106400933-m-popovic-singidunum.pdf

fttHjivufiM 4. iUSriTUT, jeqmy fffl*

ANTIKI S I N G I DUNUM: DOSADANJA OTKRIA I MOGUNOST DALJIH ISTRAIVANJA

MARK O PO PO VIC

O rimskom Singidunumu kod nas je dosta pisa- no. Najee su to izvetaji o istraivanjima ili po- jedinanim nalazima1, topografiji2, a razmatrana su i pitanja u vezi sa nastankom i razvojem antikog grada3. Dosadanja saznanja, jo uvek veoma fragmentarna i nedovoljna za donoenje konanih zakljuaka, pruaju mogunost da se stekne osnov- na slika o razvojnim etapama, topografiji i urbanoj strukturi Singidunuma, kao i stepenu ouvanosti antikih tragova pod zdanjima savremenog grada. To se moe smatrati pouzdanim polazitem za dalja istraivanja u budunosti.

Za rimsku dravu, koja je tokom prvog veka uspostavila svoje granice na Dunavu, poloaj brega iznad ua Save bio je od posebnog stratekog znaaja. Nema pouzdanih podataka da li je u tom ranom razdoblju ovde boravila neka od rimskih legija. vra vojna i administrativna organizacija na podruju dunavskog limesa uspostavljena je neto kasnije, u doba Domicijana. Godine 86. ranija provincija Mezija podeljena je na dve nove - Gornju i Donju Meziju. Na podruju Gornje Mezije tada se nalazila legija VII Claudia. Iste godine, radi ojaanja odbrane na gornjomezijskom limesu, pre- baena je iz Dalmacije legija IV Flavia. Nije pouzdano utvrdeno gde je ova legija bila smetena po dolasku u Podunavlje. Nekoliko decenija kasnije,

1D. Bojovi, Piilog urhanoj istoriji Bcograda u periodu rimske dominacije, Godinjakgrada Beograda (GGB) XXII, (1975), 5-6; Id., Arheoloko naslede Beograda, Muzej grada Beograda - katalog izlobe 27, (1985), 87-95, sa celovitom bibliografijom svih radova o rimskom Singidunumu.2V. Kondi, Rimski Singidunum u svetlosti arheolokih nala/.a, Zliornik radova: Oslobodenje gradova od Turaka 1862-1067, Beograd 1970, 29-33: ld., Osnovni elementi topografije Singi- dunuma, in: Istorija Beogracla 1, (1974), 72-88; ). Todorovi, V. Kondi, Keltski i rirnski Singidunum, Beograd 1971.3M. Mirkovi, Rimski gradovi

austrijske okupacije Beograda 1717-1739. injeni su prvi pokuaji da se neki od otkrivenih spomenika i sauvaju10. Intenzivna izgradnja Beograda, koja zapoinje sredinom XIX veka i traje sve do naeg doba, iznela je na svetlo dana brojne tragove antikog nasleda. Naalost, samo su neki od ovih nalaza zabeleeni i sauvani . Podizanjje spomenika knezu Mihailu, poetkom osamdesetih godina prolog veka, bilo je prilika za prva zatitna arheoloka iskopavanja u Beogradu12. Do Prvog svetskog rata u izvetajima o radu Narodnog muzeja uglavnom se pominju otkria kamenih spomenika ili podaci o grobnim konstrukcijama, dok o tragovima antike arhitekture gotovo da i nema pomena. 11 muzejsku zbirku dospeli su tada i neki od retkih sauvanih grobnih priloga. U razdoblju izmedu dva svetska rata situacija se unekoliko menja. Briljivije se belee arheoloka otkria, a zahvaljujui prvenstveno delovanju arh. R. tau- dingera, prikupljaju se iskopine, najee fragmenti keramike, uz osnovne podatke o uslovima nalaza13. Drugu polovinu naeg veka karakterie neto temeljniji pristup spomenikom nasledu rimskog Singidunuma. Na prostoru Beogradske tvrdave i parka Kalemegdan ve vie decenija vre se sistematska arheoloka iskopavanja koja su, pored ostalog, bila posveena i istraivanjima anti- kogutvrdenja-logora legije IV Flavia14. Za razliku od kastruma, iji su delovi sistematski istraivani, urbana zona antikog grada, okruena prostranim nekropolama, ostala je nedovoljno prouena. Na tom prostoru sluajni nalazi i dalje su ostali osnovni izvorsaznanja, a samo na nekim lokalitetima bilo je rnogue organizovati zatitna arheoloka iskopavanja. Tako je ekipi Muzeja grada Beograda, 1954. godine, bilo omogueno da na mestu stare "Glavnjae", izmedu ulica Simine i Brae lugovia, obavi zatitna istraivanja manjeg obima8, prva posle onih koja je vrio M. Valtrovi kod spomenika

10- M. Mirkovi, IMSII, Viminacium ct Margum, Beograd .1986, 13-14.11D. Garaanin, Arheoloki spomenici u Beogradu i okolini, Godinjak Muzeja grada Beograda (MGB) I, (1954). 45-97; J. Todorovi, M. Birtaevi, Arheoloki spomenici u Beogradu i okolini, Godinjak MGBII, (1955), 34-42.12M. Valtrovi, Rimski grobovi u obliku bunara, Starinar I I , (1885), 33-45 i 69-73.l t' D. Bojovi, Rirnska keramika Singidiinuma, Beograda 1977, 19-21; ld., Neobjavljeni podaci za istoriju rimskog Singi- dunuma, GGBXXIII, (1976), 5-13.14M. Popovi. Beogradska tvrdava, Beograd 1982, 20-22, sa pregledom istraivanja.15J. Todorovi, M. Birtaevi, op. cit., 32-36.

knezu Mihailu. Kasnije, zatitna arheoloka iskopavanja vrena su u Studentskom parku (1968- -1969) 1(\ na trgu izmeu nove zgrade Filozofskog fakulteta i Kapetan Miinog zdanja (1972)1' i na Kosanievom vencu, ispod

8l6, D. Bojovi, Rimske terme u Studentskom parku u Beogradu,

ostataka spaljene zgrade Narodne biblioteke9. U novije vreme obimna zatitna iskopavanja obavljena su na dve lokacije: u KnezMihailovoj lilici 30,1992. godine10, i na uglu ulica Gospodar lovanove i Tadeua Kouka, 1991-1993. godine20. Do znaajnih otkria dolo se praenjem radova na izgradnji infrastrukture savremenog grada uz inanja sonda- na iskopavanja, na prostoru Knez Mihailove ulice 1987. godine11, kao i prilikom izgradnje toplovoda 1989-1993. godine u zoni jugoistone nekropole Singidunima, od ulica Kosovske i Vlajkovieve, preko parka Tamajdan, do ulica Kralja Milutina i Proleterskih brigada12.

Dosadanja otkria, iako esto bez neophodnih podataka o strukturi i stratigrafiji slojeva, i osnovne dokumentacije o otkrivenim ostacima arhitekture, daju ipak globalnu sliku o topografiji i urbanoj strukturi, kao i etapama razvoja antikog Singi- dunuma. Izvesna saznanja do kojih se dolo, posebno ona koja ukazuju na znaajne izmene nekadanjeg reljefa u starom jezgru Beograda, uz podatke o zonama potpunog unitenja antikih ostataka, pretstavljaju polaznu taku za dalja istraivanja, ali ukazuju i na potrebu revidovanja nekih ranije iznoenih zakljuaka. (sl. 1.)

U toku viegodinjih arheolokih istraivanja koja su vrena na prostoru Beogradskc tvrdave, kao i na delu dananjeg Dorola, uoeno je da je sadanji poloaj rene obale bitno izmenjen u

9G. Cvetkovi-Tomaevi, D. Milovanovi, M. Miravljev, Na zgaritu Narodne biblioteke u Beogradu, Memorijalni i arheoloki spomenici, Saoptenja XX-XX1, Republiki zavod za zatitu spomenika kulture (1988 -1989), 147-180.10 V. Ivanievi, S. Nikoli- ordevi, Novi tragovi antikih fortifikacija u Singidunumu - lokalitet Knez Mihailova 30, u ovom zborniku, 65-150.11)l.j. Bjeiajac, Z. Simi, Rezultati zatitnih arheolokih iskopa- "tfanja na prostoru Ulice kneza Mihaila. GGB XXXVIII, (1991), 17-33.12- Z. Simi, Rezultati zaTitnih arheolokih istraivanja na prostoru jugoistone nekropole Singidunuma, u ovom zborniku, 21-56.

