10. sinif dİl ve anlatim - pdfkitapindir.net · 10. sinif dİl ve anlatim konu anlatimli yusuf...

10. SINIFDİL VE ANLATIM

KONU ANLATIMLI

Yusuf ARASwww.yusufaras.com.tr

Bu kitap, Millî Eğitim Bakanlığı Talim ve Terbiye Kurulu Başkanlığının 15.08.2011 tarih ve 114 sayılı kararı

ile değiştirilen 10. Sınıf Dil ve Anlatım Dersi Öğretim Programı’na göre hazırlanmıştır.

Genel Müdür

Temel AteşGenel Koordinatör

Akın AteşEğitim Koordinatörü

Nevzat Asma

Dizgi, Grafik, TasarımEsen Dizgi Servisi

İsteme AdresiESEN BASIN YAYIN DAĞITIM LTD.ŞTİ.

Bayındır 2. Sokak No.: 34/11–12 Kızılay/ANKARAtel.: (0312) 417 34 43 – 417 65 87

faks: (0312) 417 15 78

ISBN : 978-9944-777-33-9

Baskı

Bu kitabın tüm hakları yazarlarına ve Esen Basın Yayın Dağıtım Limitet Şirketine aittir. Kitabın tamamının ya da bir kısmının elektronik, mekanik, fotokopi ya da herhangi bir kayıt sistemiyle çoğaltılması, yayımlanması ve depolanması yasaktır.

www.esenyayinlari.com.tr

Görsel TasarımHakan ESEN – Canan ÖZKAN

Baskı Tarihi2013 – VIII

Bahçekapı Mah. 2460. Sok. Nu.:706369 Şaşmaz / ANKARA

Tel : (0312) 278 34 84 (pbx)www.tunamatbaacilik.com.tr

Sertifi ka No: 16102

Bir şey le ri sa de ce bi zim bi li yor ya da his se di yor ol ma mız tek ba şı na ne an lam ifa de eder ki... İn san ol ma mız, bun la rı bi ri le riy le pay laş ma mı zı zo run lu kı lar. İn sa nın ta ri hi, in san lı ğın ta ri hi, sa nat, ede bi yat ve kül tü rün ta ri hi, bil-dik le ri ni ve his set tik le ri ni baş ka la rıy la pay la şıp ev ren sel de ğer ler ve eser ler ya ra tan in san la rın ta ri hi dir bir ba kı ma. Pay laş mak… An lat mak… Ama na sıl?

Mev la na şöy le der: “Ne ka dar bi lir sen bil, söy le dik le rin kar şın da ki nin an la dı ğı ka dar dır.” Ya ni siz bir şey le ri bi li yor ve bun la rı bi ri le ri ne an lat mak is ti yor ola bi lir si niz. Ama si zin bir şey le ri bi li yor ol ma nız, bun la rı kar şı-nız da ki ne de ra hat lık la an la ta bi le ce ği niz an la mı na gel mez. Mu ha ta bı nız si zi an la ya bi le cek do na nım dan yok sun sa ama cı nı za ulaş ma nız çok zor hat ta im kân sız dır. O hal de yap ma nız ge re ken ne dir? Böy le bir du rum da yap ma nız ge re ken en man tık lı şey, an la ta cak la rı nı zı kar şı nız da ki ki şi nin an la ya bi le ce ği ba sit lik te an lat ma ya ça lış ma nız dır.

Bu ki tap ta bu nun na sıl ya pı la ca ğı na da ir ipuç la rı bu la cak sı nız.

Ama her bil gi, her his, ba sit leş ti ri le rek an la tı la bil me ni te li ği ne sa hip mi dir? Te rim le rin sık kul la nıl dı ğı bi lim sel bir ma ka le, im ge ler le yoğ rul muş bir şi ir, ruh sal be tim ler ler le örü lü bir ro man, si ya si ana liz le rin ya pıl dı ğı bir kö şe ya zı sı; ne ka dar ba sit leş ti ri le bi lir ki… Da ha doğ ru su bi ri le ri an la sın di ye bu tür me tin le ri ba sit leş tir me ye ça lış mak, bu me tin le ri bin ler ce söz cük le yaz mak var ken gün lük ha yat ta kul la nı lan bir kaç yüz söz cük le oluş tur ma ya kalk mak ne ka dar doğ ru ve an lam lı dır? Bun lar ba sit leş ti ri le mi yor, siz de ba sit leş ti ril me yin ce bun la rı an la ya mı yor sa nız önü-nüz de iki se çe nek var de mek tir:

1. An la mak için ça ba har ca ya cak ve söz da ğar cı ğı nı zı ge niş let me ye, di lin an la tım ola nak la rı nın far kı na var-ma ya ça lı şa cak sı nız.

2. An la mak için ça ba har ca mak tan ka çı na cak ve söz da ğar cı ğı bir kaç yüz söz cük le sı nır lı bir ki şi ola rak ya şa-ma ya de vam ede cek si niz.

Bu ki tap 1. se çe ne ği ter cih eden le re yar dım cı ola cak ipuç la rı nı ba rın dır mak ta dır.

Lud wig Jo sef Jo hann Witt gens te in şöy le der: “Di li min sı nır la rı, dün ya mın sı nır la rı dır.” 2. se çe ne ği ter cih eden ler, di lin an la tım ola nak la rı nın far kı na var dık la rın da bun lar la ye tin me ye cek ve dil le ri nin sı nır la rı nı ge niş let mek is te ye cek ler dir. Bu sı nır lar ge niş le dik çe de dün ya la rı nın sı nır la rı nın ge niş le di ği ni gö re cek ler dir.

Sö zün öne mi ne, gü cü ne ve kut sal lı ğı na ina nan bir top lu mun bi rey le ri yiz. Ne gü zel söy le miş Yu nus:

“Söz ola ke se sa va şı söz ola bi tü re ba şı

Söz ola ağu lu aşı bal ile yağ ide bir söz”

Bu ki tap ta, Yu nus’u hak lı çı ka ra cak bir çok ör nek met ne yer ve ril miş tir.

Ki tap ta ko nu lar şu yön tem le ele alın mış tır: Ön ce ele alı nan ko nuy la il gi li bil gi ler ve ril miş, ar dın dan bu bil gi ler ör nek cüm le ve me tin ler den ya rar la nı la rak so mut laş tı rıl mış, da ha son ra ölç me-de ğer len dir me bö lüm le ri ne ge çil-miş tir.

Ki tap ta beş çe şit ölç me-de ğer len dir me yön te mi uy gu lan mış tır: Bil gi-yo rum so ru la rı, doğ ru-yan lışso ru la rı, boş luk ta mam la ma so ru la rı, eş leş tir me so ru la rı ve test so ru la rı. Bu so ru la rın ce vap la rı ölç me-de ğer len dir me bö lüm le ri nin so nu na ko nan ce vap anah tar la rın da bu lun mak ta dır. Ce vap anah tar la rın da bir tekbil gi-yo rum so ru la rı nın ce vap la rı na yer ve ril me miş; bu so ru la rı, öğ ren ci le rin ken di cüm le le riy le ce vap la ma la rı is ten-miş tir.

Ki ta bımızın eği tim ca mi amı za fay da lı ol ma sı nı di li yo rum.Yusuf ARAS

www.yusufaras.com.tr

ATATÜRK’ÜN GENÇLİĞE HİTABESİ

Ey Türk gençliği! Birinci vazifen, Türk istiklâlini, Türk cumhuriyetini, ilelebet, muhafaza ve müdafaa etmektir.

Mevcudiyetinin ve istikbalinin yegâne temeli budur. Bu temel, senin en kıymetli hazi-nendir. İstikbalde dahi, seni bu hazineden mahrum etmek isteyecek dahilî ve haricî bedhah-ların olacaktır. Bir gün, istiklâl ve cumhuriyeti müdafaa mecburiyetine düşersen, vazifeye atılmak için, içinde bulunacağın vaziyetin imkân ve şeraitini düşünmeyeceksin! Bu imkân ve şerait, çok nâmüsait bir mahiyette tezahür edebilir. İstiklâl ve cumhuriyetine kastedecek düşmanlar, bütün dünyada emsali görülmemiş bir galibiyetin mümessili olabilirler. Cebren ve hile ile aziz vatanın, bütün kaleleri zapt edilmiş, bütün tersanelerine girilmiş, bütün ordu-ları dağıtılmış ve memleketin her köşesi bilfiil işgal edilmiş olabilir. Bütün bu şeraitten daha elîm ve daha vahim olmak üzere, memleketin dahilinde, iktidara sahip olanlar gaflet ve dalâlet ve hattâ hıyanet içinde bulunabilirler. Hattâ bu iktidar sahipleri şahsî menfaatlerini, müstevlilerin siyasî emelleriyle tevhit edebilirler. Millet, fakr u zaruret içinde harap ve bîtap düşmüş olabilir.

Ey Türk istikbalinin evlâdı! İşte, bu ahval ve şerait içinde dahi, vazifen; Türk istiklâl ve cumhuriyetini kurtarmaktır! Muhtaç olduğun kudret, damarlarındaki asîl kanda, mevcuttur!

Korkma, sönmez bu şafaklarda yüzen al sancak;Sönmeden yurdumun üstünde tüten en son ocak.O benim milletimin yıldızıdır, parlayacak;O benimdir, o benim milletimindir ancak.

Çatma, kurban olayım, çehreni ey nazlı hilâl!Kahraman ırkıma bir gül! Ne bu şiddet, bu celâl?Sana olmaz dökülen kanlarımız sonra helâl...Hakkıdır, Hakk’a tapan, milletimin istiklâl!

Ben ezelden beridir hür yaşadım, hür yaşarım.Hangi çılgın bana zincir vuracakmış? Şaşarım!Kükremiş sel gibiyim, bendimi çiğner, aşarım.Yırtarım dağları, enginlere sığmam, taşarım.

Garbın âfâkını sarmışsa çelik zırhlı duvar,Benim iman dolu göğsüm gibi serhaddim var.Ulusun, korkma! Nasıl böyle bir imanı boğar,‘Medeniyet!’ dediğin tek dişi kalmış canavar?

Arkadaş! Yurduma alçakları uğratma, sakın.Siper et gövdeni, dursun bu hayâsızca akın.Doğacaktır sana va’dettiği günler Hakk’ın...Kim bilir, belki yarın, belki yarından da yakın.

Bastığın yerleri “toprak!” diyerek geçme, tanı:Düşün altındaki binlerce kefensiz yatanı.Sen şehit oğlusun, incitme, yazıktır, atanı:Verme, dünyaları alsan da, bu cennet vatanı.

Kim bu cennet vatanın uğruna olmaz ki fedâ?Şühedâ fışkıracak toprağı sıksan, şühedâ!Cânı, cânânı, bütün varımı alsın da Huda,Etmesin tek vatanımdan beni dünyada cüdâ.

Ruhumun senden, İlâhi, şudur ancak emeli:Değmesin mabedimin göğsüne nâmahrem eli.Bu ezanlar-ki şahadetleri dinin temeli-Ebedî yurdumun üstünde benim inlemeli.

O zaman vecd ile bin secde eder -varsa- taşım,Her cerîhamdan, İlâhi, boşanıp kanlı yaşım,Fışkırır ruh-ı mücerred gibi yerden na’şım;O zaman yükselerek arşa değer belki başım.

Dalgalan sen de şafaklar gibi ey şanlı hilâl!Olsun artık dökülen kanlarımın hepsi helâl.Ebediyen sana yok, ırkıma yok izmihlâl:Hakkıdır, hür yaşamış, bayrağımın hürriyet;Hakkıdır, Hakk’a tapan, milletimin istiklâl!

Mehmet Âkif ERSOY

İSTİKLÂL MARŞI

1. ÜNİTE: SUNUM - TARTIŞMA - PANEL .......................................................9 1. Sunum ........................................................................................................................................ 10 Slaytlı Sunum .............................................................................................................................. 11 Sunumdan Önce Yapılması Gerekenler ............................................................................... 12 Sunum Anında Yapılması Gerekenler .................................................................................. 13 Sunum Sonunda Yapılması Gerekenler ............................................................................... 13

2. Tartışma ..................................................................................................................................... 14

3. Panel ................................................................................................................................... 17 Ek Bilgi: Diğer Tartışma Türleri (Açık Oturum, Forum, Sempozyum, Münazara) ............................ 18 Ölçme-Değerlendirme 1: Sunum - Tartışma - Panel ....................................................... 21

2. ÜNİTE: ANLATIM VE ÖZELLİKLERİ .........................................................29 1. Anlatıma Hazırlık ....................................................................................................................... 30 A. Okumak ................................................................................................................................. 30 B. Dinlemek ............................................................................................................................... 31 C. Gözlem Yapmak .................................................................................................................... 32 Bilgi Toplama Sürecinde Verimliliğin Artırılması ......................................................................... 32 A. Not Almak ........................................................................................................................ 33 B. Alıntı Yapmak .................................................................................................................. 33 C. Özet Çıkarmak................................................................................................................. 36 Toplanan Bilgileri Düzenlemek ................................................................................................... 36 Ölçme-Değerlendirme 2: Anlatıma Hazırlık ..................................................................... 37

2. Anlatımda Tema ve Konu ......................................................................................................... 46

3. Anlatımda Sınırlandırma .......................................................................................................... 51

4. Anlatımın ve Anlatıcının Amacı ............................................................................................... 59 Ölçme-Değerlendirme 3: Anlatımda Tema - Konu - Sınırlandırma - Amaç .................... 63

5. Anlatımda Anlatıcının Tavrı ..................................................................................................... 72 1. Öznel - Nesnel Anlatım ......................................................................................................... 75 2. Somut - Soyut Anlatım .......................................................................................................... 77 3. Doğrudan - Dolaylı Anlatım ................................................................................................... 80

6. Anlatımın Özellikleri ................................................................................................................. 82 1. Açıklık .................................................................................................................................... 82 2. Akıcılık ................................................................................................................................... 83 3. Duruluk .................................................................................................................................. 84 4. Yalınlık .................................................................................................................................. 84 Ek Bilgi: Anlatımın Özellikleriyle İlgili Diğer Kavramlar ............................................................... 86 Ölçme-Değerlendirme 4: Anlatımda Anlatıcının Tavrı - Anlatımın Özellikleri ................. 87

7. Anlatımın Oluşumu ................................................................................................................. 104 1. Kelimelerden Kelime Grupları Üretme ................................................................................ 104 2. Kelimelerden ve Kelime Gruplarından Cümle ve Mısra Üretme ......................................... 106 3. Cümle ve Mısralardan Paragraf, Beyit, Bent vb.ni Üretme ................................................. 108 4. Paragraflardan ve Şiirsel Yapı Birimlerinden Metin Üretme ............................................... 108 Bağlaşıklık ........................................................................................................................... 109 Bağdaşıklık .......................................................................................................................... 110 Anlatım Bozuklukları ........................................................................................................... 112 Ölçme-Değerlendirme 5: Anlatımın Oluşumu ............................................................... 119 Ölçme-Değerlendirme 6: Anlatım Bozuklukları ............................................................. 134

8. Anlatım Türlerinin Sınıflandırılması ...................................................................................... 154

3. ÜNİTE: ANLATIM TÜRLERİ ....................................................................155 1. Öyküleyici Anlatım (Hikâye Etme) - İsim (Ad) ...................................................................... 156 A. Öyküleyici Anlatım (Hikâye Etme) ....................................................................................... 156 B. İsim (Ad) .............................................................................................................................. 162 1. Karşıladıkları Unsurların Niteliklerine Göre İsimler ....................................................... 162 2. Varlıklara Verilişlerine Göre İsimler ............................................................................... 162 3. Karşıladıkları Varlıkların Sayılarına Göre İsimler .......................................................... 163 4. Yapılarına Göre İsimler ................................................................................................. 164 İsim Tamlamaları ................................................................................................................ 166 Ölçme-Değerlendirme 7: İsim (Ad) ................................................................................ 168

2. Betimleyici Anlatım (Tasvir Etme) - Sıfat (Ön Ad) ............................................................... 179 A. Betimleyici Anlatım (Tasvir Etme) ....................................................................................... 179 Ölçme-Değerlendirme 8: Öyküleyici Anlatım - Betimleyici Anlatım ............................... 186 B. Sıfat (Ön Ad) ....................................................................................................................... 192 1. Niteleme Sıfatları ........................................................................................................... 192 2. Belirtme Sıfatları ............................................................................................................ 194 Sıfat Tamlaması ................................................................................................................ 195 Ölçme-Değerlendirme 9: Sıfat (Ön Ad) ......................................................................... 198

3. Coşku ve Heyecana Bağlı (Lirik) Anlatım - Zamir (Adıl) ..................................................... 206 A. Coşku ve Heyecana Bağlı (Lirik) Anlatım ........................................................................... 206 Ölçme-Değerlendirme 10: Coşku ve Heyecana Bağlı Anlatım (Lirik Anlatım) .............. 215 B. Zamir (Adıl) ......................................................................................................................... 217 Ölçme-Değerlendirme 11: Zamir (Adıl) ......................................................................... 220

4. Destansı (Epik) Anlatım - Emredici Anlatım - Fiil (Eylem) - Fiilimsi (Eylemsi) ................. 227 A. Destansı (Epik) Anlatım ...................................................................................................... 227 B. Emredici Anlatım ................................................................................................................ 233 Ölçme-Değerlendirme 12: Destansı (Epik) Anlatım - Emredici Anlatım ....................... 238 C. Fiil (Eylem) .......................................................................................................................... 241 1. Çekimli Fiil ..................................................................................................................... 241 2. Ek Fiil (Ek Eylem) .......................................................................................................... 244 Yapılarına Göre Fiiller ......................................................................................................... 247 Çatılarına Göre Fiiller .......................................................................................................... 249 Ç. Fiilimsi (Eylemsi) ................................................................................................................. 254 1. İsim-Fiil (Ad-Eylem) ....................................................................................................... 254 2. Sıfat-Fiil (Ortaç) ............................................................................................................. 255 3. Zarf-Fiil (Bağ-Fiil) ........................................................................................................... 256 Ölçme-Değerlendirme 13: Fiil - Fiilimsi ......................................................................... 259

5. Açıklayıcı Anlatım - Öğretici Anlatım - Kanıtlayıcı Anlatım - Tartışmacı Anlatım - Zarf (Belirteç) .......................................................................................................................... 280 A. Açıklayıcı Anlatım ................................................................................................................ 280 B. Öğretici Anlatım ................................................................................................................... 285 C. Kanıtlayıcı Anlatım .............................................................................................................. 285 Ç. Tartışmacı Anlatım .............................................................................................................. 292 Açıklayıcı - Öğretici - Kanıtlayıcı ve Tartışmacı Anlatım Türlerinde Kullanılabilecek Çözümleme Yöntemleri (Düşünceyi Geliştirme Yolları) ................................................................................ 293 Ölçme-Değerlendirme 14: Açıklayıcı-Öğretici-Kanıtlayıcı-Tartışmacı Anlatım .............. 296 D. Zarf (Belirteç) ...................................................................................................................... 303 Ölçme-Değerlendirme 15: Zarf (Belirteç) ...................................................................... 310

6. Düşsel (Fantastik) Anlatım - Gelecekten Söz Eden Anlatım - Edat (İlgeç) - Bağlaç ........ 317 A. Düşsel (Fantastik) Anlatım .................................................................................................. 317 B. Gelecekten Söz Eden Anlatım ............................................................................................ 320 Ölçme-Değerlendirme 16: Düşsel (Fantastik) Anlatım-Gelecekten Söz Eden Anlatım 323 C. Edat (İlgeç) .......................................................................................................................... 326 Ç. Bağlaç ................................................................................................................................. 329

7. Söyleşmeye Bağlı Anlatım (Diyalog) - Mizahî Anlatım - Ünlem ......................................... 337 A. Söyleşmeye Bağlı Anlatım (Diyalog) ................................................................................... 337 B. Mizahi Anlatım ..................................................................................................................... 342 Ölçme-Değerlendirme 17: Söyleşmeye Bağlı Anlatım (Diyalog) - Mizahi Anlatım ....... 348 Ölçme-Değerlendirme 18: Anlatım Türleri Karma Testler ............................................. 351 C. Ünlem .................................................................................................................................. 366 Ölçme-Değerlendirme 19: Edat - Bağlaç - Ünlem ......................................................... 369 Ölçme-Değerlendirme 20: Kelime Türleri ve Grupları ................................................... 376

Kaynakça ....................................................................................................................................... 395

Sunum - Tartışma - Panel

10

SUNUMUNAMAÇLARI

ÜRÜN SATMA İNANDIRMA

İKNA ETME

TEŞVİK ETME GÜDÜLEME

HAREKETEGEÇİRME

EĞİTMEÖĞRETME

BİLGİLENDİRME

Bil gi le ri ye ni le mek, pe kiş tir mek, ha tır lat mak, önem li nok ta la rı öne çı kar mak; bel li ça lış ma so nuçla-rı nı açık la mak; la bo ra tu var araş tır ma la rı nı ve an ket so nuç la rı nı sun mak; önem li olay ve ol gu la rı di le ge-tir mek için yapılan; slayt, gra fik gi bi gör sel öge ler den ya rar la nı lan, tek nik ola nak lar la des tek le nen ko nuş-ma lara sunum denir.

Her su num, bir gön de ri ci nin bir ile ti yi bel li bir kod la şif re le yip bir ka nal la alı cı ya ilet ti ği, bir bağ lam çer çe ve sin de ger çek leş ti ri len, dö nü tü olan bir ile ti şim ey le mi dir. İle ti şim le il gi li olarak 9. sı nıf ta gör dü ğü-nüz bu kav ram la rı kı sa ca ha tır la ta lım: Duy gu, dü şün-ce ve ya bil gi le rin ak la ge le bi le cek her tür lü yol la baş-ka la rı na ak ta rıl ma sı na ile ti şim de nir. İki ki şi ara sın-da ger çek le şen söz lü bir dil sel ile ti şi mi te mel alır sak gön de ri ci, ile ti yi su nan ki şi dir (ko nu şan). Alı cı ise ile-ti nin sunulduğu ki şi dir (din le yen, mu ha tap). İle ti, an-lat ılmak istenen, bil dir ilmek istenen me saj dır. Bu ile-ti le rin kul lan dı ğı so mut araç la ra ka nal de nir. Bir ki tap ya da ga ze te say fa sın dan ka re li ya da çiz gi li bir kâ-ğı da, üze ri ne bir şey ler ya zıl mış, ya ni bir ile ti kay de-dil miş bir taş par ça sın dan bir bil gi sa yar ek ra nı na, bir CD’den bir teyp ka se ti ne ka dar pek çok ka nal var dır. Söz lü bir dil sel ile ti şim tü rü olan ko nuş ma da kul la nı-lan ka nal, ses dal ga la rı dır.

İle ti nin üre til di ği şif re le me sis te mi ne kod de nir. Kod, bel li ile ti le rin ak ta rıl ma sı nı sağ la yan, ken di için-de ku ral la rı olan, an cak o ku ral la rı bi len le rin an la ya-bil di ği (ile ti le ri çö ze bil di ği) bir şif re le me sis te mi dir. Ko-nu şan iki ki şi nin bir bi ri ni an la dı ğı, ses ler den olu şan ve bel li ku ral la rı olan her do ğal dil, bir şif re le me sis te-mi dir, ya ni bir kod dur.

Her ile ti şim de ile ti ler bel li kod lar da oluş tu ru lan gös ter ge ler yar dı mıy la ile ti lir. Ken di dı şın da bir baş ka şe yi gös te ren, dü şün dü ren, onun ye ri ni ala bi len nes-ne, gö rü nüş ya da ol gu ya gös ter ge de nir. İle ti ler bu gös ter ge ler ol ma dan ile ti le mez. Gös ter ge ler dil gös-ter ge le ri ve dil dı şı gös ter ge ler ol mak üze re iki ana baş lık al tın da top la nır. Her ke li me, bir dil gös ter ge si-dir. İn san lar, dil gös ter ge le ri nin (ke li me ler) yar dı mıyla cüm le ler oluş tu rur; ile ti le ri ni ile ti şim kur duk la rı dil den ya rar la na rak şif re ler, ya ni bir kod la mu ha tap la rı na ile-tir. Bu kod la ile ti len ler için bel li bir ki tap say fa sı, ses dal ga la rı ya da bil gi sa yar or ta mı araç (ka nal) ola rak kul la nıla bi lir.

Su num da dil dı şı gös ter ge ler den de ya rar la nı lır. Su num da en çok kul la nı lan dil dı şı gös ter ge ler, gör-sel gös ter ge ler ve sim ge ler dir.

Et ki li bir su nu mun ya pı la bil me si için su nu mu ya-pan ki şi nin ki şi sel ye te nek le ri, bil gi bi ri ki mi ve ko nuya ha zır lık lı ol ma sı ka dar tek no lo jik ola nak la rı kul la na-rak bir den çok du yu ya ses le ne bil me si de son de rece önem li dir. Ya pı lan bir araş tır ma öğ ren me ile ha tır la-ma ara sın da şöy le bir iliş ki ol du ğu nu or ta ya koy muş-tur: İn san lar,

oku duk la rı nın %10’nu,

gö rüp işit tik le ri nin %50’si ni,

işit tik le ri nin %20’si ni,

söy le dik le ri nin %70’ini,

gör dük le ri nin %30’nu,

ya pıp söy le dik le ri nin %90’ını

ha tır la mak ta dır lar.(1)

SUNUM1.

(1) Öz can De mi rel, Ge nel Öğ re tim Yön tem le ri, An ka ra, 1992.

ES

EN

YA

YIN

LAR

I


11

Üze rin de ki re sim ve şe kil le ri be yaz bir ze min üze ri ne yan sıt mak için slayt ma ki ne le rin de ve te pe göz ler de kul-la nı lan slayt lar, gü nü müz de da ha çok bil gi sa yar prog ram la rı yar dı mıy la oluş tu rul mak ta ve pro jek si yon lar dan ya-rar la nı la rak su nul mak ta dır.

Slayt makineleri Projeksiyon

Slayt la rın kul la nıl dı ğı bir su num da şun la ra dik kat et mek ge re kir:

SLAYTLI SUNUM

mek te ve ha tır la ma sü re sin de % 25 ile % 60 ara sın da art ma ol mak ta dır.(2)

(2) Ahmet Şim şek, Ye ni Öğ ren me Mo de li ve Eği tim de Bi li şim Tek no lo ji le ri: Bil gi sa yar Des tek li Eği tim Ra po ru, Koç Üni ver si te si, İs tan bul, 1999.

Bu araş tır ma so nuç la rı na ba kı la rak şun lar söy le ne bi lir: Öğ ret me ama cıy la ya pı lan bir su num da bir den çok du yu ya hi tap et mek, su nu mun ama cı na ulaş ma-sı nı ve öğ re ti len le rin da ha ka lı cı ol ma sını sağ lar. Bir den çok du yuya hi tap etmek için en uy gun yön tem, tek no lo ji nin ola-nak la rın dan ya rar lan mak tır. Yi ne yapı-lan araş tır ma la ra gö re, bil gi sa yar des tekli eği tim sa ye sin de ve rim li lik % 10 - % 90 ara sın da art mak ta, sı nıf or ta mı na gö re ise % 60 da ha hız lı öğ ren me gerçekleş-


12

Sunumda daha iyi olabilmem için geliştirmem gereken özellikler

ARTILARIMSunum yaparken sahip olduğum olumlu özellikler

1.

2.

3.

4.

1.

2.

3.

4.

EKSİLERİM

Sunumdan Önce Yapılması Gerekenler 1. İyi bir su num yap mak is te yen ki şi, öncelikle ken di ni iyi ta nı ma lı, olum lu yön le ri ni ön pla na çı ka ra rak ek si-

le ri ni ar tı ya dö nüş tür me ye ça lış ma lı dır. Bu nun için de su num ön ce sin de bun la rı bir kâ ğı da yaz ma lı dır.

2. Su nu mun ama cı ke sin çiz gi ler le be lir len me li; su num ha zır lık la rı na, be lir le nen bu amaç doğ rul tu sun da baş lan ma lı dır.

Bil gi len dir me amaç lı su num : Bu tür su num lar da, din le yi ci nin ko nu ya iliş kin bil gi dü ze yi ni ar tı rı lır ya da din-le yi ci ye bel li du rum lar da kul la na bi le ce ği bil gi ler ve ri lir. Bil gi len dir me amaç lı su num lar da din le yi ci ler ara sın da kaç ki şi nin su num ko nu su hak kın da ne ka dar bil gi sa hi bi ol du ğu nun bi lin me si su nu mu ya pan ki şi nin işi ni ko lay laş tı rır.

İk na et me amaç lı su num : Bu tür su num lar da ik na edi ci ör nek ve ka nıt la rın kul la nıl ma sı son de re ce önem li-dir. De ney ler, is ta tis tik sel ana liz ler ve de ney so nuç la rı bu nok ta da önem ka za nır.

Bil gi len dir me amaç lı su num lar da dil gön der ge sel iş le v de, ik na et me amaç lı su num lar da ise gön der ge sel iş-le v de ve alı cı yı ha re ke te ge çir me iş le vin de daha çok kullanılır.

3. Ko nu ya hâ kim olun ma lı dır. Ye ter li araş tır ma ya pıl ma dan ha zır la nan bir su num ba şa rı ya ula şa maz.

4. Su nu mun sı nır lı bir sü re de ya pı la ca ğı akıl dan çı ka rıl ma ma lı, sü re ye uy gun bir plan la ma ya pı la rak bir ko-nuş ma met ni ve bu ko nuş ma da vur gu lan mak is te nen le ri özet le yen slayt lar ha zır lan ma lı dır. Bel li bir düze-ne gö re sı ra la nan bu slayt lar da kı sa ve öz lü ifa de ler bu lun ma lı, bu ifa de ler ko nuy la il gi li gör sel ögeler le des tek len me li dir. Ko nuş ma met ni nin tü mü nün slayt lar da ve ril me si, ko nuş ma nın et ki si ni azal tır. Bir ta raf-tan ko nuş ma cı yı din le me ye bir ta raf tan da slayt lar da ki uzun me tin le ri oku ma ya ça lı şan din le yi ci le rin dik-kati da ğı lır.

5. Ko nuş ma met nin de yer ala cak bil gi ler, A4 dos ya ka ğı dı ye ri ne 1/4 dos ya ka ğı dı bü yük lü ğün de kart la ra ya zıl ma lı ve bu kart lar nu ma ra lan dı rıl ma lı dır.

6. Su nu mun ya pı la ca ğı yer ön ce den gö rül me li ve burada pro va ya pıl ma lı dır. Bu pro va da bir kaç din le yi ci nin ha zır bu lun ma sı, su num kay gı sı nın bel li bir dü zey de tu tul ma sı na yar dım eder.

7. Su num sı ra sın da kul la nı la cak tek nik do na nım (bil gi sa yar, CD, USB bellek, slayt ma ki ne si, te pe göz, pro-jek si yon, mik ro fon, ho par lör vb.) kon trol edil me li dir.


13

8. Din le yi ci le rin slayt lar da ki cüm le le ri dik katli şe kil de oku duk la rı unu tul ma ma lı dır. Slayt me tin le ri, ko nuş ma cı ile din le yi ci yi bir leş ti ren bir çiz gi dir. Do la yı-sıy la tab lo, slayt ve ya say dam lar da ki bil gi le rin iyi kav-ran ma sı için din le yi ci le re ye ter li za man ta nın ma lı dır.

9. Su nu mun bir pay la şım ol du ğu his set ti ril me li, din le yi ci ler ak tif ka tı lım cı lar ola rak can lı tu tul ma lı dır.

10. Ko nuş ma nın ya pıl ma sıy la slayt la rın göste-ril me si nin eş za man lı ol ma sı na dik kat edil me li dir. Slayt la rın ko nuş ma nın akı şı na uy gun sı ray la gel me-me si ya da za man la rı nın doğ ru ayar la na ma ma sı, din-le yi ci le rin dik ka ti ni da ğı tır.

Su num So nun da Ya pıl ma sı Ge re ken ler

1. Su num da an la tı lan lar özet len me li; su nu mun ver mek is te di ği me saj, bir ana dü şün ce cüm le siy le be lir til me li dir.

2. Su num, dü şün ce le ri de ğiş tir me ama cıy la ya-pıl mış sa din le yi ci le re su num da ile ri sü rü len gö rüş ler-le il gi li bir çağ rı ya pı la bi lir. Ör ne ğin yok sul la ra yar dım edil me si nin ge rek li li ği üze ri ne bir su num ya pıl dı ğın-da, su num şu cüm le ler le bi ti ri le bi lir: “Hay di! Yok sul la-rı se vin dir mek için da ha ne bek li yor su nuz? Bu su num bi ter bit mez dı şa rı çı kın ve eli niz den ne ge li yor sa onu ya pın!”

3. Din le yi ci le re te şek kür edil me li ve su num da üze rin de du ru lan ko nuy la il gi li soru so ra bi le cek le ri söy len me li dir.

4. Su nu mu ya pan ki şi, so ru la ra din le yi ci ler le tar tış ma ya gir me den do yu ru cu, açık ve net ce vaplar ver me li dir. Su nu mun ko nu suy la il gi si ol ma yan so ru-lar la kar şı laş tı ğın da na zik bir dil le bu so ru la rın ko nu dı şı ol du ğu nu, do la yı sıy la ce vap la ma sı nın doğ ru ol-ma ya ca ğı nı be lirt me li dir. Ko nuy la bağ lan tı lı so ru lar-dan ce vap la rı nı bil me dik le ri varsa bunları su num da ha zır bu lu nan bil gi sa hi bi ki şi le re sorabilir. Ama bu du ru mun, su nu mu ya pan ki şi nin inan dı rı cı lı ğı na göl-ge dü şü re bileceği unu tul ma ma lı dır.

Su num Anın da Ya pıl ma sı Ge re ken ler

1. Su num kay gı sı kon trol al tın da tu tul ma lı dır: Su num es na sın da ya şa nan kay gı, ki şi nin per forman-sı nı ser gi le mek du ru mun da ol du ğun da ya şa dı ğı be-den sel, duy gu sal ve zi hin sel de ği şim ler le ken di ni gös te ren bir uya rıl mış lık du ru mu dur. Ki şi, su num kay-gı sı nı hiç ya şa ma mak ye ri ne, ona ye nik düş meme yi ve kay gı yı be lir li dü zey de tut ma yı öğ ren me li dir. Su-nu mu ya pa cak ki şi de or ta dü zey de bir he ye can ol-ma lı dır. Kay gı nın çok ol ma sı, su nu mun ba şa rı sız lık-la so nuç lan ma sı na ne den ola bi le ce ği gi bi az kay gı da he ye ca nın azal ma sı na, işin cid di ye tin den uzak laşıl-ma sı na ne den ola bi lir. Din le yi ci ler ge nel de su num baş lan gı cın da or ta ya çı kan kay gı be lir ti le ri nin çok az bir bö lü mü nü fark eder. Ama bazı ko nuş ma cı la r, bu be lir ti le rin tü mü nün din le yi ci ler ta ra fın dan fark edil di-ği ni zan ne der. Bu da ko nuş ma cı yı su num bo yun ca hu zur suz eder ve su nu mu ya pan ki şi de ye ni ra hat-sız lık la rın baş la ma sı na, be den sel be lir ti le rin art ma sı-na ne den olur. Kü çük bir su num kay gı sı be lir ti si ni bü-yük bir so ru na dö nüş tü re n, ço ğun luk la ko nuş ma cı nın ken di sidir.

2. Su nu mu ya pan ki şi su nu ma “Hoş gel di niz!” me sa jıy la baş la yıp ken di ni ta nıt ma lı, ar dın dan su nu-mun ko nu su ve ama cıyla ilgili genel bilgiler ver me li dir.

3. Özel lik le ilk bir kaç da ki ka, çok hız lı ko nu şul-ma ma lı dır. Su nu mun, yu mu şak ve ka rar lı bir ses to-nuy la, gü ven ve ri ci bir şe kil de baş la ma sı na dik kat edil me li dir.

4. Din le yi ci le rin su num ya pan ki şi nin se si ni net şe kil de du ya bil me le ri ge re kir. Ses to nu, cüm lele re baş lar ken yük se lip cüm le le rin so nun da al çal ma ma-lı dır. Vur gu ve ton la ma la rın ko nuş ma nın içe ri ğiy le doğ ru dan iliş ki li ol ma sı na dik kat edil me li dir.

5. Su num lar da du ru, düz gün, ya lın bir dil kulla-nıl ma lı; abar tı lı ve süslü söy le yiş ler den ka çı nıl ma lı dır.

6. Su nu mu ya pan ki şi, su num sü re sin ce ken-din den emin şe kil de ayak ta dur ma lı; cid di, ağır baş lı, der li top lu bir gö rün tü ser gi le me li; vü cut di li ni, jest ve mi mik le ri ni din le yi ci yi ra hat sız et me ye cek şe kil de, ko-nu ya uy gun kul lan ma lı; sır tı nı din le yi ci le re dön mek-ten ka çın ma lı dır.

7. Su num da din le yi ci le rin tü mü ne eşit uzak lık ta du rul ma lı dır. Su nu mu ya pan ki şi, ra hat ha re ket ede-bi le ce ği bir nok ta da du rup yan la ra ve ek ra na sa kin ce yö ne le bil me li dir.

ES

EN

YA

YIN

LAR

I


14

Ke li me le rin an lam alan la rı nı sı nır la yan an lam çer çe ve le ri var dır. Bu an lam alan la rı in ce len di ğin de ba zı ke li-me le rin olum lu ba zı la rı nın da olum suz çağ rı şım la ra açık ol duk la rı gö rü le cek tir. Ör ne ğin ah lak ke li me si ilk an la mıy-la bir top lum için de ki şi le rin uy mak zo run da ol duk la rı dav ra nış bi çim le ri ve ku ral la rı an la mı na gel mek te dir. Ay nı ke li me yan an la mıy la iyi ni te lik ler, gü zel huy lar an la mı na ge le cek şe kil de de kul la nı la bi lir. Bu kul la nım lar dan yo la çı ka rak şu nu söy le ye bi li riz: “Ah lak” ke li me si; olum lu olay, du rum ve var lık la rı çağ rış tı ran bir an lam ha ri ta-sı na sa hip tir.

Bir de tar tış ma ke li me si ni ele ala lım: Bu ke li me nin te rim sel an la mı şu dur: Ön ce den be lir len miş bir ko nu üze rin de fark lı gö rüş le re sa hip ki şi le rin bir ara ya ge le rek ko nuy la il gi li gö rüş le ri ni bil dir me le ri, gö rüş le ri ni sa vun ma la rı ve ko nu yu çö züm le me le ri için yap tık la rı ko nuş ma lar. Ke li me nin “TDK Türk çe Söz lük”te ki yan an lam la rın dan bi ri ise şu dur: Ağız kav ga sı, mü na ka şa.

Yu ka rı da ki ta nım lar dan da an la şı la ca ğı üze re Türk çe de ah lak ke li me si olum lu, tar tış ma ke li me si ise olum-suz sa yı la bi le cek bir çağ rı şım ala nı na sa hip tir. Ke li me ler de bu tür an lam de ği şik lik le ri nin oluş ma sın da top lum la rın ken di le ri ne öz gü şart la rı nın, bu top lum lar da ku şak tan ku şa ğa ak ta rı lan kül tü rel, si ya si ve sos yal ge le nek le rin önem li et ki le ri var dır.

İn san la rın “tar tış ma” ke li me si ne “ağız kav ga sı, mü na ka şa” gi bi olumsuz an lam lar yük le me le rin de ve bu ke li me yi du yan bir çok ki şi nin zih-nin de “tar tış ma”yla il gi li olum suz yar gı la rın oluşma-sın da hiç kuş ku suz şöy le bir en di şe ve ön yar gı var dır: “Ön ce gü zel gü zel ko-nuş ma ya baş la ya cak lar, son ra görüş-le ri ara sın da bü yük fark lar ol du ğu nu gö re cek ler, bir bir le ri ne ba ğır ma ya başla-ya cak lar, kü für ve ha ka ret ede cek ler, ar-dın dan kav ga çı ka cak!” Oy sa “tar tış ma” ke li me si du yul du ğun da şöy le bir tep ki de ve ri le bi lir di: “Ön ce ko nuş ma ya baş la ya cak-lar, ko nuş tuk la rı za man bir bir le rin den fark lı gö rüş le re sa hip ol duk la rı nı an la ya cak lar, bir-bir le ri nin fark lı lık la rı na say gı gös te re cek ler. Ba-zı la rı o ana ka dar yan lış dü şün ce le re sa hip ol-du ğu nu an la yıp gö rüş le ri ni de ğiş ti re cek, ba zı la rı ge rek çe le ri inan dı rı cı bul ma dı ğı için gö rüş le rin de ıs rar ede cek. So nuç ta her kes bir şey ler öğ re ne cek ve dün ya da her ke sin ken di si gi bi dü şün me di ği ni ve dü şün mek zo run da ol ma dı ğı nı ka bul ede cek ve on la ra say gı du ya cak.” Bu tür bir tep ki de mok ra tik top lum lar da kar şı la şı la bi le cek tür den dir ve doğ ru olan da bu dur. Çün kü böy le bir tep ki, in san la rın fark lı lık la rı nı do ğal ka bul edip on la ra hoş gö rüy le yak laş ma dü şün ce-si nin dı şa vu ru mu dur.

TARTIŞMA2.


15

Fark lı ol mak, in sa nın do ğa sın da var dır. Sa de ce fi-zik sel açı dan ele al dı ğı mız da bi le bu ger çek apa çık orta-da dır: İn san lar ana to mik ve fiz yo lo jik ola rak ben zer nite-lik ler ta şı malarına karşın her in san baş ka bir kişidir, baş-ka bir yüz dür. Şüp he siz bu fark lı lık lar fi zik sel özel lik ler le sı nır lı de ğil dir. Her in san, duy gu ve dü şün ce le riy le de bi-ri cik tir. Bi ri nin gü zel bul du ğu, baş ka bi ri için çir kindir; bi ri için doğ ru olan, bir baş ka sı için yan lış tır. Bi ri nin ba şa rı lı bul du ğu bir si ya set çi, baş ka bi ri için ba şa rı sız dır. Bi ri nin hay ran kal dı ğı bir tab lo, baş ka bi ri için an lam sız renk ler yı ğı nı dır. Bir olay, bi ri için dün ya nın en önem li gün dem mad de siy ken baş ka sı için ay rın tı bi le sa yı la ma ya cak ka-dar önem sizdir. İş te bu fark lı al gı la yış lar ve ka bul ler, tar-tış ma la rın te mel nok ta sı nı oluş tu rur.

Mu al lim Nâ cî Lû gat-i Nâ cî isim li ese rin de bâ ri ka ke li me si nin kul la nı mı na “Bâ ri ka-i ha kî kat, mü sâ de me-i ef kâr dan do ğar.” cüm le si ni ör nek gös te rir ve bu cüm le-nin Ke mâl Bey’e (Na mık Ke mâl’e) ait ol du ğu be lir tir. Bir ata sö zü ka dar be nim sen miş ve yay gın lık ka zan mış bu öz de yiş, gü nü müz Türk çe si ne şöy le çev ri le bi lir: Ger çe-ğin ışı ğı fi kir le rin çar pış ma sın dan do ğar. Na mık Ke-mâl, bu öz de yi şiy le fi kir le rin çar pış ma sın dan, ya ni farklı gö rüş le re sa hip olun ma sın dan, eleş ti ri den, tar tış madan kor kul ma ma sı ge rek ti ği ni be lirt mek is te miş tir. Uy gar in-sa na ya kı şan da ken di gö rüş le ri ni dik te et me ye kal kış-ma dan fark lı gö rüş le ri din le me ye ve an la ma ya açık ol-ma sı, bu fark lı lık la rı bir zen gin lik ka bul edip or tak doğ ru-la ra ulaş ma ya ça lış ma sı dır.

“Tar tış ma” ke li me si nin kö kün de tart mak ey le mi var-dır. Ke li me nin al dı ğı “ş” eki, iş teş lik an la mı ka tan bir ya-pım eki dir. Ke li me eti mo lo jik açı dan ele alın dı ğın da “tar-tış ma”nın kar şı lık lı tart may la il gi li ol du ğu gö rü le cek tir. Her tart ma, bir de ğer be lir le me ey le mi dir. Tar tış ma ise kar şı lık lı de ğer be lir le me dir. Şüp he siz bu, çok sa kin ge-çe cek bir sü reç de ğil dir. El bet te her tar tış ma da fark lı ve ay kı rı gö rüş ler di le ge ti ri le cek, bun lar da in sa na ilk ba kış-ta man tık sız, fay da sız hat ta za rar lı ge le bi le cek tir. Ama in san lık ta ri hi nin, doğ ru bi li nen le rin yan lış, yan lış bi li nen-le rin de doğ ru ol du ğu nu id di a eden in san la rın hak lı mü-ca de le le riy le do lu ol du ğu da unu tul ma ma lı dır. On lar gö-rüş le ri ni ifa de ede me se ler di in san lık bu gün kü ko nu mun-da ola bi lir miy di? O hâl de şid de te baş vur ma mak koşu-luy la her ke sin gö rü şü nü ra hat ça ifa de ede bi le ce ği tar tış ma la ra her za man ih ti yaç var dır. Çün kü her tar-tış ma, in sa nın ye ni şey ler öğ ren me si nin, ken di ni ve baş-kalarını ta nı ma sı nın en ba sit ve do ğal yön te mi dir.


