130103 revista completa d - galicia21journal.org · figura o seu discurso como intervención. o...

Digitalis purpurea L. subsp. purpureaSpecimen no.: Herbario SANT 23613 / Determinavit: S. Ortiz, 1984 / Legit: S. Ortiz, 1984 / Date: 17.08.1984Place of origin: Ourense. Carballeda, Alto de Pena Trevinca Norte / Altitude: 2080 m above sea levelHabitat: Cryptogrammo-Dryopteridetumhttp://www.usc.es/herbario/?SANT_23613

Galicia21

desig

n: d

eses

crib

ir /

iSSN

204

0-71

81

Journal of Contemporary Galician StudiesIssue D. 2012Journal of Contemporary Galician Studies

Galicia 21. Journal of Contemporary Galician Studies Issue D. Year 2012issn 2040-7181

www.galicia21journal.org

Editorial‘Entre a norma e a excepción’María do Cebreiro Rábade Villar

Sistema/campo literario e literatura nacional como obxectos historiográficos: Perspectiva sociolóxica perante o caso galegoArturo Casas

Leopoldo Pedreira Taibo, intuición historiográfica e virulencia críticaLorena Domínguez Mallo

Unha nova volta ás cartografías da cultura galega: lecturas posnacionais, lecturas relacionaisKirsty Hooper

A planificaçom historiográfica em sistemas literários dependentes: consistência e alternativas no sistema literário galegoIsaac Lourido Hermida

Propostas para umha história literária de fundamentaçom empírica: bases de dados e análise de redesCristina Martínez Tejero

Guest articleO best seller como elemento normalizador: fillos dun mar complicadoPedro Feijoo

Kirsty Hooper. Writing Galicia into the World: New Cartographies, New PoeticsDanny M. Barreto

Mar Llinares García, María Del Carmen Pallares Méndez, Ofelia Rey Castelao, Serrana Rial García, Herminia Pernas Oroza.Historia das mulleres en GaliciaMiguel García-Fernández

María do Cebreiro Rábade Villar. Fogar impronunciable. Poesía e pantasmaAnxos García Fonte

Kirsty Hooper and Manuel Puga Moruxa, eds. Contemporary Galician Cultural Studies: Between the Local and the GlobalGabriel Pérez Durán

Antón Figueroa. Ideoloxía e autonomía no campo literario galegoAna Salgado

01

05

27

44

57

78

101

110

113

120

124

128

Page

Achegas á historiografía cultural nos estudos galegosIndex

Galicia 21 3 ‘Entre a norma e a excepción’

A utilización académica da historia é fundamentalmente conservadora, pois a función esencial de atopar o pasado de algo é permitir a súa supervivencia […] O que eu tento, pola contra, é mostrar a imposibilidade de todo isto. As historias que eu fago non son explicativas, nunca amosan a necesidade de algo, senón máis ben a serie de engranaxes mediante as cales se produce o imposible e a historia reconduce o seu propio escándalo, o seu propio paradoxo, até o presente. Interésame particularmente todo o irregular, todo o que de arriscado e de imprevisi-ble poida haber nun proceso histórico.

Roger-Pol Droit. Michel Foucault, entretiens. Paris, Éditions Odile Jacob, 2004.

A preocupación pola escritura da historia constitúe un dos principais tra-zos definidores da traxectoria dos Grupos de investigación radicados na Facultade de Filoloxía da Universidade de Santiago de Compostela. Ademais dos proxectos encamiñados a establecer os fundamentos teóricos e metodolóxicos dunha Historia Comparada das Literaturas na Península Ibérica, dirixidos por Fernando Cabo Aseguinolaza e culminados nos volu-mes homónimos da editorial John Benjamins, dende o ano 2009 a Facultade asistiu á constitución do Núcleo de Estudos para a Innovación da Historia Literaria Galega (NEIHLG), grupo de traballo integrado por Lorena Domínguez, Isaac Lourido, Mario Regueira e Arturo Casas.

Nese mesmo ano, algúns destes investigadores participaron nun panel titulado ‘Teoría da Historia e Historia da Literatura’, presentado no IX Congreso Internacional da Asociación Internacional de Estudos Galegos, e no que participei como coordinadora. O panel presentouse ante nós como unha ocasión para poñer a proba algúns dos presupostos que permitiran articular e difundir socialmente diversas liñas de traballo en curso sobre a historiografía literaria. O debate que sucedeu aos relatorios puxo de relevo que, malia a todas as elexías en torno á pretendida fin da historia, o coñece-mento historiográfico seguía gozando dun considerable impacto social. A sesión permitiu constatar, ademais, a existencia dun certo desaxuste entre a razón historiográfica -tal e como é caracterizada ou procurada polos investi-gadores e investigadoras- e as demandas que adoitan facérselle á historia da literatura, entendida como práctica socialmente relevante en termos da ins-titucionalización e lexitimación dos repertorios culturais.

Este monográfico da revista Galicia 21:Journal of Contemporary Galician Studies ofrece o resultado dalgunhas das investigación iniciadas ao fío daquel panel. Pero o tempo transcorrido dende entón, os avances no campo de coñe-cemento e, moi especialmente, o xurdimento de novas redes de investigación e procesos de intercambio entre grupos aconsellaban non limitar o alcance da publicación a aquelas primeiras achegas. No curso do traballo, resultou fundamental a incorporación do Grupo Galabra, sobre todo no que atinxe á análise dos vínculos entre a historia da literatura e a planificación sistémica, exemplificado na achega de Cristina Martínez Tejero. Mais un panorama completo das tendencias contemporáneas no estudo historiográfico tamén requiría prestar atención aos estudos procedentes das Universidades non

Editorial

Galicia 21 4 galegas. Neste sentido resultou moi relevante o artigo de Kirsty Hooper, da Universidade de Warwick. O seu traballo permite testemuñar o impacto da crecente internacionalización da historia literaria en Galicia, proceso no que a investigadora inglesa leva participando dende hai anos.

Os capítulos que integran este monográfico comparten a vontade de achegar ferramentas que permitan comprender, en toda a súa com-plexidade, a significación dos procesos de construción historiográfica. Para iso faise preciso atender non só ao estudo crítico dos grandes relatos, senón tamén, como recoñecía Michel Foucault na súa conversa con Roger Pol-Droit, á ‘serie de engranaxes mediante as cales se produce o imposible’. Pois unha das cuestións que este número monográfico permite poñer de relevo é que, ao ser a propia historiografía literaria un proceso de natureza histórica, sempre chega ao presente baixo a forma dunha tensa elaboración. Pensar a historia significa rescatar tamén as outras historias que existiron pero que non se impuxeron e comprender, á fin, que o pasado -ese país estranxeiro- é un territorio tan polémico como poida selo o presente.

María do Cebreiro Rábade VillarUniversidade de Santiago de Compostela

Issue D ‘12

05 Galicia 21 Issue D ‘12

AbstractWhen considering it from a purely national perspective, systemic or functionalist approaches to cultural historiography present four complex, even aporetic levels of analysis, namely: 1) setting the limits of the system and of its interactions with other systems both outside and within it; 2) the integration of what the theory of social fields terms the system’s ‘spaces of possibility’; 3) setting the most appropriate way of incorporating systemic diachrony and 4) the description of literary history’s role as criticism as one of its interventive functions. The aim of this article is to outline these four areas of enquiry in the context of Galician literary historiography, in particular with regard to its heuristic function.

Carvalho CaleroCrise da historiaFuncionalismo dinámicoLiteratura nacionalEspazo dos posibles

A opción funcionalista ou sistémica en historiografía cultural ou literaria presupón a atención a catro planos complexos e nalgún sentido aporéticos en canto se someten a unha lectura en restrita perspectiva nacional. Eses planos son os seguintes: 1) explicación dos límites sistémicos ou de campo

Palabras clave

KeywordsCarvalho CaleroCrisis of HistoryDynamic FunctionalismNational LiteratureSpaces of Possibility

Resumo

Sistema/campo literario e literatura nacional como obxectos historiográficos: Perspectiva sociolóxica perante o caso galegoArturo CasasUniversidade de Santiago de Compostela

Article


Galicia 21Issue D ‘12

06 e das interaccións sistema-extrasistema e sistema-subsistema; 2) incorpo-ración relacional do que a teoría dos campos sociais define como espazo dos posibles; 3) decisión sobre o modo apropiado de incorporar a diacronía sisté-mica; 4) delimitación funcional do factor crítico que toda historia cultural ou literaria preasume desde o momento en que opera por selección e con-figura o seu discurso como intervención. O obxectivo é perfilar eses catro planos en relación coa literatura galega e de xeito específico coa heurística e os operativos usuais na praxe historiográfica correlativa.



07 No sentido que Iuri Lotman deu a estes conceptos, a historiografía posúe funcionalidade cultural por dous motivos: por xerar estruturalidade semiótica cara ao futuro e por promover o esquecemento selectivo daquela parte da memoria que se xulga como non rendible (Żyłko 2006). Esta é unha máis entre as razóns polas que se pode asegurar que a historia literaria foi, e segue a ser, unha potente maquinaria performativa no sistema social, un dispositivo primordial para a comunidade que a produce e pon en circulación como comunicado institucional destinado a cumprir funcións

autodescritivas, homoxeneizadoras e cohesivas en sentido identitario (Lotman 2000). Falar nestes termos implica asumir que a historia literaria se habilitou de entrada como produción propiamente institucional e como discurso de autoridade ligado a núcleos lexitimadores de valores culturais, sociais, ideolóxicos, morais, relixiosos, estéticos ou doutra clase. Pero a natureza institucional da historia literaria asenta tamén no rendemento dunha autoridade complementaria, pois quen a escribe ha de mostrarse eficaz na xestión dunha identidade histórica e ha de posuír probada competencia técnico-discursiva e política. Por tanto, a relación entre autoría do discurso historiográfico, campo do poder e campo de produción ideolóxica resulta fundamental cando se aspira a entender o funcionamento da historia literaria nun contexto dado (Sapiro 2007, Figueroa 2010, Casas 2011, Lourido Hermida 2011).

En tanto operativo de intervención discursiva, a historia literaria é susceptible de asociarse no plano institucional non só a núcleos hexemónicos, aos seus aparatos de regulamentación político-cultural (academia, escola, medios de comunicación) e ás respectivas lóxicas da iterabilidade (Butler 2004: 231-61), senón tamén a núcleos de contrapoder, recoñecibles ou non como alternativos. Estes funcionan en realidade como configuradores de respostas político-culturais de resignificación e, por febles que resulten, aspiran a alcanzar algún xeito de institucionalización. O resultado buscado é a configuración de contraespazos públicos, normalmente de carácter sectorial nos seus inicios, por afectaren só a determinados ámbitos da vida pública (o literario ou o folclórico, por caso), pero moi activos na refutación dos metarrelatos de lexitimación identitaria, cultural ou política contra os que reaccionan (González-Millán 2000: 63-77). Unha das súas prioridades adoita ser a postulación dunha historiografía cultural diverxente da oficializada no espazo público no que interveñen.

Como é lóxico, a performatividade asociada á práctica historiográfica, e en particular ás prácticas historiográfico-literarias, asume xa desde a súa mesma materialización que está a concorrer ou competir con modelos alternativos. Todo campo social xera un subcampo historiográfico marcado por unha pluralidade de propostas que afectan a opcións epistemolóxicas, as cales, xa antes, inciden na delimitación e identificación do obxecto de estudo. Esa delimitación consiste en realidade nunha operación moi complexa na que, case sempre de xeito non declarado, resultan activados diferentes parámetros heurísticos e discursivos e na que se concretan relacións non sempre explícitas entre varias subdisciplinas historiográficas e entre elas mesmas e outros saberes, como a socioloxía, a antropoloxía, a filoloxía, a semiótica da cultura e outros. Entre eses parámetros, malia o que poida parecer nunha primeira impresión afectada polo fetichismo literario ou polas proxeccións didácticas da historiografía literaria escolar, os textos e as autoras e autores non son



08 nin moito menos os principais en termos de organización do discurso historiográfico. Dito doutro xeito: non son os que gozan dun maior grao de autonomía como referentes da comprensión do percurso histórico, pois o habitual é que estean subordinados a algún principio regulador, correntemente de carácter identitario ou ideolóxico, incluído aquí para determinados períodos e culturas o aparato dogmático-relixioso.

A existencia dun campo historiográfico, con todas as consecuencias sobre doxa, habitus, heteronomía, capital en xogo e demais, constitúe un a priori inesquivable cando se entra a debater sobre modelos historiográfico-literarios. Asumida a funcionalidade semiótico-cultural e sociopolítica indicada, un obxectivo acaído para ese debate sería o recoñecemento e descrición —xustamente a esta luz— dos modelos concorrentes no subcampo da historiografía literaria nunha determinada conxuntura: a galega de comezos do século xxi, por exemplo, con todas as implicacións que tal concorrencia leva aparelladas en relación co campo do poder e coas diversas institucións participantes. Porén, esta é unha tarefa de dimensións inasumibles neste lugar. Optaremos en realidade por unha vía que, sobre todo por contraste, incorpore unha parte desa descrición, pois do que se tratará é da concreción dalgunhas propostas conducentes a unha historiografía de base relacional e sistémica de aplicabilidade xeral, se ben con ollada derivada de xeito preferente ao marco galego.

Obsérvese antes de máis que unha das razóns polas que é tan difícil acometer con éxito unha historia sistémica da literatura radica nas abrumadoras esixencias empíricas dunha empresa tal, obrigada a traballar —a mínimo rigor que se esixa— con análise de redes e bases de datos aplicadas non só aos considerados produtores por antonomasia do sistema literario, senón tamén ao resto de axentes, así como aos consumidores dos bens que o mercado cultural fornece e a eses mesmos bens e produtos. Así o asumiron nas súas investigacións, entre outros, o Collectif Interuniversitaire d’Étude du Littéraire (Dozo & Freché 2006) respecto á literatura belga do período 1920-1960 e o Grupo Galabra (www.grupogalabra.com) respecto á cultura galega da etapa 1968-1982. E así o corroborou tamén Lourido Hermida no capítulo quinto da súa tese de doutoramento (2011: 457-509), titulado ‘Bases para unha historia sistémica da literatura na Galiza’.1

Non operar co sentido holístico da noción de sistema conduce á elaboración de historias sectoriais do sistema (nalgún sentido, as historias das literaturas nacionais adoitan responder a un programa homologable a isto que se indica), vía aceptable e, se se apura o xuízo, plausible, a condición de que saiba recoñecerse nesa limitación e non pretenda confundir a ninguén nin no plano heurístico nin no plano metodolóxico.

Superfluo será indicar que o expediente propio dos usos historiográficos tradicionais esixe bastante menos. Tal como se herdou das dúas tradicións principais que flúen desde o século xix, a herderiano-hegeliana e a positivista, o oficio da historiadora literaria, firmemente suxeita ao que Bourdieu describe como doxa epistémica, demanda en doses variables erudición, dotes narrativas e pedagóxicas, unha certa probidade crítica e en especial compromiso cun suxeito histórico formulado como nación, pobo, estado ou espírito. Estes ingredientes abondaron a miúdo para consagrar propostas de circulación institucional e escolar moi ampla e para promover con elas cánones a miúdo blindados contra os procesos sociais, políticos e culturais. Blindados, cabería indicalo así, tamén contra a historia.

A de Lourido Hermida é unha investigación fundamental e por completo imprescindible en rela-ción cos asuntos abordados neste artigo, redactado como comunica-ción ao ix Congreso da Asociación Internacional de Estudos Galegos (2009). Lourido conforma xun-to con Lorena Domínguez, Mario Regueira e Arturo Casas o Núcleo de Estudos para a Innovación da Historia Literaria Galega (NEIHLG), operativo desde 2009 na Universidade de Santiago de Compostela. O rexistro das súas publicacións e actividades localí-zase en http://webspersoais.usc.es/persoais/arturo.casas/NEIHLG.html.

1



09 Fundamentación teórico-crítica da innovación procurada

A atención que prestei a esta clase de asuntos nalgunha publicación anterior (Casas 2008, 2010) obedeceu a un cuestionamento metodolóxico no plano teórico-comparado e a un propósito de exploración de alternativas fronte aos modelos das historiografías romántica, positivista e historicista, interpreto que esgotados no plano científico malia persistiren como ferramentas reanimadas nas prácticas académica e escolar.

Hai tres clases de motivos que permiten falar da caducidade deses modelos. En primeiro lugar, e malia o paradoxal que pareza, por canto conduciron a disciplina á vía morta da ahistoricidade, sen daren cun modo acaído de axuste entre os elementos sincrónicos e diacrónicos da realidade sobre a que a historia literaria pretendía informar e sen que se lograse entender nin explicar a procesualidade do literario nin a idea de cambio histórico. En segundo lugar, polo persistente desenfoque na fundamental decisión sobre o obxecto de estudo da disciplina e incluso sobre a propia noción de literatura (ela mesma en proceso). Finalmente, por unha especie de suficiencia epistémica filiada a sólidas pero escasas referencias metodolóxicas, en especial as propias da retórica, da ecdótica e da filoloxía.

Nesta ocasión o propósito consiste en axustar análise e propostas, de novo con apoio nas bases metodolóxicas empregadas por Itamar Even-Zohar para a súa formulación da noción de polisistema cultural, así como nas relacións por el mesmo recoñecidas no plano conceptual coa semiótica da cultura de Iuri Lotman e a escola de Tartu-Moscova (Even-Zohar 1990: 2). Incorporaranse así mesmo conceptos e propostas socioanalíticas que corresponden a Pierre Bourdieu, facendo abstracción polo de agora das críticas xurdidas desde dentro da propia escola con repercusión nas especificidades do campo historiográfico (casos de Nathalie Heinich, Luc Boltanski e Bernard Lahire, por exemplo).

Un dos fundamentos que deberá reforzarse é a comprensión das complexas relacións entre repertorios, mercados, ideoloxía e canonicidade, base de calquera aproximación sistémica á dinámica do campo cultural, segundo soubo ver un membro tan significado do Grupo de Tel Aviv como Rakefet Sela-Sheffy (1999, 2002). Tales relacións, e aquí aparece un novo punto de converxencia con Lotman, e noutro plano coa socioloxía de Norbert Elias, nin son mecánicas nin resultan sempre previsibles. O máis relevante desde o punto de vista dunha investigación histórica en perspectiva sistémica é xustamente saber localizar, describir e analizar a pugna social e cultural entre modelos, configuradora e postuladora de redes de xerarquías e en definitiva dun canon para o sistema.

Como consecuencia inmediata do anterior, faise preciso recalcar o que de impostura epistemolóxica hai na estendida equiparación conceptual entre literatura nacional e sistema literario.2 De feito, a constitución dunha historia literaria sistémica é heurística e conceptualmente irredutible á historia dunha literatura nacional. Asemade, o paso desta última modalidade á primeira é imposible de efectuar mediante o simple expediente dunha renominalización dos vellos conceptos e dos vellos criterios historicistas, entre eles o de canon.

Os estudos literarios constitúen un dos campos disciplinares onde menor impacto tivo a longa crise epistemolóxica da historia como saber/ciencia e como discurso marco de prácticas historiográficas sectoriais. Esta crise agromara non sen brusquidade na Francia da III República, en particular a partir da aparición en 1929 da revista Annales d’Histoire

Miguélez Carballeira elaborou en esquema unha análise das tres percepcións básicas existentes na actualidade sobre o uso da fórmu-la sistema literario galego fronte ao que se entende por literatura na-cional galega (2009: 272-75). Nesas tres percepcións combinaríanse motivacións político-identitarias e emotivas con outras de condición máis ben técnica, de forma que ma-lia a etiqueta ser de uso bastante xeralizado entre os axentes de tal sistema resulta complicado saber con precisión a idea que diso se fai quen activa a expresión en cada caso. Véxanse a este mesmo respec-to Figueroa (2008) e Torres Feijó (2004). Na consideración deste úl-timo, os sistemas literarios funcio-nan en tres niveis diferentes: nun espazo socio-político, mercé a un ordenamento xurídico-político e institucional (por exemplo, ema-nado do Estado); nun conxunto social, por vínculos de índole lin-güística, étnica ou similares; e nun marco de libre vinculación que é de natureza máis individual que so-cial (Torres Feijó 2004: 428).

2



010 économique et sociale da man de Marc Bloch e Lucien Febvre. Un dos seus aspectos máis perceptibles foi o da loita polo control do campo académico nas dimensións investigadora e docente, esta última con importante repercusión comercial nun país como Francia. Oitenta anos despois desa data non é tarefa sinxela sinalar un correlato no campo da historia literaria, algo que se aproxime en efectividade e consecuencias ao que supuxeron o impacto e a traxectoria de Annales como refutación heurística, metodolóxica e académica do positivismo nos marcos da investigación e a docencia da historia. Puido constituílo a escola de Praga a través do maxisterio de Jakobson, residente alí desde 1920, e da boa recepción dos postulados teóricos de Tinianov por parte de Jan Mukařovský, René Wellek e sobre todo Felix Vodička e a súa escola. Os seus contributos propedéuticos e metodolóxicos son de grande interese para un desenvolvemento semiótico-sistémico da historia literaria (Galan 1988, Doležel 1999). Porén, fóra do volume sobre os comezos da ficción checa moderna publicado por Vodička en 1948, as súas concrecións historiográficas non constitúen logros significativos. Alén disto, no derradeiro terzo do século xx, academias como a británica ou a norteamericana experimentaron axustes no reparto de influencia e poder entre departamentos universitarios de Letras e foron testemuñas do agromar do novo historicismo e outras metodoloxías innovadoras. Pero isto non supuxo nada comparable ao acontecido no ámbito da investigación histórica coa influencia de Annales e algunhas publicacións anglosaxoas (Hobsbawm 1997). A historia literaria foi renuente á apertura interdisciplinar e tamén o foi, até hai moi pouco tempo, ao traballo colaborativo. E máis importante aínda ca iso: adiou a ruptura con usos historicistas e positivistas proxectados por escolas filolóxicas nacionais de impronta hegeliano-darwinista, por expresalo nos termos de Lotman (1998: 140-51), o cal complicou a aceptación da dimensión crítica da historia literaria e lexitimou fóra de tempo un tipo de discursividade non sempre discernible da erudición.

Sen saír deste marco de reflexión, procedo de seguido a presentar en esquema algunhas propostas procedentes de traballos anteriores. Xúlgoas necesarias para fundamentar o que formularei: 1) a historia literaria enfróntase ao desafío de reintegrarse como disciplina historiográfica e de concertar unha relación directa coa historia, que non hai motivo para pensar en forma de heteronomía disciplinar pero si de complementariedade e sobre todo de renuncia á deshistorización; 2) é esixible ao historiador unha declaración sobre as implicacións performativas previstas no seu discurso historiográfico en sentido social e político; 3) para a historia literaria é imprescindible a asunción das alternativas debatidas ao longo da segunda metade do século xx en relación co coñecemento histórico e cos discursos disciplinares asociados, polo que é preciso que o debate sobre a historia literaria integre o debate sobre a súa propia textualidade e que concrete alternativas á narratividade e a autoridade explicativo-causalista herdadas da historiografía romántica; 4) a historia literaria debera cuestionar dúas axialidades asentadas con selo exclusivista: a do nacional en detrimento do extranacional e a do textual-autorial en detrimento do resto de factores sistémicos; 5) a historia literaria de postulación identitaria é en xeral allea, ou cando menos reticente, á dialéctica entre unha crítica da identidade e unha crítica da diferenza, motivo polo cal a historia literaria de base nacional tende a ser activa na exclusión da diferenza e na de case todo o que non coadxuve á cohesión identitaria; 6) unha terceira axialidade cuestionable é a da propia historia literaria no marco dos estudos literarios,



011 que adoito incorpora de xeito implícito a consideración de que a historia literaria corresponde facela por dereito propio á práctica da filoloxía e de que está fóra de discusión o control académico da disciplina polos departamentos universitarios tradicionais; e 7) precísase unha historia literaria capaz de conxugar a razón filolóxica con outras heurísticas de procedencia disciplinar diversa (semióticas, culturolóxicas, sociolóxicas, económicas, comparatistas) para alcanzar así unha alternativa aos programas caducos, unha alternativa que talvez debese comezar por testar en termos empíricos a vixencia académica e extra-académica da disciplina no mundo actual.

O sistema-único en perspectiva funcionalista

Unha opción funcionalista ou sistémica en historia cultural ou literaria, fronte a posicións latentes como as descritas nalgúns dos puntos anteriores, implicaría atender catro planos, sen dúbida complexos, que deveñen nalgún sentido aporéticos e incoherentes en canto se someten a lecturas de restrición nacional ou son forzados a operaren como intentos de descrición diacrónica dun suposto sistema cultural illado e sen interaccións. Ou, en fin, en canto se aplican á entelequia que noutro lugar denominei sistema-único.

Un sistema-único sería o resultado dunha figuración heurística que ignore e exclúa como obxecto de análise aquilo que non forme parte esencial e ideal duns factores previamente seleccionados como relevantes e inherentes. A consecuencia inicial deste operativo consiste en suspender a interacción e en ocasións incluso a existencia de sistemas concorrentes (tamén de parasistemas e subsistemas, cos seus respectivos repertorios e apoios institucionais) no mesmo espazo sociocultural de radicación que se presupón propio ou connatural, por exemplo en termos lingüísticos ou xeoculturais, ao que se postula de inicio como sistema autónomo, o cal por esta vía acaba promovido como sistema-único mediante unha especie de falacia autonomista de tripla incidencia. En primeiro lugar, o sistema literario sería autónomo en relación con outros produtos culturais ou artísticos; en segundo lugar, seríao tamén en relación cos procesos históricos, en especial cos de repercusión non estritamente nacional; finalmente, seríao en relación con sistemas literarios alleos, tanto mediatos como inmediatos na cartografía ancilar que a historia literaria incorpore con sustento lingüístico, relixioso, administrativo, cultural ou doutra clase. Apréciese que como ideoloxema de base, tanto se falamos de sistemas fortes ou dominantes como se o facemos de sistemas non normalizados ou dependentes, a ideación do sistema-único sublima o non-conflito e interpreta o par autonomía-heteronomía non como unha escala con graos, senón en termos absolutos (o que non é autónomo é heterónomo, máxima idealista tan absurda como falaz). A inexistencia de conflitos intraculturais (intraliterarios) e en especial interculturais (interliterarios), ou no seu defecto a inatención deliberada aos mesmos, conxúgase cun teleoloxismo darwinista destinado a explicar o éxito histórico e a dominación do medio xeocultural por parte da literatura nacional lida como sistema-único. Isto que se comenta é perceptible na maioría de historias literarias francesas, españolas, italianas...; en xeral, éo na historiografía literaria que corresponde aos chamados estados-nación. Pero non é privativo dese sector, pois por asimilación estamos perante unha pauta que caracteriza



012 igualmente a serie historiográfico-literaria de entidades nacionais non soberanas en termos políticos.

Malia a transcendencia do anterior, non se detén aquí a repercusión da falacia autonomista. O feito certo é que nela aparecen como aproblemáticos e autónomos os propios factores sistémicos, un a un e tamén nas súas correlacións de parte e de totalidade. Un exemplo apenas: o consumo de produtos culturais ou, se se preferir, a lectura, pasa a verse como a parte simétrica da comunicación literaria, suxeríndose na práctica que a uns produtores autónomos (supostamente centrados nunha cultura de sistema-único, para ser máis preciso) corresponden uns consumidores tamén autónomos (monolingües e monoculturais nas súas escollas de consumo/mercado). O mesmo podería indicarse moi en particular sobre o repertorio e incluso sobre as institucións. Ambos factores poden chegar a aparecer dotados dunha falsa autonomía absoluta, inexistente por moito que se force a realidade histórica no tempo que for. Naturalmente, e isto é o máis perturbador da serie de convencións conxugadas para a subsistencia desa clase de historiografía autonomista, quen consulta conscientemente e cun mínimo sentido crítico este modelo de historia literaria sabe que o que está a ler non informa dunha realidade histórica documentable con datos empíricos senón dunha abstracción na que só se menciona aquilo que se pactou como existente e central en termos case sempre identitarios. Óbvianse así, sen ir máis lonxe, a maior parte dos elementos heteroxéneos e desestabilizadores do sistema. En particular, os asociados en orixe a sistemas outros (as interferencias das que fala Even-Zohar como consubstanciais á dinámica sistémica) e os que cuestionan a cohesión sistémica (axencialidades non masculina, non heterosexual, non asimiladas en sentido étnico ou cultural, insuficientemente nacionais, etc.). De se aceptar o símil, resulta algo parecido a promover o estudo dun ecosistema sen prestar atención á cadea trófica ou á diversidade biolóxica, ignorando entre outras cousas a existencia da predación e da loita pola vida. Dito nos precisos termos lotmanianos: intentar trazar a historia de calquera forma lingüística —a poesía, por exemplo— de forma autónoma é equivalente a extraer a participación dun instrumento nunha sinfonía e presentar esa extracción como unha obra íntegra (Lotman 2000: 209).

Máis unha vez haberá que insistir en que o procedemento é o activado sen maior xustificación metodolóxica previa para o estudo dunha dada literatura x, sinaladamente se esa literatura se considera nacional polos axentes que interveñen na preparación do proxecto e na súa concreción discursiva. Isto non se limita ao plano da lingua nin equivale a unha impugnación do denominado criterio filolóxico. En realidade, non é necesario facelo se nos situamos en perspectiva sistémico-empírica. Por que? Pois por darse unha incompatibilidade ben simple: unha historia do sistema literario non pode operar con criterios que supoñan unha restrición do que hai (por exemplo, lectores que len nalgunha lingua distinta á vinculada ao criterio filolóxico, tradutores, ou editores que publican en máis dunha lingua; e, desde logo, o mercado). Non desexo ocultar con estes razoamentos a pretensión de activar un debate sobre alternativas viables a certas forma de entender a tarefa historiográfica que, como mínimo, cabe cualificar de textualistas e aínda textocentristas, alén de subordinantes. Isto último por todo o que representa a tradicional imaxe da filoloxía ao servizo do Estado. Pero tamén, previamente, pola tendencia esaxerada a interpretar que a literatura non sexa outra cousa que o resultado da materialización artística da lingua.



013 Un exemplo revelador das moitas complexidades en xogo é a introdución á Historia da literatura galega contemporánea de Carvalho Calero, que comeza coas seguintes palabras: ‘Concibo nista obra a historia da literatura galega como a esposición das realizacións e do desenrolo da fala galega no orde literario’ (1981: 11). Ao fío da argumentación que desenvolve este principio xeral (criterio filolóxico), o autor sopesa argumentos colaterais para posibles ampliacións heurísticas derivadas da concreta realidade social e cultural sobre a que vai informar. O razoamento de base para a opción decidida a prol do criterio filolóxico é a lexitimidade científica, que Carvalho non considera ao alcance doutras heurísticas, se ben podería pensarse que tal criterio admitiría matices tratándose de discursividades diferentes da historiográfica (a crítica ou a ensaística por exemplo).3 Creo que Carvalho era consciente da evolución da historia literaria en Europa (e da súa profunda crise) xa desde a etapa de elaboración da súa tese de doutoramento, orixinadora de libros como Sete poetas galegos e Aportaciones a la literatura gallega contemporánea, ambos de 1955. No limiar a este último aparecen moi claras observacións metodolóxicas sobre a tarefa do historiador literario. Tamén, por certo, unha referencia ao ‘sistema literario’ (1955: 12), anecdótica só se calibramos esta expresión sen termos presente a historia conceptual que hai detrás. En xeral, na historiografía literaria galega posterior a Carvalho Calero a asimilación do criterio filolóxico perdeu unha parte da entidade teórico-crítica por el considerada. Reiterarei aquí que o aspecto que máis me interesa deste principio organizador da historia literaria é simplemente un, o da asimilación acrítica do inmanentismo literario. Noutras palabras: a consideración de que a historiografía literaria pode seguir sendo textualista e pode permanecer abstraída do sistema/campo no que adquiren significación social, cultural e política a produción, as tomas de posición, os conflitos, a intervención, a institucionalización... e por suposto tamén os textos.

Unha historia do sistema literario non equivale en ningún caso a unha historia literaria tradicional na que a axialidade corresponda á lingua, á nación, ao xenio literario ou a algunha variante individual ou colectiva do que foi nomeado espírito. Nin en termos de delimitación do obxecto de estudo —bastante máis amplo— nin en termos discursivos. A historia do sistema literario ten de ser obrigadamente relacional: asume que debe dar conta dunha serie de relacións configuradoras de redes (non só autoriais, non só textuais). Isto é, decide informar do que en propiedade se conceptualiza como sistema. No marco da discursividade iso derivará case sempre en desuso de determinadas fórmulas e de certas narrativas máis ou menos lineais e teleolóxicas. Entre outras razóns porque a historicidade sistémica non pode entenderse só como atención a unha diacronía pendente ou non de orixes e de resolucións emancipadoras, por demandar de xeito ineludible, en fin, achegas descritivas do estado do sistema en determinados momentos-fases (sincronía) ligados a un proceso histórico aberto de causalidades e consecuencias sempre múltiples. Segundo o indicado, unha historia do sistema presupón así mesmo distancia discursiva cos usos epidícticos e avaliativos da linguaxe. Pero significa ante todo un compromiso de coherencia metodolóxica no que nada se sitúe por riba da realidade obxectiva sobre a que se informa nin á marxe dunha reflexividade aclaradora do lugar (condicionantes, funcións, relacións...) no que se sitúan tanto a disciplina historiográfica como os concretos suxeitos enunciadores do discurso historiográfico. Na terminoloxía de Bourdieu presuporía por

Pénsese na súa colaboración só uns anos antes no volume 7 ensayos sobre Rosalía (1952), onde Carvalho prestara atención simultánea á pro-dución galega e á produción castelá da escritora, cun reparto case simé-trico do número de páxinas dedica-das á primeira e á segunda, bastante chamativo malia as obvias conside-racións sobre o que aquel volume colectivo significaba naquela altura histórica.

3



014 tanto unha obxectivación participante que obxectiva á analista ao tempo que fai o propio co obxecto de estudo.

A fin de evitar no posible interpretacións erradas do que se está a argumentar, introducirei unha puntualización. Nada do dito significa que non exista aínda un espazo epistemolóxico, académico e escolar para a historia literaria de base nacional nin que, en consecuencia, todo deba orientarse nun sentido posnacional. Significa en realidade outra cousa ben distinta. Primeiro, que ese modelo non é o único que a día de hoxe se ofrece como posible. E segundo, que é frívola a clasificación como historias sistémicas ou historias dos sistemas culturais/literarios das que constitúen, apenas, reformulacións da tradición historiográfica romántica ou positivista por simple actualización do glosario consubstancial a eses modelos.

Retos e propostas para unha nova historia literaria galega

Os catro planos anunciados concretarémolos do seguinte xeito: 1) explicación dos límites sistémicos ou de campo e das interaccións sistema-extrasistema e sistema-subsistema; 2) incorporación de todo o entendido e catalogado como produto cultural, o que en lóxica funcionalista debería supoñer tamén a introdución relacional do que Bourdieu definiu como espazo dos posibles; 3) decisión sobre o modo apropiado de incorporar a diacronía sistémica; 4) recondución do factor crítico que toda historia cultural preasume desde o momento en que opera por selección e configura o seu discurso como acción ou intervención.

O reto que desde unha perspectiva planificadora e de intervención socio-semiótica teñen por diante os estudos galegos para o segundo decenio do século xxi é decisivo. Neste marco gustaríame presentar algunhas ideas que teñen a ver coa posibilidade de afrontar unha nova historia literaria. No meu criterio, esta debera asentarse nun coñecemento crítico en profundidade de dúas esferas: o propio curso da historiografía literaria nacional a partir das achegas de Manuel Murguía e o debate teórico sobre a historia literaria na modernidade e na posmodernidade.4 Asumo de porparte que o proxecto entraría en concorrencia coas propostas historiográficas prevalentes no momento actual, empezando pola de Ricardo Carvalho Calero e chegando ás que viron a luz nos pasados anos 90 ou a comezos do século xxi.

O fundamental redúcese ao seguinte: facer unha historia literaria no tempo actual ten que supoñer unha alternativa marcada ao que supuxo a maior parte da nosa tradición historiográfica. Primeiro, porque non tería sentido o regreso a pautas (neo)positivistas destinadas ao rexistro de feitos/acontecementos/epónimos; ese labor está feito e ben resolto en termos xerais, se ben cabe esperar sorpresas cando se acometa unha investigación sistemática da produción anterior ao Rexurdimento. Segundo, porque, con contadas excepcións, a tradición historiográfica galega constituíuse sen estabelecer un diálogo propedéutico suficiente que se beneficiase dos cambios de paradigma que nas ciencias sociais e humanísticas se foron sucedendo ao longo do século xx. Terceiro, porque un proxecto desta índole deixou de ser asumible como tarefa individual e á vez carecería de sentido o seu desenvolvemento por parte de grupos sen unha coordinación rigorosa, proactiva e á vez flexible coas posibles discrepancias internas.5

A historia literaria só mantén algún sentido hoxe se incorpora a conciencia da propia crise disciplinar, extraordinariamente

Faltan traballos crítico-docu-mentais sobre ese percurso e falta unha panorámica parangonable coa resolta por Beramendi (1993) para a historiografía galega a partir de 1975. Sería preciso así mesmo de-terse nalgúns elos desatendidos. Por mencionar un caso concreto, constitúe un material riquísimo para a comprensión dos debates historiográficos na Galiza anterior ás Irmandades da Fala o Cuestionario que Said Armesto presentou en 1914 para o acceso á cátedra de Lingua e Literatura Galaico-Portuguesa na Universidad Central, a primeira desas características no estado. Trátase de 110 fichas nas que detallou a comprensión histórica dese dominio lingüístico e xeocul-tural e se ocupou de estabelecer conexións comparatistas con ou-tras tradicións literarias europeas, non só as inmediatas. Agradezo á Biblioteca da Fundación Barrié as facilidades para a consulta do Arquivo Said Armesto.

4

Malia o tempo transcorrido e as moitas diferenzas contextuais, resulta clarificador o Epistolario a Fernández del Riego (2006) de Carvalho Calero. Considérese que, no plano da dedicación in-vestigadora, a Historia da literatura galega contemporánea foi resultado dos anos pasados por Carvalho en Lugo como director non oficial do Colexio Fingoy (1950-1965). A tare-fa deu comezo en 1953, tras a solici-tude formal de Ramón Piñeiro e os acordos previos do Grupo Galaxia.

5



015 profunda, asume a inactualidade da maior parte dos procedementos discursivos postos en uso pola historiografía tradicional (entre eles, o da narratividade causalista e teleolóxica) e interioriza con naturalidade a súa provisionalidade e continxencia. Só ten sentido se incorpora ao tempo un bo programa para a coordinación de tarefas de investigación en equipo e non oculta as probables contradicións internas entre discursos sectoriais de autoría diversa. A historia literaria, como calquera outra serie historiográfica, está obrigada a aceptar un carácter dinámico e dialóxico, mesmo heterolóxico e non neutralizador do seu obxecto de análise, no sentido dado por Georges Bataille (1970) a estas actitudes críticas e hermenéuticas, sen contemporizar con ningún intento reanimador de obsoletos discursos monolóxicos de explicación e sen pretender homoxeneizar o que de seu é heteroxéneo. Isto último reintroduce un asunto importante, o da distancia/compromiso do historiador en tanto axente social e político, algo que non podo atender agora coa precisión requirida, polo que remitirei ás análises de Antón Figueroa (2008, 2010: 15-52). Apelarei simplemente a un libro clásico de Norbert Elias, Engagement und Distanzieung, publicado no orixinal alemán no ano 1983, e que pivota arredor dunha pregunta fundamental de non doada resposta: que posibilidades existen de que os científicos sociais manteñan inequívoca e consecuentemente separadas as funcións de observadores e participantes nos fenómenos e procesos que estudan? (Elias 1990: 28).

Para os catro retos heurístico-metodolóxicos mencionados, que son interdependentes, propoño partir das consideracións que de seguido desenvolverei, ordenadas de maneira correlativa á formulación dos propios retos.

Topoloxía sistémica

En primeiro lugar, faise preciso concretar un modelo de topoloxía sistémica adecuado que interprete con fiabilidade e rigor heurístico a totalidade de datos efectivamente existentes no sistema cultural/literario, abandonando pretensións parcializadoras entendidas ou non como garantes da cohesión sistémica e sobre todo dunha cohesión identitaria que corresponde resolver basicamente nos debates sociopolítico e ideolóxico, non na práctica historiográfica. Dito doutra maneira: non é razoable nin eficaz que un modelo sociolóxico-cultural describa só unha parte da realidade da que aspira a dar conta e ignore a concorrencia sistémica sobre a que se desenvolven as prácticas culturais, entre elas xa a lectura. E isto paréceme que sexa así tanto se prevalece a idea de sistema en tanto espazo socio-político como se prevalece unha noción de sistema en canto conxunto social, empregando a diferenciación proposta por Torres Feijó (2004). En fin, resulta obvio que nada do anterior pode ser informado con rigor á marxe da consideración da existencia dun conflito entre sistemas culturais; o que por certo, nun ou noutro grao e con consecuencias tamén variables, é a situación habitual de calquera sistema.

O protocolo normal, non obstante o anterior, é que a historia literaria se desentenda desa clase de conflitos e das liminalidades inducidas nas esferas institucional e individual, absténdose de describir pormenorizadamente as forzas que participan na redistribución do capital cultural en xogo ou que se manifestan dalgún modo na vida literaria. Que se desentenda por exemplo de describir en termos empíricos cómo



016 interaccionan en Galiza os sistemas culturais galego e español. Ou en que modo interactúan o sistema literario galego e a delegación sistémica do sistema literario español (lectura, bibliotecas, institucións, premios, crítica, tradución, librarías). Analizar ese marco debería ser no básico analizar efectos de sistema/campo: que efectos concretos e de que clase se cruzan entre eses sistemas?6 Pero raramente se atende esa esfera heurística por parte dos historiadores literarios. É máis: o paradigma sistémico e a socioloxía do campo cultural acaban case sempre priorizando como obxecto de estudo sistemas/campos de inmediata identificación como realidades nacionais, de forma que baixo a descrición empírica resulta doado recoñecer vellas cartografías xeoculturais.

No caso das historias de literaturas nacionais consolidadas ou en situación de dominio sobre unha área xeocultural ou lingüística determinada, a desatención ao reparto e reaxustes do capital cultural en xogo orixínase na minusvaloración social e/ou política da diferenza cultural, a vinculada ás minorías, á inmigración, a exilios de natureza política, incluído o da comunidade propia de se producir tal continxencia, a diásporas de raíz étnica ou relixiosa, etc. E no caso das historias de literaturas nacionais non normalizadas ou subalternas, prodúcese por asimilación das pautas inscritas polas culturas hexemónicas na súa autodescrición e por interpretar como indicio de debilidade ou como cesión desestabilizadora no conflito cultural calquera atención no discurso á cultura dominante. Esta opción conserva sen dúbida unha parte da eficacia discursiva que alcanzou cando foi activada e testada ao longo da segunda metade do século xix (Provenzano 2006). Outra cousa é que resulte anacrónica na interpretación das alteridades, das desigualdades e das liminalidades culturais, e sobre todo que sexa insuficiente en termos heurístico-epistemolóxicos e en termos políticos.

A proposta de fondo aquí formulada, reitéroo, non significa unha refutación do criterio filolóxico nin tampouco a renuncia á dimensión nacional da historia literaria. Supón, si, unha rectificación do primeiro e a articulación dunha combinación de escalas para a segunda, como mínimo nunha primeira delimitación heurística que expanda o obxecto de atención alén dos textos concretos e do metatexto nacional e saiba en fin dialogar con disciplinas como a xeografía cultural, a socioloxía, a antropoloxía cultural e simbólica, a economía e a teoría política.

O que se está a suscitar sobre o sistema literario galego é evidente que se di sobre calquera outro. Isto permite enxergar de novo a enorme complexidade dunha tarefa desta clase e demanda tamén precaución en quen se ocupe destes asuntos, tan propicios á sobreinterpretación. Por iso mesmo semellan pertinentes algunhas preguntas. Abre a porta o que se está a desenvolver a unha incorporación da novelística de Pardo Bazán á literatura galega? Obviamente, non. Ábrea á incorporación de Clarice Lispector ou Angela Carter? Tampouco non. Pertencen estas narradoras á historia da literatura galega? Non. E Rosalía de Castro como autora de novelas e relatos en lingua castelá, pertence ela a esa historia? Non. Pertencerían logo a unha historia do sistema literario galego? 7 Con certeza, por canto as catro foron lidas e/ou editadas en versión orixinal ou traducida por consumidores e produtores dese sistema, porque a súa produción textual e non textual está/estivo no mercado e ten/tivo algunha incidencia nos repertorios concorrentes no marco sistémico referenciado e porque nalgúns casos (Pardo Bazán e Rosalía de Castro) a súa intervención como prosistas tivo repercusións institucionais para o sistema.

Un posible estudo de caso en relación con eses efectos de campo sería o xeito no que se conciben e organizan os suplementos literarios en medios como Faro de Vigo ('Faro da Cultura' e 'El Sábado') ou La Voz de Galicia ('Culturas'), os dous de maior tiraxe no país. Ou, tamén, a concepción do que é propio do cas-telán e do que é propio do galego en termos de cultura e de informa-ción cultural. Neste mesmo plano, e por seguir concretando, é segura-mente significativa a diferenza coa que dous xornais do grupo editorial Prensa Ibérica, Faro de Vigo e Diario de Mallorca, elaboran nos suplemen-tos culturais 'El Sábado' e 'Bellver' respectivamente a información sobre vendas de libros. O primei-ro diferencia, por esta orde, entre 'Ficción', 'No ficción' e 'En galego'. O segundo faino entre 'Ficció ca-talà', 'Ficción castellano', 'No ficció català' e 'No ficción castellano'.

6

As cursivas empregadas obe-decen a un dobre propósito. En primeiro lugar, queren ser unha chamada de atención sobre a clase de vínculos que é habitual asumir de xeito tácito e mecánico entre a produción artístico-literaria e os marcos nacionais, ou entre axen-cialidade e campo cultural, noutra perspectiva. En segundo termo, e isto xúlgoo primordial, aspírase a subliñar o que de restritivo hai na concentración autorial das historias literarias, focalizadas tradicional-mente á sublimación dos autores e obras máis representativos, li-dos como patrimonio e trasunto da nación. Obsérvese o inusual de preguntas da clase das formuladas por referencia non a creadores se-nón a outros produtores (Continúa)

7



017 O visto significa asumir que o sistema social do que se pretende dar conta é, en termos de Niklas Luhmann, non unha organización (Organisation) senón unha sociedade (Gesellschaft), o cal levaría a asimilar que os elementos propios deste sistema social son as comunicacións e non os individuos como suxeitos nin tampouco os seus roles sociais, motivo polo que os límites da sociedade serían os límites da comunicación, sen implicacións territoriais. Naturalmente, isto deberá entenderse por delimitación ao marco da teoría dos sistemas en Luhmann, no que son fundamentais a clausura e a diferenciación funcional do sistema, a autopoiesis —ou capacidade de producir en por si os elementos constituintes do sistema— e a interacción entre sistema e contorno, decisiva para a constitución do primeiro porque sen entorno do que distinguirse deixa de ser posible a identificación do sistema.8 Pola propia asistematicidade do contorno, a interacción System/Umwelt implica algo moi relevante cando se decide trasladar este paradigma ao espazo dos sistemas culturais, pois Luhmann nega de entrada que os sistemas outros localizables no contorno dun sistema dado estabelezan relacións comunicativas directas (intersistémicas) con este.

Evidénciase pois que o modelo sistémico-funcional de Luhmann é máis restritivo que o de Even-Zohar. Este último conecta cun pensamento culturolóxico, vinculado con Ernst Cassirer, no que a dimensión relacional aspira a explicar fenómenos como os de interferencia cultural entre sistemas, susceptibles segundo Even-Zohar de analizarse como regularidades, e, nese sentido, obxecto do que expón como leis da interferencia cultural. Entre estas, Even-Zohar (2005: 54-71) distingue tres principios xerais: i) a interferencia é sempre inminente, ii) adoita ser asimétrica ou unilateral e iii) pode aparecer con restrición a determinadas parcelas do sistema cultural e non a outras. Advírtase en todo caso que, en realidade, a comparación entre Luhmann e Even-Zohar resulta algo forzada a este respecto, dados os diferentes obxectivos asumidos por un e outro teóricos. Luhmann teoriza sobre sistemas sociais e entende que o sistema cultural forma parte deles, pero cando fala de diferenciación funcional está moito máis pendente da identificación dos diferentes sistemas sociais que da específica identificación dos que denomina medios de comunicación simbolicamente xeralizados, entre os cales engloba a arte e a literatura. Malia isto, na proposta que a partir de Luhmann elaborou a escola empírico-sistémica alemá chegou a concretarse unha función específica para a historia literaria (Maldonado Alemán 2006: 26).

O espazo dos posibles

Unha historia literaria sistémica activaría unha comprensión do fenómeno literario non isolada da realidade histórico-cultural no sentido amplo desta expresión. A literatura é unha serie cultural máis, que é absurdo reducir a depósito da xenialidade individual creadora de mundos, estilos, discursos. Complementariamente, a comprensión histórica da literatura como produto cultural presupón unha restrición do usufruto epistémico exercido pola filoloxía sobre o feito literario —en especial sobre os textos e sobre as delicadas nocións de orixinalidade, autoría e contexto histórico— e unha incorporación decidida da colaboración semiótica, estética, culturolóxica e interartística.

A historia literaria non pode limitarse a concretar datos e acontecementos, nin tampouco só as relacións efectivas e documentadas entre os factores do sistema. Neste marco, a teoría dos polisistemas amosa

do sistema: críticos, editores, tradu-tores, os propios historiadores ou, por suposto e en primeiro plano, xa os lectores. Alguén pregunta se George Steiner, Erín Moure, Silvia Bermúdez ou Jonathan Dunne per-tencen ao sistema literario galego e á súa historia recente?