M. Popovi,24; 2. Skalamera,Popovi, Urbani2

Slika 1. Stanje antikih kulturnih slojevu na podruju ueg centra Beograda-uniteno:1. u srednjem veku, 2. pri gradenju bastionih artiljerijskih fortifikacija, 3. denivelacijama 1720-1725. g,4.gradenjem savremenih saobraajnica

-pod slojevima nasipa visine 3-5 m:5.prostor u podnoju dunavske padine zasut u razdoblju 16-19. veka.

odnosu na stanje kada je nastajao antiki grad2!. Analiza hidroloke situacije na uu Save u Dunav, uz podatke iz arlieolokih sondi, ukazuje na stalnu

ANT IK I S INGIDUNUM: DOSADA$N| A OTKR IA

tendenciju pomeranja desne rene obale ka sreditu vodotoka, to navodi nazakljuakdaje poetkom nae ere umesto donjogradske zaravni u podnoju brega, postojao samo jedan relativno mali pojas obale, ija se irina pogodna za naseljavanje kretala izmedu 50 i 60 m. To je, ustvari, bila blaga padina koja se od stenovitih litica sputala prema obali, sa visinskom razlikom na pomenutoj irini od oko 10 m. Neto ravniji prostor u priobalju, sudei prema poloaju tragova antikih objekata, postojao je samo na mestu kasnijeg Zapadnog podgrada Beogradske tvrdave13. U zoni Dorola poloaj nekadanje obale moe se pretpostaviti izmedu ulica Visokog Stevana i Solunske, to znai da ceo taj sadanji deo grada lei na sedimentima novijeg porekla, bez tragova starijih kulturnih slojeva25. Znatno je izmenjen i izgled brega na kome se nekada nalazio legijski logor. Sa njegove severozapadne i jugozapadne strane nalazile su se nepristu- pane stenovite litice, koje su danas gotovo u celini zasute novijim nasipima. Ni sadanja gornjograd- ska zaravan u doba Antike nije tako izgledala. Po- duni greben u produetku Knez Mihailove ulice, kao najvia taka beogradskog rta, presecao je ovaj prostor obrazujui sa bonih strana blage padi- ne14. Posmatran u celini bio je to neravan i nepode- san teren za izgradnju utvrdenja pravilne osnove. Sa druge strane, uzak pojas zemljita izmedu padine i obale, na mestu dananjeg Donjeg grada, pruao je veoma ograniene mogunosti za razvoj ur- banih struktura na tom prostoru. To je znaajna i- njenica koja se ne moe zanemariti kod razmatranja problema lopografije Singidunuma.

Ostaci rimskog Singidunuma, budui da lee pod temeljima savremenog grada, sada su ve u velikoj meri uniteni ili nedostupni istraivaima. Proces razgradnje antikih zdanja, koji je zapoeo sigurno jo u vreme Justinijanove obnove, nastav- Ijen je sve do naih dana. U ranim razdobljima Srednjeg veka urbana zona nekadanjeg Singidu- numa, po svemu sudei puna ruevina, bila je izvo- rite gradevinskog materijala za potrebe grada koji je nastajao. Gradivo za bedeme i kule vizantijskog

13M. I'opovi. op. cit., 24.14 U odnosu na pravce pruanja bonih antikih bedema, koji

kastela, podignutog sredinom XII veka, dobrim delom potie od razruenih antikih fortifikacija.U vreme izgradnje novih srednjovekovnib utvrdenja, poetkom XV veka, razrueni su, izgleda, svi vidljivi tragovi antikih konstrukcija, posebno preostali bedemi kastruma. U nove srednjovekovne fortifikacije ugradeni su antiki kvaderi, delovi stela i rtvenika15, pa ak i kornpaktni komadi nekadanjih malternih struktura, najee pod- nica. Delovi rimskih bedema ostaii su pod temeljima ili u jezgru novih fortifikacionih trasa, dok su neki, prokopavanjem tvrdavskih rovova, u celini razoreni. Tako je stradao deo severoistonog bedema kastruma, a prokopavanjem rova ispred jugoistonog bedema Gornjeg grada, u prvoj deceniji XV veka, uniten je stariji kulturni sloj sa ostacima rimskih gradevina.

Nova velika razaranja antiko naslee Singi- dunuma doivelo je krajem XVII i u prvim deceni- jama XVIII veka, u vreme obimnih fortifikacionih radova i barokne rekonstrukcije grada. Izgradnjom nove bastione trase oko Tvrave razoren je cen- tralni prostor kastrurna, a nivelacionim radovima uniteni su antiki i srednjovekovni slojevi u sredinjem delu Gornjeg grada. Na slian nairr stradali su i donjogradski antiki slojevi u podnoju dunavske padine. Obim razaranja bio je jo vei na prostoru nekadanje urbane zone Singidunuma. Izgradnjom nove austrijske bastione trase oko ondanje beogradske varoi irnitena je zona sa tragovima antikog grada, irine 50 do 100 m od Kosanievog venca, preko Pop Lukine ulice, zatim izmedu Topliinog - Obilievog venca i IJlice marala Birjuzova, sve do Trga Republike i dalje, Fran- cuskom ulicom prcma Dunavu. Tragovi austrijskih nivelacija, sa potpunim ili deliminim unitava- njem antikih ostataka, zapaaju se i na delu Knez Mihailove ulice, naprostoru gde se nekada nalazila velika kasarna princa Aleksandra Virtemberkog, podignuta u treoj deceniji XVIII veka. Trasiranje i uredenje savremenih ulica u uetn centrti Beogra- da, krajem XIX veka, bilo je takode praeno denive- lacijamaterena. Prilikom prosecanja Pariske ulice i izgradrrje tramvajske pruge, uniten je ceo juni ugao kastruma sa velikim delom Jugoistonog bedema, sve do nekadanje glavne june kapije, odnosno mesta gde se sada nalazi spomenik Milanu Rakiu. I trasiranje ulice Kralja Petra (7. jula), od Uzun Mirkove niz dunavsku padinu, takode je bilo praeno denivelacijama i potpunim unitenjem kulturnih slojeva do ravni

15su se nalazili na rubovima padina, pad terena prema jugoistoku iznosio je oko 15 m na duini od 220 m a prema kraoj severoistonoj strani 6 m u odnosu na duinu od 120 m. V. Kondi, Rimski nalaz izVinjieve ulice, GGB VII, (19fi0),


zdravice. Nasuprot tome,

27' M. Mirkovi, IMS1, n 15, 19, 25, 26, 36, 54, 62, 66, 68.


u niim delovima dunavske padine, izmedu ulica Gospodar Jovanove i Cara Duana, kasnijim zasi- panjem sadanja ravan tla je izdignuta, tako da se grobovi antike nekropole na tom prostoru negde nalaze i na dubinama od 5,5 do 6,5 metara28. Obimna unitavanja antikili tragova, prouzroko- vana prosecanjem sadanjih gradskih saobraajnica, zapaena su i na padini koja se od Varo kapije, Topliinog i Obilievog venca sputa prema Savi. U vreme gradenja novog mosta preko Save 1932-1933. godine, kao i uredenja prilazne petlje nakon njegoveobnove 1956-1957. godine, izvrene su obimne denivelacije tcrena izmedu ulica Fru- kogorske i Crnogorske, zatim u donjem delu Bran- kove, kao i na irem prostoru Pop Lukine ulice, posebno prema Jug Bogdanovoj i Ulici Gavrila Prin- cipa. U odnosu na nekadanji reljef sadanje kote terena na ovom prostoru nie su za 2 do 8 metara. Nii nivo tla u odnosu na prvobitni uoen je i du cele Ulice marala Birjuzova (ranije Kosinajska), gde sadanji ulini zastor lei neposredno na utoj glinoidnoj zdravici. Znatne izmene u odnosu na nekadanje stanje pretrpeo je i prostor oko Zelenog Venca. Na mestu sadanje pijace sve do sredine prolog veka nalazila se movara, koja je kasnije zasuta, ime je u velikoj meri izmenjen nekadanji reljef na ovom prostoru. Navedeni primcri unitavanja velikih povrina sa antikim kulturnim slojevima, naalost, nisu i jedini na prostoru nekadanje urbane zone rimskog Singidunuma. U celom uem jezgru Beograda tragovi starijih epoha stalno su ugroeni ukopavanjem temelja novih gradevina, kao i podzemnim instalacijama gradske infrastrukture.

Na relativno slabu ouvanost tragova antikih gradevina u Beogradu utit^io je i kvalitet materijala, odnosno kamena od koga su gradene. U toku dosadanjih istraivanja uoena je veoma esta upo- treba lokalnog kamena slabog kvaliteta. Ovaj meki pcar, koji istraivai obino oznaavaju kao ta- majdanski, mada potie sa raznih kamenoloma u iroj okolini Beograda, veoma je neotporan na at- mosferilije i brzo se raspada. Savremeni primeri pokazuju da su neki od sarkofaga i stela, koji su iskopani u razdoblju izmedu dva svetska rata, a po- tom izloeni na otvorenom prostoru, za samo nekoliko decenija u velikoj meri izgubili svoj nekadanji oblik. Ostaci stilobata sa ouvanim bazama za stubove,

otkriveni tokom arheolokih iskopavanja u kalemegdanskom parku, za samo jednu zimu pretvoreni su u amorfne mase. I neki od kvadera bedema kastruma ubrzo posle otkrivanja pokazali su prve znake raspadanja. Ove injenice omo- guavaju da se pored opte slabe ouvanosti objas- ni i nedostatak naiaza arhitektonske plastike, kao i znaajnijih kamenih struktura, to ukazuje i na probleme koji prate pokuaje prezentacije otkrivenih ostataka antikog Singidunuma.

Dosadanja saznanja, zasnovana na brojnim sluajnim nalazima kao i ishodima arheolokih istraivanja, i pored injenice da su u centru Beo- grada vclike povrine sa arheolokim tragovima trajno unitene, pruaju mogunost za razmatranja osnovnih elemenata topografije antikog grada. To pitanje zaokupljalo je panju ranijih istra- ivaa, tako da je stvorena priblina prostorna slika Singidunuma 29 Posle nekih novijih otkria ona se mora dopuniti i podvri reviziji. Osnovni nedostatak dosadanjih radova je u tome da je, topografska slika grada posmatrana jedinstveno za razdoblje od kraja prvog veka nae ere pa sve do konanog hunskog razaranja 441. godine. U razvoju Singi- dunuma, medutim, izdvojeno je nekoliko etapa koje odraavaju promene u strukturi grada, to je u neposrednoj vezi i sa izmenama u topografiji. Zak- ljuci o poloaju kastruma, civilnog naselja i nekropola, do kojih su raniji istraivai doli, uglavnom bi se mogli odnositi na vreme od druge polovine II veka pa do gotske invazije 378. godine. Za ranije razdoblje, na osnovu rezultata do kojih se dolo u novije vreine, dosadanji zakljuci bi se morali podvri reviziji. Slian problem se postavlja i za poznija razdoblja, kako ono do hunskog razaranja grada, tako i za epohu ranovizantijske obnove u VI veku.