16

Tar tı şı la cak ko nu nun gün cel olma-sı, tar tı şı la cak yön le ri nin bu lun ma sı, fark lı dü şün ce ve dik kat ler le yo rumlan-ma ya im kân sağ la ma sı, tar tış mayı önem li ve ve rim li kı lar. Gün cel olma-yan, tar tı şıl ma sı nda so mut bir faydanın bulunmadığı bir ko nu nun ele alınma sı, tartış ma yı verimsiz ve mo no ton bir süre-ce dö nüş tü rür.

Tar tış ma lar, dü zen le niş amaç la rı-na, he def din le yi ci kit le si nin zevk, kül-tür ve an la yış la rı na gö re fark lı ni te lik-ler ka za nır. Ör ne ğin bir tar tış ma da ka-mu gü ven li ğiy le il gi li bir ka rar alı na bi lir ya da bir ban ka nın ka pa tıl ma sıy la il gi-li bir ko nu tar tı şı la bi lir. Do ğal ola rak bu tür tar tış ma lar hal ka ve ba sı na ka pa-lı dır. Bu tür du rum lar da tar tış ma so nu-cun da oluş tu ru lan ra por, ba sın ara cı lı-ğıy la ka mu oyu na du yu ru la rak halk bil-gi len di ri lir. Böy le bir tar tış may la Türk çe-nin da ha doğ ru ve gü zel ko nu şul ma sı-nın na sıl sağ la na ca ğı nın ele alın dı ğı bir tar tış ma nın ger çek leş ti ril me bi çi mi el-bet te fark lı ola cak tır. Böy le bir tar tış ma-nın ba sı na, bi lim adam la rı na, sa nat çı la-ra, edebi yat çı la ra, en te lek tü el le re, ge-rek ti ğin de öğ ren ci le re ve hal kın di ğer ke sim le rine açık ol ma sı ve tar tış ma aşa-ma la rı nın ve so nuç la rı nın da ba sın ara-cı lı ğıy la ka muoyu na du yu rul ma sı ge re-kir. Bu tür tar tış ma la ra ge nel ola rak top-lu luk kar şı sın da tar tış ma lar (top lu ma açık tar tış ma lar) de nir.

Top lu ma açık tar tış ma lar da ko nuş-ma cı lar, tar tış ma ko nu sun da ki bil gi, bi ri-kim, gör gü, dü şün ce ve ka na at le ri ni hal-ka ilet me, on la rı bil gi len dir me ve yön len-dir me ama cıy la ha re ket eder ler. Bu tip tar tış ma lar da ka muo yu ya rat ma en di-şe si, ko nuş ma cı-din le yi ci iliş ki si ni be lir-le yen önem li bir fak tördür.

Açık otu rum, pa nel, sem poz yum, fo rum gi bi tar tış ma lar ge nel lik le ba sı na ve hal ka açık ortamlarda dü zen le nir ken mü na za ra ço ğun luk la öğ ren ci ler ara sın-da ve sı nıf/okul or ta mın da dü zen le nir.

Her tart›flmada bir baflkan olmal›d›r.BaflkanKonuyu ortaya koyup s›n›rlar.Konuflmac›lar›n konu d›fl›na ç›kmala-r›n›, konuyla ilgisiz ve gereksiz konufl-malar›n› engeller.Konuflmac›lar›n birbirlerini suçlamayayönelik konuflmalar›na izin vermez.Tart›flman›n, kurallara uygun yürü-tülmesini sa¤lar.Tart›flman›n bir sonuca ulaflmas›n›ve bu sonucun raporlaflt›r›lmas›n›sa¤lar.

Tart›flmalarda genellikle flu amaçlargözetilir: Bir konu çevresinde lehte ve aleyhtekarfl›l›kl› düflünceler ortaya koyma Problemlere cevap ve çözüm bulma Gerçek, do¤ru, iyi ve güzel olan›birlikte arama

Bu amaçlar›n gerçekleflmesi ve tart›flma-

n›n verimli bir iletiflim eylemine dönüflmesi

için tart›flmac›lar›n

Karfl›l›kl› sayg› ve hoflgörüye sahip

olmalar›

Nazik, toleransl› ve sab›rl› olmalar›

Konuflma kurallar›na, verilen zamana

ve s›raya uymalar›

Peflin hükümlere, önceden al›nm›fl ke-

sin kararlara sahip olmamalar›

Bilineni farkl› cümlelerle tekrar etme-

meleri

Konu d›fl›na ç›kmamalar› gerekmektedir.


17

Pa nel de amaç, ele alı nan ko nuy la il gi li so mut so nuç-la ra ulaş mak tan çok, bir ko nu yu de ği şik yön ler den ay-dın lat mak tır. Pa nel bu yö nüy le açık otu rum dan ay rı-lır. Açık otu rum da bir ko nu nun fark lı gö rüş le re sa hip ki şi ler ce tar tı şıl ma sı ve bun dan so mut bir so nuç el-de edil me si he def le nir ken pa nel de uz man ki şi ler ce ele alı nan bir ko nu nun fark lı yön le rden ay dın la tıl ma sı amaç la nır.

Pa nel, ele alı nan ko nu ile il gi li az sa yı da din le yi ci nin bu lun du ğu bir tar tış ma bi çi mi dir.

Pa nel de, ko nuş ma cı la rın ko nuyla il gi li dü şün ce leri-ni kı sa ca ifa de et me le ri, böy le ce top lan tıy la bü-tün leş me le ri ge re kir.

Pa nel de her ke si il gi len di ren, sos yal prob lem ler le il gi li ko nu lar ele alı nır.

Pa nel de bir yö ne ti ci (baş kan) ve ko nu sun da uz man en az üç ko nuş ma cı bu lu nur.

Pa nel yö ne ti ci si; ko nuş ma cı la rı yö net mek, ko nu yu or-ta ya koy mak, din le yi ci le rin gö rüş be lirt me le ri ne izin ver mek ve söy le nen le re ken di dü şün ce le ri ni de ila ve ede rek top lan tı yı so nuç lan dır mak la gö rev li dir.

Başkan, ko nu yu ana hat la rıy la tanıtarak paneli baş-latır; ardından ko nuş ma cı la ra sı ray la söz hak kı ve rir. Ko nuş ma cı lar 10-15 da ki kay la sı nır lı ko nuş ma sü re-le ri için de konuyla ilgili görüşlerini dile getirirler.

Ko nuş ma la rın bi ti min de ko nuş ma cı lar bir bir le ri ne so ru so ra bi le cek le ri gi bi din le yi ci ler de ko nuş ma-cı la ra so ru so ra bi lir, gö rüş le ri ni kı sa ca ifa de ede bi-lir. Ama bu sü reç so ru sor ma ve dü şün ce le ri kı sa ca be lirt mey le so nuç lan maz da din le yi ci le rin da ak tif şe-kil de ka tıl dık la rı bir tar tış ma ya dö nü şür se ya ni tar tış-ma din le yi ci le re de ge çer se, o za man bu tar tış ma pa-nel ol mak tan çı kar ve bir fo ruma dönüşür.

PANEL3.Bir ko nu nun çe şit li yön ler den ay dın la tıl ma sı için kü çük bir top lu luk önün de ve bir soh bet ha va sın da ger çek-

leş ti ri len tar tış ma la ra pa nel de nir.

Pa nel, bir çe şit dü şün ce alış ve ri şi dir. Bu dü şün ce alış ve ri şi, sa de ce ko nuş ma cı lar la sı nır lı de ğil dir. Pa nel, din le yi ci ler le ko nuş ma cı la rın belli bir ko nu üze rin de bir lik te dü şün me is te ği çev re sin de dü zen le nen, bu ne den le de sa mi mi bir or tam da ger çek le ştirilen bir tar tış ma bi çi mi dir.


23

13. Her tar tış ma yı yö ne te cek bir baş ka na ih ti yaç var dır.

Doğru Yanlış

16. Fo rum; pa nel ve açık otu ru ma gö re ka tı-lı mın çok da ha ge niş ol du ğu bir tar tış ma tü rü dür.

Doğru Yanlış

14. Tar tış ma lar, dü zen le niş amaç la rı na, he-def din le yi ci kit le si nin zevk, kül tür ve an-la yı şı na gö re fark lı ni te lik ler ka za nır.

Doğru Yanlış

17. Bil gi len dir me amaç lı su num lar da dil ço-ğun luk la alı cı yı ha re ke te ge çir me iş le-vin de kul la nı lır.

Doğru Yanlış

15. Su num da bel ge, gra fik, şe kil vb. un sur-lar kul la nıl ma ma lı dır.

Doğru Yanlış

18. Pa nel, tar tış ma bi çim le ri için de en cid di ve bi lim sel ola nı dır.

Doğru Yanlış

ES

EN

YA

YIN

LAR

I

BOŞLUK DOLDURMA

1. Bil gi le ri ye ni le mek, pe kiş tir mek, ha tır-lat mak, önem li nok ta la rı öne çı kar mak; bel li ça lış ma la rın so nuç la rı nı açık la mak; la bo ra tu ar araş tır ma la rı nı ve an ket so-nuç la rı nı sun mak, önem li olay ve ol gu-la rı di le ge tir mek için ya pı lan ko nuş ma-la ra ....................... de nir.

2. Duy gu, dü şün ce ve ya bil gi le rin ak la ge-le bi le cek her tür lü yol la baş ka la rı na ak-ta rıl ma sı na .......................... de nir.

3. ......................; din le yi ci ler le ko nuş ma cı-la rın bir ko nu üze rin de bir lik te dü şün me is te ği çev re sin de dü zen le nir, bu ne den-le de sa mi mi bir or tam da ger çek le şir.

4. Tar tış ma la rın önem li bir kıs mı ba sı na ve hal ka açık ortamlarda dü zen le nir ken ........................ ço ğun luk la öğ ren ci ler ara sın da ve sı nıf/okul or ta mın da dü zen-le nir.

ES

EN

YA

YIN

LAR

I

Anlatım ve Özellikleri

30

Bir duy gu yu, dü şün ce yi, ko nu yu söz ya da ya zı ile bil dir me ye an la tım (ifa de) de nir.

An la tı ma (ko nuş ma ya/yaz ma ya) ha zır lık sü re ci te mel de şun la rı kap sar:

Bil gi top la ma

Top la nan bil gi le ri de ne yim ler le zen gin leş tir-me

Dü şün ce le ri grup lan dır ma

Ya zı la cak ya zı nın/ya pı la cak ko nuş ma nın oku yu cu/din le yi ci üze rin de ger çek leş ti re ce ği et ki nin ni te li ği ni be lir le me

An la tı cı, an la tı ma ha zır lık sü re cin de; ne yi, ni çin ve na sıl an lat mak ge rek ti ği üze rin de ye te rin ce dü şü-nür. An la tı cı nın bu nu yap ma ma sı, ya za ca ğı met nin/ya pa ca ğı ko nuş ma nın tu tar lı ol ma sı na engel olur.

Bil gi top la ma nın en önem li yol la rı şun lar dır: Oku mak, din le mek, göz lem yap mak.

Ni te lik li bil gi top la ma nın en önem li yo lu oku ma-dır. Üç çe şit oku ma var dır:

1. Araş tır ma amaç lı oku ma (Bil gi odak lı oku ma)

2. Öz gür oku ma (Ra hat oku ma)

3. Amaç sız oku ma (Seç mek si zin oku ma)

1. Araş tır ma amaç lı oku ma (Bil gi odak lı oku-ma): Bi lim de ve sa nat ta ya pı lan yön tem li ça lış ma la ra “araş tır ma” de nir. Araş tır ma amaç lı oku ma da te mel he def, doğ ru ve ye ter li bil gi yi ta raf sız bir göz le in cele-ye bil mek tir.

Araş tır ma amaç lı oku ma lar da şu yön tem iz-len me li dir:

1. Ko nu ön ce den be lir len me li ve sı nır lan dı rıl-ma lı dır.

2. Ko nuy la il gi li kay nak tes pi ti ya pıl ma lı dır.

3. Tes pit edi len bü tün kay nak lar (ki tap, der gi, ga ze te, yıl lık, an sik lo pe di, söz lük vb.) dik kat ve sa bır la okun ma lı dır.

4. Oku nan eser ler den me tin de dip not göste ri le-rek ay nen kul la nı la cak ya da fark lı şe kil ler de ya rar la nı la cak bö lüm ler, dip not ta kul la nı la-cak bil gi le ri de içe re cek şe kil de fiş le re ya-zıl ma lı dır. Fiş, bir çe şit not al ma kâ ğı dı dır. Gü nü müz de fiş ye ri ne çe şit li bil gi sa yar prog-ram la rın dan fay da lan mak da ha ve rim li ça lış-ma la rın or ta ya çık ma sı nı sağ la ya bi lir.

5. Bu fiş ler sı ra ya ko nup nu ma ra lan dı rıl ma lı ve ken di ara la rın da sı nıf lan dı rıl ma lı dır. Da ha son ra bun lar di ğer bil gi top la ma iş lem le rin-den sağ la nan bil gi ler le bir lik te de ğer len di ri-le rek me tin dü zen len me li dir.

2. Öz gür oku ma (Ra hat oku ma): Her mesle ğe ait bi lim sel ya yın lar var dır. İn san, iş ha ya tın da başa-rı lı ol mak için ala nın da ya zıl mış ya yın la rı ön celik sı ra sı na ko ya rak okur. Bu, o ki şi nin işi ni da ha iyi ya-pa bil me si nin te mel ko şu lu dur. Ne var ki in sa nın iş ha-ya tı nın ya nın da bir de çe şit li du yar lık la rı nı, zevkle ri ni, ho bi le ri ni vb. kap sa yan bir duy gu ve dü şün ce dün ya sı var dır. Ki şi, bu duygu ve dü şün ce dün ya sın da da bel li bir ol gun lu ğa eriş mek is ter. Söz ge li mi bir mü hen dis, işin den ötü rü araş tır ma amaç lı/bil gi odak lı oku ma lar ya par ken bir ta raf tan da ta ri hî ro man la rı oku ma ya me rak sa ra bi lir; bir dok tor, mes le ki ya yın la rın dı şın da çi çek ye tiş ti ri ci li ğiy le il gi li ki tap la rı da okumak is te-ye bi lir ya da bir yar gıç, şi ir ki tap la rı oku ya rak es te tik du yar lık la rı nın ol gun laş ma sı nı ar zu la ya bi lir.

Özel lik le sa nat de ğe ri ta şı yan eser ler, in sa nın tin sel (ruh sal) aç lı ğı nı gi de rir. İn san, ede bî me tinler sa ye sin de ruh sal ba kım dan hu zur bu lur, in sa ni ilişki-le ri ni dü zen ler, ha ya ta fark lı açı lar dan bak ma yı öğ-re nir. Bu eser le rin ver di ği zevk, he ye can ve coş ku, in san ru hu nun de rin lik le ri ne nü fuz ede rek in san da gü zel lik duy gu su nun yer leş me si ni, in sa nın da ha sağ-lık lı dü şün me si ni sağ lar.

ANLATIMA HAZIRLIK1.

ES

EN

YA

YIN

LAR

I

OKUMAKA.


31

3. Amaç sız oku ma (Seç mek si zin oku ma): Her han gi bir ama ca ve il gi ala nı na odak la nmaksızın ya pı lan oku ma dır. Ki şi ye en az ya rar sağ la yan oku-ma şek li olan amaç sız oku ma da, eser ler ge li şi gü zel se çi lir ve se çi len bu eser ler bel li bir dü ze ne uyul mak-sı zın oku nur.

Ha ya tı bo yun ca ders ki ta bı dı şın da hiç ki tap oku ma mış ya da bir zo run lu luk tan ötü rü sa de ce bir kaç ki tap oku muş ki şi le rin sa yı sı hiç de az değil-dir. Oy sa oku ma sü rek li lik ve dü zen li lik is te yen bir ey lem dir.

Sü rek li oku ma nın ki şi ye ka zan dır dık la rı

Ki şi nin ke li me da ğar cı ğı nı zen gin leş ti rir.

Ki şi ye et ki li ko nuş ma alış kan lı ğı ka zan dı-rır.

Ki şi ye yaz ma alış kan lı ğı ka zan dı rır. Ki şi nin dü şün me ve al gı la ma ye te ne ği ni

ge liş ti rir. Ki şi nin mes le ki bil gi si ni ar tı ra rak mes lek te

iler le me si ni ko lay laş tı rır.

Oku ya rak bi ri kim le ri ni zi ar tır mak is ti yor sa nız

Ki tap se çi mi ne özen gös te rin. Si ze tav si ye edi-len her ese ri sırf tav si ye edil di di ye oku ma yın. Oku ya ca ğı nız ki ta bın si zi bil gi yö nün den zen-gin leş ti re ce ği ne ya da si ze es te tik haz lar ya şa-ta ca ğı na emin ol duk tan son ra ki ta bı oku ma ya baş la yın.

Oku ma yı, ke yif alı nan bir sü re ce dö nüş tü rün. Zevk alı na rak ya pı lan her ey le min da ha ve rim li so nuç lar do ğu ra ca ğı nı unut ma yın.

Oku du ğu nuz eser de an la tı lan la rı an la ma ya ça-lı şın, bu nun için ka fa yo run. Ya za rın ilet mek is-te di ği me sa jı an la mak, şa i rin siz de uyan dır mak is te di ği coş ku ve he ye ca nı his set mek için ça ba har ca yın. An la şıl ma yan bir ese re ay rı lan za ma-nın, bo şa gi den bir za man ol du ğu nu ak lı nız dan çı kar ma yın.

Eleş ti rel ba kış açı sıy la de ğer len dir me ler ya pın. Oku duk la rı nız la ken di dü şün ce le ri niz ara sın da bağ lan tı ku run, ya za rın dü şün ce le rin de ki doğ-ru luk de re ce si ni araş tı rın.

Oku ma nın, uy gun bir or tam da ger çek leş me si ni sağ la yın. Ra hat sız edil me ye ce ği niz, ses siz bir or tam da ki tap oku yun.

Oku ma hı zı nı zı doğ ru ayar la yın. Söz ge li mi bi-lim sel eser ler le ede bî eser le ri ay nı hız da oku-ma yın. Ba zı ki tap la rın an la şıl ma sı için da ha faz-la dik kat ve za man ge re kir. Oku ma hı zı nı zı ar tı-ra cak çö züm ler üre tin. Hız lı oku ma tek nik le rin-den ya rar la nın.

Da ğı nık bir zi hin le ki tap oku ma yın. Ki tap okur-ken baş ka iş ler le uğ raş ma yın. Dik ka ti ni zi ki tap oku ma ya ve oku du ğu nuz ki ta bı an la ma ya yo-ğun laş tı rın.

Oku duk la rı nı za za man için de ye ni den ih ti yaç du ya bi le ce ği ni zi dü şü ne rek ki tap tan not lar alın, fiş tu tun ya da bun la rı ra hat ula şa bi le ce ği niz di-ji tal bir bel le ğe kay de din.

ES

EN

YA

YIN

LAR

I

Bil gi top la ma yol la rın dan bi ri de “din le me”dir. Hat ta de ni le bi lir ki in sa nın din le ye rek öğ ren dik le ri, di-ğer bil gi top la ma yol la rı nı kul la na rak öğ ren dik le rin-den da ha faz la dır. Bu, ya şa nı lan ha ya tın bir ger çe ği-dir. Çün kü ile ti şi min en ko lay ya pı la nı söz lü ile ti şim-dir. Söz lü ile ti şim de te mel de ko nuş ma ve din le me üze ri ne ku ru lu dur. Ki şi, za ten gün lük ih ti yaç la rı ge re-ği ger çek leş tir mek zo run da ol du ğu din le me yi bi linç li bir ey le me dö nüş tü rür; ne yi, ne şe kil de din le ye ce ği ni öğ re nir se bu yol la da önem li bil gi ler edi ne bi lir.

DİNLEMEKB.

Din le me yi bi ri kim ar tı rı cı bir ey le medö nüş tür mek is ti yor sa nız

Dik ka ti ni zi ko nu ve ko nuş ma cı üze rin de yo ğun-laş tı rın.

Ön yar gı la rı nı zı bir ta ra fa bı ra kın.

An la tı lan la rı kav ra ma ya ça lı şın.

Ko nuş ma nın ana dü şün ce si ni ve bu ana dü-şün ce yi des tek le yen yar dım cı dü şün ce le ri be-lir le yin.

Ko nuş ma cı nın an lat tık la rı si zin için önem liyse ko nuş ma yı ya bir ka yıt ci ha zıy la kay de din ya da ko nuş ma nın önem li bö lüm le rin den not lar alın.


32

Bir nes ne nin, ola yın ve ya ger çe ğin, ni te lik le ri nin bi lin me si ama cıy la, dik kat li ve plan lı ola rak ele alı nıp in ce len me si ne göz lem (mü şa he de) de nir. İnan dı rı cı ve et ki le yi ci bir an la tı mın oluş ma sın da göz le min çok önem li bir ye ri var dır çün kü iyi bir an la tım, var lık la-rın ayırt edi ci özel lik le ri nin (va sıf la rı nın, sı fat la rı nın) ba şa rı lı bir şe kil de di le ge ti ril me si ne bağ lı dır. Bu nun için de “göz lem”e ge rek si nim var dır: De ni zi gör me-miş, ba lık la rın isim le ri ni ve özel lik le ri ni öğ ren me miş, ba lık çı lar la de ni ze açıl ma mış bi rin den ya şa mı nı ba-lık çı lık la ka za nan bir ki şi nin ha ya tı nı an la tan bir öy kü yaz ma sı nı bek le mek çok da man tık lı de ğil dir. Bir an-la tı cı, el bet te göz lem yap ma dan da (oku ya rak ya da din le ye rek) bil gi edi ne bi lir. Ama göz lem, bil gi nin ara-cı sız alın ma sı nı sağ la dığı için oku ma ve din le meden da ha et ki li ve ka lı cı olur. Ki şi, oku du ğun da ve din le-di ğin de bil gi yi baş ka la rın dan öğ re nir. Oy sa göz lem de ki şi sel lik var dır. Göz le mi ya pan la göz lem le nen ara-sın da ara cı yok tur.

İyi bir göz lem için du yu or gan la rı nın tü mü nün hiç bir bir ay rın tı yı ka çır ma ya cak bir du yar lık ta ol ma-sı ge rek se de göz lem de en önem li gö rev göz le re dü şer. Bu nok ta da gör mek ve bak mak ey lem le ri üze-rin de du ra lım:

“Gör mek” ve “bak mak” fark lı ey lem ler dir. Bu ke-li me ler le il gi li ola rak “TDK Türk çe Söz lük”te şu an-lam lar la kar şı la şı yo ruz:

bak mak: 1. Ba kı şı bir şey üze ri ne çe vir mek. 2. Ara mak. 3. Bir şe yin yü zü bir yö ne doğ ru ol mak.

gör mek: 1. Göz yar dı mıy la bir şe yin var lı ğı nı al gı la mak, seç mek. 2. An la mak, kav ra mak, sez mek.

An lat mak için gör mek, gör mek için iyi bir göz lem ci ol mak, iyi bir göz lem ci ol mak için de bak ma yı bil mek ge re kir. Bir şe ye bak ma dan onu gör mek ola nak sız dır.

Her gün ge lip geç ti ği miz yol la rı, ya şa dı ğı mız ken tin, ma hal le nin tür lü özel lik le ri ni biz den ay rın tı lı bir şe kil de an lat ma mı zı is te se ler çok ba şa rı lı be tim le-me ler ya pa ma ya bi li riz. Bu nun ne de ni, bel ki de bi zim iyi bir göz lem ci ol ma yı şı mız dır. Bu an lam da ken di me tin le ri miz le ay nı çev re yi an la tan ba şa rı lı ya zar la rın me tin le ri ni kar şı laş tır dı ğı mız da “Ben bun ca yıl bu ra da ya şa mı şım da bun la rı na sıl da gö re me mi şim.” diyebi-liriz. Bu nun böy le ol ma sı nın ne de ni bi zim öy le si ne ba kıp geç me miz, on la rın sa du rup bak ma la rı dır. Biz, bi ze la zım olan ka da rı nı gör mü şüz dür. On lar ise an la tım la rı için ge rek li olan ka da rı nı gör müş ler dir.

Ba zen bir şe yi gör mek için ona sa at ler ce bak-mak ge re ke bi lir. Hat ta bu nun için gün ler, ay lar, yıl lar da ge re ke bi lir. İlk ba kış ta gö re me di ği miz bir şe yi da-ha son ra gör dü ğü müz de ve onu da ha ön ce ni çin gö-re me di ği miz üze rin de dü şün dü ğü müz de ve re ce ği miz ce vap her hal de “Hiç bu açı dan bak ma mış tım!” ola-cak tır. Ya ni al gı la dı ğı mız şe ye da ha ön ce dik kat li ce bak ma mı şız dır. Bak mak ke li me si nin an lam la rın dan bi ri nin ara mak ol du ğu dü şü nül dü ğün de bu ce vap da-ha da an lam ka za na cak tır.

ES

EN

YA

YIN

LAR

I

GÖZLEM YAPMAKC.

An la tı cı, bir ta raf tan oku ya rak, din le ye rek ve göz lem ya pa rak bil gi top lar bir ta raf tan da bu bil gi le-ri da ha son ra kul lan mak için uy gun yön tem ler le kay-de der. Bu yön tem le rin en önem li le ri şun lar dır: Not al-mak, alın tı yap mak, özet çı kar mak.

BİLGİ TOPLAMA SÜRECİNDEVERİMLİLİĞİN ARTIRILMASI


33

Bir bilginin ha tır lan ma sı için ya zı lan kı sa ya zı-ya not de nir. İn sa noğ lu nun; işit ti ği, oku du ğu, gör dü-ğü her şe yi ha fı za sın da tut ma sı na ola nak yok tur. Ki-şi nin gün için de ki ran de vu la rı nı ajan da sı na, cep te le-fo nu na, bil gi sa ya rı na vb.ne kay det me si; oku du ğu ki-tap lar la il gi li de ğer len dir me le ri ni bir yer le re yaz ma sı; alış ve ri şe çık ma dan ön ce ih ti yaç la rı nı kü çük bir kâ ğı-da mad de ler hâ lin de sı ra la ma sı, işi ni ko lay laş tı ra cak-tır. Gün lük ha ya tın zo run lu luk la rı ge re ği bir alış kan lı-ğa dö nü şen “not al ma”, me tin ya zar ken ve ko nuş ma ha zır lar ken de işi mi ze ya rar.

1. Konuşulanları not al mak

Ko nuş may la yaz ma nın ay nı hız da ol ma ma sı, işi ti len ler den not lar alın ma sın da en önem li so run dur. Bir ki şi mu ha ta bın dan işit ti ği her cüm le yi not al ma ya kal kar sa -bu na za ten not al ma de ni le mez- o bir cüm-le yi yaz ma dan ko nu şan ki şi baş ka bir cüm le ye ge çe-cek, ya zan ki şi bir ta raf tan din le me ye, bir ta raf tan al-gı la ma ya bir ta raf tan da bun la rı yaz ma ya ça lı şa ca-ğın dan bu sü re ci ve rim li şe kil de kul la na ma ya cak tır.

Not al ma nın en önem li ko şu lu “an la ma”dır. Ko-nu şu lan la rı ke li me si ke li me si ne yaz ma ya ça lı şan bi ri, ko nuş ma nın hı zıy la yaz ma hı zı nı den ge de tu ta ma ya-bi le ce ği için te laş la nıp ko nu şu lan la rı an la ma ya bi lir. O hâl de not alan ki şi, işit ti ği her sö zü de ğil, ko nuş ma nın özü nü içe ren cüm le le ri not al ma lı dır.

2. Okunanları not al mak

Oku nan met nin bir ga ze te de, der gi de, an sik lo-pe di de yer al ma sıy la bir bil gi sa yar ek ra nın da yer al-ma sı ara sın da her han gi bir fark yok tur. Önem li olan, bun la rın ne re den not alın dı ğı de ğil, ni te li ği dir.

Bu tür not la rın, ko nu nun özü nü son ra dan ko lay-ca ha tır la ta bi le cek ol ma sı na, kı sa ve öz lü ifa de ler den oluş ma sı na dik kat edil me li dir.

3. Gözlemlenenleri not al mak

Ki şi, bir ta raf tan göz lem ya par ken bir ta raf tan da göz lem le di ği var lık, ol gu, olay vb. ile il gi li not lar al-ma lı dır. An la tı cı ne ka dar iyi bir göz lem ci olur sa ol-sun göz lem le dik le rin den not lar al maz sa bun la rı unu-ta bi lir. Bu da ya pı lan göz le min ama cı na ulaş ma sı na en gel olur.

ES

EN

YA

YIN

LAR

I

NOT ALMAKA.

Bir ya zı ya baş ka bir ya za rın ya zı sın dan alın-mış par ça ya, alın tı (ak tar ma, ik ti bas) de nir. Alın-tı yap may la not al ma fark lı ey lem ler dir. Not, bir eser-de önem li gö rü len le rin, not ala nın cüm le le riy le ifa de edil me siy ken alın tı bir bil gi nin, oku nan ese ri ya zan ki-şi nin cüm le le riy le ifa de edil me si dir. Gü ve ni lir kay nak-lar dan, bi lim sel ve sa nat sal ye ter li ği ko nu sun da gö-rüş bir li ği ne varılan me tin ler den ya pı lan alın tı lar, an-la tı cı nın ya paca ğı ko nuş ma nın/ya za ca ğı met nin da-ha inan dı rı cı ve et ki le yi ci ol ma sı nı sağ lar.

Bi lim sel ça lış ma lar sı ra sın da alı nan not lar ve çe şit li ya pıt lar dan ya pı lan alın tı lar, fiş le re ya zı lır. Fiş-ler de dip not ta kul la nı la cak bil gi le re de yer ve ri lir.

ALINTI YAPMAKB.

Alın tı lar tır nak işa re ti içi ne gös te ri lir.

Uzun alın tı lar da her pa rag raf ay rı ay rı tır nak içi ne alı nır.

Tır nak için de ki alın tı nın so nun da bu lu nan işa-ret (nok ta, so ru işa re ti, ün lem işa re ti vb.) tır nak için de ka lır.

Alın tı lar da; baş ta, or ta da ve son da alın ma yan ke li me ve bö lüm le rin ye ri ne üç nok ta (…) ko-nur.

Alın tı, şi ir den ya pı lı yor sa mıs ra lar ya alt al ta ya da ara la rı na eğik çiz gi (/) ge le cek şe kil de peş pe şe ya zı lır.

Alın tı nın ya pıl dı ğı kay nak, dip not ola rak be lir ti-lir.

No tun, kap sam lı bir bil gi yi ha tır la tan kı sa bir ya zı ol du ğu; not ta yer alan bil gi ler den çok, not ta doğ ru dan yer al ma yıp no tun ha-tır lat tı ğı bil gi le rin önem li ol du ğu unu tul ma ma lı dır.


34

Dip not Ko nur ken Dik kat Edil me si Ge re ken ler

1. Dip not ge re ken ifa de nin so nu na, dipnotu belirten yıldız işareti (*) ya da ka çın cı dip not ol du ğu nu gös te ren nu ma ra ko nur. Bu numara parantez içerisinde gösterilir. Ay nı say fa nın so nu na çe ki len dip not çiz gi si nin al tı na ya da met nin so nu na ko nan Kay nak lar/Kay nak ça/Not lar gi bi ad lar ta şı yan bö lü me dip not nu ma ra sı ya zı la rak kay-na ğın adı be lir ti lir ya da dip not ko nan ifa dey le il gi li çe şit li açık la ma lar da bu lu nu lur. Dip not nu ma ra sı nın ve yıl dız işa re ti nin pa ran tez için de gös te ril me di ği de olur.

Alın tı, bir ki tap tan ya pıl mış sa dip not ta sı ra sıy la şu bil gi le re yer ve ri lir:

1. Ya za rın adı 2. Ese rin adı 3. Var sa ese rin cilt nu ma ra sı 4. Eser bir den çok bas kı yap mış sa alın tı nın ka çın cı bas kı dan ya pıl dı ğı 5. Ya yı ne vi nin adı 6. Ese rin ba sıl dı ğı yer 7. Ese rin ba sım ta ri hi 8. Alın tı nın ya pıl dı ğı say fa nın nu ma ra sı

4. Alıntı yapılan eser bir dergi ya da maddeleri farklı kişiler tarafından yazılmış bir ansiklopedi ise ya da bilimsel bir toplantıda sunulmak üzere hazırlanmış ve okunmuş tebliğlerden oluşan bir yayınsa yani o eserde farklı kişiler tarafından yazılmış farklı metinler bulunuyorsa dipnotta alıntı yapılan metnin yazarı belirtildikten son ra yararlanılan yazının başlığı tırnak içine alınır. Ardından yayının ismi yazılır ve bibliyografik künyede yer alan diğer bilgiler sırasıyla verilir.

––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––(8) Prof. Dr. Hamza Zülfikar, “Özne Türleri ve Bunların Adlandırılışı”, Türk Gramerinin Sorunları Toplantısı, Türk Dil Kurumu Yayınları, Ankara, 1995, sayfa 43.

Bu kısaltmalar, alıntı yapılan bir önceki kaynağı gösterir. Bir eserden alıntı yapılmış ve bu alıntı dipnotta (1) ile gösterilmiş, ardından başka bir eserden alıntı yapılmışsa tekrar ilk eserden alıntı yapıldığında eserin bibliyografik künyesinin yeniden verilmesi gerekir. Aksi halde “adı geçen eser/makale/yayın” ifadesi, ikinci kaynağa yapılan bir gönderme olacaktır.

3. Dipnotta belirtilen kitabı yazanların sayısı üçten fazlaysa ilk sıradaki ya zarın adı belirtildikten sonra “ve diğerleri” sözü eklenerek öteki yazarların isimleri söylenmeyebilir.

––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––(1) Yusuf Aras, 10. Sınıf Türk Edebiyatı Konu Anlatımlı, 3. baskı, Esen Yayınları, Ankara, 2007, s. 354.

2. Alın tı ya pı lan ya yı nın baş ka bir say fa sın dan yi ne alın tı ya pı la cak sa söz ko nu su ya yı nın bib li yog ra fik kün-ye si ye ni den ve ril mez, onun ye ri ne şu kı salt ma lar dan bi ri kul la nı lır, ar dın dan da alın tı ya pı lan say fa nın nu ma ra sı ya zı lır.

Age Adı ge çen eser agm. Adı ge çen ma ka le agy. Adı ge çen ya yın

––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––(2) Prof. Dr. Şerif Aktaş, Doç. Dr. Osman Gündüz, Yazılı ve Sözlü Anlatım-Kompozisyon Sanatı, 7. baskı, Akçağ Yayınları, Ankara, 2005, s. 61.(3) Age, s. 65.

––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––(7) Prof. Dr. Zeynep Korkmaz ve diğerleri, Yüksek Öğretim Öğrencileri İçin Türk Dili ve Kompozisyon Bilgileri, Yargı Yayınevi, Ankara, 2001, s. 270.

––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––(4) Prof. Dr. Şerif Aktaş, Doç. Dr. Osman Gündüz, Yazılı ve Sözlü Anlatım-Kompozisyon Sanatı, 7. baskı, Akçağ Yayınları, Ankara, 2005, s. 66.(5) Mine Mengi, Divan Şiiri Yazıları, Akçağ Yayınları, Ankara, 2000, s. 81.(6) Prof. Dr. Şerif Aktaş, Doç. Dr. Osman Gündüz, Yazılı ve Sözlü Anlatım-Kompozisyon Sanatı, 7. baskı, Akçağ Yayınları, Ankara, 2005, s. 79.

ÖRNEK

ÖRNEK

ÖRNEK

ÖRNEK

ÖRNEK


35

Yüz Yıl lık Bir Ba tı Kay na ğı: Gibb’in Os man lı Şi ir Ta ri hi

Ede bi ya tı mız da ede bi yat ta ri hi adı nı ta şı yan ilk ör nek, Ab dül ha lim Mem duh’un on do ku zun cu yüz-yı lın son la rın da yaz dı ğı Ta rih-i Ede bi yat-ı Os ma niy ye(1)si dir. Bu ese rin ya zı lı şın dan son ra yir mi yı lı aş-kın bir sü re ede bi yat ta rih çi li ği ko nu sun da baş ka gi ri şi min ol ma dı ğı bi li nir. Do ğal ola rak, tez ki re ci lik ge-le ne ğin den ede bi yat ta rih çi li ği ne ge çiş, za man al mış tır. Tah mi nen 1909-1910 yıl la rın da, İs tan bul Üni-ver si te si (Da rül fü nun)nin ders prog ram la rı na ede bi yat ta ri hi nin oku tul mak üze re kon ma sı, ede bi yat ta-ri hi yaz ma ge rek si ni mi ni de bir lik te ge tir miş ve bu ge rek si ni mi kar şı la mak üze re bir yıl ara lık la iki ede-bi yat ta ri hi ya zıl mış tır.(2) Böy le ce Fa ik Re şad’ın yaz dı ğı Ta rih-i Ede bi yat-ı Os ma niy ye(3) 1911’de; Şe-ha bed din Sü ley man’ın ge ne ay nı ad lı ese ri(4) de 1912’de ede bi yat ta rih çi li ği miz de ki yer le ri ni almıştır. Ba tı da ise Türk ede bi ya tı na iliş kin ilk ör nek ler da ha ön ce ki yüz yıl lar da ve ril me ye baş lan mak la bir lik te; Türk ede bi yat ta rih çi li ği nin ger çek an lam da ilk önem li ça lış ma sı, or yan ta lizm ya ni do ğu bi li mi ça lış ma la-rı nın yir min ci yüz yı lın baş la rın da hız ka zan ma sı na pa ra lel ola rak or ta ya çı kmıştır. Söz ko nu su bu ça lış-ma, Gibb’in Os man lı Şi ir Ta ri hi(5)dir.

He nüz yüz yıl lık bi le geç mi şi ol ma yan ede bi yat ta rih çi li ği miz açı sın dan, İs koç or yan ta list Eli as John Wil kin son Gibb’in yaz dı ğı ori ji nal adı “A His tory of Ot to man Po etry” olan “Os man lı Şi ir Ta ri hi” önem li bir ye re sa hip tir. On do ku zun cu yüz yı lın so nun da ya zı lıp ilk cil di, ya za rı nın sağ lı ğın da 1900 ta ri hin de ba sı-lan al tı cilt lik bu ha cim li ese rin öte ki beş cil di, Gibb’in ani ölü mü üze ri ne, il gi ala nı Fars di li ve ede bi ya-tı olan Gibb’in ar ka da şı baş ka bir or yan ta list Edv vard G. Brow ne ta ra fın dan ya yı na ha zır la na rak 1902-1909 yıl la rı ara sın da İn gil te re’de ya yım lan mış tır.(6)

Gibb’in kinden ön ce yu ka rı da da de ği nil di ği gi bi Ba tı’da ya zılmış, baş ka ede bi yat ta ri hi de ne me le-ri bu lun mak la bir lik te;(7) Osman lı dö ne mi ede bi ya tı nı sis te ma tik bir bi çim de in ce le yen ilk cid di gi ri şim Ham mer ta ra fın dan ya pıl mış tır. Ba ron Jo seph von Ham mer-Purg stall, Gibb’den ya rım yüz yı lı aş kın bir sü re ön ce 1836-1838 yıl la rı ara sın da dört cilt lik Os man lı Şi ir Sa na tı Ta ri hi (Gesc hich te der Os ma nisc-hen Dich tkunst)ni yaz mış tır.––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––(1) Ab dül ha lim Mem duh, Ta rih-i Ede bi yat-ı Os ma niy ye, İstanbul, 1306.(2) Da ha ge niş bil gi için bk. Agâh Sır rı Le vend, Türk Ede bi ya tı Ta ri hi, I. cilt (Gi riş), Ankara, 1983, s. 480.(3) Fa ik Re şad, Ta rih-i Ede bi yat-ı Os ma niy ye, İstanbul, 1327.(4) Şe ha bed din Sü ley man, Ta rih-i Ede bi yat-ı Os ma niy ye, İstanbul, 1328.(5) Gibb’in Os man lı Şi ir Ta ri hi, öte den be ri ya rar lan dı ğım kay nak eser ler den bi ri ol muş tur. Za man za man şu ya da bu sa nat çı hak-

kın da bil gi top la mak ge rek ti ğin de Gibb’in Os man lı Şi ir Ta ri hi’ne baş vur muş; ders le rim de es ki Türk ede bi ya tı üze rine ya zıl mış Ba-tı kay nak la rın dan söz eder ken adı nı ver miş; öğ ren ci le ri me ya rarlan ma la rı nı öner mi şim dir. Bir çok mes lek ta şı mın da eser le ya-kın lı ğı nın ben zer bi çim de ol du ğu nu sa nı rım! Ese rin bü tü nü nü ta nı ma yı; ona ir de le yi ci bir göz le bak ma yı Vic to ri a R.Hol bro ok’un, Türk çe ye “Aş kın Okun maz Kı yı la rı” adı ile çev ril miş ese ri ni gör dük ten ve Gibb’in Os man lı Şi ir Ta ri hi ne iliş kin gö rüş ve eleş ti ri le-ri ni oku duk tan son ra dü şün düm. Kı sa ca sı be ni bu ça lış ma ya yö nel ten Hol bro ok ol du. Ne var ki hac mi ve di li, ese ri he men baş-tan so na oku yup de ğerlen dir me mi güç leş tir di. Böy le ce, bu ya zı nın ko nu su olan Gibb’in Os man lı Şi ir Ta ri hi, ta nı tım ve de ğer len-dir me için esas iti ba riy le, oku ya bil di ğim ka da rıy la ilk cilt, son ra ki cilt le rin ön söz le ri ve dö nem le rin ge nel ta nı tım la rı nın ya pıl dı ğı gi-riş bö lüm le ri üze ri ne otur tul du. Eser de ki bi yog ra fik bil gi le rin de ğer len di ril me si nin, ye ni bil gi ler ışı ğın da ek sik lik le ri nin ve ge çer li li-ği nin be lir le ne rek ese rin bil gi da ğarcı ğının or ta ya kon ma sı açı sın dan öne mi ise or ta da dır. Do la yı sıy la bu ça lış manın de va mı ola-rak da ha son ra bi yog ra fik bil gi nin de ğer len di ril me si ne yö ne lik da ha kap sam lı ikin ci bir ça lış ma yap ma yı dü şü nü yo ruz.

(6) E. J. W. Gibb, A His tory of Ot to man Po etry, Lon don, I 1900, II 1902, III 1904, IV 1905, V 1907, VI 1909.(7) Gibb’in kinden ön ce Türk ede bi ya tı üze ri ne ya zıl mış olan Ba tı kay nak la rı şunlar dır: G.B.Do nal do, Del la letteratura dei Turc hi,

Vene dig 1688; G.B. To de ri ni, Let te ra tu ra tu rc hes ca (3 cilt), Vene dig 1787; J.von Ham mer-Purg stall, Gesc hich te der Os ma nisc-hen Dich tkunst bis auf un se re Ze it (4 cilt), Pest h, 1836-1838; Do ra d’ıs tri a, La po ési e des Ot to mans, Pa ris 1877; V.D.Smir nov, Tu rets ka ya li te ra tu ra (Korş’un Vse obş ça ya is to ri ya li te ra tu ri ad lı ese ri nin IV.cil di için de dir. Pe ters burg 1891); P.Horn, Mo der ne Tür kisc he Li te ra tur (Be ila ge zu r Al la ge Ztg., Münc hen 1900, No. 193)

5. Alıntı, çeviri bir eserden yapılmışsa sırasıyla eserin orijinalini yazan kişinin adı, eserin Türkçe adı, eseri çevirenin adı, eseri Türkiye’de yayımlayan yayınevinin adı, eserin Türkiye’de basıldığı yer, eserin Türkiye’de ba-sım tarihi yazılır ve alıntı yapılan sayfalar belirtilir.

––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––(9) Irwin Edman, Sanat ve İnsan, çev. Turhan Oğuzkan, MEB Yayınları, İstanbul, 1998, s. 36.

(Min

e M

engi

, Div

an Ş

iiri Y

azıla

rı,

Akç

ağ Y

ayın

ları

, Ank

ara,

200

0, s

. 141

)D

ipno

tlu m

etin

örn

eği

ÖRNEK


36

Bir ki ta bın ya da ya zı nın; özü, ana dü şün ce si ve pla nı nın bo zul ma dan kı sal tıl ma sı na özet çı kar-ma, bu iş lem so nu cun da or ta ya çı kan kı sa ya zı ya da özet de nir. Özet le not fark lı şey ler dir. Not, ba zı bil gi-le rin ha tır lan ma sı için tu tu lan, ki şi sel lik ta şı yan; an la-mı, no tu alan ki şi ta ra fın dan bi li nen kı salt ma ve işa-ret le rin kul la nı la bil di ği bir ha tır lat ma ya zı sı dır. Özet ise ay rın tı la rı at ma sa na tı dır ve baş lı ba şı na bir me-tin tü rü dür.

Me tin, dik kat li bir okuma ve de ğer len dir me süre-cin den son ra özet len me li, ki şi sel gö rüş ler le me tin ara sı na me sa fe kon ma lı, böy le ce met nin ver mek is-te di ği me sa jın dı şı na çı kıl ma ma lı, özet çı kar ma nın sa de ce me tin bağ la mın da ger çek leş ti ri len bir ey lem ol du ğu unu tul ma ma lı dır.

