1

ADALIDERGİSİ

Eylül2016

Sayı:135

17AĞUSTOS1999DEPREMİNİN17.YILINDA

İSTANBULVEADALARİÇİNBİRKAÇSÖZ...

Prof.Dr.HalukEYİDOĞAN

HeybeliadaGönüllüleriDerneği

https://tr.linkedin.com/in/halukeyidogan

10Temmuz1894İstanbulDepremini(Büyüklük7.0)KandilliRasathanesiMüdürüCoumbaryve yardımcısı Emile Lacoine ile birlikte inceleyen ve depremden zarar gören yerleri ziyaret edenAtina Rasathanesi Müdürü Dimitrios Eginitis ayrıntılı bir raporunu Padişah II. Abdülhamid’esunmuştur. Rapora göre en ağır hasar Prens Adalarındadır. Eginitis şu saptamayı yapmıştı:“Büyükada’da tuğla ile yapılan bir hanenin ortası taşdan olmağla taşdan yapılan kısmının yıkıluptuğladan olan kısmının selametde olduğu görülmüştür. Bu dahi tuğla ile güzel inşa olunarak vedemirlerilebağlananhanelerinhareket‐Iarzadayandıklarınıisbateder”.Artıktaşveyatuğlayığmabina inşaası yok denecek kadar azaldı ama bu cümle bize öz olarak şöyle uyarıyor; “depremdeyıkılmakistemiyorsanızgiderekbüyüyenveyükselenşubinalarızeminiyle,malzemesiyleveişçiliğiilemühendislik kurallarına uygun yapın”. Deprem ve diğer afetler için buna benzer saptamalar veçözümönerileri bu topraklarda yüzyıllardır yapıldı amaUNDP’nin araştırmasına göre Türkiye afetkayıplarında dünyadaki 191 ülke arasında 5. sırada yer almaktadır. Afet nedeniyle yılda ortalama900ölümsayısıiledünyadaüçüncüsıradayız.

17Ağustos1999depremininverdiğiderslerinödevlerini tamolarakyaptığımızıneyazıkkisöyleyemiyorum.Depremtehlikesiyüksekolanyerlerdekayıpriskleriniazaltmakistiyorsakbilimselraporlardayıllardıryinelenençözümlerideğerlendirmekzorundayız.Depremkayıpriskleriniazaltmaişi çok yönlü ve kapsamlı çalışmaları ve bu çalışmaların bütüncül bir anlamada ele alınmasınıgerektiriyor.2004yılındayapılanDepremŞurası’ndaTürkiye’nindepremgüvenlibirülkeolmasıiçinşukonubaşlıklarıaltındaraporlaroluşturulduvetartışıldı:KurumsalYapılanma,Mevzuat,AfetBilgiSistemi,MevcutYapılarınİncelenmesiveYapıDenetimi,YapıMalzemeleri,KaynakTeminiveSigortave Eğitim. İşte, Türkiye 1999Gölcük depreminin 17. yılında bu başlıklar altındaki bir çok konudaödevlerini gereği gibi yapamadı. Nüfusunun % 75’inden fazlasının şehirlere yığıldığı, dolayısıyla“şehir depremleri” sürecininbaşladığı budönemdedepremvediğer afetlerle ilgili kayıp riskleriniazalttığımızısöylemekfazlaiyimserlikolur.

2

Tehlikenekadar?

KuzeyAnadoluFayı’nınenönemlikoluolanKuzeyMarmaraFayı İzmitKörfezindengirerekMarmara Denizi’nde İstanbul’un güney kıyılarından 10‐15 km uzakta Saros Körfezine doğruuzanmaktadır. Bu fay vedallarıMarmara’dadört yıldabütyüklüğü1 ile5 arasında5.200depremoluşturmuştur(Şekil1).DoğuRomaİmparatorluğu,OsmanlıİmparatorluğuveTürkiyeCumhuriyetidönemindeki yerleşimleri zaman zaman tahrip eden büyük depremleri Marmara’daki bu faylaryaratmıştır. Son2000yıldabüyüklükleri6.8vedahabüyükolan44 tanedepreminbaşta İstanbulolmak üzereMarmaraDenizi çevresindeki yerleşimlerde önemli hasar ve kayıplara nedenolduğutarihselkayıtlarageçmiştir(Şekil2).

Şekil 1. 3 Eylül 2006‐20 Eylül 2010 yılları arasında Marmara Denizi çevresinde 36 depremistasyonu kurularak yapılan deprem kayıtları sonucu büyüklüğü 1 ile 5 arasında olan vekaydedilendepremler.

