμα μου,ὥστε νά συσσωρεύσουν

ἁμαρτία πάνω στήν ἁμαρτία.2 Οὐαί σ᾿ ἐκείνους, οἱ ὁποῖοι κατέρχονται στήν Αἴγυπτο,

8

ἐνῶ τό στόμα μου δέν ἐρώτησαν,γιά νά προσφύγουν στό καταφύγιο τοῦ Φαραώκαί νά κρυφτοῦν ὑπό τήν σκιά τῆς Αἰγύπτου.

.........................15 Διότι τάδε λέγει ὁ Κύριος,ὁ Γιαχβέ, ὁ ἅγιος τοῦ Ἰσραήλ:

μέ μετάνοια καί ἡσυχίαθά σωθῆτε

στήν σιγή καί τήν πεποίθηση (στόν Θεό)θά ἔγκειται ἡ δύναμή σας.16 Σεῖς ὅμως δέν θελήσατε

ἀλλ᾿ εἴπατε: Ὄχι!ἐπάνω σέ ἄλογα θέλουμε νά τρέξουμε

– γι᾿ αὐτό θά τρέξετε –ἐπάνω σέ γρήγορα (ἄλογα) θέλουμε νά ἱππεύσουμε– γι᾿ αὐτό οἱ διῶκτες σας θά τρέχουν δρομαίως –17 Στήν ἀπειλή πέντε (ἀνθρώπων) θά φεύγετε,

ἕως ὅτου γίνετε ἕνα μικρό ὑπόλοιπο,ὅπως ὁ ἱστός (τῆς σημαίας) ἐπάνω στήν κορυφή τοῦ ὄρους,

ὅπως σημαία ἐπάνω σέ λόφο»!

Σέ ἄλλη πάλι περικοπή μᾶς παρουσιάζεται ὁ προφήτης νά λέγει πρός τούς προ-σφεύγοντας στήν ἰσχυρή Αἴγυπτο γιά νά ζητήσουν τήν συμμαχία της:

31,1 Οὐαί στούς καταβαίνοντεςστήν Αἴγυπτο γιά βοήθεια!

Πρός τό ἱππικό στρέφουν τά βλέμματακαί στηρίζονται στά πολυάριθμα ἅρματα

καί τούς ἱππεῖς, διότι πολύ ἰσχυροί εἶναι,

καί δέν προσβλέπουν τόν ἅγιο τοῦ Ἰσραήλκαί τόν Γιαχβέ δέν ἐκζητοῦν.2 Ἀλλά καί αὐτός εἶναι σοφός,

τούς δέ λόγους του δέν ἀνακαλεῖ,θά ἐγερθεῖ κατά τοῦ οἴκου τῶν κακοποιῶνκαί κατά τῆς βοήθειας τῶν ἀνομούντων.

3 Οἱ Αἰγύπτιοι εἶναι ἄνθρωποικαί ὄχι Θεός,

οἱ ἵπποι τους σάρκα

9

καί ὄχι πνεῦμα. Ὁ Γιαχβέ θά ἐκτείνει τό χέρι Τουκαί θά ἀνατρέψει τόν βοηθοῦντα» (βλ. καί Ἠσ. 28,15 ἑξ. 19,15 ἑξ.)

Συνεπής πρός τά παραπάνω ὁ προφήτης, στό νά ἔχουν δηλαδή οἱ Ἰουδαῖοι σταθερήτήν πίστη τους στόν ἅγιο Θεό, μέ τήν πρώτη ἔννοια τῆς λέξεως, τόν παντοκράτοραΘεό, κακίζει τήν ἐναγώνιο φροντίδα γιά πολεμικές προετοιμασίες πού δείκνυαν βασιλεῖςκαί ἄρχοντες μαζί μέ τόν λαό σέ πολεμικές ἐπιθέσεις ἐναντίον τους. Σέ μία ὡραίαπερικοπή λόγου του γιά τήν ὑπερβολική φροντίδα τῶν πολεμικῶν παρασκευῶν τούςλέγει ὁ προφήτης:

22,8 «Σεῖς ἀποβλέπετε στήν ὁπλοθήκητοῦ οἴκου τοῦ δάσους1

9 καί προσέχετε τά ρήγματατοῦ φρουρίου τοῦ Δαυΐδ, διότι ἔγιναν πολλά.

Καί συγκεντρώσατε τά ὕδατατῆς κάτω δεξαμενῆς.

10 Καί τίς οἰκίες τῆς Ἰερουσαλήμκαταγράψατε

καί κατεδαφίσατε τά σπίτια γιά νά ἐπιδιορθώσετε τά τείχη

11 καί δεξαμενή κατασκευάσατε μεταξύ τῶν δύο τειχῶνγιά τά ὕδατα τῆς παλαιότερης δεξαμενῆς.

Δέν ἀποβλέπετε ὅμως σ᾿ Ἐκεῖνον,ὁ ὁποῖος ἔπραξε αὐτό,

καί δέν πατατηρεῖτε Ἐκεῖνον,ὁ ὁποῖος ἀπό πολύ χρόνο ἐσχεδίασε αὐτό».2

Αὐτή ἡ διδασκαλία τοῦ προφήτου Ἠσαΐου εἶναι κατανοητή ἀπό τήν ἔννοια τοῦΘεοῦ πού ἔχει ὁ προφήτης, ὡς ἁγίου, δηλαδή ὡς παντοδυνάμου καί κυριάρχου τῆςφύσεως καί τῆς ἱστορίας.

1. Μέ τήν ἔκφραση αὐτή ἐννοεῖται τό ὑπό τοῦ Σολομῶντος κατασκευασθέν ὁπλοστάσιο, τό ὁποῖοστό Γ´ Βασ. 7,2 ὀνομάζεται «οἶκος τοῦ δάσους τοῦ Λιβάνου», ἐπειδή κατασκευάστηκε ἀπό κέδρουςτοῦ Λιβάνου.

2. Ἐδῶ ὁ προφήτης ἐννοεῖ τό σχέδιο τοῦ Θεοῦ στήν ἱστορία.

10

ΓΙΑ ΤΑ ΑΡΘΡΑ ΤΗΣ ΠΙΣΤΕΩΣ

– Ἐρ.: Ποιά μέθοδο πρέπει νά ἀκολουθήσουμε γιά νά σπουδάσουμε καλύ-τερα τό «Πιστεύω»;Ἀπ.: Πρέπει νά προσέξουμε τόν χωρισμό του σέ δώδεκα ἄρθρα καί νά ἐξετάσουμεκάθε ἄρθρο χωριστά.