Her tür ya zı nın öze ti çı ka rı la bi lir. Fa kat özet de-nin ce ak la ge len ilk me tin ler; öy kü, ro man gi bi olay çev re sin de ge li şen ede bî me tin ler dir. Olay çev re sin-de ge li şen ede bî me tin ler de di ya log la ra sık ça yer ve-ri lir. Hat ta sa de ce di ya log lar dan oluş muş ede bî me-tin ler (ti yat ro me tin le ri) bi le var dır. Özet te di ya log la-ra müm kün ol du ğun ca az yer ve ril me li, da ha çok kişi-ler ve olay ör gü sü üze rin de du rul ma lı, olay lar özet le-nir ken ge niş za man ya da şim di ki za man ki pi kulla-nıl ma lı dır.

ES

EN

YA

YIN

LAR

I

ÖZET ÇIKARMAKC.

TOPLANAN BİLGİLERİ DÜZENLEMEK

Ya zı yaz ma ve ko nuş ma ha zır la ma da; ki şi sel de ne yim le rin ve top la nan bil gi le rin, an la tı mın ama cı-na ve he def kit le si ne gö re dü zen len me si ge re kir.

Ba şa rı lı bir dü zen le me için de ne yim ve araş tır-ma lar dan el de edi len bil gi le rin ve bun lar la il gi li not la-rın bir ara ya ge ti ril me si, ko nu la rın alt al ta ya zıl ma sı, da ha son ra bun la rın grup lan dı rıl ma sı, bun lar dan bir-bi riy le iliş ki li olan la rın bir ara ya ge ti ril me si; dü şün ce, bul gu ve bil gi le rin sı ra lan ma sı, kü me len di ril me si; ya-zı nın ile ti si ve ama cıy la il gi le ri ba kı mın dan de ğer len-di ril me si ge re kir.

Top la nan ve ki şi sel de ne yim ler le zen gin leş ti ri-len bil gi ler, öğ re ti ci me tin ler de ve öğ ret me ama cı nı ön plan da tu tan ko nuş ma lar da ge nel lik le gi riş, geliş-me, so nuç bö lüm le ri ne dik kat edi le rek dü zen le nir. Me tin de/ko nuş ma da ge nel den öze le gi di le bi le ce ği gi-

bi özel den ge ne le de gi di le bi lir. Ana dü şün ce et ra fın-da bir le şen dü şün ce, bil gi, de ne yim ve ör nek ler, se-bep-so nuç iliş ki si ne gö re de dü zen le ne bi lir. Bu ra da önem li olan an la tım da tu tar lı bir sı ra nın ve de re ce len-dir me nin bu lun ma sı dır.

Öy kü le yi ci an la tım kul la nı la rak bir me tin oluş tu-ru la cak ya da bir ko nuş ma ha zır la na cak sa öy kü nün an la tıl ma sı na ne re den, ni çin ve na sıl baş la na ca ğı; ola yın han gi nok ta la rı nın an la tı la ca ğı, han gi kı sımla-rı nın fark lı ifa de ler le tek rar edi le ce ği, han gi kı sım la-rı nın oku yu cu nun ve ya din le yi ci nin an la yı şı na bı ra-kı la ca ğı ön ce den be lir len me li dir. Bu tür me tin ler, ge-nel lik le se rim, dü ğüm, çö züm bö lüm le ri üze ri ne bi-na edi lir.

Şi ir ler de ve şi ir sel an la tım la rı ağır ba san me tin-ler de ge nel bir dü zen le me yön te min den bah set mek zor dur. Bu tür me tin ler de ya za rın üs lu bu en be lir le-yi ci nok ta dır.

1. Her ya zı; ken di dü ze ni, te ma sı ve ifa de bi çi-miy le ken di için de an la mı olan or ga nik bir bir-lik tir. Bun lar dan bi ri nin ih mal edil me si, met nin de ğe ri ni dü şü rür.

2. Ya zı yaz mak için ta nın mış ya zar la ra ait me tin-le rin ör nek alın ma sın da fay da var dır. Tanın-mış ya zar la rın me tin le ri nin ör nek alın ma sı bir ris ki de be ra be rin de ge ti rir: Bu risk, an la tı cı-nın baş ka ya zar la rın tak lit çi si ola rak kal ma sı ve ken di ya ra tı cı lı ğı nı or ta ya ko ya ma ma sı dır. Do la yı sıy la baş ka ya zar la rın ör nek alın ma sın-da den ge nin iyi ayar lan ma sı ge re kir.

3. De ne yim, her iş te ol du ğu gi bi an la tım da da ki-şi nin işi ni ko lay laş tı ran ol gu lar dan bi ri dir. Bir ki şi nin ya zı yaz ma ve ko nuş ma ha zır la ma ko-nu sun da ki de ne yi mi ne ka dar çok sa o ki şi nin ye ni gi ri şim le ri nin ba şa rıy la so nuç lan ma ola-sı lı ğı da o kadar yük sek tir.

4. An la tı cı nın, doğ ru ve es te tik bir an la tı ma ulaş ma sı, an lat ma yı sü rek li hâ le ge tir me siy le müm kün dür. Bu du rum, bü yük ede bi yat çı la rın ilk dö nem ya zı la rıyla us ta laş tık la rı dö nem ler-deki ya zı ları kar şı laş tı rıl dı ğın da da ha iyi an-la şı lır. İlk ya zı lar da ya pı lan yan lış lar de ne ye ya nı la dü zel miş ve an la tım, bel li bir kı va ma ulaş mış tır.

DİKKAT


46

Te ma, bir me tin de ele alı nan duy gu, dü şün-ce, ha yal, var lık, olay vb.nin en ge nel, en so yut ifa de si dir. Söz ge li mi kıs kanç lık, ya şa mak, yal nız lık, ba rış, hoş gö rü, ça lış kan lık, de niz, gök yü zü, in san-lar vb. bi rer te ma dır. Bu te ma lar ki şi, yer, za man ve du rum bil di ren kelimeler le sı nır lan dı rıl dı ğın da konu-ya dö nü şür.

Söz ge li mi “kah ra man lık” bir te ma dır. Bu te ma; me tin de ele alı nıp bel li bir bağ lam da (ki şi, yer, za man ve du rum bakımından) sı nır lan dı rıl dı ğın da ya ni so-mut laş tı rıl dı ğın da bir ko nu ya dö nüş ür. Meh met Âkif Er soy’un “Ça nak ka le Şe hit le ri ne” isim li şi i ri nin te ma sı kah ra man lık tır. Bu şi i rin ko nu su ise

“Bi rin ci Dün ya Sa va şı yıl la rın da Ça nak ka le’de

ZA MAN YER

düş ma nın as ker sa yı sı nın faz la lı ğı na ve si lah

DU RUM

üs tün lü ğü ne rağ men on lar la kor ku suz ca sa va şıp

va tan uğ run da şe hit dü şen, yi ğit lik le riy le İs lâm’ın

bü yük kah ra man la rın dan ge ri kal ma yan

Mehmetçiklerimizin kah ra man lık la rı”dır.

Kİ Şİ DU RUM

— Kah ra man lık te ma sı nın ele alın dı ğı bu me tin-de di le ge ti ri len olay lar han gi za man di li min de yaşan-mış tır?

— Bi rin ci Dün ya Sa va şı yıl la rın da.

— Bu me tin de an la tı lan lar ne re de ya şan mış tır?

— Ça nak ka le’de.

— Bu me tin de kim le rin kah ra man lı ğın dan söz edil miş tir?

— İsim le ri tek tek be lir til me yen Mehmetçikleri-mizin.

— Bu me tin de an la tı lan ki şi le rin ni te lik le ri ne-ler dir?

— Düş man la rın ni te lik le ri: Sa yı ca faz la, si lah üs-tün lü ğü ne sa hip vb.

Kah ra man la rı mı zın ni te lik le ri: Kor ku suz ca sa va-şan, va tan uğ run da şe hit dü şen, yi ğit lik le riy le İs lâm’ın bü yük kah ra man la rın dan ge ri kal ma yan vb.

Te ma bir me tin de ne üze rin de du rul du ğuy la ilgi-li ge nel bil gi ve rir ken ko nu o me tin de so mut ola rak ne yin ele alın dı ğı nı bil di rir. Ya ni te ma ge nel, ko nu özel dir. Te ma, me tin dı şın da da var dır, onu özel leş ti-re rek met nin de/ko nuş ma sın da ko nu laş tı ran, an la tı cı-dır. Kah ra man lık te ma sı nı Meh met Âkif Er soy yu ka-rı da be lirt ti ği miz şe kil de so mut laş tı rır ken bir baş ka sı ulu sal bir ön de rin kah ra man lı ğın da so mut laş tı rır. Bir baş ka sı ise kah ra man lı ğı sa vaş alan la rın da de ğil ki-şi nin iç sel mü ca de le sin de arar; böy le ce kah ra man lık te ma sın da ya zıl mış, ko nu la rı bir bi rin den fark lı me tin-ler or ta ya çı kar.

Bir te ma ne ka dar çok sı nır lan dı rı lır sa me tin de ele alın ma ya o ka dar uy gun bir ko nu ya dö nüş müş olur. Bu du ru mu bir ör nek le açık la ya lım: Söz ge li mi “ge çim sı kın tı sı”, ko nu laş tı rıl ma ya uy gun bir te ma dır. Bu te ma, me tin ler de şu şe kil ler de sı nır lan dı rıl dı ğın da bi rer ko nu ya dö nüş müş olur:

Ge çim sı kın tı sı çe ke rek ya şa ma nın zor lu ğu

İs tan bul’da ge çim sı kın tı sı çe ke rek ya şa ma-nın zor lu ğu

2000’li yıl lar da İs tan bul’da ge çim sı kın tı sı çe ke rek ya şa ma nın zor lu ğu

2000’li yıl lar da İs tan bul’da iki oda lı bir ge ce-kon du da ka lan bir ai le nin ge çim sı kın tı sı çe-ke rek ya şa ma sı nın zor lu ğu

ANLATIMDA TEMA VE KONU2.

ES

EN

YA

YIN

LAR

I


47

Âşık, ca nı nı sev gi li si için fe da ede bi len dir. Ca nı nı ver me yi gö ze ala-ma yan, sev gi li is te me ye kalk ma sın!

Âşık ol dur kim kı lur câ nın fe dâ câ nâ nı na Meyl-i câ nân et me sün her kim ki ver mez câ nı na

Âşı kın ol gun lu ğu, ca nı nı sev gi li si ne ve re bil mede dir. Ca nı nı ver me-yen, (aşk ta ki) ek sik li ği ni iti raf et me li dir.

Câ nı nı câ nâ na ver mek dür ke mâ li âşı kunVer me yen cân iti raf et mek ge rek nok sâ nı na

Ka vuş ma gü nün de sev gi li si ne ca nı nı ve rip ra ha ta eren, sev gi li nin ay rı lı ğın da ca nı na üzün tü çek ti ren den da ha iyi dir.

Vasl ey yâ mı ve rüp câ nâ ne cân râ hat bu lanYeg dür an dan kim sa lur câ nın gam-ı hic râ nı na

Âşık, aş kın yor da mı nı per va ne den öğ ren me li dir. Ki (o per va ne) (mu mu) gö rdüğünde mu mun ya kı cı âte şi ne dü şü rü ve rir.

Aşk res min âşık öğ ren mek ge rek per vâ ne denKim kö yer gör dük de şem’ün âteş-i sû zâ nı na

Aşk için de ken di ni yok et. Âşı ğın yok ol ma sı, Hı zır’ın son suz be re ket ve ren ölüm süz lük su yu çeş me sin den su iç me ye ben zer.

Fâ nî ol aşk iç re kim ben zer fe nâ sı âşı kunFeyz-i câ vîd ile Hızr’un çeş me-i hay vâ nı na

Aşk has ta lı ğı na ilaç la ça re bu lun maz. Bu has ta lı ğın en gü ve ni lir ça re-si can dan vaz geç mek tir, der ler.

Aşk der di nün de vâ sı kâ bil-i der mân de gülTerk-i cân der ler bu der dün mu te ber der mâ nı na

Hiç kim se sev gi li için ca nı nı ver mek ten söz et me sin. Ki bu özel lik yal-nız ca Fu zû lî’nin şa nı na ya kı şır.

Hîç kim câ nân içün cân ver me ge lâf et me sünKim ge lüp dür bu sı fat an cak Fu zû lî şâ nı na

Bu Ga zel Mec nûn Di lin den dür Mec nûn Di lin den Ga zel

Fu zû lî, bu şi i rin de; is mi, fi zik sel ve ruh sal özel lik le ri bel li olan bir sev gi li den söz et me den doğ ru dan aşk kav ra mı, aş kın do ğa sı, ne ol du ğu üze rin de dur mak ta ve aşk ile fe da edil miş lik ara sın da bir bağ lan tı kur mak-ta dır. Aş kın, in sa nı yü cel ten ve te da vi si müm kün ol ma yan bir has ta lık ol du ğu nu söy le yen şa ir, ger çek âşık-la rın da an cak aşk la rı için can la rın dan se ve se ve vaz ge çe bi len ler ol du ğu nu id di a et mek te ve bu özel li ği de bir tek ken di si ne ya kış tır mak ta dır.

Fuzûlî

Ko nu-te ma fark lı lı ğı nı be lir gin leş tir mek için ay nı te ma da ya zıl mış bir kaç şi i ri in ce le ye lim. “Aşk”, coş ku ve he-ye ca nı di le ge ti ren me tin le rin en önemli te ma la rın dan bi ri dir. Bir çok şa ir, için de bu lun du ğu zih ni yet dün ya sı na, bağ-lı ol du ğu şi ir ge le ne ği ne ve ken di üs lu bu na gö re bu te ma yı şi ir le rin de ele al mış tır. Te ma sı ay nı olan bu şi ir le rin tü-mü bir bi rin den fark lı dır. Çün kü her şa ir bu temayı fark lı şe kil de ko nu laş tı rmış tır. Bu şi ir le rin tü mün de aşk an la tıl mış-tır. Ama aşk la rı an la tı lan ki şi ler, bu aşk la rın ya şan dı ğı yer ler, za man lar ve bu aşk la rın ni te lik le ri bir bi rin den fark lı-dır. Şa ir le rin ba kış açı la rı, kelime se çim le ri ve bu kelimeleri me tin ler de kul lan ma yön tem le ri (üs lup la rı) de fark lı lık gös ter di ğin den or ta ya bir bi rin den fark lı me tin ler çık mış tır.

AKIL GÖ ZÜ

Se ni bul mak tan ön ce ara mak is te rimSe ni sev mek ten ön ce an la mak is te rimSe ni bir ya şam bo yu bi rik tir mek de ğil deSa na hep hep ye ni den baş la mak is te rim

Öz de mir Asaf bu şi i rin de aş ka duy gu pen ce re sin den de-ğil akıl pen ce re sin den bak mak-ta dır. Ona gö re aşk, aran ma sı, an la şıl ma sı ve her da im ye ni-den keş fe di le cek bir yö nü bu-lun ma sı ge re ken bir dün ya dır.

Özdemir Asaf


48

TERK ETMEDİ SEVDAN BENİ

Terk et me di sev dan be niAç kal dım, su suz kal dımHa yın, ka ran lık tı ge ceCan ga rip, can sus kunCan pa ram par çaVe el le rim ke lep çe deTü tün süz, uy ku suz kal dımTerk et me di sev dan be ni

Ah med Arif, yukarıdaki şi i rin de her tür lü ça re siz lik ve olum suz lu ğa kar şın, aş kın in sa nı mut lak yal nız lık-tan kur ta rı cı gü cü üze rin de dur muş tur. İh ti yaç ola rak al gı la nan her şey (ye mek, iç mek, uyu mak vb.) in san dan esir gen se bi le aş kı in san dan esir ge me ye, on dan uzak laş tır ma ya hiç bir güç yet mez. Çün kü o, mad di olan her şe yin öte sin de, baş ka la rı nın ula şa ma ya ca ğı bir yer de dir.

SE Nİ SEV DİM

Se ni sev dim, se ni bir den bi re de ğil usul usul sev dim“Uyan dım bir sa bah” gi bi de ğil, öy le de ğilNa sıl yü rür öz su dal uç la rı naVe gü nı şı ğı sis ler den düş sel ova la ra

Su suz du, su ya değ di du dak la rım se ni sev dimMev sim ki raz lar dan erik ler den geç ti ya za dön düYi tik ce ren ara yı ara yı ana sı nı bul duAdın öl mez len di bir ağız da ben den ge çe rekSo lu dum, üf le dim, yap rak pır pır lan dı Ağus tos din diSe ni sev dim, sev gi le rim sen den ge çe rek bü tün len di

Se ni sev dim, kü çük yu var lak adam larVe on la rın yo ğun bo yun lu ka dın la rıDüz git me den ön ce ül ke yi bir baş tan bir ba şaYa la na yas lan mış bir çe şit erk ku rul ma dan ön ceKöp rü ler ve yol lar tah vil ler se net ler hük mün deDı şa açıl ma dan ön ce içe açıl ma dan ön ce ka pan ma dan ön ceNe hir le ri miz ve dağ la rı mız ve baş ka baş ka ne le ri mizSe net se net sa tıl ma dan ön ceŞir ket ler va kıf lar ocak lar kut sal kı lı nıpTan rı par sel le nip ka pa tıl ma dan ön ceSe ni sev dim. Ar tık tek müm kü nüm sen sin

Gül ten Akın, bu şi i rin de aş kın bir-den bi re ge li şen bir duygu ol ma dı ğı nı; öğ re ni le rek, emek ve ri le rek, usul usul ya şa nan bir sü reç ol du ğu nu his set tir-mek te dir. Şa ir, ha ya ta ve do ğa ya da-ir olum lu ola rak ni te le ne bi le cek ne var-sa bun lar kir le til me den ön ce sev miş-tir “se ni sev dim” di ye ses len di ği ki şi-yi. Her şey kir len dik ten son ra da o ki şi-nin dı şın da se vi le bi le cek hiç bir şey kal-ma dı ğın dan ola cak ki şa ir o kişi için “Ar-tık tek müm kü nüm sen sin” ifa de si ni kul-lan mak ta dır.

Gülten Akın

Ahmed Arif


51

İle ti şim, ile ti şim de yer alan öge le rin (gön de ri-ci, alı cı, ile ti, gös ter ge, bağ lam vb.) im kân la rıy la sı-nır lı bir et kin lik tir.

An la tı cı nın; an la tı mı nı, bağ lam, ki şi, za man, ifa-de ve an lat ma bi çi miy le sı nır lan dır ma sı, met nin/ko-nuş ma nın an la şı la bi lir ve de ğer len di ri le bi lir özel lik-ler ka zan ma sı nı sağ lar. Sı nır lan dı rıl ma mış bir an-la tım; ne yin, ne ka dar, na sıl an la tı la ca ğı nın bel-li ol ma ma sı na, bu da sav ruk, dü zen siz, he de fi ne ula şa ma yacak bir an la tı mın or ta ya çık ma sı na ne-den ola bi lir.

Baş lık, bir me tin de/ko nuş ma da üze rin de du-ru lan te ma nın/ko nu nun sı nır lan dı rıl mış ve so mut-laş tı rıl mış gös ter ge si dir. Baş lık sız bir an la tım, ta-mam lan ma mış bir an la tım dır. İyi bir baş lık ta şu özel-lik ler bu lun ma lı dır:

Oku yu cu da o met ni oku ma is te ği ve me ra kı uyan dır ma lı, il gi ve dik kat çe ki ci ol ma lı dır.

Met nin içe ri ği ni yan sıt ma lı dır.

Kı sa ve öz lü ol ma lı dır.

An la tı mın sı nır lan dı rıl ma sı dört aşa ma lı bir ey-lem dir. Bun la rı şöy le gös te re bi li riz:

1. Te ma nın ko nu ya dö nüş tü rül me si

2. An la tı mın söz lü mü yok sa ya zı lı mı ya pı la-ca ğı na ka rar ve ril me si

3. An la tı mın han gi me tin tü rü nün ku ral la rı na bağ lı ka lı na rak oluş tu ru la ca ğı na ka rar ve ril me si

4. An la tım da han gi an la tım tür le ri nin kul la nı la-ca ğı nın be lir len me si

ÖR NEK SORU (YGS – 2011)Ya yı nev le ri nin ter ci hi her za man ro man dan ya na ol-muş tur. Yal nız biz de de ğil, dün ya da da böy le. Öykü-ler ise da ha çok der gi ler de var lık la rı nı sür dü rü yor. Öy kü ki ta bı ya yım la mak ta di re nen genç ye te nek lere ola nak sağ la yan ya yı nev le ri -ney se ki- var. Şu da bir ger çek ki beş al tı yıl dır du ra ğan bir or tam da ken di ni yi ne li yor öy kü ama ye ni le ye mi yor. Bu ne re ye ka dar sü rer, kes tir mek güç; ar dın dan bir yük se li şin, bel ki de sıç ra ma nın ya şa na ca ğı ke sin.

Bu söz ler aşa ğı da ki so ru lar dan han gi si ne kar şı lık ola rak söy len miş ola bi lir?

A) Öy kü cü le rin so yut ko nu la ra ağır lık ve ri şi ni ne ye bağ lı yor su nuz?

B) Ya yı nev le ri öy kü se çi min de han gi öl çüt le re bağ lı ka lı yor?

C) Genç ya zar la rı öy kü yaz ma ya yön len dir mek için ne ler ya pı la bi lir?

D) Türk ede bi ya tın da ro ma nın yük se li şi kar şı sın da öy kü nün ko nu mu nu na sıl de ğer len di ri yor su nuz?

E) Ro man tü rün de ki ka lıp laş ma ya gi diş ko nu sun da ne dü şü nü yor su nuz?

ÇÖ ZÜM: Bu par ça da Türk öy kü cü lü ğü ve ro man-cı lı ğı te ma sı “Türk ede bi ya tın da ro ma nın yük se li şi kar şı sın da öy kü nün ko nu mu nu na sıl de ğer len di ri yor-su nuz?” so ru su nun ce va bı ola cak bi çim de sı nır lan dı-rıl mış tır. Bu so ru, ay nı za man da bu par ça nın ko nu-su nu da be lir le miş tir. Bu par ça nın ko nu su Türk ede-bi ya tın da ro ma nın yük se li şi kar şı sın da öy kü nün ko nu mu dur.

Cevap D

ANLATIMDA SINIRLANDIRMA3.

ES

EN

YA

YIN

LAR

I


52

An la tı mın sı nır lan dı rıl ma sı nı şim di de ör nek me tin ler den yo la çı ka rak açık la ma ya ça lı şa lım. Aşa ğı da ki me tin-le rin tü mü “ta bi at”la il gi li dir. An la tı cı lar bu te ma yı ko nu, an la tım tü rü ve me tin tü rü gi bi çe şit li açı lar dan sı nır lan dı ra-rak ele al mış lar dır. Üs lup la rı nın ve ba kış açı la rı nın et ki siy le fark lı ke li me le ri fark lı bağ lam lar da kul la nan an la tı cılar, so nuç ta bir bir le rin den fark lı me tin ler or ta ya çı kar mış lar dır.

KONU ANLATIM TÜRÜYAZILI -SÖZLÜ

ANLATIM

Açıklayıcı anlatım-kanıtlayıcı anlatım-emredici anlatım

METİN TÜRÜ

Günümüz Türkiye’sinde farklılıklarıhoşgörüyle karşılamanın yararları

Yazılıanlatım

Fıkra (köşe yazısı)

Hoşgörüyü yaygınlaştırmak isteyen birkişinin Ankara’da bir dernek kurma gi-rişimi süresince başından geçenler

Yazılıanlatım Öykü

Öyküleyici anlatım-betimleyici anlatım-

söyleşmeye bağlı anlatım

20. yüzyıl başlarında İstanbul’da yaşa-yan hoşgörü sahibi yaşlı bir adamınbaşından geçen olaylar

Yakın çevremizdekilere hoşgörüyleyaklaşmanın önemi

Hoşgörüden yoksun bir grubun dünyasiyasetine yön vermesiyle başlayanfelaketler

Hoşgörünün egemen olduğu bir dün-yanın kurulması için yapılması gere-kenler

Sözlüanlatım

Yazılıanlatım

Yazılıanlatım

Yazılıanlatım

Panel içinhazırlanan notlar

Roman

Deneme

Tiyatro

Açıklayıcı anlatım-gelecekten söz eden anlatım-

emredici anlatım

Öyküleyici anlatım-betimleyici anlatım-

söyleşmeye bağlı anlatım

Açıklayıcı anlatım- söyleşmeyebağlı anlatım-mizahi anlatım-

emredici anlatım- kanıtlayıcı anlatım

Söyleşmeye bağlı anlatım

An la tı mın sı nır lan dı rıl ma sı nı bir ör nek üze rin de gös te re lim. “Hoş gö rü” te ma sı nı ele al mak is te yen bir an la tı cı, an la tı mı nı şu şe kil ler de sı nır lan dı ra bi lir:


59

Ya zı lı ve söz lü her tür lü an la tım da an la tı cı ile oku yu cu/din le yi ci ara sın da an la tı mın ama cı et ra-fın da şe kil le nen bir iliş ki var dır. Anlatıcının amacı en ge nel ifadesiyle ya coş ku ve he ye can la rı nı ifa de et mek ya bir ola yı an lat mak ya da bir şe yi öğ ret-mektir.

An la tı cı, an lat ma ey le mi ne gi riş me den ön ce şu so ru la ra ce vap bul ma lı dır:

Bu anlatımın amacı nedir? Bu me tin/ko nuş-ma, oku yu cu lar da/din le yi ci ler de ne tür et ki ler uyan dır ma lı dır?

Bu met nin/ko nuş ma nın mu ha tap la rı nın ni te-lik le ri ne ler dir?

An la tı cı, bu so ru la ra net ce vap lar ver dik ten son-ra an la tı mın olu şu mu aşa ma sı na geç me li dir. Bu du-ru mu bir ör nek le açık la ya lım:

“Va tan” te ma lı me tin yazmak isteyen bir yazara “Neden bu temayı işlemek istiyorsunuz?” sorusu so-rulduğunda şu cevaplar alınabilir:

Va tan sa vun ma sın da eme ği ge çen ki şi le ri ha tır la dık ça coş ku ya ka pı lı yo rum. Bir şi ir ya za rak coş ku la rı mı baş ka la rıy la da pay laş-mak is ti yo rum.

Va ta nın teh li ke de ol du ğu nu dü şü nü yor, yurt-taş la rı bu ko nu da uyar mak is ti yo rum.

Va tan teh li ke de dir, di yen le rin ül ke yi fe la ke te sü rük le dik le ri ni dü şü nü yo rum. Bun la rın ya-nıl gı la rı nı or ta ya ko ya rak top lum sal da ya nış-ma nın ge liş me si ni amaç lı yo rum.

Va tan la top rak par ça sı ara sın da ki far kı vur-gu la ya rak yurt taş la rın bu ko nu da bi linç len-me si ni is ti yo rum.

Va ta nı olan lar la va tan sız lar ara sın da ki far kı or ta ya ko ya rak va ta nın ni çin önem li ol du ğu-nu vur gu la mak is ti yo rum.

Bu cevapların ardından yazara “Bu met ni kim-ler için ya za caksınız, he def kit le nizi kim ler oluş-tur mak ta dır?” sorusu sorulduğunda çok çe şit li ce-

vap lar alınabilir. Şim di de bu ce vap lar dan bir ka çı nı gö re lim:

Si ya si ko nu la ra il gi duy ma yıp ede bî me tin le-ri oku mak la ye ti nen ler dir.

Ga ze te de gün lük ya zı lar ya zı yo rum, do la yı-sıy la he def kit lem bu ga ze te nin okur la rı dır.

Met ni İn ter net’e ko ya ca ğım. Ge nel oku yu cu kit le si ne ses le ne ce ğim.

He def kit lem, or ta öğ re tim genç li ği dir.

Ulaş mak is te di ğim ke sim, va tan sev gi si ni ye-te rin ce his set me yen en te lek tü el ler dir.

He def kit lem, va tan teh li ke de de ğil ken va ta-nın teh li ke de ol du ğu nu söy le yen le re ina nan iyi ni yet li yurt taş lar dır.

Bu tür ce vap lar, uza yıp gi der. An la tı cı nın, met ni-ni ni çin ve kim için oluş tu ra ca ğı na ka rar ver me si son de re ce önem li dir. Çün kü met nin uzun lu ğu-kı sa lı ğı, de rin li ği-yü zey sel li ği vb. bu so ru la ra ve ri le cek ce vap-la ra gö re be lir le ne cek tir.

Te ma sı “su” olan aşa ğı da ki me tin ler fark lı amaç-lar la oluş tu rul muş tur. Bu me tin le rin ya zar la rı na/şa ir-le ri ne “Te ma sı su olan bu met ni ni çin yaz dı nız?” şek lin de bir so ru so rul say dı muh te me len şu tür ce-vap lar alı nır dı:

1. Ben bir şa i rim. Su yun ben de çağ rış tır dık la rı-nı, ba na ha yal et tir dik le ri ni, ben de uyan dır dı-ğı coş ku ve he ye can la rı di le ge tir mek is ti yo-rum.

2. Ben bir bi lim ada mı yım. İn san lar, en çok tü-ket tik le ri sı vı nın bi lim sel ni te lik le ri ni öğ ren-mek is te ye bi lir ler. Ben, su yun kim ya sal ve fi-zik sel özel lik le ri ni an la ta rak in san la rın bu ko-nu da ki me rak la rı nı gi de re bi li rim.

3. Ben bir ga ze te ci yim. Ba raj lar da ki su se vi ye-si nin azal dı ğı nı göz lem li yo rum. Bu ko nu da bir ha ber ya zı sı ya za rak ki şi le ri su yu da ha tu tum lu kul lan ma la rı yö nün de et ki le ye bi li rim.

ANLATIMIN VE ANLATICININ AMACI4.

ES

EN

YA

YIN

LAR

I


63

BİLGİ – YORUM

1. Te ma ile ko nu ara sın da ne fark var dır? Ör nek ve re rek açık la yı nız.

3. Te ma nın sı nır lan dı rıl ma sın da han gi et-ken ler rol oy nar? Ör nek ve re rek açık la yı-nız.

2. Ay nı te ma da hem ma ka le hem de ne me hem de şi ir yaz mak müm kün mü dür? Ge rek çe ni zi de be lir te rek ce vap la yı nız.

4. Me tin le re baş lık kon ma sı nın te mel ne de ni ne dir?

ÖLÇME – DEĞERLENDİRME 3 Anlatımda Tema - Konu - Sınırlandırma - Amaç

DOĞRU – YANLIŞ

1. Te ma, özel; ko nu, ge nel dir. Te ma, ko nu-nun sı nır lan dı rıl mış şek li dir.

Doğru Yanlış

2. İle ti şim, ile ti şim de rol alan öge le rin im-kân la rıy la sı nır lı bir et kin lik tir.

Doğru Yanlış

BOŞLUK DOLDURMA

1. ...................., bir me tin de/ko nuş ma da üze rin de du ru lan te ma nın/ko nu nun sı-nır lan dı rıl mış ve so mut lan dı rıl mış gös-ter ge si dir.

2. Bir met nin/ko nuş ma nın ta ma mı nın ilet-mek is te di ği dü şün ce nin en kı sa ve yo-ğun ifa de si ne ........................................ de nir.


64

1. Sa nat ta ri hi, sa nat ta ki de ği şim le ri an la ma yı, yorum-la ma yı ve sı nıf lan dır ma yı amaç lar. Bir sa nat ya-pı tı nın kim ta ra fın dan, han gi me de ni yet ve kül tür or tamın da ya ra tıl dı ğı nı be lir le mek; sa nat çı la rın ya-şam la rı na iliş kin bil gi top la mak, on la rın ken di le-rin den son ra ki ku şak la rı ne şe kil de et ki le dik le ri ni or ta ya çı kar mak, sa nat ta ri hi nin il gi ala nı na gi rer. Sa nat sal akım ve ge le nek le rin ge li şim sü reç le ri nin ge niş bir ta rih sel pers pek tif için de or ta ya kon ma sı da sa nat ta ri hi nin ça lış ma ala nı içi ne gi rer.

An la tı cı, bu par ça da “sa nat ta ri hi” te ma sı nı han gi bağ lam da sı nır lan dı ra rak bir ko nu ya dö nüş tür-müş tür?

A) Sa nat ta ri hi nin ta nı mı B) Sa nat ta ri hi nin amaç la rı ve ça lış ma alan la rı C) Sa nat ta ri hi nin sa nat eser le ri ni in ce le me yön te-

mi D) Sa nat ta ri hi nin sa nat çı la rın sa nat sal yön le ri nin

or ta ya çı ka rıl ma sın da ki ro lü E) Sa nat ta ri hi nin ta rih bi li mi ne kat kı sı

2. Ah met Ham di Tan pı nar, “An tal ya Mek tu bu” ola rak bi li nen mek tu bun da ha ya tı nın özel, gizli ta raf la rıy la, eği lim, huy, zevk ve sa na tıy la il gi li ipuç la rı ve ri yor. Da ha da önem li si ken di duy gu dün ya sıy la il gi li tah-lil ler ya pı yor. Ço cuk luk ve genç lik yıl la rın da ken di-si ni bü yü le yen olay la rı an la tı yor. Yıl lar ca iç dün ya-sın da, bel ki bilinçaltında çö rek len miş ha tı ra la rı, ha-yal le ri, iz le nim le ri su yü zü ne çı ka rı yor.

An la tı cı bu par ça da te ma yı aşa ğı da ki bağ lam-lar dan han gi siy le sı nır lan dı rıl mış tır?

A) Tan pı nar’ın “An tal ya Mek tu bu” ola rak ün le nen mek tu bu nu yaz ma ne den le ri

B) Tan pı nar’ın özel ha ya tı nın, ar ka daş la rı na yaz-dı ğı mek tup lar da ki yan sı ma la rı

C) Tan pı nar’ın “An tal ya Mek tu bu” ola rak bi li nen mek tu bu nun içe ri ği

D) Ço cuk luk ve genç lik yıl la rın da Tan pı nar’ı et ki le-yen olay lar

E) Tan pı nar’ın özel mek tup la rın da de ğin di ği ko nu-lar

3. Te le viz yon 1923 yı lın da, Ja mes Jar ge son ta ra fın-dan icat edil miş tir. Baş lan gıç ta nok ta lar ha lin de ve tit rek olan gö rün tü ka li te si 1926 yı lın da Ba ird ta ra-fın dan ge liş ti ril miş tir. Ba ird, te le viz yon sis te min de me ka nik ola rak dön dü rü len disk ler kul la nı yor du. Ay nı dö nem de Mar co ni-Emi sis te mi gi bi elek tro nik iş le yen ra kip sis tem ler de üre til di. 1930’la rın ba-şın da te le viz yon elek tro nik eş ya ola rak sa tıl ma ya ve ge niş kit le le re hi tap et me ye baş la dı. 1940’lar da renk li te le viz yon ça lış ma la rı hız ka zan dı. 1950’ler-de ABD’de ilk renk li te le viz yon sa tı şa çık tı, an cak renk li te le viz yon ABD’de 1960’lar da ge niş kit le ler ce kul la nıl ma ya baş lan dı. Tür ki ye’de ilk te le viz yon ya-yı nı 1968 yı lın da TRT ta ra fın dan si yah be yaz ola-rak ger çek leş ti ril di. 1970’li yıl lar dan iti ba ren te le viz-yon bü tün dün ya da en önem li kit le ile ti şim ara cı hâ-li ne gel di. Za man la ye ni tek no lo ji le rin icat edil me si sa ye sin de tüp lü te le viz yon la rın ye ri ne LCD, PLAZ-MA, LED, 3D ve SMART TV’ler geç ti, İn ter net te le-viz yon cu lu ğu başla dı.

Baş lık, bir me tin de iş le nen te ma nın sı nır lan dı rıl mış ve so mut laş tı rıl mış gös ter ge si dir. Bu açık la ma ya gö re yu ka rı da ki par ça için en uy gun baş lık aşa-ğı da ki ler den han gi si dir?

A) Te le viz yo nun Ta rih çe si B) Tür ki ye’de Te le viz yon Ya yın cı lı ğı C) Te le viz yo nun İca dı D) Te le viz yon ve Tek no lo ji E) Te le viz yo nun Et ki Gü cü

4. Çev rem de ki le rin söy le dik le ri ne ku lak asan, dav-ra nış la rı nı on la ra gö re dü zen le yen bi ri de ği lim dir. Ken di me gü ve nim tam dır. Bir işi ka fa ma koy dum mu mut la ka ya pa rım. Bu nu her kes bi lir. Bil me dik-le riy se, o işe gi riş me den ön ce yap tı ğım plan lar dır. Şu nu da söy le ye yim, ba şa rı sız lı ğa uğ ra dı ğım çok ol muş tur. An cak böy le du rum lar da ken di mi suç la-mam. Ba şa rı ka dar ba şa rı sız lı ğı da do ğal kar şı la-rım.

Bu par ça da, an la tı cı ken di ki şi li ği ve dav ra nış la-rıy la il gi li ola rak aşa ğı da ki ler den han gi si ne de-ğin me miş tir?

A) Ka rar lı lı ğı na B) Öz gü ve ni ne C) Umur sa maz lı ğı na D) Plan lı olu şu na E) Say gın lı ğı na

ES

EN

YA

YIN

LAR

I

TEST – 1


67

1. Bir yanda, insanların yalnızca hırslarıyla büyü-yebildiği, kişisel reklam ve promosyon yöntemini benimsememişse görünmez olduğu, içindekini saklayarak hayatta kaldığı bir dünya… Öbür yanda, her şeyi bir milyona (şimdiki bir TL) satan “bi milyoncu” gibi hepimizin gününü kolaylaş-tıran, kalıcı olmasa bile her gün bir yenisinin edinilebileceğine dair umut doğuran, küçük se-vinçlere kaynaklık eden bir öykücü dükkânı… Yazar böyle bir tablo çizmiş. Aslında öykücülük de bir tür “bi milyonculuk” değil mi zaten: Çok satışlı, az kârlı, küçük dertlere çare…

Bu parçada, sözü edilen yazarın değindi-ği konular arasında aşağıdakilerden hangisi yoktur?

A) Bazı tutkulara aşırı ölçüde bağlanarak değer ve önem kazanmaya çalışma

B) Özel tanıtım yöntemleriyle ön plana çıkmaya çabalama

C) Kendi gerçeklerini ortaya dökmekten kaçına-rak yaşamda bir yer edinme

D) İnsanlarda gelecekte güzel şeyler olacağı duygusu uyandırma

E) Olumsuz koşullar içinde yaşayabilmenin kişi-yi güçlendireceğine inanma

(YGS 2013)

2. Öykülerinde ağırlıklı olarak eski ile bağlarını koparmış, yeni ile de uyum sağlayamamış bire-yin, toplum içinde yalnızlaşmasını ve bir çöküşe doğru yol alışını anlatır. Bu, bir anlamda topluma yabancılaşmış bireylerin kaçınılmaz yazgısıdır. Toplumu, aileyi ayakta tutan iç dinamikler, ah-laki özellikler kaybolmuş, bunların yerini alması düşünülen şeyler de bu boşlukları doldurama-mıştır. Böylece toplumsal yapıda artık hiçbir şeyi yerinde bulamayan birey, hastalıklı bir hâlde “or-talıkta dönüp durmaktadır”. Bu yabancılaşmaya kimi bireyler çeşitli başkaldırı yöntemleriyle karşı durmaya çalışırlar. Ama bu karşı koyuşlar, kişiyi, yanlış işleyen toplumsal yapı içinde ezilmekten kurtaramaz. Birey, dramatik bir kurban olarak olumsuz şartlarda yaşamanın bedelini ağır bir şekilde öder.

Bu parçada tanıtılan yazar ve öykü kişileri ile ilgili olarak aşağıdakilerden hangisi söylene-mez?

A) Çoğunlukla çevresinden ve değerlerinden kopmuş olan bireyin tek başına kalışını işle-miştir.

B) Toplumla uzlaşamayan, çatışma hâlinde olan kişilere yer vermiştir.

C) Sahip oldukları değerler için mücadele etmek yerine olup biteni uzaktan izlemeyi yeğleyen kişileri anlatmıştır.

D) Aile kurumunun geçirdiği sarsıntıları ele al-mıştır.

E) Toplumda ortaya çıkan yeni değerler bireyler açısından eskileri kadar işlevsel olamamış-tır.

(YGS 2013)

TEST – 2

ES

EN

YA

YIN

LAR

I


68

3. Ülkemizde; alanında uzman, yetişmiş birçok çevir-men var. Ancak bu, çeviri alanındaki yetersizliğimi-zi gidermez. Giderilmesi; okulların yetiştirmesine, editörlerin sabredebilmesine, yayıncıların da, çe-virmenin emeklerinin karşılığını vermesine bağlıdır. Bununla birlikte bir başka yönü daha var bu konu-nun. Günümüzde herkes yorulmadan para kazan-ma derdinde. Yalnızca iyi bir çeviri yapmış olmanın hazzı peşinde koşanların sayısı sanırım çok değil. Sözcüklerin kokusunu, derdini, derinliğini bilmeyen-ler için nedir ki çeviri!

Bu parçada aşağıdakilerden hangisi bir çevirmen-den beklenenler arasında sayılmamıştır?

A) İyi bir eğitimden geçmiş olma

B) İstenilen nitelikte eserler seçme

C) Çeviriyi zevk alarak yapma

D) Hak ettiği ücreti alabilme

E) Çalışmalarını titizlikle sürdürme (YGS 2013)

4. Montaigne, “Büyük şiir; düşüncelerimizi tatmin et-mez, allak bullak eder.” der. Melih Cevdet Anday ise, “Şiir akıl dışıdır.” diyor. Yetişkin şiiri için öne sü-rülen bu görüşler çocuk şiiri için de geçerlidir. Ço-cuk şiiri, söz sanatlarının, edebiyatın uçurtmasına tutunmazsa ona “iyi şiir” diyemeyiz. Peki çocuk şii-ri yazmanın bir kuralı var mıdır? Montaigne’in dedi-ği gibi şiir ve kural yan yana getirilemeyecek iki söz-cük. Özellikle çocuk şiiri söz konusuysa düş dünya-mızı sonsuzluğa açmaktan başka yapacak bir şey yok. Çocuklar için sonsuzluğun içinde salınan dize-ler yazmak “çocuk işi” değil, tam tersi “zor iş”. Bu-nun için titizlikle işlenmiş bir biçim, yetkin bir dil ye-terli midir? Hayır! Bugüne değin yazılanlar okunma-dan üretilen bir dize, köksüz olup da büyümeye ça-balamak gibi bir şeydir.

Bu parçaya göre iyi şiirin nitelikleri arasında aşağıdakilerden hangisi sayılamaz?

A) Okuyanı sarsan

B) Kalıplara sığdırılamayan

C) Düş gücünü zorlayan

D) Zaman içinde belli bir düzeye erişen

E) Sanat değeri taşıyan(LYS 2013)

5. İnsanların rüyalarıyla yüzleşmesinde hep korkutu-cu bir yan olduğunu düşünürüm. İster psikolojik bir çözümleme yapalım ister geleneksel rüya yorumla-rıyla açıklamaya kalkalım, her rüya yorumunda ru-humuzun karanlık ve belki de duymak istemediği-miz bir yönüyle yüzleşiriz. Üstelik bu yüzleşmeye neden olan da kendi zihnimizdir. Bunun yanı sıra rüyalar hem gün boyu yıpranan zihinlerimizin ona-rıcıları hem de bütün korkularımızın bir arada ya-şandığı karanlık bir evdir. Ben yazarken o evin kori-dorlarında dolaşmayı severim. Rüyalar ve korkular-la yüzleşen anlatının, yazarı çıplak bırakan samimi bir anlatı olduğunu düşünürüm. Hayat denen kar-maşayla başa çıkmanın bir yolu bu, benim için.

Bu parçada rüyalarla ilgili olarak aşağıdaki so-rulardan hangisinin karşılığı yoktur?

A) Sizce ne tür işlevleri vardır?

B) Yazılarınızda nasıl yararlanırsınız?

C) İnsanın iç dünyasını yansıtan yönlerinden söz edilebilir mi?

D) Değerlendirilmesinde ne tür yöntemlere başvu-rulabilir?

E) Yazarın eserini geleceğe taşıyan bir yönü var mıdır?

(LYS 2013)

6. İn san lar, top lu hâl de ya şa ma ge rek si ni mi du yar lar. Bu nun için her ke sin üze rin de an laş tı ğı, git tik çe yay-gın la şan or tak bir de ğer ler sis te mi ge re kir. İş te ah-lak, bu tür den bir de ğer ler sis te mi dir. Top lum da çe-ki şen ve ça tı şan ta raf la rın hiç bir or tak ya nı kal ma dı-ğı du rum lar da bi le bir leş ti ri ci bir güç du ru mun da dır. Ör ne ğin, dü rüst lü ğü de ğil de ya lan cı lı ğı ya da sah-te kâr lı ğı kim se öne re mi yor. Sa da kat ye ri ne iha net, ada let ye ri ne hak sız lık de ğer li gös te ri le mi yor. Çün-kü ah lak, bir in san top lu lu ğu nun, üze rin de bir leş ti ği or tak pay da yı oluş tu ru yor.