Polazei od onog lo nam se ini nespornim, zadraemo se prvo na topografskoj slici grada iz vremcna njegovog punog uspona tokom treeg i velikog dela etvrtog veka. (sl. 2) Legijski logor se u to vreme nalazio na prostoru dananjeg Gornjeg grada Beogradske tvrdave i parka Kalemegdan. Bilo jc to utvrenje trapezaste osnove, duine 560 m, a irine uih strana: severozapadne 330 m a jugoistone 380 in, sa branjenom povrinom od gotovo 20 ha. Osim ovog osnovnog prostora, sa dva bedema koja su se sputala niz padinu, bio je

29, M. Mirkovi, Ritnski gradovi na Dunavu u Gornjoj Meziji, 37-'19; V. Kondi, Osnovni elementi topografije Singidunuma, in: Istorija Beograda I, (1974), 72-74; M. Popovi, Podruje Knez Mihailove ulice u sklopu urbanog jezgra rimskog Singi- dunuma, in: Knez Mihailova ulica, zatita nasleda-uredenje prostora, Galerija SANU 28, (1975), 10-14.


obuhvaen i deo u priobalju '0. U toku dosadanjih

istraivanja otkriven je deo severozapadnog bede- ina

kastruma u duini od preko 100 m, sa tragovima

kapije prema padini i ostacima ugaone severne kule31.

Od ove kule na spoju severozapadnog i

,0 M. Popovi, Beogradska tvrdava. 27-32: dopunjen plan prema ishodima novijih istraivanja kod: Lj. Bjelajac, V. Ivanievi, op. cit., 125.

severoistonog bedema, iji ostaci lee pod danas

ouvanom srednjovekovnom Dizdarevom kultim,

" W. Unverzagt, Neue Ausgrabungen in der Festung Belgrad, Praehistorische Zeitschrift XXXVI, (1958), 271-274; M. Vujii- Vulovi, Konzervatorsko-restauratorski radovi na Beogradskoj tvrdavi 1961-1968, SaoptenjaVUl, Zavod zazatitu spomenika kulture grada Beograda, (1970), 5-8; M. Bajalovi Hadi-Pei, Unutranje utvrdenje Beogradskog grada I, GGB XXXVIII, (1991), 36-41: M. Popovi, Severozapadni bedem Gornjeg grada, Arheolokipregled (AP) 13, (1971). 94-97, T. I.VII.

M A R K O P O P O V I

Sada*jobala

nekadanja oba/a

Slika 2. Singidunurn u III i IVveku - 1. legijski logor, 2. civilno naselje, 3. tiekropole.


odvajao se jedan bedem, koji se niz padinu sputao do obale S a v e D e o severoistonog bedema kastruma u duini od oko 15 m, sa ostacima jedne isturene kule kvadratne osnove, otkriven je pod zidnom masom eskarpe srednjovekovnog bedema iz prve decenije XV veka3!. Tragovi istog ovog bedema, koji je omedavao kastrum sa severoistone strane, otkriveni su i na prostoru kalemegdanskog parka, nedaleko od paviljona Cvijeta Zu- zori34. Sa suprotne, jugozapadne strane trag temelja bedema kaslruma otkriven je samo u jednoj sondi na rubu sadanjeg savskog etalita35. etvr- ta, jugoistona strana kastruma odredena je otkri- em ostataka kompleksa glavne, june kapije36.

Otkriveni delovi antikib bedema najee su ouvani samo u temelju ili negativima temelja, irine oko 2,30 m. Jedino na delovima koji su bili pod srednjovekovnim fortifikacijama mestimino je ouvan jedan do dva reda kvadera. U pitanju su fino klcsani blokovi mekog peara sloeni u pravilne redove, koji su obrazovali spoljnu oblogu, dok se u unutranjoj strukturi nalazio trpanac37. Medu kvaderima u sauvanom delu severoistonog bedema nalazi se, upotrebljen kao spolija, preklesani deo stele, koji bi se prema ouvanom natpisu mogao datovati najkasnije u prvu polovinu II veka38. Ispred bedema sa severozapadne strane nalazio se rov (spitzgraben), iji su ostaci dobro ouvani39. Ostaci slinog rova otkriveni su i pred jednom od kula june kapije40. Neto sloeniji, dvojni rov postojao je isprcd Severoistonog bedema kastruma41.

Za razliku od bedema, iji ostaci pruaju osnovne podatke o poloaju i nainu gradenja antikog utvrdenja, unutranja struktura kastruma jo uvek je nedovoljno poznata. U neto bolje istraenom junom delu kastruma otkriveni su ostaci komunikacija omedanih porticima koje, pratei ortogo- nalnu emu, obrazuju stambene insule16. Naa- lost, sredinji deo logora na prostoru dananjeg Gornjeg grada, uniten je gotovo u celini. U podnoju padine u Donjem gradu, na delu koji je bio branjen bedemima kastruma, otkriveni su

16- D. Bojovi, AP 18. (1976), 59-65 i AP20, (1978). 51-56.

tragovi vie antikih gradevina43. Od posebnog znaaja je kompleks sakralnih zdanja na prostoru tzv. Zapad- nog podgrada44, medu kojima se nalazi i jedan manji speleurn za koji se pretpostavlja da je bio posveen bogu Mitri4r\ Moguno je da se tu nalazio hram posveen Nemezi i svetilite Silvana46. Na istom lokalitetu u neposrednoj blizini sakralnog kompleksa otkriveni su ostaci zgrada u kojima su se nalazile radionice za izradu oruja, na ta ukazuje skupni nalaz vie stotina gvozdenih maeva17 Za ove gradevine, u vreme kada su otkrivene, bilo je pretpostavljeno da pripadaju kompleksu kanaba18, to bi se sada, nakon novijih saznanja, trebalo ponovo preispitati.

17V. Konii, Osnovni elementi topografije Singidunuma, 73.

18 Ibid.


Prerna raspoloivim podacima, izgradnja kamenih bedema legijskog logora u Singidunumu ne bi se mogla datovati pre drugc polovine II ili samog poetka III veka49. Na takvo datovanje, pored kon- struktivnih odlika bedema i kula, ukazuje i injeni- ca da.najvei deo arheolokih nalaza potie iz tre- egietvrtog veka, dok jesloj koji bisemogao datovati u drugi vek ovde znatno siromaniji i samo mestimino izraen19. Pouzdani tragovi koji bi ukazivali na intenzivnije korienje ovoga prostora odmah nakon rimskog osvajanja i kasnije tokom prvog veka, do sada nisu uoeni. Iz toga razdoblja potiu samo retki pojedinani nalazi ulomaka keramike i novca20. Ovu pojavu, koja nije bez znaaja za dalja prouavanja antikog Singidunuma, trebalo bi u toku buduih arheolokih iskopavanja posebno proveriti. Takode, jedan od ciljeva tih istraivanja morao bi da bude i pokuaj da se dode do saznanja da li izgradnji stalnog logora legije IV Flavia, na dananjem prostoru Gornjeg grada i parka Kalemegdan, predhodi privremeni sa zem- Ijano-palisadnim fortifikacijama, ili bi ga trebalo traiti na drugom mestu. Za ovo poslednje, posle najnovijih istraivanja na prostoru Ulice kneza Mihaila, ima ozbiljnih indicija.

Uz legijski logor, odnosno juno od njega tokom III, a veim delom i IV veka, irilo se civilno naseljg. Prostor urbane zone Singidunuma dosta je pouzdano odreden i pored injenice da su mu upravo rubna podruja delom unitena izgradnjom grad- skili fortifikacija u XVIII veku. To bi bilo podruje najueg centra savremenog grada, omedeno Ko- sanievim, Topliinim i Obilievim vencem prema zapadu i Trgom Republike prema jugu. Sa isto- ka i severoistoka tragovi antikih gradevina prate se do ulica Simine, mestimino i Gospodar Jova- nove. Sa te strane nije mogue sasvim jasno povui granicu urbane zone, budui da se ona delom prek- lapa sa prostorom severoistone nekropole. Se- verni rub antikog grada bio je odreden poloajem kastruma. Ovako omean urbani areal Singidunuma bio je neto vei od prostora branjenog bedemima legijskog logora.

Glavnu komunikaciju antikog grada, u odnosu na koju su bile trasirane ostale ulice, inio je nasta- vak via cardo kastruma, koji je od june kapije vodio prema jugoistoku, nastavljajui se na put ka Viminacijumu. Sudei prema nedavno otkrivenim ostacima, njena trasa poklapala se jednim delom sa sadanjom ulicom Kneza Mihaila. Na prostoru izmedu ulica RajieveT Kralja Petrau. jula) otkrivene su povrine malternog zastora, debljine 20 do 50 cm, sa tragovima vie obnova, za koje se moe pretpostaviti da su predstavljale supstrukciju antike ulice. Manjih tragova slinogzastora bilo je i na drugim mestima du Knez Mihailove ulice52. Nas- tanak glavne komunikacije na ovom pravcu, iji se kontinuitet prati od Antike do

19j0' Zakljuak je zasnovan na rezultatima obrade pokretnih20arheolokih nalaza i terenske dokumentacije sa razliitih

danas, uslovila je tada, kao i kasnije, specifina konfiguracija terena, odnosno greben od koga se sputaju blage padine prema obalama Save i Dunava51. Druga paralelna komunikacija poklapala se sa pravcem pruanja sadanje ^asine ulice. Njeni tragovi sa ouvanim dislociranim ploama na kojima se jasno uoavaju koloteine, otkriveni su ispod raskrsnice sa Zmaj Jovinom ulicom21. Neto dalje, prilikom gradevin- skih radova, 1935. godine, uDositejevoj ulici 1, nai- lo se takode na tragovc za koje je pretpostavljeno da bi mogli pripadati jednoj od antikih ulica55. Tra- govi komunikacije sa delom ivinjaka, koja je u duini od oko 15motkrivena u Vlajkovievoj ulici4, izvan urbane zone Singidunuma, verovatno pripadaju poetnoj deonici puta ka Viminacijumu56.