– Ἐρ.: Γιά τί μᾶς μιλάει τό κάθε ἄρθρο χωριστά;Ἀπ.: Τό πρῶτο ἄρθρο τοῦ «Πιστεύω» μιλάει γιά τόν Θεό ὡς τήν δημιουργό

αἰτία ὅλων τῶν πραγμάτων καί πιό εἰδικά, μιλάει γιά τό πρῶτο Πρόσωπο τῆςἉγίας Τριάδος, γιά τόν Θεό ὡς Πατέρα καί ὡς Δημιουργό τοῦ κόσμου.

Τό δεύτερο ἄρθρο μιλάει γιά τό δεύτερο Πρόσωπο τῆς Ἁγίας Τριάδος, τόν ἸησοῦΧριστό, τόν Υἱό τοῦ Θεοῦ.

Τό τρίτο ἄρθρο μιλάει γιά τήν σάρκωση τοῦ Υἱοῦ τοῦ Θεοῦ.Τό τέταρτο γιά τό πάθος καί τόν θάνατο τοῦ Ἰησοῦ Χριστοῦ.Τό πέμπτο γιά τήν ἀνάσταση τοῦ Χριστοῦ.Τό ἕκτο ἄρθρο μιλάει γιά τήν ἀνάληψη τοῦ Χριστοῦ.Τό ἕβδομο γιά τήν δεύτερη ἔλευση τοῦ Χριστοῦ.Τό ὄγδοο γιά τό τρίτο Πρόσωπο τῆς Ἁγίας Τριάδος, τό Ἅγιο Πνεῦμα.Τό ἔνατο γιά τήν Ἐκκλησία.Τό δέκατο γιά τό Βάπτισμα, στό ὁποῖο πρέπει νά νοήσουμε ἐπίσης καί τά ἄλλα

Μυστήρια τῆς Ἐκκλησίας.Τό ἐνδέκατο ἄρθρο μιλάει γιά τήν μέλλουσα ἀνάσταση τῶν νεκρῶν.Τό δωδέκατο ἄρθρο μιλάει γιά τήν αἰώνιο ζωή.

ΤΟ ΠΡΩΤΟ ΑΡΘΡΟ

Πιστεύω εἰς ἕνα Θεόν, Πατέρα, παντοκράτορα, ποιητήνοὐρανοῦ καί γῆς, ὁρατῶν τε πάντων καί ἀοράτων.

– Ἐρ.: Τί σημαίνει τό νά πιστεύουμε στόν Θεό;Ἀπ.: Τό νά πιστεύουμε στόν Θεό σημαίνει νά ἔχουμε μιά ζωντανή πίστη στήνὕπαρξή Του, στίς ἐνέργειές Του καί στά ἔργα Του· καί ἀκόμη τό νά πιστεύουμεστόν Θεό σημαίνει νά δεχόμαστε μέ ὅλη τήν καρδιά μας τόν ἀποκαλυφθέντα λόγοτοῦ Θεοῦ, πού δόθηκε γιά τήν σωτηρία μας.

ΟΡΘΟΔΟΞΗ KATHXHΣΗ(Σέ συνέχειες)

11

– Ἐρ.: Μπορεῖτε νά δείξετε ἀπό τήν Ἁγία Γραφή ὅτι ἡ πίστη στόν Θεόπρέπει νά εἶναι ἔτσι:

Ἀπ.: Ὁ ἀπόστολος Παῦλος γράφει: «Χωρίς πίστη εἶναι ἀδύνατο νά γίνει κανείςεὐάρεστος στόν Θεό. Ἔτσι αὐτός πού προσέρχεται στόν Θεό πρέπει πρῶτα νάπιστεύει ὅτι ὑπάρχει Θεός καί ὅτι ἀνταμείβει ἐκείνους πού τόν ζητοῦν μέ πόθο»(Ἑβρ. 11,6). Ὁ ἴδιος ἀπόστολος ἐκφράζει στούς χριστιανούς τό ἀποτέλεσμα τῆςπίστης μέ τήν ἀκόλουθη προσευχή γι’ αὐτούς στόν Θεό: «Νά σᾶς δώσει (ὁ Θεός)κατά τόν πλοῦτο τῆς δόξας Του νά ἐνισχυθεῖτε μέ δύναμη διά τοῦ ΠνεύματόςΤου στόν ἐσωτερικό σας ἄνθρωπο, νά κατοικήσει ὁ Χριστός διά τῆς πίστεως στίςκαρδιές σας» (Ἐφεσ. 3,16.17).

– Ἐρ.: Ποιό εἶναι τό ἄμεσο καί τό συνεχές ἀποτέλεσμα μιᾶς καρδιακῆςπίστης στόν Θεό;

Ἀπ.: Ἡ ὁμολογία αὐτῆς τῆς πίστης.

– Ἐρ.: Τί εἶναι ἡ ὁμολογία τῆς πίστης;Ἀπ.: Εἶναι νά ὁμολογοῦμε τήν ὀρθόδοξη πίστη μας μέ τέτοια εἰλικρίνεια καί

σταθερότητα, ὥστε κανένα θέλγητρο καί καμμιά ἀπειλή, καμμία βάσανος, οὔτεκαί ὁ ἴδιος ὁ θάνατος νά μή μπορέσουν νά μᾶς κάνουν νά ἀρνηθοῦμε τήν πίστημας στόν ἀληθινό μας Θεό Ἰησοῦ Χριστό.

– Ἐρ.: Γιατί εἶναι ἀναγκαία ἡ ὁμολογία τῆς πίστης;Ἀπ.: Ὁ ἀπόστολος Παῦλος μᾶς λέει ὅτι ἡ ὁμολογία τῆς πίστης εἶναι ἀναγκαία

γιά τήν σωτηρία μας: «Γιατί μέ τήν καρδιά ὁ ἄνθρωπος πιστεύει γιά δικαίωσηκαί μέ τό στόμα ὁμολογεῖ γιά σωτηρία» (Ρωμ. 10,10).

– Ἐρ.: Γιατί, κατά τόν παραπάνω λόγο, εἶναι ἀναγκαῖο γιά τήν σωτηρίαμας ὄχι μόνο τό νά πιστεύουμε στόν Θεό, ἀλλά ἐπίσης καί τό νά ὁμολογοῦμετήν ὀρθόδοξη πίστη;

Ἀπ.: Ἄν ἕνας, ἐπειδή ἀγαπάει τήν ζωή του καί τά ἐπίγεια ἀγαθά του, διστάζεινά ὁμολογήσει τήν ὀρθόδοξη πίστη, ἀποδεικνύει ἀπ’ αὐτό ὅτι δέν ἔχει μέσα τουριζωμένη τήν ἀληθινή πίστη στόν Χριστό καί στήν αἰώνια ζωή.