Bu par ça dan ah lak la il gi li ola rak aşa ğı da ki le rin han gi si çı ka rı la bi lir?

A) Ki şi le ri de ğer len dir me de ayı rı cı bir öl çüt ol du ğu B) Dav ra nış la rı ve iliş ki le ri dü zen le yen ana ku ral-

lar ol du ğu C) İl ke le ri nin ki şi den ki şi ye de ği şen, gö re ce li bir

ni te lik ta şı dı ğı D) Top lum dan top lu ma fark lı özel lik ler ta şı dı ğı E) Ya sa la rın ön gör dü ğü yap tı rım la rı içer di ği

(YGS 2011)

ES

EN

YA

YIN

LAR

I


69

7. Ya zın sal me tin ler le bes len mek, iyi bir ga ze te met ni yaz ma nın ol maz sa ol maz la rın dan dır. Bu, ci na yet ha be ri ya zan po lis mu ha bi ri için de ge çer li dir, kö şe ya za rı için de. Ga ze te ci le rin iyi bir şi ir, ro man, öy kü oku ru ol ma la rı ba na gö re, zo run lu dan da öte. Ben ga ze te ya zı la rım da ön ce an la şı lır ol ma ya ça lı şı rım. Son ra, iş le di ğim ko nu da ön ce lik le bel li bir nok ta yı vur gu la rım ki oku yan lar on da ye ni bir ba kış açı sı bu la bil sin. Ne ya zık ki bu nu, la fa boğ ma dan ya-pa bil mek sa nıl dı ğın dan çok da ha zor. Ba zen al tı sa tır lık bir ya zı için gün ler ce araş tır ma yap tı ğı mı, on lar ca in san la ko nuş tu ğu mu bi li rim. Yi ne be nim ga ze te ya zı la rı mın ol maz sa ol maz la rın dan bi ri de say dam lık tır. Kö tü ye kö tü, iyi ye iyi di ye me di ğim tek bir ya zım bi le yok. Çün kü ga ze te ya zı la rı ge rek bi çe miy le ge rek içe ri ğiy le mut la ka “ger çek” ol mak zo run da.

Böy le di yen bir ga ze te ciy le il gi li ola rak aşa ğı da-ki le rin han gi si ne va rı la maz?

A) Sa nat sal ya pıt la rı oku ma nın ge rek li li ği ne inan-dı ğı na

B) Yaz dık la rı nın kı sa ve açık ol du ğu na

C) Söy le mek is te di ği ni ken di ne öz gü bir yak la şım-la iş le di ği ne

D) Ya za cak la rı nı bir ön de ğer len dir me den ge çir di-ği ne

E) Oku yu cu la rı nı ken di siy le öz deş leş tir mek is te di-ği ne

(YGS 2012)

8. İşi niz de iyi ola bi lir si niz ama bu nun la ye tin me me niz ge re kir. İyi yap tı ğı nız bir şey de ta kı lıp kal ma nız, ölü mü ka bul len mek gi bi dir. İn sa nın gö re vi, iyi ya pa-ma dı ğı şey le ri öğ ren me umu duy la yap ma yı de ne-mek tir.

Bu par ça da in san la il gi li ola rak vur gu lan mak is-te nen aşa ğı da ki ler den han gi si dir?

A) So run la rın çö zü mün de fark lı yol la ra baş vur ma lı-dır.

B) Bil dik le ri ni zen gin leş ti re rek ken di ni ye ni le me li dir.

C) Ya şa mı iyi ve kö tü yan la rıy la ta nı ma ya ça lış ma-lı dır.

D) Yap tık la rı nı bir de ğer len dir me den ge çir me li dir.

E) So rum lu luk la rı nı ek sik siz ce ye ri ne ge tir me li dir.(YGS 2010)

9. Be nim an sik lo pe diy le ta nış mam, or ta okul da ödev yap mak için kü tüp ha ne ye git ti ğim gün le re rast lar. Bir an sik lo pe di ye sa hip ol mak o yıl lar da, ha yal edi-le mez bir şey di. O, an cak bir kü tüp ha ne de bu lu nur ve bel li bir sü re li ği ne alı nıp ba kı la bi lir, do ku nu la bi lir bir nes ney di. Ko ca man cüs se siy le bir an sik lo pe di yi ku cak la mak, say fa la rı nı ka rış tır mak, bir mad de yi ara yıp bul mak, baş ka bir ge ze ge ne in mek ve ora-da ke şif ler de bu lun mak tan fark sız dı. Ne ya zık ki şim di ki ço cuk lar an sik lo pe di bi le ka rış tır mı yor lar. O bü yü lü dün ya dan, o he ye can dan ha ber siz ya şı yor-lar. Öğ ret men ler ödev ve rir ken “İn ter net ten bu lun.” di yor lar. On lar da hiç bir ça ba gös ter me den İn ter net-ten bul duk la rı bil gi yi kop ya lı yor; oku yup de ğer len dir-me den, hiç bir şey öğ ren me den gö tü rüp ve ri yor lar.

Bu par ça da be lir ti len ler ara sın da aşa ğı da ki ler-den han gi si yok tur?

A) Sür dü rü len bir tu tu ma tep ki

B) Öğ ren me coş ku su nu ta da ma yış

C) Bil gi yi özüm se ye me me

D) Ko lay cı lı ğa yön len dir me

E) Duy gu la rı nı baş ka la rıy la pay la şa ma ma(YGS 2011)

10. Bu ya zar, ya zar ken oku ru nu dü şün mü yor. Yal nız ca ken di hi kâ ye si ni ya da ro ma nı nı ya zı yor. Okur onu se çe cek, bu la cak tır na sıl ol sa. Çün kü onu oku ya-cak ki şi ler, oku duk la rı nın de ğer li si ni de ğer si zin den ayırt ede bil me ye te ne ği ka zan mış olan lar dır. Böy le bir okur, se çi ci dir. Ken di sin den fark lı bir okur kit le-si ni he def le yen ve ya pı tı nı o kit le nin ona yı na su nan bir ya zar la kar şı laş tı ğın da onu za ten ayık la ya cak-tır.

Aşa ğı da ki ler den han gi si bu par ça da an la tı lan ya za rın bir ni te li ği de ğil dir?

A) Ün lü ol ma nın ge ti re ce ği sı kın tı la rı ya şa mak is-te me yen

B) Ken di ni be ğen dir me kay gı sı ta şı ma yan

C) Yaz dık la rı nın her okur ke si mi ne ses le ne me ye-ce ği ni dü şü nen

D) Ya zar lık gü cü nün bi lin cin de olan

E) Ya pıt la rı nın bi linç li okur lar ca far kı na va rı la ca ğı-na ina nan

(LYS 2011)

ES

EN

YA

YIN

LAR

I


70

11. Dü şü nü yo rum da öğ ret me ni miz bi zi be lir li bil gi le rin tut sa ğı kıl ma dan ne ka dar gü zel şey ler öğ ret miş ti bi ze. O, öğ ren me miz ge re ken le ri dik te et mi yor du. Ken di ken di mi ze so ru lar sor ma mı zı, on la rı ya nıt-la ma mı zı is ti yor du. Bi ze du va rın öte ta ra fın da ki yol la rı gös te ri yor du. O yol lar dan, ki mi miz dağ la ra, ki mi miz ova la ra, ki mi miz or man la ra vur duk ken di-mi zi; ki mi miz de kent le rin, ka la ba lık la rın or ta sı na at tık. Ama ben ne re ye git tiy sem, ne za man iki sa tır ka ra la dıy sam dö nüp ar ka ma bak tım hep. “Aca ba o, gel di ğim bu yer için ne der?, Şu yaz dı ğı mı be ğe nir mi?” di ye dü şün düm.

Bu par ça da sö zü edi len öğ ret me nin, öğ ren ci le ri için yap tık la rı aşa ğı da ki ler den han gi sin de be lir-til miş tir?

A) Ki tap lar da ol ma yan la rı öğ re te rek on la rı, öte ki-ler den fark lı kıl ma ya ça ba la ma

B) Sos yal iliş ki ler yö nün den ge liş me le ri ni sağ la ya-cak or tam lar ya rat ma

C) Eleş ti rel dü şün me yön te miy le on la rı bi rey sel özel lik le ri ne gö re ye tiş tir me

D) Ai le le rin is te di ği doğ rul tu da ge le ce ğe ha zır la-ma

E) Se çe cek le ri mes le ğin ge rek le ri ne gö re yön len-dir me

(LYS 2011)

12. Bu çağ da ya zar lar, ya şa mı elek ten ge çir me den ya pıt ve ya ra tı la rın da iş li yor lar. Bu yüz den ede bi-yat, ya şa ma tek lif siz ce gir miş olu yor ve “po pü ler ede bi yat” çı kı yor or ta ya. Ede bi yat, ya şamı zen-gin leş tir me, ön den git me iş le vi ni yi ti ri yor, ona eş lik et me ni te li ği ni ka za nı yor. Tek rar tek rar oku nan, her oku ma da bir kat man da ha zen gin leş ti ren ol mak tan çı kı yor, bir oku ma da bi ti ri li yor. İçe rik le ri üze rin de dü şü nül me ge re ği du yul ma yan, ora dan ora ya çe-kiş ti ri len tür den me tin ler top la mı olu yor ede bi yat.

Bu par ça da ya zar lar ve ya pıt lar la il gi li ola rak ya kı nı lan du rum lar ara sın da aşa ğı da ki ler den han gi si yok tur?

A) Sa nat sal bir de ğer ta şı ma yan ürün ler or ta ya koy ma

B) Oku ru de ği şik so ru lar la yüz yü ze ge tir me C) İkin ci kez okun ma yı ge rek tir me me D) İn sa nı de ğiş tir me iş le vi ta şı ma ma E) Ko nu lar ara sın da bir se çim yap ma ma

(YGS 2010)

13. Yir min ci yüz yı lın ikin ci ya rı sın dan bu ya na nostal-ji, baş ka bir de yiş le es ki ye du yu lan öz lem git tik çe yay gın la şı yor. Bu, bir ba kı ma in san la rın ya şam la-rın dan gi de rek da ha faz la ya kın dık la rı nın bir gös-ter ge si. Ar tık her ku şak ya şa mın da ha az me ka nik, do ğal lı ğın da ha yay gın ol du ğu bir dö ne mi öz lü yor. Bu öz lem hiç bit me ye cek gi bi gö rü nü yor. Çün kü tek no lo jik ge liş me ler ya şa mı ko lay laş tır dı ğı öl çü de da ral tı yor da. Bu yüz den gü nü müz in sa nı göz le ri-ni geç mi şe çe vi ri yor. Söz ge li mi es ki tren ler böy le miy di, di ye baş lı yor, in san la rın at lı ara ba lar la yol cu-luk et tik le ri gün le re ka dar gi di yor.

Bu par ça dan aşa ğı da ki le rin han gi si çı ka rı la bi-lir?

A) İçin de bu lun du ğu muz ko şul la rın geç mi şi gü zel-leş ti ren çağ rı şım lar ya rat tı ğı

B) İn san lar ara sın da ki iç ten lik li iliş ki le rin yi tip git ti-ği

C) Mut lu luk an la yı şı nın in san dan in sa na de ğiş ti ği

D) İn san la rın ge le cek kay gı sı çek me di ği

E) Gü nü müz de, ya şa ma se vin ci nin azal dı ğı(YGS 2011)

14. Don Ki şot ve Don Ki şot luk üs tü ne şim di ye de ğin cilt ler do lu su ya zı ya zıl dı ve hâ lâ ya zı lı yor. Ün lü bir fi lo zof, “İn san bu ya pı tı ha ya tın da üç kez oku ma lı-dır: Duy gu la rın he men ko lay lık la ha re ke te geç ti ği genç lik te, man tı ğın ege men ol ma ya baş la dı ğı or ta yaş ta, her şe ye fel se fe açı sın dan ba kıl dı ğı yaş lı lık-ta.” di yor. Bu söz le riy le ya pı tın kla sik bir ya pı sı nın ol du ğu nu be lir ti yor.

Bu par ça da sö zü edi len ya pıt la il gi li ola rak asıl an la tıl mak is te nen aşa ğı da ki ler den han gi si dir?

A) Ro man tü rü nün ilk ve te mel ör ne ği ol du ğu

B) Ta dı na, eleş ti rel bir oku may la va rı la bi le ce ği

C) İn sa noğ lu nun de ği şik hâl le ri ni yan sıt tı ğı

D) Düş dün ya sı ge niş okur la ra ses len di ği

E) Ya şa mın fark lı dö nem le ri ne öz gü ba kış açı la-rıy la okun ma sı nın ge rek li li ği

(YGS 2011)

ES

EN

YA

YIN

LAR

I


72

Ay nı te ma yı ele alan an la tı cı la rın, oluş tur duk la rı me tin le rin/yap tık la rı ko nuş ma la rın bir bi ri ne ben ze-me me si nin ne den le rin den bi ri de an lat ma sı ra sın da ta kın dık la rı farklı ta vır la rdır.

An la tı cı nın ta kın dı ğı ta vır, iki un sur la açık la na-bi lir:

An la tı cı nın olay, du rum, nes ne vb.ne ba-kış açı sı

An la tı cı nın ifa de (an la tım) tar zı

Ki şi ler; mi zaç la rı, eği tim le ri, çev re le ri, top lum sal ko num la rı, inanç la rı, dün ya gö rüş le ri; gö re rek, din le-ye rek, oku ya rak ve ya şa ya rak edin dik le ri bi ri kim le ri so nu cun da fark lı ba kış açı la rı na sa hip olur lar. Bu du rum, on la rın olay, du rum, nes ne vb.ne fark lı ba kış

açı la rıy la yak laş ma la rı na, on lar dan fark lı an lam lar çı kar ma la rı na ne den olur. Ya ni ay nı var lık, ay nı kav-ram, ay nı olay; fark lı an la tı cı lar için fark lı an lam lar ifade edebilir.

Fark lı ba kış açı la rı na sa hip ol ma nın, an la tı mın fark lı laş ma sın da ne de re ce et ki li ol du ğu nu gös te-ren aşa ğı da ki me tin le ri in ce le yi niz. Es naf, 14 Şu bat 1980’de İs tan bul’da bel li bir si ya si gö rü şe sa hip ki-şi le rin zor la ma sıy la dük kân la rı nı ka pat mak zo run da kal mış tır. Ya zar Fe rit Ed gü de bu du ru mun fark lı ba kış açı la rı na sa hip ki şi ler ta ra fın dan na sıl al gı lan dı-ğı nı gös ter mek ama cıy la bir çok me tin ka le me al mış, bu me tin le ri de Yaz mak Ey le mi isim li ki ta bın da top-la mış tır. Aşa ğı da ki me tin ler, bu ki tap ta ki me tin ler den se çil miş tir.

ANLATIMDA ANLATICININTAVRI5.

ES

EN

YA

YIN

LAR

I

Po li ti ka cı

Bir kaç tüy süz çı ka cak, kan la rı na gi ril miş, al da tıl-mış bir kaç ço cuk ve es naf on la rın teh di diy le dük kâ nı nı ka pa ya cak... Ol maz böy le şey! Dev let bur da dır! Ayak-ta dır! On la rın hak la rın dan gel me si ni bi lir! An cak bur da şu nu da ha tır la ta yım ki es na fın da kor ku ya pa buç bı rak ma ma sı, hak kı nı, eme ği nin hak kı nı sa vun ma sı, yıl ma dan sa vun ma sı, di ren me si ge re kir. Biz pa buç bı rak ma yız. Bun lar dan üç yüzü nü bu gün güvenlik kuv vet le ri ya ka la mış tır. Sor gu la rı ya pıl mak ta dır. Ya rın, tüm dük kân lar, ma ğa za lar açı la cak tır. Hal kı mu ta zar rır et me ye kim se nin hak kı yok tur. Biz ve es na fı mız, hal kı mı zın hiz me tin de yiz. Bu şu ur la açı la cak ya rın ke penk ler. Kim se nin kuş ku su ol ma sın.

Ruh sal

Ni çin? Bü tün gün ken di ken di me bu nu sor dum. Ni çin ka pat ma ya zor la mak dük kân la rı? Ben bir fa re zeh ri bu la ma ya yım di ye mi? Ta van ara sın da ge ne ci rit at ma ya baş la dı lar. San ki be nim eve gir me mi bek li yor lar. Fa-re zeh riy le ye ni den im ha ede ce ğim on la rı. Ama ev de yok, kal ma mış. Ya rın aça cak lar mı ba ka lım? Ni çin bu gün ka pa lı lar? Es naf da kor ku yor muş. De mek her kes kor ku yor bir şey ler den. Be nim ki kor ku de ğil, tik sin ti. Ses le-ri ne bi le da ya na mı yo rum. Uy ku la rı mı ka çı rı yor lar. Bir mü te ah hit le an laş sam. Bu yı kı la sı evi yık sa lar, bura ya beş kat lı bir apar tı man dik se ler. Be to nar me. İki ka tı nı ba na ver se ler. Bi rin de otur sam, bi ri ni ki ra ya ver sem. Fa-re le rin tı kır tı sın dan da böy le ce kur tul sam. Ama bu or tam da, han gi mü te ah hit böy le bir işe gi ri şir? Gi ri şir ler di, eğer evi miz, Şiş li’de, Maç ka’da, Be bek’te ol say dı. Ba ka lım ya rın açık ola cak lar mı? Şu fa re ler için, bel ki da ha kuv vet li, da ha öl dü rü cü bir ze hir bul mak ge rek.


73

Kay gıNa sıl an la ta yım bil mi yo rum, kar ya ğı yor du ve ben alış ve riş için çar şı ya çık mış tım. Çar şı, na sıl de nir, in

cin top oynuyor der ler ya, iş te öy le gi biy di sa nı yo rum. Ya ni kim se ler yok tu or ta lık ta san ki. San ki so ka ğa çık ma ya sa ğı ko nul muş tu da bel ki be nim bun dan ha be rim ol ma mış tı. Ola bi lir mi? Sa nı rım ola bi lir. Çün kü ol ma ya cak çok şey ler olu yor gü nü müz de. Bun lar dan bi riy di çar şı da kar şı laş tı ğım du rum. Kıy ma mı ala cak tım ne, ka sa ba uğ ra dım, ka pı du var. Ma na va git tim, ka pı ka pa lı. İt tim it tim, açıl ma dı. Her kes de ba na ba kı yor du san ki. Ya ni çok az ki şi. Ama ol sun, ba na ba kı yor lar dı, san ki be nim bil gi siz li ği me şa şı yor lar dı. Kim bi lir, bel ki de be nim le eğ le ni yor lar dı.

N’olu yor du? Dur, bir ga ze te ala yım, de dim. Ga ze te ci de ye rin de yok tu. An la şı lan bu gün bir şey ler olu-yor du. Ama ney di? Ki me so ra bi lir dim? Hiç kim se ye. Çöp ler de top lan ma mış tı. Et raf pis pis ko ku yor du. Aca ba çöp çü ler grev mi yap mış lar dı? Ola bi lir. Ni çin ol ma sın? Hem hiç ol ma dı mı? Pe ki dük kân la rın ka pa lı ol ma sı na ne de me li? Çöp çü ler grev yap tıy sa on la ra ne?

Ney se ne, ben de ev de ki ma kar na yı haş la yıp ye rim. Her gün et ye mek, ga ze te oku mak ge rek mi yor ya. Ama olup bi ten le ri ner den öğ re ne ce ğim? TV mi? Gü ve nim yok. Rad yo mu? Ay nı şey. Hem rad yom yok.

Son ra ya rın da ka pa lı olur sa dük kân lar? Ya öbür gün de? Ya da ha öbür gün de? Ya hep ka pa lı olur ve bir da ha aç maz sa dük kân lar, bak kal lar, fı rın lar, ka sap lar, ma nav lar? Ne yi ye ce ğiz? Ne içe ce ğiz? Ne re ye gi de-ce ğiz?

Es kil

Her şey den ön ce ana ba ba la rı eğit mek, yo la ge tir mek ge rek ki on lar da ço cuk la rı na sa hip çık sın-lar. Çün kü bun lar ço cuk işi de ğil. On la rı kul la nı yor lar. Za val lı la rın ka nı na gi ri yor lar. On al tı, on ye di ya şın da za val lı süb yan lar, ne bi lir, ne an lar? Biz on la rın ya şın-day ken, ki tap tan ba şı mı zı kal dır maz dık. Ve çok şü kür bu ya şı mı za gel dik. Hal bu ki bu ço cuk la rın yaş la rı, baş la rı yok. Ya şa ma mış gi bi ya şı yor lar. On la ra acı yo-rum ama elim den hiç bir şey gel mi yor.

Ya zık bu ço cuk la ra! Ya zık bu va ta na!

Bit ki sel

Ye şil li ğe has ret gi de ce ğim. Es ki den bah-çe li ev ler de otu rur duk, şim di apart man lar da. Es ki den bal kon la rı mız da hat mi ler, sar dun ya-lar ye tiş ti rir dik, şim di ka lo ri fer isin den ça ma şır asa mı yo ruz. Es ki den sa lo nu muz da de ve ta-ban la rı var dı, şim di nay lon bit ki ler. Es ki den çar şı ya pa za ra çık tı ğı mız da, çar şı pa zar bir kış bah çe si gi biy di, bu gün bir çöl gi bi.

Eve bi raz ye şil lik ala yım di ye çık mış tım pa za ra. Ne la ha na, ne pı ra sa. Ne bi ber, ne en gi nar. Ne do ma tes, ne pat lı can. Ne tur fan da bak la, ne ka ra la ha na?

Tüm den ka pa lıy dı ma nav lar. Bir kı vır cık, bir de met so ğan, bir de met may da noz bi le ala ma dım.

Ne yi ye ce ğiz? Ku ru fa sul ye ve pi lav mı? Yok sa ma kar na mı? Müm bit bir ül ke de ya şı yo-ruz ama or ta lık ye şil lik de ğil, ka ra. Kap ka ra.

Yok efen dim, anar şist ler dük kân la rı ka pat-mış. Yok efen dim es naf grev ya pı yor muş. Pe ki ama halk ne yi ye cek? Vi ta mi ni ner den ala-cak?

Ye şil ren ge, ye şil li ğe, seb ze ve mey ve-ye has ret kal dı İs tan bul. Za val lı İs tan bul’um. Za val lı İs tan bul lum.


74

Bık kın

Bık tım ar tık. Bu ya şam, ya şam de ğil. Bir cen de re. Da ha da kö tü sü öz gür de ği lim. Ken di mi öz gür his set mi-yo rum. Di le di ği mi ya pa mı yo rum.

Ör ne ğin di le di ğim ki ta bı oku ya mı yo rum. Ki tap çı lar ka pa lı. Açık ol duk la rın da da oku mak is te di ğim ki tap la rı ala mı yo rum. Ye te rin ce pa ram yok.

Di le di ğim ye me ği yi ye mi yo rum. Ka sap ka pa lı. Açık ol du ğun da da bir di lim bon fi le is te sem ver mi yor. Bir ki lo bon fi le ise dört yüz el li li ra.

Di le di ğim fil mi gö re mi yo rum. Ge tir mi yor lar.

Ge ce le ri, şöy le di le di ğim ce so kak la ra çı kıp do la şa-mı yo rum. So kak lar diz bo yu ça mur. Üs te lik kor ku yo rum.

Bun la rın hiç bi ri ni tut mu yo rum. Hiç bi ri nin bu ül ke yi kur ta ra ca ğı na inan mı yo rum. Elim den gel se çe kip gi-de ce ğim. Bir baş ka ül ke ye yer le şe ce ğim. Ce za yir, Fas bi le ola bi lir bu ül ke. Ugan da bi le. Ama bir ye re gi de-mi yo rum. Sa bah iş. Ak şam ev. Ye mek. Te le viz yon. Ya tak. Bık tım usan dım bu tek dü ze ya şam dan. Ama bu ül ke de, bu ko şul lar da baş ka ne ya pı la bi lir ki?

Ödev

Ta ti li niz sı ra sın da kar şı laş tı ğı nız il ginç bir ola yı an la tı nız.

Geç ti ği miz haf ta için de bir çok il ginç olay la kar şı laş tım. Ama bun la rın ara sın da en il gin ci per şem be gü-nüy dü. He pi mi zin bil di ği bir olay ama bir çok yön den ge ne de il ginç.

O gün so ka ğa çık tı ğı mız da dük kân la rı ka pa lı bul duk. Bir ço ğu muz, al mak is te di ği miz şey le ri ala ma dık. Ör ne ğin an nem, ka sap ka pa lı ol du ğu için et ala ma dı. Bak kal ka pa lı ol du ğu için yağ ala ma dı. Fı rın ka pa lı ol-du ğu için ek mek ala ma dı. İs ter is te mez ev de ne var sa onu ye dik.

Ben, o gün def ter ve bir kaç der-gi, ki tap ala cak tım, ala ma dım. Ar ka-da şım Ha lûk da bir ki tap al mak is ti yor-du, an cak açık dük kân bu la ma dı. Çün-kü tüm dük kân lar ka pa lıy dı. İşin en il-ginç ya nı, okul la rın da ka pa lı ol ma sıy-dı. O gün, Ha lûk’la gez me ye çık tı ğı mız-da yal nız ban ka la rın açık ol du ğu nu gör-dük ve bu na çok şa şır dık. Haf ta ara-sı bir gün dük kân la rın ka pa lı ve so kak-lar da az adam ol ma sı çok ga rip olu yor. Sö zü nü et ti ğim dük kân la rın ka pa lı ol du-ğu per şem be gü nü ba na çok il ginç gel-di. Yal nız si ne ma lar açık tı. Bu ne den le Ha lûk’la si ne ma ya git tik. Gör dü ğü müz il ginç bir film de ğil di.


75

ES

EN

YA

YIN

LAR

I

An la tı cının ta vr ı nı be lir le yen ikin ci et ken, seçti-ği ifa de tarz ı dır. Kimileri öz nel, kimileri nes nel an la-tı mı ter cih eder; bir kıs mı an la ta cak la rı nı doğ ru dan, bir kıs mı do lay lı an lat ır; bir kıs mı so yut ifa de ler den ya rar la nır ken bir kıs mı so mut ifa de ler kul lan ma yı se-çer. Ba zı an la tı cı lar ise ay nı me tin için de bu an la tım tarz la rı nın bir ka çı nı bir ara da kul la nır.

1. Öz nel-nes nel an la tım: An la tı cı nın ki şi sel duy gu, dü şün ce ve sez gi le ri ne da ya nan an la tım, öz-nel bir ni te lik ta şır. Öz nel an la tım da, an la tı cı nın de ğer yar gı la rı nı yan sı tan bir yo rum var dır. Do la yı sıy la bu ifa de tar zı nın ağır bas tı ğı me tin ler de di le ge ti ri len le re baş kaları ka tıl ma ya bi lir. Nes nel an la tım tar zıy la oluş-tu ru lan me tin ler de ise ka nıt la na bi lir lik ni te li ği ta şı yan, ki şi sel duy gu ve dü şün ce le ri içer me yen yar gı la ra yer ve ri lir.

“Ah met Ham di Tan pı nar’ın en gü zel ese ri ‘Beş Şe hir’ ad lı öl mez ya pı tı dır.” cüm le sin de öz-nel lik var dır. Bu cümlede be lir ti len ler (en gü zel eser, öl mez ya pıt) ki şi sel bir be ğe ni yi yan sıt mak ta dır. Baş ka bi ri bu yar gı la ra ka tıl ma ya bi lir. “Ah met Ham di Tan pı nar, ‘Beş Şe hir’ ad lı ki ta bın da An ka ra, İs tan-bul, Kon ya, Er zu rum ve Bur sa ile il gi li iz le nim le ri-ni ak ta rır.” cüm le si ise nes nel bir ni te lik ta şır çün kü bu cüm le de ka nıt la na bi lir bir yar gı ya yer ve ril miş tir.

ÖR NEK SORU (ÖSS – 2004)(I) Bu ya yı ne vi bir sü re dir ken di ola nak la rı için de, ses-siz se da sız, de ğer li ürün ler or ta ya ko yu yor. (II) Kır kı aş kın ki tap çı ka ran bu ya yı ne vi nin dik ka ti çe ken bir özel li ği çok iyi ki tap lar seç me si. (II I) Bun lar kim se nin ak lı na gel me yen, ti tiz lik le araş tı rı lıp bu lun muş ki tap-lar. (IV) Ay rı ca bu ya yı ne vi, ki tap la rın ba sı mı na özen gös te ri yor; çe vi ri le rin düz gün ve doğ ru ol ma sı na dik-kat edi yor. (V) Her ki ta bın so nu na, ya zar ve ya pıt ad-la rı nı gös te ren bir di zin ve kay nak ça ek li yor. (VI) Bu özel lik le rin hep si ni te lik li bir bas kı ile bu luş tu ğun da or ta ya iyi ki tap lar çı kı yor.

Bu par ça da ki nu ma ra lan mış cüm le le rin han gi sin-de ki şi sel dü şün ce le re yer ve ril me miş tir?

A) II. B) III. C) IV. D) V. E) VI.

ÇÖ ZÜM: Bu par ça nın I, II, III, IV ve VI. cümlelerinde ki şi sel dü şün ce le ri yan sı tan (öz nel) ifa de le re yer ve-ril miş tir. V. cüm le de ise ki şi sel dü şün ce ye yer ve ril-me miş, ka nıt la na bi lir bir yargı ak ta rıl mış tır.II çok iyi ki tap lar III kim se nin ak lı na gel me yen, ti tiz lik le araş tı rı lıp

bu lun muşIV özen gösteriyor, çevirilerin düzgün ve doğru

olmasına dikkat ediyorVI ni te lik li bir bas kı ile bu luş tu ğun da or ta ya iyi

ki tap lar çı kı yorCevap D

Aşa ğı da ki iki parça da “Göl cük Gö lü”yle il gi-li dir. Bunların il kin de öz nel, ikin ci sin de nes nel an la tım var dır.

Yak laş tık ça kes ta ne ve ka vak lar sa rı yor bi-zi çe pe çev re. İlk on lar kar şı lı yor. Bir bi ri ne sım sı-kı yas lan mış ağaç lar ara sın dan sıy rı lıp gös te ri yor ken di ni göl an sı zın. Bir res sam, bin bir renk le be-ze di ği fır ça sı nı us ta ca gez dir miş bu ra lar da; me-rak lı ve bü yü len miş göz ler le ez ber li yo ruz her ay-rın tı yı. Sa ba hın ilk ışık la rı te pe ler den sıy rı lıp dü-şü yor gö le ve he men ya nı ba şın da ki ev le re. Ağır ağır içi mi ze çek me li yiz bu man za ra yı.

(Or çun Ulu soy, At las der gi si, 85. sa yı)

Ba tı Ana do lu’da ve Öde miş’ten 20 km uzak-lık ta yer alan Göl cük Gö lü, de niz se vi ye sin den 1050 m yük sek lik te dir. Tek to nik ori jin li olan bu gö-lün et ra fı nı me ta mor fik ka yaç lar dan olu şan dağ lar çev re le miş tir. Göl ge nel lik le son ba har, kış ve ilk-ba har da yağ mur ve kar su la rı ile bes len mek te dir. Yaz ay la rın da göl den ya pı lan aşı rı su la ma nın bir so nu cu ola rak, göl ala nı önem li de re ce de da ral-mak ta dır. Ge nel lik le ha kim rüz gar la rın bu böl ge-de he men he men de vam lı ol ma sı ne de niy le, göl su yu ço ğun luk la sir kü las yon ha lin de olup, ılı man ve üçün cü de re ce de po li mik tik bir göl ti pi özel li ği gös ter mek te dir (Ta re en, 1974). Ya pı lan ça lış ma-lar so nu cun da göl su yu sı cak lı ğı nın 4.2°C (Ocak)-25.9°C (Ağus tos); pH’ının 7.8 (Ka sım)-9.5 (Şu-bat); çö zün müş ok si jen de ğe ri nin ise 4.2 mg/l (Ka-sım)-14.8 mg/l (Ocak) ara sın da de ğiş ti ği sap tan-mış tır.

(Ay şe Tok söz, M. Ru şen Us ta oğ lu, Ege Üni ver si te si Su Ürün le ri Der gi si, 2005, 22. cilt, sa yı:1-2)

Çay ile ilgili aşa ğı da ki me tin le rin ge nel ni te lik le ri dik ka te alındığında ilk metnin öznel, ikin ci si nin nesnel an la tımla oluş tu rul du ğu söy le ne bi lir.


76

Bu baş lı ğa ka şar pey ni ri ni de ek le mek is ter dim ama onun çay la si mi din dost lu ğu kar şı sın da si li nip ikin ci plan da kal ma sı da ha doğ ru. Çün kü çay la si mi-di be ra ber bul du ğu muz gün ler ek sik de ğil, ama üçü-nü bir ara da bul mak? Bel ki ça yı da si mit ten ayır mak doğ ruy du. Yal nız si mit ten, sa ba hın o le ziz, in san ica-dı ye mi şin den söz aç ma lıy dım. Ama ne ya par sın, ça-ya kı ya ma dım. Si mi din ya nın da o da ikin ci plan da ka lı yor ama dost luk la rı da sa mi mi bir dost luk tur. Hiç-bir kah val tı si mit le ça yın ye ri ni tu ta maz. Bal lı, re çel-li, te re yağ lı, hat ta “pamp lı mus”lu kah val tı la rın so nun-da so ka ğa bir oto mo bil le çık ma yan in san var sa kı zı-lır öy le si ne. Bu çe şit kah val tı dan son ra ayak la rı nız ıs-lan ma dan oto mo bi le at la ma lı sı nız. Yi ne ayak ka bı la rı-nız ça mur lan ma dan ma ro ken kol tuk lu bir ya zı ha ne de te le fo nu ele alıp “Dün, ak şam söy le di ğim gi bi. On pa-ra aşa ğı ol maz.” de me li.

Tak te le fo nu ka pa ma lı, tek rar aç ma lı “Bor sa dan ne ha ber? Yet miş al tı, yir mi mi? Sat ma, bek le. Efen-dim bek le di yo rum sa na. El bet bir bil di ğim var be nim de. Yet miş ye di ye de ver mem. Sek sen den on pa-ra aşa ğı ol maz. Pe ki bek li yo rum. Öğ le ye ka dar te le-fon edil mez se sö züm den ca ya bi li rim. Unu tul ma ma-lı...” de me li.

Ama ça yı si mit le iç tik ten son ra so ka ğın ça mu ru-na ka rı şır, diş le ri miz de hâ lâ su sam kı rın tı la rı ora dan ora ya ko şa bi li riz. So kak ta yağ mur ya ğar, al nı mız dan ter dam lar. Diş le ri miz de su sam ta ne si, ça yın ko ku su hâ lâ bur nu muz da dır. Ah, bir ak şam ol sa, ka ğıt yı ğın-la rı önü müz den bir ek sil se, bir ya ta ğı mı za uzan sak, ayak la rı mız bir din len se... Oh! Yi ne sa bah ol du bak! Acem Ha san Efen di ça yı dem le miş tir. Şu abul la but si mit çi de ner de kal dı? Al lah be la nı ver sin! Ge lir, ak-şam ki si mi di da yar. Gel mez ça yın ta dı ka çar.

Ye ni den İs tan bul so kak la rı… Me mur-sa nız ev rak, mu har-rir se niz mev zu, iş çi ise niz ta rak, iş siz se-niz park...

Her şey, içi ni-zi de lik de şik eden yağ mur lu gü nün içi-ne sin miş çay ko ku-su, diş le ri niz de ki su-sam ta ne si ile ta dı nı alır, ilk adı mı nı atar.

İş te şim di ka şar pey ni ri ne sı ra gel di. O gün key-fi miz ye rin de uyan dık. Ce bi mi ze bir bak tık ki olur şey de ğil! Bir yir mi beş lik fe da ede bi le ce ğiz.

— Aman ba na yir mi beş ku ruş luk ka şar pey ni ri! Es ki ol sun n’olur?

İş te o za man ha ri ku la de bir zi ya fet sof ra sı kah ve nin mer me rin de dir.

Sa rı bak kal kâ ğı dın da ya tan bu sa rı şın şey ne dir? Ka şar pey ni ri mi dir, kat kat bak la va, tel ka da yıf mı dır? İş te ko par ma ya kı ya ma dı ğı-mız yu mu şak, ta ze iki si mit. İş te Acem Ha san Efen di’nin in ce bel li, kır mı zı be nek li çay fin ca nı.

İş te su sa mın kı rın tı la rı! Dol du run avu cu nu za ma sa nın mer me rin den eli ni zin ke na rıy la! Atın ağ zı nı-za! Son ra kib rit ku tu su nun ka pa ğın dan ufak bir par ça ko pa rın! Diş le ri ni zin ara sın da ki su sam la rı ayık la ya rak me sut işi ni ze gi din! Sa ba hın bü yük zi ya fe ti bit miş tir.

pamplımus : Mı sır ni şas ta sı, un, pud ra şe ke ri, mar ga rin, ka ka o ve yu mur tay la ya pı lan bir çe şit tat lı. maroken : 1. Fas’ta iş le nen yu mu şak bir çe şit ke çi de ri si. 2. Üze ri ne be nek ler ba sı la rak ma ro ke ne ben ze ti len ko yun de ri si. 3. Bu de ri den ya pıl mış ve ya bu de riy le kap lan mış. abullabut : 1. Ka ba sa ba ve an la yış sız (kim se). 2. Bi çim siz ve kö tü gi yi nen, gi yi mi ne özen gös ter me yen (kim se).

Sait Faik Abasıyanık

(Sa it Fa ik Aba sı ya nık, Ye di gün der gi si (45), 22 Ocak 1949)

SİMİTLE ÇAY


77

Picasso’nun yukarıdaki tablosunda soyut bir anlatım hakimdir.

Aivazovsky, bu tablosunu somut anlatımla oluşturmuştur.

ÇAY VE SAĞLIK

(www.ntvmsnbc.com)

Keş fe dil di ğin den bu ya na ça yın, sağ lı ğa ya rar lı bir çok yö nü ol du ğu dü şü nül müş tür ve mo dern araş-tır ma lar da yüz yıl lar bo yu ile ri sü rü len le rin doğ ru ol du ğu nu gös ter mek te dir. Ça yın en önem li özel li ği ta ma men do ğal bir ürün ol ma sı, ko ku lu çay lar da-ki çi çek, mey ve ve ya ba ha rat lar ha riç hiç bir ya pay renk len di ri ci, ko ru yu cu ve ko ku lan dı rı cı içer me me-si dir. Ay rı ca süt süz ve şe ker siz alın dı ğı sü re ce ka lo-ri si yok tur ve vü cu dun su den ge si nin ko run ma sın da önem li bir rol oy nar.

Çay do ğal ola rak flo rür içer di ği için, diş mi-ne si ni kuv vet len di rir ve ağız da ki bak te ri le ri kon trol al tın da tu ta rak plak olu şu mu nu azal tır, diş eti has-ta lık la rı na kar şı ko ru ma oluş tu rur. Ya pı lan araş tır-ma lar, hem ye şil hem de si yah çay la rın tü ke til me-si nin kan ser ris ki ni -özel lik le ak ci ğer, ba ğır sak ve cilt kan se ri- azal ta bi le ce ği ni gös ter mek te dir. Si yah

ça yın bi le şen le ri nin an ti ok si dan et ki si nin ola bi le ce-ği, kan ser ya pı cı hüc re le rin oluş ma sı nı en gel le ye bi-le ce ği dü şü nül mek te dir. Geç ti ği miz yıl lar da ya pı lan çe şit li araş tır ma lar ça yın kalp has ta lık la rı, felç ve trom bo za kar şı ola sı et ki le ri ni gös ter mek te dir. Çay-da ki ka fei nin kalp ve do la şım sis te mi için ha fif bir uya rı cı ola bi le ce ği ve böy le ce ar te osk le roz (da mar sert li ği) ola sı lı ğı nı azal ta bi le ce ği dü şü nül mek te dir. Ay rı ca çay da ki po li fe nol le rin, ko leks tro lün da mar lar ta ra fın dan emil me si ni ve kan pıh tı la rı nın oluş ma sı nı en gel le di ği ne de ina nıl mak ta dır.

Çay da ki ka fe in, kon san tras yo nu ar tı ra bi lir, tat ve ko ku al ma du yu la rı nı güç len di re bi lir. Ça yın ha-zım sağ la yan öz suları, böb rek ler ve ka ra ci ğer de da hil ol mak üze re me ta bo liz ma yı uya rır. Böy le ce tok sin le rin ve di ğer is ten me yen mad de le rin vü cut-tan atıl ma sı na yar dım cı olur.

2. So mut-so yut an la tım: Du yu or gan la rı na ses le nen öge le rin ağır bas tı ğı an la tı ma so mut; dü-şün ce ve ha yal gü cü ne ses le nen öge le rin ağır bas tı-ğı an la tı ma so yut an la tım de nir.

So mut an la tım ve so yut an la tım, gü zel sa-nat la rın he men her ko lun da ben zer an lam la rı kar şı-lar. Bu bağlamda so yut re sim den söz edilebilir. Ba-zı res sam lar du yu or gan la rıy la al gı la na bi len (so-mut) dün ya yı res me der ler. Do ğa re sim le ri ve portre-ler, bu tür re sim ler dir. Bu re sim ler ge nel lik le fark lı al-gı la ma ve yo rum la ma la ra ka pa lı dır. Bunlarda, res-mi ya pan res sa mın üs lu bu nu yan sı tan un sur lar, res-me ba kan he men her ke sin o re sim de ay nı şey le ri gö-rüp al gı la ma sı na en gel ol ma ya cak şe kil de kul la nıl-mış tır. Ya ni res sa mın ese ri ne ba kıl dı ğın da onun ne yi res met ti ği ko nu sun da bir çok ki şi gö rüş bir li ği ne va rır. Res sam, ya bir ki şi yi ya bir man za ra yı res met miş tir. Bu tür re sim ler, so mut an la tım ürü nü dür. Bir de ilk ba kış ta an la şıl ma yan ya da her ba kış ta in sa nın fark-lı şey le r al gı la ma sı nı sağ la yan re sim ler var dır. Renk-le rin, mo tif le rin, geo met rik şe kil le rin ço ğun luk la iç içe geç ti ği bu re sim ler de, res sam, an cak düş gü cüy le var edi le bi len so yut ger çek le ri tu va li ne yan sıt mış tır. An-la tı mın ka pa lı ve im ge sel ol du ğu bu re sim ler, so yut an la tım ürü nü dür.

ES

EN

YA

YIN

LAR

I


78

Ede bi yat ta ki so yut an la tım “so yut re sim”e ben zer. Ede bi yat çı la rın bir ço ğu, an la ta cak la rı nı so mut an lam lı kelime ler le di le ge ti rir ken ba zı la-rı so yut an lam lı kelime ve söy le yiş ler den da-ha çok ya rar la nır. Bun da iki fak tö rün rol oy na dı-ğı söy le ne bi lir:

1. Üze rin de du ru lan te ma nın ni te li ği: Ba-zı te ma lar so yut, ba zı te ma lar da so mut tur. Söz ge li mi “dü şün mek”, so yut; “si ga ra nın za rar la rı” ise so mut bir te ma dır. Böy le ol du ğu için de “dü şün-mek”le il gi li me tin oluş tur mak is te yen bir an la tı cı is-ter is te mez so yut an lam lı ke li me ve söy le yiş ler-den da ha çok ya rar la na cak tır. Ama si ga ra nın za-rar la rın da du rum fark lı dır. Çün kü bu te ma; göz lem-le ne bi lir, du yu or gan la rıy la al gı la na bi lir bir çok ay-rın tı nın ifa de edil me si ne ola nak sağ lar. Öy le ol du ğu için de bu te may la ya zıl mış bir me tin de so mut an-lam lı ke li me le rin da ha çok kul la nıl ma sı do ğal dır.

2. An la tı cın his se diş ve an la tış tar zı: Ba-zı an la tı cı lar so mut te ma la rı ele al sa lar bi le bu-nu so yut bir an la tım la, ba zı la rı da so yut bir te-ma yı ele al sa lar bi le bu nu so mut bir an la tım la di-le ge tir me yi ter cih eder ler. Söz ge li mi “ma sa”, so-mut an lam lı bir kelimedir. Ama so mut an lam lı bu kelime, bir şa ir de alı şıl mı şın dı şın da bir an la tım la kar şı mı za çı ka bi lir. Şa ir, “ma sa”nın çağ rış tır dık la-rı nı an lat mak için so yut an la tı ma baş vu ra rak sa-nat lı söy le yiş le re, eğ re ti le me le re (is ti are le re), alı-şıl ma dık bağ daş tır ma la ra baş vu ra bi lir. Böy le ol du-ğu için de da ha çok so yut an lam lı kelime ve söy-le yiş le re yö ne lir. Bu nun ne de ni, şa i rin “ma sa”yla il gi li an la ta cak la rı nın, du yu or gan la rıy la al gı la na-ma ya cak, an cak düş gü cüy le var edi le bi le cek ni te-lik ler ta şı ma sı dır. So yut an la tı mın kul la nıl dı ğı me-tin ler de, an la şıl ma sı güç, ka pa lı im ge le re ve uzak çağ rı şım la ra rast la na bi lir. Bu an la tım tar zı, ge nel-lik le fel se fe me tin le rin de ve şi ir ler de kar şı mı za çı-kar. İkin ci Ye ni akı mı şairlerinin bir ço ğu, şiirlerini so yut an la tımla oluşturmuştur. Bu şi ir le r, an cak im ge lem de var edi le bi len alı şıl ma dık bağ daş tır ma-lar la örül müş tür.