1999KocaeliveDüzcedepremlerisonrasıMarmaraBölgesindekitarihselvealetseldönemdepremverilerivefaybilgileriyenidenderlenmişvedepremtehlikesininolasılıksaldeğerlendirmesiyenidenyapılmıştır.Bulgularagöre2004yılındanbaşlayarakönümüzdeki30yıliçerisindebüyüklüğü7 ve daha büyük bir depremin oluşma tehlikesi İstanbul için%60 civarındadır. Bu çok yüksek birdeğerdirveİstanbul’datehlikegiderekartmaktadır.

3

Şekil2.Son2000yıldaMarmarabölgesindeolmuşvebüyüklüğü6.8vedahabüyükdepremlerinkonumları(dışmerkez).

MarmaraBölgesiironikbirdurumlakarşıkarşıyadır.DepremtehlikesiböylesineyüksekolanMarmarabölgesi aynı zamandaen yükseknüfus artışının yaşandığı ve Türkiye’ninGayri SafiMilliHasılası’nın en fazla olduğu bir yerdir. 500 büyük sanayi kuruluşundan 250’si Marmarabölgesindedir. Nüfus ve yatırım artışına paralel olarak zaman içerisinde kayıp riskleri de sürekliartmaktadır.Marmarabölgesiiçin7vedahabüyükbirdepreminbüyükbiryerleşimbirimineyakınolması durumunda kişi başına fiziksel kayıp değeri 10.000‐15.000 dolar arasında olabilecektir.Merkezi ve yerel yönetimlerin bu nüfus artışını azaltma veMarmara’nın çekimmerkezi olmasınıdurdurmagibibirstratejivepolitikalarıyoktur.Tamtersinebirgidişatvardır.

Bu saptamalara göre acaba ne yaparsak deprem kayıp risklerini azaltabiliriz? Risk azaltmasürecinin hem yerel idareyi hemde hükümeti ilgilendiren boyutları vardır.Mevcut afetmevzuatıafetanıvesonrasımüdahaleağırlıklıdır.Riskyönetimininenönemlibileşeniolanönlemvehazırlıkçalışmalarıçokyetersizdir.Eskimişimarmevzuatıveyamalıbohçayadönmüşafetmevzuatıarasındakalınan,20yaşındabirdepremtehlikeharitasıkullanılan,arazikapmacılığınınplanlıyerleşimolduğusanılan,depremyönetmeliksizvebaşınabuyrukyüksekbinalarinşaedilenveyapıdenetimininçoğuyerde“mış”gibiyapıldığıülkemizdedepremrisklerininazaltılmasıolanaksızdır.

Başta İstanbul olmak üzere Marmara bölgesi halkıyla, idarecisiyle, sanayicisiyle vepolitikacısıylabugerçeğigörmekvedepremkayıpriskleriniazaltmayönündezamankaybetmedenbilimsel rapor ve eylem planlarında önerilen planlamaları ve yeniden yapılanma çalışmalarınıhızlandırmakzorundadır.

4

DepremHazırlıkİçinNeYapıldı?

İstanbul’daki kamu binalarının depreme hazırlanması amacıyla oluşturulan İstanbul SismikRiskinAzaltılmasıveAcilDurumHazırlıkProjesi(İSMEP)çerçevesinde2006yılındanbuyana4farklıuluslararasıbankadan1milyar300milyonAvrokredialınmıştır.2013 itibariyle640okulbinasınıngüçlendirme,onarımveyenilemesi;148okulunyıkımveyenidenyapımı;9hastaneve40poliklinik‐ailesağlığımerkeziningüçlendirme,onarım,yenilemesi;1hastaneve2polikliniğinyıkımveyenidenyapımı; 7 yüksek öğrenim yurduna ait 20 binanın güçlendirme, onarım ve yenilemesi; AtatürkÖğrenci Yurdu Kampüsü yıkım ve yeniden yapımı; 8 çocuk yurdu ve huzurevine ait 16 binanıngüçlendirme,onarımveyenilemesi;39idaribinanıngüçlendirme,onarımveyenilemesiyapılmıştır.Başta hastaneler olmak üzere çok sayıda kamu binası yeteri kadar para olmasına rağmen halabeklemekte,projeçokyavaşyürümektedir.Çoksayıdaafettahliyealanıimaraaçılmıştır.