– Ἐρ.: Γιατί στό «Πιστεύω» δέν λέμε ἁπλῶς «Πιστεύω εἰς Θεόν» ἀλλάλέμε «Πιστεύω εἰς ἕνα Θεόν»;

Ἀπ.: Γιά νά ἀποκρούσουμε τήν πλάνη τῆς εἰδωλολατρίας, ἡ ὁποία λέει ὅτιπολλοί θεοί δημιούργησαν τόν κόσμο.

– Ἐρ.: Τί λέει ἡ Ἁγία Γραφή γι᾿ αὐτό;Ἀπ.: Οἱ φράσεις τοῦ «Πιστεύω» μας σ’ αὐτό τό σημεῖο ἔχουν ληφθεῖ ἀπ’ αὐτή

τήν περικοπή τοῦ ἀποστόλου Παύλου: «Δέν ὑπάρχει κανείς ἄλλος θεός ἐκτός

12

ἀπό τόν Ἕνα. Γιατί καί ἄν ἀκόμη ὑπάρχουν, εἴτε στόν οὐρανό εἴτε στήν γῆ, λε-γόμενοι θεοί –ὅπως πραγματικά ὑπάρχουν πολλοί ψευδοθεοί καί πολλοί ψευδο-κύριοι – γιά μᾶς ὅμως ἕνας Θεός ὑπάρχει, ὁ Πατέρας, ἀπό τόν ὁποῖο προέρχονταιὅλα καί ἐμεῖς ἀνήκουμε σ’αὐτόν· καί ἕνας Κύριος ὑπάρχει, ὁ Ἰησοῦς Χριστός,διά τοῦ ὁποίου ἔγιναν τά πάντα καί ἐμεῖς δι’ αὐτοῦ» (Α Κορ. 8,4-6).

– Ἐρ.: Μποροῦμε νά γνωρίσουμε τήν οὐσία τοῦ Θεοῦ;Ἀπ.: Ὄχι! Αὐτό εἶναι ἀδύνατο ὄχι μόνο γιά τούς ἀνθρώπους, ἀλλά εἶναι ἀδύ-

νατο καί γιά τούς ἀγγέλους.

– Ἐρ.: Τί λέει ἡ Ἁγία Γραφή γι’ αὐτό τό θέμα;Ἀπ.: Ὁ ἀπόστολος Παῦλος λέει ὅτι ὁ Θεός «κατοικεῖ σέ φῶς, πού δέν μπορεῖ

κανείς νά τό πλησιάσει· δέν Τόν εἶδε κανείς ἀπό τούς ἀνθρώπους, οὔτε μπορεῖ νάΤόν δεῖ» (Α Τιμ. 6,16). Γι’ αὐτό καί οἱ ἅγιοι Πατέρες καλοῦν τόν Θεό «ἄρρητο»,«ἀνεκδιήγητο», «ἀπερίγραπτο», «ἀνώνυμο», «ἀκατονόμαστο», «ἀνονόμαστο»(Ὁ Ἰουστῖνος, MPG 6,421· ὁ Μάξιμος, MPG 91,772· ὁ Γρηγόριος θεολ. ΒΕΠ59,262.12· ὁ Τατιανός, MPG 6,813). Ὁ ἅγιος Ἰωάννης ὁ Δαμασκηνός λέγεισαφῶς: «Ὅτι μέν οὖν ἐστι Θεός, δῆλον· τί δέ ἐστι κατ᾿ οὐσίαν καί φύσιν, ἀκα-τάληπτον τοῦτο παντελῶς καί ἄγνωστον». Καί ὁ ἴδιος πατέρας λέγει πάλι ὅτιἀπό τόν Θεό «τοῦτο μόνο καταληπτόν, ἡ ἀπειρία καί ἡ ἀκαταληψία» (ἜκδοσιςὈρθοδόξου Πίστεως, MPG 94,800).

– Ἐρ.: Δηλαδή, δέν ἔχει ὄνομα ὁ Θεός;Ἀπ.: Κατά τήν οὐσία Του ὁ Θεός δέν ἔχει ὄνομα, γι’ αὐτό καί εἶναι ἀνόητο τό

ἐρώτημα τῶν «Χιλιαστῶν» (ἤ τῶν «Μαρτύρων τοῦ Ἰεχωβᾶ», ὅπως αὐτοαπο-καλοῦνται),1 «Ποιό εἶναι τό ὄνομα τοῦ Θεοῦ;». Ὁ ἅγιος Ἰουστῖνος λέει σχετικάἐπί λέξει: «Ὄνομα τῷ ἀρρήτῳ Θεῷ, οὐδείς ἔχει εἰπεῖν· εἰ δέ τις τολμήσειεν εἶναιλέγειν, μέμηνε τήν ἄσωτον μανίαν» (Ἀπολογία Α , 11. ΒΕΠ. 3,195).

– Ἐρ.: Ἀφοῦ δέν μποροῦμε νά γνωρίσουμε τόν Θεό, πῶς τότε μιλᾶμε γιά«γνώση Θεοῦ»;

Ἀπ.: Ἄν δέν μποροῦμε νά κατανοήσουμε τόν Θεό στήν οὐσία Του, ὅμως μπο-ροῦμε νά τόν γνωρίσουμε στά ἔργα Του· στήν δημιουργία Του καί τήν πρόνοιά

1. Πρέπει ὅμως ἡμεῖς νά ἀποφεύγουμε νά καλοῦμε τούς Χιλιαστές «Μάρτυρες τοῦ Ἰεχωβᾶ», γιατίστήν πραγματικότητα Μάρτυρες τοῦ Ἰεχωβᾶ εἴμαστε ἡμεῖς οἱ Ὀρθόδοξοι, ἐπειδή ἡμεῖς δίνουμε σωστήμαρτυρία τοῦ Γιαχβέ Θεοῦ μας, κατά τό Ἠσ. .«ὑμεῖς μάρτυρές μου» (Ἠσ. 43,10.12). Οἱ Χιλιαστέςεἶναι ψευδομάρτυρες τοῦ Ἰεχωβᾶ. Βιβλία κατά τῆς πλάνης τοῦ Χιλιασμοῦ ὑπάρχουν πολλά. Ὡς ἰσχυράθεωροῦμε τά: Ἀναστασίου Πιερίου, Ἡ Ὀρθοδοξία κατά τοῦ Χιλιασμοῦ καί τῆς Διαμαρτυρήσεως, ἘνἈθήναις 1956 καί, ἰσχυρότερον, Ν. Σωτηροπούλου, Ἀντιχιλιαστικόν Ἐγχειρίδιον,3 Ἀθῆναι 1986.