Téñanse presentes as dúas grandes tradicións sociolóxicas na consideración do individuo, a we-beriana e a durkheimiana, que a socioloxía figuracional de Norbert Elias aspirou a conciliar precisa-mente mediante a interacción e a interdependencia, así como a partir dunha comprensión procesual tan-to da sociedade como do individuo (o individuo non como situación senón como devir). Neste sentido, é fulcral o concepto de figuración en Elias, relacionado a miúdo co de campo social en Bourdieu (Brunet & Morell 2001). En Luhmann, contra-riamente, predomina unha visión weberiana do individual. Para el, os individuos, en tanto sistemas síqui-cos e corpos orgánicos, forman par-te do contorno do sistema social.

8



018 dependencia evidente de usos positivistas. O apropiado sería capacitarse como disciplina semiótica e sociolóxica para entender o significado do que Bourdieu denomina toma de posición e, por tanto, previamente, do espazo dos posibles (ou das posibilidades) que en cada conxuntura se manifesta en termos de continxencia e de alternativa. Isto último permitiría catalogar con fundamento sólido o modelo historiográfico-sistémico como funcionalista.

De ningún modo se está a falar de algo similar a unha historia contrafactual. Para Bourdieu o espazo dos posibles é un sistema de coordenadas que media de forma efectiva entre as disposicións e as posicións ocupadas tal como unhas e outras se asocian a un habitus concreto. Entón, que ofrece o espazo dos posibles como obxecto de análise diacrónica para unha historia do sistema/campo? Bourdieu sinala, entre outras metas, a constitución das traxectorias sociais de grupos de axentes, entendidas como as series de posicións ocupadas en espazos sucesivos, en interdependencia cos respectivos espazos dos posibles (tamén unha vía apropiada para entender a lóxica do capital económico e simbólico en xogo e as estratexias implicadas). Todo o anterior, por suposto, en relación coas diversas clases de axentes que interveñen no campo e non só en relación cos autores. Entendo que tan complexa tarefa, necesaria pero non suficiente como programa historiográfico de base sistémica, carece de parangón no modelo teórico de Even-Zohar.

Nos seus estudos sobre o campo literario, Bourdieu analizou en correspondencia coa dialéctica entre oferta cultural e gustos do público consumidor a existente entre as producións posibles e os actos produtivos dos axentes no campo. O espazo dos posibles preséntase así como un transcendental histórico, ‘un sistema de categorías (sociais) de percepción e valoración, de condicións sociais de posibilidade e lexitimidade’ (Bourdieu 2004: 105) compartido como taboleiro do xogo por todos os axentes participantes. Alén de resituar nocións como xenialidade, desinterese, liberdade creadora, universalidade, imparcialidade, independencia de xuízo crítico e outras próximas, isto presenta ao investigador literario un cuestionamento de fondo sobre os obxectivos das súas formulacións historiográficas. No básico, o interrogante é se o obxecto da historia debe ser só o factual documentado ou debe ser iso mesmo vinculado ás alternativas existentes nunha situación de campo dada. Resulta atractivo en termos heurísticos, entre outras razóns, porque sitúa en paralelo varias lóxicas e non sublima ningún causalismo automático e omnicomprensivo.9 Doutra parte, para o sociólogo francés, o sistema de posibles dista de ser algo perceptible consciente e analiticamente na súa complexa totalidade polos axentes do campo, polos seus protagonistas en directo.

As preguntas consecuentes non se fan esperar: pode de verdade a investigación sociolóxica, a posteriori, concretar esa sistematicidade dos posibles?, pode reconstruíla nalgún xeito a partir de sistemas de oposicións?, debera ser o espazo dos posibles o obxecto, preferente ou non, dunha historia literaria empírico-sistémica? As respostas de Bourdieu a esas preguntas non só son afirmativas senón que ademais, na célebre conferencia de 1986 en Princeton, defendeu que esa vía ofrece vantaxes claras sobre as dúas grandes tradicións dos estudos literarios contemporáneos, a textualista ou formalista e a contextualista ou marxista (Bourdieu 1999: 53-73), e tanto nas súas aplicacións sincrónicas como nas diacrónicas. Alén do cal lembrarei aquí, por se for precisa unha corroboración empírica, que Anna Boschetti (2001), discípula de primeira hora de Bourdieu, organizou o seu estudo

Tamén diferentes estra-texias. En Raisons pratiques (1994), Bourdieu conecta conceptualmen-te o espazo dos posibles co que Foucault delimitou como champ de possibilités stratégiques no que cada obra concreta comparece nun siste-ma regulado de diferenzas e de dis-persións ao que tamén se referirá Foucault como episteme (Bourdieu 1999: 56). Resultan inmediatas nese ámbito outras conexións concep-tuais, por exemplo co paradigma (Kuhn) e coa semiosfera (Lotman).

9



019 sobre Apollinaire como homme-époque xustamente arredor dos posibles da poesía francesa da etapa 1898-1918.

Na cultura galega, unha das fases históricas que mellor propiciaría unha investigación rendible do espazo dos posibles como obxecto historiográfico é a que vai da fundación das Irmandades da Fala á sublevación do 18 de xullo contra a República. A etapa 1916-1936 ofrece materiais abondos para unha descrición pormenorizada dese espazo en diversos subcampos culturais, entre eles no literario. Na poesía daqueles anos, por exemplo, dirimíuse unha loita de excepcional transcendencia entre repertorios delimitadores de dous grandes espazos, un alleo por completo á modernidade e outro proclive á súa activación e desenvolvemento (Casas 2000). Tal loita, quizais menos intensa e percibida que decisiva, foino tamén entre dúas lóxicas de campo e determinou mudanzas definitivas na configuración do espazo dos posibles no campo literario galego (Figueroa 2010). E isto malia a incidencia no mesmo da guerra e da subseguinte ditadura. Unha proba tanxible foi a maneira na que se cortocircuitou o acceso á edición pública da produción poética de condición aparatosamente anacrónica, ben vizosa como mínimo até 1928.

Policronía dinámica

A opción por unha articulación periodolóxica asentada no que Even-Zohar (1990) formulou como policronía dinámica ofrece garantías non desprezables para unha historia do sistema literario. O primordial é o rexeitamento de que só haxa sistema na sincronía, prexuízo asentado nunha lectura restritiva do pensamento saussureano e do propio funcionalismo:

The system concept had, however, to undergo several modifications in order to accommodate the conception of stratified heterogeneity. Firstly, it became necessary to recognize that both synchrony and diachrony should be admitted as systemic dimensions, and therefore that the idea of system need not be exclusively identified with static synchrony (but could be viewed as dynamic polychrony). (Even-Zohar 1990: 87).

Existiría por tanto unha aplicación diacrónica da noción de sistema. Tal aplicación é en realidade a que sustenta a consistencia heurística do sistema como obxecto histórico e a propia aceptabilidade da historia do sistema. Mediante o recurso á policronía dinámica Even-Zohar presenta a conxunción sobre a que se ergue todo momento histórico: estar localizado e fixado como data e asemade pertencer a unha serie de procesos que o engloban e por suposto o superan en termos de simple cronoloxía. A policronía ponnos sobre aviso: a descrición do estado de cousas (da realidade sincrónica) e a narración dun continuo temporal (realidade diacrónica) son opcións válidas para informar sobre o sistema cultural, pero só unha combinación contrastiva de ambas está en disposición de ofrecer un coñecemento de fondo sobre os cambios que afectan ao sistema.

En consecuencia, e segundo se asume tamén na semiótica da cultura lotmaniana como semiótica histórica (Żyłko 2006), a información ten que estar capacitada para correlacionar os fenómenos de duración ou permanencia e os fenómenos de mudanza. A combinatoria descrición-narración fornece de por parte mecanismos de seguridade limitadores



020 da tendencia omnicomprensiva e uniformizadora do relato historicista tradicional e da autoridade homoxeneizadora do narrador-historiador. Limitaría así mesmo a propensión causalista e a subsecuente ordenación cronocausal da realidade documentada. Pero alén do anterior, obviamente, a historia do sistema valida en sentido epistemolóxico a operación historiográfica da comparación entre dúas (ou máis) situacións sistémicas. Isto resulta de particular interese para a análise de redes, pois a simple descrición do contraste ente situacións fundamenta un acto historiográfico.

A fin de dotar de concreción o indicado, pénsese simplemente no sector institucional dun sistema literario determinado. Por exemplo, nunha descrición comparada de tres momentos históricos do sistema literario galego como 1923, 1951 e 1981 en relación limitada ao que Even-Zohar define como institución (2005: 31). Unha descrición que como é lóxico podería ampliarse (ou derivarse) a calquera outro factor do sistema, ao repertorio, ou ao mercado se así se desexar. E que podería en fin abranguer —debería facelo para garantir fiabilidade analítica— a totalidade sistémica: os factores todos do sistema e o conxunto global de relacións existentes entre eles nos anos mencionados. As fotografías das correlativas situacións sistémicas (ou estados de campo) serían non-estáticas como descricións, por canto a realidade sistémica e a metodoloxía do funcionalismo dinámico son de modo irrrenunciable relacionais. Pero este carácter potenciaríase pola simple introdución da comparación entre os tres momentos institucionais sinalados e as xerarquizacións asociadas no plano das normas e os modelos. E o propio acontecería de traballarmos co repertorio, o mercado ou o sistema como totalidade.

Desde logo, tamén de facérmolo cos produtores e os seus produtos, en aparencia protagonistas máximos —en tanto autores/as e obras— da historiografía literaria tradicional e dalgunha das súas ferramentas máis frecuentes. Por exemplo, das asociacións periodolóxico-estéticas coñecidas como xeracións literarias, tan a miúdo formuladas como entidades cohesionadas de principio a fin, sen que por parte ningunha compareza unha análise relacional diacrónica que introduza referencias aos posibles individuais e grupais nin asocie os primeiros con certas precondicións sociais e económicas, como si fai en cambio unha análise prosopográfica centrada nas biografías colectivas. A ese respecto é ao que Bourdieu falou de traxectorias construídas (2004: 111).

Lugar da crítica na historia do sistema literario

Ningunha historia está capacitada para incorporar a totalidade referencial da que pretende dar conta. A solución consiste adoito en habilitar algún principio de selección crítica de referentes (axentes, repertorios, produtos, acontecementos, institucións) como garantía dunha representación suficiente da heteroxeneidade existente. Así, pois, o criterio de selección —qué se incorpora e qué non— cobra un papel funcional de primeira magnitude nunha historia literaria. Unha das consecuencias máis visibles disto é a proposta explícita ou latente sobre a canonicidade dinámica, a xeradora de modelos (Even-Zohar 1990: 19-20), sempre nas mans de quen domina o sistema (Even-Zohar 2005: 48). Outra, a concreción derivada e efectiva do canon, entendido como canonicidade estática.

Tamén neste aspecto, pois, unha nova historia da literatura galega tería por diante unha tarefa complexa, na que as decisións teórico-críticas



021 sobre canonicidade pasarían en primeiro termo a través dunha relectura ou reordenación do repertorio canonizado. De feito, ese sería un debate axial, en particular nun campo historiográfico no que a canonicidade dos modelos, vertebrada aínda polo que González-Millán (1998) denominou nacionalismo filolóxico e tamén por certas macrometáforas nacionais (González-Millán 1995: 74), semella máis asentada e firme que a dos textos, isto é, que a do canon propiamente dito.

Con todo, o asunto básico que a este respecto é pertinente introducir é o da resolución do dilema que presenta unha proposta sistémica e empírica da que se aspira a erradicar a concepción usual do valor (estético, literario), en especial se este resulta codificado como elemento do repertorio que non está permitido alterar (Even-Zohar 2008: 56) ou se existe a aspiración de facultalo como universal e non continxente. Segundo sinalou Sela-Sheffy:

The crucial point about canonicity, thus understood, is the sense of objectification it confers on such reservoirs, thereby naturalizing them in a given socio-cultural order to the point they seem congenital, concealing the struggles that determined them in the first place. (Sela-Sheffy 2002: 146, cursivas no texto).

Pierre Bourdieu dedicou un dos seus estudos máis pormenorizados a asentar unha crítica social e antiidealista do xuízo do gusto. Fíxoo en La Distinction, un libro de 1979, que culmina co post-scriptum ‘Elementos para una crítica ‘vulgar’ de las críticas ‘puras’’ (Bourdieu 2006: 495-512). As chaves fundamentais da súa argumentación, retomada con posterioridade en diferentes momentos, residen na determinación social do valor estético e na súa dependencia do habitus, entendido como engarce histórico do individual no social. En perspectiva sociolóxica interesaría por tanto desarmar a formulación do valor en termos de universalidade e de autonomía histórica (Figueroa 2010). O verdadeiramente útil sería proceder á descrición dos mecanismos interiorizados que son previos ao acto crítico consciente e á sanción pre-discursiva do gusto. Segundo Bourdieu, tales mecanismos son esquemas de percepción incorporados e adquiridos en cada historia individual, que reproducen logo, nas prácticas sociais e culturais, estruturas fundamentais de clasificación social. De aí a condición de estrutura estruturante do habitus.

Por suposto, polo simple feito de selo toda historia crítica debería asumir unha argumentación desta clase, que nin é exclusiva do punto de vista empírico-sistémico nin tampouco delimita unha parcela estritamente sociolóxica do que corresponde ver nunha análise do campo cultural. Ora ben, a cuestión non pode reducirse a ese primeiro movemento de alerta, segundo souberon intuír xa Mukařovský e algúns dos continuadores do seu labor en Praga, de maneira moi especial Vodička. Só por mencionar poéticas, modelos e producións textuais nun espazo sistémico, só por deixar de mencionar outros entre os concorrentes, estase xa a aplicar unha proxección da canonicidade. En propiedade, a canonicidade non se describe desde un lugar epistémico ou axiolóxico neutro que logre abstraerse da incidencia sociocultural e ideolóxica dalgunha postulación sobre algunha proposta de canonicidade.

As propostas funcionalistas do estruturalismo checo aproxímaronse nos anos trinta e corenta do pasado século a unha semiótica histórica do tipo da que marcaría a partir de certa altura as investigacións de Lotman e a escola de Tartu-Moscova. A segunda das tarefas principais da historia



022 literaria tal como a entendeu Vodička implicaba nas súas propias palabras reconstruír a xerarquía dos valores na literatura dun espazo e un tempo histórico dados (Vodička 1995: 29). A este propósito asumía premisas como a da existencia dunha base social do gusto literario e das normas estéticas nunha época determinada, se ben advertía a insuficiencia desa base como explicación única da evolución da norma literaria. Unha tarefa que a historiografía literaria sistémica ten na man asumir é xustamente a de poñer en diálogo eses valores co que o propio Vodička explicaba como eficacia literaria e extraliteraria das obras. E facelo ademais interconectando os tempos históricos respectivos da produción e da recepción. Por esta vía a historia literaria asumiríase a si propia (tamén) como unha historia dos efectos e como unha historia crítica dos valores literarios, combinando en consecuencia o movemento de alerta axiolóxica cun movemento de análise cultural.



023 Obras citadas

ABUÍN GONZÁLEZ, Anxo & Anxo TARRÍO VARELA, eds., 2004. Bases metodolóxicas para unha historia comparada das literaturas na península Ibérica (Santiago de Compostela: Universidade de Santiago de Compostela).

BARBEITO, J. Manuel et al., eds., 2008. National Identities and European Literatures / Nationale Identitäten und europäische Literaturen (Berna: Peter Lang).

BATAILLE, Georges, 1970. ‘Dossier Hétérologique’, Œuvres complétes (Paris: Gallimard), t. II, 165-202.

BERAMENDI, Justo G., 1993. ‘Tres lustros para investigar dous séculos: un desenvolvemento desigual’, en Beramendi 1993: 243-73.

__, coord., 1993. Galicia e a historiografía, en Semata. Ciencias Sociais e Humanidades 5: 243-73.

BOSCHETTI, Anna, 2001. La Poésie partout. Apollinaire, homme-époque (1898-1918) (Paris: Éditions du Seuil).

BOURDIEU, Pierre, 1999. Razones prácticas. Sobre la teoría de la acción, 2ª ed., trad. de Thomas Kauf (Barcelona: Anagrama).

__, 2004. O campo literario, trad. e limiar de Carlos Pérez Varela (Ames: Laiovento).

__, 2006. La distinción. Criterio y bases sociales del gusto, trad. de María del Carmen Ruíz de Elvira (Madrid: Taurus).

BRUNET, Ignasi & Antonio MORELL, 2001. ‘Sociología e historia: Norbert Elias y Pierre Bourdieu’, Sociológica 4: 109-30.

BUTLER, Judith, 2004. Lenguaje, poder e identidad, trad. de Javier Sáez & Beatriz Preciado (Madrid: Síntesis).

CARBALLO CALERO, Ricardo, 1952. ‘Arredor de Rosalía’, en Pimentel 1952: 17-39.

__, 1955. Aportaciones a la literatura gallega contemporánea (Madrid: Gredos).

__, 1981. Historia da literatura galega contemporánea 1808-1936, 3ª ed. (Vigo: Galaxia).

CASAS, Arturo, 2000. ‘A poesía galega entre 1916 e 1936’, en Villanueva & Tarrío Varela 2000: 85-213.

__, 2008. ‘Constituiçom de umha História literária de base sistémica: o sistema cultural como objecto de análise histórica no programa de investigaçom de Itamar Even-Zohar’, Veredas. Revista da Associação Internacional de Lusitanistas 10: 27-55.



024 __, 2010. ‘Iuri Lotman y la semiosis histórica ante el historicismo (Un debate europeo del siglo xx)’, Interlitteraria 15 (1): 21-42. Accesible en http://www.ceeol.com/aspx/getdocument.aspx?logid=5&id=cfdaf223-9bd2-448a-a9d7-43ea7eae2f20

__, 2011. ‘Antón Figueroa: Ideoloxía e autonomía no campo literario galego’, A Trabe de Ouro 88: 601-11.

DE MARNEFFE, Daphné & Benoît DENIS (eds.), 2006. Les Réseaux littéraires (Bruxelles: Le Cri – CIEL – ULB – Ulg).

DOLEŽEL, Lubomír, 1999. ‘Epistemology of the Prague School’, en Macura, Schmid & Krehl 1999: 15-25.

DOZO, Björn-Olav & Bibiane FRÉCHÉ (2006). ‘Réseaux et bases de données’, en De Marneffe & Denis 2006: 86-108.

ELIAS, Norbert, 1990. Compromiso y distanciamiento. Ensayos de sociología del conocimiento, ed. de Michael Schröter, trad. de José Antonio Alemany (Barcelona: Península).

EVEN-ZOHAR, Itamar, 1990. ‘Polysystem Studies’, Poetics Today 11 (1): 7-94. Accesible en http://www.tau.ac.il/~itamarez/works/books/ez-pss1990.pdf

__, 2005. Papers in Cultural Research (Tel Aviv: Unit of Culture Research, Tel Aviv University). Accesible en http://www.tau.ac.il/~itamarez/works/books/EZ-CR-2005.pdf

__, 2008. Ideational Labor and the Production of Social Energy. Intellectuals, Idea Makers and Culture Entrepeneurs (Tel Aviv: Porter Chair of Semiotics., Tel Aviv University). Accesible en http://www.tau.ac.il/~itamarez/works/books/ez-Intellectual_Labor.pdf

FIGUEROA, Antón, 2008. ‘Discourse on National Identity: Notes from Galicia’, en Barbeito et al. 2008: 203-20.

__, 2010. Ideoloxía e autonomía no campo literario galego (Ames: Laiovento).

GALAN, František W., 1988. Las estructuras históricas. El proyecto de la Escuela de Praga (1928-1946), trad. de María Luisa Puga (México D.F.: Siglo Veintiuno).

GONZÁLEZ-MILLÁN, Xoán, 1995. ‘Do nacionalismo literario a unha literatura nacional. Hipóteses de traballo para un estudio institucional da literatura galega’, Anuario de Estudios Literarios Galegos 1994: 67-81.

__, 1998. ‘O criterio filolóxico e a configuración dunha literatura nacional: achegas a un novo marco de reflexión’, Cadernos de Lingua 17: 5-24.

__, 2000. Resistencia cultural e diferencia histórica: A experiencia da subalternidade (Santiago de Compostela: Sotelo Blanco).HOBSBAWM, Eric, 1997. On History (New York: The New Press).



025 IGLESIAS SANTOS, Montserrat, comp., 1999. Teoría de los polisistemas (Madrid: Arco Libros).

LOTMAN, Iuri M., 1998. La semiosfera II. Semiótica de la cultura, del texto, de la conducta y del espacio, trad. de Desiderio Navarro (Madrid: Cátedra & Universitat de València).

__, 2000. La semiosfera III. Semiótica de las artes y de la cultura, trad. de Desiderio Navarro (Madrid: Cátedra & Universitat de València).

LOURIDO HERMIDA, Isaac, 2011. As alternativas sistémicas da Historia literaria en situación de conflito cultural. Desenvolvimentos teóricos e modelos de renovación nos casos galego e quebequense, tese de doutoramento inédita, dir. de Arturo Casas (Santiago de Compostela: Universidade de Santiago de Compostela).

MACURA, Vladimír, Herta SCHMID & Birgit KREHL, eds., 1999. Jan Mukařovský and the Prague School / und die Prager Schule (Potsdam: Universität Potsdam).

MALDONADO ALEMÁN, Manuel, 2006. ‘La historiografía literaria. Una aproximación sistémica’, Revista de Filología Alemana 14: 9-40.

MIGUÉLEZ CARBALLEIRA, Helena, 2009. ‘Alternative Values: From the National to the Sentimental in the Redrawing of Galician Literary History’, Bulletin of Hispanic Studies 86 (2): 271-92.

PROVENZANO, François, 2006. ‘Un discours sur le champ: l’historiographie littéraire. Le problème de l’efficace des pratiques discursives’, COnTEXTES 1. http://contextes.revues.org/index99.html

SAPIRO, Gisèle, 2007. ‘Pour une approche sociologique des relations entre littérature et idéologie’, COnTEXTES 2. http://contextes.revues.org/165

SHEFFY, Rakefet, 1999. ‘Estrategias de canonización: la idea de novela y de campo literario en la cultura alemana del siglo xviii’, en Iglesias Santos 1999: 125-46, trad. de Amelia Sanz Cabrerizo. Accesible en http://www.tau.ac.il/~rakefet/papers/RS-Estrategias.pdf

SELA-SHEFFY, Rakefet, 2002. ‘Canon Formation Revisited: Canon and Cultural Production’, Neohelicon 29 (2): 141-59. Tamén accesible en http://www.tau.ac.il/~rakefet/papers/Canon-formation-revisited.pdf

TORRES FEIJÓ, Elias, 2004. ‘Contributos sobre o objecto de estudo e metodologia sistémica. Sistemas literários e literaturas nacionais’, en Abuín González & Tarrío Varela 2004: 423-44.

VILLANUEVA, Darío, dir. & Anxo TARRÍO VARELA, coord., 2000. Historia da Literatura Galega, vol. iii: O século xx. A literatura anterior á Guerra Civil (A Coruña: Hércules de Ediciones).



026 VODIČKA, Felix, 1995. La historia literaria: sus problemas y tareas, trad. de Desiderio Navarro (València: Episteme). Accesible en http://www.criterios.es/pdf/vodickahistorialiteraria.pdf

ŻYŁKO, Bogusław, 2006. ‘La semiótica de la historia en los trabajos del grupo de Tartu-Moscú’, trad. de Klaarika Kaldjärv, Entretextos. Revista electrónica semestral de Estudios semióticos de la cultura: 6. Accesible en http://www.ugr.es/~mcaceres/entretextos/entre7/zylko.htm


Leopoldo Pedreira Taibo, intuición historiográfica e virulencia crítica

Article

Leopoldo Pedreira TaiboAntonio Sánchez MoguelManuel MurguíaAnti-rexionalismoCanon

Palabras clave

KeywordsLeopoldo Pedreira TaiboAntonio Sánchez MoguelManuel MurguíaAnti-regionalismCanon

AbstractTaking Leopoldo Pedreira Taibo’s book El regionalismo en Galicia (estudio crítico) as its focus, this article investigates the cultural processes whereby this author has been traditionally left out of canonical literary history in Galicia. My analysis focuses on the history of this publication, its style and content and on the various theories that help us understand its reception in the late nineteenth century. The article’s objective, therefore, is to add greater nuance to literary historiography in Galicia by revisiting the work of Leopoldo Pedreira Taibo as one of its seldom mentioned agents, a literary historian ahead of its time, whose vision and methodologies, had they been given continuity, would have changed the contours of Galician literary historiography in the twentieth century.

Lorena Domínguez Mallo1

Universidade de Santiago de Compostela

ResumoTomando como punto de partida El regionalismo en Galicia (estudio crítico) de Leopoldo Pedreira Taibo, publicado en 1894, este artigo indaga no proceso de edición cultural que deixou fóra ao seu autor dos nomes canónicos da historiografía literaria galega do seu tempo. A análise lévase a cabo en varios apartados: publicación e circulación da obra, contido e estilo, achegas teó-ricas fundamentais e recepción coetánea da mesma. Procúrase completar un pouco máis así o retrato da historiografía cultural galega do momento cun fío solto, Pedreira Taibo, que se nos revela como un crítico literario a contracorrente e un historiador adiantado ao seu tempo en métodos e con-ceptos que, de teren tido continuidade, seguramente mudarían de xeito substancial a historiografía literaria en Galicia.

A autora elaborou este artigo ao abeiro do proxecto de Formación de Profesorado Universitario (FPU) do Ministerio de Ciencia e Innovación español.

1

28



Hoxe en día non é estraño que persoas que investigan a literatura ou a cultura propoñan recuperar autoras e autores que, por unha razón ou por outra, non forman parte do canon vixente. A historia efectiva defendida por autores como Paul Ricoeur (especialmente en Temps et récit, 1983) ou Mario Valdés, por exemplo, favorece particularmente este tipo de recuperacións en tanto en canto postula a necesidade de pensar a historia como un proceso aberto de traballo (Valdés 2005: 129). Esta dife-renza de formulación implica que se permita e mesmo se promova o estudo de momentos, correntes, grupos,

institucións ou axentes que por algunha circunstancia se considera que non recibiron a atención que requirían. Os ‘buracos negros’ da tradición con-vértense así en centros de interese deste tipo de práctica historiográfica e examínanse áreas de actividade cultural tradicionalmente desfavorecidas ou directamente ignoradas. En relación con esta liña de traballo, expoñía Arturo Casas, o imperativo metodolóxico da historia cultural é dar conta non só das opcións preponderantes e canonizadas senón tamén das alternativas que houber no campo. E citaba tamén o que Żyłko constataba no pensamento do último Iuri Lotman ao respecto: ‘la tarea principal de los historiadores es exponer el pasado en su total complejidad. Deberían interesarse no sólo en las soluciones históricas realizadas, sino tener en cuenta las posibilidades ‘cortadas’ no realizadas’ (Żyłko 2006, citado en Casas 2010: 38).

Parece viable e necesario extrapolar esta metodoloxía, que se vén postulando para o estudo da literatura e do canon, ao estudo e revisión da tradición historiográfica, dado que nela tamén hai baleiros e nomes esque-cidos. Habituados ás cartografías do existente, deberiamos exercitar as outras, as que amosan todos os camiños que non seguiron sendo percorri-dos. Considérese a relevancia que ten o feito de analizar neste caso non un autor ou autora, logo do procedemento de ‘edición cultural’ (Lefevere 1997) que poida ter padecido, senón produtores e produtoras de discurso. Se cada escritora e cada escritor poden ser a causa de reformular un eixe de valor, cada historiador/a ou crítico/a poden reconfigurar o xeito de produción discursiva do seu tempo. A marxe de intervención é maior e, xa que logo, as consecuencias da marxinación e esquecemento tamén o son.

Se falamos da tradición historiográfica da literatura galega, por exem-plo, automaticamente pensamos en certos autores e obras fundamentais, aqueles que se erixiron en referentes da codificación desa tradición. Pode que cavilemos en referentes positivos ou negativos, en Ricardo Carvalho Calero, pero tamén en Uxío Carré Aldao, ou mesmo, se focalizamos os detractores da literatura galega, en Emilia Pardo Bazán. En relación con isto, non parece fóra de lugar comentar que nunha conferencia impartida en 2010 por Arturo Casas sobre o papel de Carvalho Calero como historia-dor da literatura, mencionáronse críticos que este consideraba de referencia absoluta, entre os cales figuraba a propia Emilia Pardo Bazán.2 En calquera caso, é bastante improbable que nun exercicio espontáneo de cita de autores de referencia, e á marxe da súa contribución propiciatoria ou desfavorece-dora de cara á construción dunha literatura propia e diferencial, pensemos en Leopoldo Pedreira, un nome que parece borrado dunha tradición his-toriográfica na que puido deixar unha pegada fonda e indeleble, pegada que, non obstante, non se produciu. Podería pensarse que esa omisión nun momento de cita espontánea non é demasiado relevante, pero son precisa-mente estas operacións aparentemente banais de citar un ou dous

Arturo Casas. ‘Ricardo Carvalho Calero, historiador da literatura’. Relatorio inédito presentado na semana das Letras Galegas, maio de 2010, Homenagem a Ricardo Carvalho Calero no centenário do seu nascimento. Organizada por: Assembleia de Filologia, Gentalha do Pichel, Fundaçom Artábria, Universidade de Santiago de Compostela e grupo de traballo para a homenaxe de Carvalho Calero no centenario do seu nacemento.

2

29



nomes representativos dun determinado campo de estudo as fiestras abertas aos procesos de elaboración e transmisión da cultura e das ideas.

O sentido deste traballo é lembrar cal foi a contribución de Leopoldo Pedreira á historiografía da literatura galega a partir da análise do, como veremos, controvertido libro El regionalismo en Galicia (1894), pero tamén indagar nas causas da súa exclusión da tradición historiográfico-literaria galega, é dicir, nas razóns polas que hoxe o seu nome non está entre os das figuras que citariamos cando falamos de historiografía literaria en Galicia. A análise artellarase en catro apartados principais: publicación e circula-ción da obra, contido e estilo, achegas teóricas fundamentais e recepción coetánea.

‘El regionalismo en Galicia (estudio crítico)’: publicación e circulación

El regionalismo en Galicia comprendía inicialmente unha serie de artigos homónimos publicados na Revista Contemporánea, que xuntamente coa Revista de España eran dúas publicacións de gran difusión no Madrid da época, cunha nómina de colaboradores que incluía políticos, literatos, enxeñeiros e personalidades varias. No que atinxe á Revista Contemporánea, o seu redac-tor xefe era Rafael Álvarez Sereix, Presidente Honorario da Sociedade Xeográfica e autor con quen Pedreira coasinaría importantes traballos sobre xeografía anos máis tarde.3 Esa era, de feito, a especialidade de Pedreira, quen exerceu como profesor de Xeografía, en Canarias desde 1895, Baeza a partir do 1898, Cuenca entre 1899 e 1906, e na Coruña, desde o 1907 onde cesa por falecemento (Pasamar Alzuria & Peiró Martín 2002). Abondaría talvez con aclarar aquí que no paso da prensa ao libro conxunto, Leopoldo Pedreira inclúe a referencia ás críticas negativas que a súa serie de artigos fora recibindo, para que reparásemos en que non estamos a falar dun autor calquera, nin dun libro que pasara desapercibido.

Os artigos publicáronse quincenalmente entre o 30 de xullo de 1892 e o 30 de outubro do mesmo ano, logo houbo unha interrupción ata decembro. Os seguintes dous artigos só saíron en setembro e outubro de 1893, despois dunha ampla paréntese que o autor atribuíu á falta de datos. Previamente a esta paréntese, a sección pedreirana converteuse nun espazo habitual da revista. A publicación conxunta de todos eses artigos en libro chegou en 1894 precedida das críticas que foran recensionándoos na prensa. As críticas negativas non fixeron cambiar de idea a Pedreira sobre a compi-lación senón todo o contrario, a xulgar polo feito de que incluíse unha nota no propio libro dando conta daquelas que consideraba de maior entidade, se ben argumentaba que estas proviñan de xentes de pouca ilustración ás que citaba como curiosidade bibliográfica. Fosen estas críticas unha curiosi-dade bibliográfica ou non a criterio de Pedreira, este aseguraba así a retroa-limentación, pois amosaba que lera as críticas recibidas e ousaba guiar os lectores e lectoras para que puidesen atopalas. A prensa era neses momen-tos ante todo un medio para a polémica e a intervención social. Así o evi-dencian unhas palabras do propio Pedreira en relación coas temáticas que deberían quedar fóra da creación poética:

la lucha por el gobierno tiene poco de poética, y puede llevarse á cabo tranquilamente en los comicios, en la tribuna y, sobre todo, en el periódico, sin necesidad de deslucir las colecciones de poesías, ni de malgastar inspiraciones dignas de mejor causa (Pedreira 1894: 167-8).

Entre estes traballos conxuntos podemos anotar por exemplo: La enseñanza de la Geografía. Lo que es y lo que debe ser en España, conferencia lida en Madrid por Rafael Álvarez Sereix e publicada no Boletín de la Real Sociedad Geográfica, tomo xlv, 1903; Ensayo de Antología Geográfica, Editor Ricardo Rojas, Madrid, 1910; e Atractividad geográfica, outra conferencia a catro mans, na Real Sociedad Geográfica de Madrid (1913). Como traballos da autoría exclusiva de Pedreira citamos tamén Lo que es Bilbao y lo que podrá ser a finales de siglo (Bilbao, 1902), Rudimentos de Geografía. Primera parte. Preliminares y Europa (A Coruña 1911) ou Descripción de España. Nociones elementales de Geografía nacional (C. 1915), entre outros. (Couceiro Freijomil 1951-1953. Vol. iii: 54-55).

3

30



Ese ‘sobre todo, en el periódico’ dá a medida do relevante que era a prensa na creación de opinión social xa neses momentos. Os artigos de Pedreira agrupados baixo o título de ‘El regionalismo gallego’ formaban parte dese contexto de debate. O autor decidiu compilalos todos, agás o décimo, que era unha especie de elexía traxicómica sobre a dexeneración do rexionalismo, e que no libro foi substituída por unha xénese da pro-pia obra. Pedreira aproveitou as acusacións de que o seu libro era froito da mente do historiador español Antonio Sánchez Moguel ou de Emilia Pardo Bazán para explicar a cartografía das súas ideas, así como para autoeloxiarse en tanto en canto unha obra súa podía ser confundida con outra de tan recoñecidas figuras. A comparación daba conta tamén do contexto de pro-dución e difusión da súa obra, así como do seu ámbito de relacións. O dis-curso pedreirano era acusado de ser obra da elite coetánea no que se refería ás polémicas rexionalistas e antirrexionalistas, unha cuestión de primeira liña naquel momento (El Bachiller Sásk 1893: 1). Non quedaban lonxe o discurso de ingreso na Real Academia da Historia de Sánchez Moguel (8 de decembro de 1888) e a resposta que ao ano seguinte publicou Murguía (1889). O cometido do discurso de Moguel era, nas súas propias palabras, expoñer: ‘las razones históricas en que pretenden fundarse los regionalis-mos catalán y gallego’ (Sánchez Moguel 1888: 8). No seo da súa argumen-tación atacábanse moitos dos principios e ideas sustentadas por Manuel Murguía, en canto que cabeza visible do rexionalismo galego. Atacábaselle tamén directamente polo feito de encabezar tal movemento desde a súa condición de foráneo, argumento que retomaría Leopoldo Pedreira no libro que analizamos. A resposta non se fixo esperar. Murguía publicou en 1889 un libriño titulado ‘El regionalismo gallego’, que desde a portada anunciaba ser o compendio dunhas ‘ligeras observaciones’ ao discurso de Moguel. Saíu a finais de ano se nos guiamos pola data do prólogo que o abre, asinado por W. A. Insua a 17 de outubro. Esas ‘lixeiras observacións’ excedían mesmo en lonxitude o discurso precedente, e partían da afirmación murguiana de que non merecía unha resposta pero que, de non dála, podería parecer que non era capaz de formulala. Por outra banda, Murguía anunciaba que ese era o xermolo dun libro que algún día publicaría baixo o título de La provincia gallega. Aínda que non dispoñemos de espazo para estudar aquí máis partici-pacións nesta polémica, anotamos, para quen queira profundar ao respecto, que Varela Jácome achegaba un nome máis á mesma: ‘En 1887 las manifes-taciones de los escritores regionalistas gallegos dieron lugar a una encen-dida polémica. Manuel Murguía contesta a Juan Valera, en defensa de la lengua y la literatura gallegas, y al discurso de ingreso en la Academia de la Historia de Sánchez Moguel, en El Regionalismo gallego’ (1957: 404).

Contido e estilo

O comezo do libro é unha teoría sobre o rexionalismo, as súas causas, a explicación de por qué non ten sentido que haxa tal en España e unha enu-meración tanto dos seus aspectos positivos como dos negativos. Esta teoriza-ción e argumentación iniciais teñen cabida no seo dun capítulo de estrutura circular que comeza e remata por remisión a unha cita de Miguel Morayta na que se di que non hai nada máis fermoso que o amor á propia terra sem-pre que este non se utilice para sementar odios. Ese elemento paratextual enmarca directamente o discurso no ámbito ideolóxico do antirrexiona-lismo, e a condición pechada e circular do capítulo reforza a argumentación

31



pola cohesión que demostra. Por outra banda, tamén dá forza á capacidade argumentativa de Pedreira a súa exposición sistematizada de razóns a favor e en contra daquilo que el afirma, ese compromiso á hora de anotar os aspec-tos positivos mesmo de algo que, para el, é un absurdo. Este procedemento expositivo consegue dar unha aparencia de maior obxectividade e, ao mesmo tempo, dificulta a posibilidade de intentar rebater os seus argumentos mediante o eloxio de cuestións que el non cita. Non ten reparo, xa que logo, nesta liña inusual de argumentar a favor e en contra, en discrepar do seu mestre Sánchez Moguel cando afirma con convicción: ‘yo creo que la nece-sidad de la organización regional se impone como bastaría á demostrarlo la existencia de tres tendencias que convergen en solicitar esa organización: fuerismo, federalismo y regionalismo’ (Pedreira 1894: 283).

Nos Datos biográficos, escritos polos alumnos de Pedreira para honrar a memoria do mestre, infórmasenos da gran polémica xerada polo libro. Dise, textualmente: ‘dió lugar a muchas réplicas y controversias; levantando de una parte, una tempestad de aplausos, y, de otra, las más acres censuras y los epítetos más desaforados’ (vv.aa. 1915: 17). Non podía ser doutra maneira tendo en conta a sátira desapiadada que fai Pedreira de integrantes do canon literario galego como Francisco Añón ou Eduardo Pondal (Pedreira 1894: 231). De feito, nisto contrasta con Murguía, quen ao comezo do seu Diccionario de Escritores Gallegos (1862) dicía que era inútil opoñerse a erros cegamente admitidos. O esquecemento en que Pedreira está sumido a día de hoxe pode significar que non lle faltaba razón a Murguía no que dicía, aínda que sobre as razóns deste ‘olvido’ se falará máis adiante. Non obstante, o que Pedreira afirmaba no seu libro era o seguinte:

Valor y valor á toda prueba, se necesita para dedicarse á la crítica leal y honrada, cuando hay tanto juicio que rectificar, tanto error que deshacer, tanto ídolo que destronar y tanto alevoso carro de la fama corriendo á todo ruedo por esos mundos y amenazando con arrollar á quien se atreva a detener su marcha triunfadora. (Pedreira 1894: 238).

Velaí dúas actitudes cara ao canon e cara a unha tradición literaria, dous xeitos de proceder desde dúas ideoloxías, rexionalista e antirrexiona-lista. Cómpre matizar, talvez, que o antirrexionalismo de Pedreira se cen-tra fundamentalmente no eido político, pois os seus esforzos en aras da súa declarada responsabilidade crítica implican, ao meu ver, un certo respecto pola cultura e a literatura galegas. Estamos a finais do século xix, momento no que o rexionalismo pretende crear unhas bases para a súa doutrina, entre as cales a literatura era un piar fundamental, e nesta liña, sabemos que a forza dunha literatura como elemento de cohesión social radica, como a de calquera outro elemento de unión, no recoñecemento de certos refe-rentes básicos. Podemos pensar, como exemplo un tanto manido, na tríada do Rexurdimento, Rosalía de Castro, Curros Enríquez e Eduardo Pondal. Naquel momento, no que esta literatura estaba aínda botando a andar, cum-pría reforzar máis ca nunca un canon que servise como eixe para a tradi-ción futura. En palabras de Figueroa, ese campo social da segunda metade do xix e comezos do xx posuía ‘un poder de mitificación sorprendente pola súa rapidez e pola súa forza nos casos, por exemplo, de Rosalía, Curros e Pondal, convertidos en emblemas’, quérese dicir, en piares que sustenta-ban a incipiente creación do campo (2010: 59). Non interesaba, polo tanto, unha voz que xerase debate en torno ao canon. Non obstante, o discurso pedreirano, a pesar do seu antirrexionalismo declarado, non supuña unha

32



verdadeira desactivación do canon, senón unha expurgación do mesmo. Poderiamos concluír, a partir disto, que o seu antirrexionalismo é de índole marcadamente política e tamén que, se ben descoñecemos a intención profunda de Pedreira ao escribir estas páxinas, non parece que poida sim-plificarse a cuestión ata o punto de equiparar antirrexionalismo e neutra-lización do canon. Ao longo do libro non hai só ataques de índole política senón tamén avaliacións literarias non sustentadas nin única nin principal-mente nese eido. Pedreira autoimponse un exercicio crítico ‘responsable’, no sentido de que non dubida en afirmar a valía de autores e autoras que son iconas do rexionalismo, como Rosalía de Castro, Curros ou Aureliano J. Pereira. Vexamos o que di a propósito deste último:

Pereira tiene talento, instrucción, ingenio, sinceridad y nobleza. Tendremos verdadera satisfacción en contender con él, bien con-vencidos de que, cualesquiera que sean las ideas que nos separen, siempre coincidiremos en un punto que une á todos los hombres de honor: procurar la investigación de la verdad y el bien de los hom-bres, último fin de los esfuerzos del escritor y del artista (Pedreira 1894: 198).

Pero este tipo de apuntamentos e mesmo a declaración de ser ‘impar-cial y justo’ (Pedreira 1894: 231), ou de dedicarse ‘a la crítica leal y honrada’ (Pedreira 1894: 238), non suporían en si mesmos razón abonda para susten-tar a hipótese proposta, isto é, a posibilidade truncada de que o seu autor fixese ‘avanzar’ exponencialmente a historiografía e a crítica literarias no seu tempo. O verdadeiramente decisivo á hora de facer esta valoración é a súa achega metodolóxica aos estudos literarios cando o seu obxecto de estudo, a literatura galega, é unha parte do movemento que ataca. Atopamos afirmacións do tipo:

¿Cuál es el valor y significación de esta poesía popular? Hénos aquí en presencia de una cuestión tan debatida como mal planteada. Las ideas políticas por una parte; el afán de innovación por otra; la estra-vagancia, la pseudo-filosofía; mil causas, en suma, han contribuído á hacer ininteligibles y empalagosos los problemas recentísimos de la división de la literatura en culta y popular, y de la excelencia de una sobre la otra. (Pedreira 1894: 81).

Obsérvese a contradición que suporía concluír que o autor procura a desactivación do canon cando alén da súa ideoloxía intenta intervir sobre os métodos de crítica e estudo con reflexións e achegas que poderían ser útiles tamén aos seus contendentes. Volveremos sobre isto.

Hoxe parece moito máis evidente que as derivas desactivadoras do canon eran outras; por exemplo, por máis que Pardo Bazán exaltase a valía de Rosalía de Castro, a preeminencia que lle daba aos Cantares e que creou escola era en si mesma un elemento de desactivación moito máis poderoso que as críticas de Pedreira, porque no menosprezo de Follas Novas subxa-cía a imposibilitación da literatura galega para o universal e imperece-deiro.4 O alto capital simbólico de Pardo Bazán no campo cultural español, que lle daba unha certa autoridade no debate rexionalista e antirrexiona-lista importada desoutro espazo, ou a publicación de traballos de persoei-ros da cultura galega en revistas madrileñas son claros indicios da situación dependente do espazo cultural galego na altura. Estas cuestións non deben

A propósito da valoración que Pardo Bazán fai de Rosalía de Castro é moi elucidativo Elias Torres (2002).

4

33



pasarnos desapercibidas á hora de ler, interpretar e valorar achegas como a de Pedreira, que a pesar do seu carácter antirrexionalista, contiña novas propostas á hora de traballar que non foron adoptadas por ninguén, preci-samente polo carácter marcado do autor neste contexto ideolóxico. Non pode obviarse o feito de que existían dúas faccións na pugna da construción nacional: rexionalistas e antirrexionalistas, e que Pedreira pretendía parti-cipar na elaboración do discurso canonizador literario que estaba en mans dos rexionalistas aínda formando parte da tendencia contraria. Ese para-doxo que supuxo a súa condición de antirrexionalista interesado na lite-ratura galega deixábao fóra das canles canonizadoras da historiografía do momento, pola súa heterodoxia en ambos bandos.

O elemento discursivo predominante en El regionalismo en Galicia é a sátira. Xa que logo, o texto queda máis próximo á crítica do que á historia literaria, mantendo o marco historiográfico. De feito, os propios alumnos de Pedreira falan del como dun crítico e el mesmo reflexiona sobre o papel que desenvolve nese eido, como cando afirma que a súa misión é discernir o individual do xenérico e tópico (1894: 222). Non obstante, esa adscrición de feito e de palabra non abonda, pois aínda que actúa, ante todo, como crí-tico literario, a súa obra presenta derivas historiográficas difíciles de obviar. Identifícanse certos elementos textuais propios do discurso historiográ-fico: as habituais sinécdoques (‘lingua de Rosalía’, 139; ‘lingua de Macías’, 124; que serven para naturalizar a relación lingua-autores, canon-tradición literaria); a importación de capital simbólico (‘Es Ballesteros el Cervantes del Renacimiento Gallego’, 127); ou tamén a comparación dos propios auto-res canonizados entre si. Incorpora, así mesmo, referencias inexcusables da época: o ‘tópico da infertilidade’ derivado do verso de Lope, ‘Galicia, nunca fértil en poetas’; e o ‘tópico da non imposición’, que nega que a lingua cas-telá fose imposta en ningún momento e considera que se fixo predominante dun xeito natural. Logo presenta outros trazos que son claramente atribuí-bles ao discurso historiográfico ou crítico pero que xa non son tan comúns ou nada comúns: indagar nas causas do éxito de determinados autores ou no xeito en que están a ser canonizados; incidir na recepción das obras, número de edicións e premios recibidos; incluír a referencia a críticas negativas que foron saíndo a respecto da súa propia obra; crear referentes positivos e nega-tivos internos á propia tradición. Este último punto parece necesario con-trapoñelo á metodoloxía da condesa de Pardo Bazán (1888), polo que amosa de especificidade no traballo pedreirano de expurgación e non neutraliza-ción do canon. Pardo Bazán caracterizouse por inverter o valor afirmativo dos referentes positivos, como Macías, na historia da literatura galega. Ela tomaba un referente admitido como positivo con carácter xeral e reinterpre-taba o seu éxito como síntoma dunha carencia ou dunha debilidade de quen o colocaba nun lugar de mérito. Así, Macías sería un símbolo para os galegos e galegas en tanto en canto estes e estas recoñecesen no seu final tráxico o que lle esperaba á propia Galicia. Leopoldo Pedreira, en cambio, o que fixo foi identificar unha serie de individuos enxalzados pola tradición que el rela-cionaba cunha literatura pésima, como o cura de Fruíme ou Añón, e no polo oposto colocaba outras figuras que valoraba moi positivamente, como Rosalía de Castro. Non se trataba de utilizar os referentes invertindo o seu valor, senón de erixilos en lugares dunha cartografía cos seus puntos fortes e débi-les, pero unha cartografia, e esa é a cuestión, que podía funcionar autonoma-mente, aínda que non sempre o fixese

Ata aquí expuxéronse trazos do discurso historiográfico no que se fundamenta o texto, pero cómpre ver tamén de qué xeito Pedreira se serve

34



dun estilo discursivo propio moi diferente do de todas as outras obras histo-riográficas próximas a el no tempo para así agudizar a súa crítica e amenizar o seu discurso. Ter un estilo marcado, unha serie de estratexias retóricas específicas é relevante para obter máis ou menos capacidade de influencia no lectorado, e así: 1) o ton da obra pode constituír un elemento de desauto-rización do propio discurso, aínda que esa non fora a intención, e por tanto non podemos obvialo; e 2) o estilo pode condicionar tamén a propia técnica historiográfica na medida en que, por exemplo, obrigue a buscar elemen-tos ao servizo da sátira que se realiza. Hayden White afirmou, ao tratar dos clásicos historiográficos, que deben estudarse os elementos literarios do seu estilo como ‘cruciais, e non soamente subsidiarios, na súa técnica historio-gráfica’ (2003: 136, a tradución é miña).

Entre os elementos do estilo literario de Pedreira chaman a aten-ción os vocativos (‘lector querido’, 139), o metadiscurso (‘Historiemos’, 139), a intertextualidade con obras literarias, os alcumes, os neoloxismos (‘his-toricidios’, 76, ‘bardomanía’, 218), a incorporación de ideas que non teñen nada que ver coa materia pero que parecen xurdidas ao fío da escrita, a con-traposición, o diálogo e mesmo a autodenominación de ‘traxicomedia do rexionalismo’ (268). Todos estes recursos converten o texto en algo lúdico e poden agudizar a crítica exposta. Nesta liña explícase a súa maneira satí-rica e intertextual de verbalizar o obxectivo que perseguía cos seus escritos sobre o rexionalismo: ‘El sano deseo de acabar con las caballerías regionalis-tas que traen trastornados muchos cerebros’ (Pedreira 1894: 15).