Bu bö lüm de ki çay te ma lı me tin le rin ve ki ta bı-mı zın ön ce ki bö lüm ler de ör nek ver di ği miz me tin le-rin bü yük bir bö lü mü so mut an la tım la oluş tu rul du-ğun dan bu bö lüm de so mut an la tı mın kul la nıl dı ğı ör nek me tin le re yer ver me ye ce ğiz. Aşa ğı da ki şi ir-ler çoğunlukla so yut an la tım la oluş tu rul muş tur.

MASA DA MASAYMIŞ HA

Adam ya şa ma se vin ci için de Ma sa ya anah tar la rı nı koy du Ba kır kâ se ye çi çek le ri koy du Sü tü nü yu mur ta sı nı koy du Pen ce re den ge len ışı ğı koy du Bi sik let se si ni çık rık se si ni Ek me ğin ha va nın yu mu şak lı ğı nı koy du

Adam ma sa ya Ak lın da olup bi ten le ri koy du Ne yap mak is ti yor du ha yat ta İş te onu koy du Ki mi se vi yor du ki mi sev mi yor du

Adam ma sa ya on la rı da koy du Üç ke re üç do kuz eder di Adam koy du ma sa ya do ku zu Pen ce re ya nın day dı gök yü zü ya nın da Uzan dı ma sa ya son su zu koy du Bir b… iç mek is ti yor du kaç gün dür Ma sa ya b…nın dö kü lü şü nü koy du Uy ku su nu koy du uya nık lı ğı nı koy du Tok lu ğu nu aç lı ğı nı koy du.

Ma sa da ma say mış ha Ba na mı sın de me di bu ka dar yü ke Bir iki sal lan dı dur du Adam ha ba bam ko yu yor du

Edip Cansever


79

GÜ NE Şİ YA KAN LA RIN SE LÂ MI

Bir zevk du yul maz ol du, bu ra nın rüz gâr la rın danHa yat sol du bir gü nün en gin le rin de yi ne.Se lâm! Son suz la rın yor gun gö nül le ri neSe lâm: Gü ne şi içe ren ço cuk la rın di ya rın dan!

Bir ateş ya ka lım ki geç me sin hat ta bir anVe sus sun kurt lar, kuş lar bir gök gü rül tü süy le;Bir ateş ya ka lım ki, tu tuş sun gök ler bi leVe Gü neş içil sin o gün, kı zıl ça nak lar dan!

Var sın es ki sin se sim kay bet sin ahen gi niGe ce ler kıs kan ma sın ay dın lı ğa sü sü nü.Do nat sın son suz luk lar gi bi gu ru bun ren gi niSöy le sin ve uzak lar ba ha rın tür kü sü nü...

Ne ler, ne ler bek len mez ni ha yet siz bir yer denGü ne şi içe lim mor şa fak lar ge ce sin den.Se lâm! Son suz luk la ra, has ret li gö nül ler den,Se lâm, gü ne şi, gö ğü ya kan lar bah çe sin de!... İlhan Berk

İlhan Berk

Cemal Süreya

ZAM BAK LI PA Dİ ŞAH

Ne za man el le ri zam bak lı pa di şah olur samSa na uzun he ce li bir kent ve re ce ğimGi ri lin ce ka pı la rı yi te cek ve boş!Azi zim, gü zel at lar gü zel şi ir ler gi bi dir lerÖl dük ten son ra da ter si ne ya rı şır lar, ves se lam!IEy ime ce ile baş sız gö mü le cek der vişSen ken din o za man dan de ğil sinYa bu hi ka ye yi ne re den bi lir sin?Ey us ta lık la ta şa ron lu ğu bir bi ri ne ka rış tı ran veYa şa yan okur!Sen ya ban cı de ğil sin ben se bir fa kir der viş.IIVe bir der viş ... atı nı sal dı sa lar.II IKa rart ma be niz li bir söz cük kı rın tı sın dan bi le.Ke se ka ğı dı ya pı yor, ya pa bi li yor.… Ece Ayhan

GÜL

Gü lün tam or ta sın da ağ lı yo rumHer ak şam so kak or ta sın da öl dük çeÖnü mü ar ka mı bil mi yo rumAzal dı ğı nı du yup du yup ka ran lık taBe ni ayak ta tu tan göz le ri nin

El le ri ni alı yo rum sa bah ka dar se vi yo rumEl le rin be yaz tek rar be yaz tek rar be yazEl le ri nin bu ka dar be yaz ol ma sın dan kor ku yo rumİs tas yon da ti ren olu yor bi razBen ba zan is tas yo nu bu la ma yan bir ada mım

Gü lü alı yo rum yü zü me sü rü yo rumHer na sıl sa so ka ğa düş müşKo lu mu ka na dı mı kı rı yo rumBir kan olu yor bir kı ya met bir çal gıVe zur na nın ucun da yep ye ni bir çin ge ne Cemal Süreya

Ece Ayhan


80

ÇOK LUK SE NİN DİR

özen le soy du ğum şu el ma söy le şim di ki min dir özen le ne ya pı yor sam bi lir sin ar tık se nin dir

su ya gi den adam me se lâ omu zu nu eğ ri tut sa gü neş su ve ada mın om zun da ki eğ ri lik se nin dir

aya ğa kal kar sın, adı na uy gun sun ve hak lı sın ka ra ran dün ya bil di ğin gi bi sık sık se nin dir

ka ra ran dün ya, ye ni bir gü le bir ateş par ça sı dır bir ateş par ça sın dan ar ta ka lan soy lu ka ran lık se nin dir

bir de ney li geç mi şi al dın gel din ye ni yi gü zel bo ya dın ben bi li rim sen de bil ilk ay dın lık se nin dir

çün kü bir si lah gi bi tu tar sın tut tu ğun her şe yi her ye ri bir uyar ma di ye tu tan ıs lık se nin dir

se nin dir ey son suz ve ren ne var sa ha yat gi bi tut ma so lu ğu nu, ge niş le, öz ve ka buk se nin dir

ey en gü zel gö rün tü sü çi çek le re dö kü len bir çav la nın aş kım, son su zum, bu dün ya da ne var ne yok se nin dir

Turgut Uyar

3. Doğ ru dan-do lay lı an la tım: Bir an la tı cı-nın baş ka sın dan öğ ren dik le ri ni, duy duk la rı nı ifa de et mek için baş vur du ğu an la tı ma do lay lı; ken di göz-lem ve de ne yim le ri ni ifa de et mek için baş vur du ğu an la tı ma ise doğ ru dan an la tım de nir. Baş ka bir de-yiş le do lay lı an la tım ara cı lı, doğ ru dan an la tım ara-cı sız an la tım dır.

Doğ ru dan ve do lay lı an la tı mı, “bay ram” tema-lı şu ko nu lar dan yo la çı ka rak so mut laş tı ra lım:

1. Bü yük le rin den duy du ğu, ken di si nin ya şa-ma dı ğı es ki bay ram la rı an lat mak.

2. Gü nü müz de Tür ki ye’nin her han gi bir böl-ge sin de ya şa nan, ken di si nin ta nık ol ma dı ğı fa kat bir ar ka da şın dan öğ ren di ği bay ram et kin lik le ri ni an lat mak.

3. Ken di si nin ço cuk ken ta nık ol du ğu bay-ram la rı an lat mak.

4. Gü nü müz de ya şa nan, ken di si nin göz lem-le ye bil di ği bay ram la rı an lat mak.

An la tı cı, bi rin ci ve ikin ci mad de ler de gös te ri-len ko nu lar da me tin oluş tur mak is te di ğin de zo run-lu ola rak do lay lı an la tı mı kul la na cak tır. Çün kü an-lat tık la rı na ken di si ta nık ol ma mış, bun la rı bi ri le rin-den duy muş, öğ ren miş tir. Ya ni bir ara cı nın yar dı-mıy la bu ko nu lar da bil gi sa hi bi ol muş tur. Do la yı-sıy la oluş tu ru la cak me tin de bu du ru mun iz le ri gö-rü le cek, söz ge li mi yük lem ler de ço ğun luk la baş-ka sın dan öğ ren me, ri va yet edil me an la mı ta şı yan “-miş” eki kul la nı la cak tır.

Üçün cü ve dör dün cü mad de ler de be lir ti len ko nu lar da me tin oluş tur mak is te yen bir an la tı cı nın, ara cı kul lan ma sı na ge rek yok tur. Çün kü an la ta-cak la rı nı ken di si göz lem le miş tir. Bu ne den le an la-tı cı nın “-miş” eki ni kul lan ma sı na ge rek yok tur. An-la tı cı üçün cü mad de de ki ko nu yu an la ta cak sa gö-rü len geç miş za man ki pi nin eki olan “-di”yi, dör-dün cü mad de de ve ri len ko nu yu an la ta cak sa da ya şim di ki za man ek le ri olan “-(ı)yor, -mak ta”yı ya da ge niş za man eki olan “-r, -ar”ı kul la na cak-tır da ha çok.

Bir me tin de her han gi bir an la tım tar zı nın ağır-lık lı ola rak kul la nıl ma sı o me tin de baş ka an la tım tarz la rı nın kul la nıl ma dı ğı an la mı na gel mez. Söz ge li mi be tim le yi ci an la tım la oluş tu rul muş bir me-tin de ya zar, bir do ğa par ça sı nı an la tır ken met nin bir bö lü mün de baş ka la rı nın ka tıl ma ya bi le ce ği duy-


81

gu ve be ğe ni le ri ni di le ge ti re rek öz nel, met nin baş-ka bir bö lü mün de de her kes çe göz lem le ne bi le cek ve ka nıt la na bi le cek ifa de le ri kul la na rak nes nel an la tı mı ter cih et miş ola bi lir. Bu ya zar, an la ta cak la rı nı ken di si göz lem le ye rek an lat mış sa doğ ru dan, an lat tı ğı yer le-ri ken di si gör me miş de baş ka sın dan du yup ken di ha-yal gü cüy le can lan dı ra rak an lat mış sa do lay lı an la tı mı kul lan mış tır. Ya zar öz nel ya da nes nel, doğ ru dan ya da do lay lı an lat tı ğı bu do ğa par ça sı nı so mut an lam-lı kelime ve söy le yiş ler le di le ge tir miş se so mut an la-tı mı; so yut an lam lı kelime, söy le yiş ve da ha çok düş gü cü ne hi tap eden dil bir lik le riy le an lat mış sa da so-yut an la tı mı ter cih et miş ola cak tır.

ES

EN

YA

YIN

LAR

I

Doğ ru dan ve do lay lı an la tım te rim le rin den şun lar da an la şı la bi lir:

1. Doğ ru dan an la tım kul la nı la rak oluş tu ru lan me tin ler de bir tek an lam kat ma nı var dır. Ya ni bu me tin ler den yo la çı kı la rak “Ya zar gö rü nüş te bu nu di yor, ama as lın da şu nu kas te di yor.” di ye bil me ye ola nak yok tur. Bu tür me tin ler de met nin mu ha ta bı, ama cı, me sa jı apa çık or ta da dır. Bir de ya zar la rın me saj la rı nı üs tü ka pa lı şe kil de ak tar dık la rı me tin-ler var dır. Bu tür me tin ler çok kat man lı dır. Me tin le-rin gö rü nen, her ke sin ilk ba kış ta al gı la dı ğı bir an-lam ala nı bir de bu nun de ri nin de ya tan baş ka an-lam alan la rı var dır. Bu tür me tin ler de, an la tıl mak is te nen ler, do lay lı şe kil de (ör tük) di le ge ti ril mek te, ima edil mek te dir.

Doğ ru dan-do lay lı an la tım ara sın da ki far kı bir ör nek le so mut laş tı ra lım: Si ya si ko nu la ra de ği nen bir kö şe ya za rı, si ya si bir so ru nun ne de ni ni an la-tır ken iki fark lı ta vır ta kı na bi lir: Ya so ru nun ne de ni-ni apa çık or ta ya ko ya cak, “So run şun dan kay nak-la nı yor.” di ye cek (doğ ru dan an la tım) ya da met ni-ni öy le ku ra cak ki o met nin hiç bir ye rin de “Bu so-ru nun ne de ni şu dur.” de ni len bir cüm le ye rast lan-ma ya cak ama o met ni de rin le me si ne oku yan lar “As lın da ya zar, bun la rı söy le ye rek şu nu ima edi-yor, bu ra da an la tı lan lar bu so ru nun ne de ni ni or-ta ya ko yu yor (do lay lı an la tım).” di ye cektir. Do lay lı an la tım la oluş tu ru lan me tin ler de ki na ye, ta riz, teş-bih, is tia re gi bi söz sa nat la rı na; yer gi ve mi zah un-

EK BİLGİ

sur la rı na sık ça rast la nır.

Do lay lı an la tım, an la tıl mak is te nen le rin çe şit-li ne den ler den ötü rü açık ça ifa de edil me si nin sa-kın ca lı bu lun du ğu du rum lar da rahatlıkla kul la nı-la bi le cek bir an la tım yön te mi dir. Bu an lam da do-lay lı an la tı mın es ki ede bi ya tı mız da sık ça kul la nıl-dı ğı nı söy le ye bi li riz. Ale go rik ve mi to lo jik öge ler-le do nan mış di van şi i ri ge le ne ği -özellikle hicviye-ler- ta sav vuf er ba bı nın mistik hâl le ri ni yan sı tan di-nî-ta sav vu fî Türk ede bi ya tı şi ir ge le ne ği -özellik-le şahtiyeler- do lay lı an la tı mın en gü zel ör nek le-riy le do lu dur.

Do lay lı an la tı mın bi zim ede bi ya tı mız da ki yan-sı ma la rın dan bi ri de kıs sa (ders alın ma sı ge re ken kı sa hi kâ ye) an lat ma ge le ne ği dir. Ge rek söz lü an-la tım la ku şak tan ku şa ğa ak ta rı lan kıs sa lar, ge rek-se de Ba tı ede bi ya tın da ki fabl la ra ben ze yen ve ço-ğun luk la mes ne vi na zım bi çi mi kul la nı la rak ya zı-lı an la tım la di le ge ti ri len çe şit li hi kâ ye ler, bi rer do-lay lı an la tım ürü nü ola rak de ğer len di ri le bi lir. “Ke-li le ve Dim ne”, “Har nâ me” gi bi bu tür hi kâ ye ler de hay van lar ara sın da geç ti ği dü şü nü len olay lar, as-lın da in san la rın gün lük ha yat la rın da ki çe şit li olay ve du rum la rı kar şı la mak ta ve ço ğun luk la öğ re ti ci-lik te me lin de şe kil len mek te dir. Türk çe miz de ki “kıs-sa dan his se” sö zü, bu kıs sa la rın an la tıl ma sıy la ne-yin amaç lan dı ğı nı gös ter me si ba kı mın dan son de-re ce anlamlıdır.

2. Bir sö zün, bi çim sel de ği şik lik ler ya pıl ma-dan, söy len di ği gi bi ak ta rıl ma sı na doğ ru dan an-la tım; ki şi ve kip ek le rin de çe şit li de ği şik lik ler ya pı-la rak ak ta rıl ma sı na do lay lı an la tım de nir. Doğ ru-dan an la tı mı ter cih eden bir ya zar, ya zı sın da baş-ka la rı nın cüm le le ri ne yer ver mek is ti yor sa ak tar dı-ğı cüm le le rin söy le niş bi çim le rin de de ği şik li ğe git-mez, bu cüm le le ri ço ğun luk la tır nak işa re ti için de ve rir. Do lay lı an la tım da ise baş ka sı na ait söz, an-lam ba kı mın dan ko ru nur ama ak ta rı lan cüm le nin yük le mi nin ye ri ne bir fiilimsi kul la nı lır.

Fi zik öğ ret me ni miz ba na “Sen, ileri de bü-yük bir fi zik çi ola bi lir sin.” de di. (doğ ru dan an la tım)

Fi zik öğ ret me ni miz, benim ileri de bü yük bir fi zik çi ola bi le ce ği mi söy le di. (do lay lı an la tım)


82

ANLATIMIN ÖZELLİKLERİ6.

AÇIKLIK1.

Açık lık, bir cüm le nin ya da met nin ko lay ca an la-şı la bi lir ol ma ni te li ği dir. Açık me tin, an la tı cı nın an lat-mak is te di klerini ek sik siz ile tir. Bir cüm le den, bir bi rin-den fark lı iki an lam çı kı yor sa ya da o cüm le hiç an-la şıl mı yor sa bu nun ne de ni, an la tı cı nın, açık lık il ke si-ne uy ma ma sı dır.

An la tı cı, an la ta ca ğı du rum ve ola yın, be tim le ye-ce ği gö rü nü ş ve sez gi nin, di le ge ti ri le ce ği duy gu ve dü şün ce nin oku yu cu nun/din le yi ci nin zih nin de açık ve net bi çim de be lir me si için di lin bi li nen ve ka bul edi-len ku ral la rı na uymak durumundadır.

An la tı mı nı açık lık il ke si ne bağ lı ka la rak oluş tur-mak is te yen bir an la tı cı, özel lik le şun la rı yap ma lı dır:

1. Me tin de nok ta la ma işa ret le ri ni yer li ye rin de kul lan ma lı, ko nuş ma da vur gu ve ton la ma la rı doğ ru yap ma lı dır.

2. Ge rek li yer ler de tam la yan kul lan ma lı dır.

3. İle ti le ri ak ta ra cak kelimeleri doğ ru seç me li ve bun la rı di lin bi li nen ve ka bul edi len ku ral la rı na uy gun şe kil ler de bir ara ya ge tir me li dir.

ES

EN

YA

YIN

LAR

I

Özel lik le öğ re ti ci me tin le rin ve bil gi len dir me amaç lı ko nuş ma la rın, di lin bi li nen ve ka bul edi len ku-ral la rı na uy gun ha zır lan ma sı ge re kir. An la tı cı; duy gu, dü şün ce, sez gi le ri ni di le ge ti rir ken ve kav ram, nes ne, du rum, olay vb. ile il gi li gö rüş le ri ni açık lar ken açık, net, kı sa ve ke sin ifa de ler kul lan ma ya ça lış ma lı dır.

An la tı cı söz lü ve ya zı lı an la tım da ses akı şı nı bo-zan, söy len me si güç ses le re ve ke li me le re yer ver-me me li; ge rek siz söz tek rar la rı yap ma ma lı, ge rek-li yer ler de de yim ve te rim kul lan mak tan ka çın ma ma-lı dır. Ke li me ve cüm le dü ze yin de ge rek siz ifa de le re yer ver mek; kar ma şık ve an la şıl ma sı güç cüm le ler kul lan mak, sö zü uzat mak; an la tı mın ku sur lu ol ma sı-na ne den olur.

Aşa ğı da ki cüm le ler de(5) anlatımda açık lık il ke-sine uyulmamıştır. Bu cüm le ler de an la tı cı la rın ne de-mek is te dik le ri bel li de ğil dir.

“Biz, ge le cek olay la rın ha ber si zi, inan mış dav ra nı şı mız, o ka dar ba ya ğı olan ger çek le kar-şı laş tı ğı va kit na sıl yı kı lı yo ruz, na sıl re zil olu yo-ruz.” (De mir Öz lü, Bu nal tı, s. 10.)

“Ken di si nin es ra rı nı ara dı ğı bü tün âlem ve bü tün âle min de es ra rı ara yan ken di si ol du ğu nu bi len kaç ba ba yi ği di miz var ki, so ru yo rum?” (Or-han Pa muk, Ka ra Ki tap, s. 316.)

“Ora ya ge lip, ucu zu na, ken di le ri ni gün ler ce te dir gin eden, ta şan, be yin le rin de zonk la yan, irin gi bi duy duk la rı bir it kiy le ta şı dık la rı şe yi gev şet-mek için ya pı la cak en doğ ru iş gi rip bi ri ni seç-mek olu yor du.” (Fü ru zan, Ku şat ma, s. 140.)

“Ya nın da, Rus ede bi yat ta rih çi si ‘bir’ nu ma-ra lı sı var.” (Mi ne G. Kı rık ka nat, Aşk Hi kâ ye le ri)

Aşa ğı da ki me tin par ça sı, an la tım da açık lık il-ke si ne uyu la rak ha zır lan mış tır.

Oku ma ben de bü yük bir tut ku ola rak baş la dı ve sür dü. Öy le bir tut ku ki, ya pı la cak iş le ri unu-tu yor, oyun oy na mı yor, ye mek ye mi yor, çev rem-de ki olay lar dan ha ber siz ka lı yor; ku lak la rı mı, du-yu la rı mı ya şa mın akı şın dan so yut lu yor dum. Bu tut ku aşa ğı yu ka rı on se kiz ya şı ma ka dar sür dü. O yaş lar da bu has ta lık tan kur tul dum. Üni ver si te yıl la rı nı tat lı, ke yif li bir or tam da ge çir dim. De ği şik bir çev rey di. De ği şik me kân lar dan, ik lim ler den, de ği şik dü zey ler de, de ği şik de ğer yar gı la rı na sa hip genç ler le bir lik te olu yor dum. Bu çev re ve ko şul lar da ha seç kin ya pıt la ra yö nel me mi sağ la dı ve her şe yi ya la yıp yu tar gi bi oku mak ye ri ne, iyi yi seç me ye te ne ği mi ge liş tir di. Ar tık ba zı ki tap la rı oku ma nın za man kay bı ol du ğu nu bi li yor dum.

Ayla Kutlu

(5) Bu ör nek ler Mu hit tin Bil gin’in “An lam dan An la tı ma Türk çe miz” isim li ya pı tın dan alın mış tır.


83

Bir met nin ko lay oku nur ol ma ni te li ği ne akı cı lık de nir. Bir met nin ko lay oku nur ol ma sı, o me tin de ses akı şı nı bo za cak, söy len me si güç ses le rin ve ke li me-le rin bu lun ma ma sı na ve an la tım da ge rek siz tek rar la-ra baş vu rul ma ma sı na bağ lı dır.

Ki mi me tin ler, çok ra hat oku nur. Çün kü bu me-tin ler de oku yu cu nun met ni okur ken dur ma sı na ne den ola bi le cek her han gi bir en gel yok tur. Me tin de kul la nı-lan ke li me ler, oku yu cu nun da ha ön ce den gör dü ğü, ne an la ma gel di ği ni bil di ği ke li me ler dir. Böy le ol du ğu için de oku yu cu, “Bu ke li me yi na sıl te laf fuz ede ce ğim, bu ke li me aca ba ne an la ma ge li yor?” en di şe si ne ka-pıl maz ve oku ma hı zı nı ya vaş lat maz. Oku ma, bel li bir hız da akıp gi der. İş te bu tür me tin ler, akı cı dır.

Ya ban cı di li, söz ge li mi İn gi liz ce si, çok iyi ol ma-yan bir ki şi, İn gi liz ce ya zıl mış bir met ni oku ma ya ça-lı şır ken ki mi ke li me le rin te laf fu zun da zor la nır, bu ne-den le de oku ma sı na sık sık ara ve rir. Ama ay nı ki şi,

Türk çe ya zıl mış bir met ni okur ken bu tür sı kın tı lar la kar şı laş maz. Çün kü Türk çe, o ki şi nin ana di li dir. O ki-şi ana di liy le ya zıl mış me tin ler de kul la nı lan ke li me le-ri da ha ön ce den ta nı yıp gün lük ha ya tı nın her ala nın-da kul lan dı ğı için o ke li me ler le oluş tu rul muş me tin le-ri okur ken her han gi bir söy le yiş zor lu ğuy la kar şı laş-maz. Me tin de söy le ni şi güç, an la mı bi lin me yen ke li-me le re rast la ma ya ca ğın dan oku ma sı nı du rak lat mak zo run da kal maz. Bu nun ne de ni, o met nin akı cı bir an-la tı ma sa hip ol ma sı dır.

An la tı cı, akı cı me tin ler de an la mı bi lin me yen, söy le ni şi güç ke li me ve te rim le ri kul lan mak tan ka çı-nır; çok uzun ve kar ma şık ifa de le re baş vur maz, ay nı ek ve ke li me le ri tek rar la maz.

Aşa ğı da ki me tin par ça la rın dan sol da ki nin gü nü-müz Türk çe si dik ka te alın dı ğın da akı cı lık ni te li ği ni ta-şı dı ğı söy le ne mez. Sağ da ki par ça, bu met nin, gü nü-müz Türk çe sin de kul la nı lan ke li me ler den ya rar la nı la-rak sa de leş ti ril miş, böy le lik le kıs men akı cı lık ni te li ği-ne ka vuş tu rul muş şek li dir.

ES

EN

YA

YIN

LAR

I

AKICILIK2.

Şu bir kaç söz le ev sâ fı ka ba ca ta rif edil miş olan Çam lı ca Bah çe si bun dan ev vel şim di ki gi-bi hü zün lü bir sü kût-âbâd-ı ten ha yı de ğil, hen gâ-me li bir sûr gâh-ı şevk ü şuğb idi.

Tes vi ye siy le, tan zi miy le bir hay li za man uğ-ra şı lan bu bah çe nin bin iki yüz sek sen al tı se ne-i rû mi ye si mev sim-i ba ha rın da gü şâd edi le ce ği ha vâ di si, İs tan bul ile bi lâd-ı se la se ta bir olu nan ma vâ ki-i aha li si bey nin de şâ yi’ olu na cak er bâb-ı he va vü he ves ten olan genç ler ve ba hu sus böy-le eğ le nce le ri er kek ler den bir kaç kat zi ya de ara-ma ya tab’en mec bur olan ha nım lar hu lûl-i vakt-i mer hû ne in ti zâ ren el bi se ye, sü se mü te al lik ha-zır lık la ra ge re ği gi bi ger mi yet ver miş ler ve bi zim mem le ket te em sa li he nüz meş hûd ol ma yan bu (mo da) nüz het gâh tan her va kit ve bel ki meh tap-lı ge ce ler de bi le is ti fa de mak sû du ko lay lık la hâ-sıl ol mak için pek çok ai le ler Çam lı ca, Bul gur lu, Kı sık lı, Top ha ne li oğ lu, Bağ lar ba şı ta raf la rın da köşk ler, ha ne ler is ti car ede rek ba har ge lir gel-mez he men nak le mü sâ ra at gös ter miş ler idi.

Şu bir kaç söz le ka ba ca ta rif edil miş olan Çam lı ca Bah çe si bun dan ön ce, şim di ki gi bi hü-zün lü bir ses siz li ğe ve yal nız lı ğa sa hip de ğil di; gü rül tü lü bir eğ len ce ye riy di.

Dü zen len me siy le epey uğ ra şı lan bu bah çe-nin, Ru mî tak vi me gö re bin iki yüz sek sen al tı se-ne si nin ba har mev si min de açı la ca ğı ha be ri, İs-tan bul ile üç bel de nin hal kı ara sın da du yul muş-tu. Zevk le ri ne düş kün genç ler ve özel lik le böy-le eğ len ce le ri er kek ler den bir kaç kat da ha faz la ara ma ya, ya ra dı lış ola rak mec bur olan ha nım lar, o za ma nın ge lip çat ma sı nı bek le ye rek el bi se ye, sü se bağ lı ha zır lık la ra ge re ği gi bi hız ver miş ler-di. Bi zim mem le ket te ben ze ri da ha gö rül me yen bu yer den her an ve bel ki meh tap lı ge ce ler de ko lay lık la ya rar lan mak için pek çok ai le Çam lı-ca, Bul gur lu, Kı sık lı, Top ha ne li oğ lu, Bağ lar ba şı ta raf la rın da köşk ler, ev ler ki ra la mış tı. Ba har ge-lir gel mez oralara ta şın mak is ti yor lar dı.

(Re ca izâ de Mah mud Ek rem, Ara ba Sev da sı, hzl. Hü se yin Ala cat lı, 5. bas kı, Ak çağ Ya yın la rı, An ka-ra, 2005, s. 9,10.)

(Re ca izâ de Mah mud Ek rem, Ara ba Sev da sı, hzl. As lı han Din çer, Ak çağ Ya yın la rı, An ka ra, 2005, s. 9,10.)


84

Du ru luk, an la tım da ge rek siz kelime, kelime gru-bu ve ek le re yer ve ril me me si dir. Bir cüm le den her-han gi bir kelime çı ka rıl dı ğın da cüm le nin an la mın da da ral ma ol mu yor sa o kelime ge rek siz kul la nıl mış de-mek tir. Du ru cüm le, an la tıl mak is te nen le ri en az keli-meyle an la tan cüm le dir.

Ali bu şe kil de dav ra na rak be ni çok şa şırt tı. Ben as la öy le dav ran maz dın. O, ken di si ne za rar ve re ce ği mi zi dü şün dü her hâl de. De-mek ki olay la rın al gı la nı şı, ki şi den ki şi ye gö-re de ği şi yor muş.

“De mek ki olay la rın al gı la nı şı, ki şi den ki şi ye de-ği şi yor muş.” cüm le sin de gö re ke li me si nin an la mı za-ten var dır, do la yı sıy la bu cüm le de “gö re” ke li me si ni kul lan ma ya ge rek yok tur.

Bu şap ka sa na çok ya kı şı yor, bu nu he pi miz bi li yo ruz. Ama şap ka nın ta kı la ca ğı yer var, ta kıl ma ya ca ğı yer var! Bir bak sa na çev ren-de ki le re! Her kes sa na ba kı yor. Lüt fen çı kar şu şap ka yı ba şın dan ar tık! Re zil ol duk el âle-me!

“Lüt fen çı kar şu şap ka yı ba şın dan ar tık!” cüm le-sin de ba şın dan kelimesi ge rek siz kul la nıl mış tır.

Yal nız ya şa ma ya alış mış tı. As lın da o “Yal-nız de ği lim, ki tap lar la ya şı yo rum.” der di hep. Doğ ru su nu söy le mek ge re kir se hak sız da de-ğil di. Evi nin iki oda sı nı kü tüp ha ne ye dö nüş-tür müş tü. Kü tüp ha ne sin de ki bu lu nan ki tap lar, oku du ğu ki tap la rın bir kıs mıy dı. Pa ra sı ol ma-dı ğı için sa tın ala ma dı ğı, eşin den dos tun dan bin bir ri cay la ödünç alıp oku du ğu yüz ler ce ki-tap, onun oku ma aş kı nın şa hi diy di.

“Kü tüp ha ne sin de ki bu lu nan ki tap lar, oku du ğu ki tap la rın bir kıs mıy dı.” cüm le sin de ay nı an la mı kar şı-la yan “-ki” ekiy le “bu lu nan” kelimesinin bir ara da kul-la nıl ma sı, an la tı mın du ru lu ğu na göl ge dü şür müş tür.

Kü tüp ha ne sin de ki ki tap lar, oku du ğu ki tap la-rın bir kıs mıy dı.

Kü tüp ha ne sin de bu lu nan ki tap lar, oku du ğu ki tap la rın bir kıs mıy dı.

DURULUK3. YALINLIK4.

ES

EN

YA

YIN

LAR

I

Ya lın lık, an la tıl mak is te nen le rin sa de, gös te riş-siz ve süs süz ifa de ler le di le ge ti ril me si dir. Ya lın an la-tım la oluş tu rul muş me tin ler de, an la tıl mak is te nen ler, kı sa ve ke sin ifa de ler le di le ge ti ri lir; ede bî sa nat la-ra, özen ti li söy le yiş le re baş vu rul maz. Bir kaç kelimey-le an la tı la bi le cek bir ile ti yi, do lam baç lı yol la ra baş vu-ra rak, ben zet me ve abart ma lar dan ya rar la na rak bir-çok kelimey le an lat ma ya ça lış mak, ya lın lık la bağ-daş maz.

Ya lın lık, özel lik le öğ re ti ci me tin le rin an la tı cı la rı-nın uy ma la rı ge re ken bir an la tım ni te li ği dir. Öğ re ti ci me tin ler de te mel amaç öğ ret mek ol du ğun dan bu me-tin ler de nes nel, doğ ru dan, so mut bir an la tı mın ol ma-sı, bir zo run lu luk tur. Bi lim sel bir ya zı nın, bir ta rih met-ni nin, bir ga ze te ha be ri nin, bir bi yog ra fi met ni nin kı sa ve ke sin ifa de ler le oluş tu rul ma ma sı; bir kö şe ya za rı-nın gün lük si ya si ve sos yal ko nu la ra de ğin di ği ya zı la-rın da söz sa nat la rı na baş vu ra rak ya lın lık tan uzak laş-ma sı, öğ re ti ci me tin le rin va ro luş ne den le riy le çe li şir.

Coşku ve he ye ca nı di le ge ti ren me tin ler; ni te-li ği ge re ği im ge ye, im ge de çok luk la di lin alı şı la gel-miş kul la nım la rı nın dı şı na çıkmaya, alı şıl ma mış bağ-daş tır ma lar yap ma ya ve söz sa nat la rın dan ya rar lan-ma ya da ya lı ol du ğu için bu tür me tin le rin an la tı mın-da ya lın lık tan uzak la şıl ma sı do ğal kar şı la na bi lir. Şi i-rin, sı nır sız bir ha yal ya rat ma gücünden bes le nen bir tür ol ma sı, fa kat an la tı mın sı nır lı dil gös ter ge le ri olan kelimeler le ger çek leş ti ril me si, şa ir le rin hislerini ve ha-yal le ri ni an la tır ken ki mi za man ya lın lık tan uzak laş ma-la rı na ne den ola bi lir.

Aşa ğı da ki me tin par ça sı, ya lın bir an la tım la oluş tu rul muş tur.

Amaç sız bir oku ma dü şü nü le mez. Adı nı ko ya-lım ya da koy ma ya lım bi zi oku ma ya yön len di ren bir ama cı mız var dır: Bir so ru ya kar şı lık bul ma, bir ko-nu da bil gi edin me, hoş ça va kit ge çir me gi bi. Ama-cı mız bi zi be lir li bir ile ti şim ko nu mu na so kar. Me tin-le ile ti şi me gi re bil mek için iz le ye ce ği miz yo lu, ta kı-na ca ğı mız tu tu mu be lir le riz. Ör ne ğin bir kö şe ya zı-sı nı ya da bir dü şün ce ya zı sı nı okur ken ta kı na ca ğı-mız tu tum la, bir ro ma nı ya da öy kü yü okur ken ta kı-na ca ğı mız tu tum bir bi rin den fark lı olur.

(Emin Öz de mir, Eleş ti rel Oku ma)


85

Gü neş sev gi li nin aş kı nın ka de hin den öy le si ne ken din den geç miş ki ken di ni du var dan du va ra vur mak ta.

Şöy le ol mış câm-ı aşk-ı yâr dan mest ü ha râb Ken dü sin dî vâr dan dî vâ ra ur mış âfi tâb

Misk se nin mis gi bi ko kan saç la rı nı gö rün ce ba şı nı eğ di. Saf misk, aya ğı nın top ra ğın da mis kin lik edip kal dı.

Nâ fe kıl dı zülf-i müş gî nün gö rüp ser-ber ze mîn Aya gun top ra ğı na mis kîn lik et di müşg-i nâb

Ka de hin üze rin de yer yer ka bar cık lar or ta ya çık mış san ma yın! Gül renk li şa ra ba rüz gâ rın gö zü değ miş.

To kı nup dur bâ de-i gül gû na çeşm-i rüz gâr Sâ gar üz re san ma mız pey dâ olur yer yer ha bâb

Kır mı zı şa rap la ke bap, ta nın mış iki kan lı ka til dir. Dev ran za bı ta sı za man za man on la rı çe kip çe vi rip yo la ge tir se şa şı lır mı?

Şah ne-i dev rân no la çek se çe vür se dem be dem İki kan lu dur anıl mış bâ de-i nâb u ke bâb

Sar hoş luk son sı nı rı na va rın ca uy ku su nun gel di ği gi bi, se nin aş kı nın has ta lı ğı da so nun da za val lı âşı ğı öl dü rür.

Derd-i aş kun âşık-ı mis ki ni âhır öl dü rürMest lik pâ yâ na yet se iri şür el bet te hâb

Ey al çak fe lek! Mut lu pa di şa hın dev le ti nin eşi ği, Bâ kî’yi sen den vaz-ge çi rip uzak laş tır dı.

Ba kî ye sen den fe râ gâ at ver di ey ger dûn-ı dûnSüd de-i dev let-me’âb-ı pâ di şâh-ı kâm yâb

Bâ kî, şi ir le ri ni; teş bih, is tia re, teş his, hüsn-i ta lil, tev ri ye gi bi ede bî sa nat la-ra sık ça baş vu ra rak oluş tur muş bir di van ede bi ya tı şa i ri dir. Yu ka rı da ki ga ze lin gü nü müz Türk çe si ne çev ril miş şek lin de bi le bu du rum ra hat lık la an la şıl mak ta-dır. Do la yı sıy la bu met nin ya lın bir an la tı ma sa hip ol du ğu söy le ne mez.

Bâkî

AN LA TA MI YO RUM

Ağ la sam se si mi du yar mı sı nız,Mıs ra la rım da;Do ku na bi lir mi si niz,Göz yaş la rı ma, el le ri niz le?

Bil mez dim şar kı la rın bu ka dar gü zel,Ke li me le rin se ki fa yet siz ol du ğu nuBu der de düş me den ön ce.

Bir yer var, bi li yo rum;Her şe yi söy le mek müm kün;Epey ce yak laş mı şım, du yu yo rum;An la ta mı yo rum.

Orhan Veli Kanık

Bu şi ir, Bâ kî’nin ga ze li ne gö re da ha ya lın bir an la tı ma sa hip tir.

Orhan Veli Kanık


86

Öz lü lük (Yoğunluk): Öz lü lük, an la tıl mak is te nen le rin ay rın tı la ra faz la gi ril me den an la tıl ma-sı dır. Öz lü an la tım da, “öz”ün, ya ni met nin asıl ya zı lış ama cı nın dı şı na çı kıl maz, laf ka la ba lı ğı na yer ve ril-mez. Öz lü an la tım da, az söz le çok şey an lat mak, esas tır.

İç ten lik (Do ğal lık): İç ten lik, bir ko nu nun, hal kın be lir li bir ke si mi nin an lat tı ğı gi bi de ğil de ge ne li nin an lat tı ğı gi bi an la tıl ma sı dır. İç ten bir an la tım la oluş-tu rul muş me tin ler de, sa mi mi bir ha va yı ya ka la ma, do ğal ve ola ğan ka bul edi le nin dı şı na çık ma ma, gün lük ha yat ta na sıl an la tı lı yor sa yi ne öy le an lat ma ama cı var dır. Bu tür me tin ler de yap ma cık lı söy le yiş-ler den ka çı nı lır.

Cid di yet (Res mî lik): Duy gu, dü şün ce ve is tek-le rin gün lük ko nuş ma di li nin sa mi mi ha va sı nın dı şı na çı kı la rak an la tıl ma sı dır. Bu tür me tin ler de ki şi le rin bir bir le ri ne kar şı ya kın lık la rı nı ifa de eden do ğal ve sa mi mi söy le yiş ler ye ri ne ka mu sal alan da ki ya da iş

ha yat la rın da ki ko num la rı nı yan sı tan res mî hi tap ve söy le yiş ler kul la nı lır.

Öz gün lük: Öz gün lük, ni te lik le ri ba kı mın dan ben zer le rin den ay rı ve üs tün ol ma du ru mu dur. Alı-şıl mı şın, bi li ne nin öte si ne ge çip üs tün ha yal ler ve dü şün ce ler üre te rek bun la rı alı şıl mış söz di zim le ri nin dı şı na çı ka rak an lat mak, öz gün lü ğün te mel şar tı dır.

Et ki le yi ci lik: Et ki le yi ci lik, ele alı nan ko nu nun oku yu cu da al gı la yış ve dav ra nış de ği şik lik le ri nin oluş ma sı nı sağ la ya cak şe kil de an la tıl ma sı dır.

Sü rük le yi ci lik: An la tım da me rak, il gi ve he-ye ca nın uya nık tu tul ma sı na sü rük le yi ci lik de nir. Sü rük le yi ci an la tım la oluş tu rul muş me tin ler, oku yu-cu da “Aca ba olay lar na sıl ge li şe cek, ki ta bın so nu nu çok me rak edi yo rum.” gi bi dü şün ce le rin oluş ma sı nı; he ye can, il gi ve dik ka tin me tin üze rin de yo ğun laş ma-sı nı sağ lar.

EK BİLGİ ANLATIMIN ÖZELLİKLERİYLE İLGİLİ DİĞER KAVRAMLAR


87

BİLGİ – YORUM

1. Türk ede bi ya tın da ve baş ka mil let le rin ede bi yat la rın da yüz yıl lar bo yun ca ben-zer te ma la rın ele alın ma sı nı han gi ge-rek çeler le açık la mak ola nak lı dır?

8. Akı cı me tin le rin ge nel özel lik le ri hak kın-da bil gi ve ri niz.

2. An la tı cı lar ay nı te mala rı ele al sa lar da bun la rın oluş tur duk la rı me tin ler, bir bi-ri nin ay nı sı ol maz. Bu nun ne de ni, ne ola bi lir?

9. An la tım da du ru lu ğun sağ lan ma sı, ne ile müm kün dür?

3. An la tı cı la rın ele ala cak la rı te ma lar la il gi-li fark lı ba kış açı la rı na sa hip ol ma la rı, an la tı mı na sıl et ki ler? Ör nek ve re rek açık la yı nız.

10. Ede bî me tin ler de, özel lik le de şi ir ler de, ya lın lık il ke si ne sı kı sı kı ya bağ lı kal mak, her za man müm kün mü dür? Ge rek çe le-ri ni zi de be lir te rek ce vap la yı nız.

4. Öz nel ve nes nel an la tım ara sın da ne fark var dır? Örnek vererek açıklayınız.

11. Me tin de do ğal lık il ke si ne uyul ma sıy la met nin inan dı rı cı lı ğı ara sın da her han gi bir iliş ki ku ru la bi lir mi?

5. An la tı mın nes nel ya da öz nel ol ma sın-da, ele alı nan te ma nın ni te li ği mi yok sa an la tı cı nın bu te ma kar şı sın da ki ki şi sel ter ci hi da ha çok et ki li dir?

12. An la tım da “ye ni” ola rak ni te len di ri le bi le-cek her fark lı lı ğı, öz gün lük kav ra mıy la açık la mak mümkün mü dür? Ge rek çe ni-zi de be lir te rek ce vap la yı nız.

6. So mut ve so yut an la tım ara sın da ki fark-la rı, gü zel sa nat la rın ge nel özel lik le ri ni dik ka te ala rak açıklayınız.

13. Sü rük le yi ci me tin le rin be lir gin özel lik le ri hak kın da bil gi ve ri niz.

7. Bir me tin de açık lık il ke si ne uyul ma ma-sı nın so mut so nuç la rı ne lerdir?

14. Bir met nin akı cı olup sü rük le yi ci ol ma-ma sı müm kün mü dür? Ge rek çe ni zi de be lir te rek ce vap la yı nız.

ES

EN

YA

YIN

LAR

I

ÖLÇME – DEĞERLENDİRME 4 Anlatımda Anlatıcının Tavrı – Anlatımın Özellikleri


94

EŞLEŞTİRME

An la tım da “ola ğan”ı ya ka la mak, yap ma cık söy le yiş ler den ka çın mak

Sürükleyicilik1

An la tı cı nın duy gu, dü şün ce ve sez gi le ri ne da ya nan an la tım

Duruluk2

Bir met nin ko lay oku nur ol ma sı; me tin de te laf fu zu güç kelimelere yer ve ril me me si

Doğallık3

An la tı cı nın baş ka sın dan öğ ren dik le ri ni, duy duk la rı nı ifa de et mek için baş vur du ğu an la tım

Nesnel anlatım4

Oku yu cu da me rak duy gu su nun uya nık tu tul ma sı nı sağ la yan an la tım özel li ği

Yalınlık5

An la tıl mak is te nen le rin ay rın tı la ra faz la gi ril me den an la tıl ma sı; az söz le çok şe yin an la tıl ma sı

Doğrudan anlatım6

An la tı cı nın, gör dük le ri ni, işit tik le ri ni, du yu or gan la rıy la al gı la dık la rı nı ve de ne yim le ri ni ifa de et mek için baş vur du ğu an la tım

Öznel anlatım7

An la tım da ge rek siz kelime, kelime gru bu ve ek le re yer ve ril me me si

Açıklık8

Bir cüm le nin ya da met nin ko lay ca an la şı la-bi lir ol ma ni te li ği

Özgünlük9

An la tıl mak is te nen le rin, ede bî sa nat la ra, özen ti li söy le yiş le re baş vu rul ma dan an la-tıl ma sı

Akıcılık10

An la tı mın, ki şi de al gı la yış ve dav ra nış de ği-şik lik le ri nin oluş ma sı nı sağ la ma sı

Etkileyicilik11

Ka nıt la na bi lir lik ni te li ği ta şı yan, ki şi sel duy-gu ve dü şün ce le ri içer me yen yar gı la rın kul-la nıl dı ğı an la tım

Özlülük12

An la tım ni te lik le ri ba kı mın dan ben zer le rin-den ay rı ve üs tün ol ma

Dolaylı anlatım13

A

B

C

Ç

D

E

F

G

Ğ

H

I

İ

J

TANIM TERİM


99

1. Onun kö şe ya zı la rı ve ma ka le le ri, öğ re ti ci me tin-ler de bu lun ma sı ge re ken bü tün ni te lik le re sa hip-tir. Söz ge li mi öğ re ti ci me tin le rin en önem li özel-li ği, bu me tin ler de an la mın giz li ka pak lı ol ma-ma sı, met nin bir den çok an la ma gel me me si dir. Ede bî me tin ler, özel lik le bağ la mın et ki siy le fark-lı an lam ve çağ rı şım la ra açık tır. Öğ re ti ci me tin-ler de böy le bir ni te lik bu lu na maz. Met nin bir tek an la mı var dır. O met ni oku yan her kes o me tin-den ay nı an la mı çı ka rır.