13

Του,2 στήν ὁρατή φύση,3 στήν συνείδησή μας,4 καί κυρίως στήν ὑπερφυσική θείαἀποκάλυψη·5 στίς θεῖες ἐνέργειες.

– Ἐρ.: Τί καλοῦμε «θεῖες ἐνέργειες»;Ἀπ.: Λέγοντες «θεῖες ἐνέργειες» νοοῦμε τόν ἴδιο τόν Θεό στήν δραστηριότητά

Του καί στήν αὐτοαποκάλυψή Του. Ὅλα τά κτίσματα εἶναι ἀποτέλεσμα τῆς δη-μιουργικῆς ἐνέργειας τοῦ Θεοῦ.

– Ἐρ.: Ἄλλο οὐσία τοῦ Θεοῦ καί ἄλλο θεῖες ἐνέργειες;Ἀπ.: Βεβαίως! Πρέπει νά κάνουμε αὐτή τήν διάκριση στόν Θεό μεταξύ οὐσίας

Του καί θείων ἐνεργειῶν Του, πού συνάπτονται διηρημένως καί διαιροῦνται συ-νημμένως. Αὐτό εἶναι τό μυστήριο τῆς ἀδιαιρέτου διαιρέσεως οὐσίας καί ἐνέργειαςστόν Θεό. Καί κατά μέν τήν οὐσία Του ὁ Θεός εἶναι ἄγνωστος, εἶναι «ἄρρητος»καί «ἀνονόμαστος», ὅπως τόν καλοῦν οἱ ἅγιοι Πατέρες· κατά δέ τίς θεῖες ἐνέρ-γειές Του εἶναι γνωστός· κατά τήν οὐσία Του εἶναι κρυμμένος, κατά τίς ἐνέργειέςΤου ὅμως εἶναι ἀποκαλυμμένος. Κατά τήν οὐσία Του ὁ Θεός εἶναι ἀμέθεκτος,κατά δέ τίς ἐνέργειές Του εἶναι μεθεκτός. Ἔτσι, ἔχουμε γνώση Θεοῦ ἐκ τῶνθείων ἐνεργειῶν Του. Ὁ ἅγιος Βασίλειος λέει ἐπί λέξει: «Ἡμεῖς ἐκ τῶν ἐνεργειῶνγνωρίζειν λέγομεν τόν Θεόν... Αἱ γάρ ἐνέργειαι αὐτοῦ πρός ἡμᾶς καταβαίνουσιν»(Ἐπιστολή 234, 1. Β.Ε.Π. 55,283). Πρέπει δέ νά γνωρίζουμε ὅτι ὅπως ἡ οὐσίατοῦ Θεοῦ εἶναι ἄκτιστη (θεία), ἔτσι καί οἱ ἐνέργειές Του εἶναι καί αὐτές ἄκτιστες.

– Ἐρ.: Γιατί πρέπει νά κάνουμε διάκριση στόν Θεό μεταξύ οὐσίας καί θείωνἐνεργειῶν;

Ἀπ.: Γιατί πέφτουμε σέ πλάνη, σέ αἵρεση, ἄν δέν κάνουμε αὐτή τήν διάκριση.Γιά παράδειγμα: Ὁ σκοπός τοῦ ἀνθρώπου εἶναι ἡ θέωση, ἡ ἕνωσή του μέ τόνΘεό. Ἀλλά πῶς θεωνόμαστε, ἄν ὁ Θεός εἶναι οὐσία μόνο; Μέ τήν οὐσία τοῦ Θεοῦδέν εἶναι δυνατόν νά ἑνωθοῦμε, γιατί αὐτή εἶναι «ἀμέθεκτη». Θεωνόμαστε μετέ-χοντες στίς ἄκτιστες ἐνέργειες τοῦ Θεοῦ. Ἄλλο παράδειγμα: Ἄν ποῦμε ὅτι ὁΘεός δέν ἔχει ἐνέργειες, ἀλλά οὐσία μόνο, τότε πῶς ἔγινε ὁ κόσμος; Ἀπό τήνοὐσία τοῦ Θεοῦ; Μεγάλη αἵρεση αὐτό, ἄν τό ποῦμε, ἀλλά ἐκεῖ πραγματικά κα-ταλήγουμε ἄν παραδεχθοῦμε στόν Θεό οὐσία μόνο. Τότε «τῆς οὐσίας τοῦ Θεοῦτά κτίσματα μεθέξουσι», λέει ὁ ἅγιος Γρηγόριος ὁ Παλαμᾶς, πού εἶναι «τό πάν-των ἀτοπώτατον». Μή δεχόμενοι θεῖες ἐνέργειες στόν Θεό κηρύττουμε ἕνα Θεό

2. Βλ. τούς δέκα λόγους τοῦ Θεοδωρήτου Περί Προνοίας, MPG 83,556-774.3. Μ. Ἀθανάσιος, Λόγος κατά Ἑλλήνων, MPG 25,4 ἑξ.4. Χρυσόστομος, Περί Ἄννης ὁμιλία Α , Εἰς Α.Α.Π. 31,703Β, σ. 112.5. Ἀθανάσιος, Κατά Ἑλλήνων 25, 4 ἑξ. κ.ἄ.

14

ὑπερβατικό, μέ τόν ὁποῖο δέν μπορεῖ νά ἔχουμε κοινωνία καί καμμιά σχέση· ἀνοί-γουμε «χάσμα μέγα καί ἀδιάβατον» μεταξύ Θεοῦ καί κόσμου, ὅπως λέει ὁ ἅγιοςΓρηγόριος ὁ Παλαμᾶς. Τελικά πέφτουμε στήν ἀθεΐα, ἄν παραδεχθοῦμε Θεό χωρίςἐνέργειες («ἀνενέργητος»), ἀλλά οὐσία μόνο. «Θεός ἀνενέργητος» σημαίνει «Θεόςἀνύπαρκτος» (ἅγιος Γρηγόριος Παλαμᾶς). Καί ἐδῶ, σέ Θεό ὑπερβατικό ἤ στήνἀθεΐα κατέληξε ἡ Δύση, γιατί ἔγινε πιστή μαθήτρια τοῦ αἱρετικοῦ Βαρλαάμ, πούκήρυττε Θεό ὡς οὐσία μόνο.6

– Ἐρ.: Τί μποροῦμε νά ποῦμε γενικά γιά τόν Θεό στηριζόμενοι στήν θείαἈποκάλυψη;

Ἀπ.: Ὅτι ὁ Θεός εἶναι Πνεῦμα, πανταχοῦ παρών, αἰώνιος, παντοδύναμος,ἀναλλοίωτος, παντογνώστης, πάνσοφος, πανάγαθος, δίκαιος.