Non obstante, alén dos trazos característicos do seu discurso his-toriográfico e da orixinalidade do seu estilo, as achegas máis potentes do libro de Pedreira son as reflexións teóricas e os apuntamentos metodolóxi-cos inscritos na mesma, unhas reflexións que ían por diante dos seus cote-rráneos e só próximas a historiadores da altura de Taine (1828-1893). Ten o mérito de explicar a importancia da literatura popular como elemento que se argüía para sustentar unha continuidade entre a literatura medie-val e a decimonónica nun momento no que poucas persoas se interesaban por esa materia (de feito, esta conexión entre o medievo e o decimonónico non terá a importancia historiográfica que evidentente require se falamos de ‘construír’ identidade, ata tempo despois cando os cancioneiros sexan ben difundidos). Tamén reflexiona sobre o que é propiamente esta poesía popular (unha temática da que nese mesmo ano sairía un estudo monográ-fico de Manuel Núñez González), o humorismo, os temas que se poden tra-tar na poesía, as utilidades da poesía para diferentes disciplinas, a noción de clásico, as causas do xurdimento dun movemento literario, a misión do historiador e mesmo o que un século despois del chamamos horizonte de expectativas. Centraremos a nosa análise nalgunhas destas contribucións.

Achegas teóricas fundamentais ao método de traballo historiográfico

Pedreira enuncia dun xeito moi simple cal é o cometido do historiador e do crítico, que considera común a ambos: ‘La misión del historiador y la del crítico es señalar lo típico y genérico en cada caso y evitar que se con-funda con lo mudable e individual’ (Pedreira 1894: 222). Non obstante, esta idea aparentemente simple ten unha aplicación complexa, pois tamén foi Pedreira quen dixo que todo movemento literario nacía, ben por necesi-dade do pobo, ben por reversión a un momento anterior, e que había move-mentos que non podían explicarse circunscribíndose só á historia literaria.

35



Se continuamos esmiuzando os alicerces teórico-historiográficos da súa obra, cómpre anotar tamén que se desmarca no que atinxe á teorización sobre o que é poesía popular das teses que o relacionan cunha cuestión de autoría, e afirma que esa condición devén doutros trazos:

Conste, pues, que la índole de la poesía popular no pende de la cali-dad del autor, sino de los sentimientos que en ella se expresan, que han de referirse á LO GENÉRICO EN EL ESPÍRITU HUMANO, y han de estar revestidos con forma sencilla, clara y concisa que ayude al entendimiento y á la memoria (Pedreira 1894: 86).

O autor fai, polo tanto, unha serie de observacións relacionadas co definitorio desta clase de poesía, coas súas utilidades non exclusivamente literarias e coa pertinencia do seu estudo que exceden con moito unha mera intención descritiva do rexionalismo e acadan o valor de pensamento teó-rico sobre a cuestión.

Máis claramente aínda acadan a condición de reflexión historiográ-fica os apartados nos que se propón o método bio-bibliográfico de exposi-ción nos traballos sobre literaturas rexionais:

Para conocer estos monumentos literarios, que es en suma lo único que quedará en pie de los actuales regionalismos y también la única manifestación concreta que en la actualidad nos ofrecen, creemos que se debe seguir un método biográfico-bibliográfico, por ser punto menos que imposible establecer géneros y hacer exactas clasificacio-nes cuando se estudian por primera vez objetos tan complejos como son las creaciones artísticas (Pedreira 1894: 77). Neste fragmento percíbese claramente, tanto a ideoloxía anti-

rrexionalista de Pedreira, como a súa preocupación metodolóxica á hora de desenvolver a actividade historiográfica e crítica. A súa observación das dificultades de introducir clasificacións rigorosas nun ermo discur-sivo denota a súa plena conciencia á hora de traballar nun campo desaten-dido. A súa oposición manifesta ás ideas políticas rexionalistas non coarta a súa vontade de proceder con rigor no ámbito de estudo escollido, mesmo se ese rigor para el ten cabida no método biográfico que, como é sabido, facilita unha perspectiva ahistórica do feito cultural e a súa conseguinte despolitización.

No que atinxe á noción de horizonte de expectativas (Jauss 1967), tan presuntamente moderna, a idea subxacente a esa noción vén de moito atrás e está bosquexada en Pedreira. E antes ca en Pedreira, en H. Taine (1963), pero iso non merma a relevancia de termos na nosa historiografía un autor que se movía en coordenadas historiográficas tan innovadoras, que cando falaba do xeito de avaliar El Maestre de Santiago afirmaba que só podía facerse tendo en conta unha serie de cuestións entre as que anota a época, a xuven-tude do autor, os gustos do momento, a influencia de determinados escrito-res, etc. Polo seu indubidable interese reprodúcese o fragmento no que fala destas cuestións, a pesar da súa extensión:

El examen de El Maestre de Santiago es algo más difícil que un trabajo de crítica retrospectiva, es una exhumación; hay que desenterrar la época en que fue escrito, la juventud del autor, los gustos que domi-naban entonces y la influencia que ejercían determinados autores,

36



aún no olvidados hoy, pero ya pasados de moda. De no proceder así en el juicio de este poema, es imposible comprenderlo, porque en las pri-meras obras de los artistas aparece siempre –por muy superiores que ellos sean- el sello de la imitación, pero imitación entusiasta y exage-rada que abulta extraordinariamente las cualidades características que distinguen la factura del modelo imitado. Es preciso, pues, retrotraernos á la época en que se leían á todo pasto los novelones de Sué, las obras de Hugo, tan sublimes como monstruosas, y los libros de Dumas, tan largos como innumerables, y se aplaudía el Tenorio, tan popular como desatinado, y surgían poetas más ó menos melenudos, más ó menos pálidos, pero siempre tétricos, trágicos, fúnebres, lúgubres, eróticos, hórridos, exóticos… románticos.Entonces era cosa natural y comunísima un poema de ciento setenta páginas en cuarto, espeluznante narración de inauditos crímenes y portentosos milagros, mezcla de todo lo divino y todo lo humano, abi-garrado conjunto de hechos y personajes, en el que desfilaban ‘desde la altiva princesa á la que pesca en ruín barca’, reyes, favoritos, caba-lleros, bandidos, monjes, gitanos, traidores, héroes, niños robados, amantes envenenados, doncellas seducidas, trasgos, fantasmas, buhos espantosos, lechuzas agoreras, árboles misteriosos y mil y una zaranda-jas agrupadas sobre la consabida decoración de castillo solitario, selva umbría ó bosque tenebroso. (Leopoldo Pedreira, 1894: 143-4).

Con respecto á expurgación do canon, os procedementos que segue Pedreira son os de explorar as causas dunha fama segundo el inmerecida, como fai para desautorizar o enxalzamento de Pondal. Di que as causas do seu éxito se reducen a dúas: o bo xuízo que lle mereceu a Pardo Bazán e que proviña dun eloxio que el mesmo lle fixera á literata, e a escuridade dos seus versos, que dificulta tanto a comprensión como a crítica dos mes-mos. Precisamente Pondal é un dos exemplos que María López-Sández (2008) utiliza, nun artigo sobre a importancia da recepción no impacto social do texto literario, para referirse ao cultismo que afasta a certos auto-res da recepción masiva, autores que son catapultados á fama, non obstante, por cuestións institucionais. Vemos aquí ao Pedreira crítico denunciando un xeito de proceder que pode dar preeminencia a figuras que segundo el, e desde o punto de vista máis estritamente estético, non a merecen. Na mesma liña de traballo sobre o canon introduce o autor afirmacións sobre certas composicións que considera que están chamadas a formar parte das antoloxías da literatura galega no porvir. Tómalle así o pulso ao canon, pre-configúrao, contribúe a darlle forma.

A recepción coetánea de ‘El Regionalismo en Galicia (estudio crítico)’

Centrémonos agora na recepción do libro que popularizou a Pedreira na vida literaria do seu tempo e que escureceu o seu legado a posteriori. Xa vimos o que anotaban os seus alumnos nos Datos biográficos, parémonos agora nas críticas que el mesmo reseña. Das catro críticas que el cita no libro, só puide-mos localizar dúas, a de José Barreiro en Galicia. Revista Regional, e a asinada como ‘El Bachiller Sásk’, que Pedreira identifica con Manuel Casás, en La Voz de Galicia. Reproduzamos a nota na que dá conta das críticas recibidas, de interese polo que di e polo xeito en que o di:

37



89. Todos los ataques que se me han dirigido con motivo de mis tra-bajos sobre El Regionalismo en Galicia proceden de gentes sin ilus-tración, casi invisibles desde las alturas de mi desprecio, y que, en buena cuenta, no merecen, por sus artículos, ni la nota de aprobados en retórica. Citaré, como curiosidad bibliográfica, los dos artículos de D. José Barreiro en la revista Galicia (Coruña, Mayo y Junio de 1893); el de D. Manuel Casás, publicado en La Voz de Galicia (La Coruña 10 de Marzo de 1893), y el de D. Galo Salinas, en el Diario de Avisos (La Coruña 15 de Enero de 1893). También aludió a mis artículos Blanco y Negro, revista ilustrada (Madrid 27 Mayo 1893), un escritor revolucio-nario que tiene la nariz y las intenciones torcidas de resultas de meter-las noche y día en los anales de Ruiz Zorrilla (Pedreira 1894: 298-99).

Ambas críticas son moi ilustrativas do clima xerado por El regiona-lismo en Galicia. A de Barreiro confórmana dous artigos en dous números consecutivos da revista Galicia titulados ‘Nuestros críticos I y II’, e o que chama atención deles é que se centran case exclusivamente nun só crítico, Leopoldo Pedreira, a quen acusa, desde o comezo, de ser un crítico arbitra-rio, de escribir con graves erros de sintaxe e léxico e de atacar figuras, coma a de Añón, que ‘es hoy un símbolo y una bandera en torno de los cuales se agrupan los secuaces del regionalismo’ (Barreiro 1893: 711). Pola súa parte, a crítica de Manuel Casás, logo dunha disertación sobre a importancia de evi-tar a crítica compracente para frear a proliferación de enxendros na litera-tura galega, acusa a Pedreira de ser un monicreque de Sánchez Moguel para vingarse de Murguía polo seu gran discurso sobre o rexionalismo. Coloca así El regionalismo en Galicia no horizonte interpretativo que lle corresponde, no dos discursos rexionalistas e antirrexionalistas que invadían o panorama das letras naquel momento e que xeraban un clima de rivalidade entre os representantes dun e doutro bando.

Lido o ingreso na Academia da Historia de Sánchez Moguel (de decembro de 1888), recoñécese a conexión íntima entre as ideas do mestre e as de Pedreira, expresadas por ambos dun xeito similar. Esa semellanza e a polémica aberta entre rexionalistas e antirrexionalistas, así como os dar-dos cruzados publicamente por Sánchez Moguel e Murguía, dan pé cer-tamente a ese tipo de acusación. Non obstante, os argumentos do mestre que Pedreira corrobora e reproduce restrínxense todos aos ámbitos histó-rico e político, e mesmo neste plano non hai unha identificación total entre as ideas de ambos, como remarca Pedreira cando ao referirse á necesidade dunha organización rexional, anota que aquel ‘peca también de absoluto en sus afirmaciones antirregionalistas’ (Pedreira 1894: 283). Noutra orde de datos, non nos consta que Sánchez Moguel investigase a fondo a litera-tura galega, como fixo coa española, da que impartiu clases, mentres que o núcleo de El regionalismo en Galicia, e a base da súa importancia como obra concreta, é o seu tratamento da literatura. Pode argumentarse aínda en con-tra do servilismo atribuído a Pedreira esta afirmación:

Respeto y quiero mucho á mis maestros; pero por honra de ellos y dignidad mía no ocultaré nunca las divergencias de opinión que de ellas me separen. TODO MINISTERIALISMO ME REPUGNA; PERO EL MINISTERIALISMO DE CÁTEDRA ME IRRITA, PORQUE ATACA LA HONRADA INDEPENDENCIA DEL ALUMNO Y PROSTITUYE LA MAJESTAD DE LA CIENCIA (Pedreira 1894: 283).

38



Esta afirmación podería confundirse cunha excusatio non petita de non ser polo contexto que a dota de autoridade. Forma parte do último capítulo do libro, no que se desbotan ideas forza do rexionalismo e se expoñen os diversos tipos de antirrexionalismo que coñece o autor. Desmárcase unha a unha desoutras tendencias e expresa as discordancias con cada un dos seus mestres para concluír afirmándose nun antirrexionalismo específico e par-ticular representado por el mesmo que denota un individualismo difícil de asimilar a ningún maxisterio.

Retomando as críticas publicadas sobre os textos de Pedreira, a recensión do libro en tanto que publicación conxunta que sae no Boletín Bibliográfico da Revista Contemporánea en maio de 1894, asinada por E.F., resalta os valores excepcionais de Pedreira como crítico e tan só lle censura a rudeza de certos ataques persoais dos que di, non obstante, que seguen as modas da época.

Fóra destas críticas do libro, aínda temos outros indicios e consta-tacións do rexeitamento que Pedreira xeraba nos círculos rexionalistas. Dísenos no propio libro que Curros Enríquez se negou a darlle informa-ción biográfica, algo que o autor achaca a que desconfiara da súa imparciali-dade e competencia para xulgalo (Pedreira 1894: 295). Máis indicativa aínda da exclusión susodita é a censura exercida por Xesús Rodríguez López sobre o prólogo que Pedreira escribira para a segunda edición da súa obra Cousas de mulleres (1895). O poeta admite que modificou ese prólogo ‘por temor a las iras de los aludidos no contra él sino contra mi obra’ (Rodríguez López 1996: 55). O prólogo orixinal incluía unha mofa a certas compara-cións hiperbólicas de autores galegos con outros foráneos feitas por críticos rexionalistas para importar capital simbólico. Trátase dunha desautoriza-ción moi na liña do autor que é ao mesmo tempo unha desautorización dos críticos que sustentan esas comparacións e un rebaixamento dos autores implicados. As prevencións de Rodríguez López son moi esclarecedoras do clima de rexeitamento dos rexionalistas cara unha figura que non comun-gaba coa compracencia dos críticos rexionalistas cara a todo aquilo que puidera engordar e fortalecer o canon en elaboración e que tampouco se preocupaba de espertar simpatías no bando antirrexionalista.

A exclusión de Pedreira da comunidade crítica e historiográfica que estaba xestionando os valores canónicos da literatura galega parte polo tanto de dúas causas: o seu cuestionamento do canon en elaboración e a súa ideoloxía antirrexionalista. Ambos motivos levaron a que os axen-tes literarios rexionalistas fixeran o posible por excluílo como interlocutor autorizado na súa construción canonizadora, imagolóxica e rexionalista da literatura galega, ao fin, o que Pedreira pretendía era precisamente esta-blecer un diálogo con estes axentes, mentres que eles o exclúen do proceso e poden asimilar o seu discurso ao doutros autores cun capital simbólico maior, como Sánchez Moguel (Murguía respóndelle a este, por exemplo, pero non a Pedreira). No tocante ao seu cuestionamento do canon atopámo-nos novamente de fronte coa idea de tradición. Pensamos na tradición como algo homoxéneo, sen fisuras, ou cando menos sen grandes contradicións internas. É o mesmo que acontece cos presuntos alicerces dunha nación. Trátase de que a sociedade asimile unha idea común do que vén ser esa nación ata recoñecerse na imaxe creada e que esta pareza unha descrición de algo preexistente. E cando falamos deste tipo de facturas identitarias e imagolóxicas, do propio canon literario ou da tradición literaria sempre pensamos nese xeito homoxéneo, sen contradicións, porque toda imaxe ou construto identitario busca ser cohesionador dos seus integrantes.

39



Se extrapolamos esta idea, aquí aplicada á tradición literaria, á tra-dición da historiografía literaria galega obteremos o mesmo resultado. Concederlle estatuto interlocutor na elaboración do canon a Pedreira, citalo e dar a coñecer a súa obra sería un xeito de aumentar a visibilidade da súa achega, de publicitalo: concederlle unha voz, mesmo en diferido noutras obras suporía, en suma, un xeito de ‘proliferación indirecta’ do seu labor (López Sández 2008).

No extremo oposto, asimilar este autor e a súa obra aos discursos de Sánchez Moguel e Pardo Bazán derivaba nunha invisibilización a medio e longo prazo. Anótese, como complemento do anterior, o feito de que se a sociedade está artellada en discursos que se cruzan, e é relevante a efec-tos de análise cal é o discurso hexemónico do momento (neste caso o polí-tico); a produción das obras vén condicionada por eses cruces discursivos. Só así se entende a publicación dentro de obras dedicadas ao rexionalismo de amplos estudos literarios, coma no caso de Pedreira ou, aínda que non é comparable, no de Alfredo Brañas. Pois do mesmo xeito que eses cruces discursivos inflúen na produción da obra, tamén o farán, necesariamente, na recepción da mesma. A ideoloxía antirrexionalista de Pedreira sería, segundo todos os indicios, o motivo central de exclusión do autor como par-tícipe da creación da historia da literatura galega. Os seus xuízos quedarían adscritos a un autor contrario á ideoloxía dominante entre os críticos da literatura galega, e por iso, desbotados. Só acaban sendo admitidos a diálogo os xuízos de persoas cunha posición moi forte no espazo cultural, como a de Pardo Bazán. Condenado á marxinalidade, Pedreira nin sequera inten-tou buscar aliados antirrexionalistas, porque entre eles estaría unha autori-dade como ela, pero tamén a ataca no libro. Converteuse así no excluído por antonomasia do diálogo intertextual entre as obras historiográficas e críti-cas coetáneas, tan só recoñecido como fonte primaria polo padre Blanco. Outros autores cítano sen darlle maior importancia á súa obra ou adscrí-beno de xeito case anecdótico ás polémicas rexionalistas. Uxío Carré Aldao (1903), Antonio Couceiro Freijomil (1928), Benito Varela Jácome (1951 e 1957) ou Ricardo Carvalho Calero (1955 e 1963) cóntanse entre os que o citan nalgún momento, sen proseguir no entanto ningunha das súas achegas e sen establecer un diálogo efectivo con el, condenándoo a non ser máis que un nome nunha nota de rodapé.

Conclusións

Leopoldo Pedreira foi un estudoso que puido facer avanzar exponencial-mente os métodos e o pensamento teórico na investigación historiográfica galega do xix e comezos do xx, pero que a endogamia da crítica conseguiu ocultar. A súa voz postulaba un debate en torno ao canon, unha retroali-mentación entre o estudoso da literatura e as críticas ao seu traballo, a filia-ción ideolóxica do propio discurso, un particular estilo argumentativo (con aspectos positivos e negativos de todo, con man aberta para a acuñación de neoloxismos, con ironía) e expositivo (moldeado pola sátira). Pero a pesar de todo o que tiña de novo a súa proposta, de todo o seu potencial renovador, o seu ámbito de relacións non abondou para dotalo de autoridade alén da intervención coetánea. Nos círculos antirrexionalistas non puideron impul-sar a súa capacidade de influencia porque o que el pretendía era un diálogo crítico cos creadores do discurso rexionalista, que o excluían de tal posibi-lidade e que nin se molestaban en rebatelo, condenábano á invisibilidade

40



de filialo a Sánchez Moguel ou Pardo Bazán, dúas persoas de longa sombra; mentres que, simultaneamente, nos círculos rexionalistas o excluían polo seu antirrexionalismo declarado, invisibilizado no seo desoutros maxiste-rios xa citados, sen querer darlle a oportunidade dese diálogo. Non deixa de ser significativo que o único persoeiro que lle outorga un papel de autén-tica preponderancia no seu libro non sexa galego. A ideoloxía, obviamente determinante na produción dunha obra, vemos que o é tamén na súa recep-ción e impacto. Os indicios de negación de información ou de censura de escritos son só unha parte do que puido ter lugar. A súa asimilación a outros discursos deveu invisibilidade, ao fin e ao cabo outros antirrexionalistas como Sánchez Moguel ou Pardo Bazán non pretendían, como el, inserirse na cerna da construción do discurso diferencial da literatura galega, abon-dáballes con manter baixo control as pretensións dos rexionalismos perifé-ricos. As aspiracións de Pedreira e as súas capacidades foron borradas, sen deixar apenas pegada, da historia. E, non obstante, o xeito de escribir de Pedreira e parte da súa metodoloxía serían recuperables hoxe, por exemplo, no eido da revisión do canon, un proceso aberto por moitas correntes novas e que pode alimentarse tamén da agudeza deste autor.

Este artigo amosa unha característica do proceso de constitución dunha tradición: a exclusión do diverxente, a homoxeneidade intrínseca á súa elaboración. E, no entanto, as contradicións internas poderían ser as táboas de salvación dunha disciplina, a historia literaria, que vén atrave-sando unha crise desde os anos setenta do pasado século. A admisión da historia da literatura e do canon como discursos ideolóxicos, froito dun pro-ceso de construción e interpretación do que se quería ser por parte dunha elite autorizada e endogámica, permitiría a renovación real e dinámica da disciplina, por canto o poder e a necesidade de interpretación das accións humanas por parte dos estudosos é algo que nunca desaparecerá. Leopoldo Pedreira podería ser o comezo dunha contrahistoria, pero non como dis-curso anexado á tradición historiográfica literaria galega recoñecida, senón como material de base para a reelaboración da propia disciplina. As lecturas diverxentes que se fan concorrentes para dar unha visión aberta, suxeita a interpretación por todos os interesados.

41



Obras citadas

BACHILLER SÁSK (Manuel Casás), 1893. ‘Soliloquios Literarios’. La Voz de Galicia 3501 (10 de marzo de 1893): 1.

BARREIRO MEIRO, José,1893. ‘Nuestros críticos’. Galicia, Revista Regional 11: maio de 1893, 659-665; 12: xuño de 1893, 705-711.

BLANCO GARCÍA, Francisco,1894. ‘La literatura regional de Galicia’, en Francisco Blanco García. La literatura española en el siglo xix. Parte ter-cera: las literaturas regionales y la hispano-americana (Madrid: Sáenz de Jubera Hermanos). 215-265.

BRAÑAS, Alfredo, 1889. El regionalismo. Estudio sociológico, histórico y literario (Barcelona: Jaime Molinas Editor).

CALVO LÓPEZ, Manuel, 1996. ‘Introducción’, en Rodríguez López, Xesús (1895). Cousas das mulleres. Edición facsímile comentada (Lugo: Servicio Publicacións Deputación Provincial de Lugo).

CARRÉ ALDAO, Uxío, 1903. La literatura gallega en el siglo xix (A Coruña: Librería Regional de Carré).

CARVALHO CALERO, Ricardo, 1955. Aportaciones fundamentales a la litera-tura gallega contemporánea (Madrid: Gredos).

__,1963. Historia da literatura galega contemporánea (1808-1936) (Vigo: Galaxia).

CASAS, Arturo, 2010. ‘Iuri Lotman y la semiosis histórica ante el histori-cismo (Un debate europeo del siglo xx)’. Interlitteraria 15 (1): 21-42.

COUCEIRO FREIJOMIL, Antonio, 1928. ‘El idioma gallego’, en F. Carreras y Candi, dir. Geografía general del reino de Galicia. Tomo I: Generalidades (Barcelona: Casa Editorial Alberto Martín). 161-327.

__, 1951-1953. Diccionario bio-bibliográfico de escritores (Santiago de Compostela: Bibliófilos Gallegos). Vol. III: 54-55.

E.F.,1894. ‘El Regionalismo en Galicia, estudio crítico, por D. Leopoldo Pedreira’. Revista Contemporánea 444: 440-441.

FIGUEROA, Antón, 2010. Ideoloxía e autonomía no campo literario galego (Ames: Laiovento).

JAUSS, Hans Robert, 1967. ‘La historia literaria como desafío a la ciencia literaria’, en Hans Ulrich Gumbrecht et al., eds. La actual ciencia alemana: seis estudios sobre el texto y su ambiente, tradución de Hans U. Gumbrecht & Gustavo Domínguez León, 1971 (Madrid: Anaya).

LEFEVERE, André, 1997. Traducción, reescritura y la manipulación del canon literario (Salamanca: Ediciones Colegio de España).

42



LÓPEZ SÁNDEZ, María, 2008. ‘A importancia dos fenómenos de recep-ción para o impacto social do texto literario. Dous casos paradigmáticos da literatura galega: Rosalía de Castro e Otero Pedrayo’. Liquids 2. http://www.uv.es/liquids/articles/MariaLopezSandez.pdf. [Consulta 05/11/2012].

MURGUÍA, Manuel, 1862. Diccionario de Escritores Gallegos (Vigo: Juan Compañel Editor).

___, 1889. El Regionalismo Gallego. Ligeras observaciones por Manuel Murguía al discurso leído por el señor D. Antonio Sánchez Moguel en su Recepción en la Real Academia de la Historia de Madrid (Habana: Imprenta y Papelería ‘La Universal’ de Ruiz y Hno).

PARDO BAZÁN, Emilia, 1888. De mi tierra (A Coruña: Tipografía de la Casa de Misericordia).

PASAMAR ALZURIA, Gonzalo & Ignacio PEIRÓ MARTÍN, Diccionario Akal de historiadores españoles contemporáneos (1840-1980) (Tres Cantos, Madrid: Akal): 471.

PEDREIRA, Leopoldo, 1892-1893. ‘El regionalismo en Galicia’. Revista Contemporánea 400-406 (30 xullo-30 outubro 1892), 409 (15 decembro 1892), 427 (16 setembro 1893), 430 (30 outubro 1893).

__1894. El regionalismo en Galicia (estudio crítico) (Madrid: Establecimiento tipográfico de La Linterna).

RODRÍGUEZ LÓPEZ, Xesús, 1895. Cousas das mulleres. Prólogo de Leopoldo Pedreira (Madrid: Imprenta de Ricardo Rojas).

SÁNCHEZ MOGUEL, Antonio, 1888. Discursos leídos ante la Real Academia de la Historia en la recepción pública de D. Antonio Sánchez Moguel (Madrid: Imprenta de la viuda de Hernando y ca).

TAINE, Hippolyte, 1963. Introducción a la Historia de la Literatura Inglesa (Buenos Aires: Aguilar) [Tradución de J.E. Zúñiga da Introdución da súa Histoire de la Littérature Anglaise publicada en 1864].

TORRES, Elias, 2002. ‘Como sair do cerco. A legitimaçom galeguista da Literatura Galega por Carvalho Calero e a génese da sua centralidade no campo da crítica literária’, en Teresa López e Francisco Salinas, ed. Actas do Simposio Ricardo Carvalho Calero, Memoria do Século (A Coruña: Asociación Socio-Pedagóxica Galega e Universidade da Coruña): 31-66.

VALDÉS, Mario, 2005. ‘Historia de las culturas literarias. Alternativa a la historia literaria’, en Beltrán Almería, Luis e José Antonio Escrig, comp., 2005. Teorías de la historia literaria (Madrid: Arco): 123-218.

VARELA JÁCOME, Benito, 1951. Historia de la literatura gallega (Santiago de Compostela: Porto y Cía Editores).

__, 1957. ‘La prosa en Galicia en el siglo xix’, en Guillermo Díaz Plaja, dir. Historia General de las Literaturas Hispánicas (Barcelona: Barna). Vol. IV, 2ª parte, 385-422.

43



VV.AA., 1915. Datos biográficos de D. Leopoldo Pedreira Taibo. Publicados por ini-ciativa de un grupo de alumnos, como homenaje a la memoria del llorado maestro (A Coruña: Talleres Gráficos de La Voz de Galicia).

WHITE, Hayden V, 2003. El texto histórico como artefacto literario y otros escritos (Barcelona: Paidós).

ŻYLKO, B., 2006. ‘La semiótica de la historia en los trabajos del grupo Tartu-Moscú. Entretextos. Revista electrónica semestral de Estudios semióticos de la cultura: 6 http://www.ugr.es/~mcaceres/Entretextos/entre7/zylko.htm [Consulta 29/05/2010].


Unha nova volta ás cartografías da cultura galega: lecturas posnacionais, lecturas relacionais1

PosnacionalLectura relacionalTeoría cultural caribeña Atlántico

Palabras clave

KeywordsPostnationalRelational readingCaribbean Cultural Theory Atlantic

Article

In an essay published in the Anuario de Estudos Literarios Galegos in 2006, I reflected on the possibilities of the ‘postnational’ as a point of departure for a theoretical and methodological reassessment of Galician cultural history. The present essay returns to the questions raised in that article from a more critical perspective, exploring the potential for Galician Studies of an alternative model of ‘relational readings’ inspired by the work of the Caribbean scholars Edouard Glissant and Stuart Hall.

Abstract

Kirsty HooperWarwick University

ResumoNun ensaio publicado no Anuario de Estudos Literarios Galegos en 2006, cavilaba sobre as posibilidades do ‘posnacional’ como punto de partida para unha revisión teórica e metodóloxica da historia cultural de Galicia. O presente ensaio retorna ás mesmas cuestións, pero desde unha perspectiva máis crítica, explorando a posibilidade para o campo dos estudos galegos dun modelo alternativo de ‘lecturas relacionais’, inspirado no traballo dos estudosos caribeños, Edouard Glissant e Stuart Hall.

Este artigo parte dunha sección do primeiro capítulo do meu libro Writing Galicia into the World: New Cartographies, New Poetics (Liverpool: Liverpool UP, 2011).

1

45



O mapa está aberto e é conectábel en todas as súas dimensións; é separábel, reversíbel, susceptíbel de modificación constante. Pode ser rachado, invertido, adaptado a calquera tipo de soporte, pode ser revisado por un individuo, por un grupo, ou por unha forma-ción social. Pode ser debuxado nunha parede, conci-bido como unha obra artística, construído como un acto político ou como unha meditación [...] Un mapa ten múltiples entradas, en comparación co trazado, que sempre volta ‘ao mesmo’.2

Nun artigo publicado no Anuario de Estudos Literarios Galegos en 2006, reflexionaba sobre as posibilidades que eu vía no concepto do posnacional como modelo crítico para facilitar o desenvolvemento dunha revisión teó-rica e metodolóxica no ámbito dos estudos galegos. Este concepto dirixíase sobre todo ao proxecto da deconstrución do vencello naturalizado entre nación e cultura, que até o de agora ten alicerzado o principal modelo de resistencia ao centralismo estatal, tanto en Galicia como nas demais nacións do Estado Español.3 Concretamente, neste artigo partía das limitacións identificadas na xa clásica teorización de Xoán González-Millán, na que reflexionaba sobre a mudanza dun nacionalismo literario a unha literatura nacio-nal. Tendo ben presente o traballo do propio González-Millán (2002: 33), no cal teorizaba que até comezos do século xxi a literatura e cultura gale-gas foron presa dunha ‘presión nacional’, eu propuña unha nova estratexia de achegamento á historia cultural de Galicia a través dun xogo de prácti-cas de lectura que dei en denominar ‘lecturas posnacionais’ (2006: 69).4 O elemento chave destas prácticas foi facilitar a distinción entre o punto de articulación dun texto e as diversas posicións desde as que se pode practi-car a lectura. Tal estratexia, suxería eu, podería achegar un modelo non só para ler os textos contemporáneos escritos desde unha perspectiva aberta-mente ‘posnacional’, senón para buscar novas aproximacións a textos escri-tos durante a época de formación da nación. Deste xeito, a lectura en clave ‘nacional’ pode ser matizada por outros discursos diversos, contraditorios e, até o de agora, tamén invisíbeis.

A proposta, formulada, con moita esperanza e non menos temor, deu lugar a unha ampla gama de respostas críticas, a maioría delas abondo xene-rosas. Moitas dialogaban co concepto do ‘posnacional’, ben para refinalo e aplicalo a outros contextos, ben para criticalo ou suxerir paradigmas alter-nativos. No presente estudo, propóñome cavilar outra volta sobre aquel concepto problemático das lecturas posnacionais, á luz das respostas críticas que xerou, co obxectivo de reconsiderar tanto as súas limitacións como as súas posibilidades de aplicación. Sigo coidando o termo ‘lectura posnacio-nal’ problemático, debido á súa función como paraugas dun xogo complexo de prácticas críticas e teóricas. Neste sentido, percibo dúas áreas fundamen-tais de conflito: en primeiro lugar, a condición semanticamente saturada dos dous elementos que conforman o termo: o ‘pos’ e o ‘nacional.’ No segundo lugar, o feito de que o paraugas cobre dous proxectos distintos, non sem-pre harmonizables entre si: a incorporación aos estudos galegos de corpos e identidades marcados pola diferenza (ou sexa, os non-universais), e a loca-lización de Galicia e dos estudos galegos nun contexto global. Na primeira parte deste artigo, revisarei as respostas críticas á proposta posnacional e repararei nas implicacións respectivas do ‘pos’ e do ‘nacional.’ Na segunda parte do ensaio, trazo outro modelo complementario de análise cultural,

Gilles Deleuze e Felix Guattari, Thousand Plateaus. As traducións das citas do inglés ao galego son miñas.

Segundo tamén se pode ler no primeiro capítulo de Writing Galicia, o meu punto de partida era a comparación de dous modelos cartográficos para a identidade cultural galega. Examinei dous exemplos literarios, fixándome na xustaposición en cada caso dun mapa, imaxe representativa dun modelo cartográfico da identidade, cun leito de morte como imaxe simbólica do cambio xeracional. En primeiro lugar, a Carta geométrica de Galicia de Don Domingo Fontán, que vixía o momento catártico da gran novela oteriá Arredor de si, cando Don Bernaldo, ao morrer, mostra o mapa ao seu sobriño e revélalle a terra que representa. En segundo lugar, o A-Z, o rueiro de Londres empregado como modelo por Xesús Fraga na súa epónima colección de contos, que empeza co encontro do camareiro Mateo co ancián Faustino Cainzas, que estaba a morrer nas aforas de Londres por non saber navegar nin as rúas, nin moito menos a sociedade londinense. Neste traballo xa argumentei que a xustaposición nas dúas obras do mapa e do leito de morte reflectía cómo a transición dunha xeración a outra tamén debía implicar un traslado: unha transformación tanto do noso entendemento do mundo como da nosa localización nel.

2

3

46



que se cadra nos axude a puntualizar (non digo resolver) algúns dos aspec-tos máis conflitivos do modelo orixinal.

Deconstrución do pos/nacional

Moitas das críticas do artigo orixinal que xurdiron dentro da filoloxía galega se centraban nas connotacións semánticas dos termos ‘pos’ e ‘nacio-nal’, e por suposto, na combinación de ambos. Porén, e a dicir verdade, ‘posnacional’ é un termo conflitivo en calquera contexto. O termo foi popu-larizado por Jürgen Habermas, quen o usara para teorizar a desconexión da cidadanía e a identidade nacional á luz dos movementos masivos de poboación na Europa da posguerra (movementos, por outra banda, nos que a poboación galega participou nunha porcentaxe significativa). Con todo, a categoría ten atinxido unha máis ampla gama de aplicacións en distintos contextos teóricos. No contexto do poscolonialismo, o termo ‘posnacional’ identifícase co cambio dun marco ‘poscolonial nacionalista’ a un ‘poscolo-nial transnacional ou posmoderno’ (Moraru 1997: 174), que algúns críticos cualifican de ‘posnacional’ (Gandhi 1998: 124). No contexto ibérico, estudo-sos como Joseba Gabilondo ou Joan-Ramóm Resina manexan o concepto do ‘posnacional’ (mesmo cando, como no caso de Resina, son escépticos con respecto das súas vantaxes) como base para a) criticar o nacionalismo do estado español; b) teorizar o conflito entre os diversos discursos ibéricos de nación; c) repensar o papel doutras categorías como o xénero sexual, a clase social, a raza, a sexualidade ou a cidadanía, á hora de achegar estratexias alternativas para a articulación de novas identidades políticas e individuais.

Segundo Gabilondo, o factor que impulsa estas discusións é o reco-ñecemento de que os rápidos cambios políticos e demográficos acontecidos no Estado Español durante os últimos trinta anos requiren ‘unha nova teori-zación da historia de España, na que España nin se afirma nin se nega, senón que se sitúa historicamente ... nas súas novas realidades híbridas, como as dos vascos ou dos inmigrantes’ (2009: 251). En termos literarios, Gabilondo considera que calquera intento de reconciliar as múltiples tradicións lite-rarias nacionais dentro do Estado Español vese limitado polo que el chama ‘un exceso nacionalista’, no que ‘a estrutura exclusiva e separatista das histo-rias literarias e identidades nacionalistas en España crea un exceso irrecon-ciliábel da identidade nacionalista que ningunha historia da literatura pode abranguer’ (énfase da autora). En consecuencia, o estudoso vasco sinala ‘a necesidade de teorizar a historia literaria para alén dos principios nacionalis-tas, segundo unha teoría posnacionalista, que xustifica este exceso en termos non-exclusivos’ (2009: 251). Dentro dos estudos hispánicos contemporáneos, por ende, o termo ‘posnacional’ converteuse nunha ferramenta para os estu-dos que procuran entender o fracaso do proxecto de creación dunha nación-estado española coherente e unificada no traxecto transcorrido desde a transición á democracia. Por ende, recoñezo, seguindo a Gabilondo (2001), que ‘posnacional[ismo] é un termo escorregadizo’ que se emprega adoito de maneiras distintas, dependendo do contexto e tamén, seguindo a Resina, que ‘o termo ‘posnacionalismo’ é máis evocativo que preciso’ (2003: 50). Ademais, María do Cebreiro Rábade Villar ten sinalado o uso acrítico do termo como sinónimo de ‘cosmopolita’ (2009: 33 n.2).

Dentro dos estudos galegos, téñense xa desenvolvido maneiras moi suxestivas de aplicar o termo ‘posnacional’, cos seus múltiples usos e signi-ficacións. Para estes autores, a práctica das lecturas posnacionais non é tanto

4

Manteño este termo en galego mesmo nos meus traballos académicos en inglés por dúas razóns: por unha banda, para sinalar que, ao tempo que conecta con modelos interdisciplinarios, é unha estratexia enunciada desde unha posición cultural e lingüística específica; e por outra, porque considero o galego unha lingua tan apropiada para a teoría como o inglés.

47



unha práctica prescritiva como un marco potenciador dun xogo de dis-cursos que serve, entre outras cousas, para aliviar a ‘presión’ (volvendo a González-Millán) da historia literaria nacional-utilitaria. Para Helena Miguélez-Carballeira:

O gran mérito do desafío posnacional(ista) é que, ao obrigar á comu-nidade investigadora a se enfrontar a un campo teórico en constante cambio, formula unha cuestión fundamental que atinxe ás nacións e ao nacionalismo, pois examina non só até qué punto o seu discurso pode e chega a ser manipulador, senón tamén de qué xeito o mesmo ten sido manipulado. (2009: 277)

Pola súa banda, José F. Colmeiro considera que a condición funda-mental para unha práctica ‘posnacional’ é a transformación no enfoque da narrativa cultural, descentralizando a lingua e a produción literaria gale-gas, até o de agora as canles privilexiadas no nivel institucional e da identi-dade cultural, para poder evitar o que el denomina a ‘combinación fatal’ de nación e cultura que se dá nas culturas minorizadas ou nacións sen estado como Galicia (2009: 214).

Esta práctica descentralizadora supón ampliar o enfoque dos estu-dos galegos, até o de agora dominados polos estudos literarios ou filolóxicos, para considerar tamén os medios audiovisuais (o cine, a música, a televisión ou as artes visuais), caracterizados tanto polo multilingüísmo como pola atextualidade, e que por ende ocupan un sitio ben fráxil dentro do marco filolóxico institucional. A descentralización que propón Colmeiro tamén pode aplicarse ao ámbito da identidade, tanto individual como colectiva. Xa argumentei noutro lugar que unha característica importante do nacio-nalismo cultural esencialista, tanto en Galicia como noutros contextos, é a disolución ou a ocultación da diferenza, sexa esta diferenza lingüística, xenérica, étnica ou sexual (Hooper 2003). Outros estudosos teñen iden-tificado a deconstrución das identidades monolíticas (ben en contextos materiais, ben intanxíbeis) como un campo fértil para os estudos galegos. Miguélez-Carballeira, por exemplo, lémbranos a importancia dos valores na construción da historia cultural, que segundo ela achegan ‘unha maneira de entender o sistema literario galego como unha entidade en perpetua trans-formación... transfigurado por pobos e linguas caracterizados por distintas variables (non unicamente pola lingua galega) e, de xeito máis nidio, por un sistema historicamente fluctuante de valores’ (2009: 280). Deste xeito, Miguélez-Carballeira argumenta que, ao manter a categoría do nacional como árbitro supremo do valor literario, contribuímos a perpetuar os lími-tes ou valores que tradicionalmente representa este termo no caso galego. Pola contra, para ela os sinais de identidade diferencial que xa foron borra-dos (como o xénero sexual) só se poden recuperar atendendo ás medidas alternativas de valor, como o sentimental (2009: 281-282). Outro exemplo é o traballo de Danny Barreto, que concibe o acto de recuperar os sinais de identidade diferencial en termos do discurso queer cando argumenta que ‘pensar a nación como un ‘armario’ (un ‘closet’, en inglés) suxire que esta esconde diferenzas nos seus recunchos máis escuros, que limita identidades alternativas e discursos contestatarios tamén xurdidos dentro dela’ (2011: 5). Para Barreto, xa que logo:

É importante ter presente que o acto de ‘saír da nación’ — con todas as súas connotacións sexuais — non é o equivalente a abandonar ou

48



desfacerse da identidade nacional, senón que debe entenderse como un acto de queering coa nación como obxecto, un acto que faría visí-beis aquelas ideoloxías, prácticas, obras e identidades que anterior-mente non foran recoñecidas ou que non resisten formas nidias de categorización (2011: 5).

Ao argumentar que ‘saír da nación’ non equivale ao abandono ou á destrución da entidade nacional, Barreto permite matizar unha das crí-ticas máis contundentes ao concepto do posnacional. Pola súa banda, para Miguélez-Carballeira é imprescindíbel distinguir entre ‘o adxectivo ‘pos-nacional’ [que] fai referencia tanto ao contexto sociopolítico como ao con-texto intelectual, no que o concepto de ‘nación clásica’ (por non dicir o concepto mesmo de ‘nación’) xa foi superado’ e o termo ‘posnacionalismo... no que o nacionalismo, entendido como un discurso dun ‘particularismo prexudicial’ xa foi suplantado’ (2009: 70). Miguélez-Carballeira ve gran-des posibilidades no primeiro destes conceptos, mentres que recoñece o utopismo, cando non a inxenuidade, do segundo. Ao tratar a relación entre Galicia e a lusofonía, Burghard Baltrusch tamén se amosa receoso perante o emprego acrítico dun termo tan cargado: mentres que recoñece a ‘dobre alienación’ de ‘quen non comparte os valores patriarcais e decimonónicos do discurso nacional’, e por ende a importancia de cuestionar aquel dis-curso, sinala a importancia non de descartar, senón de ‘volvermos a foca-lizar o valor do ‘nacional’ para unha cultura galega en contextos globais’ (Baltrusch 2008: 61). Para Baltrusch, o perigo do termo ‘posnacional’ ató-pase sobre todo en que, segundo argumenta, a cultura nacional aínda non se atopa ‘nunha situación na que poida prescindir dunha ideoloxía naciona-lista propia e idiosincrática, tendo en conta a precariedade do seu polisis-tema cultural’ (Baltrusch 2008: 62).

Concordo con Baltrusch en que na realidade actual de Galicia, con todas as presións externas e (o que é peor) internas, a existencia dunha ‘ideoloxía nacionalista propia e idiosincrática’ é unha condición impres-cindíbel para o desenvolvemento nacional. Ao propoñermos unha aproxi-mación ‘posnacional’ (que, segundo nos lembra Miguélez-Carballeira, non é igual que ‘posnacionalista’) aos estudos culturais, é forzoso ter en conta que malia as explicacións detalladas dos matices da nosa posición, o termo en si – tanto o ‘pos’ como o ‘nacional’– leva consigo unha carga semántica ineludíbel. Até certo punto, estas resonancias reflicten a pegada do modelo teleolóxico no que se basea a conciencia cultural occidental desde hai máis de dous séculos. A forza do modelo teleolóxico tense traducido nun aumento do que James Clifford chama ‘a xerga meramente reactiva e pro-visional dos ‘pos’’ (1994: 328). En termos estritamente cronolóxicos, a apli-cación do termo ‘posnacional’ ao caso galego ten certo sentido, segundo argumenta Colmeiro:

A cultura contemporánea galega redefínese fundamentalmente como unha cultura ‘pos’: en primeiro lugar, como pos-franquista; logo, paradoxalmente, como ‘pos-industrial’ e ‘pos-rural’ (ou rururbana); tamén, como poscolonial (profundamente marcada polas experien-cias de colonialismo e a migración, mais tamén en loita pola súa pro-pia identidade e supervivencia con respecto ao legado imperialista e centralista do Estado-nación español); e por último, como posnacio-nal e pos-periférica (para alén da nación e mergullada na orde mun-dial económica e xeopolítica).

49



A definición de Colmeiro pon de relevo a progresión teleolóxica decote presente na análise cultural, e da que non está exento o meu modelo de lecturas posnacionais. Sen embargo, segundo anota Rey Chow, un problema fundamental do prefixo ‘pos-’ é ‘a atracción sedutora que subxace, por suposto, ao seu convite para un aliñamento co poder do capitalismo global, dando ao esquecemento as inxustizas pasadas’ (1998: 156). O perigo disto, segundo advirte a crítica norteamericana, é que ‘a continua lembranza de inxustizas pasadas pode chegar a causar fastío ou semellar innecesaria. No canto de subliñar o termo ‘colonial’ dentro da palabra ‘poscolonial’, a énfase recae no ‘pos’ no sentido estrito de ‘posterior’ e ‘rematado’, e visto que todos os ‘pos’ son considerados do mesmo xeito, o termo ‘poscolonial’ chega a ser considerado como un sinónimo do termo ‘posmoderno’’ (1998: 156).

Segundo Chow, o termo ‘poscolonial’ adoecería da mesma presión reducionista que Rábade Villar advirte no caso do ‘posnacional’, pois no seu uso ‘a palabra non difire esencialmente dos termos ‘cosmopolita’ ou ‘internacional’’ (1998: 155). Coa fin de minimizar o risco dun cosmopoli-tismo reducionista, faise preciso que a estratexia das lecturas posnacionais se articule en todo momento como unha crítica ao esencialismo cultural. Neste contexto, faise imprescindíbel distinguir entre a nación como enti-dade construída– sexa cal for o xeito no que a construamos –e o nacional como discurso. O obxectivo desta cautela é atender á decisiva exhortación de Clifford respecto do termo: ‘non hai culturas nin lugares [posnacionais]: unicamente momentos, tácticas ou discursos’ (1994: 328). Noutras pala-bras, o controvertido ‘pos’ do ‘posnacional’ galego non se predica (segundo expliquei no artigo anterior) en relación cunha visión apocalíptica da fin da nación galega, senón na procura dun punto de enunciación que nos permita proxectar unha lectura (múltiples lecturas) da historia cultural de Galicia en termos do imaxinado por Deleuze e Guattari, é dicir, como un mapa ‘aberto e conectábel en tódalas súas dimensións... separábel, reversíbel, sus-ceptíbel de modificación constante’ (2004: 13).

Lecturas relacionais

Na segunda parte deste artigo, propóñome trazar un modelo complementa-rio de análise cultural, que se cadra nos axude a minimizar algúns dos pun-tos conflitivos do modelo orixinal das lecturas posnacionais. Se, como acabo de propoñer, a historia da literatura galega debe ser lida no contexto de múlti-ples mapas que se cruzan, que están conectados, que son dinámicos e moitas veces inestábeis, esta constatación condúcenos á seguinte pregunta: como artellar unha práctica de lectura semellante? Inspirándome nas teorías pos-coloniais arraigadas nos contextos específicos do Atlántico (Gilroy) ou o Caribe (Glissant, Hall), lugares que resoan tamén na historia de Galicia, pretendo trazar unha cartografía xeopoética que permita emprender unha re-lectura da literatura galega. Tal xeopoética respondería á obriga de revi-sar as suposicións da lóxica cartográfica-cultural tanto metropolitana como nacionalista e institucional, para poder cartografar novos mapas teóricos que revelen a nación como actor nunha serie de procesos de mutación e relación que conectan o individual co local, o nacional, e o global.5

Xa temos visto até qué punto o efecto (por non dicir o proxecto) dun modelo monolingüe, teleolóxico –ou, segundo o filósofo martinicán Édouard Glissant, ‘filiacional’ – da historia cultural que domina as histo-rias literarias occidentais, baseado na sucesión de xeracións literarias máis

Até que punto, pregúntome, pode o tipo de proxección encarnada no A-Z –un mapa cuxa significación é inherentemente interactiva, unha proxección fragmentada e hiperlocalizada onde as coordinadas icónicas e esquecidas comparten o territorio e xorden segundo a cuestión posta por cada usuario–, até que punto pode este tipo de proxección fornecer dunha alternativa funcional á proxección da identidade cultural que supón a Carta Geométrica de Domingo Fontán?

5

50



ou menos homoxéneas, equivale a borrar as voces e os corpos marcados pola diferenza. Para tomar prestada unha metáfora de María do Cebreiro Rábade Villar, tal estratexia, inevitabelmente, non borra (nin moito menos repara) as ‘fendas na palabra-fogar’ (2009: 233), senón que as atenúa, pospoñendo, mais nunca evitando de todo, a súa próxima erupción. Este modelo foi fun-damental no paradigma occidental e clásico da análise cultural. Segundo comenta Celia Britton, na súa análise do estudo seminal de Glissant Poetics of Relation, ‘a esencia revélase co-implícita con respecto ao universalismo coer-citivo occidental. Isto acontece tamén coa noción correlativa de orixe’ (1997: 15). Este é o modelo de análise cultural que Deleuze e Guattari comparan ‘á árbore ou raíz, que determina un punto, fixa unha orde’ (2004: 7), e que Glissant, ao responder á análise dos filósofos franceses, traduce en termos poscoloniais: ‘A maioría das nacións que gañaron a liberdade da coloniza-ción tenderon a formarse arredor dunha idea de poder –o impulso totalitario dunha raíz única, singular– máis que arredor dunha relación fundamental co outro’ (1997: 14). Este modelo tamén se repite na historia cultural de Galicia, igual que na das outras nacións ibéricas, onde a sentenza de Glissant de que ‘a raíz é monolingüe’ acada un particular relevo (1997: 15).