Bu parçada sö zü edi len ya za rın oluş tur du ğu me tin le rin an la tım özel li ği ni aşa ğı da ki kav-ram lar dan han gi siy le açık la mak en uy gun-dur?

A) Yo ğun luk B) Akı cı lık

C) Ya lın lık D) Du ru luk

E) Açık lık

2. Bu ya zar, in san lık ai le si nin sa de ce bel li bir bö-lü mü ne hi tap eden, sa de ce on la rı il gi len di ren eser ler yaz mı yor. Onun eser le rin de bü tün bir in-san lık ai le si ne ses le nen, bu bü yük ai le nin dert le-ri ni, se vinç le ri ni, he ye can la rı nı yan sı tan, dün ya-nın tü mü nü ku cak la ma ya ça lı şan bir ede bi yat çı-nın ya rat tı ğı, coğ ra fi sı nır ta nı ma yan kah ra man-lar ve olay ör gü le ri var dır. Onun, ele al dı ğı her te ma yı in san lı ğın or tak der di ya da se vin ci ne dö-nüş tür me ye te ne ği ni hiç kim se gör mez den ge le-mez.

Bu par ça da, sö zü edi len ya za rın eser le ri nin özel lik le han gi ni te li ği vur gu lan mış tır?

A) Do ğal lı ğı B) Sü rük le yi ci li ği

C) Öz gün lü ğü D) Ev ren sel li ği

E) Du ru lu ğu

3. Haf ta nın beş gü nü kö şe sin den oku yu cu la rı na ses le nen bu ya zar, eko no mi den si ya se te, gün-cel olay lar dan ede bi ya ta ka dar he men her ko nu-da ya zı lar ya zı yor. Türk çe ye gö nül den bağ lı bu kö şe ya za rı, ya zı la rı nı ---- bir an la tım la ka le me alı yor. Öy le ki bu ya zı lar da ge rek siz kul la nıl mış bir tek kelime bu la maz sı nız. Söz ge li mi onun ya-zı la rın da şöy le bir cüm le ye rast la ya maz sı nız: “Yurt dı şı na ih ra ca tı mız art tı.” Ni ye mi? Çün kü bu ra da ki yar gı da ha az kelimeyle de an la tı la bi-lir di: “İh ra ca tı mız art tı.”

Bu par ça da boş bı ra kı lan ye re aşa ğı da ki ler-den han gi si nin ge ti ril me si en uy gun dur?

A) ya lın B) akı cı C) du ru

D) iç ten E) açık

4. Onun yaz dı ğı de ne me ler de bin ler ce yıl lık ta rih-sel ve kül tü rel bir tec rü be den son ra oluş muş ata-söz le ri ne ben ze yen o ka dar çok cüm le var ki! Bu cüm le ler çok uzun de ğil. Ama an lam do lu, dü-şün ce do lu, tec rü be do lu. Ya zar gö rü nüş te beş al tı söz cük ten olu şan bir cüm le kur muş. Ama o cüm le nin içi ne bin ler ce söz cük le ifa de edi le bi le-cek bir an lam koy muş.

Bu par ça da özel lik le aşa ğı da ki ler den han gi si üze rin de dur muş tur?

A) Yo ğun luk B) Öz gün lük

C) Do ğal lık D) Du ru luk

E) Ev ren sel lik

ES

EN

YA

YIN

LAR

I

TEST – 3

5. (I) Kim ne der se de sin, eleş tir men ler özel de ede-bi ya tın, ge nel de sa na tın üvey ev lat la rı dır. (II) İki ke re iki nin dört et ti ği ka dar ke sin bir ger çek tir bu. (II I) Şa ir ler ve ya zar lar, on la rı pek sev mez ler, so-ğuk bir iş iliş kisi dir eleş tir men ler le ara la rın da ki. (IV) Över se niz me se le yok, kup ku ru bir te şek-kür le ye ti nir ço ğu. (V) Ama be ğen mez se niz he-men çı ka rır lar acı ma sız eleş ti ri ok la rı nı ve sap-la ma ya baş lar lar.

Bu par ça da ki nu ma ra lan mış cüm le le rin han-gi sin de me caz lı bir söy le yiş yok tur?

A) I. B) II. C) II I. D) IV. E) V.(YGS 2010)

6. (I) Ber na Mo ran’ın de yi şiy le “hu zur suz lu ğun ro-ma nı”, Fet hi Na ci’ye gö re de “Türk çe nin en gü-zel aşk ro ma nı” olan Hu zur’un ya yım la nı şı nın üze rin den yak la şık el li yıl geç ti. (II) Bu ro man-da olay lar, bir ağus tos gü nü baş lar ve rad yo-dan İkin ci Dün ya Sa va şı’nın baş la dı ğı nı ha ber ve ren bir anons la bi ter. (II I) Her ne ka dar ilk ba-kış ta aşk ro ma nı gi bi gö rün se de gü na hın ve ka-vuş ma nın de ğil, Do ğu’yla Ba tı’nın, hu zur suz lu-ğun, za man ve mü zi ğin ro ma nı ola rak ka bul edi-lir. (IV) Hu zur, hiç bir za man Ma dam Bo vary’nin ya rat tı ğı et ki ye ben zer bir et ki ya rat ma mış tır. (V) Ma dam Bo vary gi bi can sı kı cı taş ra nın ro ma nı de ğil dir Hu zur; tam ter si ne çok es ki, çok kök lü bir ken tin, İs tan bul’un, Bo ğa zi çi’nin ro ma nı dır.

Bu par ça da ki nu ma ra lan mış cüm le le rin han-gi sin de de ğer len dir me söz ko nu su de ğil dir?

A) I. B) II. C) II I. D) IV. E) V.(YGS 2011)

7. (I) Onun şi ir le rin de, ma sal, şi ir, de yiş gi bi halk ede bi ya tı ürün le ri nin et ki si gö rü lür. (II) Halk di-li ne yak laş ma ya da özen gös te ren bu sa nat çı-nın di ze le ri top rak ko kan yağ mur dam la la rı gi bi-dir. (II I) Sa tır la rın ara sın dan dö kü lür oku yu cu nun duy gu dün ya sı na. (IV) Da vet kâr dır, si zi ken di dün ya sı na ya vaş ça çe kip alır. (V) O se si ne za-man duy du nuz, eşi ği ne za man geç ti niz, an la ya-maz sı nız bi le. (VI) Bu an lam da, re sim le ri de şi ir-le riy le bü yük ben zer lik gös te rir sa nat çı nın.

Bu par ça da ki nu ma ra lan mış cüm le ler den han gi le rin de sa nat lı ca bir söy le yiş yok tur?

A) I. ve IV. B) I. ve VI. C) II. ve V. D) II I. ve IV. E) V. ve VI.

(LYS 2010)

8. Aşa ğı da ki le rin han gi sin de an la tı lan lar ay raç için de ve ri len ler le uyuş ma mak ta dır?

A) Oku run il gi si ni can lı tu ta cak il ginç her tür lü ey lem ve du ru mun ol du ğu gi bi ak ta rıl ma dı ğı, özet le ne rek ko lay ca baş ka sı na an la tıl ma ya-cak bir dü zen için de iş len di ği öy kü ler yaz ma-yı de ne dim. (an la tım da ka pa lı lı ğı yeğ le me)

B) Öy kü le rim de bir ta kım re sim ler çiz me yi, bu yol la, an la tı lan la rı oku run gö zün de can lan-dı ra rak gö rü nür kıl ma yı, oku ru bun la rın içi ne çek me yi amaç la dım. (be tim le me le re yer ver-me)

C) Öy kü le ri mi, oku run elin den bı ra ka ma ya ca ğı ka dar çe ki ci bir bi çim de yaz ma yı, he ye can-lan dı rı cı bir kur gu la ma ya ağır lık ve re rek sü-rük le yi ci kıl ma yı amaç la dım. (dü şün sel bir de rin lik ka zan dır ma)

D) Oku run, bel li bir za ma na ve ye re, ger çek ki şi-le re bağ la ya ma ya ca ğı, ken di düş gü cüy le ta-mam la yıp bo yut lan dı ra ca ğı öy kü ler yaz ma yı düş le dim. (oku ru et kin kıl ma)

E) Öy kü le ri mi kur gu lar ken, okur la rın ay rı mı na va ra ma ya ca ğı ge ri ye dö nüş ler ya pa rak öy-kü nün bü tün sel li ği bo zul ma dan okun ma sı nı is te dim. (du rum ve olay la rı oluş sı ra sı na gö-re ver me me)

(LYS 2011)

ES

EN

YA

YIN

LAR

I


100


101

9. (I) Bu film, Lev Tols toy’un kırk se kiz yıl bir lik te ya şa dı ğı ka rı sı So fi a’yla son gün le ri ni an la tı yor. (II) Ağ da lı di ya log la rın ara sın da kay bol muş bu ya pım, ağır bir dö nem fil mi ola bi lir di. (II I) An cak yö net men, or ta ya ev ren sel duy gu la rın yo ğun-luk ta ol du ğu; dra ma tik ama eğ len ce li, cid di ama ne şe li bir film çı kar mış. (IV) 1910’lu yıl la rın Rus-ya’sı nı an la tan bir film için as lın da hiç de ko lay bir iş de ğil. (V) Bu fil min ta dı na var mak için Tols-toy’un, yal nız ca Sa vaş ve Ba rış ya da An na Ka-re ni na’nın ya za rı de ğil ay nı za man da ül ke nin ön-de ge len ede bî, po li tik isim le rin den bi ri ol du ğu-nu dü şün mek ge re ki yor. (VI) Ay rı ca Tols toy’un, Rus ya’nın en kök lü ai le le rin den bi ri ne men sup ol ma sı na kar şın zen gin li ği ni bir utanç sem bo lü ola rak gör me si ve bü tün var lı ğı nı eli nin ter siy le it me si de göz ar dı edil me me li.

Bu par ça da ki nu ma ra lan mış cüm le le rin han-gi sin de de ğer len dir me ya pıl ma mış tır?

A) I. B) II. C) IV. D) V. E) VI.(LYS 2011)

10. (I) Tanpınar’ın yarım kalmış son romanı Ay’daki Kadın bir rüyadan uyanışla başlar ve içinde “rü-ya” sözcüğünün geçtiği bir cümleyle yarıda kalır. (II) Kitapta en çok yinelenen sözcüktür rüya; ro-man da adını, edebiyatımızda benzeri az bulu-nur bir mizahla kurulmuş eşsiz bir rüyadan alır. (III) Tanpınar’ın roman ve şiirlerini yakından ta-nıyanlar için Ay’daki Kadın’ın baştan aşağı bir rüya dili ve atmosferiyle kurulduğunu söylemek de şaşırtıcı olmayacaktır. (IV) Ay’daki Kadın, da-ha ilk sayfasından anlaşılacağı gibi okuyucuyu Tanpınar’ın o bilinen dünyasının hazlarına he-men götüren bir roman. (V) Öte yandan, tamam-lanmamış kitabın dünyası, çok belirgin düzelt-meleriyle Tanpınar’ın kimi romancı sırlarını ve kararsızlıklarını açığa vuran bir dünya.

Bu parçadaki numaralanmış cümlelerin han-gisinde kişisel düşünceye yer verilmemiştir?

A) I. B) II. C) III. D) IV. E) V.(YGS 2012)

11. Barthes’in “Sözcükler herkesin malıdır ama cümle yalnızca yazarın.” sözü aşağıdakilerden hangisiyle ilişkilendirilemez?

A) Anlatım B) Anlamdaşlık C) Özgünlük

D) Öznellik

E) Biçem(YGS 2012)

12. Bir gazeteci, söyleşi yaptığı kişinin rahatsız ola-bileceği bir soruyu, kendisiyle soru arasına me-safe koyarak üçüncü kişilerin ağzından sormalı-dır.

Aşağıdakilerden hangisi bu ilkeye dikkat edi-lerek hazırlanmış bir sorudur?

A) Çok önemli iki ödül almasına rağmen son ro-manınızın çok satılmamasının nedeni ne ola-bilir?

B) Bazı eleştirmenler son romanınızın bazı bö-lümlerinin bir Alman yazarın romanından alındığını iddia ediyor, bu konuda ne düşünü-yorsunuz?

C) Eserlerinizde soyut konuları ele alışınızın okuyucuyu yorduğunu düşünmüyor musu-nuz?

D) Bazı yazarlarımızın dediği gibi “Keşke yayım-lamasaydım!” diye düşündüğünüz yazılarınız oldu mu?

E) Eserlerinizde aynı konuyu işleyip durmaktan kurtulamamanızı neye bağlıyorsunuz?

(YGS 2013)

ES

EN

YA

YIN

LAR

I


102

13. Bir ya zar şöy le di yor: “Dü şün ce nin ca nı kı sa söz de, onun yo ğun an la tı mın da dır.”

Bu cüm le de an la tıl mak is te nen aşa ğı da ki ler-den han gi si dir?

A) De rin li ği ol ma yan dü şün ce ler da ha ko lay an-la şı la bi lir.

B) Güç lü an la tım, sağ lam bir dü şün ce ya pı sı ge rek ti rir.

C) Bir dü şün ce yi özet ler ken ana nok ta lar üze-rin de dur mak ge re kir.

D) Sö zü uzat mak, an la tı mı ge rek siz söz ler le dol dur mak dü şün ce yi göl ge ler.

E) Kı sal tı la rak an la tı lan bir dü şün ce yi, he men her kes an la ya bi lir.

(ÖSS 2005)

14. Bir ro man cıy la il gi li aşa ğı da ki açık la ma lar-dan han gi si, ay raç için de ki özel lik le uyuş ma-mak ta dır?

A) İş le di ği ko nu yu, çiz di ği ve be tim le di ği ka rak-ter le ri, bun lar ara sın da ki iliş ki le ri bu gü ne de-ğin baş ka hiç bir ro man cı nın yan sıt ma dı ğı bir bi çim de ver miş tir. (öz gün lük)

B) An la tı mı nı oluş tu ran söz de ğer le ri ni se çer-ken di lin sun du ğu tüm ola nak lar dan ya rar-lan mış, bun la rı kı lı kırk ya ran bir tu tum la kul-lan mış tır. (ti tiz lik)

C) Okur ken söy le yiş güç lü ğü ya rat ma yan, an-lam la rı her kes çe bi li nen söz cük le ri se çe-rek ko nuş ma di li nin özel lik le ri ni içe ren, kı sa cüm le ler kur muş tur. (akı cı lık)

D) An la tı mın da ki ay rın tı zen gin li ği, ay rın tı la-rı iş lev sel bir bi çim de ve ri şi onun söy le mi ne inan dı rı cı bir ni te lik ka zan dır mış tır. (ev ren-sel lik)

E) Di li, in ce lik le ri ne dik kat ede rek gü zel bir bi-çim de kul lan ma sı, onun her dö nem de oku-nan, ya pıt la rı nı ya şa dı ğı gün le rin sı nı rı dı-şı na ta şı yan bir ya zar ol ma sı nı sağ la mış tır. (ka lı cı lık)

(ÖSS 2005)

15. Aşa ğı da ki le rin han gi sin de, ya za ra iliş kin açık la may la ay raç için de ve ri len ni te lik bir bi-riy le uyuş ma mak ta dır?

A) Di lin an la tım ola nak la rı nın sı nır la rı nı ge niş-le te rek okur la rı na ye ni dün ya la rın ka pı la rı nı açar. (ya ra tı cı ol ma)

B) Olay la rı, in san la rı, hat ta can sız var lık la rı duy gu lu, renk li bir bi çim de di le ge ti rir. (an la-tım sal et ki le yi ci lik)

C) Her ya ra tı sın dan son ra ara ver me den bir ye-ni si ni dü şü nür. (üret ken lik)

D) An lat tık la rı na yö ne lik ipuç la rı ve re rek oku run dü şün me ve düş gü cü nü kam çı lar. (ki şi li ği ni giz le me)

E) Ya pıt la rın da, okur ya şa nan lar dan ke sit ler bu lur. (ger çek le ri yan sıt ma)

(ÖSS 2009)

16. Türk çe nin ye te rin ce ay rı mı na va rıl ma mış bir özel li ğin den, yo ğun laş tır ma gü cün den us ta ca ya rar la nı yor bu ya za rı mız. Ya pıt la rın da ki duy gu-sal ve dü şün sel de rin lik de bu ra dan ge li yor bü-yük öl çü de. Çün kü az söz le çok şey an lat ma yo-lu dur yo ğun laş tır ma, an la tım da şi ir sel li ğin da ma-rı nı ya ka la ma dır. “Dü şün ce nin ca nı kı sa söz de-dir.” yar gı sı na bağ lı kal ma dır.

Aşa ğı da ki cüm le ler den han gi si bu par ça da an la tı lan la ra ör nek oluş tur maz?

A) Za ma nı öl dü re rek ken di ölü mü nü ha zır la yan ne çok in san var şu yer yü zün de.

B) İn san la rı fi zik sel özel lik le riy le de ğer len dir me-nin yan lış lı ğı çok ça yi ne le nir.

C) Ya şa mı nı gü zel lik ler le do ku ma yan in sa nın öm rü, ya şar ken tü ken miş de mek tir.

D) Sab rın ül ke sin de so luk alıp ver me yen bir sa-nat çı, adı nı ge le cek ku şak la ra bı ra ka maz.

E) Acı la rın ate şin de piş me yen in san, bu du yar-sız lık or ta mın da na sıl ayak ta ka la bi lir ki.

(ÖSS 2009)

ES

EN

YA

YIN

LAR

I

An la tı cı, an la tı ma ha zır lık sü re ci ni ta mam la dık-

tan son ra an la tı mın olu şu mu aşa ma sı na ge çer. An-

la tı mın olu şu mu, an la tı ma ha zır lık sü re cin de oluş tu-

ru lan duy gu, dü şün ce, bil gi, ha yal, im ge vb.nin so-

mut ola rak ifa de edil me si, ya ni ha zır lık la rı ta mam la-

nan met nin ya zıl ma sı, ko nuş ma nın ya pıl ma sı dır. An-

la tı mın olu şu mu dil bi li mi açı sın dan bir çe şit bağ daş-

tır ma dır. Bağ daş tır ma; ke li me, ke li me gru bu, cüm le

gi bi an lam lı dil bir lik le ri nin ye ni an lam la rın üre til-

me si için art ar da ge ti ril me si dir. Bağ daş tır ma, iki

un sur la sağ la nır: Bağ la şık lık ve bağ da şık lık.

Bağdaştırmanın dört aşamalı bir süreç olduğu

söylenebilir:

1. Ke li me ler den ke li me grup la rı üret me

2. Ke li me ler den ve ke li me grup la rın dan cüm le

ve mıs ra üret me

3. Cüm le ve mıs ra lar dan pa rag raf, be yit, bent

vb.ni üret me

4. Pa rag raf lar dan ve şi ir sel ya pı bi rim le rin den

me tin üret me

1. Ke li me ler den ke li me grup la rı üret me: Ke-

li me ler bel li ku ral la ra gö re bir ara ya ge ti ri le rek bir le-

şik kelime, iki le me, tam la ma, de yim vb. kelime grup-

la rı oluş tu ru lur. Göz kelimesiyle ya pı lan aşa ğı da ki

bağ daş tır ma lar bu mad de ye ör nek gös te ri le bi lir: Göz

açık lı ğı, göz alı cı, göz aşi na lı ğı, göz be be ği, göz da ğı,

göz dok to ru, göz göz, göz gö ze, göz hak kı, göz hap-

si, göz ka maş tı rı cı, göz ka pa ğı, göz ka ra rı, göz nu ru,

göz önü, göz pı na rı, göz ya şı, gö ze göz, aç göz, gö zü

açık, gö zü ka ra, ilk göz ağ rı sı, pa ra göz, te pe göz, göz

aça ma mak, göz ala bil di ği ne, göz ar dı et mek, göz bo-

ya mak, göz değ mek, göz den çı kar mak, göz den kay-

bol mak, göz den uzak tut mak, göz le ri vel fec ri oku-

mak, gö zü ar ka da kal mak, göz le ri nin içi gül mek, göz-

le ri bu lut lan mak, göz koy mak, gö zü ısır mak vb.

ÖR NEK SORU (ÖSS – 2004)

Bir ya zın sal ya ra tı nın de ğe ri, ne an lat tı ğın dan çok,

na sıl an lat tı ğıy la öl çü lür; bu da di lin an la tım ola nak-

la rı nı us ta ca kul lan ma ya, el değ me miş böl ge le rin den

ye ni tat lar dev şir me ye bağ lı dır.

Bu cüm le de ki “di lin el değ me miş böl ge le rin den ye ni

tat lar dev şir mek” sö züy le an la tıl mak is te nen aşa ğı-

da ki ler den han gi si dir?

A) Oku ru şa şır tan, çar pı cı ürün ler or ta ya koy mak

B) Ar tık unu tul muş olan özel lik le ri can lan dır mak

C) Da ha ön ce de nen me miş an la tım bi çim le ri oluş tur-

mak

D) Be lir li bir ke si min be ğe ni si ne ses len mek

E) Yer le şik söz cük le ri kul lan mak tan ka çın mak

ÇÖZÜM: Bu cüm le de ge çen di lin el değ me miş böl-

ge le rin den ye ni tat lar dev şir mek sö zü, bir den çok

ke li me nin ye ni bir an la mı kar şı la mak için bir ara ya

ge ti ril me siy le ya ni bir bağ daş tır may la oluş tu rul muş-

tur. Bu, alı şıl ma mış bir bağ daş tır ma dır. Çün kü ger-

çek dün ya da “di lin el değ me miş bir böl ge si” yok tur.

Bir şe yin el değ me miş bir böl ge si nin ol ma sı için, ön-

ce lik le o şe yin so mut bir yer (me kân) an la mı ta şı ma-

sı ge re kir. Oy sa ki “dil” söz cü ğü, so mut bir ye ri kar şı-

la maz, dil bir coğ raf ya par ça sı de ğil dir. Ama an la tı-

cı di li bu ra da keş fe dil me miş böl ge le ri olan so mut bir

ANLATIMIN OLUŞUMU7.

ES

EN

YA

YIN

LAR

I

Bağ daş tır ma iki ye ay rı lır: Alı şıl mış bağ daş-

tır ma ve alı şıl ma mış bağ daş tır ma. Ke li me le rin, te-

mel an lam la rın dan uzak la şı la rak ya pı lan, di lin ge-

nel ku ral la rı na ve man tı ğa ay kı rıy mış gi bi gö rü nen

bağ daş tır ma la ra alı şıl ma mış bağ daş tır ma de nir.

Alı şıl mış bağ daş tır ma lar ise di lin ve man tı ğın ilk

ba kış ta ka bul et ti ği, ya dır ga tı cı ol ma yan bağ daş tır-

ma lar dır. Öğ re ti ci me tin ler de ço ğun luk la alı şıl mış

bağ daş tır ma lar dan ya rar la nı lır.

EK BİLGİ


104


105

yer gi bi dü şün müş ve ora da bi lin me yen tat lar ol du-

ğunu ima et miş tir. “El değ me miş ol ma”, o gü ne ka-

dar bi lin me me yi, keş fe dil me me yi; ye ni tat lar dev şir-

mek ise on la rı or ta ya çı kar ma yı, ye ni şey ler ya rat ma-

yı çağ rış tır mak ta dır. El değ me miş olan yer, “dil” ise

“di lin el değ me miş böl ge le rin den ye ni tat lar dev şir-

mek” de “da ha ön ce de nen me miş, kim se nin bil me di-

ği ve uy gu la ma dı ğı an la tım bi çim le ri ni oluş tur mak, bu

an lam da di lin an la tım ola nak la rı nı zen gin leş tir mek”tir.

Ce vap C

ÖR NEK SORU (ÖSS – 2002)Bu şa i ri miz, sa nat ya şa mın da gel miş geç miş, es ki ye-

ni bü tün şi ir akım la rın dan, bi çim de ne me le rin den, tek-

nik ler den us ta ca ya rar lan ma sı nı bil miş ti. Ya rar lan dı-

ğı kay nak lar dan al dı ğı im ge le ri, ken di şi ir tez gâ hın da

ye ni den do ku muş; on la ra, ken di bo ya sı nı vur muş tu.

Bu par ça da ge çen “ya rar lan dı ğı kay nak lar dan al dı-

ğı im ge le ri, ken di şi ir tez gâ hın da ye ni den do ku ya rak

on la ra, ken di bo ya sı nı vur mak” sö züy le an la tıl mak

is te nen aşa ğı da ki ler den han gi si dir?

A) Oku run dün ya sı nı dü şün sel ve sa nat sal yön den

zen gin leş tir mek

B) Bu gü ne de ğin yaz dık la rıy la ye tin me yip sü rek li ye-

ni lik ler ara mak

C) Ki mi ya pıt lar da ki ek sik lik le ri, ken di ya pıt la rın da gi-

der me ye ça lış mak

D) Okur la rın, ya pıt lar dan da ha çok tat al ma la rı nı

sağ la mak

E) Baş ka la rın dan al dık la rı nı, ki şi sel ve öz gün bir bi-

çi me dö nüş tür mek

ÇÖZÜM: Bu par ça da ge çen “ya rar lan dı ğı kay nak lar-

dan al dı ğı im ge le ri, ken di şi ir tez gâ hın da ye ni den do-

ku ya rak on la ra, ken di bo ya sı nı vur mak” sö zü birden

çok alı şıl ma mış bağ daş tır manın bir bi ri ne ek lem len-

me siy le oluş tu rul muş öz gün bir ör nek tir. Bu ra da ki alı-

şıl ma mış bağ daş tır ma la rı şöy le gös te re bi li riz:

Şi ir tez gâ hı: Tez gâh, üze rin de ge nel lik le el-

le ve ya kü çük ma ki ne ler le iş gö rü len ya pım ara cı dır.

Ger çek ha yat ta “ha lı tez gâ hı, ça nak çöm lek tez gâ hı”

ola bi lir; ama şi ir tez gâ hı ola maz. An la tı cı “şi ir tez gâ-

hı” sö züy le alı şıl ma mış bir bağ daş tır ma ya pa rak şa i-

rin şi ir le ri ni oluş tur du ğu ha yal dün ya sı nı (im ge le-

mi ni) kas tet miş tir.

İm ge le ri, ken di şi ir tez gâ hın da ye ni den do ku-

mak: Do ku mak, “Tez gâh ta ip li ği, çöz gü ve at kı du ru-

mun da kul la na rak ku maş yap mak” de mek tir. Bir şe-

yin do kun ulabilmesi için öncelikle o şeyin ip lik, çöz gü,

at kı gi bi so mut bir nes ne ol ma sı ge re kir. Oy sa im ge-

nin böy le bir ni te li ği yok tur. Ya ni im ge yi bir tez gâh ta

do ku ma nın ger çek dün ya da her han gi bir so mut kar-

şı lı ğı yok tur. An la tı cı “im ge le ri, ken di şi ir tez gâ hın da

ye ni den do ku mak” sö züy le şa i rin var olan imgele-

ri kullanarak ye ni im ge ler oluş tur ma ya ça lış tığını

çağrıştırmak is te miş tir.

İm ge le ri, ken di şi ir tez gâ hın da ye ni den do ku-

ya rak on la ra, ken di bo ya sı nı vur mak: Bir şe ye bo-

ya vur mak için ön ce lik le o şe yin bo ya na bi le cek, so-

mut bir nes ne ol ma sı ge re kir. İm ge nin bo yan ma sı

müm kün de ğil dir. An la tı cı “on la ra ken di bo ya sı nı vur-

mak” sö züy le şa i rin öz gün söy le yiş ler ya ra ta bil me

ye te ne ği ni çağrıştırmak is te miş tir.Ce vap E

ÖR NEK SORU (ÖSS – 2004)Bu oza nı mız, çev re si ni ku şa tan var lık la rın ayı rı cı ve

be lir le yi ci özel lik le ri ni in ce den in ce ye al gı lı yor; bir ba-

kı ma şi i ri ni, yü re ğin den çok, göz le riy le ya zı yor.

Bu cüm le de ki “şi i ri ni, yü re ğin den çok, göz le riy le

yaz mak” sö züy le an la tıl mak is te nen aşa ğı da ki ler-

den han gi si dir?

A) Gör sel öğe le ri ön pla na çı kar mak

B) Bel li bir ile ti ye yer ver mek ten ka çın mak

C) Be lir li te ma la rı kul lan mak

D) So yut la ma la ra baş vur mak

E) Ya şa nan lar dan yo la çık mak

ÇÖZÜM: Bu cüm le de ge çen şi i ri ni, yü re ğin den çok,

göz le riy le yaz mak sö zü, bir den çok ke li me nin ye ni

bir an la mı kar şı la mak için bir ara ya ge ti ril me siy le ya-

ni bir bağ daş tır may la oluş tu rul muş tur. Bu da alı şıl-

ma mış bir bağ daş tır ma dır. Çün kü ger çek ya şam da

şi i rin ne yü rek ne de göz ler le ya zıl ma sı müm kün dür.

Ya zar bu cüm le de bir kar şı laş tır ma ya pa rak as lın da

şu nu söy le mek is te mek te dir: Bu ozan, şi i rin de duy gu-

la ra hi tap eden kelime le ri kul lan mak tan sa (şi i ri ni yü-

re ğiy le yaz mak) ger çek dün ya yı be tim le me yi, gör sel

öge le ri ön pla na çı kar ma yı (şi i ri ni göz le riy le yaz mak)

ter cih et mek te dir.

Ce vap A

ES

EN

YA

YIN

LAR

I


106

2. Ke li me ler den ve ke li me grup la rın dan cüm-

le ve mıs ra üret me: An la tı cı nın, ke li me le ri ve tam-

la ma, de yim gi bi ke li me grup la rı nı; duy gu ve dü şün-

ce le ri ni ifa de ede cek mıs ra ve cüm le le ri oluş tur mak

ama cıy la bir ara ya ge tir me si ne “ke li me ler den ve ke li-

me grup la rın dan cüm le ve mıs ra üret me” de nir.

Mıs ra ve cüm le ler, ken di le ri ni oluş tu ran ke li me-

ler le çift yön lü bir an lam sal iliş ki için de bu lu nur:

1. Mıs ra lar/cüm le ler, ke li me lerden olu şur ve

her bir ke li me o cüm le ye/mıs ra ya bel li bir an lam sal

de ğer ka tar. Ya ni bir cüm le nin/mıs ra nın an la mı nı,

bü yük öl çü de o cüm le yi/mıs ra yı oluş tu ran ke li me le rin

an lam la rı be lir ler. Ama bir cüm le nin an la mı, o cüm-

le yi oluş tu ran ke li me le rin an lam la rı nın top la mı na eşit

de ğil dir.

2. Bir ke li me nin an la mı nı, o ke li me nin cüm le/

mıs ra için de di ğer ke li me ler le kur du ğu iliş ki (bağ lam)

be lir ler.

Şim di de bu mad de ler de an la tı lan la rı ör nek ler

yar dı mıy la so mut laş tı ra lım.

“Ço cuk, ki ta bın ka pa ğı na ba kın ca ‘Ara dı ğı-

mı bul dum.’ de di.” cüm le sin de kul la nı lan ke li me sa-

yı sı 7’dir. Ya ni an la tı cı, ile ti ta şı yan bu cüm le yi kur-

mak için an lam lı ye di dil gös ter ge sin den ya rar lan mış-

tır. Her bir dil gös ter ge si, cüm le nin tü mü nün yan sıt tı ğı

an la ma, sı nır lı bir kat kı sağ la mış tır. Ke li me ler, cüm-

le nin olu şu mu na böy le bir kat kı su nar ken, cüm le nin

ta ma mı da bu cüm le yi oluş tu ran ke li me le rin an lam-

la rın da bel li bir da ralt ma ya pa rak bu ke li me le rin söz-

lük ler de yer alan an lam la rın dan sa de ce bir ta ne siy le

kul la nıl ması nı sağ la mış tır. Söz ge li mi bak mak ke li-

me si bu cüm le de “Ba kı şı bir şey üze ri ne çe vir mek”

an la mın da kul la nıl mış tır. Bu ke li me bun lar la de ğil de

baş ka ke li me ler le bir ara da bu lun du ğun da, ya ni fark lı

bağ lam lar da fark lı an lam lar ka za nacak tır. Aşa ğı da-

ki kul la nım lar, bu du ru mu açık ça or ta ya koy mak ta dır.

ES

EN

YA

YIN

LAR

I

KULLANIM ANLAM

Paray› nereye koydu€umu hat›rlayam›yorum, bir de sen bak,belki bulursun.

Aramak.

Bakarsan ba€ olur, bakmazsan da€ olur. Bir fleyin geliflmesi veya iyi bir durumda kal-mas› için emek vermek.

Bu maaflla hem çocuklar›na hem de memleketteki annesinebak›yor.

Geçindirmek.

Kurumdaki bütün ifller bana bak›yor, ben ilgilenmesem neolacak buran›n hâli!

Bir ifl birinden beklenmek.

Sana bir de bu doktor baks›n, dediklerine göre öyle fazla parada alm›yormufl.

Hastay› muayene etmek.

Git bak bakal›m, “Bir mâniniz yoksa babamlar bu akflam sizeoturmaya gelecekler.” de.

Yoklamak.

fiu hesaplara bir de sen bak, ben yanl›fl hesapl›yorumherhalde.

‹ncelemek.

Yeme€in tad›na bakmak isteyen var m›? Denemek.

Burada herkesin görevi belli, mesela kitaplar›n kolilere yerlefl-tirilmesine ben bakar›m.

Bir ifli yapmak, bir ifli yapmakla görevli ol-mak.

Dizileri izlemekten vazgeçip derslerine bak. U€raflmak, meflgul olmak.

Bu ifl, paraya bakar. Yap›labilmesi bir fleye ba€l› bulunmak.

Aile bütçesine katk›s› olsun diye çocuk bakmaya bafllam›flt›. Bebe€in veya çocu€un e€itim ve bak›m›ylailgilenmek.

Bulafl›klar› hemen y›kayal›m, bakars›n çat kap› misafir gelir. Belli olmaz.

Bakma sen onun flimdi böyle konufltu€una. Ald›r›fl etmemek.

Damlara bakan penceresinden/Liman görünürdü Bir fleyin yüzü bir yöne dönük olmak.


107


Aşa ğı da ki le rin han gi sin de, “ba rın mak” söz cü ğü-

nün an la mıy la kul la nı mı bir bi ri ne uy ma mak ta dır?

Anlam

A) Bir yerde yaflamak,yaflam›n› sürdürmek.

Buras›, y›l›n her mev-siminde gemilerin ba-r›nabilece¤i bir yerdi.

Kullan›m

B) Çevresiyle uyumlu, dirlik içinde yaflamak.

Çal›flt›¤› yerlerin hiçbirindebar›namad›.

C) Bir yerde etkili olmak,geliflecek ortam bul-mak.

Ça¤d›fl› anlay›fllar›n bura-da bar›namayaca¤›n› gör-müfltü.

D) Do¤a etkilerinden ko-runmas›n› sa¤layacakbir yere s›¤›nmak

So¤uk havalarda bar›n-mak için kendine kuytu biryer ar›yordu.

E) Yerleflmek için uygunkoflullar bularak otur-mak

Koskoca kentte bir yerbulup bar›namad›lar.

ÇÖZÜM: “Ba rın mak” söz cü ğü; B, C, D ve E se çe nek-

le rin de ve ri len an lam la ra uy gun bağ lam lar için de kul-

la nıl mış tır. A se çe ne ğin de ki kul la nım, ay nı se çe nek te

ve ri len an la ma uy gun de ğil dir. “Bu ra sı, yı lın her mev-

si min de ge mi le rin ba rı na bi le ce ği bir yer di.” cüm le sin-

de ki “ba rın mak” söz cü ğün de do ğa et ki le rin den ko-

run mak için bir ye re sı ğın mak an la mı var dır.

Ce vap A

ÖR NEK SORU (ÖSS – 2007)Bir eleş tir men öy küy le ro ma nı kar şı laş tı rır ken şöy le

di yor: “Öy kü bir C vi ta mi ni ha pıy sa, ro man o ha pa eş

de ğer de bir ki lo li mon dur.”

Bu kar şı laş tır ma dan aşa ğı da ki le rin han gi si çı ka-

rı la bi lir?

A) Ro ma nın, oku yu cu la rı öy kü den da ha çok et ki le di ği

B) Öy kü de ki şi le rin da ha ay rın tı lı ola rak an la tıl dı ğı

C) Öy kü nün da ha yo ğun bir an la tım la oluş tu rul du ğu

D) Öy kü yaz ma nın da ha çok ça ba ge rek tir di ği

E) Ro man da öy kü ye gö re da ha de ği şik ko nu la rın iş-

len di ği

ÇÖZÜM: “Öy kü bir C vi ta mi ni ha pıy sa, ro man o ha pa

eş de ğer de bir ki lo li mon dur.” cüm le si; kelimeler den

olu şan ama ken di si ni oluş tu ran kelime le rin an lam la-

rının top la mın dan da ha fark lı bir an la mı yan sı tan bir

dil bir li ği dir. Bu cüm le, eşit lik an la mı ta şı yan bir kar-

şı laş tır ma cüm le si dir. Cüm le de bu eşit li ği sağ la yan

un sur lar “bir C vi ta mi ni ha pı”yla “bir ki lo li mon” söz-

le ri dir. Ba sit bir akıl yü rüt mey le şun la rı söy le ye bi li riz:

Or tak yön: Bir C vi ta mi ni ha pıy la bir ki lo li mo-

nun iş lev le rin de ben zer lik var dır: İki si de vü cu dun C

vi ta mi ni ih ti ya cı nı kar şı lar. Öy kü ve ro ma nın da ben-

zer iş lev le ri var dır: İki si de olay çevresinde gelişen

ede bî me tin ler için de ele alı nır.

Fark lı lık: C vi ta mi ni ha pı, küt le ve ha cim ce bir

ki lo li mon dan kü çük tür. Ya ni ha pın, yo ğun (kon san-

tre) bir ya pı sı var dır. Öy kü de ro ma na gö re da ha az

kelime le ya zı lır. Ya ni öy kü de ro ma na gö re da ha yo-

ğun bir an la tım var dır.

Ce vap C

ÖR NEK SORU (ÖSS – 2001)Bir çok sa nat çı nın sa nat dün ya sın dan si li nip git me si-

nin ne de ni ----

Bu cüm le, dü şün ce nin akı şı na gö re aşa ğı da ki ler-

den han gi siy le sür dü rü le mez?

A) ge liş me ve de ğiş me le re uyum sağ la ya ma ma sı dır.

B) her ge çen gün ye ni sa nat çı la rın or ta ya çık ma sı-

dır.

C) ken di si ni sa na tı na bü tü nüy le ver me miş ol ma sı dır.

D) ye ni ve öz gün ya pıt lar or ta ya ko ya ma ma sı dır.

E) ça ğın ge rek le ri ne ayak uy du ra ma ma sı dır.

ÇÖZÜM: Bir ara ya ge ti ril miş bir kaç kelime, kimi za-

man bu kelimelerin an lam lı bir cüm le oluş tur ma sı için

na sıl ta mam lan ma sı ge rek ti ği nin ipuç la rı nı da be ra-

be rin de ge ti rir. Bu du ru ma özel lik le söz lü an la tım da

sık ça rast la nır: Zih ni miz de kur du ğu muz bir cüm le yi

ta mam la ma mı za bazen ge rek kal maz; mu ha ta bı mız,

sö zün ge li şin den o cüm le yi na sıl ta mam la ya ca ğı mı zı,

cümlenin bağ la mının na sıl ola ca ğı nı tah min eder. Bu

so ru da da böy le bir söz di zi li şi söz ko nu dur.

ES

EN

YA

YIN

LAR

I


108

Bir çok sa nat çı nın sa nat dün ya sın dan si li nip git-

me si nin ne de ni; A, C, D ve E se çe nek le rin de de be-

lir til di ği gi bi sa nat çı nın ken di siy le (onun sa nat sal ve

dü şün sel olum suz luk la rıy la) il gi li dir. B’de ile ri sü rü len

“ye ni sa nat çı la rın or ta ya çık ma sı”, ki şi nin en gel le ye-

bi le ce ği bir du rum de ğil dir. Bir ki şi nin sa nat dün ya sın-

da ki ka lı cı lı ğı, onun ye te nek le ri ve ça lış ma az miy le

doğ ru oran tı lı dır. Bu cüm le, “her ge çen gün ye ni sa-

nat çı la rın or ta ya çık ma sı dır” sö züy le ta mam lan maz.

Ce vap B

3. Cüm le ve mıs ra lar dan pa rag raf, be yit, bent

vb.ni üret me: Mıs ra lar art ar da ge le rek be yit, dört lük,

bent gi bi şi ir sel ya pı bi rim le ri ni; cüm le ler de art ar da

ge le rek pa rag raf la rı oluş tu rur. Cüm le ve mıs ra lar dan

pa rag raf la rın ve be yit, bent gi bi şi ir sel ya pı bi rim le-

ri nin üre til me si, me tin de ye ni bağ lam la rın oluş ma sı-

nı sağ lar. Cüm le ve mıs ra lar dan pa rag raf lar ve be yit,

bent gi bi şi ir sel ya pı bi rim le ri üret me sı ra sın da olu şan

bağ lam, bir tek kelimenin di ğer kelimeler le iliş ki si ne

gö re de ğil, mıs ra ve cüm le le rin di ğer mıs ra ve cüm-

le ler le iliş ki si ne ya ni o mıs ra ya da cüm le nin ken di n-

den ön ce ve son ra ge len cüm le ler le/mıs ra lar la iliş ki-

si ne gö re şe kil le nir.

ÖR NEK SORU (ÖSS – 2006)Düş gü cü mü kam çı la yan, bes le yip ge liş ti ren ro man-

la rı se ve rim. Ya zar ba na öz gür lük ta nı ma lı, be ni ka-

pa na sı kış tır ma ma lı. De rin le re yap tı ğım yol cu luk kı-

la vuz suz ol ma lı ki, sür priz le rin hem te dir gin li ği ni hem

hoş lu ğu nu bir ara da ya şa ya bi le yim.

Bu par ça da ki al tı çi zi li söz ler de ro man la il gi li ola-rak an la tıl mak is te nen aşa ğı da ki ler den han gi si-dir?

A) An la tı mı, oku run dik ka ti ni da ğı ta cak ge rek siz ay-rın tı la ra boğ ma mak ge re kir.

B) De ği şik an la tım bi çim le ri kul lan mak ro ma nın oku-nur lu ğu nu ar tı rır.

C) Olay la rın sı ra sı nın bo zul ma dan ve ri li şi, an la tı mı mo no ton laş tı rır.

D) He ye can ve bek len ti oku ma hı zı nı et ki le yen ne-den ler dir.

E) Olay la rın na sıl ge li şe ce ği ni kes tir mek, oku ma me-ra kı nı don du rur, haz zı nı sı nır lar.

ÇÖZÜM: So ru kö kün de ve ri len me tin par ça sı, bir

cüm le nin an la mı nın, o cüm le nin kul la nıl dı ğı bağ lam-

la ne de re ce iliş ki li ol du ğu nu açık ça or ta ya koy mak-

ta dır. “De rin le re yap tı ğım yol cu luk kı la vuz suz ol ma-

lı ki, sür priz le rin hem te dir gin li ği ni hem hoş lu ğu nu bir

ara da ya şa ya bi le yim.” cüm le si nin önün de “Düş gü-

cü mü kam çı la yan, bes le yip ge liş ti ren ro man la rı se-

ve rim. Ya zar ba na öz gür lük ta nı ma lı, be ni ka pa na sı-

kış tır ma ma lı.” cüm le le ri ol ma sa, al tı çi zi li cüm le nin

ro man la, oku yu cu-ro man cı-ro man iliş ki siy le, düş

gü cüy le il gi li ol du ğu nu an la ma ya ola nak kal ma-

ya cak tı. An la tı cı, bu cüm ley le ro man cı nın, oku yu cu-

yu me rak ta bı rak ma sı ve met nin sür priz le re açık ol-

ma sı ge rek ti ği ni vur gu la mak is te mek te dir. Çün kü ro-

man cı nın böy le bir ta vır ta kın ma ma sı ya ni me tin de

an la tı lan la rın na sıl so nuç la na ca ğı nı me tin son lan ma-

dan bel li et me si, oku yu cu nun o met ni oku ma is te ği-

ni azal ta cak, me tin den ala ca ğı haz zın kay bol ma sı na

ne den ola cak tır.

Ce vap E

4. Pa rag raf lar dan ve şi ir sel ya pı bi rim le rin-

den me tin üret me: Me tin, an la tı cı nın an lat mak is te-

dik le ri ni tam an la mıy la ve ren, ek sik siz bir or ga nik bü-

tün lük tür. Ta mam lan mış bir ko nuş ma; bir ro man, bir

de ne me, bir şi ir vb. pa rag raf lar dan ve şi ir sel ya pı bi-

rim le rin den me tin üret me ye ör nek gös te ri le bi lir.