– Ἐρ.: Φαίνονται ὅλα αὐτά ἀπό τήν Ἁγία Γραφή;Ἀπ.: Ὁ Ἴδιος ὁ Ἰησοῦς Χριστός εἶπε ὅτι «ὁ Θεός εἶναι πνεῦμα» (Ἰωάν. 4,24).Γιά τήν αἰωνιότητα τοῦ Θεοῦ ὁ Δαυΐδ λέει: «Προτοῦ νά γίνουν τά βουνά καί

νά πλαστεῖ ἡ γῆ καί ἡ οἰκουμένη Ἐσύ ὑπάρχεις ἀπό τήν ἀρχή» (Ψαλμ. 89,2).Στήν Ἀποκάλυψη διαβάζουμε αὐτή τήν δοξολογία στόν Θεό: «Ἅγιος, ἅγιος,ἅγιος, Κύριος ὁ Θεός ὁ Παντοκράτορας, ὁ ὁποῖος ὑπῆρχε, ὑπάρχει καί ἔρχεται»(4,8). Ὁ ἀπόστολος Παῦλος λέει ὅτι τό Εὐαγγέλιο φανερώθηκε «κατά τήνἐντολή τοῦ αἰωνίου Θεοῦ» (Ρωμ. 14,25).

Γιά τήν ἀγαθότητα τοῦ Θεοῦ ὁ Ἴδιος ὁ Ἰησοῦς Χριστός εἶπε: «Δέν ὑπάρχεικανένας ἀγαθός, παρά μόνο ἕνας, ὁ Θεός» (Ματθ. 19,17). Ὁ ἀπόστολος καίεὐαγγελιστής Ἰωάννης λέει: «Ὁ Θεός εἶναι ἀγάπη» (Α Ἰωάν. 4,16). Ὁ Δαυΐδλέει: «Ὁ Κύριος εἶναι οἰκτίρμονας καί ἐλεήμονας, εἶναι μακρόθυμος καί πολυέ-λεος. Εἶναι καλοκάγαθος σ’ ὅλους καί οἱ οἰκτιρμοί του σ’ ὅλα τά ἔργα Του»(Ψαλμ. 144,8.9).

Γιά τήν παγγνωσία τοῦ Θεοῦ ὁ ἀπόστολος Ἰωάννης λέει: «Ὁ Θεός εἶναι πάνωἀπό τήν συνείδησή μας καί τά ξέρει ὅλα» (Α Ἰωάν. 3,20). Καί ὁ ἀπόστολοςΠαῦλος κραυγάζει: «Ὦ βάθος πλούτου καί σοφίας καί γνώσεως τοῦ Θεοῦ! Πόσοἀνεξερεύνητες εἶναι οἱ κρίσεις του καί πόσο ἀνεξιχνίαστοι εἶναι οἱ τρόποι τῶνἐνεργειῶν Του» (Ρωμ. 11,33)!

Γιά τήν δικαιοσύνη τοῦ Θεοῦ ὁ Δαυΐδ λέει: «Ὁ Κύριος εἶναι δίκαιος καί ἀγαπάειτήν δικαιοσύνη· καί τό Πρόσωπό Του βλέπει τό δίκαιο πράγμα» (Ψαλμ. 10,7).

6. Περισσότερα γιά τήν γνώση Θεοῦ, γιά τήν διάκριση οὐσίας καί ἐνεργειῶν στό Θεό καί γιατί οἱθεῖες ἐνέργειες εἶναι «ἄκτιστες» βλ. μελέτη μας γιά τόν ἅγιο Γρηγόριο Παλαμᾶ, ὅπου καί παραπομπές.

15

Ὁ ἀπόστολος Παῦλος λέει ὅτι ὁ Θεός «θά ἀποδώσει στόν καθένα σύμφωνα μέτά ἔργα του» καί ὅτι «δέν ὑπάρχει προσωποληψία στόν Θεό» (Ρωμ. 2,6.11).

Γιά τήν παντοδυναμία τοῦ Θεοῦ ὁ Δαυΐδ λέει: Ὁ Θεός «εἶπε λόγο μόνο καίἔγιναν ὅλα, ἔδωσε ἐντολή καί κτίσθηκαν τά πάντα» (Ψαλμ. 32,9). Καί ὁ ἀρχάγ-γελος Γαβριήλ λέει στό Εὐαγγέλιο: «Κανένα πράγμα δέν εἶναι ἀδύνατο στόνΘεό» (Λουκ. 1,37).

Τήν πανταχοῦ παρουσία τοῦ Θεοῦ ὁ Δαυΐδ τήν περιγράφει ὡς ἑξῆς: «Ποῦ νάξεφύγω ἀπό τό πνεῦμα Σου καί ποῦ νά κρυφτῶ ἀπό τό Πρόσωπό Σου; Ἄν ἀνεβῶστόν οὐρανό, Ἐσύ εἶσαι ἐκεῖ· ἄν κατεβῶ στόν ἅδη εἶσαι πάλι ἐκεῖ. Ἄν πάρωφτερά κατά τά ξημερώματα καί πάω νά κατασκηνώσω στίς ἐσχατιές τῆς θά-λασσας καί ἐκεῖ τό Χέρι Σου θά μέ ὁδηγήσει καί θά μέ κρατάει σφιχτά ἡ δεξιάΣου» (Ψαλμ. 138,7-10).

Ὁ ἀπόστολος Ἰάκωβος λέει ὅτι «στόν Πατέρα τῶν φώτων δέν ὑπάρχει ἀλλοί-ωση οὔτε σκιά λόγω κινήσεως» (1,17).