No contexto galego se cadra sería prematuro considerarmos –a non ser nun sentido utópico– a seguinte declaración de Glissant: ‘a época dos clasicismos (de profundar unha unidade interna, orientada cara ás dimen-sións dun universal auto-postulado) xa pasou, sen lugar a dúbidas, para todas as culturas’. Con todo, a obra de Glissant, que aplica a teoría de Deleuze e Guattari ao contexto específico do Caribe, axúdanos a procu-rar prácticas de lectura que nos faciliten a saída da estrutura filiacional, nacional(ista), dentro da que se ten desenvolvido a historia cultural galega. Concretamente, podería ser de grande axuda transcender o modelo esen-cialista de análise cultural en favor dunha perspectiva dinámica ou relacio-nal. Para Deleuze e Guattari, tal obxectivo poderíase atinxir re-emprazando o modelo de raíz, que ‘determina un punto e fixa unha orde’ co rizoma, no que segundo eles, ‘cada punto... pode e mesmo debe conectarse con algunha outra cousa’ (2004: 7). De feito, a estrutura rizomática baséase totalmente na conexión: ‘non hai puntos nin posicións nun rizoma... só hai liñas’ (2004: 9). A cuestión que xorde neste contexto é cómo facilitar esa evolución. Neste sentido, resulta fundamental o desenvolvemento que fai Glissant do modelo rizomático para incorporar ‘o recoñecemento de que a identidade xa non está completamente dentro da raíz, senón tamén na Relación’ (1997: 18). Aínda máis importante é a súa constatación de que ‘a Relación... se enun-cia dun xeito multilingüe’ (1997: 19). Glissant chama o seu modelo de teoría e práctica cultural, baseado na situación específica do Caribe, ‘unha poé-tica de Relación’ (1997: 26), que se constitúe a partir das liñas do rizoma de Deleuze e Guattari, transformadas pola presenza de corpos humanos nunha ‘rede inscrita dentro da totalidade suficiente do mundo’ (1997: 29).

O obxectivo compartido das estudosas que traballamos nas teoriza-cións e críticas tanto das estruturas coloniais como das nacionais, así como das súas limitacións e posibilidades, é poder relativizar e re-imaxinar os conceptos estruturais das esencias culturais universalizantes –e, xa que logo, todo menos universais– baseadas nunha fusión naturalizada de lin-gua, cultura e territorio. Se Colmeiro busca esta estrutura re-imaxinada nos espazos da práctica cultural, onde ‘forzas aparentemente opostas crean novas realidades híbridas e novas formas de identidade que fan interac-tuar o vello co novo e o local co global’ (2009: 117), o traballo de Miguélez-Carballeira ou Barreto, igual que o doutros estudosos que traballan no

51



campo xenérico-sexual, lémbranos que debemos atender constantemente aos corpos que ocuparon estes espazos e sobre os que actúan, inevitabel-mente, aquelas forzas culturais. Esta dobre perspectiva, a dos espazos e a dos corpos, resulta decisiva para o proxecto que xurdiu no ámbito dos estu-dos galegos ao longo dos últimos cinco anos. Este proxecto –se aplicamos ao contexto galego o argumento poscolonial de Paul Gilroy– recoñece que a énfase perenne nas formas ortodoxas de nacionalismo cultural deixa fóra as identidades e as prácticas xurdidas ‘dos procesos de mutación cultural e de (dis)continuidade infatigábel que exceden o discurso [nacional]’ (1993: 2). No seu desexo de articular un desafío ás formas monolíticas do pensamento que subxacen non só á escritura galega, senón ao concepto occidental de literatura nacional, estes estudosos comparten a vontade de buscar un novo vocabulario (ou vocabularios) críticos que reflictan as innovadoras formas de identidade cultural e cívica que xorden a carón do nacional na Galicia de comezos do século xxi.

No que resta deste artigo tentarei explicar máis polo miúdo que pode significar na realidade unha práctica de lectura influída polas teorías de Glissant, Gilroy, Deleuze e Guattari. Para iso, reconsiderarei por unha banda a distinción entre o corpo institucional da Literatura-con-maiúscula ou Historia-con-maiúscula, e por outra, o corpo xeral e inclusivo de textos que estou a cualificar como ‘escritura galega’. O uso dunha dobre perspectiva fun-damentada nas prácticas da escritura e da lectura (dúas expresións gramati-calmente ambiguas, pois funcionan ao mesmo tempo como accións continuas e como nomes concretos, en contraste co termo Literatura, unicamente subs-tantivo) ten por obxecto abrir un espazo para repensar a nosa interpretación das prácticas culturais galegas. Este marco entronca coa liña xa articulada por Rábade Villar, quen argumentou en relación coas lecturas posnacionais que:

Estes novos xeitos de ler a literatura galega inverterían aquel enun-ciado heideggeriano que facía da palabra o fogar do ser para tentar comprender os proxectos literarios nos que a palabra-fogar amosa todas as súas fendas, de xeito que xa non pode ser predicada como esencia, senón como ruptura (2009: 233).

Se o modelo de teoría e práctica cultural que nos propón Glissant se formula na base da especificidade histórica, xeográfica, cultural e lin-güística do Caribe, e o Atlántico Negro de Gilroy se fundamenta nas experiencias históricas da escravitude e da migración forzada, pregún-tome se este modelo pode reflectir a especificidade de Galicia. Como o Caribe de Glissant, xa hai tempo que Galicia vén funcionando como unha encrucillada, ‘un lugar de encontro e de complicidade, e, ao mesmo tempo, como unha pasaxe cara ao continente americano’ (1997: 33). Os ‘barcos que se moven a través dos espazos que median entre Europa, América, África e o Caribe’ que forman o ‘símbolo central organizador’ e o punto de saída para o Atlántico Negro de Gilroy (1993: 4) son familia-res tamén para os galegos, malia o feito de que as forzas que os conducían non fosen o resultado da escravitude, senón da escaseza. Para Glissant, a posición do Caribe ‘achega unha ilustración natural da idea de Relación’ (1997: 34), mentres que o Atlántico Negro de Gilroy ‘achega un medio para reexaminar os problemas da nacionalidade, do lugar, da identidade e da memoria histórica’ (1993: 16).

É verdade que a posición xeográfica de Galicia pon de relevo a imposibilidade histórica de entender a nación e a súa cultura

52



exclusivamente dentro dos límites, xeográficos ou ideolóxicos, dunha única nación. Como di Baltrusch, ‘adoita haber un certo consenso sobre a impor-tancia de reivindicar unha visión transatlántica e mundializada de Galicia’ (2008: 62). Para este crítico, pódese atopar unha solución na ‘división cultu-ral do real... como unha especie de bisagra entre os espazos hispanófono e lusófono’ (2008: 62). Tamén podemos mirar cara á historia: da banda conti-nental, Galicia era o centro das rutas medievais de peregrinación europea e –nas Cantigas galego-portuguesas– dunha das primeiras literaturas transna-cionais de Europa. Con todo, separada do resto da Península por montañas e ríos, a súa locación na marxe occidental do continente era tan remota que os romanos a consideraban o fin da terra cognita. Da súa banda mariña, unha costa mira cara ao norte, cara aos países celtas (Bretaña, Cornualles, Gales, Irlanda), onde os galegos atoparon unha historia compartida, mentres a outra costa mira cara ao Atlántico e cara a América, destino da Galicia emi-grante, grande parte da cal nunca retornou. Hoxe, igual que no período medieval, tras séculos de illamento, Galicia veuse transformando outra vez en destino de emigrantes, esta vez procedentes da Europa oriental e de África

Esta representación lembra moito ao xa estabelecido modelo trans-nacional de análise cultural. Para Baltrusch, o modelo transnacional é unha opción teórica máis relevante que a posnacional, sobre todo para enca-rarse aos efectos contemporáneos da longa historia da emigración galega: segundo el, ‘a emigración foi precursora dun proceso de transnacionaliza-ción, de tradución da nación cara a unha identidade máis portátil’ (2008: 67). As ‘identidades culturais portátiles’ identificadas co transnacionalismo son o que Baltrusch cualifica como ‘unha das máis poderosas traducións actualizadoras da identidade nacional decimonónica’ (2008: 66). A van-taxe do termo transnacional fronte ao termo posnacional é a súa colocación nun plano máis espacial ca temporal: ou sexa, que un modelo transnacional non implica a superación do modelo nacional, senón a súa transferencia a outros contextos ou outros lugares. Evidentemente, este é un modelo rele-vante, por non dicir moi útil, na explicación da historia da Galicia ‘portátil’ que Baltrusch desenvolve botando man da frase de Manuel Rivas. Con todo, o problema dos modelos que buscan declinar o nacional – sexa pos/trans ou intra nacional – é que facilitan o predominio e a naturalización da ver-sión esencialista da nación, polo que non podo evitar volver ao modelo de Glissant, o de Relación.

Propoño, daquela, o modelo de Relación, e a estratexia das lecturas relacionais como unha alternativa aos modelos construídos arredor da cate-goría nacional. O modelo relacional caracterízase pola súa énfase nos cor-pos que atravesan as liñas –as relacións– que o compoñen; a nación é un elemento na rede relacional, pero a interpretación do corpo abstracto da nación depende da experiencia do corpo físico do ser humano que se atopa suxeito a unha rede complexa de influencias e de autoridades. Este pode ser un xeito de podermos democratizar tanto a teoría como a práctica cultural. O modelo relacional devolve o poder ás marxes e aos intersticios dentro das culturas, as linguas, as nacións, as historias, até cuestionar tamén os concep-tos de tempo e de lugar: como di Caren Kaplan, ‘cando un ‘lugar nun mapa’ tamén se ve como un ‘lugar no tempo’, os termos da práctica crítica muda-ron xa’ (1996: 25). Ou sexa, que este modelo propón unha xeopoética diná-mica, revisando así a idea de historia (Historia) que ten sido o fundamento de tantos estudos culturais e críticos, e que segundo nos lembran Deleuze e Guattari, ‘sempre se escribe desde un punto de vista sedentario’ (2004: 23).

53



Unha xeopoética relacional, abofé, non pode prescindir das historias, nin da Historia. A cuestión é cómo integrala dun xeito que impida que se convirta no factor dominante do discurso. Neste sentido, o modelo proposto por Stuart Hall para falar da historia complexa do Caribe pódenos resultar útil. Segundo Hall, o modelo ‘sedentario’ da historia non chega para repre-sentar esta historia complicada, porque, escribe, é ‘o posicionamento que fai posible a significación’ (2003: 230, subliñado no orixinal). Este posicionamento – forma lingüística que indica moción perpetua, tanto no sentido semántico como no morfolóxico – lévase a cabo á luz do que Hall (seguindo a Cesaire e Senghard) chama ‘presenzas’. Hall identifica tres presenzas dominantes no contexto caribeño: ‘a presenza africana, a presenza europea e a terceira presenza, a máis ambigua, a presenza americana’ (2003: 230). Segundo o crí-tico británico, a presenza africana é o sitio do represado, ‘a presenza tácita, indicíbel na cultura caribeña’ (2003: 230). A presenza europea é a que ‘inte-rrompe a inocencia do discurso enteiro de ‘diferenza’ no Caribe ao intro-ducir a cuestión do poder’ (2003: 232), e a que cualifica o Caribe de ‘outro’. A terceira presenza, a americana ou a do Novo Mundo, ‘non é tanto poder como terra, lugar ou territorio... o punto de xuntura onde se atopan moi-tos tributarios culturais ... a significación da mesma migración’ (2003: 234). Como recoñece Hall, reparar nesas tres presenzas dominantes implica ‘des-cartar, polo momento, as moitas outras ‘presenzas’ que constitúen a identi-dade caribeña’ (2003: 230).

No contexto galego podemos identificar doadamente algunhas das ‘presenzas’ entre as que se desenvolve o perpetuo posicionamento da iden-tidade galega. Entre todas elas predominan dúas cuxa significación está suxeita a constante revisión e conflito: a presenza castelá e a presenza lusó-fona. Tamén poderiamos sinalar presenzas como a celta, a americana, e cada vez máis a europea, esta última moi distinta daquela que condicionou tanto o desenvolvemento do Caribe colonial. Como funcionarían neste contexto as lecturas relacionais ou rizomáticas de textos ou posicións galegos? En cada caso, o traballo implicaría captar instantaneamente a rede de relación na que opera o suxeito que queremos ler, sexa este un texto, un discurso, un concepto, unha vida, un momento, para logo trazar as liñas de relación que constitúen o seu proceso de posicionamento. En cada un dos casos, a relación entre o suxeito e as presenzas, a rede que tecen entre si, así como os carrei-ros xa camiñados ou prohibidos, lembrados, esquecidos ou borrados. Todos estes elementos xúntanse para crear un rico tapiz de significación.

As pegadas das presenzas, materiais ou intanxíbeis, e as relacións entre elas atópanse en moitos lugares e en moitas dimensións, e o acto de recuperalas implica a práctica dunha lectura relacional. Podemos atopar exemplos na dimensión lingüística, como nos mostra Rábade Villar (2009) na súa maxistral lectura das pegadas lingüísticas das ‘presenzas’ que apa-recen na obra de Rosalía de Castro, ou Baltrusch ao identificar o modelo da tradución como unha maneira de entender a relación entre Galicia e os mundos lusófono e hispanófono. Unha lectura relacional pode traernos unha nova perspectiva sobre a última colección de poemas de Manuel Rivas A desaparición da neve (2009), publicada nas catro linguas oficiais do Estado Español, ao animarnos a cavilar en como ler non só dentro de cada lingua, senón entre, a través e darredor das relacións entre elas. Dúas presenzas dominan os poemas de Rivas neste volume: a presenza do Estado Español, que controla as posibilidades de contacto entre as catro culturas nacio-nais e contra cuxos límites se concibe esta colección, e a presenza da Terra –de Gaia–, o corpo ferido sobre o que se trazan as cicatrices da historia e

54



se relacionan entre si as palabras dos poemas.6 Outro exemplo: a dimen-sión dixital, cada día máis grande e máis complexa, na que os textos, as súas trazas e as relacións entre eles se perpetúan, creando relacións espectrais entre as voces do pasado e do presente. Pensemos, por exemplo, na canción de Julio Iglesias ‘Un canto a Galicia’ (1970), cuxa significación se produce no posicionamento dunha constelación de múltiples presenzas: a emigración histórica a América, a emigración tardo-franquista a Europa, o mercado controlado polo capital global, o control cultural do Estado Español (que se ve claramente no vídeo orixinal), ou a visión exterior de Galicia (que se percibe manifestamente na versión francesa da canción). Agora, a presenza da canción en YouTube abre o ‘texto’ orixinal (sexa na dimensión da per-formance, a letra, a música, o vídeo) a unha complexa constelación de redes relacionais constituídas polas experiencias dos múltiples visitantes que deixan os seus comentarios, cada un cambiando lixeiramente o posiciona-mento do texto.7

Para concluír, daquela, o proxecto ao que agora nos enfrontamos consiste en forxar prácticas de lectura que tomen en conta os múltiples posicionamentos que inflúen no acto de ler, sexan estas lecturas posnacionais, transnacionais, intranacionais, relacionais, rizomáticas ou sinxelamente en clave nacional. As diferentes redes dentro das que operan textos e subxectivida-des individuais e as presenzas que os condicionan fan da negociación entre os múltiples contextos dentro dos que se pode ler un texto individual un acto de destreza. Por iso, é importante practicar lecturas, buscar xeitos de ler, que, sen suxeitárense aos modelos dominantes, saiban recoñecer tanto o seu poder imperecedoiro como as súas implicacións pragmáticas. En último termo, o traballo consiste en repensarmos as presenzas, as Historias, as Literaturas para poder chegar máis aló dos límites auto-impostos. Deste xeito, poderemos procurar lecturas que entren en resonancia coa poética de relación que nos propón Glissant, e que debemos celebrar por seren ‘pro-vocadas non só pola definición das nosas identidades, senón tamén pola súa relación con todas as identidades posibles – as mutuas mutacións xeradas pola interacción de relacións’ (1997: 89).

Para unha lectura máis detallada deste texto cuatrilingüe, véxase Hooper (2012).

Para unha lectura máis detallada desta canción e as súas relación culturais, véxase Hooper (2009).

6

7

55



Obras citadas

BALTRUSCH, Burghard, 2008. ‘Tradución e nación. Galicia entre a lusofo-nía e o posnacionalismo’, Grial - Revista Galega de Cultura 179 (2008): 60–67.

BARRETO, Danny, 2011. ‘A promiscuidade sexual, lingüística e rexio-nal da novela galega do século xix: un estudo d’A cruz de salgueiro de Xesús Rodríguez López’, Galicia 21: Journal of Contemporary Galician Studies, Issue C: 3–18.

CHOW, Rey, 1998. Ethics after Idealism: Theory-Culture-Ethnicity-Reading (Bloomington: Indiana University Press).

CLIFFORD, James, 1994. ‘Diasporas’, Cultural Anthropology 93(3): 302–338.

COLMEIRO, José F., 2009. ‘Peripheral Visions, Global Positions: Remapping Galician Culture’, en Helena Miguélez-Carballeira & Kirsty Hooper, eds., ‘Critical Approaches to the Nation in Galician Studies’, Special issue of the Bulletin of Hispanic Studies 86(2): 213–230.

DELEUZE, Gilles & Félix GUATTARI, 2004. A Thousand Plateaus: Capitalism and Schizophrenia, trad. Brian Massumi (London: Continuum International Publishing Group).

GABILONDO, Joseba, 2009. ‘Towards a Postnational History of Galician Literature: On Pardo Bazán’s Transatlantic and Translational Position’, en Helena Miguélez-Carballeira & Kirsty Hooper, eds., ‘Critical Approaches to the Nation in Galician Studies.’ Special issue of the Bulletin of Hispanic Studies 86(2): 249–269.

GANDHI, Leela, 1998. Postcolonial Theory: A Critical Introduction (New York: Columbia University Press).

GILROY, Paul, 1993. The Black Atlantic: Modernity and Double Consciousness (London: Verso).

GLISSANT, Édouard, 1997. Poetics of Relation, trad. Betsy Wing (Ann Arbor: University of Michigan Press).

GONZÁLEZ-MILLÁN, Xoán, 2002. ‘Nacionalismo literario y teoría del campo literario: la experiencia gallega de la últimas décadas’, en S. Bermúdez, Antonio Cortijo & Timothy McGovern (eds) From Stateless Nations to Postnational Spain / De naciones sin estado a la España postnacional (Boulder CO: Society of Spanish and Spanish-American Studies), pp. 223–236

HALL, Stuart, 2003. ‘Cultural Identity and Diaspora’ en J. Evans Brazeil & Anita Mannur, (eds) Theorizing Diaspora, (Malden MA & Oxford: Blackwell), pp. 233–246

HOOPER, Kirsty, 2003. ‘Girl, Interrupted: The Distinctive History of Galician Women’s Narrative’, Romance Studies 21(2): 101–114.

56



HOOPER, Kirsty, 2006. ‘Novas cartografías nos estudos galegos. Nacionalismo literario, literatura nacional, lecturas posnacionais’, Anuario de Estudos Literarios Galegos 2005 (2006): 64–73.

HOOPER, Kirsty, 2009. ‘The Many Faces of Julio Iglesias: ‘Un canto a Galicia’, Emigration and the Network Society’, Journal of Spanish Cultural Studies 10(2): 149–166.

HOOPER, Kirsty, 2011. Writing Galicia into the World: New Cartographies, New Poetics (Liverpool: Liverpool University Press).

HOOPER, Kirsty, 2012. ‘A desaparición da neve (2009) de Manuel Rivas: ¿hacia una po/ética relacional?’, en Sadi Lakhdari (co-ord), Voces de Galicia: Manuel Rivas y Suso de Toro (Paris: INDIGO & Côté-femmes), pp. 120-127.

KAPLAN, Caren, 1996. Questions of Travel: Postmodern Discourses of Displacement (Durham NC: Duke University Press).

MIGUÉLEZ-CARBALLEIRA, Helena, 2009. ‘Alternative Values: From the National to the Sentimental in the Redrawing of Galician Literary History’, en Helena Miguélez-Carballeira & Kirsty Hooper, eds., ‘Critical Approaches to the Nation in Galician Studies.’ Special issue of the Bulletin of Hispanic Studies 86(2): 271–292.

MORARU, Christian, 2007. ‘Refiguring the Postcolonial: The Transnational Challenges.’ ARIEL 28(4): 171-185.

RÁBADE VILLAR, María do Cebreiro, 2009. ‘Spectres of the Nation: Forms of Resistance to Literary Nationalism’, en Helena Miguélez-Carballeira & Kirsty Hooper, eds. ‘Critical Approaches to the Nation in Galician Studies.’ Special issue of the Bulletin of Hispanic Studies 86(2): 231–247.

RESINA, Joan Ramón, 2003. ‘The Scale of the Nation in a Shrinking World’, Diacritics 33(3 –4): 46–74.

RIVAS, Manuel, 2009. A desaparición da neve (Madrid: Alfaguara).

Galicia 21 57 Issue D ‘12

A planificaçom historiográfica em sistemas literários dependentes: consistência e alternativas no sistema literário galego

Article

Teorias sistémicasHistória literária galega História literária quebequense Sistemas literários dependentesConstruçom nacional

This article offers a comparative analysis of two different models for liter-ary history planning: Quebec and Galicia. In the case of Quebec, the La vie littéraire au Québec Project, developed by the CRILCQ Research Centre since the late 1980s, receives specific theoretical and methodological atten-tion in this article. The use of systemic theories as an epistemological tool for the renewal of literary history is also crucial in the programmes stud-ied for the Galician field. Calls for such renewals have been made by Xoán González-Millán, Antón Figueroa and the Grupo Galabra of the University of Santiago de Compostela. The article’s main aim is to establish certain hypotheses concerning the links between literary dependence, nation building and planning new epistemologies of literary history in the above cultural contexts.

Palabras clave

KeywordsSystemic TheoriesGalician Literary History Québécoise Literary History Dependent Literary Systems Nation Building

AbstractIsaac Lourido HermidaUniversidade de Santiago de Compostela

Neste artigo som analisados, de forma comparada, programas de planifi-caçom historiográfico-literária propostos nos campos académicos quebe-quense e galego. No caso quebequense, recebe umha atençom específica o

Resumo

58



projeto La vie littéraire au Québec, desenvolvido polo centro de investigaçom CRILCQ desde finais da década de 1980, a partir dumha fundamentaçom teórica e metodológica de caráter sistémico. O emprego das teorias sistémi-cas, como ámbito epistemológico para a renovaçom da História literária, é referencial tamém nos programas estudados para o ámbito galego. Trata-se dos propostos por Xoán González-Millán, Antón Figueroa e o Grupo Galabra da Universidade de Santiago de Compostela. O objetivo fundamen-tal é estabelecer determinadas hipóteses sobre os vínculos entre dependên-cia literária, construçom nacional, novas epistemologias e planificaçom da História literária nos contextos culturais referidos.

59



Planificaçom historiográfica e emergência literária

A planificaçom historiográfica constituiu umha das tarefas fundamentais desenvolvidas nos processos de emergência, legitimaçom e consolidaçom de comuni-dades construídas e institucionalizadas segundo o cri-tério da nacionalidade. Em sentido análogo, e tendo em conta o particular protagonismo que nos processos mencionados lhe foi adjudicado à língua e à literatura, é possível verificar a recorrência a práticas e estratégias de características afins para a elaboraçom de histórias literárias concebidas e construídas também a partir dos

conceitos de tradiçom, autonomia e identidade nacional, e cujo valor se cimenta no grau de adesom e coesom social alcançado polos aparatos insti-tucionais atuantes no quadro sociopolítico que se considerar.

As nem sempre reconhecidas relaçons entre planificaçom historio-gráfica do literário, emergência cultural (entanto superaçom dum estado de dependência institucional e sistémica) e construçom nacional constituem o objetivo básico deste estudo, projetadas num ámbito de observaçom especí-fico: o daqueles processos de institucionalizaçom que, associados a sistemas susceptíveis de serem catalogados como fracos ou dependentes segundo a nomenclatura de Itamar Even-Zohar (1978, 1990), estám ainda ativados na contemporaneidade. Como método nom apenas de confirmar ou ampliar disquisiçons teóricas prévias, mas também de introduzir questons só par-cialmente exploradas no ámbito da Teoria da História literária, serám rea-lizadas aplicaçons concretas aos sistemas literários quebequense e galego e/ou, por melhor dizer, aos seus respetivos campos investigadores, sujei-tos a dinámicas específicas e a condicionamentos institucionais também de ordem substancialmente diferente, mas úteis para umha análise contrastiva e comparada.

Esta comparaçom dos casos quebequense e galego fundamenta-se nas analogias parciais que, de acordo com critérios diversos de índole polí-tica, cultural e histórica, podem ser estabelecidas entre ambos, fundamen-talmente as derivadas da sua localizaçom em cenários determinados pola concorrência (simbolicamente conflituosa) entre mais dum sistema linguís-tico, literário e cultural; bem como da ativaçom de processos conduzentes nos ámbitos sociocultural, político e académico (em distinto grau e com especificidades) à superaçom dum estado de dominaçom no nível cultural e político. De forma mais concreta, neste trabalho serám analisados aque-les programas de investigaçom comprometidos no desenho de planificaçons investigadoras que, projetadas especificamente sobre sistemas culturais dependentes, tenham apostado na inovaçom e na homologaçom internacio-nal como critérios básicos para a sua constituiçom.1

É necessário, contodo, introduzir algumhas consideraçons prelimi-nares que, em sentido heurístico, ajudem a desenhar com maior precisom o quadro de análise previsto e os debates teóricos e metodológicos incor-porados pola História literária para abordar os assuntos agora expostos. A primeira dessas consideraçons atinge a consciência já aludida das funçons assumidas tradicionalmente pola História literária de base nacional a par-tir do século xix, tanto as relacionadas com maior evidência com os proces-sos de emergência, autonomizaçom e legitimaçom dos Estados nacionais quanto as referidas à postulaçom dum cánone acorde aos traços identitários e às rotas teleológicas marcadas como indispensáveis na auto-descriçom do

1

Propostas como as de Tarrío Varela (1994), Vilavedra (1999), as ativadas desde o núcleo que conformam a Asociación Socio-Pedagóxica Galega e A Nosa Terra (Ansede Estraviz e Sánchez Iglesias 1996), os volumes so-bre literatura da enciclopédia Galicia (Villanueva Prieto 2000) ou mesmo a Historia Comparada das Literaturas da Península Ibérica (Cabo Aseguinolaza, Abuín González & Domínguez Prieto 2010), cada umha desde as suas particularida-des epistemológicas e institucio-nais, distanciam-se por distintos motivos do objetivo central deste trabalho.

60



sistema. Também, doutro ponto de vista, das funçons orientadas à preser-vaçom dum princípio da territorialidade nom sempre bem acompassado com a referência retrospetiva a mudanças nas fronteiras políticas e culturais, resis-tente a reconhecer a interferência doutros sistemas culturais e com frequên-cia desconsiderado com os fenómenos da migraçom e o exílio (Lambert 1983; Casas 2010).

Umha segunda advertência está relacionada com a crise disciplinar experimentada pola História desde a década de 70 do século passado, resul-tado da incorporaçom efetiva à sua configuraçom epistemológica de certos postulados pós-estruturalistas, como aqueles que vinham a discutir a noçom de autor na sua conceçom tradicional, assumiam como instáveis e proble-máticas as relaçons entre pesquisa, objetividade e verdade, reconheciam a necessidade de conectar com as instáncias do poder qualquer configuraçom discursiva e, já dum ponto de vista mais específico, desvendavam o caráter discursivo e retórico (construído e nom evidente) da História em geral, e da História literária em particular. O reconhecimento da operaçom historiográfica (no sentido dado a este conceito por Michel de Certeau (1975) para a com-preensom da História como relaçom entre espaço social e práticas cientí-ficas e disciplinares) abriu o caminho para umha mais cabal compreensom dos usos e funçons tradicionalmente desenvolvidos pola História literária e, consequentemente, para a destituiçom do modelo considerado hegemó-nico, quer dizer, aquele explícita ou implicitamente postulado como reforço dumha identidade nacional determinada.

Este artigo pretende, em definitivo, participar de novos debates que atingem mesmo a procedência ou a viabilidade da disciplina, e que incidem em quatro níveis relacionados entre si: 1) a conjunçom ou hierarquizaçom entre História literária, História cultural e História geral; 2) a incorporaçom de novos paradigmas em voga desde a segunda metade do século xx, por exemplo o que vincula a escola de Annales e a história das mentalidades (Marc Bloch, Lucien Febvre, Fernand Braudel), a nouvelle histoire (Jacques Le Goff, Pierre Nora), a micro-história (Carlo Ginzburg) ou a história desde abaixo (E. P. Thompson); 3) a abertura da disciplina a outros campos do saber com protagonismo ancilar até aquela altura nas suas fundamentaçons (como os correspondentes com a Sociologia, a Geografia, a Economia ou a Filosofia) e a consequente minoraçom dumha ótica exclusivamente centrada no literário e, significativamente, no filológico; 4) como resultado da sua emergência no conjunto dos Estudos literários, a incorporaçom para a reno-vaçom disciplinar dos paradigmas mais dinámicos da Literatura comparada, quer dizer, aqueles menos dependentes do modelo nacional e, portanto, mais atentos a fenómenos de contacto e hibridaçom intercultural, desterritoriali-zaçom ou, desde outras posiçons epistemológicas, aos processos transdutivos e as relaçons inter-artes.

A terceira consideraçom anunciada tem a ver com a consciência de que o processo de construçom nacional para a Galiza nem conta com meca-nismos institucionais suficientes, nem é reconhecido (ou é combatido) por boa parte dos membros da comunidade, mália estarem ativadas, isso sim, ideias favoráveis à superaçom desse estado (em princípio, em posiçom domi-nada no campo do poder, mas constitutivas dum dos polos simbolicamente dominantes no campo cultural). Trata-se, resumidamente, de reconhecer as tensons que semelham próprias daqueles processos de construçom e legi-timaçom nacional que, por palavras de Antón Figueroa (2001: 100), estám a acontecer ‘fóra do tempo típico’ em que estes processos se desenvolvêrom com éxito (basicamente, nos séculos xviii e xix), e para cuja articulaçom

61



historiográfico-literária Arturo Casas (2008: 28-29) assinalou alguns dos seus desafios principais, relacionados com a assunçom de responsabili-dades nos níveis pragmático-performativo e social: conflitos pola legi-timidade com programas concorrentes no mesmo espaço geocultural, dificuldades para transcender a funcionalidade sociocultural e política, e abertura a modos de planificaçom alternativos, por exemplo a adoçom de escalas distintas da nacional (regional, intersistémica, mundial...), ou a incorporaçom dumha capacidade contra-discursiva nalgumha medida compensadora de ‘silêncios e ocultaçons’.

A enunciaçom deste quadro geral de pensamento, como catálogo de debates abertos mas também como avanço para a concreçom de respos-tas projetáveis sobre o caso galego, permite formular um leque de pergun-tas que vam vertebrar o desenvolvimento do estudo: Continua a ocupar a História literária um lugar preeminente nas agendas que, em sentido intervencionista e identitário, planificam a ativaçom de processos eman-cipadores? A crise disciplinar da História literária, assumida pola Teoria da literatura, que incidência tem em sistemas culturais nom consolidados? Em que medida é possível falar nestes cenários de alternativas, diferenças ou inovaçom nos níveis teórico, metodológico e planificador? Em defini-tivo, resulta o modelo de História literária nacional, apesar da sua desti-tuiçom nos esquemas teóricos de referência, ainda útil ou justificável na constituiçom historiográfica dos sistemas literários dependentes?

A planificaçom historiográfica do ‘Centre de recherche en littérature québécoise’

O projeto historiográfico que será objeto de análise no sistema literá-rio quebequense é o que conduziu à publicaçom da obra La Vie littéraire au Québec, assumida polo Centre de recherche en littérature québécoise (creliq) da Université Laval desde meados da década de 80, e cujo pri-meiro volume foi publicado em 1991.2 Trata-se dumha iniciativa ainda em andamento, da qual fôrom publicados seis volumes dum total de oito pre-vistos, e que resulta de interesse, para além, como síntese dum medido e demorado processo de planificaçom orientado à construçom dum modelo historiográfico renovado. Modelo este que, sem se abstrair de responsabili-dades pragmáticas e performativas como as que fôrom anotadas, aposta na inovaçom teórica com a intençom de propor soluçons distintas para pro-blemas também distintos dos hegemonicamente assumidos nos campos de investigaçom associados a sistemas fortes.

Tenhem sido editados um total de seis volumes, que compreendem os seguintes períodos cronológicos: Volume I: 1764-1805 (Lemire 1991); Volume II: 1806-1839 (Lemire 1992); Volume III: 1840-1869 (Lemire e Saint-Jacques 1996); Volume IV: 1870-1894 (Lemire e Saint-Jacques 1999); Volume V: 1895-1918 (Lemire e Saint-Jacques 2005); Volume VI: 1919-1933 (Saint-Jacques e Robert 2010). Nos primeiros cinco volumes (o sexto nom foi consultado) empregou-se um critério periodológico institucional, no sentido de que os períodos estám definidos polo assentamento das estru-turas que permitem a emergência dum espaço público, as luitas polo con-trolo da opiniom pública e a institucionalizaçom das práticas literárias: em 1764 foi estabelecido o primeiro prelo do Quebeque e apareceu o jornal La Gazette de Québec / The Quebec Gazette; 1806 é o ano em que começa a publi-caçom do jornal Canadien; em 1840 assinou-se a Act of Union que agrupava

2

O creliq, o Centre d'études qué-bécoises (cétuq) da Université de Montreal e mais um grupo de in-vestigadores e investigadoras da Université du Québec à Montreal, participou na constituiçom do Centre de recherche interuniversitaire sur la littérature et la culture québécoises (crilcq) em 2002. Desde esse mo-mento, a nova instituiçom assumiu a continuaçom do projeto La vie littéraire au Québec. Por outro lado, esta iniciativa historiográfica fai parte dum mais alargado conjunto de pesquisas desenvolvidas no seio do crilcq, que conta com umha se-cçom específica dedicada à História literária (Histoire de la littérature et du théâtre) onde convivem distintas linhas, orientadas à compreensom do feito literário como discurso participante numha rede ou es-trutura social cujo estudo deve ser atendido fundamentalmente na sua dimensom institucional. A compo-siçom da equipa investigadora e a série de projetos em curso e clau-surados podem ser consultadas em <http://www.crilcq.org/recherche/histoire/>.

62



as regions de Haut-Canada e Bas-Canada sob umha mesma jurisprudência e que, entre outras cousas, fixava o inglês como única língua oficial; 1870 é o ano em que se apresentam em Montreal os jornais L’Opinion publique e Franc-parleur; em 1895 emerge a École littéraire de Montréal e aparecem a Revue nationale e o Bulletin de recherches historiques.

Importa, neste sentido, deixar constáncia do desenvolvimento desse processo de planificaçom, dentro do qual poderiam ser localizados três momentos. Em primeiro lugar, a discussom verbo dos princípios teóri-cos e analíticos que cumpria incorporar às bases do projeto historiográ-fico, aberta ao diálogo com especialistas doutros centros, materializado em sucessivos colóquios e encontros científicos, e articulado a partir dos já referidos critérios de inovaçom e eficácia num horizonte de aplicaçom periférico. Por outro lado, o desenvolvimento dumha série de aplicaçons práticas bem sobre questons específicas da estrutura e do funcionamento do sistema quebequense, como as relaçons entre literatura e ensino ou a institucionalizaçom da crítica, bem sobre assuntos metodológicos de rele-váncia para a concreçom dum lugar teórico e dum modelo historiográfico consequentes. Entre eles obtiverom atençom específica a conjunçom entre autonomizaçom e nacionalizaçom, a emergência literária, a periodizaçom ou, significativamente, a adequaçom das teorias sistémico-institucionais ao caso quebequense. Em terceiro lugar, e como processo simultáneo aos anteriores e ainda nom clausurado, a sintonia com o projeto consagrado à fixaçom do corpus literário (nacional) quebequense: o Dictionnaire des oeu-vres littéraires du Québec.

Precisamente nas coordenadas sistémico-institucionais aludidas é onde se situam as bases teóricas do projeto, articuladas conceitualmente em torno a umha ideia-síntese, a de vida literária, que incorpora contri-butos dos quadros teóricos associados à teoria dos polissistemas (Even-Zohar 1990), à teoria dos campos culturais (Bourdieu 1992) e às noçons de espaço público e instituiçom literária tal e como fôrom desenvolvidas respec-tivamente por Jürgen Habermas (1981) e Jacques Dubois (2005). As duas intensamente trabalhadas, adaptadas e mesmo discutidas polo conjunto de pesquisadores e pesquisadoras do CRELIQ para a habilitaçom dumha projeçom funcional na história do sistema literário quebequense, basica-mente no que tem a ver com a incorporaçom dumha lógica de emergência nacional nem sempre prevista polos aparatos teóricos referidos (Saint-Jacques 1989). Assim caracteriza Denis Saint-Jacques os processos e práti-cas incluídas no conceito de vida literária:

Pratiques des acteurs sociaux qui écrivent, lisent et commentent le discours de la littérature, consensus où ces acteurs instituent et consacrent leurs entreprises, luttes par lesquelles ils se disputent l’hégémonie et la légitimité, sans oublier ces objets que l’on appelle les œuvres, objets auxquels les acteurs autorisés donnent, par le dis-cours critique, la fonction de fétiches et une valeur transcendante (Saint-Jacques 1993 : 74)

Cumpre reparar, também, nos objetivos declarados à partida polo projeto, condensados na reconstruçom e na análise do percurso (histó-rico) que acolhe sucessivamente a conformaçom das práticas literárias no Quebeque, o reconhecimento e a consagraçom dessas práticas como lite-rárias, a constituiçom do seu caráter nacional e, por último, a instituiçom como objeto de estudo e conhecimento. A tensom entre a aplicaçom

63



do quadro sistémico referido e a dimensom nacional/nacionalista inscrita na obra constitui um dos focos fundamentais para a leitura e a compreen-som de La Vie littéraire au Québec. Em primeiro lugar, polo que de teleoló-gico houver na sequência agora assinalada, mas também porque essa tensom semelha incorporada à fórmula mais frequente para a projeçom das teorias sistémicas sobre a História literária: a substituçom dum referente nacional por um referente sistémico e a elaboraçom dumha concreçom historiográ-fica que dê conta, basicamente, do seu processo de institucionalizaçom.

Trata-se de contrastar a viabilidade de duas teses que, como forma de avançar em propostas mais definidas, serám também retomadas na atençom que se lhe dedique ao campo investigador galego. A primeira delas propom as teorias sistémicas como um quadro de análise e aplicaçom privilegiado no estudo dos sistemas conceitualizados como fracos, dependentes ou em fase protossistémica ou emergente.3 A segunda hipótese, de caráter mais espe-cífico, tem a ver com a possibilidade de estabelecer um modelo de história literária que assuma princípios teóricos e metodológicos sistémicos e que funcione como alternativa ao modelo nacional, tendo em conta, contodo, que nengum dos quadros teóricos incluídos sob a etiqueta do sistémico demonstrou um interesse decidido pola elaboraçom de modelos concretos para a disciplina.

Mencionarei, como outra dimensom relevante à hora de estabelecer umha avaliaçom conjunta de La Vie littéraire au Québec e como consequên-cia das tensons metodológicas e heurísticas apontadas, a combinaçom dos dous tipos de narrativa que convivem na obra. Em relaçom com a perspe-tiva empírico-sistémica, practicam-se micro-narrativas de caráter descritivo e analítico pensadas num quadro sincrónico. Superposta a esta disposiçom, identificam-se estratégias que favorecem a leitura em chaves de lineari-dade, continuidade e progresso, percetíveis numha estruturaçom de apar-tados praticamente idênticos em todos os volumes cujas repercussons mais notáveis cumpre localizar nos níveis pragmático-comunicativo, teleológico e pedagógico. Assim, o texto historiográfico organiza-se de acordo a um mesmo esquema de sete capítulos: 1) Determinaçons estrangeiras do campo literário; 2) Condiçons gerais; 3) Os agentes; 4) Situaçom institucional; 5) A prosa de ideias; 6) Os textos de imaginaçom e subjetividade; 7) A receçom. Tal e como anota Blodgett (2003: 202), o relato dos acontecimentos históri-cos na obra afasta-se tanto da narraçom histórica convencional quanto da organizaçom enciclopédica e opta, em resumo, por umha ‘leitura em espi-ral’, já prevista polos autores e autoras da obra quanto à receçom dos trabal-hos historiográficos centrados na literatura do Quebeque:

La réception de la littérature devient, à travers la didactique et l’enseignement de la littérature, l’instrument de formation des géné-rations ultérieures. L’histoire littéraire du Québec devrait se lire non comme un axe continu, allant de la production à la réception, mais plutôt comme un spirale où le mouvement lui-même est facteur de changement (Lemire 1991: xii)

Em todo o processo que abrange este projeto historiográfico pode ser verificada a interdependência entre planificaçom investigadora, construçom cultural (em torno às ideias de autonomizaçom e reconhecimento articula-das nos níveis tanto discursivo quanto nacional) e umha posiçom nacionalista abertamente assumida polo creliq.4 Som constatáveis, portanto, correlaçons e zonas de transferência entre posiçons investigadoras, focagem e objeto de

3

Com certeza, cada umha destas denominaçons deve ser relacionada com o estabelecimento de pautas epistemológicas e de posiçons teó-rico-académicas específicas. Assim, a orientaçom do que na teoria dos polissistemas se define como fra-co ou dependente (Even-Zohar 1990) para a esfera da emergência e da superaçom desse estado semelha incorporar em si própria umha de-terminaçom finalista e teleológica quase sempre formulada de acor-do com chaves nacionais. Xoán González-Millán (2001) incorpo-rou assuntos análogos na crítica efetuada à teoria dos polissistemas, ao denunciar o deslocamento ao implícito da ‘lógica nacional’, a desatençom à complexidade con-corrente nos processos de confi-guraçom do discurso literário de acordo com essa lógica ou as difi-culdades para integrar no modelo experiências como as próprias da subalternidad.

Sobre a incorporaçom da ten-som nacional(ista) ao trabalho do creliq podem ser lidas posiçons como as de Denis Saint-Jacques (1989: 245).

4

64



estudo, por exemplo na consideraçom do processo de autonomizaçom da literatura quebequense a respeito dos discursos literários metropolitanos, o inglês e sobretodo o francês, como um processo basicamente nacionalizador.

Em síntese, a obra assume boa parte das determinaçons teleológicas e das funçons tradicionalmente vinculadas com o modelo historiográfico nacional, fundamentalmente a consagraçom e a legitimaçom da literatura quebequense à luz do seu percurso histórico, a constituiçom do patrimó-nio literário nacional e umha funçom performativa evidente, no sentido de intervir directamente na configuraçom do próprio objeto de estudo que está a tratar. Nesta mesma linha de análise som detetáveis alguns dos limi-tes da proposta, localizados no estabelecimento dum relato harmonizador entre a literatura quebequense-francófona, umha territorialidade sujeita ao quadro geopolítico atual e os processos que vinculam factos originários e factos contemporáneos, sempre em perspetiva nacional.5 Trata-se, em defi-nitivo, da abstençom perante dinámicas de concorrência, interferência e conflito sistémico num espaço público (literário) que acolheu manifestaçons veiculadas tanto em inglês como em francês (com as suas respectivas áreas institucionais e metropolitanas de referência) ou, por anotar um ámbito de observaçom privilegiado na obra, da significativa atençom prestada às diná-micas institucionais e simbólicas que afetam à língua francesa.

Planificaçom historiográfica e práticas alternativas no sistema literário galego contemporáneo

A projeçom no campo da historiografia literária galega tanto dos debates teóricos e metodológicos avançados quanto dos desenvolvimentos realizados polo creliq, com o objetivo de avaliar a releváncia e a consistência acadada pola planificaçom historiográfica nos estudos literários das últimas décadas e também de testar em que medida esta foi efetuada segundo critérios de ino-vaçom teórica e metodológica, permite constatar que nom é registado nen-gum projeto das aspiraçons e da envergadura de La Vie littéraire au Québec.

A atençom será orientada à análise dos programas de investigaçom que apostárom na inovaçom crítica a partir do quadro geral empírico-sis-témico e que, para além, pretenderom umha compreensom integral do seu objeto de estudo e o desenho dumhas pautas de trabalho dirigidas à planifi-caçom investigadora e, significativamente nalguns casos, à planificaçom cul-tural. Enfrenta-se, neste sentido, e devido à ausência de propostas concretas no relativo à construçom de modelos renovados para a História literária galega, umha tarefa que é nom apenas analítica mas também (re)construtiva de bases, posiçons teórico-metodológicas e relaçons potencialmente rendí-veis numha planificaçom historiográfica nom encenada, mas para a que os quadros desenhados por Xoán González-Millán, Antón Figueroa e o grupo Galabra oferecem pautas, rotas e desenvolvimentos parciais.

A poética histórica de Xoán González-Millán

A trajetória investigadora de González-Millán foi sistematizada por Arturo Casas (2004) a partir de dous eixos fundamentais. Por um lado, a vontade de estabelecer um quadro epistemológico e heurístico de natureza inter-disciplinar e atualizado segundo os modelos mais aproveitáveis da pós-modernidade (relacionados com a sociologia da cultura, os estudos

A vacilaçom na localizaçom geográfica das práticas literárias atende a esta sequência, segundo os volumes: Canadá / Nouvelle France (volume I), Bas-Canada (volumes II e III), o Quebeque e o Canadá francês (volumes IV e V). Outras opçons manejadas na obra som lite-ratura canadiana francófona, literatura canadiana ou literatura no Quebeque. Em geral, nom pode ser conside-rada como indiscutida a epígrafe literatura quebequense até meados do século xx, quando a institucio-nalizaçom literária acompanha o reconhecimento político e as as-piraçons nacionais. A tendência atual é a de estabelecer umha dis-tinçom entre literatura canadiana e literatura quebequense, reserva-da a primeira das etiquetas para as manifestaçons literárias em língua inglesa.

5

65



da subalternidade e os estudos pós-coloniais); polo outro, o empreendi-mento dumha planificaçom de caráter político-cultural, baseada na poten-cial e efetiva intervençom do trabalho investigador no espaço público e na confiança depositada nas Ciências Sociais entanto ferramenta para o cám-bio social. Dentro deste quadro geral de pesquisa, impossível de reduzir a umhas poucas linhas, amplo e diverso como nengum no campo investigador galego contemporáneo, os contributos básicos de González-Millán para a constituiçom dumha História literária podem ser resumidos 1) na adataçom dos aparatos sistémico e sociodiscursivo para umha análise institucional do caso galego, entendido nas suas circunstáncias de precariedade e depen-dência sistémica, e 2) na substituçom do objeto de estudo privilegiado pola focagem tradicional, o texto na sua genealogia nacional, por outro mais abrangente em que se faga explícita a natureza sistémica dos factos literá-rios também, ou sobretodo, na sua dimensom histórica.

A desconfiança de González-Millán a respeito dos modelos hegemó-nicos da História literária, e a aposta num modelo de traça institucional, fica patente no paradigma historiográfico esboçado em 1992, ajeitado à reali-dade das comunidades marginais e subalternas, quer dizer, daquelas socie-dades ‘onde a institucionalización da producción discursiva está controlada por e dende un espacio político esóxeno’ (González-Millán 1992: 445n). É umha proposta orientada à superaçom dos obstáculos epistemológicos que o autor reconhece para a configuraçom dum discurso historiográfico galego, e que se resumem na inclinaçom ao emprego desse discurso como recupe-rador dumha memória e dumha experiência coletiva mutilada, na mesma condiçom marginal e dependente da cultura galega e, em perspetiva mais aplicada, nas dificuldades para a conservaçom e o acesso a fontes documen-tais ou na inexistência de modelos definidos para a posta em prática dumha crítica textual adaptada aos sistemas culturais dependentes. Som condicio-nantes cujas repercussons se ampliam, por outro lado, a ámbitos de decisom directamente implicados na constituiçom dum modelo historiográfico pró-prio, de entre os que González-Millán (1992: 446-447) destaca os seguintes: a proposta de períodos, geraçons e movimentos nom derivados da dinámica doutros sistemas literários; a incorporaçom da experiência sociocultural galega a partir das chaves de silêncio e memória; assim como as dificuldades para estabelecer um diálogo produtivo com os programas teóricos gera-dos desde os centros culturais legitimados e, habitualmente, pensados para cenários e textos distintos e mesmo, como assinala o autor, ‘ideoloxicamente contrarios’ (1992: 447).

A aplicaçom dum novo paradigma discursivo, a articulaçom crítica do ‘silencio cultural’ como experiência da comunidade galega e a assunçom dos condicionamentos derivados dumha situaçom institucional dependente som orientadas por este autor na definiçom de quatro áreas principais de pesquisa: as condiçons materiais e institucionais de produçom e receçom do discurso literário; a receçom dos textos literários, com a especial com-plexidade associada a este assunto no contexto dumha experiência margi-nalizada; a identificaçom dos sistemas de codificaçom nos níveis linguístico, estético e ideológico, e as dinámicas de intertextualidade. Trata-se, em defi-nitivo, dum programa que defende, à luz dum cenário de concorrência sis-témica e heteronomia política, a incorporaçom de noçons habitualmente discriminadas no discurso historiográfico, como as de conflito, dominaçom, resistência ou diferença (González-Millán 1992: 451-452).