Poloaj glavnog gradskog trga, foruma Singi- dunuma, prema dosadanjim otkriima mogao bi se pretpostaviti na prostoru oko zgrade Narodne banke u ulici Kralja Petra (7. jula). Tu je otkriveno vie ulomaka mermernih statua22 i nekoliko rtvenika posveenih Jupiteru23, koji su se najverovatnije nalazili uz glavni singidunumski hram, podi- gnut u slavu vrhovnog rimskog boga. Neto dalje, verovatno takode na prostoru foruma nalazio se r jedan vei rtvenik ukraen reljefima, otkriven 1932. g. na uglu ulica Delijske i Uzun Mirkove24. Nalaz kamenog nadvratnika sa zavetnim tekstom, iz Gospodar Jevremove 4 1 , ukazuje na postojanje jcdnog manjeg svctilita posveenog Hekati''0, koji se verovatno nalazio na rubu gradskog naselja, na izlazu jedne od njegovih komunikacija. U neposrednoj blizini postojalo je, izgleda, jo jedno manje svetilite, na ta ukazuje jedan nalaz sa ugla Kapetan Miine i Gospodar Jevremove ulice. Tu je oko 1888. godine otkriven jedan rtvenik posveen Jupiteru, postavljen izmedu dva zidana stupca25, koji su mogli initi deo kultnog zdanja. Pojedi- nani nalazi rtvenika zabeleeni su i na nekim drugim lokalitetima po obodu urbane zone, od

21>f' M. Popovi, Podruje Knez Mihailove ulice u sklopuurbanog jezgra rimskogSingidunuma, 10-14.

M- D. Bojovi, AP 16, (1974), 92-94. T. XXXVII-XXXVIII.

22D. Garaanin. op. cit., 82.

23M. Mirkovi, IMS1,34,spomenici n3,9, I I , 13 121.

24' D. Garaanin, op. cit., 73-74.

25 M. Valtrovi. StarinarV, (1888), 51; M. Mirkovi. IMS1. 4.J. Petrovi, Godinjak Srpske kraljevske akademije (SKA) XXXVIII,

(1929), 238: M. Mirkovi, IMSI, 46.

Trga Republike62, preko Dositejeve lr'"! i ugla Simi- ne i Zmaj Jovine26 do Gospodar Jevremove ulice. U neposrednoj blizini ovog podruja, na

Gundulie- vom Vencu, otkriven je 1988. godine rtvenik posveen Jupiteru65. Izblieokoline nekadanjeg civilnog naselja Singidunuma potiu nalazi etiri rtvenika sa ireg prostora vraarskog platoa27, i dva koja su otkrivena uz rub glavne, jugoistone gradske nekropole28.

Pored uline mree, o infrastrukturi Singidu- numa svedoe nalazi vodovodnih i kanalizacionih instalacija. Smatra se da je grad u doba Antike, kao i u kasnijim razdobljima, bio snabdevan vodom iz mokrolukih izvorita. Medutim, relativno esti nalazi vodovodnih instalacija, koje sa tog podruja vode ka gradu, iako gotovo po pravilu pripisivani Rimljanima, uglavnom su pozniji i mogu se datovati u XVI-XVII1 vek. U okviru same urbane zone ostatak jedne antike vodovodne linije, koja je sluila za snabdevanje kastruma, otkriven je ispod dananiefegrade Bibiioteke grada Beoarada. Tu su nadeni ostaci jednog zidanog zasvedenog kanala, koji prolazi kroz bedem, u ijem sreditu se nalazila masivna olovna cev68. Sline olovne cevi, slobodno ukopane i bez zatitne zidane konstrukcije, otkrivene su tokom arheolokih iskopavanja u Student- skom parku 1969. godine69,. kao i prilikom gradenja zgrade Beogradske berze (sada Etnografski muzej) na Studentskom trgu29. Ostaci kanaliza- cione mree uglavnom su uoeni u okviru kastruma. Uz unutranju stranu severoistonog bedema legijskog logora otkriven je zidani kolektor u koji su se ulivali manji k a n a l i ' S l i a n kolektor, paralelan unutranjem licu jugoistonog bedema, sa ouvanim revizioniin ahtom, otkriven je u Pariskoj ulici uz zgradu Biblioteke grada Beo- grada'2. U ovaj kolektor ulivao se jedan manji, koji je bio postavljen u osi june kapije, odnosno leao ispod via cardo kastruma. Njegovi su ostaci otkriveni na ulazu u kalernegdanski park'!. Iste konstrukcije sa onima u kastrumu bio je i kolektor, koji se pruao ispod ranije pomenute antike komunikacije, iji su ostaci otkriveni na raskrsnici Zmaj Jovine i Vasine ulice74.

O urbanoj strukturi antikog pretee savremenog Beograda, usled slabe ouvanosti i retkih istraenih primera, danas je teko govoriti. Tragovi solidnijih zdanja, od kojih su

26D. Garaanin, op. cit., 76; M. Mirkovi, IMSI, 46.27Dva rtvenika otkrivena su na prostoru Ulice Sv. Save

(D. Garaanin, op. cit., 89; M. Mirkovi, IMS I, 52-53), a za druga dva ostalo je zabeleeno samo da su nadeni na Vraaru (D. Garaanin, op. cit., 72; M. Mirkovi, IMSI, 56-57).28 Jedan je otkriven na Tamajdanu (D. Garaanin, op. cit, 86; M. Mirkovi, IMS I, 47), a drugi " kod Hatal damije" na prostoru kod dananjeg trga Nikole Paia (D. Bojovi, Neobjavljeni podaci za istoriju rimskog Singidunuma, 14; M. Mirkovi, IMS I, 50).29 D. Garaanin, op. cit., 85; M . Grbi, Godinjak SKA XLII,

neka imala i ostatke sistema za zagrevanje, otkriveni su na vie lokaliteta. Tu bi na prvom mestu trebalo pomenuti kompleks jedne vee antike gradevine, iji su delovi iskopani ispod temelja nekadanje zgrade

Narodne biblioteke na Kosanievom vencu'1. Otkriveno je nekoliko prostorija, od kojih su dve bile zavrene apsidama. Sve su imale podove nad hipokaustom, a sistem grejanja im je bio sproveden i kroz zidove. U utu je nadcno dosta fragmenata podnih moza- ika i delova fresko maltera, to ukazuje na bogatu unutranju dekoraciju ovog zdanja. Delimina istraenost i fragmentarna ouvanost onemogu- avaju da se sagleda celovit oblik osnove i blie odredi namena ove gradevine. Prema prelimi- narnim rezultatima istraivanja njen nastanak datovan je u prelazno razdoblje izmedu I i II veka76, to se ne bi moglo prihvatiti bez rezerve. Arheoloki nalazi, posebno primerci novca, ukazuju na neto poznije razdoblje, drugu polovinu II ili III vek77. Neto severnije od ovog kompleksa, izmedu sadanje Saborne crkve i zgrade Francuske ambasade, postoje indicije da su se nalazile terme. Sudei prema natpisu sa ploe koja je lu otkrivena, gradio ih je

71 D. Bojovi, op. cit., 79, T. VIII. 72' Lj.

Bjelajac, Z. Simi, op. cit., 18-20. 73 Ibid.74 D. Bojovi, AP16, (1974), 92-94.7r>' G. Cvetkovi-Tomaevi, Arheoloki lokalitet na Kosanie- vom vencu br. 12-16 u Beogradu, Saoptenja XIII, Republiki zavod za zatitu spomenika kulture grada Beograda, (1981), 177-198; G. Cvetkovi-Tomaevi, D. Milovanovi, M. Murav- Ijov, op. cit.. 147-178.

G. Cvetkovi-Tomaevi i dr., op. cit., 154. 77'

Ibid., 167-171.


u vreme Karakale ili AJeksandra Severa, jedan vete- ran u spomen na svoju preminuiu suprugu30.