Her an la tım, or ga nik bir bü tün lü ğü yan sı tır.

Bu bü tün lük, o bü tün lü ğü oluş tu ran her bir par ça nın

ay rı ay rı top la mın dan fark lı bir bü tün lük tür. Ne de mek

is te di ği mi zi so mut bir ör nek le açık la ya lım: “İn san” or-

ga nik bir bü tün lük tür. “Bir can lı ola rak in sa nı oluş tu-

ran, in sa nı in san ya pan şey ler ne ler dir?” di ye sor du-

ğu muz da in sa nın fi zik sel, bi yo lo jik ve psi ko lo jik bir-

çok özel li ği sı ra la na bi lir. İn sa nın iki eli nin bu lun ma-

sı, iki ayak üze rin de do laş ma sı, söz le an laş ma sı, akıl

ve dü şün me ye te ne ği ne sa hip ol ma sı, onun bir can-

lı ola rak ayı rı cı ni te lik le ri dir. Ya ni in sa nı, bun lar oluş-

tu rur ama in san bu ni te lik le rin top la mın dan fark lı bir

var lık tır. Bü tün, par ça lar dan olu şan ama par ça la rın

top la mın dan fark lı bir de ğer dir. An la tım da böy le dir.

O da onu oluş tu ran çe şit li un sur la rın bir lik te li ğin den

ES

EN

YA

YIN

LAR

I


109

do ğan ama bun la rın öte sin de bir ya pı ya ve de ğe re

sa hip bir ile ti şim et kin li ği dir. Na sıl ki bir de yim ya da

ata sö zü nün an la mı bu de yim ve ata sö zü nü oluş tu ran

ke li me le rin tek tek an lam la rı nın top la mı na eşit de ğil-

se bir ede bî met nin an la mı da o met ni oluş tu ran cüm-

le le rin an lam la rı nın top la mı na eşit de ğil dir. Ya ni an la-

tım, ken di için de bi rim de ğe ri ta şı yan bir dil sel dü zen-

le me dir. Bir kelime, bir cüm le, bir pa rag raf na sıl ki bir

bi rim de ğe ri ola rak an lam ta şı yor sa bir me tin de baş-

lı ba şı na bir bi rim de ğe ri ta şır ve ken di si ni oluş tu ran

kelime, cüm le ve pa rag raf la rın an lam la rın top la mın-

dan fark lı, bü tün sel bir an lam ta şır.

Bir me tin de ya da me tin par ça sın da, dil öge le-

ri nin, dil bil gi si ku ral la rı na uyu la rak yan ya na ge ti ril-

me si ne bağ la şık lık de nir. Bağ la şık lık; oluş tu ru cu öge-

nin yi ne len me si, art gön de rim, ön gön de rim ve bağ lan-

tı öge le ri gi bi un sur lar la sağ la nır.

A. Oluş tu ru cu öge nin yi ne len me si: Bir met-

ni oluş tu ran cüm le le rin bü tün lük ka zan ma sı nı sağ la-

yan en önem li öge ler den bi ri o me tin de yi ne le me le re

yer ve ril me si dir. Bu du rum, me tin de ki kah ra man, me-

kân, nes ne vb.nin ad la rı na met nin fark lı bö lüm le rin de

bir çok kez yer ve ril me siy le olu şur. “Suç ve Ce za”da

met nin her bö lü mün de ro ma nın baş kah ra ma nın adı

olan Ras kol ni kof’un geç me si, Raskol ni kof’un ya şa dı-

ğı me kân lar dan söz edil me si, Ra skol ni kof’un sü rek li

ola rak iş le di ği ci na ye ti ha tır la ma sı, oluş tu ru cu öge nin

yi ne len me si ne ör nek gös te ri le bi lir.

B. Art gön de rim: Met nin her han gi bir ye rin de

ge çen bir ki şi, olay, du rum, nes neye met nin son ra-

ki bö lüm le rin de atıf ta bu lu nul ma sı nı sağ la yan dil sel

öge ye art gön de rim de nir. Art gön de rim, met nin için-

de da ha ön ce an la tı lan bir olay, du rum, özel lik vb.nin

her şe yiy le ye ni den an la tıl ma sı na ge rek kal ma dan

o ögey le bağ lan tı ku rul ma sı nı ko lay laş tı rır. Art gön-

de rim le rin na sıl ya pıl dı ğı nı gös ter mek için bir kaç ör-

nek(6) ve re lim:

1. Da ha ön ce kul la nı lan bir dil gös ter ge si nin

ye ri ne o gös ter ge yi kar şı la ya cak bir ni te le me sı fa-

tı kul la nı lır: “(...) Ju li et te Drou et 10 Ni san 1806’da

doğ du (...) Am ca sı (...) ök süz ve ye tim ye ğe ni ni ba kıp

bü yü tül me si için Pa ris’te bir ma nas tı ra ema net eder.

Ze ki, du yar lı kız, iyi mu ame le gör mek te dir ma nas tır-

da ve özet le mut lu dur (...)”


ye ri ne o gös ter ge yi kar şı la ya cak bir za mir (adıl)

kul la nı lır: “(...) Alas ka Üni ver si te si Dil bi lim Bö lü-

mü’nden Kra uss (...) eya let te ya şa yan yer li le rin ko-

nuş tu ğu 20 ka dar di li kur tar ma ça ba sı için de. Bun-

la rın için den yal nız ca 2 ta ne si okul lar da oku tu lu yor

(...)”


ye ri ne o gös ter ge nin eş an lam lı sı kul la nı lır: “(...)

As ya dil le ri uz ma nı Ja mes A. Ma ti soff ko nu şu lan di-

lin bir top lu lu ğun kül tü rel alt ya pı sın da ki en önem li un-

sur ol du ğu nu söy lü yor. Li san öl dü ğü za man o kül tü re

iliş kin pek çok bil gi de be ra be rin de ölü yor (...)”


ye ri ne o kelimenin üst an lam lı sı (da ha ge nel bir

kav ra mı yan sı ta nı) kul la nı lır: “(...) Se di rin ta rih ön-

ce si en bü yük ya yı lı şı Lüb nan, Her mon, Amo nos ve

To ros Dağ la rı dır. (...) Ağa cın kök ve göv de odu nun-

dan el de edi len kat ran, Mı sır lı lar ta ra fın dan (...) kul la-

nıl dı (...)”

C. Ön gön de rim: Me tin de ge çe cek her han gi bir

ki şi, olay, du rum, nes ne vb.nin me tin de da ha ön ce-

den anıl ma sı na ön gön de rim de nir. Ön gön de rim, art-

gön de ri min ter si dir.

Si ze şu nu söy le me li yim ki ül ke ni ze yap tı-

ğım zi ya ret ten çok mem nun kal dım.

Bu cüm le de ön ce “şu” za mi ri kul la nıl mış, da ha

son ra “şu” ile kas te di le nin ne ol du ğu be lir til miş tir.

Böy le lik le “şu” za mi ri ken di sin den son ra ge le cek bir

dil öge si nin ön ce sin de o öge nin ye ri ni tut muş tur.

ES

EN

YA

YIN

LAR

I

BAĞLAŞIKLIK

(6) Bağ la şık lık ve bağ da şık lık ko nu su iş le nir ken kul la nı lan bü tün ör nek ler şu ma ka le den alın mış tır: Yrd. Doç. İrem Onur sal, “Türk çe Me tin ler de

Bağ da şık lık ve Tu tar lı lık”, Gü nü müz Dil bi lim Ça lış ma la rı, Mul ti lin gu al Ya yın la rı, İs tan bul, 2003.


110

D. Bağ lan tı öge le ri: Art gön de rim ve ön gön-

de rim ler de bir dil gös ter ge si nin ye ri ne baş ka bir dil

gös ter ge si nin kul la nıl ma sı söz ko nu suy du. Bağ lan tı

öge le ri (ba ğın tı la yan)nde böy le bir du rum söz ko nu-

su de ğil dir. Bağ lan tı öge le ri, me tin de an la tı lan la rı za-

man, önem sı ra sı, eş de ğer li lik, açık la ma gi bi il gi ler le

bir bi riy le iliş ki len di ren bağ laç lar, edat lar ve zarf lar dır.

Bun lar, kelimelerin ve cüm le le rin bir bi ri ne ek lem le ne-

rek an lam lı ve bir bi riy le iliş ki len di ri le bi lir ya pı lar oluş-

tur ma sı nı sağ lar.

Bu tür bağ lan tı öge le ri ne şun la rı ör nek ve re bi li-

riz: ön ce, son ra, da ha son ra, so nun da; ön ce lik le, ilk

ola rak, ay rı ca, bir yan dan-di ğer yan dan; baş ka bir de-

yiş le, so nuç ola rak, ya da, ya ni; fa kat, bu nun la bir lik-

te, an cak, oy sa, za ten; ve, ile vb.

“(...) Oy sa H ris ti yan lık in sa nın do ğuş tan kö-

tü ol du ğu nu ka bul eder. Çün kü kö tü lük in-

sa nın için de dir ve bu ona ka lı tım yo luy la ilk

gü nah tan geç mek te dir. H ris ti yan ah lak ya pı-

sı ede bi yat için de iş le nir ken, di ğer yan dan

da (...) bi lim sel ça lış ma yı te mel alan ilk bi lim

kur gu ro man la rın dan sa yı lan Ste ven son’un

Dr Jekyll ve Mr. Hyde, bu gö rü şü te mel ala-

rak, dö ne min ah lak an la yı şı na fark lı bir ba-

kış ge ti rir. (...) Marry Shel ley’in Fran kens te-

in’ı ile baş la yan bu sü reç, da ha son ra H.C.

Wells’in Dr. Mo ro’nun ada sı ile de vam eder.

An cak bu üç ro man da ge le cek fark lı bir ge-

li şim gös ter mez. Za ten ya zar la rın ama cı da

ge le ce ği an lat mak de ğil dir (...) Ro ma nın so-

nun da ola ğa nüs tü hal ola ğa na dö ne cek, sü-

rüp git me si dü şü nü len es ki top lum ya pı sı bir

de ği şim gös ter me ye cek tir. Bir baş ka de yiş-

le ya za rın, var olan dü zen le pek so ru nu yok-

tur. (...)”

Bu me tin par ça sın da kul la nı lan “an cak”, “za-

ten”, “çün kü”, “bir baş ka de yiş le” gi bi bağ lan tı öğe-

le ri, met ne ye ni bil gi le rin ve bu bil gi le ri des tek le yen

ya da bun la rı ta mam la yan açık la ma la rın ka tıl ma sı nı

sağ la mış ve cüm le ler ara sın da an lam sal ve man tık-

sal bağ lar ku ra rak bun la rın bir bir le ri ne ek lem len me le-

ri ni ko lay laş tır mış tır.

Bir me tin yal nız ca dil bil gi si ku ral la rı dik ka te alı-

na rak (bağ la şık lı ğı sağ la yan un sur la ra dik kat edi le-

rek) dü zen len mez. Dil öge le ri nin ifa de et tik le ri hu sus

ve du rum lar ara sın da bir de an lam ba kı mın dan bir

uyu mun, bir bağ lan tı nın ol ma sı ge re kir. İş te bu an-

lam bağ lan tı la rı na bağ da şık lık de nir. Bağ da şık lık,

bir me tin de yer alan kav ram lar ve iliş ki ler ara sın-

da ki man tık sal dü zen ve bağ lan tı dır.

Bağ la şık lık, bir me tin de ki dil bil gi sel uyum, bağ-

da şık lık ise an lam sal-man tık sal uyum dur. Me tin de

an la tı lan la rın ak la yat kın lı ğı, kav ra na bi lir, ka bul edi le-

bi lir, so mut ger çek ler le iliş ki len di ri le bi lir olu şu, me tin-

de çe liş ki li ifa de le re yer ve ril me me si, me tin de ki bağ-

da şık lı ğın te mel ko şul la rı dır.

Bir me tin de bağ la şık lı ğın ol ma sı o me tin de bağ-

da şık lı ğın sağ lan ma sı na yar dım eder. Ama me tin de

bağ la şık lık ol ma dan da bağda şık lık sağ la na bi lir. Aşa-

ğı da ki me tin par ça sı nı bu açı dan in ce le ye lim:

“(...) Ar tık kış lar es ki si gi bi so ğuk geç mi-

yor. Bi lim adam la rı kü re sel ısın ma nın bir çok

olum suz et ki si ol du ğu nu söy lü yor lar. Ok ya-

nus lar da ki ada lar bir kaç yı la ka dar su lar al-

tın da ka la cak mış (...)”

Bu me tin par ça sın da bağ la şık lı ğı sağ la yan her-

han gi bir un sur (ön gön de rim, art gön de rim, bağ lan tı

öge si) kul la nıl ma mış tır. Ama oku yu cu bu me tin par-

ça sı nı oluş tu ran cüm le ler ara sın da iliş ki ku ra rak bu

cüm le le ri an lam sal açı dan bir bi ri ne ek lem le ye bil mek-

te dir. Oku yu cu nun dış dün ya ger çek le riy le il gi li bil gi-

le riy le bu me tin par ça sın da ki cüm le le rin bü tün leş me-

si so nu cun da me tin ken di için de bir an lam bü tün lü ğü

(bağ da şık lık) oluş tur mak ta dır.

Bir me tin de bağ la şık lı ğı sağ la yan un sur lar ra-

hat lık la göz lem le ne bi lir ken, bağ da şık lık ilk ba kış ta al-

gı lan maz. Çün kü bağ da şık lık, bir yo rum sü re ci ni ge-

rek ti rir. Bu yo ru mu ya pa bil mek için oku yu cu nun sa-

hip ol du ğu dil sel, an sik lo pe dik, ede bî bil gi ler bü tün lü-

ğü nü ha re ke te ge çir me si ge re kir. Bu an lam da bir me-

tin, bir oku yu cu için bağ da şık ken baş ka bir oku yu cu

için bağ da şık ol ma ya bi lir. Söz ge li mi yu ka rı da ki me tin

par ça sı kü re sel ısın ma ko nu sun da bil gi si olan oku yu-

cu lar ta ra fın dan, ge rek li man tık sal bağ lan tı lar ku ru la-

rak şu bi çim de yo rum la na cak tır: Kış lar kü re sel ısın-

ma dan ötü rü es ki si ka dar so ğuk geç mi yor ve yi ne

ES

EN

YA

YIN

LAR

I

BAĞDAŞIKLIK


111

kü re sel ısın ma ne de niy le bu zul lar eri yor, böy le ce

de niz ler de ki su se vi ye si yük se li yor, bu ne den le

de ba zı ada lar su lar al tın da ka la cak.

Fa kat, ay nı cüm le di zi si, kü re sel ısın ma ko-

nu sun da bil gi sa hi bi ol ma yan oku yu cu la ra bağ da-

şık gel me ye cek tir. Çün kü on lar, bu met nin ev re niy-

le ör tü şen bir dış dün ya bil gi si ne sa hip ol ma dık la rı

için me tin de yer alan an lam sal bağ lan tı la rı ku ra ma-

ya cak lar dır.

Kü re sel ısın may la il gi li yu ka rı da ki me tin par ça-

sın da bağ la şık lı ğı sağ la yan hiç bir dil bil gi sel öge kul-

la nıl ma ma sı na kar şı me tin de bağ da şık lık var dır. Aşa-

ğı da ki söz dizisinde ise bağ la şık lı ğı sağ la yan bir çok

dil bil gi sel öge kul la nıl ma sı na kar şın bağ da şık lık tan

söz edi le mez.

“İlk ön ce iki bar dak unu bir ka ba dö ke cek-

sin. Son ra te le viz yo nu ka pa ta cak sın, baş-

ka bir de yiş le, per de le ri aça cak sın. Ek ran-

dan uzak la şa cak sın, da ha son ra, ka ba iki

yu mur ta kı ra cak sın (...)”

Bu söz di zi sin de art gön de rim ler (te le viz yon-ek-

ran, kap) ve bağ lan tı öge le ri (ilk ön ce, son ra, baş ka

bir de yiş le, da ha son ra) bu lun ma sı na kar şın man tık-

sal ve an lam sal açı dan bir bü tün lük yok tur. Ya ni bağ-

da şık lı ğın bu lun ma dı ğı bu söz di zi si ne, me tin ya da

me tin par ça sı de ne mez.

Bağ da şık lık, bü yük öl çü de me tin tür le ri ne bağ lı-

dır. Her me tin tü rü nün ken di ne öz gü ni te lik le ri var dır.

Ba zı me tin ler di lin gön der ge sel iş le vin den ya rar la nı la-

rak öğ ret me ama cıy la ka le me alı nır ken ba zı me tin ler

di lin şi ir sel iş le vin den ya rar la nı la rak es te tik bir ya şan tı

ya rat ma, kur ma ca bir dün ya oluş tur ma ama cıy la ka le-

me alı nır. Bu an lam da bel li bir me tin tü rüy le iliş ki len di-

ril di ğin de bağ da şık gö rü nen bir cüm le di zi si, baş ka bir

tür le iliş ki len di ril di ğin de bağ da şık gö rün me ye bi lir. Söz

ge li mi maz mun la rın ve söz sa nat la rı nı sık ça kul la nıl-

dı ğı, im ge sel an la tı ma sa hip bir di van ede bi ya tı şi i-

ri, ken di me tin tü rü nün özel lik le ri için de ele al dı ğın da

bir an lam sal bü tün lü ğe (bağ da şık lık) sa hip ken bu şi-

ir de di le ge ti ri len ler öğ re ti ci bir me tin de yer al dı ğın da

metin, bağ da şık lı ğı nı kay be der ve an lam lan dı rı la maz.

ÖR NEK SORU (ÖSS – 2007)Kuş ku suz, bir top lu mun di li, o top lu mun dün ya gö rü-

şün den ay rıl maz. Top lu mun dün ya gö rü şü, di li nin ge-

liş me sin de et ki li ol du ğu gi bi, dün ya gö rü şü nün be lir-

len me sin de de dil bir et ken dir. Top lum lar da ki kül tü-

rel de ği şik lik le ri in ce le yen in san bi lim ci ler bu ba ğın tı-

yı uzun uzun araş tır mış lar dır. Ni te kim Es ki mo di li nin

söz cük le ri üze rin de ya pı lan bir araş tır ma da sa vaş la

il gi li tek bir söz cü ğe rast lan ma mış. Bu ra dan şöy le bir

yar gı ya var mış lar: “----.”

Bu par ça dü şün ce nin akı şı na gö re aşa ğı da ki ler-

den han gi siy le sür dü rü le bi lir?

A) Es ki mo lar sa vaş çı bir top lum de ğil dir

B) Es ki mo lar ge le nek le ri ne bağ lı bir top lum dur

C) Top lum sal iliş ki le ri dü zen le me de dil, sa vaş tan da-

ha et ki li dir

D) İn san lar ar tık, so run la rın sa vaş la çö zü le me ye ce-

ği ni an la mış tır

E) Es ki mo la rın di li öte ki dil ler den da ha az ge liş miştir.

ÇÖZÜM: Na sıl ki bir ara ya ge ti ril miş bir kaç söz cük,

ba zen bu söz cük le rin han gi söz cük ler le ta mam lan dı-

ğın da an lam lı bir cüm le oluş tu ra ca ğı nın ipuç la rı nı ve-

ri yor sa ba zen de bir bi ri ne ek lem len miş bir kaç cüm-

le bu cüm le le rin ta mam lan mış bir pa rag raf oluş tur-

ma sı için han gi cüm le ye ih ti yaç duy du ğu nun ipuç la rı-

nı ve rir. Bu ipuç la rı nın ya ka lan ma sı, söz ko nu su me-

tin par ça sın da ki dil bil gi sel (bağ la şık lık) ve man tık sal

uyu mu (bağ da şık lık) an la ma ya bağ lı dır.

So ru kö kün de ki me tin par ça sın da bağ la şık lı ğa

ve bağ da şık lı ğa uy gun şe kil de bir bi ri ne ek lem le nen

cüm le ler ara cı lı ğıy la bir dil ile o di li kul la nan la rın ya-

şam bi çim le ri ve dün ya gö rüş le ri ara sın da sı kı bir et-

ki le şi min ol du ğu or ta ya kon muş tur. Bu et ki le şim, hem

di le hem de o di li kul la nan la rın dün ya gö rüş le ri ne ve

ya şam bi çim le ri ne yan sı mak ta dır: Bu ra dan yo la çı ka-

rak di lin de sa vaş la il gi li bir çok sözcüğün bu lun du ğu

bir top lu mun sa vaş çı bir top lum; di lin de sa vaş la il gi li

tek bir sözcüğün bu lun ma dı ğı bir top lu mun da ba rış-

se ver bir top lum ol du ğu nu söy le ye bi li riz. Es ki mo la rın

di lin de sa vaş la il gi li tek bir söz cük yok sa Es ki mo top-

lu mu, sa vaş çı bir top lum de ğil dir.

Ce vap A

ES

EN

YA

YIN

LAR

I


112

ÖR NEK SORU (ÖSS – 2006)(I) Bu dö nem şa ir le ri, di li bir mer mer küt le si gi bi gö rüp

iş le ye rek is te dik le ri bi çi me sok ma ya ça lış mış tır. (II)

Bu nu ya par ken de di lin ola nak la rı nı, sı nır la rı nı zor-

la mış tır. (II I) Söz cük le rin an lam ve çağ rı şım gü cü nü

ge liş tir me ye önem ver miş tir. (IV) Her şa ir ken di ne öz-

gü bir dil oluş tur ma ça ba sı için de ol muş tur. (V) Türk-

çe nin gü cü nün bu çağ rı şım lar da giz li ol du ğu nu an la-

mış ve an lat ma ya ça lış mış tır.

Bu par ça da ki nu ma ra lan mış cüm le ler den han gi si

dü şün ce nin akı şı nı boz mak ta dır?

A) I. B) II. C) II I. D) IV. E) V.

ÇÖZÜM: Bu me tin par ça sı nın dört cüm le si, bağ la şık-

lık ve bağ da şık lı ğa uy gun şe kil de, bel li bir ko nu ve

ana dü şün ce et ra fın da, dil bil gi si ku ral la rı na gö re bir-

bi ri ne ek lem len miş tir. Söz ko nu su dört cüm le de bel li

bir dö nem de var lık gös te ren ba zı şa ir le rin or tak özel-

lik le ri di le ge ti ril miş tir. Bu dört cüm le nin de öz ne si ay-

nı kelime gru bu dur.

I Di li bir mer mer küt le si gi bi gö rüp iş le ye rek is-

te dik le ri bi çi me sok ma ya ça lı şan lar da

II Bu nu ya par ken di lin ola nak la rı nı, sı nır la rı nı

zor la yan lar da

III Söz cük le rin an lam ve çağ rı şım gü cü nü ge-

liş tir me ye önem ve ren ler de

V Türk çe nin gü cü nün bu çağ rı şım lar da giz li ol-

du ğu nu an la mış ve an lat ma ya ça lı şan lar da

ay nı ki şi ler dir: Bu dö nem şa ir le ri

Me tin par ça sın da ki uyum suz luk özel lik le IV.

cüm ley le V. cüm le ara sın da ki dil bil gi sel ve an lam sal

ko puk luk ta ken di ni his set tir mek te dir. Dör dün cü cüm-

le nin öz ne si “her şa ir”dir. Oy sa bu cüm le dı şın da-

ki bü tün cüm le le rin öz ne si “Bu dö nem şa ir le ri” sö zü-

dür. Ay rı ca bu cüm le ler de bu dö nem şa ir le ri nin ge nel

özel lik le ri an la tıl mış ken dör dün cü cüm le de öze le inil-

miş ve şa ir le rin bi rey sel ça ba la rın dan söz edil miş tir.

Ce vap D

An la tım bo zuk lu klarının bel li baş lı ne den le ri-

ni şöy le sı ra la ya bi li riz:

1. Ge rek siz kelime kul la nıl ma sı

a. An lam daş kelimelerin bir ara da kul la nıl-

ma sı

b. Bi ri di ğe ri nin an la mı nı kap sa yan iki söz

un su ru nu bir ara da kul la nıl ma sı

c. Ay nı an lam sal içe ri ğe ve iş le ve sa hip ke-

lime ve ek le rin bir ara da kul la nıl ma sı

2. Kelimelerin ve kelime grup la rı nın yan lış an-

lam lar da kul la nıl ma sı

3. Bir bi riy le çe li şen ifa de le rin bir ara da kul la nıl-

ma sı

4. İfa de le rin ger çek le re ve man tık ku ral la rı na

ay kı rı ol ma sı

5. Kelimenin yan lış yer de kul la nıl ma sı

6. Cüm le de an lam be lir siz li ği nin bu lun ma sı

7. Yan lış tü re ti len kelimelerin kul la nıl ma sı

8. Cüm le de ki dil bil gi sel un sur lar ara sın da

uyum suz luk bu lun ma sı

a. Öge ler ara sın da uyum suz luk bu lun ma sı

b. Tam la ma da or tak kul la nı lan un sur la

tam la ma da ki di ğer un sur lar ara sın da


c. Kelime grup la rın da yer alan kelimeler le

bu kelime grup la rın da ki ek ler ara sın da


ES

EN

YA

YIN

LAR

I

An la tı cı, an la tı mın olu şu mu sü re cin de ke li-

me le ri, ke li me grup la rı nı, cüm le le ri ve pa rag raf la-

rı bağ la şık lık ve bağ da şık lık la il gi li ku ral la ra dik kat

ede rek art ar da ge ti rir. An la tı cı nın oluş tur du ğu me-

tin le rin ve ha zır la dı ğı ko nuş ma la rın, di lin bi li nen ve

ka bul edi len ku ral la rı na uy gun ol ma sı, an la tı mın

an la şı lır ol ma sı nı sağ lar.

An la tı cı nın, di lin bi li nen ve ka bul edi len ku-

ral la rı na uy ma ma sı, an la tım bo zuk luk la rı na ne-

den olur. Bu da an la tı mın ama cı na ulaş ma sı na en-

gel olur.

DİKKAT

ANLATIM BOZUKLUKLARI


113

ç. Or tak kul la nı lan fi il ve fii lim si ler le bun la ra

bağ la nan isim un sur la rı ara sın da uyum-

suz luk bu lun ma sı

d. Or tak kul la nı lan kip ek le riy le bu ek le ri

alan kelimeler ara sın da uyum suz luk bu-

lun ma sı

e. Yük lem ler ara sın da ça tı ba kı mın dan


1. Ge rek siz kelime kul la nıl ma sı: Bir cüm le-

den her han gi bir kelime çı ka rıl dı ğın da cüm le nin an la-

mın da her han gi bir da ral ma ol mu yor sa o kelime ge-

rek siz kul la nıl mış de mek tir.

Bu tür yan lış la rı üç alt grup ta in ce le ye bi li riz:

a. An lam daş kelimelerin bir ara da kul la nıl ma sı

Yurt taş lar ve va tan daş lar, bi linç li ha re ket

et me li dir ler.

Bu şi ir, an lam, ses ve ma na kay naş ma sı-

nın en gü zel ör ne ği dir.

Ne re ye git ti ği ni söy le mi yor sun, ba ri ne

za man dö ne ce ği ni söy le hiç ol maz sa!

Bu ya za rın ro man la rı ka dar, öy kü, hi kâ ye

ve de ne me le ri de et ki le yi ci dir.

Ko nuk la rın ge cik me yap ma sı plan la rı mı zı

alt üst et miş, her şe yi ye ni baş tan dü zen-

le me mi ze ne den ol muş tu.

Bu cüm le de yap ma sı kelimesi ge rek siz kul la-

nıl mış tır. Cüm le şöy le ol ma lıy dı: “Ko nuk la rın ge cik-

me si plan la rı mı zı alt üst et miş, her şe yi ye ni baş-

tan dü zen le me mi ze ne den ol muş tu.”

c. Ay nı an lam sal içe ri ğe ve iş le ve sa hip ke-

li me ve ek le rin bir ara da kul la nıl ma sı

Ay şe’nin böy le dav ran ma sı nın ne de ni,

geç mi şiy le yüz leş mek is te me me sin den-

dir.

Bu cüm le de “bir ola yı ve du ru mu ge rek ti ren, do-

ğu ran baş ka olay ve ya du rum” an la mı ta şı yan iki un-

sur (“ne den kelimesi ve “-den” eki) bir ara da kul la nıl-

mış tır. Bun lar dan bi ri atıl ma lı dır:

Ay şe’nin böy le dav ran ma sı nın ne de ni,

geç mi şiy le yüz leş mek is te me me si dir.

Ay şe’nin böy le dav ran ma sı, geç mi şiy le

yüz leş mek is te me me sin den dir.

2. Ke li me le rin ve kelime grup la rı nın yan lış

an lam lar da kul la nıl ma sı: Ba zı ke li me le rin an lam la rı

ara sın da ya kın bir iliş ki var dır. Öy le ki ba zen bu ke li-

me ler den han gi si kul la nı lır sa kul la nıl sın cüm le nin an-

la mın da önem li bir de ği şik lik ol maz. Ama bu, bir bi ri ni

çağ rış tı ran ya da ara la rın da an lam sal ya kın lık ol du ğu

dü şü nü len bü tün kelimelerin bir bir le ri nin ye ri ne kul la-

nı la bi le ce ği an la mı na gel mez.

Bu ma çı da ye ner sek şam pi yon lu ğu ga-

ran ti le miş olu ruz.

Bu cüm le de ka zan mak kelimesinin ye ri ne, an-

lam ba kı mın dan bu kelimeyi çağ rış tı ran yen mek

kelimesinin kul la nıl ma sı, baş ka bir de yiş le yen mek

kelimesine ka zan mak kelimesinin an la mı nın yük len-

me si, an la tım bo zuk lu ğu na ne den ol muş tur. Bu cüm-

le, an la tım bo zuk lu ğu ya pıl ma dan şu şe kil ler de ku-

ru la bi lir di:

Bu ma çı da ka za nır sak şam pi yon lu ğu ga-


Bu ta kı mı da ye ner sek şam pi yon lu ğu ga-


ES

EN

YA

YIN

LAR

I

Eş ya da ya kın an lam lı kelimeler le oluş tu ru lan

iki le me ler (eş dost, hı sım ak ra ba, ses se da, bit mez

tü ken mez, mal mülk vb.) an la tım bo zuk lu ğu na ne-

den ol maz. Bu tür ka lıp laş mış ifa de ler, ço ğun luk la

an la tı mın pe kiş ti ril me si için kul la nı lır.

DİKKAT

b. Bi ri di ğe ri nin an la mı nı kap sa yan iki söz

un su ru nun bir ara da kul la nıl ma sı

Giz li sır la rı mı sen den baş ka bi len yok.

Sır, “var lı ğı ve ya ba zı yön le ri açı ğa vu rul mak is-

ten me yen, giz li ka lan, giz li tu tu lan şey” de mek tir. O

hâl de “sır” kelimesinin “giz li” sı fa tıy la ni te len di ril me si-

ne ge rek yok tur. Çün kü bir şey “sır”sa ay nı za man da

“giz li”dir. “Giz li bel ge, giz li bil gi, giz li ser vis” olur ama

“giz li sır” ol maz.


114

Yol suz luk ha ber le ri nin ay yu ka çık ma sı

üze ri ne, mü fet tiş ler ha re ke te geç miş; su-

çu nun açı ğa çık ma sın dan kor kan mü dü-

rün etek le ri zil çal ma ya baş la mış tı.

Bu cüm le de etek le ri zil çal mak de yi mi nin yan-

lış an lam da kul la nıl ma sın dan kay nak la nan bir an la-

tım bo zuk lu ğu var dır. Çün kü “etek le ri zil çal mak”, çok

se vin mek, alı nan se vinç li bir ha ber den ötü rü he-

ye ca na ka pıl mak de mek tir. Oy sa bu cüm le de mü-

dü rün su çu nun açı ğa çık ma sın dan ötü rü te laş lan dı ğı

ve kork tu ğu an la tıl mak is ten mek te dir. O hal de cüm-

le şöy le ol ma lıy dı: “Yol suz luk ha ber le ri nin ay yu ka

çık ma sı üze ri ne, mü fet tiş ler ha re ke te geç miş; su-

çu nun açı ğa çık ma sın dan kor kan mü dü rün etek-

le ri tu tuş ma ya baş la mış tı.”

3. Bir bi riy le çe li şen ifa de le rin bir ara da kul-

la nıl ma sı: Ay nı du rum, olay, nes ne vb. ile il gi li ola rak

bir bi riy le çe li şen ifa de le rin bir ara da kul la nıl ma sı an-

la tım bo zuk lu ğu na ne den olur.

Kü re sel eko no mik kriz ne de niy le ih ra ca tı-

mız azal dı, şir ke ti miz bir yıl için de ta mı ta-

mı na yak la şık bir mil yon TL za rar et ti.

Sa nı rım bi raz geç de ol sa biz den ke sin lik-

le özür di le ye cek.

4. İfa de le rin ger çek le re ve man tı ğa ay kı rı ol-

ma sı: Bu mad dey le ne an lat mak is te di ği mi zi ör nek-

ler üze rin de gös te re lim.

Bü yük bir sa lon da kon fe rans ver mek is te yen

bir ko nuş ma cı, mik ro fo nun ça lı şıp ça lış ma-

dı ğı nı kon trol et mek is ter ken “Sa lo nun ar-

ka ta ra fın da ki ler be ni du yu yor mu, se si-

mi duy ma yan lar el le ri ni kal dır sın.” şek lin-

de bir cüm le ku rar sa man tık ku ral la rı na ay-

kı rı bir ifa de kul lan mış, do la yı sıy la da an la-

tım bo zuk lu ğu yap mış olur. Çün kü ko nuş-

ma cı nın se si ni du ya ma yan lar, “Sa lo nun ar-

ka ta ra fın da ki ler be ni du yu yor mu, se si mi

duy ma yan lar el le ri ni kal dır sın.” cüm le si ni

de du ya ma ya cak la rı için ko nuş ma cı nın is te-

ği ni ye ri ne ge ti re me ye cek, ya ni el le ri ni kal dı-

ra ma ya cak lar dır. Ko nuş ma cı, duy ma yan lar

ye ri ne du yan lar ke li me si ni kul lan say dı cüm-

le de an la tım bo zuk lu ğu oluş ma ya cak tı.

“En sev di ğim mev sim, tem muz dur.” cüm-

le sin de de an la tım bo zuk lu ğu var dır. Çün kü

bu cüm le de “tem muz” bir “ay” ola rak de ğil

bir “mev sim” ola rak dü şü nül müş, so mut ger-

çek le re ay kı rı bir ifa de kul la nıl mış tır. Cüm le

şöy le ol ma lıy dı: “En sev di ğim ay, tem muz-

dur.”

5. Kelimenin yan lış yer de kul la nıl ma sı: Her

kelime, cüm le de an la tıl mak is te nen le re bağ lı ola rak

cüm le nin bel li bir ye rin de kul la nı lır. Söz ge li mi ba zı

kelimeler hem sı fat hem de zarf ola rak kul la nı la bi lir.

Ki şi böy le bir kelimeyi, an lat mak is te di ği bil gi, duy gu,

dü şün ce ye gö re cüm le nin uy gun bir ye rin de kul la na-

rak o kelimeyi ya sı fat ya da zarf ya par.

Bir kaç yar dım se ve rin bir ara ya gel me siy-

le hiz me te açı lan bu sağ lık mer ke zin de

üc ret siz has ta la ra ba kıl ma sı, yö re in sa nı

ta ra fın dan tak dir le kar şı la nı yor.

Bu cüm le de üc ret siz kelimesinin yan lış yer de

kul la nıl ma sın dan kay nak la nan bir an la tım bo zuk lu ğu

var dır. “Üc ret siz” kelimesi, bu hâ liy le “has ta lar”ın sı-

fa tı dır. Oy sa bu kelimenin “ba kıl ma sı” fii lim si si nin zar-

fı ol ma sı ge re kir di: “Bir kaç yar dım se ve rin bir ara-

ya gel me siy le hiz me te açı lan bu sağ lık mer ke zin-

de has ta la ra üc ret siz ba kıl ma sı, yö re in sa nı ta ra-

fın dan tak dir le kar şı la nı yor.”

Alı nan bu ka rar, sa vaş ta as ke rin da ha

çok öl me si ne yol aç tı.

Bir ön ce ki ör nek te zarf ola rak kul la nıl ma sı ge re-

ken bir kelime sı fat ola rak kul la nıl mış tı. Bu cüm le de

ise sı fat ola rak kul la nıl ma sı ge re ken bir kelime zarf

ola rak kul la nıl mış tır. Bu nun ne de ni kelimenin yan lış

yer de kul la nıl ma sı dır. Cüm le şöy le ol ma lıy dı: “Alı-

nan bu ka rar, sa vaş ta da ha çok as ke rin öl me si-

ne yol aç tı.”

ES

EN

YA

YIN

LAR

I


115

6. Cüm le de an lam be lir siz li ği nin bu lun ma sı:

Ba zı cüm le ler de tam la yan kul la nıl ma ma sı, o cüm-

le de ki kelimelerin bi rin de ka çın cı ki şi iye lik eki ni nin

kul la nıl dı ğı ko nu sun da bir be lir siz li ğin oluş ma sı-

na ne den olur. “Şi ir le ri ni be ğen mi yo rum.” cüm le-

sin de bu tür bir be lir siz lik var dır. Çün kü bu cüm le de ki

“şi ir le ri ni” kelimesin de ka çın cı ki şi iye lik eki nin kul la-

nıl dı ğı bel li de ğil dir: Ki min şi ir le ri? Se nin (2. te kil ki şi)

mi, onun (3. te kil ki şi) mu? Bu be lir siz li ğin gi de ril me-

si için cüm le ye tam la yan eki ni al mış bir za mi rin ge ti-

ril me si ge rek mek te dir.

7. Yan lış tü re ti len kelimelerin kul la nıl ma sı:

Türk çe nin söz var lı ğı nı zen gin leş tir me nin en önem li

yo lu, kelime tü ret me dir. Kelime tü ret me de, ya pım ek-

le rin den ya rar la nı lır. Ya pım ek le ri nin yüz yıl lar için de

oluş muş bel li an lam ve iş lev le ri var dır. Bu an lam ve

iş lev le re dik kat edil me den ye ni kelimelerin tü re til me-

ye ça lı şıl ma sı an la tım bo zuk lu ğu na ne den ola bi lir.

“Bu ma hal le yi, bu ken ti, bu ül ke yi çir-

kin let me ye hiç kim se nin hak kı yok; bu-

nu her ke sin bil me si ge re kir.” cüm le sin de

böy le bir du rum söz ko nu su dur. Bu cüm le-

de ki “çir kin let me ye” kelimesinin ye ri ne çir-

kin leş tir me ye kelimesini kul la nıl ma lıy dı.

8. Cüm le de ki dil bil gi sel un sur lar ara sın da

uyum suz luk bu lun ma sı: Bir cüm le de bağ la şık lı ğın

sağ lan ma sı için o cüm le de ki bü tün dil bil gi sel un sur-

lar ara sın da uyum ol ma lı dır.

a. Öge ler ara sın da uyum suz luk bu lun ma sı: Yük lem, cüm le nin en önem li öge si dir. Bir cüm le de ki

bü tün öge le rin yük lem le uyum lu ol ma sı ge re kir.

ES

EN

YA

YIN

LAR

I

Onun şi ir ler – i – n – i be ğen mi yo rum.

3. te kil ki şi kay naş tır ma be lirt me du rum eki iye lik eki se si

Se nin şi ir ler – in – i be ğen mi yo rum.

2. te kil ki şi be lirt me du rum eki iye lik eki

1. Tam la yan ek sik li ğin den kay nak la nan an-

lam be lir siz lik le ri, ço ğun luk la bu cüm le le rin me tin

bağ la mın dan so yut la na rak tek baş la rı na ele alın-

ma la rı du rum lar da söz ko nu su olur. Söz ge li mi

“Şi ir le ri ni be ğen mi yo rum.” cüm le si “Şi ir le rin de

öz gün im ge ler kul lan mı yor sun. Ahenk un sur la-

rı na da dik kat et mi yor sun. Şi ir le ri ni be ğen mi-

yo rum.” bağ la mın da de ğer len di ril di ğin de cüm le de

an lam be lir siz li ğinden söz edi le mez. Çün kü bu ra da

şi ir le ri be ğe nil me ye nin kim ol du ğu (sen) bel li dir.

2. Nok ta la ma yan lış la rı da cüm le de an lam

be lir siz li ği nin oluş ma sı na ne den ola bi lir. Bu yan-

lış lar da ha çok vir gül le il gi li dir. “TDK İm la Kı la-

vu zu”nda vir gü lün kul la nıl dı ğı yer ler an la tı lır ken

şu mad de ye yer ve ril mek te dir: “Bir ke li me nin

ken di sin den son ra ge len ke li me ve ya ke li me

grup la rıy la ya pı ve an lam ba kı mın dan bağ lan tı-

sı ol ma dı ğı nı gös ter mek ve an lam ka rı şık lı ğı nı

ön le mek için kul la nı lır.”

DİKKAT

Zen gin dün ya nın ni met le rin den ya rar-

lan ma sı na ya rar la nır da öte ta raf ta ne

ya par, bi le mem.

Bu cüm le yi ku ran ki şi “Zen gin dün ya nın ni met-

le rin den ya rar lan ma sı na ya rar la nır” sö züy le şu nu

an lat mak is te miş tir: “Zen gin le rin, dün ya ni met le rin-

den ya rar lan dık la rı nı bi li rim, bu nu in kâr ede mem.”

Cüm le den bu an la mın çık ma sı için “zen gin” ke li-

me sin den son ra vir gü lün kul la nıl ma sı, böy le lik le

de bu ke li me nin, ken di sin den son ra ge len “dün ya”

ke li me siy le ya pı ve an lam ba kı mın dan bağ lan tı sı-

nın ol ma dı ğı nın açık ça be lir til miş ol ma sı ge re kir di.

As lın da ad laş mış sı fat olan “zen gin” ke li me sin den

son ra vir gü lün kul la nıl ma ma sı, bu ke li me nin, “dün-

ya” ke li me si nin sı fa tı ola rak al gı lan ma sı na ne den

ol muş tur:

— Na sıl dün ya?

— Zen gin dün ya.


116

Öz ne-yük lem uyu muy la il gi li en önem li ku ral lar

şun lar dır:

Öz ne nin bil dir di ği ki şi ler le yük le min bil-

dir di ği ki şi ler ara sın da uyum ol ma lı dır. Söz ge li-

mi öz ne bi rin ci te kil ki şi (ben) ise yük lem de bu na

uy gun ki şi eki ni al ma lı dır. “Ben, bu ra dan ay rıl ma nı zın

doğ ru ola ca ğı nı dü şü nü yo rum.” cüm le sin de bu uyum

var dır. Bu cüm le şöy le ol say dı öz ney le yük lem ara sın-

da ki şi yö nün den bir uyum suz luk olur du: “Ben, bu ra-

dan ay rıl ma nı zın doğ ru ola ca ğı nı dü şü nü yor sun.”

Öz ne bir den çok ki şi den olu şu yor sa ve

için de bi rin ci te kil ya da bi rin ci ço ğul ki şi ler

(ben, biz) var sa, yük lem bi rin ci ço ğul ki şi ye gö re

çe kim le nir:

Ben ve ar ka daş la rım sı na vı ka za na ca ğız. Biz

Öz ne bir den çok ki şi den olu şu yor sa [için-

de bi rin ci ki şi ler (ben, biz) ol ma mak şar tıy la] ve

için de ikin ci te kil ya da ikin ci ço ğul ki şi ler var sa,

yük lem ikin ci ço ğul ki şi ye gö re çe kim le nir:

Sen ve Ali, be ni çok üzü yor su nuz. Siz

Kav ram, te rim ve can sız var lık la rın ço ğul-

la rı nın öz ne ol ma sı du ru mun da yük lem 3. te kil

ki şi ye gö re çe kim le nir, ya ni yük lem de “-lar, -ler”

ek le ri bu lun maz.

Ede bî sa nat lar, öğ re ti ci me tin ler de faz la

kul la nıl maz.

Bu cüm le de her han gi bir an la tım bo zuk lu ğu

yok tur. Cüm le, “Ede bî sa nat lar, öğ re ti ci me tin ler-

de faz la kul la nıl maz lar.” şek lin de ol say dı, an la tım

ba kı mın dan bo zuk ola cak tı.

Çok luk an la mı ta şı yan bel gi siz za mir le rin

öz ne ol du ğu du rum lar da (her kes, hiç bi ri, hep si,

tü mü vb.) yük lem te kil olur.

Yet ki li le rin tü mü, so ru la rı mı zı ce vap sız

bı rak tı lar.

Bu cüm le de yu ka rı da ki ku ra la uy ma mak tan kay-

nak la nan bir an la tım bo zuk lu ğu var dır. Cüm le şöy le

ol ma lıy dı: “Yet ki li le rin tü mü, so ru la rı mı zı ce vap sız

bı rak tı.”

Ay nı öz ne ye bağ la na ma ya cak bir den çok

yük le min or tak bir öz ne ye bağ lan ma sı an la tım

bo zuk lu ğu na neden olur. Bir le şik, sı ra lı ve bağ-

lı cüm le ler de kar şı mı za çı kan bu tür bo zuk luk la rın

gi de ril me si için cüm le ye ikin ci bir öz ne nin ge ti ril-

me si ge re kir.