Foi nas obras Literatura e sociedade en Galicia (1975-1990) (González-Millán 1994) e A narrativa galega actual (1975-1984). Unha historia social

66



(González-Millán 1996) onde o programa sistémico-institucional antes alu-dido ficou desenvolvido com maior solvência. A segunda dessas obras, a única do autor com umha vontade historiográfica explícita, amplia o abano de possibilidades e pontos de apoio para a reconstruçom da sua poética his-tórica. Refiro-me, por exemplo, à colocaçom das relaçons entre especifici-dade discursiva, legitimaçom nacional e articulaçom do objeto de estudo como horizonte heurístico (González-Millán 1996: 17). Também à metodo-logia historiográfica que incorpora uns critérios de periodizaçom e orga-nizaçom distanciados da convencionalidade narrativa e das classificaçons genológicas e baseados, pola contra, na superposiçom do ’horizonte de referência’ e do ‘espaço sociocultural’ do corpus que se analisa, de tal forma que sejam possíveis, e rendíveis, leituras a partir de coordenadas quase só analítico-documentais. E por último, aos interesses básicos assinalados para o estudo da narrativa em perspetiva histórica, identificados com as diná-micas de inovaçom experimentalismo detetadas a partir de 1975, com a emergência dumha crítica galega e com a análise das práticas por ela desen-volvidas e, enfim, com os processos de canonizaçom e o seu relacionamento com a articulaçom de distintas instáncias de consagraçom.

Finalmente, é imprescindível assinalar a releváncia atingida pola noçom de espaço público no último González-Millán, também como conceito base para a investigaçom histórica e como alternativa aos de sistema e campo. Do proposto neste sentido polo próprio autor (González-Millán 1995) na análise da emergência cultural galega antes de 1936, e também da aplicaçom feita polo creliq em La Vie littéraire au Québec, é possível inferir que a noçom alcançou maior produtividade na sua projeçom sobre cenários em que a existência do sistema literário só pode ser assumida em fase emergente, pro-tossistémica ou em processo de institucionalizaçom, por empregar termi-nologias afins para a descriçom dum mesmo processo. É umha constataçom que, no trabalho do investigador galego, se articula a partir da consciência do discurso social ‘que hoxe definimos como literario’ constituir na altura o estandarte mais decisivo na construçom dum novo espaço público, de tal forma que, em boa medida, falar em espaço público para a época implique falar necessariamente em espaço público literário (e neste caso, para além, inte-grado num horizonte de experiência nacionalista).6

Antón Figueroa e a história do campo literário

Na ideia de reunir e avaliar as achegas geradas no campo investigador galego para a constituiçom das bases dumha nova história literária, é neces-sário conceder umha quota de representatividade à produçom, já delon-gada, de Antón Figueroa, focada, para além, em toda a sua diversidade e complexidade. Pretende-se dizer, com isto, que os sucessivos estádios e os distintos paradigmas explorados ao longo da sua trajetória investiga-dora em nengum momento constituem esferas desconectadas entre si nem se reduzem, em última instáncia, a um progressivo abandono de opçons improdutivas. À luz do seu interesse último pola teoria do campo literário, o próprio autor tem reconhecido a vontade de integrar achegas proceden-tes das teorias da leitura, da estética da receçom e da teoria dos polissis-temas na configuraçom dumha rede conceitual e teórica percebida como mais aproveitável na perspetiva geral proposta por Pierre Bourdieu (1992) (Figueroa 2001: 156). Mália que, como no caso de González-Millán, tam-pouco Figueroa estabeleceu como objetivo prioritário a constituiçom dum

De forma análoga, em La Vie littéraire au Québec o conceito al-cança maior peso no primeiro tomo da série (consagrado ao período 1764-1815), precisamente quando é reconhecido que nom está defi-nido como tal um sistema literário quebequense e que toda produçom literária (praticamente toda pro-duçom escrita) está sujeita à esfera da opiniom pública.

6

67



Segundo a Lei de proliferaçom (Even-Zohar 1978: 43), a tendência dos sistemas é a de acumular umha mostra suficiente de soluçons re-pertoriais para se poderem desen-volver de forma autónoma.

7

modelo decididamente incorporado na disciplina da História literária, sim que semelha possível reconstruir linhas de continuidade que, relacionadas com a receçom literária, as relaçons interliterárias e a habilitaçom da teo-ria do campo para o caso galego, fornecem pautas e metodologias analíticas operativas nessa tarefa.

Como primeiro contributo básico deve ser assinalado a proposta dum esquema da receçom literária para cenários em que a concorrência multilingue (e talvez cultural e sistémica) deriva em situaçons de conflito diglóssico. A ideia fundamental é a deteçom e demarcaçom de indícios de anormalidade nas pautas de leitura e receçom dos polissistemas em que é manifestada umha situaçom de diglossia, concretizados na particular con-figuraçom dos seus horizontes de espera e das possibilidades de leitura, em contraste com os modelos de receçom/consumo associados aos siste-mas fortes (Figueroa 1988). Trata-se dumha consideraçom dalgumha forma conectada com a ideia de sistema ótimo e com as possibilidades e garantias de distinguir ou determinar a escala que vai do sistema ótimo ao defetivo, do forte ao fraco, do autónomo ao heterónomo ou, noutras conceitualizaçons mais convencionais, do normal ao anormal ou do estável ao instável.

Even-Zohar (1990: 25-26) colocou esta ideia de estabilidade em relaçom com a configuraçom dumha reserva textual suficiente, ainda com as dúvidas de poder certificar ou mensurar tal suficiência.7 Das particula-res condiçons detetadas por Figueroa para os sistemas dependentes pode-riam ser derivadas análises de proveito a propósito das características da configuraçom repertorial do sistema galego e, doutro ponto de vista, para a compreensom das dinámicas de interferência atuantes no mesmo processo, entanto substitutas de mecanismos de produçom gerados de forma endó-gena. Algo sobre todo isto anotou o próprio Figueroa (1995), em relaçom com a tendência, em sistemas dependentes e/ou em fase de emergência, a obstruir o dinamismo inerente a um funcionamento sistémico ótimo e a pug-nar, por contra, na perpetuaçom e legitimaçom duns modelos repertoriais privilegiados pola sua dimensom (historicamente) resistente e militante.

A propósito da importáncia das relaçons interliterárias para a con-cretizaçom dum modelo de História literária, a achega primordial de Figueroa radica na comprovaçom da releváncia pragmática das relaçons entre sistemas literários entanto práticas de auto e hetero-reconhecimento e, noutra dimensom, como processos especialmente decisivos para a emer-gência (ou mesmo a resistência) sistémica. No nível analítico, o achado básico deve ligar-se à identificaçom e distinçom das possibilidades de rela-cionamento intersistémico reconhecíveis para o sistema literário galego, associadas com os sistemas literários espanhol e português, e com um terceiro grupo de sistemas alheios às bases que regem as duas primeiras possibilidades e para os que, como em todos os casos, é imprescindível defi-nir em que sentido se estabelece a relaçom origem/destino, qual é o grau de consolidaçom sistémico-institucional do sistema dado e, entre outros fato-res, o seu posicionamento central ou periférico e as hierarquias estabeleci-das desde umha ótica macro ou polissistémica (Figueroa 1995).

A incorporaçom destas pautas de análise à História literária contribui para a impugnaçom dalguns dos elementos básicos do modelo tradicional. Contradi justificaçons para a construçom de relatos baseados na autarquia e no continuísmo essencialista; destitui conceitualizaçons organicistas que operam a partir da evoluçom autónoma e auto-suficiente dos sistemas lite-rários, presentes na aparência de naturalidade e evidência inscrita nos dis-cursos historiográficos correspondentes e, em última instáncia, desvenda o

68



caráter construído do conceito ‘literatura galega’, por exemplo a partir da sua descriçom como área em que se aplicam estratégias de intervençom e planificaçom e em que se encenam luitas entre grupos e agentes para o con-trolo destes mesmos processos.

A introduçom da teoria do campo literário (Figueroa 2001 e 2010), concebida como ferramenta capaz de integrar e reforçar os conceitos bási-cos com os que Figueroa vinhera trabalhando, constitui ao mesmo tempo umha ‘conversom teórico e metodológica necessária’ (Figueroa 2001: 61) e umha aplicaçom analítica que pode ser condensada em três linhas de pes-quisa fundamentais: os usos e as funçons identitárias a que estám submetidas as práticas literárias, o relacionamento entre campos do mesmo ou de dis-tinto tipo em termos de autonomia/heteronomia e a deteçom dos assuntos fundamentais que, em sentido heurístico e teórico-metodológico, implica a projeçom do quadro bourdiano sobre o espaço cultural galego.

Neste sentido, cumpre valorizar determinadas concreçons meto-dológicas anotadas por Figueroa para a incorporaçom da noçom de campo ao trabalho historiográfico. A primeira delas tem a ver com a definiçom da dupla natureza desta noçom: por um lado teórica e especificamente rendí-vel para a elaboraçom de análises centradas na dimensom sincrónica e na descriçom da estrutura do campo, e polo outra histórica e, em linha com a análise genética definida por Bourdieu (Bourdieu e Wacquant, 1992), aplicável no desenvolvimento de estudos de tipo diacrónico. Umha segunda consi-deraçom de interesse está relacionada com a concreçom das origens dum determinado campo, questom para a que Figueroa propom ter em conta alguns fatores concretos: as dificuldades para precisar o grau de autonomia necessário para a sua constituiçom, dependentes de distintas variáveis de ordem geocultural; e os derivados da objetivaçom dos processos fundacio-nais dum campo como processos lentos, complexos e ligados a dinámicas de tipo político, quer dizer, desvinculados de qualquer relaçom de causa-efeito assimilável a acontecimentos pontuais.

Em relaçom com a ideia de autonomia, com protagonismo específico na achega última do autor (Figueora 2010), os seus interesses fundamen-tais passam pola definiçom da releváncia que o conceito assume na teoria do campo literário, assim como pola retificaçom de interpretaçons e leitu-ras que estabelecem determinadas incompatibilidades entre o autónomo e o ideológico.8 Trata-se, neste sentido, de compreender como a luita pola autonomizaçom dum campo literário passa, necessariamente, pola (auto)definiçom dum campo intelectual especializado, dotado dumha lógica interna própria e relativamente independente das pressons exercidas desde campos concorrentes no mesmo espaço social E, em última instáncia, capaz de exercitar movimentos de caráter autorreflexivo que, nestas ‘supensións metódica da doxa’, materializam determinado grau de autonomia a respeito doutro tipo de condicionamentos (incluídos os de caráter nacional). Com umha especificidade que Figueroa tem interesse em remarcar: a luita pola autonomia do campo, gerada em boa medida na abertura à atualizaçom e a homologaçom internacional nas perspetivas teórica e estética, produz em segundo grau efeitos positivos no reconhecimento identitário (nacional) dumha determinada comunidade.

Frente a aplicaçons historiográficas da teoria do campo literário desenhadas para campos literários consolidados, com umha autonomia reconhecida e com umhas origens em maior ou menor grau localizadas, as investigaçons projetadas para a análise daqueles campos literários com umha autonomia fraca e em discussom tendem a fixar como objeto

Os usos superficiais da ideia de autonomia que Figueroa (2010) tem interesse por destituir atingem a identificaçom da autonomia com o retiro do/a escritor/a à ‘torre de marfim’, com umha aposta na arte pela arte ou, em definitivo, com a in-troduçom na criaçom literária de conteúdos ‘despolitizados’.

8

69



central do trabalho historiográfico os processos mesmos de constituiçom do campo nas suas dinámicas de autonomizaçom e legitimaçom (frente ao resto de campos culturais, frente a outros campos literários com os que se com-partilha um mesmo espaço social e frente ao campo do poder), assim como a relaçom estabelecida com processos análogos de construçom identitária maioritariamente concebidos em chave nacional. Ainda naqueles trabal-hos em que som abordados com algumha profundidade períodos e proces-sos específicos da história literária galega, o programa de Figueroa (1996, 2010) distancia-se nom apenas de determinados usos mecanicistas da teo-ria do campo literário, senom também das funcionalidades que este quadro teórico desenvolve, em sentido teleológico, em planificaçons historiográfi-cas como a do creliq. Trata-se dumha retificaçom heurística que, por outro lado, semelha inseparável da posiçom reflexiva e meta-teórica habitual na trajetória do autor e dumha consideraçom da história literária galega como campo de provas que aspira a avaliar a fiabilidade do quadro bourdiano para a sua aplicaçom a processos literários alternativos aos previstos na sua for-mulaçom original.

A planificaçom investigadora de Galabra: o projeto Poluliga-Fisempoga

O grupo de investigaçom Galabra, radicado na faculdade de filologia da Universidade de Santiago de Compostela, constitui o terceiro dos referen-tes a considerar nesta revisom dos contributos hipoteticamente rendíveis na constituiçom dum modelo historiográfico-literário renovado, para o caso galego. Dirigido por Elias J. Torres Feijó, agrupa perto dumha vintena de investigadoras e investigadores e na sua breve trajetória (iniciada em 1999) demarcou como objeto de estudo fundamental a análise dos sistemas cul-turais galego, português, brasileiro e africanos de língua portuguesa, obje-tivados como integrantes dum intersistema cultural (Torres Feijó 2000). As linhas básicas de pesquisa atendem as relaçons entre os distintos sistemas citados, a aplicaçom analítica dos paradigmas que, procedentes da Teoria e da Crítica literárias, procuram a explicaçom do fenómeno literário e cultu-ral na sua inscriçom e relacionamento com o conjunto de sistemas sociais, e a análise dos processos de configuraçom dos agregados literário e cultural, entendidos na sua realidade sociopolítica, e com especial interesse na com-preensom dos desenvolvimentos de constituiçom e hegemonia organizados em torno a umha legitimaçom identitária de caráter nacional.9

O projeto deste grupo que vai centrar a nossa atençom está consti-tuído, em realidade, por duas fases dum mesmo processo investigador. A primeira identifica-se com o projeto Poluliga [Portugal e o mundo lusófono na literatura galega das três últimas décadas (1968-2002)], cujas bases funda-mentais atingiam a descriçom e a análise do processo de construçom do sis-tema literário galego, atendendo o relacionamento entre o campo do poder e o campo literário, assim como a configuraçom e posiçom dos principais grupos, agentes e ideias, e privilegiando a deteçom e a análise de materiais repertoriais procedentes dos sistemas culturais lusófonos, especialmente do português. O projeto da segunda fase, o Fisempoga [Fabricaçom e socia-lizaçom de ideias num sistema emergente num período de mudança polí-tica: Galiza (1968-1982)], reformula as pautas agora mencionadas, porquanto desloca o objeto de estudo do sistema literário ao sistema cultural, minora a importáncia concedida ao relacionamento com o intersistema lusófono e concede prioridade aos processos de fabricaçom e socializaçom das ideias

Estes traços gerais conduzem à vinculaçom de Galabra com os agentes e grupos que apostam no reintegracionismo (ortográfico, lin-guístico e cultural) como estratégia de planificaçom cultural, mália à marginaçom desta opçom no pro-cesso de constituiçom do sistema cultural galego encenado desde meados da década de 1960 (Torres Feijó 2000; Samartim 2010).

9

70



ativadas no sistema, à luz do duplo processo que se identifica: a emergência sistémica na esfera cultural e a mudança de regime político no campo do poder.

O primeiro dos aspetos que deve ser mencionado no desenvolvi-mento deste projeto (ainda nom clausurado e a maioria de cujos produtos apenas tiverom divulgaçom académica) é o desenho e a planificaçom da pesquisa de acordo a critérios escassamente ativados na investigaçom lite-rária galega: a compreensom do trabalho investigador como umha tarefa coletiva e colaborativa; a aposta na inovaçom e na atualizaçom teórica e metodológica, aberta a ámbitos disciplinares integrados de forma conven-cional nas Ciências Sociais, fundamentalmente o sociológico; e a assunçom da atividade científica como potencialmente útil no serviço à comuni-dade que se tem como referência. Som posicionamentos, por outro lado, nom especialmente distanciados dos protagonizados pola Unidade para a Investigaçom na Cultura na Universidade de Tel Aviv, o CRELIQ no campo investigador quebequense ou, por citar outro cenário em que a solidarie-dade entre teorias sistémicas e planificaçom cultural semelha evidente, o Centre for Translation Studies impulsado por José Lambert na Katholieke Universiteit Leuven. Com a incorporaçom, isso sim, de todas as reservas e matizes que a posiçom periférica de Galabra no campo investigador galego concede para este assunto.

Como mostra desta vontade de atualizaçom, Galabra acompanhou a reorientaçom proposta por Even-Zohar para a teoria dos polissistemas e o seu objeto de estudo, optando pola cultura (como ‘série de de instrumentos de compreensom que permitem a vida’), e nom apenas pola literatura, como objeto de estudo. Com outras duas diretrizes metodológicas que merecem ser salientadas: a ênfase na compilaçom documental para umha completa descriçom do sistema, com protagonismo relevante das publicaçons perió-dicas e da imprensa (Martínez Tejero 2008), bem como o aproveitamento da Análise de redes sociais como ferramenta para um uso eficaz das ideias de posiçom, funçom e relaçom na descriçom e análise dos sistemas (González Figueiras 2006). A tese de doutoramento de Roberto López-Iglesias Samartim (2010) constitui umha primeira materializaçom significativa desta orientaçom e dos resultados do projeto.

O segundo dos aspetos em que paga a pena fixar a atençom é a cons-truçom dum quadro teórico e metodológico que, a partir da teoria dos polis-sistemas e da teoria do campo literário, procura umha adequaçom específica para a cultura galega com o intuito de abordar os seguintes assuntos: os pro-cessos de sistemizaçom cultural e a introduçom de variantes nocionais da ideia de sistema; o funcionamento dos sistemas culturais a partir das dinámi-cas de institucionalizaçom, imposiçom, dominaçom e legitimaçom (material e simbólica) atuantes no quadro social; a identificaçom de comportamentos sistémicos particulares nos processos de emergência cultural, especialmente visíveis e importantes em períodos de mudança política.

A necessidade de ajustar conceitualmente a ideia de sistema para a sua aplicaçom ao caso galego levou a Torres Feijó (2000, 2002 e 2004) a articu-lar umha arquitetura teórica em que noçons como as de protossistema (‘rede, deficitária em muitos ou em todos os seus factores para garantir a suficiên-cia sistémica (...), que grupos emergentes pretendem consolidar num dado espaço social, cujas redes culturais estám ocupadas por outros grupos domi-nantes’, Torres Feijó 2002: 2n) ou subsistema (sistema que, em relaçom de dependência e minoraçom a respeito dum sistema forte, antes de preten-der a emancipaçom, assume a sua pertença a ele) semelham especialmente

71



produtivas para a conceitualizaçom de cenários de conflito e emergência sistémica. Também som importantes, neste sentido, a habilitaçom de noçons que desbordam a referência nacional e que atendem a compreensom dos processos de relacionamento entre sistemas ou a incorporaçom das práticas literárias desenvolvidas em territórios distintos do que constitui a referên-cia identitária. É neste sentido que Galabra emprega, em ambos casos a partir de Naftoli Bassel (1991), os conceitos de intersistema cultural, como con-junto de sistemas que partilham materiais e normas comuns, e enclave, para se referir à atividade literária que tem lugar num espaço social que, ainda que instalado numha localizaçom geográfica distinta, está vinculado a um sistema metropolitano de tal forma que cumpre considerar a ambos como pertencentes a um mesmo sistema literário/cultural.

A imposiçom dumha ideia de literatura como transmissora de verda-des (produtivas para umha determinada construçom nacional), a certeza do papel central desenvolvido polas respectivas elites nos processos de fabri-caçom e socializaçom de determinadas ideias sobre a língua, a literatura, o povo e a naçom, ou o protagonismo primário desenvolvido polo fator nacio-nal na configuraçom de normas, modelos e materiais repertoriais, fam parte dos pressupostos de partida com que trabalha o grupo e, em segunda ins-táncia, fundamentam umha perceçom crítica do papel adjudicado à litera-tura como objeto de estudo, e da persistência de focagens e justificaçons (ainda) románticos na sua aplicaçom docente. É umha consideraçom ligada ao terceiro ámbito de interesse que, em relaçom com Galabra, me interessa pôr em destaque: o alcance do seu programa investigador e a relaçom deste com a História literária.

A consciência dos processos agora aludidos, a constataçom de ser a instituiçom escolar a ferramenta mais poderosa das usadas polo campo do poder para a imposiçom das suas ideias e o desvendamento de boa parte dos materiais com que a doxa académica, no ámbito da investigaçom literária, está construída, figerom com que Torres Feijó propugesse, como elemen-tos centrais dos estudos sobre literatura e cultural, a abordagem da litera-tura nos seus vínculos com as dinámicas de construçom identitária e na sua consideraçom patrimonial, como processo em que som configuradas ideias, crenças e projeçons sociais e do qual por norma apenas participam, e de forma particular, umha parte dos agentes e grupos envolvidos no sistema (de aí que a atençom aos atores, normas e modelos excluídos seja também indispensável) (Torres Feijó 2006: 126-128).

Desde a certeza de que é também na instituiçom escolar onde som elaboradas e sistematizadas as mais aceites propostas de caráter historio-gráfico, Torres Feijó contribuiu no apontamento de orientaçons teóricas e metodológicas para umha renovaçom disciplinar que, ainda que nom proje-tada decisivamente nas aplicaçons do projeto Poluliga-Fisempoga, intervém na parcela planificadora que aqui foi colocada em foco. As directrizes prin-cipais atingem a colocaçom dos processos de construçom, configuraçom e imposiçom associados ao cánone como objeto central dos estudos historio-gráficos, por quanto descobrem e ajudam a compreender a rede de relaçons estabelecidas pola atividade literária, alargada até as dimensons simbólica, mercantil, identitária e intersistémica, e concebida como atividade de cul-tura que, em definitivo, participa das ‘redes de inerdependência entre os indivíduos e os grupos sociais e as suas produçons de modos e organizaçons da vida’ (Torres Feijó 2006: 127).

Interessa esclarecer que, de acordo com argumentos preceden-tes, o projeto Poluliga-Fisempoga nom pode ser caracterizado de forma

72



concludente como um projeto historiográfico, e antes seria mais prudente afirmar que se constitui como umha prática de análise sistémico-cultural, em linha com a já mencionada viragem do literário ao cultural efetuada pola teoria dos polissistemas (Even-Zohar 2005), ainda que seja em relaçom com um objeto de estudo e com umhas aspiraçons descritivas e explicativas de caráter global que nom constituírom a norma nas aplicaçons sistémicas. Nom se trata tanto de que a análise cultural se constitua como umha prá-tica investigadora distinta da História literária mas que a fixaçom de obje-tivos e interesses distintos dos tradicionalmente colocados pola disciplina obriga à assunçom de planificaçons e desenvolvimentos igualmente distin-tos e alternativos. É umha conclusom que, para além disso, semelha poder ser projetada também, com matizes e em proporçom variável, para a aná-lise dos princípios e interesses concernidos nos programas agora revistos de González-Millán e Figueroa.

Conclusons (e propostas para umha investigaçom futura)

A primeira das conclusons que se quer assinalar, talvez óbvia à vista dal-guns dos resultados e das comparaçons realizadas nas linhas precedentes, é a constataçom de que nom fôrom desenvolvidos projetos de planificaçom historiográfica literária, em sentido estrito, no campo académico galego nas últimas décadas. Semelham nom existir tampouco as plataformas e as vias necessárias para a sua criaçom e ativaçom a partir de modos de trabalho coletivo, colaborativo, interdisciplinar e guiados por critérios de inovaçom teórica e metodológica, como demandam sem dúvida a maioria dos progra-mas historiográficos que, bem pola sua disposiçom favorável à interdiscipli-naridade ou o comparatismo bem pola confiança depositada na metodologia empírica, já nom podem ser assumidos em sentido unipessoal. O contraste com o caso quebequense, onde som verificáveis a existência de estruturas e espaços de colaboraçom interuniversitária centrados no trabalho histo-riográfico, um abano de ámbitos de estudo rico e diverso e, decisivamente, umha inegável fortaleza institucional e económica, ilustra nalgum sentido o que pretendo indicar. Quer dizer, a existência dumha sintonia significativa entre planificaçom historiográfica do literário, emergência cultural (enten-dida como consecuçom progressiva da autonomia e do reconhecimento) e construçom nacional.

Quanto à crise da História literária e à sua projeçom no sistema literário galego podem ser retomadas as duas hipóteses antes formula-das. A primeira delas, relacionada com a potencialidade do quadro teórico empírico-sistémico como especialmente rendível na sua aplicaçom a sis-temas literários dependentes, acha correspondências e argumentos para a sua defesa nas propostas de González-Millán, Figueroa e o grupo Galabra. Propostas distintas e com orientaçons específicas em cada caso mas, com certeza, constitutivas da superaçom de esquemas prévios e previsíveis no campo da investigaçom literária galega, por exemplo daqueles partidá-rios dumha interpretaçom inercial ou monológica de todo o conjunto de conceitualizaçons e práticas que González-Millán designou com a noçom de nacionalismo literário.

A segunda das hipóteses, em que era colocada a possibilidade de incorporar as teorias sistémicas na constituiçom dum modelo de Historia literária renovado, semelha registar um sucesso menor no ámbito galego. Sobretodo, pola ausência de propostas explicitamente integradas na

73



disciplina em qualquer dos programas de investigaçom que fôrom ana-lisados. Corresponde, entom, assumir o deslocamento do interesse pola História literária cara a outros modos de análise, conscientes e descom-plexados tanto da sua potencialidade nos ámbitos da intervençom e da planificaçom cultural (quer dizer, da assunçom de funçons assumidas tra-dicionalmente pola História literária) como da necessidade de assentar mecanismos de produçom discursiva próprios, por exemplo nos ámbitos da Teoria e da Crítica. É um reposicionamento que nom devera ser entendido como umha refutaçom plena da Historia literária como disciplina e sim, em todo caso, como distintivo dumha compreensom renovada da mesma. Quer dizer, como a possibilidade de estabelecer umha História literária que seja nom apenas mais que textual senom também, e decisivamente, mais que literária; que considere a pertinência de combinar distintas escalas na sua orientaçom geocultural e que incorpore o relacionamento interliterário em lugar nom relegado; e, em definitivo, que nom assuma como insolúveis os vínculos entre Historia literária e diacronia ampla ou (apresentada como) absoluta, por um lado, e História literária e totalidade do referente que se considerar (sistema, por exemplo), polo outro.

Umha avaliaçom completa das relaçons entre planificaçom historio-gráfica do literário e emergência cultural na Galiza devera ter em conta mais questons e ámbitos de estudo dos que neste texto fôrom abordados. Um que se apresenta como fundamental é a identificaçom e a interpretaçom de dinámicas de transferência entre pesquisa académica e planificaçom cul-tural, semelha que nom assumidas em toda a sua potencialidade e, em todo caso, dependentes de mudanças e interesses localizados especificamente no poder político institucionalizado. Outro foco de estudo privilegiado para este assunto é a presença da História literária nos currículos do ensino obri-gatório, assim como a sua minoraçom nos programas que atingem o linguís-tico e o literário, os distintos posicionamentos derivados desta circunstáncia e, inclusive, as correspondências (incertas) dessa marginalizaçom com os processos reconhecidos pola Teoria literária, por exemplo em relaçom com a crise disciplinar.10 Colocarei um último ámbito de reflexom, destinado a elucidar a existência de distintos níveis de receçom/consumo do discurso historiográfico-literário galego e, a maiores, os modos em que se verifica a tensom entre a persistência do modelo nacional defendida polo (ainda pre-dominante) nacionalismo literário e os programas que, sem se abstrair da contradiçom crítico-discursiva, mas desconfiados da capacidade dos mode-los hegemónicos, proponhem ferramentas renovadas para umha estratégia também intervencionista, performativa e parte dumha política identitária.

Algumhas destas questons fôrom tratadas por Bieito Silva em diversos trabalhos. Vid. ‘Teoría literaria e didáctica da literatu-ra. Consideracións desde a pers-petiva galega’ (em Rodríguez López-Vázquez, Alfredo, ed. III Simposio Internacional de la Sociedad Española de Didáctica de la Lengua y la Literatura. A Corunha: Servicio de Publicacións da Universidade, 1994, pp. 315-323) ou ‘El papel de la literatura y de su enseñanza en la construcción de identidades na-cionales’ (em Rodríguez Lestegás, Francisco, coord. Identidad y ciu-dadanía: reflexiones sobre la cons-trucción de identidades. Barcelona: Horsori, 2008, pp. 117-139).

10

74



Obras Citadas

ANSEDE ESTRAVIZ, Alberto & Cesáreo SÁNCHEZ IGLESIAS, dirs., 1996. Historia da literatura galega (Vigo: Asociación Socio-Pedagóxica Galega / A Nosa Terra).

BASSEL, Naftoli, 1991. ‘National Literary and Interliterary System’, Poetics Today, 12 (4) : 773-779.

BLODGETT, E. D., 2003. Five Part Invention. A History of Literary History in Canada (Toronto: University of Toronto Press).

BOURDIEU, Pierre, 1992. Les Règles de l’art. Genèse et structure du champ litté-raire (Paris: Seuil).

BOURDIEU, Pierre & Loïc J. D. WACQUANT, 1992. Réponses. Pour une anthropologie réflexive (Paris: Seuil).

CABO ASEGUINOLAZA, Fernando, Anxo ABUÍN GONZÁLEZ & César DOMÍNGUEZ, eds., 2010. A Comparative History of Literatures in the Iberian Peninsula (Amsterdam & Philadelphia: John Benjamins).

CASAS VALES, Arturo, 2003. ‘Sistema interliterario y planificación his-toriográfica a propósito del espacio geocultural ibérico’, Interlitteraria, 8: 68-97.

__, 2004. ‘A teoría crítica da cultura e a planificación dos estudos sociocul-turais (Para ler a González-Millán)’, Anuario de estudos literarios galegos (2002): 29-38.

__, 2004-2006. ‘El eje local-mundial como reto para la Historia literaria’, Tropelías, 15-17: 43-58.

__, 2008. ‘Constituiçom de umha História literária de base sistémica: o sis-tema cultural como objecto de análise histórica no programa de investi-gaçom de Itamar Even-Zohar’, Veredas. Revista da Associação Internacional de Lusitanistas, 10: 27-55.

__, 2010. ‘Paratext i nació. Lectura comparativa d’alló nacional en els pròlegs de la historiografia literària ibèrica del últim quart del segle xx’, in Maria Muntaner, Mercè Picornell, Margalida Pons & Josep Antoni Reynés eds. Transformacions: literatura i canvi sociocultural dels anys setanta ençà (València: Universitat de València), pp. 95-118.

CERTEAU, Michel de, 1975. ‘L’opération historiographique’, en L’Écriture de l’histoire (Paris: Gallimard), pp. 63-120.

DUBOIS, Jacques, 2005. L’Institution de la littérature. Introduction à une sociolo-gie. Bruxelles: Editions Labor.

DUCHET, Claude & Stéphane Vachon, dirs., 1993. La recherche litté-raire: Objets et méthodes (Québec: XYZ & Paris: Presses Universitaires de Vincennes).

75



EVEN-ZOHAR, Itamar, 1978. Papers in Historical Poetics (Tel Aviv: The Porter Institute for Poetics and Semiotics).

__ , 1990. Polysystem Studies, Poetics Today, 11 (1).

__, 2005. Papers in Culture Research (Tel Aviv: The Porter Chair of Semiotics, Tel Aviv University).

FIGUEROA, Antón, 1988. Diglosia e texto (Vigo: Xerais).

__, 1995. ‘Literatura, sistema e lectura’, Anuario de estudos literarios galegos (1994): 97-107.

__, 2001. Nación, literatura, identidade (Vigo: Xerais).

__, 2010. Ideoloxía e autonomía no campo literario galego (Ames: Laiovento).

GONZÁLEZ FIGUEIRAS, Carlos, 2006. O Protossistema Literário Galeguista: Proposta metodológica e linhas de investigaçom aplicadas a 1968 (Trabalho de Investigaçom Tutelado, Universidade de Santiago de Compostela, inédito).

GONZÁLEZ-MILLÁN, Xoán, 1992. ‘A configuración historiográfica dunha literatura marxinal’. Actas do I Congreso Internacional da Cultura Galega (Santiago de Compostela: Dirección Xeral de Cultura), pp. 444-452.

__, 1994. Literatura e sociedade en Galicia (1975–1990) (Vigo: Xerais).

__, 1995. ‘O discurso literario galego e a configuración dun espacio público nacional no primeiro tercio do século xx: un marco de reflexión’, en Arturo Casas coord. Tentativas sobre Dieste (Compostela: Sotelo Blanco), pp. 13-29.

__, 1996. A narrativa galega actual (1975-1984). Unha historia social (Vigo: Xerais).

__, 2001. ‘Os problemas dunha lectura (poli)sistémica da literatura’, en Isabel Lozano-Renieblas & Juan Carlos Mercado eds. Silva. Studia Philologica in honorem Isaías Lerner (Madrid: Castalia), pp. 301-313.

HABERMAS, Jürgen, 1981. Historia y crítica de la opinión pública, trad. Antoni Domènech (Barcelona: Gustavo Gili).

LAMBERT, José, 1983. ‘L’eternelle question des frontières: littératures nationales et systèmes littéraires, en C. Angelet, L. Melis & F. J. Mertens eds. Langue, dialecte, littérature. Etudes romanes à la memoire de Hugo Plomteux (Leuven: Leuven University Press), pp. 355-370.

LEMIRE, Maurice, 1987. ‘L’autonomisation de la ‘littérature nationale’ au xixe siècle’, Études littéraires, 20 (1): 75-98.

LEMIRE, Maurice, dir., 1991. La Vie littéraire au Québec, I, 1764-1805. La voix française des nouveaux sujets britanniques (Sainte-Foy: Les Presses de l’Université Laval).

76



__, 1992. La Vie littéraire au Québec, II, 1806-1839. Le projet national des Canadiens (Sainte-Foy: Les Presses de l’Université Laval).

LEMIRE, Maurice & Denis SAINT-JACQUES, dirs., 1996. La Vie littéraire au Québec, III, 1840-1869. Un peuple sans histoire ni littérature (Sainte-Foy: Les Presses de l’Université Laval).

__, 1999. La Vie littéraire au Québec, IV, 1870-1894. Je me souviens (Sainte-Foy: Les Presses de l’Université Laval).

__, 2005. La Vie littéraire au Québec, V, 1895-1918. Sois fidèle à ta Laurentie (Sainte-Foy: Les Presses de l’Université Laval).

MARTÍNEZ TEJERO, Cristina, 2008. Bases para o estudo dum sistema cultu-ral emergente e a imprensa: o caso do Faro de Vigo e o Sistema Cultural Galego em 1970 (Traballo de Investigaçom Tutelado, Universidade de Santiago de Compostela, inédito).

SAINT-JACQUES, Denis, 1989. ‘Nationalisation et autonomisation’. In Clément Moisant, dir. L’Histoire littéraire. Théories, méthodes, pratiques (Québec: Les Presses de l’Université Laval), pp. 241-248.

__, 1993. ‘Les pratiques littéraires des acteurs sociaux’. Claude Duchet & Stéphane Vachon dirs. La recherche littéraire: Objets et méthodes (Québec: XYZ e Paris: Presses Universitaires de Vincennes), pp. 73-80.

SAINT-JACQUES, Denis & Lucie ROBERT, dirs., 2010. La Vie littéraire au Québec, VI, 1919-1933. Le nationaliste, l’individualiste et le marchand (Sainte-Foy: Les Presses de l’Université Laval).

SAMARTIM, Roberto López-Iglesias, 2010. O processo de construçom do sis-tema literário galego entre o franquismo e a transiçom (1974-1978). Margens, relaçons, estrutura e estratégias de planificaçom cultural (Tese de doutoramento, Universidade de Santiago de Compostela).

TARRÍO VARELA, Anxo, 1994. Literatura galega. Aportacións a unha historia crítica (Vigo: Xerais).

TORRES FEIJÓ, Elias, 2000. ‘Norma lingüística e (inter-)sistema cultu-ral. O caso galego’, en J. M. Carrasco González et al. eds. Actas del Congreso Internacional de Historia y Cultura en la Frontera. I Encuentro de Lusitanistas Españoles (Cáceres: Universidade de Extremadura), vol. II, pp. 967-996.

__, 2002. ‘O estudo do mundo lusófono no sistema literário galego: bases metodológicas para o estudo dos sistemas emergentes e as suas rela-çons intersistémicas’. Comunicaçom apresentada no VII Congresso da Associação Internacional de Lusitanistas, Brown University-Providence (Estados Unidos), inédita.

__, 2004. ‘Contributos sobre o objecto de estudo e metodologia sistémica. Sistemas literários e literaturas nacionais’, en Anxo Abuín & Anxo Tarrío, eds., Bases metodolóxicas para unha Historia comparada das literaturas da península Ibérica (Santiago de Compostela: Universidade de Santiago de Compostela), pp. 423-444.

77



__, 2006. ‘Para uma revisom da Historiografia literária: Objecto de estudo e métodos’, en Maria Eunice Moreira & Luiz Roberto Velloso Cairo orgs. Questões de crítica e historiografia literária (Porto Alegre: Nova Prova), pp. 121-133.

VILAVEDRA, Dolores, 1999. Historia da literatura galega (Vigo: Galaxia).

VILLANUEVA PRIETO, Darío, dir., 2000. Galicia. Literatura. Volumes 30-35 da enciclopedia Galicia (A Corunha: Hércules de ediciones).


Propostas para umha história literária de fundamentaçom empírica: bases de dados e análise de redesCristina Martínez TejeroUniversidade de Santiago de Compostela

Renovaçom da história literáriaEmpirismoAnálise de redes sociais Sociologia da literaturaSistemas em processo de autonomizaçom

Palabras clave

KeywordsRenewal of Literary HistoryEmpiricismSocial Network Analysis Literary Sociology Increasingly Autonomous Literary Systems

Article

This article seeks to contribute to the methodological review of literary history on the basis of the achievements of the Grupo Galabra project, which are characterised by an approach that can be placed within the parameters of literary sociology and an increasingly more autonomous literary system: the Galician system. In particular, two tools of empirical enquiry will be examined: databases and network analysis. The latter represents one of the main advances made during recent decades in the field of sociology; its characteristics and relationship with literary studies will be noted. The debates within the Francophone scholarly community will also be assessed with reference to given methods of data usage, formulated concepts or the potential to employ these in tandem with Bourdieu’s theory.

Abstract

Este artigo pretende contribuir para a renovaçom metodológica da histó-ria literária desde os avanços realizados polo projeto Fisempoga do Grupo Galabra, caraterizado por umha abordagem enquadrável na Sociologia da literatura e sobre um sistema literário em processo de autonomizaçom, o galego. Concretamente serám exploradas aqui duas ferramentas de natureza

Resumo

79



empírica, as bases de dados e a análise de redes. Esta última representa um dos principais avanços realizados nas últimas décadas no ámbito socioló-gico, polo que serám anotadas as suas particularidades e a sua relaçom com os estudos literários. Serám igualmente focados os debates a este respeito realizados desde o ámbito francófono, com atençom aos usos dados, aos conceitos formulados ou às possibilidades de combinaçom com a teoria do campo de Bourdieu.

80



A assumida crise de História –nom exclusivamente a literária–, com o questionamento até da sua própria entidade como disciplina, abre novos caminhos cara focagens, ferramentas e métodos que dem conta, dumha perspectiva inovadora e habitualmente alheia aos mode-los tradicionais (nomeadamente o nacional) dum campo e um objeto de estudo particularmente arisco às maos das estudiosas e estudiosos. Esta procura por trilhos ainda por explorar, assim como as potencialidades que deles se derivem, justifica o presente artigo cujo objetivo é dar conta dumha série de ferramentas empíricas des-

envolvidas no seio do projeto Fisempoga e que procuram contribuir para novas perspectivas e leituras sobre o feito literário.1

As pesquisas desenvolvidas sobre os campos culturais do espaço social galego no período entre o tardofranquismo e o fim da (conhecida como) transiçom política obrigou, nos últimos anos, a equipa deste projeto a fazer uso de técnicas e métodos provenientes de outras disciplinas que permitissem, mediante um uso instrumental, ser fieis a umha perspectiva empírica devedora do que se pretende seja umha abordagem enquadrável na Sociologia da literatura. Em concreto, este trabalho pretende deitar luz sobre usos e virtualidades de dous elementos de distinta entidade e natu-reza: as bases de dados e a análise de redes. O ponto de partida para as páginas a seguir nom se situa, portanto, no ámbito da discussom historio-gráfica de nível teórico, senom que tenhem por origem um estudo de caso concreto (com uns condicionantes de emergência, conflito entre siste-mas e interferência explícita do campo do poder político). Tentarei, assim mesmo e na medida do possível, salvar o paradoxo inerente à pretensom de fazer achegas que contribuam para a renovaçom da História literária desde umha proposta que nom se assume exatamente como dentro desta disciplina.

A introduçom de ferramentas como as aqui consideradas eviden-cia umhas dificuldades no seu uso e umhas necessidades de formaçom nem sempre assumidas polas tradicionalmente denominadas ciências humanas. A sua progressiva incorporaçom aos trabalhos do projeto Fisempoga implicou, também, ante um desconhecimento de protocolos e métodos de utiliza-çom, um manejo nem sempre correto nem fiável, assim como a enunciaçom de teses erróneas que este artigo procura, em parte, corrigir. Assim mesmo, o conhecimento recente das pesquisas e trabalhos desenvolvidos desde o projeto ciel, núcleo radicado na Bélgica, e que apresenta coincidências importantes com a nossa pesquisa, abre também novas vias de confronto e avaliaçom que, em maior ou menor medida, serám aqui convocadas.2

O projeto Fisempoga. Sociologia da literatura e história literária

Se bem nom é a minha intençom fazer aqui umha descriçom extensa do projeto Fisempoga, fai-se pertinente a colocaçom sucinta de certos ele-mentos que contribuam para localizar as diretrizes que regem o trabalho desenvolvido no seu seio e justifiquem o recurso, a determinada altura, às ferramentas que serám apresentadas nestas páginas. O objetivo primordial desta linha de investigaçom é a análise dos campos culturais –com espe-cial atençom ao intelectual e literário– num período de mudança política forte –o compreendido entre o tardofranquismo e consolidaçom do regime

Sob o nome de fisempoga (acrónimo de Fabricaçom e socializaçom de ideias num sistema emergente durante un período de mudança política: Galiza, 1968-1982) dá-se conta do projeto desenvolvido no seio do grupo Galabra na Universidade de Santiago de Compostela, com financiaçom por parte do Ministerio de Ciencia y Tecnología (Código: FFI2008-05335).

O ciel (‘Collectif interuniversitaire d'etude du littéraire’), nascido em 2002, envolve à Université libre de Bruxelles e à Université de Liège, sob a direcçom de Paul Aron e Jean-Marie Klinkenberg, com a intençom de realizar: ‘a história da atividade literária da Bélgica francófona, mediante umha abordagem baseada nom apenas na descriçom interna das obras literárias mas também na análise das relaçons que a vida literária estabelece com todo o conjunto do mundo cultural, intelectual, social e político’(Fréché 2007: 204). As traduçons do francês incluídas neste artigo som responsabilidade da autora.

1

2

81



autonómico– que hipotetizamos como chave para as formulaçons e realida-des posteriores da cultura e identidade(s) galegas.

O esquema teórico-metodológico que dá cobertura a estas pesqui-sas é de carácter funcionalista, assentando-se nas já conhecidas teoria do (poli-)sistema de I. Even-Zohar (1990,1999, 2007, 2010) e teoria do campo de P. Bourdieu (1991b, 1992). Ora bem, se especialmente as propostas do soci-ólogo francês tenhem como objeto de estudo sistemas ‘consolidados’, quer dizer-se, caracterizados por umha elevada autonomia e, em grande medida, desnacionalizados (Aron e Denis 2006: 13), casos como o galego apresentam umha série de particularidades e complexidades próprias dumha situaçom de precariedade, marcada polo déficit de autonomia, que habitua ser carac-terizada mediante adjetivos como ‘emergente’, ‘periférico’, ‘deficitário’, ‘novo/jovem’, dominado, de menor difusom etc., de que, desde diferentes perspectivas teóricas e focagens –com abundantes matizes de divergência entre si– se pretendeu dar conta. Conceitos chave nesta orientaçom podem ser também os de ‘subcampo’ (Bourdieu 1985), ‘delegaçom sistémica’ (Casas Vales 2003: 74-75),‘instituiçom débil’ (Aron e Denis 2006: 10 e ss.) ou os de ‘proto-‘ e ‘subsistema’ (Torres Feijó 2004) aos que hai que somar teoriza-çons de interesse como as achegadas por Klinkenberg e Denis (2005: 33 e ss.) ao falar em ‘modelo gravitacional’ em que, partindo dum paralelismo com a física dos corpos celestes constroem um aparelho teórico, baseado na existência de forças centrípetas e centrífugas, para a análise deste tipo de processos singularizados pola emergência sistémica. Situaçons como as referidas caracterizam-se pola coexistência em relaçom de conflito de vários sistemas num mesmo espaço social, o que constitui um desafio para o pessoal investigador que tem de fazer frente a umha situaçom complexa de concorrência entre instáncias sistémicas, marcada pola sobrevivência de práticas ambivalentes.

Estes processos de emergência do sistema ou campo guardam habi-tualmente relaçom com umha construçom política paralela; constataçom a partir da qual se configura outro dos objetivos a destacar dentro do Fisempoga: o interesse polo processo de conformaçom identitária –em parámetros políticos, sociais e culturais–, mediante a localizaçom e aná-lise das linhas força que sobrevivem desde a época de estudo selecionada e que progressivamente alcançárom a hegemonia dentro das principais for-mulaçons sobre a identidade galega.3 Este elemento de investigaçom bebe diretamente da conceitualizaçom de ‘ideias’ manejada por I. Even-Zohar, sobretodo nos seus últimos trabalhos, a qual está vinculada com algumhas das noçons e pressupostos da sua teoria como a de ‘repertório’ ou a pro-cura de modelos/leis constantes nos processos sociais. Mais além, podem ser encontradas convergências com os estudos, já clássicos, desenvolvidos por Benedict Anderson (1987) e Anne Marie Thiesse (1999), ou a linha de his-tória social encetada por Hobsbawm (1983) com as suas formulaçons sobre as ‘tradiçons inventadas’ e cuja herança no campo académico galego fica patente, entre outros, nos trabalhos de Núñez Seixas (2001).

Cumpre indicar que, desde os seus objetivos e métodos, o projeto Fisempoga nom se assumiu até o momento como de carácter historiográ-fico, entanto que as suas pretensons fôrom sempre as de inserir-se dentro dessa disciplina difusa conhecida como Sociologia da literatura, a qual visa a focalizaçom do literário mediante a sua inserçom dentro dos restantes dis-cursos e práticas sociais, e cujo nascimento coincide –nom casualmente– com a queda da História literária como quadro epistemológico alvo de confiança.4 A relaçom conflitiva e ambígua entre Sociologia da literatura e

Os paralelismos entre literatura e naçom fôrom desvendados por abundantes investigaçons nas últimas décadas, se bem é interessante reparar na matizaçom realizada por Klimkenberg e Denis (2005: 100) em que, com base no caso belga, apontam como a existência dum estado nom é (sempre) garantia dumha literatura nacional.

Por ‘Sociologia da literatura’ fai-se referência a umha disciplina com auge a partir anos 70 do século passado e caracterizada pola diversidade quanto aos seus métodos e objetivos mais além desta conceçom do literário dentro do social. Ainda sem reconhecimento pleno no ámbito institucional, as suas propostas nutrem-se habitualmente de achegas de mui diversos campos, sendo frequente que a sua prática nom seja exercida por pessoas formadas em sociologia. Casos excecionais, como o de Bourdieu, contribuem, segundo Aron (2002: 559), de forma definitiva para fazer propostas heurísticas válidas para a análise.

3

4

82



história literária tem leituras múltiplas, como a colocada por Vaillant (2006: 124) quem assinala a situaçom instável entre ambas as disciplinas e aposta por umha História social da literatura. Aron e Viala (2006: 47-48; 117) enten-dem, pola sua parte, que umha focagem externa feita desde a Sociologia da literatura deve ser complementada com a leitura específica das formas lite-rárias atribuída tradicionalmente à história literária e apostam por umha combinaçom entre história social e sócio-poética.5

O feito de investigaçons como a representada polo projeto Fisempoga nom se inclua, polo menos de forma explícita, em formulaçons históricas nom encontra contradiçom com a opçom por escolhas heurísticas semel-hantes às estabelecidas desde os pressupostos de renovaçom da história lite-rária. Entre elas, o estudo das relaçons entre sistemas ou a evidenciaçom de conflitos internos (face a conceçom imanente, estável e legitimadora manejada pola história literária tradicional); a tendência a encontrar pon-tes cara outros fenómenos culturais assumindo-os como parte dum mesmo construto e obedientes a umhas mesmas diretrizes (polo que é preferível falar em sistema e história cultural, se bem razons pragmáticas aconselhem centrar e reduzir o ámbito do objeto de estudo); ou a abrangência, deter-minada pola perspectiva sistémica, do campo no seu conjunto face a opçom polas posiçons centrais manejada por formulaçons consideradas ultrapassa-das nas discussons teóricas sobre a história literária, que nom na sua prática. Indo além, é interessante introduzir aqui as reflexons sobre as possibilidades históricas da sincronia, questom colocada já por Even-Zohar (1990, 2007) quem confere a categoria de histórica a toda a investigaçom em sincronia feita com metodologia sistémica e fai um chamamento à anulaçom da iden-tificaçom de diacronia com história.6 A este respeito fai-se pertinente ano-tar também a linha de pesquisa desenvolvida por M. Angenot (1992) quem alude à história em sincronia, rótulo sob o qual desenvolve investigaçons sócio-discursivas dumha perspectiva empírica e totalizante, baseando-se na análise dos discursos sociais sincrónicos –entre os quais, o literário– num estado determinado do sistema.

Empirismo e bases de dados

As formulaçons do projeto Fisempoga contemplam um trabalho de campo intenso mediante o tratamento e análise dum corpus mui abrangente con-sistente na prática totalidade da produçom impressa da época de estudo, especialmente aquela vinculada aos campos culturais e, mais concreta-mente, ao literário. Consideram-se, desta forma, três tipos de fontes pri-márias: livros, publicaçons periódicas (revistas e suplementos culturais dos jornais) e imprensa. É habitual que no Fisempoga se recorra a corpus pri-mário, materiais produzidos na época que se pretende analisar, com o fim de ter umha visom de primeira mao, nom mediatizada por interpretaçons alheias susceptíveis de serem traçadas desde outras perspectivas ou metodo-logias, sem que isto signifique o nom recurso a achegas foráneas sobre este mesmo objeto de estudo que permitam crescer no seu conhecimento.