Prilikom zatitnih arheolokih istraivanja na trgu ispred nove zgrade Filozofskog i'akulteta 1972. godine, u najmladem antikom horizontu, datova- nom u IIIIV vek, otkriveni su ostaci zidane arhitekture. U pitanju je deo prostranog zdanja, verovatno termi, od kojih su preostali, uglavnom temeljni ostaci tri manje apside, kao i tragovi zidova sa istone strane31. U neposrednoj blizini ovih, u sadanjem Studentskom parku, otkrivene su jo jedne male terme. U toku arheolokih iskopavanja 1968-1969. ova graevina skronmih dimenzija, sa dve male piscine, otkrivena je gotovo u celosti80. Prema otkrivenim nalazima datovana je u III vek32. Na prostoru Studentskog parka, na vie mesta otkriveni su ostaci antike arhitekture33. Slinih nalaza biio je i u njegovoj okolini. Tako su prilikom kopanja temelja za novu zgradu Prirodno-matematikog fakulteta, na mestu stare "Glavnjae", otkriveni ostaci vie relativno skromnih objekata, od kojih su preostali, uglavnom, delovi podova83. Slian naiazpoda od bikonkavnih. ploica zabeleen je na uglu Stu- denlskog trga i Vasine ulice34, a na susednoj parceli (Studentski trg 6) otkriveni su tragovi kamenih zidova sa unutranjom oblogorn od opeka i deo poda koji je vie puta bio obnavijan35. Neto dalje na uglu ulica Simine i Zmaj Jovine otkriven je deo jedne rimske gradevine sa ostacima hipokausta8(>. Tragovi antikih zgrada zabeleeni su i na nekim drugim lokalitetima u okviru urbane zone Singi- dunuma, du Knez Mihailove ulice8' i u Zadarskoj uiici36.

Medu solidnije gradenim singidunumskim zgradama bilo je i luksuznijih zdanja. Na to ukazuju, pored navedenog prirnera sa Kosanievog venca, nalazi mozaikih kockica i fragmenti freskomaltera iz slojeva u Studentskom parku37, kao i delovi tukature otkriveni prilikom ukopavanja instalacija toplovoda na oblinjem Studentskom trgu90. Zanimljivi fragmenti fresaka sa motivima- '' " vegetacije i ptica otkriveni su na lokalitetu izmedu ulica Jovanove i Tadeua Kouka91. Nalazi mermerne dekorativne arliitektonske plastike iz Singi- dunuma za sada nisu poznati, a i primerci od mek- ih vrsta kamena izuzetno su retki. Zabeleen je nalaz jednog kapitela sa prostora u neposrednoj blizini june kapije kastruma92, a dve kamene baze za

30M. Mirkovi, IMSI, 73-75, sa starijom literaturom.

31D. Bojovi, Prilog urbanoj istoriji Beograda, 7-11.

32- lbicl.. 20.3392 lbitl., 11-16: D. i M. Garaanin, Arheoloka nalazista uSrbiji, Beograd 1951, 126.34114 D. (iara.aniii. op. cit., 69.

35). Todorovi, M. Birtaevi, op. cit., 38-39.36 D. Bojovi, Neobjavljeni podaci za istoriju rimskog Singi-37dunuma, GGBXX11I, (1976), 9-12. v. Kondi, op.cit., 75.

stubove nadane su u Siminoj ulici93. U Kievskoj ulici evidentiran je jedan antiki kapitel94, za koji se ne zna da li je tu naden iii moda potie sa podruja civilnog naselja Singidunuma. Jedna manja profi- lisana baza i deo stubia sa kapitelom, klesani od peara, nadeni su u dvoritu zgrade u Knez Mibai- lovoj 5095. Deo venca sa rustino klesanim palme- tama otkriven je kao spolija u kompleksu srednjovekovne Istone kapije Donjeg grada, a jedan veoma oteen korintski kapitel otkriven je u sloju tur- skog uta nedaleko od Sahat kapije91'.

Sa ueg gradskog podruja Singidunuma retki su i nalazi skulptura. Ranije pomenuti ulomci statua sa prostora nekadanjeg foruma, otkriveni krajem prolog veka pri kopanju temelja za zgradu Narodne l^anke, izgubljeni su ili se vie ne mogu identifikovati medu ouvanim spomenicima iz lapidarijuma Narodnog muzeja. Jedina vea, bolje ouvana statua, sada izloena u ovom muzeju, potie iz kastruma, a otkrivena je prilikim gradenja nekadanje zgrade Vojno-geografskog instituta na jednom od bastiona Jugoistonog fronta Beograd- ske tvrave97. Mermerno poprsje jedne enske statue otkriveno je prilikom kopanja temelja za

83 D. Bojovi, Rimske terme u Studentskom parku, 14-15. 90' M. Vujovi, Prilog prouavanju antikog zidnog slikarstva i tuko dekoracije na tlu Singidunuma, u ovom zborniku, 169-179. Ouvani fragmenti u Dokumentacionom centru Naunoistraivakog projekta za Beogradsku tvrdavu. 91' Zatitna arheoloka iskopavanja Zavoda za zatitu spomenika kulture grada Beograda i Arheolokog instituta 1991-1993. g; M. Vujovi, op. cit., u ovom zborniku, 174, sl. 5-6. 92' Nalaz ispred nekadanjeg hotela Srpska kruna, sada Bib- lioteka grada Beograda, Cf. D. Garaanin, op. cit., 62. 93- V. Petkovi, Izvetaj o radu Narodnog muzeja 1911. g, Godihjak SKA XXV, (1911), 277.

D. Garaanin, op. cit., 79. 95 Nalaz nije objavljen. Dokumentacija u Zavodu za zatitu spomenika kulture grada Beograda.46" Nije objavljeno. Arheoloka iskopavanja M. Popovia 1973. g. Dokumentacija u Naunoistraivakom projektu za Beograd- sku tvrdavu.97 D. Garaanin, op. cit., 64, sl. 39.

11

zgradu u Zinaj Jovinoj ulici 3098, a neto dalje u dvoritu nekadanje andarmerijske kasarne na uglu Kapetan Miine i Simine ulice otkrivena je glava, verovatno, Heliosa9''. Jo jedno mermerno ensko poprsje potie iz Beograda, ali mu se ne zna tano mesto nalaza100. Iz Knez Mihailove ulice potie mermerna glava devojke, veoma dobra rim- ska replika iz II veka, radena prema helenistikom uzoru101, kao i jedna manja fragmentovana statua Herakla102. Medu nalazima antikih skulptura iz Singidunuina posebno je zanimljiv deo ruke jedne bronzane statue natprirodne veliine, iskopan u Dobrainoj ulici103, koji moda potie od nekog veeg javnog spomenika.

Posmatrani u kontekstu ceiine urbane zone Sin- gidunuma navedeni ostaci solidnije gradene arhitekture relativno su malobrojni. Struktura kultur- nog sloja bez znaajnijih tragova gradevinskog u- ta, kakvu najee sreemo, navodi na zakljuak da su kue antikog grada na ovom prostoru bile skromnije gradene, preteno od lakih materijala, pri emu ni pojava zidova bez jaeg malternog ve- ziva ne predstavlja retkost. O izgledu zgrada, njihovoj visini, kao i gustini naseljenosti u urbanoj zoni Singidunuma, prema rezultatima dosadanjih istraivanja, gotovo se nita pouzdano ne moe rei.

Tragovi zanatske delatnosti, koja se, izgleda, odvijala na rubnim delovimanaselja, zabeleeni su na nekoliko lokaliteta: kod dananje Patrijarije i Konaka knjeginje Ljubice104, zatim Narodnog po- zorita105, i u bloku izmedu ulica Jovanove i Ta- deua Kouka106.

Posmatrano u celini, civilno naselje antikog Singidunuma, koje se razvijaio uz legijski logor, prostorno je bilo relativno malo. Njegova povrina, po svemu sudei, nije prelazila 30 do 35 ha. Na- ravno, to nije bilo i jedino naseljeno podruje. Na urbanizovanom prostoru savremenog Beograda otkriveni su tragovi vie izolovanih manjih stambe- nih insula. Rimski kulturni sloj, ali bez uoljivih ostataka kua, otkriven je u Ulici Andre Nikolia na Topiderskoin brdu10', a sa ireg kompleksa ovog lokaliteta potie i nalazjedne "mermerne ruke koja dri jabuku' 38. Neto nie, ka Gospodarskoj me- hani (Bulevar Vojvode Miia) zabeleeni su nalazi dva sarkofaga39. U pitanju je, izgleda, bio manji naseobinski kompleks sa nekropolom. Slian kompleks, ili moda samo jedna vila, postojao je u do- lini kraj nekadanjeg Mokrolukog potoka, izmedu Vodovca i Duanovca110. Uz ostale nalaze sa ovog lokaliteta treba pomenuti i jednu mermernu ikonu sa predstavom Trakog konjanika40Tragovi antikog naseobinskog sloja uoeni su i kraj ua Topiderske reke u

38' Dnevni list "Vreme" od 31. decembra 1930. g.39- Jedan sarkofag od svetlozelenog kamena naden je u UliciM. Gliia 10, a drugi u V. Vukovia 15; Cf. J. Petrovi,

Godisnjak SKA XXXVII, (1928), 202-203 i 230-231.40IU- I). Bojovi, Mitrine ikone i ikone podunavskog i trakog konjanika izSingidunuma, 142. T. IV/2.

Savu41. Ostaci jedne rimske gradevine, sa ouvanim delovima poda i kanaliza- cije, otkriveni su prilikom zemljanih radova u IJIici Maksima Gorkog 85 (biva Prestolonaslednika Pe- tra) 113. Trag neke manje zanatske radionice sa ostatkom lonarske pei, otkriven je u Golsvortije- voj ulici 19, na prostoru koji se nalazio uz periferni deo Jugoistone nekropole Singidunuma114. Na podruju dananje Botanike bate11 ' i u susednoj Duinoj ulicillf' nalaeni su rimski grobovi, koji bi mogli pripadati nekom izdvojenom naseobinskom kompleksu u neposrednoj blizini civilnog naselja Singidunuma. Na slian zakljuak navode i pojedi- nana otkria rimskih grobova kocl Rospi upri- je42, uCerskoj ulici43 ikod Voznesenske crkve119.