Ὁ ἀπόστολος Παῦλος γράφει ὅτι ὁ Θεός «δέν ὑπηρετεῖται ἀπό χέρια ἀνθρώπωνσάν νά εἶχε ἀνάγκη ἀπό κάτι, ἀφοῦ αὐτός δίνει σέ ὅλους ζωή καί πνοή καί γενικάὅλα τά πράγματα» (Πράξ. 17,25). Ὁ ἴδιος ἀπόστολος καλεῖ τόν Θεό ὡς τόν«μακάριο καί μόνο Ἐξουσιαστή, τόν Βασιλέα τῶν βασιλευόντων καί Κύριο τῶνκυριευόντων» (Α Τιμ. 6,15).

– Ἐρ.: Ἀφοῦ ὁ Θεός εἶναι Πνεῦμα, γιατί ἡ Ἁγία Γραφή τόν παριστάνεισάν νά ἔχει σῶμα, ὅτι, γιά παράδειγμα, νά ἔχει καρδιά, μάτια, αὐτιά καίχέρια;

Ἀπ.: Ἡ Ἁγία Γραφή ἐκφράζεται μέ τήν γλώσσα τῶν ἀνθρώπων.7 Ἀλλά τίςἐκφράσεις αὐτές περί Θεοῦ θά πρέπει νά τίς νοήσουμε μέ ὑψηλότερη καί πνευ-ματική ἔννοια. Γιά παράδειγμα, ὅταν ἡ Ἁγία Γραφή μιλάει γιά καρδιά τοῦ Θεοῦ,θά πρέπει νά νοοῦμε τήν ἀγαθότητά Του ἤ τήν ἀγάπη Του· ὅταν μιλάει γιά ὀφθαλ-μούς ἤ γιά αὐτιά Του, θά πρέπει νά νοοῦμε τήν παγγνωσία Του· καί ὅταν μιλάειγιά χέρια Του θά πρέπει νά νοοῦμε τήν παντοδυναμία Του.

– Ἐρ.: Ἄν ὁ Θεός εἶναι πανταχοῦ παρών, γιατί λέμε ὅτι εἶναι στόν οὐρανόἤ εἶναι στήν Ἐκκλησία;

Ἀπ.: Ὁ Θεός εἶναι παντοῦ· στόν οὐρανό ὅμως ἔχει μιά εἰδική παρουσία, πού

7. Τό κάνει αὐτό ἡ Ἁγία Γραφή γιά νά νοήσουμε ἡμεῖς οἱ ἀδύνατοι ἄνθρωποι καλύτερα τά θεῖα. Ἀνα-φέρουμε ἕνα παράδειγμα: Ὅταν εἶναι δύο, ἕνας Γερμανός καί ἕνας Ἕλληνας γιά νά ἐπικοινωνήσουν, ἤὁ Γερμανός πρέπει νά μάθει ἑλληνικά ἤ ὁ Ἕλληνας γερμανικά. Ἔτσι γιά νά νοήσουμε τά θεῖα, ἤ ὁἄνθρωπος πρέπει νά μιλήσει τήν γλώσσα τοῦ Θεοῦ ἤ ὁ Θεός τήν γλώσσα τοῦ ἀνθρώπου. Γίνεται τόδεύτερο καί στήν Ἁγία Γραφή ἔχουμε λοιπόν ἀνθρωπομορφισμούς τοῦ Θεοῦ.

16

φανερώνεται μέ τήν δόξα τῶν μακαρίων ἀγγέλων· καί στήν Ἐκκλησία Του ἐπίσηςὁ Θεός ἔχει πάλι μιά εἰδική παρουσία, διά μέσου τῶν ἁγίων Μυστηρίων, πού τήνγεύονται μέ εὐλάβεια οἱ πιστοί καί ἐκδηλώνεται μερικές φορές μέ θαυμαστά ση-μεῖα. Ὁ Κύριός μας Ἰησοῦς Χριστός εἶπε: «Ὅπου εἶναι δύο ἤ τρεῖς συναγμένοιστό ὄνομά μου, ἐκεῖ εἶμαι ἀνάμεσά τους» (Ματθ. 18,20). Στήν Ἐκκλησία (τόνΝαό) ὁ Θεός εἶναι καί σωματικά παρών! Γιατί πάνω στήν ἁγία Τράπεζα εἶναι ὁσεσαρκωμένος Υἱός τοῦ Θεοῦ.

zxxxxxxxxxxx

ΟΡΘΟΔΟΞΗ ΔΟΓΜΑΤΙΚΗ(Σέ συνέχειες)

«Καταφατική» καί «ἀποφατική» θεολογία

Σύμφωνα μέ ὅλα τά παραπάνω ὁ Θεός εἶναι καί ἄγνωστος καί γνωστός καί

κρυμμένος καί ἀποκαλυμμένος καί ἀνώνυμος καί πολυώνυμος καί φῶς καί γνόφος

καί ὁ ὤν καί ὁ μή ὄν. Ὅταν λέμε ὅτι ὁ Θεός εἶναι ὁ «μή ὄν» νοοῦμε, ὅτι δέν εἶναι

ἕνα ἀπό τά ὑπάρχοντα κτιστά ὄντα, ὅπως πίστευαν οἱ εἰδωλολάτρες γιά τούς

θεούς τους, ἀλλά εἶναι «πάσης οὐσίας ἐπέκεινα» (Διονύσιος Ἀρεοπαγίτης, MPG

3,588). Εἶναι ὅμως ὁ Θεός μας καί ὁ πραγματικά «Ὤν», γιατί εἶναι ἡ αἰτία ὅλων

τῶν κτιστῶν ὄντων.

Φαίνεται, λοιπόν, ὅτι ἔχουμε μιά ἀντιφατική ὁδό στήν θεογνωσία, γιατί ὁ Θεός

παρουσιάζεται καί ὡς ἀκατάληπτος καί χωρίς ὄνομα ἀπό τήν μιά μεριά καί ὡς

φανερούμενος στούς ἀνθρώπους καί πολυώνυμος ἀπό τήν ἄλλη. Καί ὅμως: «Ὄχι

μόνον δέν γίνεται ἀπολύτως καμμιά προσπάθεια γιά νά διευθετηθεῖ ἡ ἀντίφαση,

ἀλλά καί ἐπισημαίνεται ἡ ἀναγκαιότητα μιᾶς τέτοιας ἀντίφασης. Ἡ θεολογία

κινδυνεύει νά προδώσει τό περιεχόμενό της, ἄν τυχόν θελήσει νά παραμερίσει

αὐτή τήν ἀντιφατική ὁδό τῆς θεογνωσίας» (Ματσούκας).46

Ἡ ὀρθόδοξη θεολογία μας δίνει πολλά ὀνόματα, ἄφθονα ὀνόματα, καί θετικά

καί ἀρνητικά, γιά νά ἐκφράσει τόν Θεό (αὐτό τό λέμε «καταφατική» θεολογία),

46. Δογματική καί Συμβολική Θεολογία Β´, σ. 120.