As escolhas de carácter empírico ―como esta que aqui é tratada― ten-hem sido colocadas como umha das linhas de renovaçom da aproximaçom ao literário, dado as suas achegas para sustentar os discursos científi-cos na procura da superaçom do relativismo cognitivo propugnado pola pós-modernidade. Aproximaçons que se pretendam de carácter socioló-gico devem assumir esta opçom empirista e que abre por esta via umha

É interessante comprovar a adesom das pesquisadoras e pesquisadores belgas à fórmula da História social, evidente no caso de Klimkenberg e Denis (2005) mas também de forma geral nos trabalhos do ciel (veja-se, por exemplo, Dozo e Fréché 2006: 86 ou Dozo 2007).

Precisamente Casas Vales (2003: 89; 2004: 57 e ss.; e, especialmente, 2009) explicitou os valores da teoria dos campos sociais e dos (poli)sistemas –ambas base teórico-metodológica do projeto Fisempoga– para a renovaçom da história literária comparada.

5

6

83



Para exemplos de investigaçons históricas que contemplam o uso de recursos estatísticos pode ser consultada a publicaçom periódica Histoire & Mesure.

Oferecem-se a continuaçom umhas breves indicaçons das características e funçons destas bases, informaçom que pode ser completada em Samartim (2009).

7

8

controvérsia necessária de enfrentar: a tentaçom do (neo)positivismo que, sendo umha prática frequente em historiadoras e historiadores da literatura (Vaillant 2006: 126), necessita ser superada (Casas 2008: 52).

As necessidades derivadas de umha focagem deste estilo e o grande número de dados que é necessário gerir, colocam a inevitabilidade do uso de ferramentas informáticas para arrumar a informaçom recolhida. É por isso que a utilizaçom de formatos como as bases de dados se situam como utensílios úteis para o trabalho diário de projetos ambiciosos quanto ao volume de informaçom empírica em que baseiam as suas análises e que requer, na maior parte dos casos, um trabalho em equipa, superador das inercias dos projetos unipessoais próprios das humanidades. As potencia-lidades das bases de dados para umha perspectiva como a adotada polo Fisempoga, derivam da sua própria estrutura relacional –concordante, aliás, com a metodologia sistémica seguida– e da sua capacidade para a arru-maçom de materiais, o qual abre vias novas de análise mediante a aplicaçom de métodos quantitativos –provenientes da estatística e a sociologia– que acheguem novos elementos de avaliaçom qualitativa sobre o fenómeno literário.7

Desde o Fisempoga, desenvolveu-se nos últimos anos um conjunto de bases –criadas em base ao estándar estabelecido internacionalmente, o SQL (Structured Query Language)– orientadas a arrumar os materiais recol-hidos da revisom do corpus e que se concretizam nas quatro que nestes momentos estám ativas no projeto: base de revistas, de livros, de imprensa e de trajetórias-instituiçons.8 As três primeiras, tal como pode ser deduzido dos seus nomes respetivos, tenhem como objetivo facilitar a recolha arru-mada dos dados proporcionados por cada um desses corpus específicos, contribuindo para a sua localizaçom e caracterizaçom mediante o preenchi-mento dos diversos campos contemplados nos formulários –e que nutrem as diferentes tabelas as quais, interligadas entre si, conformam a estrutura interna de cada base. No caso das revistas e jornais esta informaçom é de duplo tipo: por umha parte, hai certos rasgos pouco mutáveis destinados a proporcionar informaçom sobre cada ente em si (por exemplo, cargos dire-tivos, localizaçom, prelo, tiragem, preço, etc.) e outra encaminhada a con-ter dados de cada um dos itens concretos, quer dizer-se, artigos e notícias, mediante a sua ubiquaçom no conjunto e a sua classificaçom.

A base de trajetórias-instituiçons, pola sua parte, contempla a infor-maçom sobre o sistema que, sendo deduzível do próprio corpus ou de fon-tes bibliográficas secundárias, fica fora dos objetivos contemplados em cada umha das outras bases, como, por exemplo e tal como novamente indica a sua denominaçom, os dados sobre as instituiçons (tanto sobre a entidade em si como sobre os eventos a ela vinculados) e de trajetória das e dos agentes (complementados com a informaçom sobre a sua presença em cargos dire-tivos ou a sua autoria de livros ou artigos já recolhida nas outras bases e em pontos específicos desta mesma). Como é deduzível do apontado até aqui, a opçom por um método de trabalho como este, estabelece umha série de requisitos para o sucesso da investigaçom que passam pola configuraçom de protocolos de recolha, um grande investimento temporal em trabalho de campo, a atualizaçom dos conhecimentos técnicos da equipa investigadora e, na maior parte dos casos, também polo investimento em recursos huma-nos auxiliares. Critérios como a exaustividade e a objetividade som também invocados nestas práticas em aras da consideraçom dumha maior cientifi-cidade dos estudos literários percebidos como instalados no subjetivismo interpretativo.

84



O já referido projeto ciel contempla igualmente entre as sua pre-missas de trabalho o uso de bases como ferramenta de acúmulo de dados que posteriormente serám objeto de análise mediante tratamento estatís-tico e cujo desenho se integra já neste processo de trabalho com a infor-maçom (Dozo 2007: 10). Subdividida em quatro grandes partes –‘auteurs’, ‘œuvres’, ‘revues’ e ‘questions’–, esta base compila toda umha série de conhecimentos sobre estes elementos que, dado o seu grau de preenchi-mento e quantidade de dados, é igualmente formulada (Fréché 2007: 210) como um ‘Dictionnaire électronique de la vie littéraire belge francophone’ para o período contemplado (entre 1920-1960).9 A diferença fundamen-tal entre este esquema, que pretende ser a fonte de dados dos trabalhos a desenvolver nesse projeto, e a manejada no Fisempoga radica na divergên-cia parcial existente nos seus objetivos: entanto no ciel se pretende umha história da vida literária belga em língua francesa, as premissas bourdieu-anas que baseiam o seu trabalho, justificam a concentraçom no elemento autorial como núcleo de análise (ajudado polas suas próprias hipóteses sobre a importáncia do capital relacional em casos como o contemplado), o que explica a concentraçom de informaçom sobre a trajetória –pessoal, social e literária– das e dos agentes envolvidos no campo literário. O nível de abrangência quanto a este elemento nom é equiparável ao concedido no projeto Fisempoga onde os pontos de atençom se dispersam a partes iguais entre instituiçons, produtos culturais, materiais repertoriais, etc., num esquema que se pretende mais completo para a abordagem do sistema mas nem sempre realizável.10

Análise de redes sociais e campo literário

Nos últimos lustros mas com umhas origens que percorrem todo o século xx e se intensificam a partir dos anos 70 (Molina 2001: 22 e ss.), tem sido desenvolvida a conhecida como Análise de Redes Sociais (ARS) que pretende oferecer métodos e fórmulas para a análise da estrutura social, con-cebida esta como o resultado das interaçons relacionais que se produzem no seu seio (Degenne e Forsé 1994: 14-15). A ARS trabalha, portanto, com base nas relaçons –entendidas aqui como um vínculo específico– que tenhem lugar entre um conjunto de elementos, habitualmente denominados ‘atores’ ou ‘nodos’ e que podem responder a entidades de diversa natureza, usual-mente indivíduos mas também famílias, empresas, estados ou instituiçons.

É precisamente na sua condiçom de perspectiva relacional sobre a realidade social que a ARS se afasta das formulaçons mais clássicas da socio-logia: face a tradicional focagem por atributos (de carácter ‘natural’, como o sexo ou a idade; ou de carácter social, como a classe) estabelecidos como categorias apriorísticas na investigaçom, esta escolha incorpora a premissa de que som as relaçons concretas, o contexto relacional em que está inse-rido o indivíduo, o que explica as normas que regem o seu comportamento (Degenne e Forsé 1994: 7). Isto nom significa que as variáveis atributivas nom sejam contempladas nesta forma de análise; estas devem, porém, surgir do trabalho com os próprios dados considerados, quer dizer-se, som emana-das pola rede de relaçons dentre os elementos. De feito, o posicionamento excessivamente contrário às análises categoriais que apresentava a ARS nas suas conceçons iniciais foi progressivamente corrigido, especialmente na década de oitenta, incorporando nas suas formulaçons elementos habi-tualmente relegados como as ‘estruturas sociais’, os ‘atributos’ dos atores e

Esta base é acessível em linha na página do ciel. Para umha descriçom pormenorizada, som prescritivos os artigos de Dozo e Fréché (2006) e Fréché (2007).

Outro exemplo do uso de bases de dados em aproximaçons ao fenómeno literário –neste caso, inscrito na corrente da História da ediçom literária– pode ser a ‘Base de données sur les métiers du livre au Québec’, criada por membros do grélq (Groupe de recherche sur l'édition littéraire au Québec, vinculado com a Université de Sherbrooke) e do próprio ciel.

9

10

85



as normas ou a cultura, no que se conhece sob a denominaçom de ‘análise estrutural (da rede social)’ (Imízcoz Beunza 2004: 12 e ss.).

Foi evidenciada com as linhas anteriores a confiança concedida à estrutura como elemento fundamental para explicar a atuaçom dos atores, apesar do qual Degenne e Forsé (1994: 9 e ss.) fogem ao conflito entre os dous paradigmas antitéticos das ciências sociais, individualismo e holismo, e adotam a postura do ‘determinismo fraco’ (1994: 11), segundo o qual, a estrutura ‘exerce umha restriçom apenas formal, o que deixa o indivíduo livre para agir, se bem, dada esta restriçom, nom lhe é possível fazer todo’. O quadro estrutural situa-se simultaneamente como um efeito emergente das interaçons entre elementos e umha construçom formal: se bem na atuaçom dos atores prevalece um certo ‘princípio de racionalidade’ –os indivíduos escolhem segundo as suas preferências tendo, aliás, em conta a avaliaçom dos potenciais benefícios e perdas–, a perceçom dos seus próprios interes-ses encontra-se também afetada pola açom da estrutura, a qual pode, pola sua vez, ser modificada pola relaçons que som estabelecidas. A este res-peito, podem ser referidas as convergências entre esta conceçom e a teoria do habitus defendida por Bourdieu, na medida em que esta incide no reflexo que os condicionamentos sociais produzem nas categorias de perceçom e apreciaçom dos indivíduos.

Intimamente ligado com o apontado nas linhas anteriores e contri-buindo também para certificar os progressos que supom a ARS, surge o feito de que esta ferramenta alcança a superar umha das principais duali-dades que afetárom tradicionalmente às ciências sociais: o conflito entre o micro e o macro, isto é, entre umha focagem dos atores sociais e outra que opte pola estrutura organizacional. Todas estas progressons constituem o fator explicativo do sucesso e auge da análise de redes nas últimas décadas, inclusive, em disciplinas alheias à sociologia e às ciências sociais em geral, estendendo-se cara ámbitos do saber técnicos, das ciências experimentais e humanísticos, que contribuem de forma definitiva para achegar avanços para este ramo do saber e justificam o que alguns especialistas recolhem sob o rótulo de ‘hibridación disciplinaria’ (Gualda Caballero 2005).

Por outro lado, a ARS como ferramenta de análise da estrutura social contempla entre os seus rendimentos a representaçom de sistemas sociais através dos chamados sociogramas (na tradiçom sociológica) ou grafos (na matemática) que representam os atores ou nodos mediante pontos e as relaçons por linhas. Através deles é possível inferir umha certa estrutura, mediante a detecom de conjuntos próximos ou intervenientes afastados, dado que este mapa da rede de relaçons surge da interaçom entre todos os nodos contemplados nela, agrupando-os em virtude das semelhanças exis-tentes ou deslocando-os entre si segundo as conexons deduzíveis da recolha dos dados relacionais entre atores, obrigada a dar conta da frequência da interaçom e da sua intensidade. Entre o conjunto de possibilidades que coloca a ARS está igualmente a de poder ser realizadas mediçons sobre umha determinada rede, oferecendo cálculos sobre a centralidade, den-sidade ou coesom que contribuem para avaliar eficazmente as diferentes relaçons entre umha série de elementos. Para além disso, a complexidade da aplicaçom de ARS, dada a sua exigência de conhecimentos de estatís-tica, noçons de álgebra de matrizes e de operaçons com grafos, vê-se em parte paliada polo progressivo desenvolvimento de programas informáticos de tratamento e visualizaçom que permitirám, num futuro, a incorporaçom habitual desta técnica ao repertório de ferramentas disponíveis para a inves-tigaçom social (Molina 2001: 15-16).

86



O estatuto da ARS como disciplina emergente e a sua presença em abundantes áreas científicas institucionalmente estabelecidas nom é alheio às conhecidas como ciências humanas (e que tendem, cada vez mais, a encon-trar pontos de convergência com as ciências sociais). Sem ir mais longe, no caso da história é interessante referir a linha de trabalho encetada polo inves-tigador basco Imízcoz Beunza (2001 e 2004) quem descobre nas redes sociais um método válido para o estudo do Antigo Regime, mediante a aposta –com a tentativa de salvar a crise dos grandes paradigmas historiográficos– pola análise indutiva da sociedade a partir da focagem dos atores sociais no que se pretende constitua umha ‘História (mais) global’. Assim, a perspetivaçom sobre os indivíduos e a sua rede de relaçons procura dar conta das articu-laçons reais que se produzem entre eles de forma que acheguem informaçom relevante para a explicaçom das suas condutas e dinámicas, graças à acei-taçom da premissa segundo a qual o comportamento dos atores emerge como efeito da forma de rede. Trata-se dumha proposta historiográfica de carác-ter empírico e social –com conexons com a conhecida como micro-história pola sua conceptualizaçom dos agentes sociais como motores das mudanças históricas–, e que se orienta na procura da globalidade mediante a focagem, aliás, das estruturas de organizaçom que nom som acessíveis polo estudo da rede. Com um marcado interesse polas dinámicas de mudança social e incor-porando noçons desenvolvidas pola antropologia, o seu estudo centra-se sobretodo nas redes de poder através do parentesco –mediante a focalizaçom privilegiada da correspondência entre as elites– para deduzir as formas de promoçom em diferentes organismos e ubiquaçons. Neste caso, o uso das ‘redes’ nom tem, de forma habitual, um desenvolvimento técnico, sendo a sua utilizaçom sobretodo de carácter conceptual e metodológico, entendendo a existência dumha estrutura reticular de circulaçom de capital, sem a utili-zaçom, porém, dum suporte tecnológico para o seu estudo.

No relativo a estudos que, dumha perspectiva de redes, foquem o campo literário é preceptivo citar os trabalhos, já clássicos, de Wouter de Nooy (1991) e Helmut Anheier, Jürgen Gerhards e Frank Romo (1995). No caso do pesquisador holandês a sua investigaçom situa-se na linha desen-volvida por Van Rees (1983) sobre o efeito da crítica na produçom do valor simbólico das obras, centrando este trabalho no estudo das redes de relaçom entre atores do campo literário (e procurando conexons com revistas, movi-mentos e editoras), a partir dum estudo de campo baseado na produçom crítica sobre umha seleçom de autoras e autores da narrativa holandesa em torno ao ano 1970. Anheier, Gerhards e Romo desenvolvem, pola sua parte, umha análise empírica sobre as relaçons existentes entre produtoras e pro-dutores literários vivos residentes em Colónia, um dos centros culturais da Alemanha, que lhes permite observar –mediante a incorporaçom também das variáveis de capital cultural e económico– umha série de estratos no campo literário e diferenças substanciais quanto à estrutura interna do cen-tro e a periferia.

Mais além destes dous estudos aplicados, resulta de especial interesse para as potencialidades contidas na análise de redes para a abordagem do literário –tanto polo seu nível de discussom teórico-metodológica, como pola diversidade de vozes recolhidas e a sua aceitaçom da teoria dos campos como quadro de referência– a obra coordenada por De Daphné e Denis (2006) e nascida dos contributos ao encontro científico celebrado em Liège em Maio de 2003 sob os auspícios do já referido ciel (vid. nota de rodapé 4). Com achegas de pesquisadoras do intersistema francófono –entre os que se encon-tram pessoas vinculadas diretamente ao percurso académico e investigador

87



de P. Bourdieu juntamente com pessoal incorporado mais recentemente ao mundo científico–, combinam-se aqui os estudos de caso e as reflexons a um nível mais abstrato, numha obra que pretende certificar a ideia conceptual das ‘redes’ –nas suas diversas aceçons– como um trilho ainda por explo-rar em todas as suas dimensons dentro dos estudos literários realizados sob umha orientaçom sociológica, mediante a evidenciaçom dos avanços que possibilitam, assim como os limites existentes.

A recente inclusom do conceito de rede aos estudos literários, com umhas aplicaçons específicas vinculadas especialmente à perspectiva agencial, bebe, em grande medida, da própria abertura desta noçom que possibilita um achegamento às relaçons efetivas entre os indivíduos (Freché 2006: 206). Neste sentido, entende-se por ‘rede’ o conjunto de relaçons estabelecidas, no seio dum espaço cultural e social dado, entre diversos ato-res, grupos e instituiçons, as quais asseguram ademais a unidade e coerência deste espaço (Dozo e Fréché 2006: 86). É, porém, M. Lacroix quem oferece no seu artigo «Littérature, analyse de réseaux et centralité: esquisse d’une théorisation du lien social concret en littérature», fundamental para perce-ber a aplicaçom da ARS ao mundo literário, umha definiçom mais propícia ao conceito de ‘redes literárias’ (2003: 492):

Serám literárias [...] as redes organizadas em torno da partilha dum recurso principal, produzido e avaliado, na rede e fora da rede, em funçom dos critérios que regem a literatura da época. Serám consi-derados como atores desta rede todos aqueles que, em diferentes for-mas, estejam envolvidos na produçom, distribuiçom e avaliaçom de textos literários.

Neste sentido, este investigador (2003: 492-3) coloca a possibilidade de que, em consonáncia com os objetivos de estudo pretendidos, se opte, em ocasions, por umha focagem nom das redes literárias, senóm polas inte-lectuais ou culturais; estas últimas, aliás, som por ele hipotetizadas como de carácter específico dentro do quadro das redes sociais em geral, devido às constriçons produzidas sob a coexistência de tensons entre capital econó-mico, social e simbólico (aos que, na nossa opiniom, haveria que acrescen-tar o político, tanto pola importáncia que o próprio Bourdieu lhe concede dentro do campo do poder, assim como polo protagonismo que esta variável tem nos processos de emergência cultural).

Fica patente através das linhas prévias o interesse polo indivíduo –especialmente a autora/autor– como ponto central deste protocolo de pesquisa –e que, da perspectiva dos referentes metodológicos do Fisempoga, o achega mais ao programa bourdieuano do que às propostas de Even-Zohar. De feito, a linha de investigaçom desenvolvida ao abeiro do núcleo ciel tem como objetivo utilizar a noçom de rede para render conta das relaçons e da estrutura relacional do pessoal literário belga francófono, entendendo por ‘personnel littéraire’: ‘o conjunto dos partici-pantes no campo literário, trata-se quer de atores literários (autores), eco-nómicos (editores), políticos (responsáveis das instituiçons culturais) ou outros’ (Dozo e Fréché 2006: 86). Tal como indica G. Sapiro (2006: 45), a análise de redes está particularmente bem adaptada à aproximaçom socio-lógica dos meios literários dada as fronteiras débeis e porosas que carac-terizam o mundo das letras; assim, esta ferramenta abre todo um leque de possibilidades para descrever as interaçons entre os modos de formaçom dos grupos (círculos, escolas literárias, revistas, movimentos) e o seu

88



métodos de mobilizaçom (manifestos, petiçons, associaçons, agrupamen-tos ad hoc, etc.).

As características assinaladas conectam com umha série de conceitos que pretendem dar conta dos mecanismos sociais ativos nos meios intelec-tuais. O primeiro em que cumpriria deter-se é o de ‘sociabilidade literária’, tal como é definida por Ponton e Aron (2002) ou trabalhada em múltiplos estudos polo quebequense Pierre Rajotte (vid., por exemplo, 2002); noçom que pretende pôr de relevo o fator de socializaçom inerente à literatura como ato de comunicaçom social –face ao trabalho essencialmente solitário da escrita– e cuja concretizaçom espacial passou historicamente por diver-sas ubiquaçons (mosteiros, universidades, livrarias, cabarés, salons, cafés, jantares, revistas, casas editoriais, correspondência, etc.) em que autoras e autores e demais agentes envolvidos tinham contactos entre si, aplicando critérios de afinidade eletiva e estabelecendo redes de difusom de mode-los estéticos e ideias (Ponton e Aron 2002: 554). Cobram importáncia, neste sentido, teorizaçons como a de ‘capital social’ que, desenvolvido desde pres-supostos divergentes por autores como Bourdieu, Coleman ou Putnam, é reclamado por muitas das investigadoras e investigadores em redes sociais como um quadro conceptual especialmente adequado. Tanto Sapiro (2006: 47) como Lacroix (2003: 481 e ss.) encontram nesta conceptualizaçom –recolhida fundamentalmente do autor da teoria do campo, porém, reinter-pretada por Nan Lin, no caso do investigador do Quebeque, como os bens e faculdades inseridos na rede do indivíduo–, um recurso válido para os estu-dos que nos ocupam, incorporando nas suas formulaçons a importáncia que as diferentes posiçons no campo revelam quanto ao reparto desigual dos capitais ativos e erigindo-se como um conceito útil para as investigaçons relativas a trajetórias individuais ou de grupos, organizaçons, revistas, etc. Pola sua parte, o núcleo reunido à volta do ciel, opta preferentemente pola noçom de ‘capital relacional’, que situam como diferente ao capital social e simbólico, definindo-o como ‘a capacidade maior ou menor que possui um agente para usar os vínculos (de amizade, de conivência, de proximidade ideológica, etc.) com vistas a produzir uns efeitos determinados’ (Aron e Denis 2006: 16). Entra aqui igualmente em jogo a qualidade da rede e o tipo de recurso ao que dá acesso, assim como os mecanismos que comandam a sua ativaçom e a eficácia alcançada. Entre as questons levantadas a este res-peito está a ausência dum estudo em profundidade que dê conta da articu-laçom entre capital relacional e simbólico.

A (potencial) conjugaçom entre as teorizaçons arredor das redes e a teoria do campo é um dos aspectos mais abordados nas utilizaçons deste método no estudo da literatura. As proximidades com Bourdieu na impor-táncia concedida ao elemento relacional e, de forma genérica, à estrutura som aspectos a destacar nesta linha. É preciso lembrar a analogia com o o mundo da física, concretamente dos campos magnéticos, que o sociólogo francês (1991a: 27 e ss.) incorpora nas suas formulaçons sobre os campos sociais, entendendo que a ubiquaçom dum elemento neles –por exem-plo, um agente ou umha instituiçom– só pode ser explicada tendo em conta o seu posicionamento em relaçom aos outros com os que atua em concorrência por exercer a dominaçom. Desde estas premissas, a noçom de relaçom é inerente à de campo e as posiçons existentes nele derivam diretamente da estrutura, elemento constritor e simultaneamente definidor.

As tentativas de articulaçom da análise de redes com as propostas bourdieuanas habituam coincidir na aceitaçom da teoria do campo como formulaçom válida de carácter mais global (Viala 2006: 276), dentro da qual

89



Nesta tendência situa-se Wouter De Nooy (2003) quem afirma, a partir da focagem dos meios técnicos empregues –ARS e mapas de correspondências–, a semelhança entre ambos e procura a convergência da teoria do campo com a análise de redes mediante o focalizaçom dos distintos tipos de relaçons contempladas por eles, numha orientaçom que pretende contribuir para umha maior conciliaçom entre os desenvolvimentos teóricos e práticos das propostas bourdieuanas.

11

as redes cumpririam umha funçom complementar, destinada a preencher os aspectos deficientemente estudados pola primeira: as relaçons concre-tas entre agentes (Lacroix 2003) ou os processos específicos acontecidos no seio de campos dominados ou fracamente autonomizados (Aron e Denis 2006: 15 e ss.; e, seguindo-os, Fréché 2006 e Dozo 2007). Som abundan-tes, por outro lado, as redaçons científicas que dam conta dos pontos dis-cordantes entre a perspectiva de redes e a teoria do campo; veja-se, sem ir mais longe, a achega de Boschetti (2006: 61 e ss.) ao volume Les Réseaux littéraires, com umha clara incidência nas deficiências da noçom de rede em relaçom às formulaçons bourdieuanas ou o artigo de Claisse (2006: 25 e ss.), nesta mesma obra, quem adota um posicionamento crítico sobre o que considera umha simplificaçom excessiva da realidade por parte da ARS mediante a aceitaçom de que a focagem das relaçons efetivas entre os indi-víduos podem dar as chaves do seu comportamento e realiza um chama-mento à precauçom à hora de combinar ambas propostas: ‘provavelmente é melhor não tentar umha aliança contra-natura e ser consciente das limi-taçons de cada programa de pesquisa’ (2006: 30).

Interessa-me, no entanto, convocar nestas páginas as diferenças assi-naladas por Lacroix (2003: 482-3) quem encontra discrepáncias no grau de determinismo contemplado (débil para a ARS, forte para teoria do campo) e no tipo de relaçons estudadas (abstratas e de oposiçom para Bourdieu, diretas entre agentes –independentemente da sua natureza– para a ARS). Igualmente, Sapiro (2006: 46 e ss.) incide nos pontos discordantes no aspecto relacional entre ambas propostas numha argumentaçom cuja sín-tese pode ser o seguinte parágrafo (2006: 49):

Assim, enquanto a teoria de redes isola a variável do capital social ou descreve a estrutura das relaçons sociais sem a relacionar com os outros atributos dos atores nem com as caraterísticas da atividade estudada, a teo-ria do campo permite atingir a estrutura das relaçons objetivas que regem um espaço a respeito dos interesses específicos da atividade que é desen-volvida, com frequência em detrimento dum estudo dos tipos de relaçons efetivos que nele tenhem lugar.

Fai-se necessário anotar, além disto, as diferentes escolhas privilegia-das por cada umha destas linhas de pesquisa no relativo ao métodos quan-titativos empregues para o tratamento de dados. Como é bem conhecido, o programa investigador de Bourdieu está intimamente ligado nas suas apli-caçons práticas ao método estatístico de análise multivariante conhecido como análise de correspondências múltiplas, que permite a observaçom do reparto de propriedades e de instáncias, entanto que a ARS se concentra –com umhas fórmulas específicas de análise– na focagem das relaçons entre agentes (elemento este nom contemplado pola técnica anterior). Os estu-dos realizados demonstram que estas duas vias nom som opositivas senom complementárias quanto à informaçom que achegam (Sapiro 2006: 50). Em todo o caso, se as indicaçons prévias ajudam a perceber os limites e possi-bilidades da noçom de redes no seu uso combinado com a teoria do campo, ainda faltam estudos que deitem luz com maior profundidade sobre a arti-culaçom entre estas duas linhas de trabalho.11

Umha das questons candentes mais presentes nas aplicaçons da aná-lise de redes ao fenómeno literário –explicitado, por exemplo, na obra Les Réseaux littéraires– e que conecta diretamente com a discussom para-lela existente no universo da ARS ao nível sociológico, tem a ver com a sua definiçom disciplinar, mediante o questionamento da sua entidade como paradigma ou método auxiliar, quer dizer-se, sobre a base da avaliaçom do

90



grau em que os seus métodos e objetivos som distintivos em relaçom aos dis-positivos já conhecidos (o que, traduzido para o ámbito puramente literá-rio, se reflete na interrogaçom de se estamos perante umha nova teoria de abordagem da literatura). As reservas explícitas cara esta última proposta som manifestadas por Aron e Denis (2006: 17) ou Fréché (2007: 707). Também Vaillant (2006: 125) e Viala (2006: 278-9) se posicionam no mesmo sentido, chamando, aliás, a atençom para a nom conversom das redes numha ‘fábrica teórica’ ou fetiche epistemológico, respetivamente. A centralidade da já citada obra de Degenne e Forsé para os estudos de redes no ámbito francófono parece estar por trás destas claras reservas cara umha ‘teoria de redes’ nom totalmente assumida no ámbito internacional especializado neste assunto. A ausência de consenso sobre se esta abordagem é umha aproximaçom distintiva ao estudo da realidade social ou se se trata dumha incorporaçom específica às investigaçons tradicionais domina os debates do pessoal especializado desde os anos 70 até a atualidade, algo que é jus-tificado em base a estarmos ante umha aproximaçom em construçom, onde o peso dos aspectos estatísticos e metodológicos é ainda mui importante (Molina 2001: 14).

O posicionamento mais frequente, seguido polo núcleo do ciel (Aron e Denis 2006; Fréché 2007; Dozo 2007) e concordante com o desenvol-vimento prático feito nos trabalhos do Fisempoga, tem a ver com um uso das redes como um instrumento auxiliar para preencher certas deficiên-cias da teoria do campo, sem que, tal como explicita Sapiro (2006: 49), isto implique necessariamente a aceitaçom dos seus pressupostos teóricos.12 Neste sentido, a investigadora francesa chama (2006: 53 e ss.), neste mesmo artigo, à reflexom e sistematizaçom rigorosa para o uso da noçom de rede em Sociologia da literatura –face o qual se situa o uso metafórico e conse-quente perigo da perda da especificidade assinalada por Lacroix (2003: 476) seguindo a Degenne e Forsé (1994: 26)–, cujas bases poderiam ser os prin-cípios metodológicos que ela assinala nestas páginas e, segundo os quais, a análise de redes literárias compreenderia, de forma sintética: a carateri-zaçom da estrutura da rede (tamanho, densidade, intensidade, hierarquia); a contemplaçom do seu grau de institucionalizaçom; a observaçom do modo de formaçom da rede; a procura das relaçons objetivas (afinidades eletivas e de solidariedade); o estudo do capital social mobilizado, assim como dos objetivos que orientam esta mobilizaçom; a localizaçom dos roles multi-posicionais e intermediários; ou a focagem do papel da rede em relaçom ao capital simbólico em jogo.

Por outro lado, e tal como foi introduzido nos parágrafos prévios, umha das vantagens mais interessantes que achega a perspectiva das redes é a sua adequaçom para a focagem de sistemas literários em processo de con-formaçom, assunto este que fica fora das propostas heurísticas contempladas na teoria do campo, cujo núcleo de análise predileto som os sistemas com um elevado grau de consolidaçom e autonomia. Explicam Aron e Denis (2006: 14 e ss.), desde o caso da Bélgica francófona, como a ambiguidade e abertura da noçom de rede a fai susceptível de ser um instrumento parti-cularmente bem adaptado para a descriçom e análise das formas literárias dominadas, dada a complexidade do funcionamento nestes casos em que se misturam lógicas internas e externas ao campo. A inexistência duns limi-tes assentados é habitual nestes contextos em que os campos sociais estám debilmente constituídos, resultando processos mistos, imprecisos e incom-pletos que o conceito de rede, graças à sua relativa neutralidade categorial mediante a suspensom provisória das categorias do literário, pode ajudar a

A este respeito, M. Lacroix (2003: 477) anuncia a sua nom aplicaçom da análise estrutural de redes à literatura –dadas as suas divergências quanto aos seus métodos e objetivos– e a sua decantaçom, porém, pola utilizaçom de certas noçons de forma heurística, especialmente aquelas que aprecia como dotadas de um grande potencial, como ‘capital social’, ‘centralidade’ ou ‘autonomia estrutural’.

12

91



perceber (Aron e Denis 2006: 17). Pense-se, por exemplo, na vinculaçom entre os ámbitos da literatura e a política nos processos emergentes em que a adopçom dumha focagem reticular pode contribuir para deitar luz. Seguindo a Viala (2006), quem vai além nas suas propostas, a utilidade das redes confirma-se no seu uso ultrapassando os limites do campo mas tam-bém quando nom é possível dar por efetiva essa estrutura: assim, o inves-tigador francês aponta, por exemplo, para as possíveis aplicaçons deste instrumento em épocas prévias à existência de campos sociais dotados dumha suficiente autonomia e que, lembremos, Bourdieu (1992) situa de forma genérica no século xix, após o fim do Antigo Regime e a mudança da organizaçom social. Afirmaçons como esta encontram, assim mesmo, sentido nas propostas contempladas desde o Fisempoga em que, sobre-todo na fase inicial do período objeto de estudo, os indícios apontam a que nom é adequado falar em campo ou sistema literário, dada a situaçom defi-ciente e precária em que o meio literário se desenvolve, e que Torres Feijó (2004) denominou como ‘protossistema’ .

Mais um aspecto que deve ser mencionado som as questons deriva-das do trabalho com dados empíricos como as características da recolha e os seus limites. De forma genérica, existem dous tipos de aproximaçom à ARS: egocêntrico (estudo da rede de relaçons –necessariamente dis-tintiva– dum indivíduo) ou sociocêntrico (conjunto da interaçons entre pessoas), polo que, de forma evidente neste último caso, se coloca a pro-blemática da definiçom da unidade de análise, quer dizer-se, quais som os limites da rede. A dificuldade para fixar fronteiras –e o carácter arbitrá-rio de toda a escolha neste linha– é um dos principais inconvenientes da técnica de ARS, que só pode garantir a fiabilidade dos seus resultados se o seu trabalho estiver baseado em redes completas, o que ocasiona proble-máticas ainda maiores no caso da sua aplicaçom ao campo literário, cujas fronteiras som ainda mais difusas e que vale a Claisse (2006: 29 e ss.) para incidir nos seus receios para a convivência entre a ARS e as teorias bou-rdieuanas. Seguindo Laumann, Mardsen e Prensky (1983), Molina (2001: 64-65) aponta para a aplicaçom de dous critérios, o nominalista –imposto pola pesquisadora ou pesquisador– e o realista –utilizado a partir da exis-tência dumha unidade social pré-existente e concebida como tal polos próprios atores (por exemplo, um clube desportivo, um grupo de jovens ou um bairro, e que, traduzido para o mundo literário, pode ser um cole-tivo reunido à volta dumha revista, umha editorial, umha instituiçom, um prémio, etc.). Além disso, existem algumhas técnicas para alcançar umha amostra significativa (Molina 2001: 65 e ss.); porém, o seu uso está testado sobretodo para o ámbito sociológico e antropológico, em que hai um con-tacto direto com as comunidades investigadas. Polo contrário, o método mais frequente para a recolha de dados relacionais no caso dos estudos literários, e especialmente os de cariz histórico, é o recurso a registros documentais.

A premissa do empirismo obriga, assim mesmo, a ter em conta umha série de requisitos à hora de aceitar como válidos os dados recolhidos: é necessário, para além do preenchimento total da rede, que as relaçons sejam efetivas e nom representaçons delas; isto é, nom é possível sobrepor feitos e leituras secundárias sobre eles. A informaçom relacional recolhida é a base sobre a qual se assenta a ARS e que permite inferir a estrutura e o modo de relacionamento entre os nodos, polo qual se fai necessária tam-bém a inclusom de dados sobre a constáncia e o volume da interaçom. Hai, porém, umha questom derivada que bastante habitualmente desvirtua os

92



resultados oferecidos por esta técnica: a suposta objetividade automática dos dados recolhidos para a ARS, esquecendo que, tal como indica Molina (2001: 19-20), a validade dos dados relacionais está sujeita em grande medida à mesma problemática que os dados atributivos.13

Entrando no terreno prático, som múltiplas as linhas de investigaçom que nos últimos anos tenhem botado mao da ARS para umha aproximaçom distintiva ao literário. Trata-se, como já foi indicado, sobretodo de estudos sobre o pessoal literário, estando algumhas das principais linhas presen-tes no volume coordenado por De Daphné e Denis (2006), por exemplo, com atençom aos agentes involucrados em diferentes núcleos como gru-pos (vejam-se os trabalhos de Vaillant, Vanderpelen ou Bretrand-Glinoer), casas editoriais (Gnocchi e Fincœur), revistas (Boschetti, Berg, Purnelle-Dozo) ou academias (Népote). A aposta polas redes como instrumento de explicaçom está plenamente integrada no projeto investigador do núcleo do ciel onde, além dos exemplos já referidos, encontramos a tese de dou-toramento de Dozo (2007) em que opta por umha combinaçom da linha da análise prosopográfica desenvolvida por Sapiro (2006) e a análise estrutu-ral de relaçons sociais, mediante o emprego de métodos quantitativos que nom pretendem desbancar os qualitativos. Este mesmo investigador belga, em colaboraçom com o quebequense M. Lacroix, é o promotor do projeto de investigaçom (‘Prix littéraires. Réseaux, discours, représentations’) des-tinado a estudar os processos de atribuiçom e circulaçom do capital sim-bólico através da análise dos prémios literários de ámbito francófono na atualidade, com base em três linhas articulatórias: o estudo das redes dos júris dos prémios, a análise do discurso jornalístico sobre eles e a leitura de obras ficcionais premiadas.

No caso concreto do projeto Fisempoga, a primeira introduçom sis-temática da ARS foi a elaborada por Carlos G. Figueiras (2006) em que se contemplava umha proposta metodológica para a utilizaçom desta ferra-menta em consonáncia com as linhas teóricas seguidas nesta pesquisa e era realizada umha tentativa de aplicaçom para o ano 1968. Desde entom, o uso de ARS foi alargando-se nas nossas apostas de trabalho com análises, por exemplo, da vinculaçom entre agentes e revistas/editoras (Figueiras 2006, Samartim e Cordeiro Rua 2009), do processo do cooptaçom de novos mem-bros nas instituiçons do sistema cultural galego (Martínez Tejero 2012) ou da estrutura do sistema em base aos agrupamentos institucionais existen-tes (Samartim 2010). Os novos conhecimentos sobre esta ferramenta, assim como a recente notícia dos trabalhos desenvolvidos na Bélgica, permitem questionar algumhas das afirmaçons e utilizaçons feitas sobre a ARS no per-curso investigador do Fisempoga. Deve, assim, ser reavaliada a confiança total depositada nesta técnica como fórmula de análise da informaçom com-pilada nas bases do projeto, à luz da natureza dos dados achegados pola recolha. Em todo o caso, estamos ante umha incipiente via de investigaçom que só poderá ser ponderada com precisom através da sua exploraçom aplicada.

Conclusons

Tal como ficou estabelecido nas páginas prévias, este trabalho pretendeu proporcionar algumhas orientaçons que podam eventualmente contri-buir para um novo achegamento (historiográfico) ao literário desde umhas premissas empíricas cujo valor para a renovaçom da história literária foi

Para umha reflexom sobre as diversas problemáticas que afetam à validade dos dados, cálculos ou inferências realizadas a partir de ARS –e na maior parte dos casos nom conscientes polas próprias pesquisadoras e pesquisadores–, pode ser consultado Miceli (2008).

13

93



explicitado, por exemplo, por Casas Vales (2003: 89; 2008: 41). O ponto capi-tal desta proposta passa pola aposta por mecanismos provenientes da esta-tística ou da sociologia, especialmente a experimentaçom das redes como ferramenta de análise, que forneçam novos elementos de focagem e ava-liaçom sobre o fenómeno literário, concebido este em toda a sua extensom, quer dizer-se, tal como é percebido desde as teorias sistémicas e de campo.

A conexom entre redes e discurso historiográfico habitua ser umha questom transversal nestes debates –inserida dentro dum programa de jus-tificaçom e rendabilidade da análise de redes para as investigaçons sobre o campo literário–, porém, nom pode deixar de ser assinalada a inscriçom plena na história literária que, por exemplo, defendem desde o ciel para os seus estudos: sem ir mais longe, Dozo (2007) sustenta as propostas de redes como fórmula de renovaçom da historiografia. Às enunciaçons de Vaillant (2006) sobre a conexom entre redes e poética histórica para trabal-har as diferentes noçons de valor em cada época, hai que somar as reflexons de M. Lacroix (2003: 487) sobre os produtivos conceitos de centralidade externa ou heterogénea –isto é, figuras centrais num grupo a diferentes níveis, porém, deixadas de lado pola história literária tradicional em virtude de nom tratar-se de produtoras e produtores literários ou nom ser este o ponto fundamental da sua atividade– e que a ARS permite localizar e rein-terpretar, reavaliando a leitura feita desde outras óticas. Por outro lado, e num nível mais prosaico, estám por ponderar as potencialidades didáticas –ámbito este estreitamente vinculado à história– do material visual que ferramentas como a ARS achegam e a nova visom gráfica sobre os fenóme-nos literários que isto representa.

Os pressupostos e ambiçons aqui contempladas situam como inevi-tável o trabalho em equipa dado os esforços necessários tanto na atuali-zaçom de conhecimentos como no preenchimento e desenho de estruturas de recolha que obrigam a desbotar propostas de investigaçom unipessoal e, no melhor dos casos –quer dizer, na disposiçom de meios materiais e huma-nos– apostar parcialmente por umha equipa técnica, perfil este mui afas-tado dos tradicionais humildes projetos de pesquisa em humanidades. Se o núcleo desta proposta é a utilizaçom de métodos avaliados como científicos noutras disciplinas é, porém, necessário indicar que os estudos estatísticos e doutro tipo aplicados ao literário nom se esgotam nesta opçom e, por exem-plificar, podem ser referidas aqui a corrente lexicográfica, os desenvolvi-mentos técnicos para a análise do discurso ou a linha de pesquisa explorada polo núcleo herdeiro de Van Rees na Holanda (cujo meio de referência é a revista Poetics), em que, com herança bourdieuana (principalmente 1979, 1980) e da ciência empírica de Schmidt, centram a sua análise nas fórmulas de consumo de bens culturais.14

A mui recorrida questom da cientificidade dos estudos literários deve forçosamente enfrentar algumhas rémoras que vam desde a insistentemente citada tentaçom neopositivista até a admissom de que a objetividade nom está espontaneamente garantida pola aplicaçom destes métodos. Fai-se, no entanto, necessária a seleçom crítica do objeto de estudo e dos procedimen-tos de abordagem correspondentes. Indo mais além, é pertinente fazer um chamamento à superaçom da simplicidade dos estudos quantitativos –por vezes, o trabalho de Dozo (2007) parece tropeçar neste escolho– em prol dumha investigaçom que incorpore plenamente o qualitativo às suas premissas. Por outro lado, as propostas apresentadas nas páginas prévias podem abrir caminhos para questionar, desde o trabalho empírico reali-zado, as possibilidades para desenvolver de forma efetiva histórias culturais

A modo de exemplo das diretrizes seguidas por este grupo pode ser consultado Dowd e Janssen (2010).

14

94



–sendo esta abertura a outros formatos artísticos umha das alternativas mais assentadas para a história literária tradicional– dada a quantidade de infor-maçom que umha proposta desse tipo acarreta; isto é, o que se pretende pôr em questionamento nestas linhas nom é a inserçom (lógica) das práticas literárias dentro do quadro do cultural como moldura de referência, mas a necessidade de delimitaçom dum objeto de estudo apreensível e obrigado a superar, na maior parte dos casos, a pretensom da exaustividade a favor de seleçons críticas de referentes que garantam a representaçom da heteroge-neidade (Casas 2008: 52).

Foi já anotada a possibilidade de utilizaçom das redes em casos onde nom é possível falar de campo ou sistema e os avanços que este feito intro-duze para conjunturas ‘anómalas’ como podem ser os sistemas belga ou galego, onde a sua própria condiçom ‘disforme’ lhes concede um valor acrescentado para testar fórmulas específicas que dem conta de fenóme-nos praticamente ignotos nos modelos canonizados de estudo. A sua par-ticular entidade fai-nos propícios para a experimentaçom e investigaçom metodológica, reafirmando a proposta de Dozo (2007) da ‘literatura belga como um laboratório de provas’. A última das reflexons que será introduzida neste artigo tem a ver com a ausência de aplicaçons ao caso galego –ape-sar do relativo sucesso (polo menos, simbólico) das teorias bourdieuanas no seu espaço académico– de estudos que incorporem a focagem do percurso social dos agentes do campo literário (aos níveis de origem, trajetória esco-lar, profissom, localizaçom, etc.) e as suas rendabilidades e interesses (tam-bém as razons da sua ausência) para os discursos historiográficos em casos de sistemas (caracterizados como) deficitários. Como hipótese, quero anotar a traslaçom habitual desde as faculdades de filologia e letras das propostas de Bourdieu no seu nível mais semiótico e menos sociológico, assim como a releváncia de investigaçons que contemplem de forma efetiva, por exem-plo, a trajetória de intelectuais ativos na Galiza durante o século xx, com variáveis como o capital económico disponível e as tomadas de posiçom políticas adotadas.

95



Obras citadas

ABUÍN GONZÁLEZ, Anxo & Anxo TARRÍO VARELA, eds., 2004. Bases metodolóxicas para unha Historia comparada das literaturas na península Ibérica (Santiago de Compostela: Universidade de Santiago de Compostela).

ANDERSON, Benedict, 1987. Imagined Ccommunities: Reflections on the Origin and Spread of Nationalism (Londres: Verso).

ANGENOT, Marc, 1992. ‘History in synchrony: literature and social dis-course’, Mario J. VALDÉS, Daniel JAVITCH & A. Owen ALDRIDGE, eds. Comparative Literary History as Discourse: In Honor of Anna Balakian (Bern: Peter Lang): 135-155.

ANHEIER, Helmut K., Jürgen GERHARDS & Frank P. ROMO, 1995. ‘Forms of Capital and Social Structure in Cultural Fields: Examining Bourdieu’s Social Topography’, American Journal of Sociology, 4: 859-903.

ARON, Paul, 2002. ‘Sociologie’, Paul ARON, Denis SAINT-JACQUES & Alain VIALA, dirs.: 557-559.

ARON, Paul & Benoît DENIS, 2006. ‘Introduction. Réseaux et instituion faible’, Marneffe DE DAPHNÉ & Benoît DENIS, eds.: 7-18.

ARON, Paul & Alan VIALA, 2006. Sociologie de la littérature (Paris: Presses Universitaires de France).

ARON, Paul, Denis SAINT-JACQUES & Alain VIALA, dirs., 2002. Le dic-tionnaire du littéraire (Paris: Presses Universitaires de France).

BERG, Christian, 2006. ‘Le réseau du boxon. Réflexions sur la modernité en Belgique avant La Jeune Belgique’, Marneffe DE DAPHNÉ & Benoît DENIS, eds.: 135-150.

BERTRAND, Jean-Pierre & Anthony GLINOER, 2006. ‘La ‘nouvelle géné-ration’ romancière face à ses réseaux, 1997-2001’, Marneffe DE DAPHNÉ & Benoît DENIS, eds.: 249-262.

BOSCHETTI, Anna, 2006. ‘De quoi parle-t-on lorsque l’on parle de ‘réseau’?’, Marneffe DE DAPHNÉ & Benoît DENIS, eds.: 60-70.

BOURDIEU, Pierre, 1979. La distinction: critique sociale du jugement (Paris: Les Editions de Minuit).

BOURDIEU, Pierre, 1980. ‘The production of belief: Contribution to an economy of symbolic goods’, Media, Culture and Society, 2: 261-293.

BOURDIEU, Pierre, 1985. ‘Existe-t-il une littérature belge? Limites d’un champ et frontières politiques’, Études de lettres, 3: 3 -6.

BOURDIEU, Pierre, 1991a. ‘Questions of method’, Elrud IBSCH, Dick SCHRAM & Gerard STEEN, eds. Empirical Studies of Literature: Proceedings of the Second IGEL-Conference, Amsterdam 1989 (Amsterdam-Atlanta: Editions Rodopi B.V.): 19-36.

96



BOURDIEU, Pierre, 1991b. ‘Le Champ Littéraire: Avant-propos’, Actes de la Recherche en Sciencies Sociales, 89: 3 -46.

BOURDIEU, Pierre, 1992. Les Règles de l’Art. Genèse et structure du champ litté-raire (Paris: Éditions du Seuil).

BOURDIEU, Pierre & Loïc J.D. WACQUANT, 1992. Réponses: pour une anthropologie réflexive (Paris: Éditions du Seuil).

CASAS VALES, Arturo, 2003. ‘Sistema interliterario y planificación his-toriográfica a propósito del espacio geocultural ibérico’, Interlitteraria, 8: 68-97.

CASAS VALES, Arturo, 2004. ‘Catro modelos para a nova Historia lite-raria comparada. Unha aproximación epistemolóxica’, Anxo ABUÍN GONZÁLEZ & Anxo TARRÍO VARELA, eds.: 45-71.

CASAS VALES, Arturo, 2008. ‘Constituiçom de umha História literária de base sistémica: o sistema cultural como objeto de análise histórica no pro-grama de investigaçom de Itamar Even-Zohar’, Veredas. Revista da Associação Internacional de Lusitanistas, 10: 27-55.

CLAISSE, Fréderic, 2006. ‘De quelques avatars de la notion de réseau en sociologie’, Marneffe DE DAPHNÉ & Benoît DENIS, eds.: 21-43.

DE MARNEFFE, Daphné & Benoît DENIS, eds., 2006. Les Réseaux littérai-res (Bruxelles: Le Cri/CIEL).

DE NOOY, Wouter, 1991. ‘Social networks and classification in literature’, Poetics, 20: 507-537.

DE NOOY, Wouter, 2003. ‘Fields and networks: correspondence analy-sis and social network analysis in the framework of field theory’, Poetics, 31: 305-327.

DEGENNE, Alain & Michel FORSÉ, 1994. Les Réseaux sociaus. Une analyse structurale en sociologie (Paris: Armand Colin).

DIMIć, Milan V., 1989. ‘Canadian Literatures of Lesser Diffusion: Observations from a Systemic Standpoint’, Joseph PIVATO, Steven TOTOSY DE ZEPETNEK & Milan V. DIMIć, eds. Literatures of Lesser Diffusion / Les littératures de moindre diffusion. Special Issue Canadian Review of Comparative Literature / Revue Canadienne de Littérature Comparée, 16(3-4): 565-74.

DOWD, Timothy J. & Susanne JANSSEN, 2010.‘A message from the new editors’, Poetics, 38 (1): 3.