41- D. Garaanin, Rad Muzeja grada Beograda na arheologiji posleoslobodenja, Muzeji\, (1948), 122.42 D. Garaanin, Arheoloki spomenici u Beogradu i okolini, 82.43"8- Z. Simi, Kasnoantiki grob u Cerskoj ulici u Beogradu, Glasnik Drutva konzervatora Srbije 18. (1994), 75-76.

Sluajni nalaz manje mermerne statue Herakla sa Telefom44, koji potie iz Viegradske ulice121, mogao bi da bude posredno svedoanstvo o

posto- janju jedne rimske vile na tom prostoru.U odnosu na relativno malu povrinu urbanog

jezgra, Singidunum je imao prostrane nekropole koje su ga okruavale gotovo sa svih strana. Glavna, jugoistona nekropola pruala se du puta prema Viminacijumu, ija se trasa moe pretpostaviti na pravcu dananje Kosovske, da bi zatim, prelazei preko dela tamajdanskog parka, izala na pravac Bulevara Revolucije122. irei se uz ovaj vaan antiki put, glavna singidunumska nekropola obuhvatala je podruje od ulica Makedonske 12 Moe Pijade (ranije Deanske)124, preko Majke Jevrosi- me125, dela Takovske121', platoa oko crkve sv. Mar- ka127, Tamajdana128 i Bulevara Revolucije129 do raskrsnice kod Vukovog spomenika. Sa suprotne strane, prema zapadu, nekropola je obuhvatala plato oko zgrade Narodne skuptine i, verovatno, deo dananjeg Pionirskog parka, prostirui se do pravca ulice Proleterskih brigada130. Njen sredinji deo, sa najveim intenzitetom sahranjivanja, mogao bi se lokalizovati uz samu trasu nekadanjeg antikog puta, na prostoru izmedu ulica Majke Je- vrosime i Kosovske131.

Druga, severoistona nekropola Singidunuma, obuhvatala je dunavsku padinu, sputajui se, izgleda, jednim svojim perifernim delom sve do nekadanje rene obale. Njena granica prema nase- ljenom podruju ne moe se pouzdano odrediti, budui da se u jednom razdoblju, najverovatnije tokom IV veka, sahranjivanje vrilo i na prostoru gde su se u predhodnom stoleu nalazili zanatski objekti, kako to pokazuju nalazi na ranije pomenutom lokalitetu izmedu ulica Gospodar Jovano- ve iTadeua Kouka. Toj graninoj zoni pripadali bi grobovi sa lokaliteta u Cara Uroa 2545, ugla Simine i Dobraine46, u Siminoj 33134, kao i Zmaj Jovinoj 2547. Spoljni rub ove nekropole moe se pratiti niz padinu dijagonalno u odnosu na savre- menu ulinu mreu od Dobraine48, preko raskrsnice Zmaj Jovine i

44Narodnog fronta, nije objavljeno. IJ Kosovskoj ulici grobovi su otkriveni u br. 20 (dva sarkofaga otkrivena 1967, nije objavljeno), br. 19-23 (G. Marjanovi- Vujovi, AP5, (1963), 81; M. Mirkovi, IMS I, 60-61 i 68), br. 31 i ugao sa Vlajkovievom (D. Garaanin, Muzeji 2, (1949), 150- -151; G. Marjanovi-Vujovi, APS, (1963), 82; Z. Simi. op. cit., 21-35), br. 47 (N. Vuli, Godinjak SKA XXII, (1908), 167-168), ispod ulice ispred br. 33-45 i u delu Palmotieve (Z. Simi, op. cit., 21-41), kao i u Kondinoj ulici (D. Garaanin, Godinjak MGB I, (1954), 79; M. Mirkovi, IMSI, 59; G. Marjanovi-Vujovi, APS, (1963), 82).45- D. Garaanin, Muzeji2, (1949), 151.46 V. Petkovi, Godinjak SKA XLIII, (1934), 242-243: M. Mir- kovi, IMSI, 69 i 71.47-J. Petrovi, GodinjakSKAXXXV]ll, (1928),202-203.48'J.Todorovi. M. Birtaevi. Godinjak MGBU, (19551,36.

Gospodar Jovanove1,7, kao i one Vinjieve i Strahinjia bana138, do ulice Brae Baruha49, gde se pribliavala nekadanjoj obali. Najistureniju severnu taku nekropole, nie bedema kastruina, moda

oznaava nalaz jednog groba na prostoru dananjeg Zoolokog vrta50. Sredi- njem delu ove nekropole odgovarali bi nalazi grobova sa lokaliteta u ulicama Gospodar Jevremo- voj51, Gospodar Jovanovoj52, Kapetan Miinoj53,

49139. Popovi, Prilog prouavanju nekropole antikog Singi-dunuma, StarinarXXX., (1979), 111-112.50 M, Popovi, Hadi Ilasan agina damija u Beogradu, GGB XXXVII, (1990), 89-90.51 M. Valtrovi, Starinar VII, (1890), 114-116; M. Mirkovi, IMS 1,64.52112 Jedna grobna konstrukcija od opeka uoena je, 1992. g, prilikom iskopa temelja za zgradu u Gospodar Jovanovoj 46, ali je grob, naalost ostao neistraen.53 B. Saria, Godinjak SKAXXXIII, (1924). 195; V. Kondi, GGB VII, 33.' V. Kondi, op. cit.. 29-33; M. Vasi, Godinjak SKA XXIV, (1910), 277.

A N T I C K I S ING IDUNUM: DOSADA$N|A OTKR IA

Vinjievoj144 i Tadeua Kouka54. Sa ove nekropole, aii bez blie odredenog mesta nalaza, potie i jedan fino klesani ranohrianski sarkofag14fa.

Trea,_piostorno najmanja nekropola, nalazila se uz zapadni rub civilnog naselja i obuhvatala je podruje Pop Lukinc i Brankove ulice do Zelenog venca. Jasnije odredenje povrine koju je ona nekada obuhvatala, nije vie mogue, budui da je na gotovo celom tom prostoru, ranije pomenutim denivelacijama, izmenjen nekadanji reljef. Neko- liko rimskih grobova zabeleeno je na uglu ulica Brankove i Pop Lukine147, a jedna grobna konstrukcija otkrivena je prilikom kopanja temelja za zgradu u Brankovoj 1655. Sa ove nekropole verovatno potie i jedna ploa sa natpisom otkrivena na lokaciji nekadanje zgrade "Prizad"-a (sada Tan- juga) u Ulici Carice Milice56. Podatak o nalazu jedne grobne konstrukcije "kod starog groblja", zabeleen 1888 g.,150 mogao bi se odnositi na kraj oko Brankove ulice57.

Na nekropolama rimskog Singidunuma najee su nalaeni ostaci inhumiranih pokojnika, dok je pojava grobova sa kremacijom, ne rauna- jui one u obliku bunara iz ranijeg razdoblja koje obeleava vreme nastanka antikog grada, zabele- ena tek u novije vreme, i to samo na prostoru jugoistone nekropole, u Kosovskoj, kod crkve sv. Mar- ka, na delu Tamajdanskog parka kod restorana "Madera" i mestimino izmeu Bulevara Revolu- cije i ulice Proleterskih brigada58. Prema ovim rezultatima istraivanja, koji jo uvek nisu dovoljni za donoenje pouzdanijih zakljuaka, izgleda da su oba pomenuta naina sahranjivanja praktikovana istovremeno tokom druge polovine II i u III veku.

Od nadgrobnih obeleja sa singudunumskih nekropola poznato je oko 50 stela ouvanih u celosti iii u pojedinim fragmentima. Ni jedna od njih nije otkrivena "in situ", niti se moe povezati sa odgovarajuim grobom. Nalaene su najee kao spolije u sklopu poznijih antikih grobnih konstrukcija, ili ugradene u srednjovekovne fortifikacije. Ouvani natpisi na preko 40 ovili stela drago- cena su izvorna grada o stanovnitvu rimskog Sin- gidunuma, posebno o vojnicima i veteranima Iegi- je IV Flavia153. Osim stela kao nadgrobna obeleja, istina znatno rede, javljaju se i male kamene skulp- ture lavova, i to iskljuivo na jednom delu jugoistone nekropole, na podruju izmedu ulicaTakov- ske i Brae Nedia. Od sedam otkrivenih primeraka u Singidunumu, est potie sa ovog prostora154, dok se za sedmi ne zna tano mesto nalaza59. Samo jedan od ovih lavova otkriven je u svom prvo- bitnom poloaju

54- ]. Todorovi, M. Birtaevi, Godinjak MGBII, (1955), 39.55- D. (iaraanin, op. cit., 66.56' N. Vuli, op. cit., 6; M. Mirkovi, IMSI, 75.iso [vi. Valtrovi, Rimski natpis iz Beograda, StarinarV, (1888),57-Krajem osamdeselih godina prolog veka glavno beograd-58sko groblje nalazilo se jo uvek naTamajdanu. U lo vreme sta-59njivani sve do kraja tree decenije XJX veka.

kao obeleje nad grobom spa- ljenog pokojnika156.Na nekropolama rimskog Singidunuma zastu-

pljeni su razliiti naini sahranjivanja, odnosno tipovi grobnih konstrukcija, koji se esto javljaju za- jedno na istom prostoru, kako to najbolje pokazuje primer na lokalitetu u Ulici Majke Jevrosime 47-49157. Najjednostavnijem nainu sahranjivanja pripadali bi grobo\d gde su pokojnici polagani neposredno u zemlju, bez posebne konstrukcije. Bu- dui da su obino bez priloga, ovi grobovi najee uopte nisu evidentirani, tako da je veorna teko zakljuiti u kojoj su meri bili zastupljeni. Kao naj- brojniji na singidunumskim nekropolama se javljaju grobovi radeni od opeka. U pitanjusu razliiti tipovi grobnih konstrukcija, od najjednostavnijih sa nasatice postavljenim opekama, do solidnije gradenih uz upotrebu hidraulinog maltera. Za- nimljiva je pojava da u Singidunumu do sada nije otkrivena ni jedna vea zasvedena grobnica za dva ili vie pokojnika kakvih, inae, ima na nekropolama Viminacijurna158. Grobovi gracni opekama,

153M. Mirkovi, Rimski Singidunum u svetlosti epigrafskih izvora, ZbornikFilozofskogfakulteta V-l, (1960), 323-338.154Dve figure lava nadene su u Takovskoj ulici (D. Garaanin, GodinjakMGBI, (1954), 86), dve na prostoru Bulevara Revolu- cije (Ibid., 66 i 68), jedan potie iz Ulice Svetozara Markovia 8 (Muzej grada Beograda, inv. br. 1291), dok je esti naden na Tamajdanu, kod "Madere" (Z. Sirni, op. cit., u ovom zborniku, 25-27, sl. 8).l;>5 Za ovu figuru lava ostalo je zabeleeno da je nadena nad jednim rimskim grobom " iznad Akademije" (D. Garaanin, op. cit., 88).1:>6' Grob na lok. Tamajdan kod "Madere": Z. Simi, op. cit., uovom zborniku, 25-27, sl. 8.I57' J. Todorovi, V. Kondi, op. cit, 78-82.