17

ἀλλά τελικά διά μιᾶς ἀφαιρεῖ ὅλες τίς ὀνομασίες (αὐτό λέγεται «ἀποφατική» θε-

ολογία), γιατί ὁ Θεός δέν ἔχει ὄνομα· παραμένει «ἄλεκτος καί ἀνονόμαστος».47

Ἀπό τήν μιά μεριά ὁ Θεός εἶναι ἀπόλυτα ὑπερβατικός καί ἄρα ἀνέκφραστος.

Εἶναι Μυστήριο. Ἀπό τήν ἄλλη ὅμως μεριά ὁ Θεός δέν ἀποκόπτεται ἀπό τήν

δημιουργία Του. Εἶναι πάνω καί ἔξω ἀπό τήν δημιουργία Του, ὡς ὑπερβατικός

Θεός, ἀλλά ἐπίσης εἶναι παρών σ᾿ αὐτήν. Αὐτός κατευθύνει τήν ἱστορία τῶν

ἀνθρώπων. Γνωρίζει ὅλα τά πράγματα, ὄντας παντοῦ γύρω μας καί μέσα μας.

Εἶναι, ὅπως λέμε στήν πολύ γνωστή προσευχή μας, ὁ «πανταχοῦ παρών καί τάπάντα πληρῶν».

Γιά νά ὁμιλήσουμε περί τοῦ Θεοῦ πρέπει πρῶτα νά δηλώσουμε τήν ἄγνοιά μας

καί τήν ἀδυναμία μας νά ὁμιλήσουμε περί Αὐτοῦ. Ὁ Μωυσῆς μίλησε μέ τόν Θεό

στό ὄρος Σινᾶ, ἀφοῦ μπῆκε μέσα σέ «γνόφο» (Ἐξ. 20,21). Καί ὁ Θεός πάλι

ἀποκαλύφθηκε στόν Μωυσῆ μέσα σέ ἕνα φῶς ἀνακατεμένο μέ σκοτάδι, στήν

«στήλη νέφους καί πυρός», πού συνόδευε τούς Ἰσραηλῖτες μέσα στήν ἔρημο (Ἐξ.

13,21). Αὐτό εἶναι ἡ ἀποφατική θεολογία: Ὁ «γνόφος» καί τό «σκότος», ἡ δή-

λωση τῆς ἀγνοίας μας νά μιλήσουμε γιά τόν Θεό. Ἡ δήλωσή μας ὅμως αὐτή,

αὐτός ὁ ἀποφατικός τρόπος ἔκφρασης περί τοῦ Θεοῦ, δηλώνει τήν γνώση μας

ὅτι ὁ Θεός δέν ἐκφράζεται, γιατί εἶναι ὑπερβατικός.

Ὁ Ἐπίσκοπος Κάλλιστος Γουέαρ λέει πολύ ὡραῖα:

«Κι ὅμως ὁ “γνόφος”, ὅπου μπαίνουμε μαζί μέ τόν Μωϋσῆ, γίνεται ἕνα

φωτεινό ἤ ἕνα ἐκθαμβωτικό σκοτάδι. Ὁ ἀποφατικός τρόπος τοῦ “ἀγνοεῖν”

μᾶς φέρνει σέ πληρότητα καί ὄχι σέ κενότητα. Οἱ ἀρνήσεις μας στήν πραγ-

ματικότητα εἶναι ὑπερκαταφάσεις. Καταστροφική στήν ἐξωτερική μορφή ἡ

ἀποφατική προσέγγιση εἶναι καταφατική στά τελικά της ἀποτελέσματα:

Μᾶς βοηθεῖ νά πλησιάσουμε πέρα ἀπό κάθε διατύπωση θετική ἤ ἀρνητική,

πέρα ἀπό κάθε γλῶσσα καί κάθε σκέψη, πρός μιάν ἄμεση ἐμπειρία τοῦ ζων-

τανοῦ Θεοῦ».48

Ἐπιθυμώντας νά ἐκφράσουμε τόν Θεό, ἀφοῦ Αὐτός δέν ἐκφράζεται, γιατί εἶναι

Μυστήριο, μεταχειριζόμαστε εἰκόνες καί σύμβολα, γιά νά δώσουμε κάποια ἔννοια

περί Αὐτοῦ. Ἡ θεολογία μας κατά ἕνα μεγάλο μέρος εἶναι συμβολική.

47. Εὐσεβίου, Εἰς Κωνσταντῖνον βασιλέα τριακονταετηρικός 12 (MPG 20,1385B).48. Ο ΟΡΘΟΔΟΞΟΣ ΔΡΟΜΟΣ, σ. 19. Βλ. καί Μ. Φαράντου, Η ΠΕΡΙ ΘΕΟΥ ΟΡΘΟΔΟΞΟΣ

ΔΙΔΑΣΚΑΛΙΑ, σ. 30 ἑξ.

18

Ὁ Θεός εἴπαμε εἶναι ἀνέκφραστος, γιατί εἶναι ὑπερβατικός. Ἀλλά καί ἀποκα-

λυπτόμενος ὁ Θεός σέ μᾶς δέν μποροῦμε πάλι νά Τόν ἐκφράσουμε ἀπόλυτα, ὅσες

θετικές καί ἀρνητικές ὀνομασίες κι ἄν Τοῦ δώσουμε μέ τήν «καταφατική» θεο-

λογία. Ἔτσι, δηλώνοντας τήν ἀδυναμία μας, καταφεύγουμε στήν «ἀποφατική»

θεολογία, γιά νά ἐκφράσουμε, ἀπ᾿ αὐτήν τήν ὁδό, τήν ἀπόλυτη τελειότητα τοῦ

Θεοῦ μέ τήν «ἀνωνυμία» Του· γιατί δέν μπορέσαμε νά Τοῦ προσδώσουμε ὀνομα-

σίες, ἰδιώματα πού τοῦ ταιριάζουν ἀπόλυτα:

«Ὅλα ὅσα βεβαιώνουμε σχετικά μέ τόν Θεό, ὅσο σωστά κι᾿ ἄν εἶναι, ὑστε-

ροῦν ἀπό τή ζωντανή ἀλήθεια. Ἄν ποῦμε ὅτι εἶναι καλός ἤ δίκαιος, πρέπει

ἀμέσως νά προσθέσουμε ὅτι ἡ καλωσύνη του ἤ ἡ δικαιοσύνη δέν πρέπει νά

μετρηθοῦν μέ τ᾿ ἀνθρώπινά μας δεδομένα. Ἄν ποῦμε ὅτι ὑπάρχει, πρέπει

αὐτό νά τό προσδιορίσουμε ἀμέσως, προσθέτοντας ὅτι δέν εἶναι ὑπαρκτό ἀντι-

κείμενο ἀνάμεσα σέ ἄλλα, ὅτι στήν περίπτωσή του ἡ λέξη “ὑπάρχω” ἔχει

μιά μοναδική σημασία. Ἔτσι ὁ καταφατικός τρόπος ἐξισορροπεῖται ἀπό τόν

ἀρνητικό. Ὅπως τό θέτει ὁ Καρδινάλιος Newman, συνεχῶς “φάσκουμε καί

ἀντιφάσκουμε γιά ἕνα θετικό ἀποτέλεσμα”. Ἔχοντας κάνει μιά κατάφαση

σχετικά μέ τό Θεό, πρέπει νά τήν προσπεράσουμε: Ἡ διατύπωση δέν εἶναι

ἀναληθής, ἀλλά οὔτε αὐτή, οὔτε καμιά ἄλλη μορφή λέξεων μπορεῖ νά περι-

λάβει τήν πληρότητα τοῦ ὑπερτάτου Θεοῦ» (Ἐπίσκοπος Κάλλιστος

Γουέαρ).

Ἔτσι, ὅπως λέει πάλι ὁ πατήρ Κάλλιστος, ἕνας τρόπος ἀπομένει γιά τήν θε-

ογνωσία:

Ἡ μετά-νοια! «Μετάνοια σημαίνει στήν κυριολεξία “ἀλλαγή τοῦ νοῦ”.

Προσεγγίζοντας τό Θεό πρέπει ν᾿ ἀλλάξουμε τό νοῦ μας ἀπογυμνώνοντας

τούς ἑαυτούς μας ἀπ᾿ ὅλους τούς συνηθισμένους τρόπους σκέψης. Πρέπει

νά μεταστραφοῦμε ὄχι μόνον ὡς πρός τήν θέλησή μας ἀλλά καί ὡς πρός τή

διάνοιά μας. Χρειάζεται ν᾿ ἀντιστρέψουμε τήν ἐσωτερική μας προοπτική,

νά στηρίξουμε τήν πυραμίδα στήν κορυφή της» (Ἐπίσκοπος Κάλλιστος

Γουέαρ).49

Νά, πιό ἁπλά, ποιός εἶναι ὁ «καταφατικός» καί «ἀποφατικός» τρόπος ὁμιλίας

μας περί Θεοῦ: Ὅταν προσευχόμενοι στόν Θεό, θέλοντας νά ὑμνήσουμε τήν δόξα

Του, τόν προσφωνοῦμε μέ θετικέςκαί ἀρνητικές ἐκφράσεις, τότε χρησιμοποιοῦμε

49. Ο ΟΡΘΟΔΟΞΟΣ ΔΡΟΜΟΣ, σ. 19.

19

τόν «καταφατικό» τρόπο. Ὅταν, γιά παράδειγμα, λέμε: Ὦ Θεέ μου, Ἐσύ εἶσαι

πολυεύσπλαγχνος καί δέν εἶσαι σάν κι ἐμᾶς τούς ἀνθρώπους πού εἴμαστε κακοί·

εἶσαι ἅγιος, πάνσοφος, παντοδύναμος, δέν εἶσαι ἄδικος, ἀλλά δίκαιος καί εὐθύς

σέ ὅλα τά ἔργα Σου. Εἶσαι ὁ πανταχοῦ παρών, ὁ μόνος μακάριος κ.λπ.

Λέγοντας ὅμως ὅλα αὐτά καί ἀκόμη περισσότερα περί Θεοῦ κάπου σταματᾶμε,

σιωπᾶμε, πέφτουμε σ᾿ ἕνα γλυκό βύθισμα, νοιώθοντας τήν ἀδυναμία μας ὅτι δέν

μποροῦμε νά ἐκφράσουμε τόν Θεό. Αὐτή ἡ σιωπή μας εἶναι ὁ «ἀποφατικός» τρό-

πος ὁμιλίας περί τοῦ Θεοῦ. Καί λύνοντας τήν σιωπή μας ἐξακολουθοῦμε νά

μιλᾶμε στόν Θεό λέγοντας: «Θεέ μου, εἶσαι τό πᾶν! Εἶσαι, δέν μπορῶ νά πῶ

πόσο μεγάλος εἶσαι...!». Συνεχίζουμε καί μέ τίς ἐκφράσεις αὐτές τόν «ἀποφα-

τικό» τρόπο ὁμιλίας μας γιά τόν Θεό.

Ὅπως βλέπουμε, ὁ ἀποφατισμός πού χρησιμοποιεῖ ἡ Ἐκκλησία μας γιά νά

μιλήσει γιά τόν Θεό, δέν εἶναι ἁπλᾶ μιά «ἀρνητική» θεολογία, ἀλλά ἄρνηση σέ

κατάφαση καί κατάφαση σέ ἄρνηση, τρόπος δηλαδή νά μιλᾶς γιά τόν Θεό ἀντί-

στοιχα πρός τήν ὕπαρξη καί τήν ζωή Του· γιατί ὁ Θεός εἶναι ἄρρητος-ρητός,

εἶναι, ὅπως λέει ὁ Διονύσιος ὁ Ἀρεοπαγίτης «λόγος - ἄρρητος», «μή ὄν» καί τά

«πάντα ἐν πᾶσι» καί κατά συνέπεια «γνῶσις, δι᾿ ἀγνωσίας γιγνωσκομένη».50 Ὁ

ἀποφατισμός «λαλεῖ σιγώμενον ὕμνον», κατά τήν ἔκφραση τοῦ ἁγίου Γρηγορίου

τοῦ θεολόγου. Χρησιμοποιώντας τήν γλώσσα, τήν ὁμιλία, συγχρόνως τήν ἐγκα-

ταλείπει, ὅπως συμβαίνει καί μέ τά σύμβολα στήν συμβολική θεολογία.51

50. Περί θείων ὀνομάτων Β´ VII MPG 3,672.51. Βλ. Μ. Φαράντου, Η ΠΕΡΙ ΘΕΟΥ ΟΡΘΟΔΟΞΟΣ ΔΙΔΑΣΚΑΛΙΑ, σ. 30-31. 107-108. 502

ἑξ. 509 ἑξ.