DOZO, Björn-Olav, 2007. Mesures de l’ecrivain. Étude socio-statistique du sous-champ littéraire belge francophone de l’entre-deux-guerres. Tese de doutoramento dirigida por Jean-Marie KLINKENBERG, Université de Liège, Faculté de Philosophie et Lettres, Département de Langues et Littératures romanes. Ano académico 2006-2007.

97



DOZO, Björn-Olav & Bibiane FRÉCHÉ, 2006. ‘Réseaux et bases de don-nées’, Marneffe DE DAPHNÉ & Benoît DENIS, eds.: 86-108.

EVEN-ZOHAR, Itamar, 1990. ‘Polysystem Theory’, Poetics Today, 11: 27-96.

EVEN-ZOHAR, Itamar, 1999. ‘Factores y dependencias en la cultura. Una revisión de la Teoría de los Polisistemas’, Monserrat IGLESIAS SANTOS, ed. Teoría de los Polisistemas (Madrid: Arco/Libros): 23-52.

EVEN-ZOHAR, Itamar, 2007. Polisistemas de cultura, http://www.tau.ac.il/~itamarez/works/papers/trabajos/polisistemas_de_cultura2007.pdf, última consulta 19.07.2010.

EVEN-ZOHAR, Itamar, 2010. Papers in Culture Research, http://www.tau.ac.il/~itamarez/works/books/EZ-CR-2005_2010.pdf, última consulta 15.10.2012.

FIGUEIRAS, Carlos G., 2006. O Protossistema Literário Galeguista: Proposta metodológica e linhas de investigaçom aplicadas a 1968. Trabalho de Investigaçom Tutelado (inédito), Faculdade de Filologia, USC.

FINCœUR, Michel, 2006. ‘Le ‘réseau rexiste’ dans l’édition sous l’Occupation allemande, 1940-1944’, Marneffe DE DAPHNÉ & Benoît DENIS, eds.: 225-248.

FRÉCHÉ, Bibiane, 2007. ‘Les études de littératures francophones et la notion de réseau. Le projet ciel’, Maria Hermínia AMADO LAUREL et al., coord. Espaces de la Francophonie en débat. Actes du Forum APEF 2006: 203-214, http://apef.org.pt/downloads/acta_2006/actas.pdf, última consulta 19.07.2010.

GNOCCHI, Maria Chiara, 2006. ‘Le réseau de Rieder. Description histori-que et questionnement méthodologique’, Marneffe DE DAPHNÉ & Benoît DENIS, eds.: 189-200.

GUALDA CABALLERO, Estrella, 2005. ‘Pluralidad teórica, metodológica y técnica en el abordaje de las redes sociales: hacia la ‘hibridación’ discipli-naria’, REDES. Revista hispana para el análisis de redes sociales, 9, http://revista-redes.rediris.es, última consulta 19.07.2010.

HOBSBAWM, Eric, 1983. ‘Introduction: Inventing Tradition’, Eric HOBSBAWM & Terence RANGER, eds. The Invention of Tradition (Cambridge: Cambridge University Press): 1-14.

IMÍZCOZ BEUNZA, José Mª, 2001. ‘Actores sociales y redes de relaciones: reflexiones para una historia global’, José Mª IMÍZCOZ BEUNZA, coord. Redes familiares y patronazgo: aproximación al entramado social del País Vasco y Navarra en el Antiguo Régimen, siglos XV-XIX (Bilbao: Universidad del País Vasco): pp. 19-30.

IMÍZCOZ BEUNZA, José Mª, 2004. ‘Actores, redes, procesos: reflexio-nes para una historia más global’, Revista da Faculdade de Letras. História, 5: 115-140, http://ler.letras.up.pt/uploads/ficheiros/2378.pdf, última consulta 19.07.2010.

98



KLINKENBERG, Jean-Marie & Benoît DENIS, 2005. La littérature belge. Précis d’histoire sociale (Bruxelles: Éditions Labor).

LACROIX, Michel, 2003. ‘Littérature, analyse de réseaux et centralité: esquisse d’une théorisation du lien social concret en littérature’, Recherches sociographiques, XLIV (3): 475-497.

LACROIX, Michel, 2006. ‘Ponts, triades, trous ou comment décrire les réseaux littéraires. Le cas des relations entre Léo-Paul Desrosiers et les édi-tions Gallimard’, Marneffe DE DAPHNÉ & Benoît DENIS, eds.: 201-224.

LAUMANN, Edward O., Peter V. MARSDEN & David PRENSKY, 1983. ‘The Boundary Specification Problem in Network Analysis’, Ronald’s BURT & Michael J. MINOR, eds. Applied Network Analysis. (Beverly Hills: Sage): pp. 19-34.

LOZARES COLINA, Carlos, 1996. ‘La teoría de redes sociales’, Papers, 48: 103-126.

MARTÍNEZ TEJERO, Cristina, 2009. ‘A construçom da identidade galega polo galeguismo institucional(izado): do tardofranquismo para o século xxi’, Novas achegas ao estudo da cultura galega II. A Corunha: Universidade da Coruña: pp. 253-266.

MICELI, Jorge E., 2008. ‘Los problemas de validez en el análisis de redes sociales. Algunas reflexiones integradoras’, REDES. Revista hispana para el análisis de redes sociales, 14, http://revista-redes.rediris.es, última consulta 19.07.2010.

MOLINA, José Luis, 2001. El análisis de redes sociales. Una introducción (Barcelona: Ediciones Bellaterra).

NÉPOTE-DESMARRES, Fanny, 2006. ‘Réflexions sur les réseaux culturels toulousains au xviie siècle’, Marneffe DE DAPHNÉ & Benoît DENIS, eds.: 111-122.

NúÑEZ SEIXAS, Xosé M., 2001. ‘De Breogán a Pardo de Cela, pasando por América: notas sobre la imaginación del nacionalismo gallego’, Historia Social, 40: 53-78.

PONTON, Rémy & Paul ARON, 2002. ‘Sociabilité littéraire’, Paul ARON, Denis SAINT-JACQUES & Alain VIALA, dirs.: 553-554.

PURNELLE, Gérald & Bjön-Olav DOZO, 2006. ‘L’apport des revues et de la statistique à l’approche des réseaux’, Marneffe DE DAPHNÉ & Benoît DENIS, eds.: 151-174.

RAJOTTE, Pierre, 2002. ‘La sociabilité littéraire au Québec: de l’usage public de la raison à la reconnaissance d’une légitimité fondée sur un prin-cipe de compétence’, Voix et Images, 27 (2|80): 196-215.

REQUENA SANTOS, Félix, 2003. Análisis de redes sociales: orígenes, teorías y aplicaciones (Madrid: Centro de Investigaciones Sociológicas - Siglo xxi).

99



RODRÍGUEZ, Josep A., 2005. Análisis estructural y de redes (Madrid: Centro de Investigaciones Sociológicas).

SAMARTIM, Roberto López-Iglésias, 2009. ‘Métodos e ferramentas para o estudo dum sistema cultural emergente em tempos de mudança polí-tica: o caso galego (1968-1982)’, Manuel Carlos Silva et al., orgs. [Actas do] X Congresso Luso-Afro-Brasileiro de Ciências Sociais. Sociedades desiguais e para-digmas em confronto. (Braga: Centro de Investigação em Ciências Sociais, Instituto de Ciências Sociais da Universidade do Minho), Vol. I: 117-126.

SAMARTIM, Roberto López-Iglésias, 2010. O processo de construçom do sistema literário galego entre o franquismo e a transiçom, 1974-1978: Margens, Relaçons, Estrutura e Estratégias de Planificaçom Cultural. Tese de doutoramento orientada polo prof. Elias J. Torres Feijó, Departamento de Filologia Galega, USC.

SAMARTIM, Roberto López-Iglésias & Gonçalo Cordeiro Rua, 2009. ‘Pensamento Cultural Galego em Referência a Portugal: Posiçom e Funçom de Ideias e Grupos no Tardofranquismo e na Transiçom’, Actas do I Congresso Internacional ‘O Pensamento Luso Galaico Brasileiro entre 1850 e 2000. (Lisboa: Imprensa Nacional-Casa da Moeda): 171-198.

SAPIRO, Gisèle, 1996. ‘Collective Biographies and the Theory of ‘Literary Field’: on the Contribution of Prosopography to the Sociology of Literature’, Skeptronhäften/Skeptron Occasional Papers, 9: 5-16.

SAPIRO, Gisèle, 2006. ‘Réseaux, institution(s et champ’, Marneffe DE DAPHNÉ & Benoît DENIS, eds.: 44-59.

THIESSE, Anne-Marie, 1999. La Création des identités nationales: Europe XVIII

e-XX

e siécle (Paris: Editions du Seuil).

TORRES FEIJÓ, Elias J., 2004. ‘Contributos sobre o objecto de estudo e metodologia sistémica. Sistemas literários e literaturas nacionais’, Anxo ABUÍN GONZÁLEZ & Anxo TARRÍO VARELA, eds.: 423-444.

VAILLANT, Alain, 2006. ‘Réseau et histoire littéraire: de la sociologie à la poetique’, Marneffe DE DAPHNÉ & Benoît DENIS, eds.: 123-134.

VAN REES, Cees.J., 1983. ‘How a literary work becomes a masterpiece’, Poetics, 12: 397-417.

VANDERPELEN-DIAGRE, Cécile, 2006. ‘Réseau et groupe. L’exemple des écrivains catholiques francophones’, Marneffe DE DAPHNÉ & Benoît DENIS, eds.: 175-188.

VIALA, Alain, 2006. ‘Pour un premier bilan’, Marneffe DE DAPHNÉ & Benoît DENIS, eds.: 263-280.

WASSERMAN, Stanley & Katherine Faust, 1994. Social Network Analysis. Methods and Applications (Cambridge: Cambridge University Press).

WIPPLER, Reinhard, 1978. ‘The structural-individualistic approach in Dutch sociology’, The Netherlands Journal of Sociology, 14: 135-155.

100



Recursos electrónicos

Base de données sur les métiers du livre au Québec:, http://www.usher-brooke.ca/grelq/recherche/projets/mlq/base-de-donnees.html

Centre d’histoire de la littérature belge en langue française: http://www.ulb.ac.be/rech/inventaire/unites/ULB043.html

Centre interuniversitaire d’Étude du Littéraire, ciel: http://ciel.philo.ulg.ac.be/cielcms/

Histoire & Mesure:, http://histoiremesure.revues.org/

International Network for Social Network Analysis: http://www.insna.org/

Prix littéraires. Réseaux, discours, représentations: http://prixlitteraires.hypotheses.org/


O best seller como elemento normalizador: fillos dun mar complicado

Guest article

Pedro FeijooEscritor, autor d'Os fillos do mar

O meu sentido da orientación sempre foi, por dicilo dun xeito amable, un asunto delicado. Para que vos fagades unha idea, baste con dicirvos que Ulises e mais eu saímos de Troia ao mesmo tempo. A miña muller aínda segue a agardar por min.

O caso é que eu andaba á procura do Draig Goch, e cando me qui-xen decatar aparecín aquí. En fin... Desculpade a miña intromisión nas vosas páxinas, pero xa que estamos aínda hei aproveitar o espazo prestado para, se mo permitides, contarvos un par de cousas das que tampouco ha estar de máis falar unha miga.

O meu nome é Pedro Feijoo, e son escritor. Xa sei, nin o meu nome nin moito menos a que me dedico son cousas que a ninguén lle interesan demasiado. Pero a miña nai sempre me dicía que a boa educación o é todo na vida, así que me presento. O asunto é que unha desas historias que escri-bín titúlase Os fillos do mar, unha sorte de novela de aventuras que está a ter un éxito máis ca considerable aquí, en Galiza. Boas críticas e, sobre todo, unha lexión de lectores que, non contentos con teren demandado catro edi-cións completas en menos de oito meses, seguen a crecer en cantidade días tras día. Se conto isto non é en realidade máis que por ir poñéndonos en situación sobre o tema que imos tratar en breve. E se mo permiten, necesi-taría comezar a miña argumentación cunha reflexión de corte lixeiramente diferente.

Aínda que desde esta distancia teña xa serias dificultades para lem-bralo, xuraría que a miña formación académica é a do filólogo. Haberíame custar menos recordalo se lle tivese prestado máis atención ás aulas e menos ás miñas sonadas participacións en innumerables edicións do París-Dakar, aquela golfa carreira que, lonxe das areas do deserto e do ruído atronador dos motores, se corría pola compostelá rúa do Franco desde o Café París

102

O best seller como elemento normalizador: fillos dun mar complicadoPedro Feijoo


até o Bar Dakar. Si, anos bos aqueles... Pero como lles dicía, algo quedou, e é desde esa perspectiva filolóxica que imos abordar a materia que agora nos ocupa: Arte, Cultura, e Liberdade.

Por fortuna, a Arte, o feito artístico, non conta con manuais de ins-trucións, e cada quen é moi libre de escoller, como individuo que é, a mellor vía para expresar e materializar aquilo que sente. Ninguén se debe marcar nunca as pautas da creación estética, sexa cal sexa a disciplina que cada-quén escolla para facer valer a súa voz. E a Literatura, a arte que emprega a Palabra como medio de expresión, non debe ser excepción a este feito.

Agora ben, cando falamos de Cultura estamos a facelo doutra cousa... Mentres que a Arte xa é arte desde o instante en que a pintura impregna o lenzo, en que o martelo comeza a labrar a pedra, en que a pluma deixa o seu trazo primeiro sobre o folla en branco, a Cultura non ten esa capacidade como tal. A Cultura non é libre en tanto que está suxeita á esco-lla das épocas ou grupos sociais que por ela se van deixar determinar. É (ou debese ser) o Pobo o que escolle a súa propia Cultura. E ese é un xogo no que si hai regras. Como, por exemplo, as que determinan o proceso norma-lizador dentro dunha cultura.

Como creador que todo artista é, un pode lanzar a súa mensaxe sen sequera agardar resposta ningunha por parte do seu público (se é que tan sequera o ten). Pero o feito cultural implica, necesariamente, comunicación. Non hai cultura se non hai diálogo entre o artista e o espectador, entre a forza creadora e o público receptor. Entre o escritor e o lectorado. E, fran-camente, non imaxino mellor espazo para a realización dese diálogo entre as partes que o proceso normalizador da propia cultura. Triste futuro lle agarda ás artes dunha sociedade se esta non as ten asumidas como propias, como súas e representativas de si mesma... E iso non é outra cousa senón normalización. Un proceso normalizador que flúe maino e fondo coma un río que non desentoa na paisaxe é un dos mellores indicadores de boa saúde cultural dunha sociedade.

E a que vén agora que faga tanto fincapé nestas cuestións? Pois a que, amigos, se o malpocado Hamlet tivese metido os fouciños en Galiza máis do que Cunqueiro llas fixo meter, a cousa non lle tería cheirado moito mellor cá súa querida Dinamarca. Hai algo na cultura galega que non acaba de ir todo o ben que debese. Algo tan sinxelo como escribir unha única palabra: desen-contro. E, aínda que non son poucos os campos en que o problema se desco-bre evidente, agora tócanos meterlle man á parte desta eiva que ten que ver co sistema literario galego, onde ese certo distanciamento existente entre público maioritario e a obra proposta resulta máis perigoso, tanto para a cul-tura en si mesma, como para o tecido empresarial que dela depende.

Hai pouco tempo, tiven a sorte de poder escoitar unha máis que interesante reflexión feita polo meu bo amigo o escritor Marcos Calveiro. Permitídeme a cita: ‘Se che digo a verdade, non sei en que momento a mei-rande parte dos autores galegos perdemos a cabeza. Toleamos sen remedio perseguindo un xigante que logo resultou ser un muíño. Procurabamos un soño inalcanzable, o Santo Graal da nosa literatura: A GNG (A Gran Novela Galega). E nesa insensata procura perdemos o norte. Non buscabamos lec-tores, madia leva, tanto nos tiñan. Queriamos pasar á eternidade, alcanzar o Parnaso, normalizar o noso sistema literario dunha vez por todas. Poñer, en fin, o axóuxere ao gato das nosas letras. E nesa fuxida moitos esquecémonos dos lectores e do primeiro mandamento da novela, aquel que Dumas, Verne, Dickens ou London tiñan gravado a ferro quente nas súas cabezas cando escribían: EN-TRE-TE-MEN-TO. O primeiro obxectivo dunha novela é

103



entreter o lector, enganchalo, levalo coma nunha vagoneta na montaña rusa da trama a carón dos seus protagonistas’

Resultan máis que esclarecedoras as palabras de Calveiro á hora de afrontar o tema que nos ocupa. Notade como por unha banda é xa el mesmo quen marca como un dos obxectivos do escritor é o de contribuír ao proceso normalizador dunha cultura pola parte que ao sistema literario lle corres-ponde. Como creadores, somos (ou debéramos ser) responsables de traballar para o afianzamento das nosas propias identidades culturais. Cita Marcos, asemade, toda unha nómina de escritores dos que hoxe a ninguén se lle oco-rrería dubidar. Quen de nós está capacitado para poñer en tela de xuízo o traballo de Dumas, de Verne, ou de Dickens? Seica algún entre nosoutros se vai atrever a negar o valor de obras como O conde de Montecristo, Vinte mil légoas de viaxe submarina, ou Oliver Twist? Grandes libros, cheos de grandes aven-turas en defensa de grandes ideas, e todos eles impulsados por un mesmo motor principal: a forza do entretemento. Cómpre non perder de vista este matiz, xa que a cousa é moito máis importante do que puidese parecer en primeira instancia: hoxe, cando falamos dunha novela escrita baixo esas mesmas premisas, e con esas mesmas intencións, xa non lle dicimos ‘de aven-turas’. Non. Agora chamámoslle best seller. E, camaradas, o choio non vos é o mesmo... Botémoslle un ollo a esta cuestión.

No principio, a catalogación dunha obra como best seller non facía en realidade alusión a máis nada que non fose a boa fortuna da mesma con res-pecto á súa presenza no mercado. O mellor vendedor, traducido literalmente, ou, de modo máis axeitado, o máis vendido, a etiqueta tan só falaba dun mar-cado éxito comercial. Pero co tempo a marca foise asociando cun deter-minado xénero (ou mellor dito, cun estilo) literario. Un, curiosamente, moi próximo nas súas principais liñas argumentais a calquera daquelas obras das que no parágrafo anterior falabamos (ollo, que eu non estou a falar de calida-des, senón de formas). Novelas de aventuras, de amores, de viaxes, caracteriza-das case na súa totalidade por un ritmo rápido, trepidante, e tecidas as máis delas no emprego dunha linguaxe clara, directa, e de rápida asimilación por parte do lectorado de masas, obxectivo ao que ían maioritariamente dirixidas. Obras, en definitiva, nas que aos lectores non lles resultaba excesivamente complicado identificárense, vérense en certo modo reflectidos nalgún perso-naxe, situación ou contexto. As máis das veces, o éxito do traballo estaba en que o que o lector vía no libro non era algo co que el se podería identificar de maneira directa, senón aquilo que lle gustaría ter sido. É un feito: as máis das veces namoramos non do que somos, senón do que nos gustaría ser.

Velaí a clave dun bo best seller, o poder de identificación entre as partes a través do diálogo. Logo volveremos sobre isto. Quedémonos de momento co feito de que, sendo como acabamos de dicir obras en xénese herdeiras daqueloutras que encheron as literaturas europeas do século xix, moi ao contrario de optaren tan sequera a acadar un recoñecemento seme-llante, pasaban dereitiñas ao desdén. Non se tardou en cargar a etiqueta cunha serie de connotacións despectivas. Como ben apuntaba hai pouco María Dueñas, ‘non sei por que temos esa obsesión de perverter o signifi-cado real [da etiqueta best seller]: a cantidade de ventas non esta en absoluto relacionada coa calidade da literatura’ A tradución é miña, pero a idea é dela. E esta muller disto debe saber moito, porque do seu primeiro libro, El tiempo entre costuras, leva vendidos só en España máis dun millón de exempla-res. E en realidade non lle falta razón. Se o hábito non fai ao monxe, o feito de que un libro venda moito non quere dicir que sexa bo. Pero do mesmo xeito, tampouco é menos certo o contrario: o feito de que unha obra siga esas

104



mesmas liñas, tanto argumentais como formais, tampouco quere dicir que automaticamente teña que ser desprezable. Cando menos, o que en reali-dade máis nos interesa aquí é o feito comunicativo en si mesmo, o rápido e innegable diálogo que se produce entre este tipo de obras e mais o seu público. O mesmo público que, en caso de boa fortuna, ao momento se identificará con elas e as fará súas.

Xa cos pés na terra, no caso galego tamén temos exemplos dabondo sobre os que falar. Pero, curiosamente, non tanto en tempo presente. Best sellers na literatura galega hóuboos sempre. Só que antes non os chamaba-mos así.

Unha viaxe rápida polos nosos supervendas patrios podería comezar citando o famoso Catecismo da doutrina galega composta polo R.P.M. Fr. Marcos da Portela..., tamén coñecido como o Catecismo do Labrego. Publicada en 1889, esta obra suporíalle ao seu autor, Valentín Lamas Carvajal, o afianzamento da súa xa anteriormente grandísima popularidade, xa que, só en vida, che-gou a vela reeditada até en trece ocasións. E non serían poucas as que aínda virían despois.

Aínda que moitas menos edicións terían en vida do autor certas obras de Castelao, textos como Cousas ou Os dous de sempre, o certo é que actualmente as reedicións destas obras cóntanse por decenas, se ben non deixa de ser menos interesante remarcar o fondo calado social co que os traballos do máis universal rianxeiro contaron xa desde o momento en que calquera dos seus traballos foi publicado até hoxe mesmo.

No ano 1961, en plena noite de pedra, saen á luz as Memorias dun neno labrego. A máis coñecida obra de Neira Vilas pasará á historia da literatura galega como o best seller por antonomasia. A historia de Balbino, orgullosa de poder dicir de si mesma que se trata da obra máis lida da nosa literatura, vén de celebrar os seus cincuenta anos no mercado editorial cunha nova edición (e xa van 31), e máis de 600.000 exemplares vendidos.

Xa en democracia, poderiamos comezar citando as dezaseis edicións daquel Crime en Compostela cometido por Carlos Reigosa, quen inauguraría o camiño para a novela negra dentro da nosa literatura (camiño, por certo, que hoxe pasa pola porta dun fantástico Diego Ameixeiras, culpable de Asasinato no Consello Nacional, outra boa mostra de best seller policial máis recente).

E vai ser xusto aquí, a mediados dos anos oitenta, onde nos dete-ñamos para facer mención especial aos dous autores de carreira probable-mente máis destacable da nosa literatura nos últimos anos: Suso de Toro e Manuel Rivas.

Se ben é certo que de Toro xa comezara a publicar en 1982, a saída catro anos máis tarde da súa magnífica Polaroid suporía un fito no xeito de entender a narración en Galiza. Talvez sete poidan parecer poucas edicións, pero a transcendencia desta obra nas nosas letras, evidente no forte contacto establecido sobre todo cunha mocidade a madurar entre finais dos oitenta e primeiros dos noventa, pon ás claras a súa influenza sobre o lectorado galego. As obras de Suso de Toro máis veces reeditadas son A sombra cazadora (deza-seis edicións) e Trece badaladas (oito edicións, Premio Nacional de Narrativa).

E na outra banda, Manuel Rivas, o noso mellor exemplo de escritor galego con éxito incontestable tanto dentro como fóra do país. Baste con anotar que O lapis do carpinteiro vai en Galiza pola súa vixésimo sexta edición. De feito, é tanta a aceptación xerada arredor do coruñés, que non en balde eu mesmo tiven a ocasión de coñecer alguén que tiña a Manolo por un dos grandes escritores en lingua castelá do que, aínda por riba, tiñamos a sorte de poder ler a súa obra traducida ao galego! Resulta incrible comprobar

105



até onde pode chegar a idea aquela de que o de fóra sempre é mellor. Ai, Galicia, Galicia!

Seguindo camiño adiante, pronto damos con Agustín Fernández Paz, quen desde 1995 leva editado xa vintenove veces o seu Cartas de inverno, con máis de 80.000 exemplares vendidos.

Do mesmo xeito, poderiamos citar a Morning Star de Xosé Miranda, o Premio Xerais máis veces reeditado na historia do galardón (quince edi-cións), ou, xa en menor proporción, O club da calceta, de María Reimóndez (oito edicións), ou a Herba Moura, de Teresa Moure (seis edicións).

E rematamos pechando a escolma coas dúas obras do vigués Domingo Villar, quen con Ollos de auga (dez edicións) e A praia dos afogados (cinco edicións) vén de ser a última descuberta na listaxe dos máis vendidos en galego.

Como vedes, para ben ou para mellor, son xa moitos anos tendo best sellers ‘de noso’, malia esa estraña sensación de que a cousa esta do best seller galego sexa un invento de agora. Todos estes libros que veño de citar levan moito, moito tempo con nós. Nas nosas librarías, nos libros de texto dos nosos fillos, algúns mesmo no noso cinema. E con todo, con case ningún deles conseguimos ter esa sensación de espallamento masivo, de teren sido ‘o éxito editorial do ano’, aquel libro do que todo o mundo estaba a falar. Non acabou de pasar nunca aquilo que, por exemplo si pasou cos Millenium, Los ojos amarillos de los cocodrilos, ou Cincuenta sombras de Grey... Botemos man do paradigma que a todos nos soa.

Eu lembro perfectamente o momento en que a presenza d'O Código Da Vinci comezou a se facer inevitable. Mirases para onde mirases, alí habías dar con algunha testemuña que puxese en evidencia o feito de que algo estaba sucedendo. Algo imparable. Pouco e pouco (ou talvez, en realidade, de súpeto para cando nos quixemos decatar), o texto de Dan Brown estaba por todas partes. Nos escaparates das librarías, nas cabeceiras das grande superficies comerciais, nas mans de alguén que o ía lendo no autobús, na conversa que os da mesa do lado tiñan no café. No xornal, na televisión, no cinema! En todas partes. Independentemente da calidade literaria da obra (non é o obxectivo deste artigo xulgar ese tipo de cuestións), non penso que a estas alturas quede xa ninguén que se atreva a dicir que tal traballo non foi un verdadeiro éxito de masas.

De súpeto, as rúas enchéronse de xente que sabía máis e máis ca ninguén sobre os terribles segredos que a Igrexa tentaba manter ocultos sobre a verdadeira vida do verdadeiro Xesús. Unha sarta de disparates case todo, si. Pero... De onde viñera todo ese poder de convocatoria? Que cousa fora aquela capaz de poñer a tanta xente de acordo no tema a tratar? Pois amigos, nada máis que un libro. Unha simple e inocente novela de aventu-ras. Un deses desprezables best sellers... Aínda pensamos que non cómpre pres-tarlles atención a estes libriños?

O nacemento d’Os fillos do mar.

Eu son membro doutra xeración, e, como tal, veño dunha escola diferente. Unha que nos fai fillos doutras formas, aquelas a se relacionaren entre si. Facemos nosa a retranca de Castelao ao tempo que nos atrevemos a mes-turar o seu sentido da comedia co humor absurdo de Groucho Marx. Unha xeración que, tal e como lle viu facer ao propio Cunqueiro, non dubida en vencellar formas procedentes de diferentes culturas. Hamlet e mais Simbad

106



atopándose co mago Merlín disfrazado de feirante en Esmelle? Xaora que si! Lemos a Wilde e mais a Eduardo Mendoza, a Shakespeare e mais a Manolo Rivas, e non dubidamos en mesturar o cinema de Woody Allen coa música dos Ramones. O ar fresco de Mozart coa violencia de Harry ‘o Sucio’. Eu, xa o dixen por aí un feixe de veces, pertenzo a esa xeración de rapaces e rapazas que da man de Suso de Toro aprendemos que outro xeito de narrar a nosa realidade era posible. Pero sen esquecer en ningún momento, como aí atrás apuntaba Marcos Calveiro, que os lectores cómpre non deixalos de lado. Nunca, xamais. Así, a partir deste caldo de cultivo, foi como naceu a idea, o embrión que daría en ser Os fillos do mar.

Recordando aquela viaxe polos best sellers da nosa literatura da que antes falabamos, non pode quedar dúbida ningunha sobre a existencia do noso propio público lector. Un público disposto a ser masivo (abonde con observar como recentemente ese mesmo público fixo súas certas obras de Ameixeiras ou Villar), á espera de que máis xente se lembrase del. A miña proposta consistía en darlle unha volta de torca máis ás propostas inminen-temente anteriores. ‘Moi ben, daquela temos xente para ler best sellers. Pero, que acontecerá se o que lles ofrecemos é un best seller integramente galego?’. A miña idea non era a de contar unha versión en galego dunha historia que se puidese ter dado en calquera recanto do mundo, senón xustamente o contrario: unha historia que, podéndose dar única e exclusivamente con ele-mentos propiamente galegos, fose ‘narrable’ en calquera parte do mundo. Se Woody Allen rodaba en Nova York era porque unha historia como Manhattan non podería ter sentido en ningunha outra parte do mundo. Se Eduardo Mendoza sitúa en Barcelona a trama d'A verdade sobre o caso Savolta é porque en ningunha outra cidade se deron todas e cada unha das cir-cunstancias que posibilitasen unha historia coma esa. Ou mesmo sen saír de Barcelona: hoxe, A sombra do vento, de Carlos Ruiz Zafón, constitúe un fenó-meno editorial a nivel mundial, pero como comezou ese éxito? Pois fraguán-dose aos poucos, ao compás marcado polos barceloneses que, un após outro, se ían identificando con aquela cidade súa, aquela que tamén era a do autor da novela. Esa é a razón pola que n'Os fillos do mar a trama se desenvolve en Vigo. Porque é a miña cidade, si, mais tamén porque en ningún outro lugar se produciu a batalla de Rande...

Exposta a idea, o seguinte era construíla, darlle corpo nunhas formas que ao lectorado lle resultasen familiares, ás que xa estivese afeito. Como, por exemplo, a lingua. A escolla de rexistros a empregar nuns espazos coma os de Simón e Mariña, os protagonistas da novela, tampouco foi casual. Tratábase de empregar unha linguaxe rápida, directa, coloquial sempre que fose posible. Unha lingua viva coa que a lectora se puidese identificar ao momento, que non lle resultase nin allea nin prefabricada. Unha lingua, en definitiva, que esvarase polos ollos do lector sen que este tivese tempo nin tan sequera a se decatar da forma empregada.

Si, é verdade: ninguén vai descubrir o verdadeiro sentido da vida afondando nas páxinas d’Os fillos..., pero é que tampouco esa era a intención. Cando encetei este traballo tiña moi clara cal era a miña principal premisa: o entretemento. Puro e duro. Eu nunca quixen escribir sobre o sentido da vida (e de feito, por moito que o quixese ter feito tampouco podería facelo. Quen son eu para abordar un tema coma este? Se nin sequera estou certo de saber atar ben os zapatos...). A miña intención primeira era a de ofrecerlle ao lec-tor a posibilidade de pasar un bo tempo, de lle propoñer unha historia que lle resultase entretida, unha desas coas que apetece meterse na cama un bo anaco antes de prender no soño. Ese tipo de libro de sempre... Pero, esta vez,

107



galego. A xente prende en todas esas historias, e, como dalgún xeito apunto nesa especie de prólogo que a novela leva, gustamos de soñar con fastosos tesouros afundidos nas augas cristalinas do Pacífico Sur, augas nas que en rea-lidade nós o máis probable é que nunca cheguemos tan sequera a mollar os pés... Pero, atrapados nesa fantasía, esquecemos que aquí, nesta terra, temos un monte de historias que tamén nos poden deixar coa boca aberta, e que, ademais, son nosas. Perténcennos. Porque esa era a seguinte premisa: unha vez que te teño atrapado neste xogo de formas que eu propoño, unha vez que estás comodamente instalado, deixa que che meta o veleno da memoria. Ou o que é o mesmo: agora que xa teño a túa atención, deixa que che conte unha historia, unha que, por incrible que che poida parecer, tamén é a túa.

Porque se os dez mandamentos aqueles de Charlton Heston se resu-mían nunha única e nova lei (unha que, polo que me pareceu comprender, viña sendo algo así como amarás a Charlton sobre todas as cousas), todas estas premisas miñas tamén se recollían nunha única, xa dabondo ensinada polo propio Horacio: docere et delectare. Ou o que é o mesmo: aprender aprende-mos, pero, ante todo, que sexa divertido.

E, outra vez, o xogo funcionou. Pouco e pouco, a xente foise achegando á novela, foina facendo

súa. E foina recomendando, e cada vez van sendo máis e máis as lectoras e lectores que cada día se mergullan nas páxinas d’ Os fillos do mar. Por iso comentaba ao principio do artigo o feito rechamante das catro edicións en sete meses. Tede en conta que estamos a falar dun sistema literario como o galego, onde a percepción xeral comeza a ser a de que, tal e como van as cousas, un best seller é o libro aquel que –como tal como apunta Jorge Conde Miguélez– vende máis de 600 exemplares. E non son poucos os correos que vou gardando de lectores que me falan dos bos momentos que botaron lendo a novela, eles que non len habitualmente en galego (e por favor, enténdase: o que pretendo remarcar especialmente non é o feito de que pasasen un bo tempo a conta do meu traballo, senón a súa condición de non-lectores en galego). Para min, ese e non outro é o principal mérito deste libro, aquel do que podo dicir que me sinto máis satisfeito: o de ter contribuído na medida das miñas posibilidades a fomentar e espallar a lectura dunha novela non só escrita en galego, senón, ademais, pensada integramente en galego. Porque ese era verdadeiramente o grande desafío ao que se enfrontaba este traballo: o de demostrar que no noso país xa se dan tamén as condicións óptimas para comezar propoñer ‘lecturas masivas’. Ou, dito doutro xeito: a normalización implícita na existencia do best seller.

Do que estou a falar é, en definitiva, de normalizar unha literatura, ou o que é o mesmo, de facela normal, común. É ben certo que existe unha notoria elite intelectual no noso país. A súa presenza revélase máis ca evi-dente arredor de certos cenáculos da crítica literaria. Máis que moi pro-bablemente, o valor literario de novelas como Os fillos do mar, Ollos de auga, ou mesmo Dragal (a fantástica triloxía do dragón galego escrita por Elena Gallego Abad, e completamente anovadora dentro do noso panorama lite-rario), quede moi lonxe de ser recoñecido por estas elites. Pero o impor-tante non debera estar aí, quedar aí. Si, é máis que probable que a ningún de nós nos concedan o recoñecemento do Día das Letras Galegas (tampouco o queremos!, que preferimos seguir vivos...). Moi probablemente non sexa eu digno de entrar nesas elites (e, como diría Groucho, deus me libre de per-tencer a un círculo exclusivo que admita nas súas filas alguén coma min!). A escritura de obras orientadas ao recoñecemento por parte desas altas esferas está moi ben (digo eu que ha estar...). Pero o que cómpre ter moi claro é o

108



feito de que non por iso lle imos dar as costas a toda esoutra xente que tamén está aí. A toda esa xente que tamén gusta da lectura. A toda esa xente que tamén escolle inverter parte das súas maltratadas pagas en mercar libros... Como dicía Manuel Summers aló polo ano 1982, To er mundo e güeno. Por iso, se eu vou respectar máis unha persoa ca outra será sempre polos seus actos, nunca polo libro que leve baixo o brazo ao saír da libraría. E, sen embargo, aínda hai xente por aí que parece non telo claro...

A estas alturas, supoño que xa vos dariades conta do moito que este asunto, a cuestión de seguir a facer camiño pola normalización do noso sis-tema, me preocupa. A verdade é que xa levo un bo tempo falando disto mesmo. Por fronte, teño escoitado cousas como que nós non necesitamos esta ‘normalidade’, que a nosa é unha literatura ‘minorizada’, e que as cousas xa están ben como están. Anda, mira!, como se este fose algo así como o sis-tema que nos tocou en sorteo ante notario, e como tal temos que dalo por bo. Porque como é o noso... Pois moi ben. Incluso podería estar perfecta a cousa..., de non ser por un pequeno detalle: en grande medida estamos a vivir de cos-tas aos nosos lectores.

Esquecémolos, non lles prestamos atención, non soubemos escoitar. Chegamos a un punto en que, tan pagados de nós mesmos como estabamos, non tivemos orellas para máis nada que non fosen aqueles cantos de serea emitidos por nós mesmos. Como dicían Les Luthiers no seu famoso gag do Merengue, esto se está convirtiendo en un monólogo, cuando todo el mundo sabe que en realidad debería ser un biólogo...

Pertencer a esa elite da que antes falaba debe ser algo moi chulo, dis-que hai moi boas vistas desde o monte Parnaso. Pero hai un par de cousiñas que sería bo non esquecer, pois, de facelo, as súas consecuencias poderían ser fatais para aquilo que somos. Porque os anos do despotismo ilustrado xa foron alá, home... A existencia dunha elite dentro dunha cultura é tan necesaria coma a do páncreas dentro do corpo humano: ninguén sabe moi ben para que serve, pero sen el temos un problemiña. Pois moi ben, adiante con ela, pero ollo: sen perder a cabeza por ela. Á fin e ao cabo, a elite non é máis ca unha minoría absoluta. ‘E o pobo?’, diredes. Vaia, pois botándolle un ollo a estes tempos que corren, non sabería dicirvos se o pobo aínda segue a ser real-mente o que máis ordena, pero o que si teño moi claro é que sen el o noso tra-ballo non ten sentido ningún. Sen pobo que as apoie, as nosas artes rematarán por non ter continuidade, e a nosa cultura, simplemente, deixará de ser tal.

Volvamos tender, xa que logo, as pontes. Favorezamos o diálogo entre artistas e público, entre creadoras e espectadores, entre escritores e lectoras. Escoitémolo, fagamos, na medida do posible, que o noso pobo se sinta orgu-lloso do noso traballo. Loitemos mesmo por que se identifique con el. Unha cultura en bo estado de saúde é aquela na que o pobo loce con fachenda a bandeira dos seus artistas. Unha vez que teñamos iso gañado, restablecido o diálogo, o entendemento entre as partes, xa teremos tempo e espazo para normativizar. Pero antes, por favor, sumemos forzas, contribuamos á nor-malización da nosa cultura. Nada, en realidade, que no seu momento non dixera xa o propio Castelao: ‘Non lle poñades chatas á obra namentres non se remata. O que pense que vai mal, que traballe nela: hai sitio para todos’.

109



Referencias citadas:

CALVEIRO, Marcos, 2012.Texto lido na presentación d'Os fillos do mar na libraría Librouro (Vigo), 18.04.2012

DUEÑAS, María, 2012. ‘Hemos pervertido el significado real de best seller’. El País, 5.09.2012

CONDE MIGUÉLEZ, J, 2011. ‘Un best seller en Galicia ahora son 600 ejemplares vendidos’, Faro de Vigo, 24.03.2011


Liverpool University Press2011. 186 pp. isbn 978–1–84631–667–8HOOPER, Kirsty

Writing Galicia into the World: New Cartographies, New Poetics

Review

Mapping Galicia, both geographically and culturally, has been a practice closely linked to projects of national identity. In 1834, just at the approach of the literary Rexurdimento, Domingo Fontán’s Carta geométrica de Galicia appeared, the first cartographic projection to represent Galicia not as the margin of Spain, but as a territory in its own right. Since then, the proj-ect of mapping the limits of Galicia and galeguidade has held sway over art-ists and scholars. In 2008, Fontán’s map served as a motif in Miguel-Anxo Murado’s Otra idea de Galicia as he traced the less visible face of Galician cultural history. Kirsty Hooper’s Writing Galicia into the World too engages with this tradition of surveying the Galician landscape, this time alter-ing how we view the cardinal points of Galician identity such as language, territory, emigration and morriña by focusing on writers and works that emerge from non-Hispanic cultural contexts, primarily the Galician com-munities of London.

Earlier contributions by Hooper to the rapidly growing corpus of English-language scholarship on Galicia, such as the Bulletin of Hispanic Studies’ special issue, ‘Critical Approaches to the Nation in Galician Studies’ (2009), co-edited with Helena Miguélez-Carballeira, and Contemporary Galician Cultural Studies: Between the Local and the Global (2011), co-edited with Manuel Puga Moruxa, have helped to increase the visibility of Galicia outside Spain and invite critical readings that draw on theory and intellectual currents from within feminism as well as postcolonial and cultural studies. Hooper’s latest monograph further advances this pro-ject by looking at the site of overlap between Galicia and the Anglophone world. As the title promises, Writing Galicia into the World inscribes Galician literatures and cultures into a global network of narratives of displace-ment. Hooper has analyzed a series of texts whose authors and themes cross back and forth between languages and territories, bringing to light an arresting corpus of Galician literature that is irreducible to any one lan-guage or tradition, and, as such, one that produces dynamic reading stra-tegies. A welcome consequence of –or impetus for– Writing Galicia is that

Danny M. Barreto Vassar College

111

HOOPER, KirstyWriting Galicia into the World: New Cartographies, New PoeticsDanny M. Barreto


by focusing on the relationship between Galicia and the English-speaking world, Hooper places Galicia in a global context without relegating it to a mere subcategory of Hispanic Studies or filtering it through Spain in order to relate Galicia’s literary tradition to that of other nations. The project has a two-fold effect of changing the way readers think of Galician emigra-tion patterns and experiences as well as revealing how metropolitan hubs such as London have been important sites of meaning for immigrants from European peripheries.

Writing Galicia comprises five chapters that offer a theoretical and historical framework for interpreting literature written between the Anglophone world and Galicia (Chapters 1 and 2), as well as detailed analy-ses of a pleasingly eclectic selection of texts –in which are represented the novel, the chapbook, the short story, poetry and the graphic novel– writ-ten across generations of writers moving between different spaces (Chapters 3–5). As Hooper points out, the late-twentieth-century migrations of Galicians to destinations other than Spain and Latin America have inhab-ited the margins of the Galician imaginary, which, unfortunately, has left us with a partial understanding of Galician experience. Yet, as she illustrates throughout the book, the groups bound for London, removed at once from more traditional Hispanic and British nexuses of colonial relations, have acquired the spatial, political and discursive distance from which to ques-tion and redefine the experience of emigration and of Galician cultural identity. Hooper finds in the territorial, cultural and linguistic displacement of this community the tools for rethinking Galician culture and history, as well as the narrative strategies used to voice Galician experience in today’s globalized world.

In addition to exploring the relation between geography and narra-tion, the texts that Hooper has chosen are grouped according to their position in the migratory process. Hooper analyzes works whose protago-nists are migrants from Galicia, particularly Isaac Díaz Pardo’s O crime de Londres: a criada que estrangulou a súa ama pola música (1977), Carlos Durán’s Galegos de Londres (1978) and Manuel Rivas’s A man dos paíños (2000), in order to understand how the fracturing of place and identity are represented in these texts. She then moves on to discuss works –Xesús Fraga’s A-Z (2003), Xelís de Toro’s Os saltimbanquis no paraíso (1999) and Almudena Solana’s Las mujeres inglesas destrozan los tacones al andar (2007)– whose authors and/or cha-racters belong not to the generation of emigrants, but instead are raised in the Anglophone world and must figure out what it means to be or not to be Galician. Finally, Hooper turns to a group of poets, Ramiro Fonte, Xavier Queipo and Erin Moure, whose works are crafted around the traditional foci of Galician identity (language, territory, culture) but whose linguistic den-sity and fractures mean that the texts exceed any limits that a national or linguistic literary model might impose. Not only does Hooper bring to light these lesser-known works of the past four decades that deal with migrations to and from Galicia and northern Europe, but she also provides a fresh con-text for works on emigration by more visible authors such as Manuel Rivas. Writing Galicia, however, is more than a survey of Galician literature related to the Anglophone world or a collection of readings. Instead, through her critical approaches, Hooper discovers new ways of reading Galician migra-tion born from the narratives themselves, methods that invite readers to revel in the ludic, transformative and multiple relations between language, territory and identity, and to think about Galician literature, not only in an Iberian context, but in an increasingly shifting and global one.

112

HOOPER, KirstyWriting Galicia into the World: New Cartographies, New PoeticsDanny M. Barreto


In her discussion of poets Moure and Queipo, Kirsty Hooper states that their transnational works implore readers ‘to luxuriate in the process of reading itself ’ (164). I would argue that the same can and ought to be said of Writing Galicia. The passion for Galicia as an object of study found in the works of Ramón Piñeiro and Castelao is brought together with the critical frameworks of postcolonial theorists such as Édouard Glissant, Paul Gilroy and Stuart Hall in order to map the Anglo-Galician experience. The result is a text that is as theoretically poignant as its prose is smooth, and a car-tography that, in ways similar to Fontán’s map, bridges the gap between territory and imaginary, history and representation. However, the new car-tographies that Hooper advances go further still. While they recognize the traditional markers of Galician culture and identity, they also reveal that language, territory and nostalgia are not fixed points or essential aspects of modern galeguidade but exist only in relation to other experiences and posi-tions. Hooper’s approach to the Galician diaspora in the English-speaking world demonstrates that dynamism, changeability and multiplicity are an integral part of Galician culture. As such, Writing Galicia into the World will undoubtedly intrigue scholars seeking to understand the age-old problem of emigration from new perspectives.


LLINARES GARCÍA, Mar; PALLARES MÉNDEZ, María del Carmen; REy CASTELAO, Ofelia; RIAL GARCÍA, Serrana; PERNAS OROZA, Herminia

Historia das mulleres en Galicia

Santiago de Compostela: Xunta de Galicia & NigraTrea2010–2011. 4 vols.isbn 978–84–15078–09–8

i. Prehistoria. Historia Antiga 2010. 150 pp. isbn 978–84–15078–07–4 ii. Idade Media 2011. 304 pp. isbn 978–84–15078–12–8

iii. Idade Moderna2010. 325 pp. isbn 978–84–15078–08–01

iv. Época Contemporánea2011. 221 pp. isbn 978–84–15078–22–7

Review

Miguel García-FernándezUniversidade de Santiago de Compostela

Nas dúas últimas décadas, un conxunto de historiadoras –e emprego o feminino para deixar consignado que son as investigadoras as que máis con-tribúen a rescatar ás mulleres do esquecemento historiográfico– incorpo-raron a perspectiva de xénero ao seu quefacer, enriquecendo notablemente o estudo da Historia de Galicia. Cos seus traballos, solidamente integra-dos dentro das metodoloxías desenvolvidas dende 1970, puxeron de mani-festo a imposibilidade de construír a historia da sociedade galega sen ter en conta a participación feminina. Deste modo, e a pesar dos límites e silen-cios das fontes históricas, grazas a un traballo minucioso que esixiu procu-rar novos datos mais tamén, e especialmente, reler as fontes xa coñecidas, non foron poucos os avances conseguidos. Así, a Historia das mulleres en Galicia, que vén de publicar a editorial NigraTrea en parcería coa Xunta de Galicia –en cuxa concepción tivo un peso fundamental o compromiso de

114

LLINARES GARCÍA, Mar; PALLARES MÉNDEZ, María del Carmen; REy CASTELAO, Ofelia; RIAL GARCÍA, Serrana; PERNAS OROZA, HerminiaHistoria das mulleres en GaliciaMiguel García-Fernández


Marta González Vázquez, medievalista especialista en historia das mulleres e Secretaria Xeral da Igualdade da Xunta de Galicia dende 2009 até 2011–, constitúe tanto un punto de chegada como un punto de partida para a his-toriografía galega. En canto punto de chegada, os volumes son o resultado das investigacións desenvolvidas por cada unha das autoras ao longo das súas carreiras investigadoras, ademais de recoller outras contribucións refe-ridas tanto a Galicia como a outros territorios cos que se poden establecer diálogos. Os volumes ofrecen polo tanto unha síntese organizada e orgánica do proceso histórico vivido polas mulleres galegas. Ao mesmo tempo, des-examos esperanzados que a obra se convirta nun punto de partida e que contribúa a consolidar, aínda máis, o uso da perspectiva de xénero no marco da historiografía galega e peninsular, xa que os estudos rexionais coma este permiten unha análise máis completa e exhaustiva das fontes ofrecendo un coñecemento máis profundo e certeiro da realidade histórica. Precisamente, un dos grandes logros da obra é dar a coñecer a vida das mulleres prestando especial atención ao contexto no que se integran.

A colección componse de catro volumes que, respondendo á división tradicional do acontecer histórico –o que non sempre resulta axeitado para aprehender en tódalas súas dimensións a evolución dos procesos nos que se viron inmersos os homes e sobre todo as mulleres, como xa demostrou a his-toriadora Joan Kelly– ofrecen unha exposición abondo exhaustiva e orde-nada da situación e participación social das mulleres na Historia de Galicia. Certo é que as fontes usadas son diferentes para cada período –dende as epigráficas e as documentais até as xornalísticas e as literarias– e que, pese ás pretensións iniciais, a entidade, enfoques, contidos e logros son heteroxé-nos. Porén, o resultado global da obra resulta plenamente satisfactorio.