'58. Vasi, Nekolike grobne konstrukcije iz Viminacijuma,Starinar n. r. II, (1907), 66-68; Lj. Zotovi, June nekropoleViminacijuma i pogrebni obredi, Viminacium I, (1986), 51-53.

14

iako su zastupljeni na svim prostorima nekropola, na pojedinim njihovim delovima predstavljaju isklju- ivi ili dominantni vid grobnih konstrukcija. Ta- kav slnaj je na prostoru Takovske ulice i oko crkve Sv. Marka60, na uglu Kneza Miloa i Proleterskih brigada61 i na uglu ulica Kapetan Miine i Gospo- dar Jovanove"'1. Konstrukcije radene od masivnih klesanih kamenih ploa, koje obrazuju grobnu komoru, zabeleene su na sve tri singidunumske nekropole. Pri njihovoj gradnji esto su korienestari- je stele. Zanimljiv primer ovog tipa grobne konstrukcije, radene od velikih obradenih blokova kamena, otkriven je na lokalitetu Bulevar Revolucije 72-78lb2. Luksuznijem vidu sahranjivanja odgovarali bi sarkofazi^ kojih je u Singidunumu nadeno preko dvadeset. Uglavnom su u pitanju primerci skromnije obrade sa monolitnim, ponekad kompo- zitnim sandukom, poklopcem na dve vode, sa ak- roterijama na uglovima. Samo kod tri sarkofaga postojala je obradena prednja strana sa natpisom62, a natpis je sauvan i na jednom manjem deijem sarkofagu za koji se ne zna sa koje singidunumske nekropole potie11'4. Kao izuzetnu pojavu treba ista- i ranije pomenuti fino klesani ranohrianski sarkofag sa reljefom na kome je ilustrovana biblijska legenda o Joninom stradanju63. Sahranjivanje u olovnim kovezima u Singidunumu je, izgleda, bilo veoma retko. Do sada je otkriveno samo pet grobova ovoga tipalr'64. Olovni kovezi obino su polagani neposredno u zemlju. Izuzetan primer sa singidunumske nekropole predstavlja grob iz Vinjieve 10, gde je ovakav koveg bio poloen u grobnu komoru od kamenih ploa i sekundarno upotrebljenih starijih stela, sa podom od fino uglaanog maltera65.

Na kraju ovih topografskih razmatranja o tragovima antikog Singidunuma treba pomenuti i nalaze ostava rimskog novca. Krajem prolog veka, na prostoru kod nekadanje Batal damije otkrivena je manja ostava od 27 zlatnika, koja je bila pohra- njena poetkom tree decenije II veka, kraj irase puta ka Viminacijumu168.

60 D. Garaanin, Muzejil, (1949), 146-148; M. Popovi. AP 14, (1972), 64-65,1. XXI/ 1-3.611G

172

izgradnji kamenili bedema kastruma. Oslaci jednog poluukopanog objekta sa zidovima od naboja, ija je povrina bila kreena, otkriveni su uz eska- rpu srednjovekovne Dizdareve kule u Gornjem gradu, ispod dna temelja bedema kastruma koji se sputao prema Donjem gradu. Na osnovu nalaza, medu kojima je bilo i ulomaka uto gledosane keramike sa reljefnim aplikacijama, moe se pretpostaviti da je ovaj objekt poruen u prvim deceni- jaina II veka172. Tragovi sloja sa kraja I veka uoeni su i prilikom arheolokih iskopavanja na prostoru parka Kalemegdan17;!. Medutim, ini nam se da ovi nalazi ne pruaju dovoljno elemenata za do sada eslo iznoenu pretpostavku da tragove starijeg legijskog logora treba traiti na mestu poznijeg kastruma sa bedemima ozidanim kvaderima. Na drugaije mogue reenje ovog problema ukazali bi noviji rezultati istraivanja na lokalitelu u Knez Mihailovoj ulici 30, gde su otkriveni ostaci jednog dvojnog picastog rova sa tragom zemljanog bedema1'4. (sl. 3.) Ovaj znaajan nalaz ukazuje na mogunost da se stariji legijski logor moda trai na pomenutom prostoru. Trag iste fortifikacione trase uoava se i na nekim ranije istraivanim lokacijama1' tako da joj se pravac moe sasvim pouzdano pratiti u duini od oko 280 m, od Zmaj Jovine ulice pa sve do Knez Mihailove 44, gde se izgleda i zavrava, budui da na tom pravcu u Knez Mihailovoj 48 nema njenih tragova1 '6. Suprotni kraj prema jugu mogao bi se pretpostaviti neto dalje od ulice Laze Paua, prema Trgu republike, gde se ve nalazi nekropola sa grobovima u obliku bunara1". irina ovog pretpostavljenog starijeg legijskog logora bila bi prema severoistoku ograni- ena takode grobovima u obliku bunara na lokaciji stare "Glavnjae"178, obuhvatajui tako prostor

17,1 V. Ivanievi, S. Nikoli-Dordevi, op. cit., u ovom zborniku, 65-72.''> Tragovi dubokih ukopa koji se u toku istraivanja nisu mogli jasno rastumaiti, otkriveni su prilikom zatitnih iskopavanja u Zmaj Jovinoj ulici, ispod nove Delijske esme i u Knez Mihailovoj ulici 44 (Lj. Bjelajac, Z. Simi. op. cit., 17-21). ' V. Biki, op. cit., u ovom zborniku, 157-164.177M. Valtrovi, Starinarll, (1885), 33.

16

178J.Todorovi, M. Birtaevi, op. cit., 32-34.

S;|('a.nja obala

nekadanja

SHka 3. Singidunum krajem 1 i u II veku -1. pretpostavljeni poloaj utvrdenja, 2. ostaci naseobinskih slojeva, 3. rnogua zona rane nekropole sa grobovima u obliku bunara.

17

ANT IK I S INGIDUNUM: DOSADAN |A OTKK IA

179

izmeu ulica Kneza Mihaila i Brae Jugovia. Ovako zamiljen poloaj ranih zemljano-palisad- nih fortifikacija na zaravnjenom vrliu beogradskog rta inogao je obuhvatati prostor maksimalnih di- inenzija 200 x 400 m. Ovom

utvrdenju odgovarao bi najstariji antiki horizont sa ostacima kua od pletera, otkriven na trgu pred novom zgradom Filozofskog fakulteta i datovan u prelazno razdoblje izmedu I i II veka1 Za sada se samo moe pretpostaviti da je ovaj tip kua

inio unutranju strukturu branjenog prostora. U prilog tome govore i znaajni slojevi izgorele zemlje sa tragovima pletera u nasipu kojim je bio zasut dvostruki picasti rov. Arheoloki nalazi iz ovih slojeva ukazuju na poslednje decenije II veka kao vreme kada je rov zasipan uz nivelisanje okolnog prostora, koji je nakon toga urbanizovan. Zasipanje rova jasan je terrninus ante quem za naputanje i ruenje zem- Ijano-palisadne fortifikacije, iji se nastanak jo uvek ne moe pouzdano datovati. Takode ostaje nepoznato gde se uz ovo pretpostavljeno utvrenje poelo razvijati civilno naselje budueg municipijuma, koje e se posle izgradnje zidanog kastruma na mestu dananje Tvrdave i Kalemegda- na proiriti i na prostor poruenih zemljanopali- sadnih fortifikacija. Nalazi grobova u obliku bunara, otkriveni ispod spomenika knezu Mihailu i kod zgrade stare "Glavnjae", sigurno oznaavaju zae- tke nekropola, koje e se kasnije iriti niz dunavsku padinu i prema jugoistoku du puta za Viminaci- jum. Poloaj ovih ranih nekropola ukazuje da bi najstarije tragove civilnog naselja moda trebalo traiti na prostorima prema Kalemegdanu i Kosan- ievom vencu. Medutim, kao to jeto zapaeno i u poznijem razdoblju, ovo sigurno nisu bili i jedini naseljeni prostori. Tragovi jedne manje stambene insule, koji bi se mogli datovati u kraj I i prve decenije II veka, otkriveni su na Dorolu, uz Ulicu cara Duana180. Jedna ranorimska naseobina, kojoj bi pripadali grobovi u obliku bunara, zabeleeni u Temivarskoj i Ulici Andre Nikolia181, sigurno je postojala na Topiderskom brdu.