2012yılında“Afetriskialtındakialanlarındönüştürülmesihakkındakanun”çıkarılmıştır.Halkarasında “kentsel dönüşüm kanunu” olarak adlandırılan bu kanun Türkiye’de yavaşlayan inşaatsektörününhareketlenmesineyaramıştır.Neyazıkkibütüncülbirimarplanını,topludönüşümüvekatılımcılığı esas alan; çağdaş, hak sahibini ve kültürel ve sosyal dokuları koruyan bir dönüşümeylemi gerçekleştirilememiştir. Deprem risklerini azaltması beklenenproje uygulamalarının büyükemsaller, donatı alan yetersizlikleri, nüfus yoğunlaşması ve inşaat standartları açısından depremrisklerini ne kadar azalttığı tartışmalıdır. Dönüşüm alanlarındaki sosyal ve kültürel yapıdeğişikliklerinindeayrıcasosyalriskleraçısındanelealınmasıgerekmektedir.

Çağınıngerisindekalmışvehukukhatalarıiledolubir“kentseldönüşümkanunu”ileyapılandönüşüm uygulamaları tamamen ticari bir kimlik kazanmış ve gayrimenkul geliştirme işinedönmüştür.

Yerleşikalanlardahaksahibi‐müteahhit‐belediyearasındabiruzlaşmaüçgenikuramayanveyeniden tasarlanmış yaşanabilir alanlar yaratma kavramını içermeyen bir kanunla toplu kentseldönüşüm gerçekleştirilememektedir. Riskli alan ilanları bilimsel önceliklere dayanmamakta,dönüşüm özellikle getirisi yüksek alanlarda parsel bazında yık‐yap‐sat uygulaması olaraksürdürülmektedir.

AdalardaNeYapılmalı?

Adalarımızındurumunabirbakalım.Adalarbeklenenbüyükdepremeenyakınkonumdadır.Adalarda ayrıntılı zemin etüdleri, tehlike hesapları ve tsunami modelleri yapılmıştır. Ancak 2002yılındakabacayapılanbirdepremsenaryoçalışmasınındışındaAdalardahilİstanbul’dariskleridahasağlıklı belirlemeye yarayan güncel bir bina envanteri ve risk sınıflaması yoktur. 2002 yılı resmiverilerikullanılarakyapılandepremsenaryosunagöreenfazlahasarvekayıpolacak10ilçeTablo1de gösterilmiştir. Bu tabloya göre Adalar ilçemiz oransal olarak en fazla can kaybına maruzkalabilecekbircoğrafyadadır.

5

Tablo1.2000yılıbinavenüfusverilerikullanılarakyapılandepremsenaryosunagöreİstanbul’daoransalolarakenfazlakayıpveren10ilçe.:Adalarhariçdiğerilçelerde2000’denbuyanabinasayısıvenüfusartmıştır.BudönemiçerisindeFatihveEminönüilçeleribirleştirilmiştir.

Adalarda deprem güvenli dönüşüm için bina envanteri ve deprem kayıp senaryosugüncellenmelidir. Adaların sit alanı oluşu, tarihi kimliği, koruma ve kollama ihtiyacı, imar artışıverilememe gibi özel koşulları ancak kendine özgün bir dönüşüm modelinin kurulmasınıgerektirmektedir.İstanbul’datarihiyarımadaiçindebenzersorunlarvardır.Halbuki,özellikletescillibinaları çok fazla değiştirmeyecek güçlendirme yoluyla yenileme ve deprem dayanıklı durumagetirmeişlerihemdahakısasüredeyapılabilmekte,hemdedahaucuzamalolmaktadır.Neyazıkkikentsel dönüşüm mevzuatı güçlendirme yoluyla yenilemeyi ve deprem güvenli yapı oluşturmayıözendirmemektedir.Güçlendirmeverestorasyondahafazlauzmanlıkgerektirdiğindenvekarmarjıdüşükolduğundanmüteahhitlerecazipgelmemektedir.Ancakbununiçinözendiricikrediveparasalkaynaklar yaratılması durumunda bir hazırlık dönemi başlayabilir. Kentsel dönüşüm kanunundaki“dönüşüm projeleri özel hesabı” ve DASK havuzundan paylar böyle özel durumlar için önceliklekullanılabilir. Tarihi, arkeolojik ve doğal sit özelliği olan Prens Adalarının tarihi kimliği ve kültürelözellikleri kullanılarak UNESCO ve AB projeleri oluşturulabilir ve koruma‐kollama esaslı dönüşümiçinekkaynakbulunabilir.Neilginçtirki,YassıadaveSivriada’nıntarihivedoğalsitalanıözelliklerinikanunladevredışıbırakıpimaraaçan,yüzlercemilyondolarlıkyerlikaynakbularakYassıada’yabeşyıldızlıotelvelükstesislerinşaettirmeyibecerenkararmerkezi,PrensAdaları’nındiğeradalarındadepremdebüyükkayıplarıveacılarıengelleyecek“korumavekollamaamaçlıdönüşüm”içinkaynakbulmayıvedepremhazırlıkprojeleriniözendirmeyiakıledememiştir!