O primeiro volume, dedicado á Prehistoria e á Historia Antiga, corre a cargo de Mar Llinares García. A pesar do escaso volume de información específica coa que contaba, a autora resolve con pericia estas dificulta-des, contextualizando nunha ampla introdución os procesos históricos nos que se viron inmersas as galegas destes primeiros tempos. A continuación, dedica o primeiro capítulo ao período prehistórico e comeza por referir a chegada dos estudos das mulleres ao campo da arqueoloxía, ofrecendo unha serie de consideracións que se deberán ter en conta de cara á realización de investigacións futuras; entre elas, o perigo de aplicar prexuízos actuais ás interpretacións do pasado e a necesidade de cuestionar e revisar o discurso historiográfico maioritario –onde prima o androcentrismo– para avanzar nunha interpretación histórica máis rica e apegada á realidade. Céntrase despois no caso das deusas nai e introduce un dos temas fundamentais deste primeiro volume: o matriarcado. As fontes clásicas –analizadas exhaustiva-mente na obra– presentan unha sociedade prerromana na que as mulleres tiñan un papel sumamente destacado no norte e no noroeste peninsular. Porén, Llinares cuestiona as teorías sobre o matriarcado mediante a aná-lise crítica das fontes arqueolóxicas, epigráficas e literarias dispoñibles. Ademais, desvela con claridade como as mulleres participaron activa-mente nos diversos procesos sociais e económicos que se sucederon dende a Prehistoria. Na agricultura, na minería, no desempeño de diversos ofi-cios, fosen libres ou escravas –refíresenos, por exemplo, o caso da perru-queira Philtate–, aparecen numerosos indicios da laboriosidade feminina na Galicia romana e prerromana. Sendo imposible chegar a conclusións defi-nitivas sobre o tema da suposta filiación matrilineal ou sobre as relacións das mulleres coa relixión, a autora non dubida en expoñer os datos conser-vados sobre estes campos antes de centrarse definitivamente na cuestión

115



do matriarcado, que tanta fortuna tivo na historiografía dos séculos xix e xx. Finalmente, examina a participación das mulleres no movemento pris-cilianista seguindo a hipótese da norteamericana Virginia Burrus. Como se fai nos volumes dedicados aos períodos medieval e moderno, a obra remata cun rico apéndice documental, que neste caso, a diferenza dos outros volu-mes, contén a meirande parte das fontes coas que traballou a autora. Por veces, a contextualización xeral deixa na penumbra os datos referidos espe-cificamente ás mulleres que vivían nos territorios da actual comunidade autónoma de Galicia, pero non é menos certo que en todo momento se recoñecen os límites dunha investigación destas características.

A autoría do segundo volume, dedicado á Idade Media, corresponde a María del Carmen Pallares Méndez, pioneira na incorporación da pers-pectiva de xénero á investigación histórica en Galicia. Facendo fincapé tanto na muller abstracta –é dicir, nos arquetipos femininos que se foron construíndo no imaxinario colectivo do Occidente medieval– como nas mulleres concretas –aquelas que aparecen na documentación medieval galega–, a autora estrutura a súa obra en dúas grandes partes. A primeira correspóndese co período altomedieval, fundamentalmente cos séculos ix e x, mentres que na segunda aborda a situación das mulleres no pleno feu-dalismo e no marco das transformacións que viviu este nos séculos xiv e xv. Recorrendo á análise cualitativa dun amplo corpus documental –xa coñecido na súa maior parte pero non estudado coa categoría analítica do xénero–, a obra pon de manifesto o activo papel desempeñado polas mulle-res na Galicia medieval. Dende logo, fronte á imaxe prexuizosa que se ofrece habitualmente sobre o Medievo, este traballo presenta unha reali-dade poliédrica na que conviven dende grandes damas até pequenas cam-pesiñas e analiza unha ampla gama de situacións sociais a través das cales é posible descubrir a complexidade da experiencia histórica de vivir e morrer en feminino. Mais, se a pertenza a un grupo social ou a outro era un fac-tor clave, tamén se debe ter presente que o contexto altomedieval non era o mesmo que o que se configurou a partir da implantación do feudalismo e daquela a situación das mulleres experimentou profundos cambios, non sempre en positivo. Aínda así, convén non esquecer que as características xerais dos procesos históricos contan con numerosos matices que debe-rán ser aclarados mediante novas investigacións de base. O punto de par-tida para a presente obra son dous traballos anteriores da autora: A vida das mulleres na Galicia medieval (1100–1500) (1993) e a minuciosa investigación sobre Ilduara. Una aristócrata del siglo x (1998, 2ª ed. ampliada 2004), cuxo modelo de análise histórica constitúe unha das propostas máis sólidas para a elaboración dunha historia social das mulleres en Galicia. De todos modos, esta nova contribución de Mª Carmen Pallares arrequece as súas investiga-cións previas ao desenvolver cuestións como a toma de conciencia feminina e a formación intelectual das mulleres. Na primeira parte da obra, fálasenos das grandes señoras da Alta Idade Media. Xunto a Ilduara e Paterna –mulle-res que representan ás aristócratas que desenvolveron a súa vida no marco do matrimonio, que tiveron amplas posibilidades para acceder, xestionar e transmitir a propiedade e que participaron na fundación de centros monás-ticos–, atopamos outras mulleres como Aragonta –galega que foi raíña con-sorte de León– e grandes señoras eclesiásticas como Guntroda –abadesa do mosteiro dúplice de San Martiño de Pazó, que non dubidou en exer-cer con forza e autoridade o poder depositado nas súas mans–. Na segunda parte, o maior volume de documentación dispoñible para a Plena e a Baixa Idade Media permítelle á autora profundar non só nos discursos creados

116



pola Igrexa, o dereito e a lírica galego-portuguesa en torno ás mulleres, senón tamén noutros temas como as opcións de vida que se lles ofreceron a estas –o matrimonio, o convento ou a marxinación–, a súa participación na esfera privada, o traballo desempeñado no mundo rural e urbano –onde se documenta, por exemplo, o caso da cirurxá Leonor Garrida–, o exercicio do poder e o acceso das mulleres á cultura, así como a que constitúe unha das cuestións fundamentais da obra: a toma de conciencia e as resistencias femininas ante a dominación e as agresións masculinas.

Ofelia Rey Castelao e Serrana Rial García son as responsables do terceiro volume da colección. Dedicado á Época Moderna, a obra sitúase dentro do quefacer historiográfico do modernismo compostelán (análi-ses socio-económicas de carácter local e estudos de demografía histórica, entre outras cuestións). Neste sentido, fronte ao cualitativo, en determina-dos capítulos observamos un forte peso do cuantitativo, o que permite com-probar a solidez sobre a que se asentan as conclusións obtidas, mais que, en certos momentos, resta capacidade de divulgación a unha obra como esta, que ademais de ser útil para os investigadores tamén está destinada ao público xeral interesado polo tema. Rico en datos que matizan calquera tipo de explicación social simplista, este volume ofrece una panorámica xeral sobre as mulleres galegas dos séculos xvi, xvii e xviii, na que as estruturas e as conxunturas resultan fundamentais para explicar a participación ou a ausencia das mulleres nos diferentes ámbitos da realidade histórica. Aínda que no esencial estamos ante unha reelaboración da Historia de las mujeres en Galicia. Siglos xvi–xix (2009) das mesmas autoras, este novo traballo procura harmonizarse co resto de volumes da colección e incide noutras cuestións que responden ás novas preocupacións coas que se vai enriquecendo cons-tantemente o estudo das mulleres da Galicia moderna. Tras poñer de mani-festo no capítulo inicial as amplas posibilidades de estudo que nos ofrecen as fontes deste período, as autoras proceden ao estudo exhaustivo das mesmas. Preocúpalles tamén definir o marco legal que afectaba ás mulle-res deste momento, xa que este axuda a entender algúns dos condicionan-tes que lles impediron unha maior proxección pública. De todos modos, a realidade é máis rica do que nos poden informar os discursos teóricos, tal e como se pon de manifesto no último capítulo da obra, cando as autoras pre-sentan as ideas e imaxes que existen sobre as galegas deste período, dende as negativas representacións ofrecidas polos escritores do Século de Ouro español até o retrato máis preciso que fixeron as investigacións historio-gráficas máis recentes ao superar eses tópicos. Rey Castelao e Rial García comezan a estudar as mulleres analizando o seu papel na reprodución, algo que vai máis alá do estritamente biolóxico para remitir a diversos procesos económicos, demográficos, sociais e culturais. Mediante os datos expostos compróbase a complexidade da realidade galega, na que atopamos fortes contrastes comarcais que nos impiden construír modelos explicativos de carácter totalizador. Entre as cuestións tratadas está a da forte influencia que tivo a emigración masculina no quotidie das mulleres, cargándoas de responsabilidades, ademais de condicionar –neste caso, negativamente– as súas posibilidades matrimoniais e reprodutivas. A continuación, analízase a mobilidade e as migracións femininas establecendo cales foron as súas características, tipoloxías, lugares de orixe e recepción, datos que nos per-miten cuestionar a imaxe das mulleres encerradas no interior dos seus foga-res e limitadas ao entorno da casa ou da parroquia. Tomando como punto de partida as investigacións de Rial García sobre a actividade económica das mulleres na Galicia moderna –premiadas en diversas ocasións–, o capítulo

117



das ocupacións femininas ten un peso fundamental dentro da obra mostrán-donos como, máis alá do traballo diario e doméstico, as mulleres desempe-ñaron, tanto no campo como na cidade, diversas actividades relacionadas co tecido, a alimentación, o servizo doméstico e o comercio. O seu papel revélase fundamental para o sostemento das familias, así como para a repro-dución do sistema. Precisamente, o ámbito familiar é o primeiro dos marcos de integración nos que atopamos ás mulleres, cuestión que é analizada no sexto capítulo, xunto coa situación daquelas que gozaron dunha posición social privilexiada, a das que ingresaron nos conventos, así como a das que se moveron polo mundo marxinal da pobreza, a enfermidade e a orfandade. Outros temas dos que se ocupan as autoras son as dificultades das mulleres para acceder á educación e á cultura –sendo Galicia maioritariamente un país de analfabetas, no que apenas destacan casos como o da mística María Antonia Pereira do Campo, que nos legou un importante número de car-tas e incluso a súa autobiografía–, así como a dimensión relixiosa –onde, ademais de falar das institucións femininas, tamén se trata das mulleres e a heterodoxia e das actitudes relixiosas expresadas a través das prácticas testamentarias–. En definitiva, o volume de Ofelia Rey Castelao e Serrana Rial García é unha obra rica en datos e reflexións, que amosa unha grande preocupación por situar ás mulleres no seu contexto social, económico e cultural.

Finalmente, Herminia Pernas Oroza pecha a colección ocupán-dose da Época Contemporánea e aproveita para incorporar unha breve reflexión sobre a historia das mulleres e a historia de xénero que preci-saría dunha maior atención. Aínda que é o único volume que non ofrece un apéndice documental, diversos textos integrados ao longo do libro dan boa mostra da variedade de fontes empregadas: xornalísticas, epistolares, documentais e literarias. A autora esfórzase por sintetizar un período cuxo estudo aínda non ten sido abordado en profundidade e no que resulta difí-cil traballar se non é sobre temas concretos ou contando con equipos de investigación amplos que permitan procesar o grande caudal informativo dispoñible. Destas dificultades parece derivar o desigual tratamento dos temas ao longo da obra, na que, porén, si se ofrece un rico panorama da complexidade social. No primeiro capítulo, a autora aproveita parte dos estudos realizados polos modernistas sobre a transición do Antigo Réxime á Contemporaneidade para insistir na importancia que seguiron mantendo as mulleres na estrutura familiar, así como a súa definitiva incorporación aos procesos migratorios, incluíndo o exilio durante a Guerra Civil espa-ñola e a posguerra. A continuación, explora con detemento o mundo laboral feminino no que, novamente, aparece confirmada a activa participación das mulleres nas máis diversas actividades do mundo rural e urbano. De todos modos, cómpre sinalar a súa integración en novos traballos como os ligados á industria da salga e as conservas e a aparición de figuras como a das famo-sas cigarreiras, cuxo retrato literario foi trazado por Emilia Pardo Bazán. Esta última representa, precisamente, un bo exemplo das mulleres excep-cionais que tiveron acceso a unha sólida formación, fronte ao caso dunha maioría que só conseguiu integrarse no sistema de instrución lentamente e sempre a pesar dunha opinión xeral contraria á educación feminina. De grande interese resulta o capítulo dedicado aos espazos de sociabilidade, xa que permite penetrar no mundo das interrelacións persoais en escena-rios tan diversos como as rúas, as igrexas, os campos da festa, os teatros, os balnearios e os paseos. Tamén se nos presenta o mundo da pobreza e da prostitución, así como as tentativas por regular o universo da marxinación.

118



Finalmente, a obra non esquece referir os cambios mentais que xurdiron arredor das mulleres nos dous últimos séculos: partindo da súa considera-ción como ‘anxos do fogar’ no século xix, a toma de conciencia feminina e a súa proxección cara aos espazos públicos deron lugar á imaxe da ‘nova muller’ ou da ‘muller moderna’, que non se acomodou ao imaxinario fran-quista de posguerra, o cal impulsou novamente o modelo da ‘muller da súa casa’, antes de que se dese o paso cara un novo proceso de concienciación, que foi o que contribuíu, definitivamente, a que fose posible publicar hoxe en día esta Historia das mulleres en Galicia e, sobre todo, que a fixeran mulleres de recoñecido prestixio e cunha ampla formación académica.

Por todo o que acabamos de ver, podemos considerar esta publica-ción como un fito historiográfico. Se ben é certo que en 1999 o Consello da Cultura Galega publicou os imprescindibles Textos para a Historia das Mulleres en Galicia, esta obra seguía o exitoso modelo de Textos para la Historia de las Mujeres en España (1994). Porén, a colección que aquí presentamos supón unha empresa novidosa, xa que é o resultado dunha reflexión diacró-nica sobre as mulleres dun territorio concreto que, pese a estar integrado en unidades xurídico-políticas máis amplas, conservou as súas particulari-dades. Tempo e espazo –as principais coordenadas nas que situar os feitos históricos– combínanse á perfección nesta obra, que presenta un modelo que, na súa concepción básica, sería facilmente exportable cara a outras rexións peninsulares e europeas, axudándonos, coa súa suma, a construír unha imaxe máis próxima á experiencia histórica de ser muller.

Con esta obra, tanto as persoas dedicadas á investigación como as interesadas no tema dispoñen xa dunha síntese clara e exhaustiva sobre a posición social das mulleres na Historia de Galicia, sendo facilmente reco-ñecible a súa participación activa e continuada na evolución económica, social e cultural de Galicia. Certo é que no exercicio do poder público non é fácil atopar un papel destacado das mulleres, porén, resulta indubidable que non podemos empregar á lixeira termos como os de exclusión ou mar-xinación para definir a súa situación nos ámbitos anteriormente referidos e tampouco neste último. Talvez si poidamos e debamos falar, desde unha perspectiva xeral, da lateralización das mulleres en determinadas circuns-tancias, procesos e actividades, porén convén non esquecer que en Galicia, e en xeral no ámbito da Coroa de Castela e noutros espazos da Península Ibérica, as mulleres puideron acceder a altas cotas de poder –incluso che-gar ao trono–, recibir e facer uso da herdanza familiar, ademais de parti-cipar en numerosas actuacións xurídicas, soas ou acompañadas. De todos modos, é importante ter en conta, como advirte Mª Carmen Pallares, que ‘non todo avance no tempo é progreso’ (II, 280). Así, simplificar e presentar a evolución histórica das mulleres como un camiño lineal cara á liberación e á igualdade de oportunidades non responde á realidade, do mesmo xeito que o conseguido non sempre está asegurado. Aplaudimos esta iniciativa e esperamos que sexa o comezo dunha nova etapa para a historia das mulle-res e para o conxunto da Historia de Galicia. De cara ao futuro, propoñe-mos cinco grandes retos polos que loitar no marco dos estudos de xénero: a realización de novas investigacións de base, a edición de novas fontes docu-mentais, a integración das investigacións realizadas no marco da historia das mulleres no discurso historiográfico xeral, a incorporación dos avances realizados nas últimas décadas á ensinanza da Historia, así como a divulga-ción de todos estes coñecementos. Neste sentido, consideramos que sería de grande interese publicar obras cunha concepción similar a esta, pero que permitisen dar a coñecer a participación feminina na historia da arte e

119



da literatura galegas. Aínda que xa hai algúns traballos sobre o tema –como as diversas contribucións de Carmen Blanco ao ámbito literario–, cremos que nestes campos son necesarias novas sínteses que estean actualizadas cos datos obtidos polas investigacións realizadas até o momento actual e que incorporen as novas propostas metodolóxicas e conceptuais que foron xur-dindo ao longo das últimas décadas. Estudar as diversas representacións da feminidade, así como o papel das mulleres en canto produtoras, promotoras e consumidoras destes produtos permitirá completar a nosa visión sobre a historia das mulleres en Galicia. De todos modos, esperamos que todos estes obxectivos se logren no marco dunha sociedade máis igualitaria, na que sexa posible superar os prexuízos e condicionantes de xénero que, como se pode comprobar ao longo desta obra, responden a un proceso construtivo pluri-secular, que arraigou con forza nas estruturas mentais e materiais da nosa sociedade.


RÁBADE VILLAR, María do Cebreiro

Fogar impronunciable. Poesía e pantasma

Review Colección Ensaio. Vigo: Editorial Galaxia2011. 210 pp. isbn 978-84-9865-303-8

Anxos García FonteInvestigadora independente

Un agudo sentido de fin de época impregna a colección de ensaios que María do Cebreiro Rábade Villar presenta baixo o título Fogar impronuncia-ble. Poesía e pantasma (2011). Desde a perspectiva política e cultural do século xxi en que estamos inmersos –suxeita a continuos reaxustes impulsados polas tecnoloxías da información, a inmediatez temporal e a deslocalización espacial– contémplase o mundo que quedou atrás e analízanse os despoxos literarios dos que aínda se alimenta a sociedade contemporánea galega. Neste libro a poesía e a literatura en xeral parecen abocadas a reflexionar sobre o seu papel como medio de transmisión das inquedanzas colecti-vas e a maneira de asumir este compromiso na actualidade. O sentimento contemporáneo de perda do papel que tradicionalmente lles correspondía parece superarse pola confianza no potencial da poesía para expresar coa súa riqueza o pensamento desta nova época –en especial as tensións entre a individualidade e a colectividade– e, simultaneamente, para adaptarse aos novos contextos tecnolóxicos.

Estamos diante dunha colección de ensaios que fan dialogar a lite-ratura galega coas tendencias filosóficas e artísticas da modernidade e do que queda dela nun mundo desencantado dos grandes proxectos colectivos. O presente desde o que realiza a reflexión crítica esixe unha análise minu-ciosa a través das pegadas (en canto marcas dunha ausencia) na tradición literaria do que foi e xa non é e do que podería ser pero nunca chegou a ser. Cobra importancia o problema da herdanza e do sentimento de perda, unha sorte de busca e interpretación das pantasmas que animaron a unha literatura galega con plena vontade de diferenza desde mediados do século xix ata hoxe. Como se fose unha arqueóloga, Rábade Villar vai trazando desde o presente unha narración crítica do pasado, tendo en conta tanto os restos (a herdanza material) como a súa ausencia (a herdanza espectral), e subliñando a importancia de que a crítica opere ‘como un instrumento de reactivación do potencial político dalgúns textos’ (12). Deféndese a respon-sabilidade política dos estudos literarios poñendo o valor intemporal, aberto e dinámico dos textos literarios por riba dos vicios que poida ocasionar

121

RÁBADE VILLAR, María do CebreiroFogar impronunciable. Poesía e pantasma.Anxos García Fonte


unha perspectiva condicionada en exceso polas continxencias históri-cas. O problema do distanciamento da crítica literaria con respecto ao seu obxecto de estudo asúmese como parte da necesidade de recoñecer que toda reflexión, o mesmo que toda creación, se fai desde unhas coordenadas temporais, espaciais e políticas e que é difícil pretender unha interpretación única e universal dos textos literarios. Para a autora non se trata tanto da necesidade de deixar pasar un tempo prudencial entre a creación e a crítica como de ter presente que, malia os condicionamentos que envolven o tra-ballo crítico, a crítica debe procurar mediar entre a creación e a recepción. Por esta razón avoga por análises abertas que susciten novas preguntas antes que por argumentacións ríxidas e pechadas, procurando análises críticas que desenvolvan e poñan a proba as hipóteses das que se parte. A obra de Rosalía de Castro é o exemplo paradigmático proposto para entender tanto os límites dunha certa maneira de facer crítica literaria teledirixida ideo-loxicamente como para poñer de relevo o carácter inapreixábel e infinito da poesía, susceptíbel de ser contemplada desde diversas perspectivas (15).

O marco metodolóxico da obra explicítase nos paratextos, no ‘Limiar’ da autora e no capítulo I: cítase a perspectiva sistémica para a literatura, tanto a través dos estudos sociolóxicos de Pierre Bourdieu como de Itamar Even-Zohar, e a súa aplicación nos estudos literarios galegos da man de Xoán González-Millán e Antón Figueroa, á que poderiamos engadir un innegábel afán comparatista aderezado coas análises culturais de membros da Escola de Frankfurt, como Theodor W. Adorno e Walter Benjamin, e a decisiva achega de Jacques Derrida, especialmente dos ensaios reunidos en Spectres de Marx (1993). Nun traballo que reflexiona sobre a escrita poética como representación das voces e os silencios (capítulo VII) desempeñan un importante papel nocións derrideanas como as de pegada e ausencia. O conxunto dos escritos tampouco é alleo aos estudos sobre as emerxencias literarias nacionais e o nacionalismo literario e, en xeral, á rica corrente de análise arredor da noción de diferenza e identidade, entre as que se inclúen os estudos de xénero.

Estamos diante dunha colección de ensaios independentes reunidos e así se xustifica na ‘Nota da autora’, onde se dá conta daquelas publicacións onde apareceron previamente seis dos dez capítulos do libro, algúns deles nunha versión anterior. Porén, é evidente o interese por dotar de unidade o conxunto grazas a unha serie de mecanismos encargados de establecer vencellos de coherencia entre as partes. Esta parece ser a función do capí-tulo I, ‘O espectro como síntoma’, explicación previa do propio leitmotiv que guía o libro; do capítulo II, ‘Historia cultural e resistencia. A articulación da literatura galega moderna’, aplicación dos elementos presentados no capí-tulo I á literatura galega; e do ‘Limiar’ e do ‘Epílogo’, onde se lle outorga ao conxunto a categoría de unidade: ‘Este libro foi concibido’ (193). Sexa como for, este é o resultado dun programa de investigación sobre a litera-tura galega, ao que se lle engaden textos doutras tradicións literarias, como queda de manifesto na análise do poema ‘As cinzas de Gramsci’ de Pier Paolo Pasolini (capítulo V). Un ambicioso programa alumado polas teorías acerca do sentimento de perda, a articulación da identidade e o funciona-mento da literatura en canto sistema cultural interconectado con outros sis-temas, aspecto que cobra especial relevancia no capítulo VI onde se pon en relación a poética de María Mariño coa de Sylvia Plath, Rainer Maria Rilke e Paul Celan. En definitiva, unha perspectiva destinada á análise da litera-tura concibida como discurso con capacidade para elaborar estratexias de resistencia política.

122



O capítulo I funciona como introdución á importancia da pan-tasma nos estudos literarios. A autora debuxa dúas liñas fundamentais na tradición bibliográfica arredor do imaxinario da pantasma na litera-tura: a primeira, que arrinca de Sigmund Freud e que desenvolverían Nicolas Abraham e María Torok (1987) e Giorgio Agamben (1989), desde unha dimensión predominantemente psicolóxica; a segunda, que nace da reflexión que Derrida fai dos espectros na obra de William Shakespeare e Karl Marx, afonda nas implicacións políticas das pantasmas e chega a propoñer a literatura, co seu incesante xogo de referencias á tradición e a súa capacidade de evocar o que falta, como unha textualidade fantasmá-tica. A pantasma, símbolo da perda, trascende o individual e convértese nun asunto colectivo, entendendo esta dimensión colectiva non só como parte dun imaxinario folclórico de carácter intemporal, senón como un asunto de importancia no tempo histórico. Esta reflexión invita a enten-der a importancia e eficacia das pantasmas na literatura galega: ‘A concep-ción histórica da espectralidade abre asemade a posibilidade de repensar os fundamentos do nacionalismo cultural’ (27). Son moitos os exemplos da utilización política dos espectros na literatura galega e a autora esco-lle o famoso discurso de Castelao Alba de Groria (1948) onde, facendo uso do motivo folclórico da Santa Compaña, se conxuran os espectros de per-sonaxes históricos de forte simbolismo nacional. Ao longo das páxinas do libro tamén van ser convocados outros autores como Manuel Antonio, Álvaro Cunqueiro, Mariño, Chus Pato e Pasolini, pero sobre todo Rosalía de Castro, a quen se lle dedican dous capítulos e que reaparece dun xeito ou doutro nos demais. A través dos textos destes escritores e da recorrencia ao tema base da pantasma, ilústranse os significados profundos da espectra-lidade na literatura.

Á par da profundización nos exemplos singulares, corre o interese por explicar o funcionamento da literatura galega en canto fenómeno cultural emerxente e espectral que pretende conxurar as perdas colecti-vas e volver poñer as cousas no seu sitio, por dicilo dun xeito shakespea-riano; isto é evidente nos capítulos II, VIII, IX e X. Ás veces examínase un aspecto concreto do campo literario, como a tradución, desde a óptica da espectralidade (capítulo VIII). Asemade, faise unha descrición crítica da evolución e importancia da tradución de autor –‘exercicio de interven-ción na esfera social’ (150)– a través de diferentes épocas. Outras veces o rendemento dun tema ou do seu enfoque aparece ligado co resto dos ensaios non polas súas connotacións espectrais, senón polo diálogo que se establece entre aspectos deste ensaio e doutros. Sucede así co trata-mento da natureza na poesía galega (capítulo IX) e as súas implicacións políticas, que enlaza con aspectos incluídos no capítulo IV, ‘Para que pre-cisamos o estranxeiro? O poema de Rosalía de Castro a Sir John Moore’, e tamén no V, ‘Bens culturais e males de escritura’. En todo caso, sempre que se fai unha análise dun motivo ou dun texto concreto, inténtanse extraer ideas de carácter xeral capaces de ser postas en relación con outros tex-tos, autores ou ideas dos grandes pensadores da contemporaneidade. Esta perspectiva metatextual dálle ao conxunto unha profundidade de matices suxestiva para un público interesado, non necesariamente especializado na literatura galega.

Nos capítulos II, ‘Historia cultural e resistencia. A articulación da literatura galega moderna’, e X, ‘Espectros da nación. Formas de resisten-cia ao nacionalismo literario’, a preocupación pola reflexión historiográfica é máis evidente. Malia a novidade de moitas propostas, a autora déixase

123



arrastrar por clixés que veñen funcionando desde hai décadas nos estudos literarios galegos entrando en contradición, en ocasións, coas súas propos-tas. Refírome a afirmacións como ‘unha das constantes da historia cultural galega é a polaridade entre os denominados ‘nacionalismo político’ e ‘nacio-nalismo cultural’’ (43), que se contradí coa suposta utilización do termo político nun sentido amplo proposto ao longo do ensaio. Pero esta contra-dición non se detén nunha afirmación illada. A autora valora a análise de González-Millán sobre a obra de Cunqueiro porque ‘soubo achegar ferra-mentas moi útiles para comprender as implicacións ideolóxicas do xénero fantástico, rompendo dun xeito ben oportuno coas lecturas que o vincula-ban coa evasión e salientando, por contra, o seu potencial político’ (21); isto é, subliñando, o valor político de actitudes e estratexias presuntamente apo-líticas. Máis adiante a autora afirma: ‘A idea de perda de poder político [que] explica en boa medida os proxectos poéticos de Rosalía de Castro, Manuel Curros Enríquez e Eduardo Pondal, permitirá xa no século xx a articula-ción dunha modalidade específica de vangarda na preguerra –o manifesto Máis Alá (1922) de Manuel Antonio fai imposible a distinción entre poé-tica e política– e prolongarase, como veremos, até as alegorías nacionais da Nova Narrativa Galega’ (37). Admitido este argumento non vexo razón para non explicar de modo semellante a totalidade da literatura da posgue-rra: a recuperación dun entramado cultural de urxencia e da adopción de estratexias textuais que se refuxian no intimismo (poesía da Promoción de Enlace), no fantástico (narrativa de Cunqueiro) e no anacrónico (persisten-cia do neotrobadorismo). Trataríase de levar ás últimas consecuencias a afir-mación ‘unha das cousas que explica que sigamos falando de Galicia como realidade social e política é a existencia dunha literatura galega‘ (38), ou sexa, de que a literatura galega moderna, en canto estratexia de resistencia, ten un inequívoco significado político, á marxe da existencia e capacidade de acción de organizacións activas no campo político (pénsese, por exem-plo, na estratexia do Grupo Galaxia) e da súa maior ou menor sintonía ou heteronomía/autonomía entre o campo literario e o campo político (por usar a terminoloxía de Bourdieu).

No repaso que a escritora fai pola tradición dos estudos literarios galegos chaman a atención ausencias tan elocuentes como a de Carmen Blanco (32). Quere isto dicir que estamos perante diferentes escolas críti-cas, asociadas a determinados centros académicos en loita pola hexemonía interpretativa? Representa Rábade Villar unha voz xeracional da crítica lite-raria xurdida arredor das Academias que recoñece entre as súas referencias a Arturo Casas, Helena González e Dolores Vilavedra pero non a Blanco, unha das máis recoñecidas pioneiras dos estudos feministas en Galicia?

O feito de que este libro suscite tantas preguntas é un dos seus maio-res logros. A autora traza un mapa da situación da historiografía e da crítica literaria galega sen eludir posicionarse. O libro abre, ademais, o camiño a novas vías interpretativas ao abeiro de tendencias do pensamento contem-poráneo. Polo tanto, pódese afirmar que estamos diante dunha obra que será de consulta imprescindíbel.


New York: The Modern Language Association of America2011. xii + 344 pp. isbn 978–1–60329–088–3

Gabriel Pérez DuránUniversidade de Vigo

HOOPER, Kirsty & PUGA MORUXA, Manuel eds.

Contemporary Galician Cultural Studies: Between the Local and the Global

Review

Contemporary Galician Cultural Studies: Between the Local and the Global, coor-dinado por Kirsty Hooper e Manuel Puga, supón un punto de inflexión na internacionalización dos estudos galegos. Por un lado, constitúe un chanzo importante no establecemento dos estudos galegos dentro das estruturas académicas do mundo anglosaxón. Por outro lado, a súa vocación de manual de referencia convérteo nunha porta de entrada á cultura galega dende a socioloxía, a literatura, a antropoloxía, os estudos culturais, a arte, os medios de comunicación e a tradutoloxía, entre outras disciplinas. Inserido na cole-ción ‘World Literatures Reimagined’ da Modern Language Association of America (MLA), a ampla rede de distribución de tan prestixiosa institución permitirá visibilizar o traballo que a prol da cultura galega se realiza dende hai décadas no mundo académico anglosaxón. Por fortuna, non se trata dunha iniciativa illada e sen visos de continuidade: en 2010 veu á luz o tra-ballo de Kirsty Hooper, Writing Galicia into the World: New Cartographies, New Poetics e en 2012, Eugenia R. Romero, profesora da Ohio State University, tirou do prelo Contemporary Galician Culture in a Global Context: Movable Identities.

Composto por dezaseis ensaios, Contemporary Galician Cultural Studies, está artellado de forma flexible en tres bloques: ‘Histories’, ‘Identities’ e ‘Cultural Practices’. A soldadura estrutural do libro amosa unha tensión entre a intención prospectiva e variada dos temas tratados en cada ensaio e o labor aglutinante das introducións, que tentan dar cohesión e coherencia ao conxunto do traballo. O resultado é unha obra multidisciplinar, debedora da consolidación dos estudos galegos como unha supradisciplina en que conflúen diferentes perspectivas teóricas co obxectivo de construír novas

125

HOOPER, Kirsty and PUGA MORUXA, Manuel eds.Contemporary Galician Cultural Studies: Between the Local and the GlobalGabriel Pérez Durán


formas de pensar ‘Galicia’, que ofrece a posibilidade dunha lectura horizon-tal; ou sexa, que nos convida a examinar como un determinado elemento cultural pode influír noutros elementos da estrutura. Non obstante, bótase en falta unha revisión crítica do proceso de culturización do social presente en moitos dos capítulos. Como teñen sinalado voces críticas (Buden 2006, Moreiras 2007 e Sassen 2006, entre outros), a introdución do parámetro cultural no discurso académico das humanidades, en xeral, levou por unha banda, a monopolizar os debates teóricos, reducindo a realidade política, económica, e social, entre outras a un escenario mediatizado polo cultu-ral e, pola outra, a entullar o discurso académico en niveis abstractos e usos retóricos, con ferramentas epistemolóxicas que analizan a realidade a través de xeneralidades que ‘enmarcan’ os problemas, pero que non entran na súa complexidade interna, a cal queda oculta baixo a penumbra que proxectan eses grandes conceptos da órbita dos Cultural Studies ou da globalización, entre outras tendencias de pensamento. Así e todo, a proposta desta mono-grafía é clara: constrúese unha cultura galega en conflito coa súa versión estereotipada e monolítica ao amosar modalidades culturais e identitarias con códigos que teñen ao mesmo tempo, unha validez simultánea, pero que se rexeitan entre si, dando unha imaxe poliédrica da sociedade galega, malia esa preponderancia do cultural sobre aspectos políticos, sociais e económi-cos, entre outros, e unha certa equivalencia entre cultura galega e a súa lin-gua e literatura; inda que hai que salientar a importancia da literatura como xeradora dun discurso que permitiu artellar Galicia como unha entidade política, cultural e social de seu.

Baixo o paraugas do primeiro bloque, ‘Histories’, os traballos recolli-dos fan un percorrido por diferentes elementos dos imaxinarios nacionais ligados á construción estereotipada dalgúns aspectos da historia de Galicia (Lourenzo Fernández Prieto) e á influencia do campo político e reinvidica-tivo dentro do literario e como este pexa a autonomía de quen escribe e dos axentes culturais (Antón Figueroa); finalmente, dúas propostas problema-tizan a presenza de escritoras bilingües centrándose no caso de Rosalía de Castro (María do Cebreiro Rábade Villar e Joseba Gabilondo). Gabilondo opta por unha análise posnacional que entra en conflito coa proposta de ‘literatura nacional’ de Figueroa, o que fai patente certa división entre as análises da literatura galega como unha forma de afortalamento da identi-dade/cultura galega e aquelas outras, en xeral de estudosos e estudosas de fóra da academia galega, que optan por posturas que cuestionan a perspec-tiva nacional.

A medida en que nos adentramos no seguinte bloque, ‘Identities’, vanse ofrecendo relecturas de capítulos anteriores que matizan fíos soltos, engadindo unha análise multifocal do concepto de ‘galeguidade’ dende o conflito ortográfico (John Patrick Thompson), a identidade queer (Timothy McGovern) e a emigración (Eugenia R. Romero e Jaine Beswick). Nestes estudos sobre a construción identitaria sorprende que as únicas formas que posibilitan adquirir e socializar unha identidadade por parte do ser humano se expresen a través da ficción nas súas modalidades textuais e/ou audiovi-suais, en consonancia co xa comentado sobre a equivalencia que se fai entre cultura galega e a súa lingua e literatura. Neste debate bótase en falta unha dimensión sociocognitiva e de teoría da complexidade que se achegue aos problemas de configuración da personalidade, das relacións entre as dife-rentes identidades/alteridades, e do conglomerado de relacións entre os individuos e os sistemas sociais en que se insiren. A fin de contas, a iden-tidade nacional, por exemplo, é un tipo de identidade social máis entre as

126



vastas posibilidades de identificación grupal existentes na acción social dos individuos e dos colectivos que se manifestan dende no tipo de roupa que vestimos ata nas identidades dixitais que adquirimos nas redes sociais.

Na última parte, ‘Cultural Practices’, aparecen de novo temas ante-riores, pero nunha vertente práctica: por exemplo, no que atinxe ao audiovisual, Marta Pérez Pereiro continúa a liña de traballo encetada por Fernández Prieto e amosa como certas series da Televisión de Galicia (TVG) perpetúan un idilio coa Terra imperturbable ás mudanzas. José Colmeiro analiza atinadamente o que se deu en chamar a industria do audiovisual galego e o traballo de María Reimóndez complementa as ante-riores propostas engadindo un convite a unha viaxe comparativa entre a construción do patrimononio galego durante o Fraguismo do Partido Popular de Galicia (PPdG) (1990–2005) e a época do goberno bipartito do Partido Socialista de Galicia (PSdG-PSOE) e o Bloque Nacionalista Galego (BNG) (2005–2009). Continuando na procura de conexións, o ensaio de Hirsty Hooper recolle fíos de Figueroa e McGovern e reclama un canon litera-rio máis inclusivo, onde estean presentes autoras (Iolanda Zúñiga e Rosa Aneiros, por exemplo), autores e autoras alófonas (úrsula Heinze) e ten-dencias queer (Antón Lopo, por exemplo, do que xa se ocupara McGovern). Os restantes traballos poderíanse agrupar baixo a etiqueta ‘propostas trans-formadoras para a cultura galega’. Burghard Baltrusch centra o seu estudo nas propostas vangardistas do grupo Rompente e no impacto que tiveron na década dos oitenta. Silvia Bermúdez e Laura López poñen o seu foco de atención nas performance e na poesía visual como métodos heterodoxos de construción da identidade/cultura galega. Entre os aspectos menos loables do volume cabe salientar o glosario. A priori unha ferramenta de utilidade para deixar negro sobre branco aspectos de difícil comprensión para un público descoñecedor da realidade galega ou dos temas tratados, sorprende, nun libro con vocación de manual, un glosario de catorce entradas que ape-nas resolven dúbidas xerais de caracter histórico, social e político. É máis, a posibilidade da lectura horizontal antes mencionada vese pexada polo carácter onomástico do índice, que non axuda o que podería a rastrexar conceptos.

Ao pechar o libro, veume á mente una frase do físico Max Planck que cobra un sentido pleno ao aplicala á policontextualidade conflitiva que envolve a construción da cultura e da identidade: ‘Calquera nova ver-dade que triunfe, non é porque convenza aos seus detractores, senón por-que van morrendo e, así, unha nova xeración medra e familiarízase con ela. Cada unha das propostas, dentro da ortodoxia ou non, adquire ‘vida pro-pia’ fóra da autoritas que as categorizou, dando saltos de cerebro en cerebro co obxectivo de colonizalo. Ademais de osíxeno, tamén inhalamos crenzas’ (1949: 33–34). Contemporary Galician Cultural Studies: Between the Local and the Global aplica un pouco de esmeril e limón para evitar a oxidación dos con-ceptos. Por iso, e pola súa vontade divulgadora, hai que lle dar a benvida a esta proposta ‘actualizadora’ acorde cos continuos cambios da realidade.

Referencias

BUDEN, Boris, 2006. ‘Cultural Translation: Why It is important and Where to Start With It’. Transversal/eipcp. (Wien: European Institute for Progressive Cultural Policies.) <http://translate.eipcp.net/transversal/0606/buden/en> [Consultado o 3 de febreiro de 2011]

127



MOREIRAS, Alberto, 2007. ‘Transculturación e conciencia dobre’. O espec-tro político hoxe. Ilustración e barbarie. (Vigo: Universidade de Vigo). <http://www.uvigo.tv/gl/serial/254.html> [Consultado o 6 de abril de 2008]

PLANCK, Max, 1949. Scientific Autobiography and Other Papers (New York: Philosophical Library).

SASSEN, Saskie, 2006. Territory, Authority, Rights. Fron Medieval to Global Assemblages (Princeton: Princeton University Press).


Ames: Edicións Laiovento. 2010. 195 pp. isbn 978–84–8487–185–1

Ana SalgadoEditora de ProTexta: Revista de libros de Tempos Novos.

FIGUEROA, Antón

Ideoloxía e autonomía no campo literario galego

Review

As guerras da escrita

Nos últimos meses de 2010 viu a luz Ideoloxía e autonomía no campo literario galego, quinto libro de Antón Figueroa, ensaísta e catedrático de Filoloxía Francesa na Universidade de Santiago de Compostela. As relacións inter-literarias e a tensa confrontación entre campo do poder e campo litera-rio centran desde hai máis de vinte anos unha tarefa investigadora que se iniciou en soporte libro con Diglosia e texto (1988), obra de referencia para entendermos as particularidades da comunicación, literaria e non só, nun contexto de minorización política e cultural como o que vivía Galicia daquela e que Figueroa denominou ‘estadio épico’.

Nunha entrevista publicada na revista ProTexta (2011) Figueroa explica como un profesor de Literatura francesa coma el chegou a estas liñas de procura polo feito de ser o galego ‘un campo de experimentación e de verificación extraordinario, moi activo en termos relativos, un campo particularmente tenso onde se vive a concorrencia, a loita literaria, política’. Resulta revelador ver, a partir desta idea, a maneira en que Figueroa amosa como os principais factores de heteronomía nun momento inicial de con-formación dos diferentes campos culturais nacionais foron de orde política. Tamén como isto continúa sendo así en moitos casos de literaturas minori-tarias, en canto nas literaturas hexemónicas se dan factores de dependencia con ancoraxes máis directas no campo económico.

Xa desde o título do volume observamos o peso que o pensamento do sociólogo francés Pierre Bourdieu sobre a configuración dos campos culturais ten nos estudos de Antón Figueroa. O labor de pescuda teórica e de adaptación para o estudo da literatura galega de certos marcos de aná-lise con implantación internacional que este profesor leva anos realizando, e que comparte con outros investigadores entre os que podemos incluír ao falecido Xoán González-Millán, canda ao que escribiu Communication litté-raire et culture en Galice (1997), a Helena González, Arturo Casas e María do Cebreiro Rábade Villar, vese aquí ampliado. Da mesma maneira que fixera cos traballos de Itamar Even-Zohar verbo da teoría dos polisistemas, o autor de Ideoloxía e autonomía no campo literario galego cóntase entre os estudosos que apostaron decididamente pola difusión e pola aplicación ao noso campo

129

FIGUEROA, AntónIdeoloxía e autonomía no campo literario galegoAna Salgado


cultural das ideas de Bourdieu, de maneira máis marcada desde a publi-cación de Nación, literatura, identidade. Comunicación literaria e campos sociais en Galicia (2001). A súa xenerosidade intelectual e o seu maxisterio teñen pegada nunha parte significativa do traballo das investigadoras e investi-gadores saídos da Facultade de Filoloxía da Universidade de Santiago de Compostela nos campos da teoría, da crítica e da historia literaria; por caso os que, dirixidos polo profesor Elias Torres, integran o Grupo Galabra.

Este libro opera tamén contra certas simplificacións das reflexións de Bourdieu sobre o concepto de autonomía e o seu funcionamento nun campo cultural. Figueroa afirma que ‘o concepto de autonomía dos campos artísticos non consiste en absoluto nun limbo da práctica da ‘arte pola arte’ que implica a total indiferenza fronte ao que acontece no exterior’ (35) e asegura, nun plano complementario, que ‘os artistas moi comprometidos, máis non moi autónomos como artistas, destrúen a posibilidade dun com-promiso real e eficaz da literatura’ (35).

Contén este volume un lúcido percorrido polas tensións que dous polos de atracción refractarios como a ideoloxía e a vontade de autonomi-zación foron provocando ao longo do século xx no campo cultural galego e que fan parte ineludíbel da súa loita pola existencia. O autor comeza por presentar unha introdución de carácter teórico en que se ocupa de expor e analizar o concepto de autonomía en relación coa configuración do campo político e cultural a partir de Bourdieu e dalgúns dos continuadores dos seus estudos como Gisèle Sapiro. A continuación entra de maneira detida aínda que non exhaustiva, a analizar as relacións entre o campo de produ-ción ideolóxico e o campo literario fundamentalmente en tres momentos da historia da literatura galega que considera especialmente significativos: a época Nós das décadas de 1920 e 1930, e logo da fractura que supuxo a Guerra Civil, a xeración de La Noche e a Nova Narrativa Galega das décadas de 1950 e 1960. Aténdese de xeito máis demorado, entre outros, ao traballo do poeta Manuel Antonio (1900–1930), convertido en referente fundamen-tal das vangardas históricas, e ao de Francisco Fernández del Riego (1913–2010), responsábel, entre outros moitos emprendementos na posguerra inmediata, das emisións en galego na BBC (1947–1956).

A seguir achegámonos ao desenvolvemento que se realiza en Ideoloxía e autonomía no campo literario galego de tres ítems que fan parte do cerne con-ceptual do libro: pescuda teórica, experimentación formal e relación co exterior, que aparecen sintetizadas no seguinte fragmento: ‘os artistas, os axentes literarios, os escritores sobre todo, desde Manuel Antonio até os escritores da xeración da Noite e da Nova Narrativa recorreron practica-mente a unhas mesmas estratexias: a autorreflexión, a busca formal, a inter-nacionalización, o dialogo interno e exterior’ (181).

Como idea transversal e como punto de ancoraxe do discurso recó-rrese ao pensamento dalgúns autores vencellados a períodos en que un afondamento na autonomización do campo foi viábel por medio do recurso á reflexión teórica, fundamentalmente daquela que atendeu a estética e soubo situala fronte a condicionamentos de carácter ideolóxico e, moi-tas veces, esencialistas. Os exemplos máis salientábeis da preguerra serían Manuel Antonio coa súa obra poética e co manifesto Máis alá (1922), escrito en colaboración con Álvaro Cebreiro, e Rafael Dieste coa peza teatral A fies-tra valdeira (1927) e co seu traballo ensaístico. Sobre este último di Figueroa: ‘paréceme que unha das súa maiores achegas cara á autonomización do campo literario foi a teorización e a racionalización: a súa linguaxe teórica era innovadora, moi afastada da do campo de produción ideolóxico o que

130



o levaba a rexeitar as súas propostas (e presupostos) estéticas, ruralismos, temas obrigados, etcétera’ (101).

Canda esta necesidade de artellar discursos teóricos, a busca formal, entendida como experimentación, como traballo coa linguaxe, é outro dos elementos que Figueroa considera decisivos no camiño de autonomización do discurso literario. Este é tamén outro dos elos que se presentan como constantes nos períodos atendidos de maneira máis detida. Ás obras xa cita-das uniríanse a escrita de Xosé Luís Méndez Ferrín e de Gonzalo Rodríguez Mourullo, esta como adianto da profunda renovación narrativa que se dá nos anos sesenta. Relacionada directamente con esta procura estaría o diá-logo co traballo artístico internacional. Velaquí un fragmento en que apare-cen destacadas as vías nodais que se foron apuntando:

‘Os camiños iniciados por Mourullo van constituír a liña de fondo que caracteriza o movemento coñecido como Nova Narrativa Galega que, desde o meu punto de vista, comeza en firme a constitución dun polo de produción fundamental para a existencia do campo literario, porque a partir de entón dentro da literatura galega consolidarase un sector autó-nomo, autorreflexivo, baseado na forma e na súa teoría e internacionalizado. Cando digo internacionalizado non quero só dicir influenciado por uns ou por outros movementos ou modelos alleos senón, diría tamén ‘homologado’ (mentres non atope outra palabra mellor) no mundo, ou o que é o mesmo, singularizado mediante a diferenza formal’ (156).

Canda a este diálogo co exterior, Figueroa anotaba a necesidade dunha dialéctica interna que fai tamén parte necesaria do proceso de auto-nomización dun campo. A cuestión amósase fundamentalmente ao longo do libro nas lideiras e nos acordos entre novos e vellos: por unha banda Alfonso Daniel Rodríguez Castelao (1886–1950) e Vicente Risco (1884–1963), e por outra Manuel Antonio e o seu ‘Prólogo para un libro de poemas que ninguén escribeu’ (1924), un dos textos que exemplifican de maneira máis lúcida e contundente a creba con algúns dos valores centrais do campo lite-rario galeguista, sexan estes os grandes referentes do Rexurdimento ou a concepción do verso tradicional e as súas rimas. As tomas de posición de vangarda, subversión ou renovación son explicadas tamén á luz da confron-tación entre unha estética popular e outra pura ou culta: ‘Creo que os casos de Manuel Antonio ou Mourullo fronte ao campo de produción ideolóxico de cada época fornecen dous exemplos moi significativos desa dialéctica entre o ‘popular’ e o ‘culto’’ (126). Figueroa segue novamente a Bourdieu e parécenos pertinente citar aquí unha crítica de Jacques Rancière escrita a partir da lectura da obra de Bourdieu La distinction (1979) nun volume titu-lado Le philosophe et ses pauvres (1983), e onde apunta tanto contra certa socio-loxía coma contra esta dualidade:

‘Cette critique ‘sociale’ de l’illusion esthétique me parut s’inscrire à l’exact opposé de l’experiénce ‘esthétique’ par laquelle les ouvriers éman-cipés s’étaient approprié un regard, un langage, des gôuts qui n’étaient pas ‘les leurs’, dans l’exacte continuité, en revanche, du grand souci des élites: préserver les hommes du peuple de cet attrait pour la langage et la culture des autres qui les menait aux impasses du ‘déclassement’’ (7).

A análise de dinámicas de autonomización dos campos da música e do campo literario francés, por exemplo, nos mesmos períodos en que Figueroa afonda no galego completan unha ollada que trata de reparar na identificación dos mecanismos de poder, simbólico e non, que fan parte ineludíbel do proceso polo cal un libro chega ás nosas mans. Entre outros, o lugar común que asocia a ‘literatura política’ coa dependencia: ‘Hai

131



quen interpreta que o feito de que un escritor utilice a temática política ou interveña nela son signos de heteronomía. Isto non é así, e no caso de Galiza resulta particularmente pertinente sabelo pola permanente politi-zación da cultura’ (181). En canto agardamos a que Figueroa entre a procu-rar no antonte, eses anos setenta que apunta no final do libro como outro momento privilexiado para analizar concorrencias entre campo cultural e político, quédanos, por caso, cavilar sobre as liñas de heteronomía que o poder económico traza sobre un campo que, malia á minorización, non pode por orde política permanecer á marxe.

Obras citadas

FIGUEROA, Antón, 1988. Diglosia e texto (Vigo: Xerais).

FIGUEROA, Antón, 2001. Nación, literatura, identidade. Comunicación literaria e campos sociais en Galicia (Vigo: Xerais).

FIGUEROA, Antón & Xoán GONZÁLEZ-MILLÁN, 1997. Communication littéraire et culture en Galice (París: L’Harmattan).

RANCIÈRE, Jacques, 1983. Le Philosophe et ses pauvres (París: Fayard).

SALGADO, Ana, 2011. ‘Antón Figueroa: ‘Un grande escritor non o é unica-mente por razóns literarias’’, ProTexta 17: 26–27. Reedición en poesiagalega.org. Arquivo de poéticas contemporáneas na cultura. http://www.poesiagalega.org/arquivo/ficha/f/1414 [Consulta febreiro 2012]

130103 revista completa d - galicia21journal.org · figura o seu discurso como intervención. o...

Documents