180. ^ popovi, Prilog prouavanju nekropole antikog Singi- dunuma, 110111. 181.1

V. Kondi. op. cit., 75.

18

Topografska slika kasnoantikog Singidunuma iz poslcdnjih decenija IV i prvc polovine V veka, odnosno razdoblja izmedu 378. i 441. godine, takode je jo uvek nedovoljno poznata.(sl. 4.) Ne- kadanja urbana zona civilnog naselja Singidunu- ma posle prodora Gota, koja je po svemu sudci bila praena velikiin razaranjima, delimino je ili gotovo n celini naputena. Tragovi naseobinskog sloja iz ovog razdoblja otkriveni su samo na uskom prostoru oko Ulice kralja Petra (7 jula), u neposrednoj blizini jugoistonog bedema kastruma. Na ostalom nekadanjem prostoru antikog naselja u to vreme vri se ak isahranjivanje, kako to svedoe nalazi nekih grobova sa podruja Knez Mihailovc ulice182. Istom vremenu pripadao bi. verovatno, i jedan grob sa konstrukcijom od opeka otkriven u ika Ljubinoj ulici183. Preostala gradska populacija Singidunuma u ovome razdoblju povlai se u okvire bedema kastruma, gde se zateenastruktura sa ortogonalnom emom komunikacija naputa i ruralizuje. Retki tragovi objekata koji bi se mogli datovati u ovo vreme ukazuju na upotrebu drveta kao glavnog gradevinskog materijala66.Veoma oskudnim podacima, kada je u pitanju topografija antikog pretee savremenog Beo- grada, raspolae se i o vremenu ranovizantijske obnove u VI veku. Osnovni, izvorni podatak o tom poduhvatu sauvan je u Prokopijevom delu. Govorei o Justinijanovim radovima na podizanju poruenih gradova on za Singidunum navodi da car "izgradivi iznova itav i opasavi ga veoma vrstim bedemom ponovo stvori sjajan i velike hvale dostojan grad"185. U pomenutom razdoblju utvrdenje je sigurno smanjeno i ogranieno prib- lino na povrinu sadanjeg Gornjeg grada Beo- gradske tvrdave'86. Medutim, ova pretpostavka jo

66grada Beograda, nije objavljeno.

19


Slika 5. Singidunum u VI veku -1. prelposiavljeni poloaj utvrdenja, 2. ostaci naseobinskih slojeva, 3. tragovi nekropola.

184 Lj. Bjelajac, V. Ivanievi, op. cit., 125. I8r,. proc0pn 0pera, Deaedificiis IV, 5, ed. I. Haurv, Lipsiae 1913; Cf. Vizantijski izvoriza istoriju naroda Jugoslavije I, (1955), 66. 186. M Popovi, Beogradska tvrdava, 32-37.

20

uvek nije potvrdena odgovarajuim arheolokim otkriima tragova bedema, niti znaajnijim strati- grafskim celinama. Jedino bi se ostaci temelja jednog granarium-a, pronadeni u Gornjem gradu kod Sahat kapije, mogli dosta pouzdano datovati u ovo razdoblje18' Preostali deo nekadanjeg kastruma ostao je, izgleda, kao jedini prostor civilnog naselja. Sudei prema rezultatima nedavniii istraivanja na lokalitetu izmedu ulica Tadeua Kouka i Gospo- dar Jovanove67, tokom prve polovine VI veka, sahranjivanje je vreno na delu stare severoistone nekropole, koji je bio najblii nekadanjim bedemima legijskog logora. (sl. 5)

Dosadanja otkria ostataka Singidunuma, iako veoma fragmentarna, pruaju ipak osnovnu sliku o ovom antikom gradu. Saznanja do kojih se dolo tokom proteklih decenija otvaraju itav niz problema koje bi trebalo reavati tokom daljih istraivanja, ali ukazuju i na tekoe sa kojima e se susre- tati istraivai. Dinamina izgradnja savremenog Beograda svakodnevno ugroava preostale tragove ranijih epoha i istraivaki poduhvat ograniava na zatitna arheoloka iskopavanja. Za ire zamiljena prouavanja, koja bi mogla da prue odgovore na mnoga jo nerazjanjena pitanja, mogunosti su veoma ograniene. IJ urbanom jezgru savremenog grada preostale su samo manje oaze sa ouvanim antikim ostacima, gde bi se jo uvek mogla vriti sistematska arheoloka iskopavanja. Najznaajniji kompleks u tom smislu je Beogradska tvrdava sa delom kalemegdanskog parka, gde postoje znatni prostori sa ouvanim antikim kulturnim slojevima. Za istraivanja civilnog naselja Singidunuma, iji su ostaci ve najveim delom uniteni, preostale su povrine na retkim neizgraenim parcela- ma, zatim u Studentskom parku. kao i parkn izmedu Topliinog venca i Ulice carice Milice. Od nekadanjih singidunumskih nekropola ona jugozapa- dna ve je gotovo u celosti unitena, tako da se mogu oekivati eventualno samo neki sluajni nalazi u dvoritima izmedu ulica Brankove i Marala Birjuzova. Slina situcija je i sa ostacima nekropole na dunavskoj padini, gde su mogua samo zatitna iskopavanja manjeg obima u okviru pripremnih radova za podizanje novih gradevina. Za razliku od prethodne dve, sistematska arheoloka istraivanja u budunosti trebalo bi predvideti na nekim manjim ouvanim delovima nekadanje jugoistone nekropole, odnosno na platou oko Narodne skuptine i prostoru Pionirskog parka prema Bule- varu Revolucije i Ulici kneza Miloa.

67' Zatitna arheoloka istraivanja Zavoda za zatitu spomenika kulture grada Beograda i Naunoistraivakog projekta za Beogradsku tvrdavu, pod rukovodstvom Z. Simia i V. Ivanie- via. Nije objavljeno, dokumentacija u Arheolokom institutu.

21


AN C I E N T S I N G I D U N U M : D I S C OV E R I E S A N D P OS S I B I L I T I E S OF FUR T H E R RE SE A R C H

M A R K O P O P O V I

A lot has been vvritten about the Roman Singidunum. 'l'hese were most often various reports on research or individual finds, topography, as vveli as topics concerning the establishment and development of the Roman town. The available data, still fragmentary and insuffi- cient for reaching final conclusions, offer however possi- bilities to get the basic picture on developmental stages, topography and urban structure of Singidunum, as well as about the degree in which tlie ancient trac.es have been preserved under the buildings of the modern city, vvhich could he considered as a reliable starting point for future research.

Questions concerning the development and the extension of the ancient tovvn vvere studicd in the past, so that an approximate spatial picture ofSingidunum was created, but it has to be revised al'ter some recent disco- veries. Nameiy, the

topographic picture of the town was studied as a vvhole for the period from the end of the lst century A.D. untii its final destruction by the Huns in A.D. 441, which had had some shortcomings. Several stages of develojHiient have been separated, rellecting changes in the structure of Singidunum, vvhich is nar- rowly linked to changes in topography too. Conclusions on the location of the castrum, the civilian setdement and necropolis, reached by earlier researchers, couid he mostly linked to the period from the end of the 2nd century A.D. to the Gothic invasion in 37B. The existing conclusions concerning the previous period are hovvever to be revised. A similar problem exists for iater periods too, both for the one uniil the destruction of the town by the I luns, and for the era of the early-Byzantine reconstruc- tion in the 6th centuiv.

7 V. Popovi, Les temoins archeologique des invasions avaro- slaves dans 1' Illyricum byzantin, Mlanges de VHcole Frangaise deRome87, (1975), 489-496.GGB XXIV, (1977), 5-20.17 D. Bojovi, Prilog urbanoj istoriji, 7-23.razvoj Dorola, GGBXXV, (1978), 215-216.45' Lj. Zotovi, Religiozni spomenici sa teritorije Singidunuma, in: Istohja Beograda 1, 101; D. Bojovi, Mitrine ikone i ikone podunavskog i trakog konjanika iz Singidunuma, Starinar XXVIII-XXIX, (1979), 135-142.gradsku tvrdavu.63 R. taudinger, "Politika". 1 1 . juni 1935. g.: M. Mirkovi, IMS I, 49.87 Lj. Bjelajac, Z. Simi, op. cit., 20-21; Cf. V. Biki, Rezultati zatitnih arheolokih iskopavanja u Knez Mihailovoj 46-48, u ovom zborniku. 157-164; V. Ivanievi, S. Nikoli-Dordevi, op. cit., u ovom zborniku, 69-70.115 R Kanic, Srbija-zemlja istanovnitvo, knj. l.Beograd 1985, 17.

I 1145 M. Valtrovi, StarinarVUl, (1891), 130.162 D. Garaanin, Godinjak MGBI, (1954), 67-68, sl. 45.173 D. Bojovi, AP 18, (1976), f>9-64.179 l). liojovi, Prilog urbanoj istoriji Singidunuma, 16-21.,82- Lj. Bjelajac, Z. Simi, op. cit., 28-29, T. I.183 Podatak iz evidencije Zavoda za zatitu spomenika kulture187 V. Biki, V. Ivanievi, Prostor ispred June kapije Gornjeg grada, StarinarXLVII, u tampi.

22

fttHjivufiM 4. iUSriTUT, jeqmy fffl*ANTIKI SINGI DUNUM: DOSADANJA OTKRIA I MOGUNOST DALJIH ISTRAIVANJAMarko PopoviC

106400933-m-popovic-singidunum.pdf

Documents