Hiç kim se tek ke li me bi le ko nuş mu yor,

bü yük bir dik kat le onu din li yor du.

Bu cüm le de bir den çok yük lem (ko nuş mu yor,

din li yor du)in or tak kul la nı la ma ya cak bir öz ne (hiç

kim se)ye bağ lan ma sı an la tım bo zuk lu ğu na ne den

ol muş tur. Cüm le den bu hâ liy le şu an lam çık mak ta dır:

Hiç kim se tek ke li me bi le ko nuş mu yor du.

Hiç kim se bü yük bir dik kat le onu din li yor du.

Bu cüm le de ki an la tım bo zuk lu ğu nun gi de ril me si

için cüm le ye ikin ci yük lem le uyum lu bir öz ne ge ti ril-

me li dir:

Hiç kim se tek ke li me bi le ko nuş mu yor,

her kes bü yük bir dik kat le onu din li yor du.

“Hiç kim se tek ke li me bi le ko nuş mu yor,

bü yük bir dik kat le onu din li yor du.” cüm le siy le

il gi li ola rak “Bu cüm le de ki an la tım bo zuk lu ğu nun

ne de ni ne dir?” so ru su so rul du ğun da şu iki ce vap da

doğ ru ola cak tır:

1. Öz ne-yük lem uyum suz lu ğu

2. Öz ne ek sik li ği

ES

EN

YA

YIN

LAR

I

Özne-yüklem uyumu

Diğer ögelerin yüklemle uyumu

1. Türk çe de öge ler, yük le me hâl (du rum) ek-

le riy le bağ la nır. Ba zı yük lem ler be lirt me (-i), ba zı la rı

yö nel me (-e), ba zı la rı bu lun ma (-de), ba zı la rı da ay-

rıl ma hâl eki (-den)ni al mış ke li me ler le kul la nı lır. Söz

ge li mi bak mak fii li, yö nel me hâl eki ni al mış bir ke li-

mey le kul la nı la bi lir ken be lirt me du rum eki ni al mış

bir ke li mey le ya ni bir nes ney le kul la nı la maz.


117

ES

EN

YA

YIN

LAR

I

Onu bakt›m.

Seni bak›yorum.

Görkem'i bakmal›s›n.

Onu bakt›m.

Seni bak›yorum

Görkem'i bakm

Onu bakt›m.

Seni bak›yor

Görkem'i ba

ba

Bu cüm le le rin an lam lı ol ma sı “o, sen, Gör kem”

ke li me le ri nin bu lun ma hâl eki ni al ma sı na ya ni bu

ke li me le rin bi rer do lay lı tüm le ce (yer tam la yı cı sı-

na) dö nüş me si ne bağ lı dır:

Ona bak tım.

Sa na ba kı yo rum.

Gör kem’e bak ma lı sın.

Ki şi kav ra mı nı yan sı tan “o, sen, Gör kem” gi-

bi ke li me le rin “bakmak” fii liy le bir ara da kul la nıl ma-

sı, “görmek” fii liy le bir ara da kul la nıl ma sın dan fark lı-

dır. “Gör mek” fi ili nin bu ke li me ler le bir ara da kul la nıl-

ma sı için bu ke li me ler de be lirt me du rum eki ni nin

bu lun ma sı, ya ni bu ke li me le rin bi rer nes ne ye dö-

nüş me si ge re kir.

Ona gördüm.

Sana görüyorum.

Görkem'e görmelisin.

Ona gördüm.

Sana görüyoru

Görkem'e görm

Ona gördüm

Sana görüyo

Görkem'e gö

gö

Onu gör düm.

Se ni gö rü yo rum.

Gör kem’i gör me li sin.

2. Türk çe de öge ler or tak kul la nı la bi lir. Söz

ge li mi bir nes ne, bir den çok yük lem için or tak kul la-

nı la bi lir. “Onu se vi yor ve öz lü yo rum.” cüm le sin de

böy le bir du rum söz ko nu su dur.

“Onu se vi yor ve say gı du yu yo rum.” cüm-

le sin de bir nes ne bir den çok yük lem için or tak kul la-

nıl mış tır:

Onu se vi yo rum. Onu say gı du yu yo rum.–––– ––––––––– –––– ––––––––––––––––nes ne yük lem nes ne yük lem

Bu cüm le le rin il kin de her han gi bir so run yok tur.

So run ikin ci cüm le de dir. “Onu say gı du yu yo rum.”

şek lin de bir cüm le Türk çe nin söz di zi mi ku ral la rı na

ay kı rı dır. Cüm le şöy le ol ma lıy dı:

Onu se vi yor ve ona say gı du yu yo rum. –––– –––––– –––– –––––––––––––––– nes ne yük lem do lay lı t. yük lem

“Onu se vi yor ve say gı du yu yo rum.” cüm le-

siy le il gi li ola rak “Bu cüm le de ki an la tım bo zuk lu ğu-

nun ne de ni ne dir?” so ru su so rul du ğun da şu iki ce-

vap da doğ ru ola cak tır:

1. Nes ne-yük lem uyum suz lu ğu

2. Do lay lı tüm leç ek sik li ği

b. Tam la ma da or tak kul la nı lan un sur la tam-

la ma da ki di ğer un sur lar ara sın da uyum suz luk bu-

lun ma sı: Bir tam la ma da bir den çok tam la yan için or-

tak bir tam la nan kul la nı la bi lir. Bu nun ter si de müm-

kün dür. Ya ni bir den çok tam la nan için or tak bir tam-

la yan da kul la nı la bi lir. Bu tür du rum lar da şu na dik kat

et mek ge re kir: Tam la ma da or tak un su ra bağ la nan

ke li me le rin tü mü ya sı fat ya da isim ol mak du ru mun-

da dır. Söz ge li mi tam la yan lar dan bi ri sı fat bi ri isim se

bu tam la ma da tam la nan or tak kul la nı la maz.

İş ve özel mek tup lar ay nı üs lup la ya zı la-

maz.

Yu ka rı da ki cüm le de bir isim (iş) ile bir sı fatın

(özel), or tak kul la nı la ma ya cak bir tam la nana (mek-

tup lar) bağ lan ma sı an la tım bo zuk lu ğu na ne den ol-

muş tur:

İş mek tup lar ve özel mek tup lar ay nı üs-

lup la ya zı la maz.

Bu cüm le de ki an la tım bo zuk lu ğu şöy le gi de ri-

le bi lir:

be lir ti siz isim tam la ma sı sı fat tam la ma sı 6447448 6447448

İş mek tup la rı ve özel mek tup lar –– –––––––––––– –––– –––––––––––tam la yan tam la nan tam la yan tam la nan (isim) (isim) (sı fat) (isim)

ay nı üs lup la ya zı la maz.

c. Ke li me grup la rın da yer alan ke li me ler le bu

ke li me grup la rın da ki ek ler ara sın da uyum suz luk

bu lun ma sı: Ke li me grup la rı ge li şi gü zel oluş tu rul maz.

Bun la rın bel li ku ral la rı var dır. Söz ge li mi çok luk an-


118

ES

EN

YA

YIN

LAR

I

la mı ta şı yan bir sı fat, çok luk eki ni al mış bir isim le

sı fat tam la ma sı oluş tu ra maz.

Bir çok in san lar la kar şı laş tım, se nin gi bi-

si ni gör me dim.

Yu ka rı da ki cüm le de bu ku ra la uyul ma ma sı an-

la tım bo zuk lu ğu na ne den ol muş tur. Cüm le şöy le ol-

ma lıy dı:

Bir çok in san la kar şı laş tım, se nin gi bi si ni

gör me dim.

“Ki tap la rın, plan la dı ğı mız şe kil de da ğı tı-

la ca ğı nı sağ la ya cak lar.” cüm le sin de isim-fi il ekiy-

le ku rul ma sı ge re ken fii lim si gru bu sı fat-fi il ekiy le ku-

rul du ğu için an la tım bo zuk lu ğu oluş muş tur. Bu cüm-

le şöy le ol ma lıy dı: “Ki tap la rın, plan la dı ğı mız şe kil-

de da ğı tıl ma sı nı sağ la ya cak lar.”

ç. Or tak kul la nı lan fi il ve fii lim si ler le bun la-

ra bağ la nan isim un sur la rı ara sın da uyum suz luk

bu lun ma sı

“Kur du ğum ha yal ler ve rü ya lar so nu cun-

da gi riş ti ğim bu iş, uma rım kö tü so nuç lan maz.”

cüm le sin de ha yal ve rü ya ke li me le ri “kur du ğum” sı-

fat-fi ili ne bağ lan mış, ya ni bir fii lim si or tak kul la nıl mış-

tır:

kur du ğum ha yal (ha yal kur mak)

kur du ğum rü ya (rü ya kur mak)

Bu cüm le şöy le ol ma lıy dı: “Kur du ğum ha yal ler

ve gör dü ğüm rü ya lar so nu cun da gi riş ti ğim bu iş,

uma rım kö tü so nuç lan maz.”

d. Or tak kul la nı lan kip ek le riy le bu ek le ri alan ke li me ler ara sın da uyum suz luk bu lun ma sı: Türk çe de ba zı ek ler or tak kul la nı la bi lir. Bir ekin or tak kul la nıl ma sı, o eki al dı ğı dü şü nü len bü tün ke li me le-rin ge rek ke li me tü rü ge rek se de da ha ön ce al dık la rı çe kim ek le ri ba kı mın dan ay nı du rum da bu lun ma la rı ko şu lu na bağ lı dır. Söz ge li mi “Ora ya gi de cek ve bu

mek tu bu ona ve re cek ti niz.” cüm le sin de “git-” ve “ver-” fi il le ri için, hi kâ ye bir le şik za man eki (ek fi il) “-di” ile ikin ci ço ğul ki şi eki olan “-niz”, ay rı ay-rı söy len me miş; bu ek ler bir tek ke li me ye ek le ne rek or tak kul la nıl mış tır. Bu cüm le de her han gi bir an la tım bo zuk lu ğu yok tur. Çün kü bu ek le ri alan ke li me ler ay-nı du rum da dır: İki ke li me de fi il dir ve bu ke li me ler de bu ek ler den ön ce ay nı ek ler (ge le cek za man eki) kul-la nıl mış tır.

“Ben ce o, ödev le ri ni çok tan bi tir miş ve bi raz dan di zi si ni iz le me ye baş la ya cak tır.” cüm le-sin de an la tım bo zuk lu ğu var dır. Çün kü bu cüm le de ek fii lin or tak kul la nıl dı ğı bi tir miş ve baş la ya cak fi il-le rinin du rum la rı ay nı de ğil dir. Bu fi il ler den bi ri “öğ re-ni len geç miş za man eki olan “-miş”i, di ğe ri ise ge le-cek za man eki olan “-ecek”i al mış tır. Cüm le şöy le ol-ma lıy dı:

Ben ce o, ödev le ri ni çok tan bi tir miş tir ve bi raz dan di zi si ni iz le me ye baş la ya cak tır.

e. Yük lem ler ara sın da ça tı ba kı mın dan uyum-suz luk bu lun ma sı: Edil gen fi il ler, ger çek; dö nüş lü ve et ken fi il ler ger çek öz ne ler le kul la nı lır.

Bu ga ze te, ti ra jı nı ar tır mak için han gi yön-te mi de ner se de ne sin is te nen so nu ca ula şı la mı-yor.

Bu cüm le de ay nı öz ne ye (bu ga ze te) bağ la nan fi il ler den ve fii lim si ler den iki si nin edil gen (is te nen, ula şı la mı yor), iki si nin et ken (ar tır mak, de ner se de-ne sin) ol ma sı, an la tım bo zuk lu ğu na ne den ol muş tur:

Bu ga ze te, ti ra jı nı ar tır mak için han gi yön-te mi de ner se de ne sin (bu ga ze te) is te nen so nu ca ula şı la mı yor.

Cüm le de ki bo zuk luk, bü tün fi il le rin ya ger çek ya da söz de öz ne ye gö re ye ni den dü zen len me siy le or-ta dan kal dı rı la bi lir:

Bu ga ze te, ti ra jı nı ar tır mak için han gi yön-te mi de ner se de ne sin is te di ği so nu ca ula şa mı-yor.

Bu ga ze te nin ti ra jı nın ar tı rıl ma sı için han-gi yön tem de ne nir se de nen sin is te nen so nu ca ula şı la mı yor.


119

1. Yah ya Ke mal’i ve Na zım Hik met’i ay rı tu tar sak

kü çük mut lu luk lar Türk şi i ri ne Ga rip dö ne min-

de bir uğ ra yıp geç miş tir, di ye bi li riz. Bi raz Zi ya

Os man, çok az Ca hit Sıt kı... Onun dı şın da “Hü-

zün ki en çok ya kı şan dır bi ze.” an la yı şı ege men-

dir. Ce mal Sü re ya’nın, Ga rip çi le rin izi ne ba sa rak

yü rü dü ğü ki mi şi ir le rin de de bu an la yı şın yan sı-

ma la rı nı gö rü rüz. Ne var ki onun şi ir le rin de ge-

nel ola rak in ce bir hü zün söz ko nu su dur.

Bu par ça da ge çen “izi ne ba sa rak yü rü me”

sö züy le an la tıl mak is te nen aşa ğı da ki ler den

han gi si dir?

A) Her kes çe an la şıl ma ma

B) Ye ni bi çim ler ara ma

C) Ka lı cı ol ma yı amaç la ma

D) Ben zer duy gu la rı iş le me

E) Ka ram sar lı ğı yeğ le me

(YGS 2011)

2. Kim bi lir kaç ke re ka rar ve rip de baş la ya ma dı-

ğım bir işi bu yıl da er te le mek zo run da kal dım.

Türk çe Söz lük’ü alıp baş tan so na oku ma dü şün-

cem yi ne ha yal ol du. Oy sa söz cük le rin kuy tu la ra

yat mış, öte ki yüz le riy le kar şı laş mak ta dı na do-

yul maz bir eğ len ce ola cak tı be nim için.

Bu par ça da ki al tı çi zi li söz le, söz cük le re yö-

ne lik ola rak an la tıl mak is te nen aşa ğı da ki ler-

den han gi si dir?

A) İlk an da ak la gel me yen an lam la rı nı öğ ren-

mek

B) Ya pı sal özel lik le ri ni ta nı mak

C) Ye ni le ri ni es ki le rin den ayı ra bil mek

D) Gün de lik dil de kul la nı lan la rı araş tır mak

E) Ye ni bir söz lük oluş tur mak

(YGS 2011)

3. Bir sa nat çı mız şöy le di yor: “Der gi ler, ede bi ya tın

yer al tı ha ri ta sı dır.” Ni te kim bu der gi ler de ilk

ürün le ri ya yım la nan genç şa ir le rin ço ğu, bir sü re

son ra ça lış ma la rı nı ki tap laş tı ra rak şa ir lik le ri nin

ilk ki lo met re taş la rı nı ko yar lar.

Bu par ça da ge çen “ede bi ya tın ye ral tı ha ri ta sı

ol ma” sö züy le, der gi le rin han gi özel li ği be lir-

til mek is ten miş tir?

A) Sa nat çı la rı, fark lı al gı la ma ka lıp la rı için de

dü şün dür me

B) Giz li ye te nek le rin gün ışı ğı na çık ma sı na ola-

nak sağ la ma

C) Ya zar la rı, ye ni ya zın sal tür le re yön len dir me

D) Şi i ri öte ki tür le rin önü ne ge çir me

E) Sa nat çı la rın bir bir le rin den ya rar lan ma sı na

or tam ha zır la ma

(YGS 2011)

4. Biz de hâ lâ halk şi i ri ge le ne ği ne ge re ğin den faz-

la bağ lı ka lan şa ir ler var. Bu, duy gu la rı de vin di ri-

ci bir tu tum de ğil dir. Çün kü o ürün ler çağ daş du-

yar lı ğı bes le ye cek zen gin lik ler ta şı maz, sö zü ka-

nat lan dı ra cak ola nak lar içer mez.

Bu par ça da ki al tı çi zi li söz le an la tıl mak is te-

nen aşa ğı da ki ler den han gi si ola maz?

A) Ye ni im ge ler çağ rış tır ma ma

B) Te ma la rı gün lük ya şam la sı nır lı tut ma

C) Alı şıl mış söy le yiş le rin dı şı na çı ka ma ma

D) Bi rey sel ya ra tı cı lı ğı ön le me

E) Be lir li bi çim ler için de sı kı şıp kal ma

(LYS 2011)

ES

EN

YA

YIN

LAR

I

KELİMELERDEN KELİME GRUBU ÜRETMETEST – 1

ÖLÇME – DEĞERLENDİRME 5 Anlatımın Oluşumu

5. Sözlük hazırlamanın en güç yanı sözcükleri an-

lam kayganlığından kurtarma, onları belli bir ye-

re oturtmadır. Bu da ancak Samuel Butler’in de-

diği gibi onların belirsiz yanlarını söz duvarlarıy-

la kuşatmakla gerçekleşebilir.

Bu cümledeki altı çizili sözle, sözcüklere yö-

nelik olarak ne yapıldığı anlatılmıştır?

A) Tanımsal sınırlar koyulduğu

B) Birbirlerinden etkilenişlerinin gösterildiği

C) Çağrışımsal değerlerinin belirtildiği

D) Zenginleştirme yollarının açıklandığı

E) Kullanım sıklığının yansıtıldığı

(YGS 2013)

6. Bazı insanlar yapabileceklerinin farkında olma-

dan, sürekli bir özgüven eksikliği içinde yaşarlar.

Bazıları da abartılı bir özgüvenle, hayatta her şe-

yi başarabileceklerine, her alanda en iyi oldukla-

rına inandırırlar kendilerini. Oysa insan kendisi-

ne içbükey veya dışbükey aynada değil, düz ay-

nada bakmalıdır.

Bu parçadaki altı çizili sözle anlatılmak iste-

nen aşağıdakilerden hangisidir?

A) İnsanın kendisine güvenerek başladığı her

işte başarılı olması mümkündür.

B) İnsan, her alanda kendisinden daha üstün bi-

rilerinin olabileceğini unutmamalıdır.

C) Yaşamda mutlu olmak için olumsuzluklar kar-

şısında direnmeli, önüne çıkan engelleri sa-

bırla aşmaya çalışmalıdır.

D) İnsan, yeteneklerinin sınırlarını gerçekçi bir

tutumla belirlemeli, kendisini tarafsız bir göz-

le değerlendirmelidir.

E) İnsanlar, hayattaki olumsuz durumları da

olumlu durumlardaki gibi olgunlukla karşıla-

malıdır.

(YGS 2013)

7. Özel lik le ri yö nün den hiç bir akım için de yer al ma-

yan şa ir ler var. Bun lar, ken di ku şa ğın dan olan la-

rın yaz dık la rı na da ben ze me yen bir şi ir ya zı yor-

lar. Bir ku şak ya da gru ba ka tıl ma dık la rı için şi-

ir le ri nin bu lut su bir gö rü nü şü var. Bun la rı ya zan-

lar, ken di le ri ne öz gü bu şi ir ler le şi i rin bir mo za ik

ol du ğu nu önü müz de ki bir kaç yıl için de gös te re-

cek ler.

Bu par ça da ki al tı çi zi li söz ler le an la tıl mak is-

te nen aşa ğı da ki le rin han gi sin de sı ra sıy la ve-

ril miş tir?

A) Özel lik le ri ve sı nır la rı be lir gin ol ma yan – çe-

şit li lik içe ren

B) Düş gü cü ne ağır lık ve ren – tek nik açı dan ku-

sur suz

C) Duy gu la rı de vin di ren – sa nat de ğe ri ta şı yan

D) Be lir li ko nu lar üze rin de yo ğun la şan – bir çok

öge si olan

E) Ken din den ön ce ki le ri yad sı yan – okur du yar-

lı ğı na ses le nen

(LYS 2010)

8. Bi lim sel bir ya zı, di le ge tir di ği dü şün ce ne olur-

sa ol sun her tür lü duy guy la, duy gu sal lık la il gi si-

ni kes miş tir. Böy le si ya zı lar da bi lim ada mı, ken-

di ni müm kün ol du ğu ka dar pa ran te ze al ma lı dır.

Bu ya zı lar, “Nes ne ler ken di si ko nu şu yor.” di yen-

le ri hak lı çı kar ma lı dır.

Bu par ça da ge çen “ken di ni pa ran te ze al mak”

sö züy le an la tıl mak is te nen aşa ğı da ki ler den

han gi si dir?

A) An la ma ça ba sı için de ol mak

B) Ko nu dı şı na çık ma mak

C) Fark lı gö rüş le re say gı duy mak

D) Ki şi sel de ğer len dir me le ri ni yan sıt ma mak

E) Öz gün bir ba kış açı sı na sa hip ol mak

(YGS 2010)


120

ES

EN

YA

YIN

LAR

I

9. Ha yat ta iki tür in san var dır: Bi rin ci grup ta ki ler, ha-

ya ta el di ven le do ku nan lar; ikin ci grup ta ki ler, ha-

ya ta el di ven siz do ku nan lar. Ha ya ta el di ven le do-

ku nan la rın hiç yıp ran ma mak gi bi bir ay rı ca lık la rı

var dır. El di ven siz do kun ma ya gö rün acır, ya nar

ca nı nız. Ama her şe yi da ha de rin li ği ne du yum-

sar, da ha yo ğun ya şar sı nız. Sa nat çı nın bun lar-

dan bi ri ni seç me lük sü yok tur. O, ha ya ta el di ven-

siz do ku nan lar dan dır.

Bu par ça da ge çen “sa nat çı nın ha ya ta el di ven siz

do kun ma sı” sö züy le an la tıl mak is te nen aşa ğı-

da ki ler den han gi si dir?

A) Ümit len di ri ci or tam lar ya rat ma

B) Ya şam da ki güç lük le ri doğ ru dan an lat ma

C) Ya şa nı lan la rı bir de ğer len dir me den ge çir me

D) Olay la rı düş gü cüy le ye ni den ya rat ma

E) Ya şa ma ye ni an lam lar yük le me

(LYS 2010)

10. Çev rem de ki her şe yi iz le rim. Oto büs te, yol da,

va pur da, il gi mi çe ken hiç bir du ru mu ka çır mam.

Bu nun gi bi, din le di ğim bir şar kı da ki duy gu, iz le-

di ğim bir film de ki sah ne, zih nim de im ge ye dö-

nü şe bi lir. Tüm bu de ne yim ler, bi ri kim ler, duy gu-

la nım lar so nu cun da ba kı yor su nuz ki söz cük ler

üze rin de dü şün me ye, on lar la dans et me ye baş-

la mış sı nız. Hat ta söz cük le ri ya şı yor su nuz, da-

ha sı söz cük le rin iç ev re nin de bir yol cu lu ğa çı kı-

yor su nuz. Söz cü ğün me lo di si, tı nı sı, kâ ğı da dö-

kü lür ken çı kar dı ğı ses, bü yük bir lez zet su nu yor.

Si zin kat tı ğı nız duy guy la bam baş ka bir zen gin lik

ka za nı yor.

Bu par ça da ko nu şan ki şi al tı çi zi li söz ler le,

söz cük le re yö ne lik ola rak ne yi yap tı ğı nı be-

lirt miş tir?

A) On la rın an lam kat man la rın da do laş tı ğı nı

B) An la tı mı nı yal nız ca di lin çev ri min de ki ler le sı-

nır lan dır dı ğı nı

C) Ses özel lik le ri ne, an lam dan da ha çok önem

ver di ği ni

D) Kul la nı ma ye ni le ri ni kat tı ğı nı

E) Duy gu sal bo yut lu olan la rı sık ça kul lan dı ğı nı

(YGS 2012)

11. Bir ya za ra gö re ço cuk be yin le ri ay nı tor na dan

çık mış kü çük kap la ra ben zer, bun la rın an cak al-

gı lar la dol du rul ma sı ge re kir. İş te bu yüz den on-

la ra ma sal an la tıl ma ya cak tır. Hat ta çi çek de sen li

ha lı lar ya da kuş lu ke le bek li ta bak lar la fin can lar

gör me le ri de en gel le ne cek tir. Çün kü on la ra gö-

re çi çek ler ha lı lar da ye tiş mez; kuş lar la ke le bek-

ler, ta bak la ra ve fin can la ra ya pı şıp kal maz. Ço-

cuk la rın her şe yi dört iş lem yo luy la de ğer len di re-

bil me le ri, ya şam la rı bo yun ca salt akıl la rı nın buy-

ru ğu na uya rak dav ran ma la rı sağ la na cak tır böy-

le ce. Bi rer in san de ğil de ile ri de ya rar lı ol ma la rı

bek le nen ro bot lar sa yı lan ço cuk la ra an cak göz le

gö rü len, akıl la kav ra nan ol gu lar öğ re ti le cek tir. Ya-

zar, bu yön te me gö re ye tiş tir di ği ço cuk la rı bir tah-

ta per de nin de li ğin den sirk gös te ri le ri ni iz ler ken

ya ka la yın ca ne re dey se fe na lık ge çir miş tir. Çün kü

bu, akıl la ve çar pım tab lo suy la hiç bir iliş ki si ol ma-

yan, şi ir oku mak ka dar ayıp bir eğ len ce dir.

Bu par ça da ki al tı çi zi li söz ler le an la tıl mak is-

te nen ler ara sın da aşa ğı da ki ler den han gi si

yok tur?

A) Ki şi sel fark lı lı ğı yok say ma

B) Ger çek ler dün ya sıy la sı nır lı kal ma

C) Duy gu la rı önem se me yip dış la ma

D) Baş ka la rı nın is tek le ri ne gö re ya şa ma

E) Her şe yi olum suz yön le riy le de ğer len dir me

(YGS 2012)

12. Bir gün Nu ru os ma ni ye’de bir ya zar ar ka da şım la

kar şı laş tım. “Ne o be yim, ro man cı lı ğa mı baş la-

dın?” de di. Şa ka et me di ği ni se sin den, ba kı şın dan

an la mış tım. De mek be nim tak ma ad la yaz ma ma

bir şey de mi yor du da ken di adı mı kul la na rak yaz-

ma mı ---- sa yı yor du. Ro man, ro man cı la rın ala nıy-

dı. Bir ozan bu ra ya bur nu nu so ka maz dı.

Bu par ça da boş bı ra kı lan ye re aşa ğı da ki de-

yim ler den han gi si ge ti ril me li dir?

A) ken di bo ru su nu çal mak

B) ba şı na dert aç mak

C) iş çı kar mak

D) çiz me den yu ka rı çık mak

E) ken di gö be ği ni ken di kes mek

(YGS 2012)


121

ES

EN

YA

YIN

LAR

I


122

1. I. Sa nat çı, top lum sal iliş ki le ri öy le bir bi çim de

or ta ya koy ma lı dır ki baş ka la rı da o iliş ki le ri

gö re bil sin.

II. Ça ğın dan so rum lu olan bir sa nat çı, ger çe ği

di le ge tir mek le ye tin mez, ay nı za man da onu

ye ni den bi çim len dir me ama cı nı gü der.

II I. De ğer le ri ni yi tir miş bir top lum da sa nat, doğ ru

sö zü söy le ye cek se yi ti ri len de ğer le ri de yan-

sıt mak zo run da dır.

IV. Top lum cu dün ya gö rü şü nü be nim se yen sa-

nat, dün ya nın de ği şe bi le ce ği ni gös ter me li,

de ğiş me si ne yar dım et me li dir.

V. Sa nat çı ya gö re vi ni anım sat mak ve onu uyar-

mak top lum sal bir so rum lu luk tur.

Yu ka rı da ki nu ma ra lan mış cüm le ler den han-

gi le ri an lam ca bir bi ri ne en ya kın dır?

A) I. ve II. B) II. ve IV. C) II. ve V.

D) II I. ve IV. E) IV. ve V.

(YGS 2010)

2. Aşa ğı da ki le rin han gi sin de ve ri len cüm le, ay-

raç için de ki sö zün an la mı nı içer me mek te dir?

A) Öy kü nüz de ki bi lin me yen ler den kur tul mak

için öy kü de ki ka dı nın kim ol du ğu nu, na sıl bir

ya şam sür dü ğü nü, ne iş yap tı ğı nı gö rü nür kı-

lın. (be lir gin lik ka zan dır mak)

B) Si zin yap tı ğı nız gi bi, bir dö ne mi kü çük bir öy-

kü ye sığ dır mak her ke sin üs te sin den ge le bi-

le ce ği bir iş de ğil dir. (zor lu ğu yen mek)

C) Öy kü nü zün kah ra ma nı olan ka dı nı, içi miz-

den bi ri gi bi gös te re bil miş si niz. (inan dı rı cı ol-

mak)

D) Öy kü nü zü, ya şa mın akı şı nı dü şün dü ren bir

do ğal lık la ya zın, bu nu ya pa bi le cek güç lü bir

ka le mi niz var. (ya zar lık ye te ne ği ol mak)

E) Öy kü le ri niz de ay rın tı lar dan ka çın ma nı zı, ya-

lın lı ğa bağ lı kal ma nı zı çok be ğen dim; bu, si-

zin yo ğun lu ğa ver di ği niz öne mi gös te rir. (çı-

ğır açı cı ol mak)

(YGS 2011)

3. (I) Ki mi şa ir ler var dır, da ha ilk şi ir le riy le ye ni bir

içe rik, ye ni bir bi çim ya ra tır lar. (II) Bu şa ir ler, sü-

rek li bir ara yış için de ol duk la rın dan za man za man

şa şırt sa lar da düş kı rık lı ğı na uğ rat maz lar okur la rı-

nı. (II I) Mo da yö ne liş le re iti bar et mez ler, dı şa rı da-

ki “gü rül tü” dik ka ti ni da ğıt maz bu tip şa ir le rin. (IV)

Ken di le ri ni ye ni le me sü re ci için de olan bu şa ir ler

okur la rı nın bek len ti le ri ni bo şa çı kar maz lar. (V) Şi-

i rin iç se se da yan dı ğı nın, ya pı sal bir bü tün lük ve

sağ lam lık ge rek tir di ği nin bi lin cin de dir ler.

Bu par ça da ki nu ma ra lan mış cüm le ler den

han gi le ri an lam ca bir bi ri ne en ya kın dır?

A) II I. ve V. B) IV. ve V. C) II. ve IV.

D) I. ve II I. E) I. ve II.

(YGS 2011)

4. Pa ul Valéry, “Kü çük der gi ler, ede bi ya tın, şi i rin la-

bo ra tu va rı dır.” de miş tir.

Sa nat çı, bu sö züy le kü çük der gi le rin han gi

özel li ği ni be lirt mek is te miş tir?

A) Be lir li tür le re bağ lı kal ma

B) Ürün le ri se çe rek ya yım la ma

C) İlk ya pıt la ra ve ye ni lik le re yer ver me

D) Ya pıt la rı ya zar la rın dan ayı ra rak dü şün me

E) Okur la rın be ğe ni si ni ge liş tir me yi önem se me

(YGS 2010)

5. “Ya za cak la rım, yaz dık la rım gi bi ola cak sa sö zün

onu ru nu ko ru ya rak ka le mi mi kâ ğı dın ya nı ba şı na

bı ra kı ve ri rim.” de miş bir şa ir dir o.

Sa nat çı bu söz le riy le aşa ğı da ki ler den han gi-

si ni an lat mak is te miş tir?

A) Ya zın ala nın da ken di ni gös ter me yi her ke sin

ba şa ra ma ya ca ğı nı

B) Ken di söy le mi ni her şe yin üze rin de tut tu ğu nu

C) Çok ya pıt ver me nin, za man la ya zar la rı bu iş-

ten so ğut tu ğu nu

D) Ki mi ya zar la rın eleş ti ri ler den çe kin di ği için

yaz ma dı ğı nı

E) Ken di ni yi ne le me ye baş lar sa yaz mak tan vaz-

ge çe ce ği ni(YGS 2010)

ES

EN

YA

YIN

LAR

I

KELİMELERDEN VE KELİME GRUPLARINDAN CÜMLE ÜRETMETEST – 2

6. Aşa ğı da ki cüm le le rin han gi sin de kla sik ler le

il gi li fark lı bir dü şün ce di le ge ti ril miş tir?

A) Söy le dik le ri, hiç bir dö nem de tü ke til mez.

B) Okur la rın dün ya sın da öz gün ve de ğiş me yen

bir ye ri var dır.

C) İn san, ya şa mı nın her dö ne min de on lar da

ken di ni bu lur.

D) An la şı lıp kav ra na bil me si özel bir ça ba, özel

bir okur luk do na nı mı ge rek ti rir.

E) On la rı oku mak tan alı nan haz hiç bir za man

azal maz.

(YGS 2012)

7. (I) Ma ri o Gi or da no’nun De ney ad lı ro ma nı ilk kez

di li mi ze çev ril me si ne kar şın si ne ma se ver ler bu

is me ya ban cı de ğil. (II) De ney ön ce Das Ex pe ri-

ment, ar dın dan da The Ex pe ri ment ad la rıy la iki

kez si ne ma ya uyar lan mış tı. (II I) Bu uyar la ma lar,

ro ma nı ka dar ba şa rı lı de ğil se de il ki Al man, ikin-

ci si Ame ri kan ya pı mı olan her iki film de se yir ci-

le rin il gi si ni çek miş ti. (IV) Doğ ru su nu söy le mek

ge re kir se hi kâ ye si o ka dar et ki le yi ci ve si ne ma-

ya uyar la ma ya o ka dar el ve riş li ki bu film le rin il gi

çek me me si için yö net men le rin özel bir be ce rik-

siz lik gös ter me le ri ge rek liy di. (V) Çün kü De ney

oto ri te ve güç ara sın da ki iliş ki yi, ik ti da rın do ğa-

sı nı ve bü yü sü nü, ha pis ha ne nin iş le vi ni, so nuç

ola rak da in sa nın ka ran lık yan la rı nı sor gu la yan

bir ro man.

Bu par ça da ki nu ma ra lan mış cüm le le rin han-

gi sin de hem olum lu hem de olum suz bir

eleş ti ri söz ko nu su dur?


(YGS 2012)

8. Ya zar; kar şıt lık la rın üst üs te yı ğıl dı ğı, ucu açık,

ke sin bir yar gı ya gö tür me yen, tam bit me yen me-

tin le riy le, oku ru dü şün ce le rin eşi ğin de bı ra kı yor.

Bu söz le re gö re ya za rın, oku ra yö ne lik ola rak

ger çek leş tir mek is te dik le ri ara sın da aşa ğı da-

ki ler den han gi si yok tur?

A) Oku duk la rı nı ta mam la tıp onu bü tün sel li ğe

ka vuş turt ma

B) Düş gü cü nü ge liş tir me

C) Çok bo yut lu dü şün dür me

D) Yo rum la ma ya yön len dir me

E) Söy le nen le rin ka nıt lan ma sı nı is te me

(YGS 2012)

9. “Gü nü müz de ya pı lan ye ni araş tır ma lar, göz lem-

ler so nun da eği tim an la yı şı da de ğiş miş tir.”

Söz ko nu su de ği şi min an la tıl dı ğı bir par ça-

dan alı nan aşa ğı da ki cüm le le rin han gi siy le,

ay raç için de ve ri len ler ara sın da an lam ca bir

iliş ki yok tur?

A) “Ne bi li yor sun?” ye ri ne “Da ha ne le ri bil mek

is ter sin?” di ye so rar. (Ye ni bil gi ler ka zan dır-

ma)

B) Ça ğın ge rek le ri ne uy gun bir do na nım is ter.

(Söy le nen le ri dü şün me den, ol du ğu gi bi be-

nim se me)

C) Ka lıp laş mış prog ram lar dan fark lı ola rak öğ-

ren ci le rin ge rek si nim le ri ni, il gi alan la rı nı ola-

bil di ğin ce öne çı ka ran bir yol iz ler. (Bi rey sel

özel lik le ri önem se me)

D) “Ya şam bo yu öğ ren me nin ge rek li li ği”ni öğ re-

tir. (Bil gi edin me sü re ci ni sı nır la ma ma)

E) Bil gi yi ve de ne yim le ri so mut, ger çek ör nek le-

re bağ la ya rak ak ta rır. (Bi li nen le ri ha yat la iliş-

ki ku ra rak gös ter me)

(LYS 2012)


123

ES

EN

YA

YIN

LAR

I

10. 2011’in sonuna doğru gösterime giren bu film,

geleneksel sinemanın kullandığı tekniklere bağlı

kalmadan, bir hayatta kalma savaşımını insanda

yoğunlaşarak anlatıyor.

Bu cümleden söz konusu filmle ilgili olarak

aşağıdakilerin hangisi çıkarılabilir?

A) Belirli bir izleyici kitlesine seslenmek amaç-

lanmıştır.

B) Yeni çekim yöntemlerine başvurulmuştur.

C) Bugüne değin beyaz perdeye taşınmamış bir

sorun işlenmiştir.

D) Oyuncuların gösterdiği başarıyla çok boyutlu

bir yapı kazanmıştır.

E) Yılın çok izlenen filmleri arasında yerini al-

mıştır.(YGS 2013)

11. Klasik eserleri okumaya en çok, kendi yazdıkla-

rımı tekrar ettiğimi hissettiğim zamanlarda ihti-

yaç duyarım.

Aşağıdakilerden hangisi bu cümleye anlam-

ca en yakındır?

A) Kimi eserlerin her dönemde okunurluğunu

sürdürdüğü bilinir.

B) Bir yazarın, okuduklarından etkilenmeden

yazması mümkün değildir.

C) Her eser, başka metinlerden alınan parçalar-

la renklenen bir tablodur.

D) Yazar, benzer ürünler ortaya koymaktan ka-

çınmak istiyorsa yazdıklarını ara sıra gözden

geçirmelidir.

E) Çağını aşmış eserleri okuma, yaratıcılığı

besleyen bir etkinliktir. (YGS 2013)

12. Pi cas so, “Ben baş ka la rı nı de ğil, asıl ken di mi

kop ya et mek ten kor ka rım.” der.

Pi cas so bu sö züy le sa nat çı la rın na sıl bir tu-

tum için de ol ma la rı ge rek ti ği ni be lirt mek is te-

miş tir?

A) Baş ka la rı na ben ze me me il ke si ne bağ lı kal-

ma lı dır.

B) Sı ra dan şey ler den sı ra dı şı ürün ler ya ra ta bil-

me li dir.

C) Fark lı ol ma dü şün ce siy le an la şıl ma sı güç

ürün ler or ta ya koy ma ma lı dır.

D) Bi rey sel ko nu lar dan yo la çı ka rak top lum sal

ger çek le ri di le ge tir me li dir.

E) Her ye ni ça lış ma sın da, ön ce ki le re ben ze me-

yen öz gün ya pıt lar or ta ya koymalıdır.(ÖSS 2009)

13. “Bu ro man ta ma men ger çek le ri yan sı tı yor.” de-

mek le, “Bu ya pıt ta ki her şey ha yal ürü nü dür,

ger çek ha yat ta ki ler le ben zeş me ler rast lan tı dan

baş ka bir şey de ğil dir.” de mek ay nı öl çü de ger-

çek dı şı dır.

Ro man la il gi li bu söz ler le an la tıl mak is te nen

aşa ğı da ki ler den han gi si dir?

A) Düş le ger çek bir bi riy le kay naş tı rı la rak ve ri lir.

B) Düş sel lik le ger çek li ğin den ge si ni kur mak

güç tür.

C) Ger çe ğe ya da düş gü cü ne da ya lı olu şu na

ya zar de ğil, okur ka rar ve rir.

D) Düş sel li ğin ge li şi gü zel kul la nıl ma sı ya pı tın

de ğe ri ni azal tır.

E) Tü müy le ger çek le re da yan dı rıl ma sı ona

inan dı rı cı lık ka zan dı rır.

(ÖSS 2009)


124

ES

EN

YA

YIN

LAR

I


125

CÜMLENİN BAĞLAMDA KAZANDIĞI ANLAMTEST – 3

1. (I) Şiirleri çeşitli dergilerde yayımlanan bir şairimiz...

(II) İkinci kitabıyla tekrar okuyucunun karşısında.

(III) Açık ve yalın anlatımlı, kısa dizelerden oluşan

şiirlere imza atmış. (IV) Sanatçının bu kitabında-

ki tüm şiirleri yine okuyucunun duyumsama ve düş

kurma yetilerini harekete geçiriyor. (V) Şair, şiirleriy-

le okuyucuyu kimi zaman yoğun karanlıkların içine,

kimi zaman da aydınlık gündüzlere götürüyor.

Bir şairden ve şiirlerinden söz edilen bu parça-

daki numaralanmış cümlelerle ilgili olarak aşa-

ğıda verilenlerden hangisi yanlıştır?

A) I. cümlede, okurların beğenisini kazandığı üze-

rinde duruluyor.

B) II. cümlede, kimi ürünlerini bir araya topladığı

belirtiliyor.

C) III. cümlede, şiirlerinin dil ve biçim özellikleri di-

le getiriliyor.

D) IV. cümlede, işlev yönünden önceki şiirleriyle

benzerliği olduğu sezdiriliyor.

E) V. cümlede, şiirlerde birbirine karşıt durumların

işlendiğinden söz ediliyor.

(YGS 2013)

2. (I) “Bir süre yapar, sonra bırakırım.” düşüncesiy-

le başladığım ve sadece yapılması gereken bir iş

olarak gördüğüm öğretmenlik mesleğini zamanla

çok sevdim. (II) Bunca yıllık deneyimden sonraysa

öğretmenliğin insanları tanıma, onların ruhsal du-

rumlarını çözümleme konusundaki yeteneklerimi

önemli ölçüde geliştirdiğini söyleyebilirim. (III) Öğ-

retmenlik yaparken farklı değerlerle yetişmiş binler-

ce genç insanın davranışlarını, duygularını gözlem-

lemek bende bir birikim oluşturdu. (IV) Farklı kültür-

lerden gelen insanların aslında benzer sevinç, ke-

der, heyecan, korku ve ilgilere sahip olduğunu fark

ettim. (V) İnsana dair kitaplarda bulamayacağım

ayrıntıları bu meslekte, yaşayarak öğrendim.

Bu parçadaki numaralanmış cümlelerin hangisi,

öğretmenlik mesleğinin kazandırdıklarına yöne-

lik açıklama içermemektedir?

A) I. B) II. C) III. D) IV. E) V.

(LYS 2013)

3. (I) ABD’li bilgisayar uzmanı Scott Fahlman tara-

fından bulunan ve İnternet’in vazgeçilmezlerinden

olan gülen surat (smiley) tam 30 yaşında. (II) Fahl-

man, duyguların yazı dilinde ifade edilmesini kolay-

laştırmak için iki nokta ve parantez işaretlerini kul-

lanarak bir ifade oluşturdu. (III) Bu “gülen surat”ı ilk

olarak üniversitenin e-posta listesine yolladığı bir

notta kullandı. (IV) Fahlman, öğrencilere ve çalış-

ma arkadaşlarına şöyle yazdı: “Şaka yaptığınızı be-

lirtmek için şunu kullanmayı öneriyorum: :-)” (V) Kı-

sa zamanda kabul gören bu mutluluk ifadesini bu-

gün İnternet’te yazışırken sıklıkla kullanıyoruz. (VI)

Mutluluğumuzu artık bununla ifade ediyoruz.

Gülen suratın (smiley) anlatıldığı bu parçadaki

numaralanmış cümlelerle ilgili olarak aşağıda

verilenlerden hangisi yanlıştır?

A) I. cümlede, kaç yıl önce ortaya çıktığı açıklan-

mıştır.

B) II. cümlede, yeniliğin hangi amaçla ortaya kon-

duğu belirtilmiştir.

C) IV. cümlede, önerisini kimlerle paylaştığı dile

getirilmiştir.

D) V. cümlede, bir saptama yapılmıştır.

E) VI. cümlede, işleviyle ilgili bir değişiklikten söz

edilmiştir.

(YGS 2013)

4. (I) Vizyona giren filmlerle ilgili tanıtım yazıları, her

hafta gazetelerde ve her ay bazı dergilerde yer alı-

yor. (II) Bu dergiler çoğu meselenin toplumsal bo-

yutuna ilgi duymaktan öteye gidemiyor. (III) Oysa

benim de aralarında bulunduğum bir seyirci grubu,

perdeye yansıyan o büyülü ışığa gerçeğin pence-

resinden bakmak istiyor. (IV) Bu ihtiyaca cevap ve-

ren bir kaynak olmayışı da zorunlu olarak üç beş ki-

şilik dost meclislerine bırakıyor bu konuyu. (V) Oy-

sa bu yazar, gazetedeki köşesinden, tek başına sa-

yısız muhatabına seslenerek böyle bir ihtiyacı kar-

şılıyor.

Bu parçadaki numaralanmış cümlelerin hangile-

rinde olumsuz bir eleştiri söz konusudur?

A) I. ve II. B) I. ve III. C) II. ve IV.

D) III. ve V. E) IV. ve V.

(LYS 2013)

ES

EN

YA

YIN

LAR

I

5. (I) Fa zıl Hüs nü Dağ lar ca’nın 1940’ta ya yım la dı ğı,

ikin ci şi ir ki ta bı olan Ço cuk ve Al lah okur la ye ni den

bu lu şu yor. (II) Türk şi i ri nin dil ve ya pı bü tün lü ğü ba-

kı mın dan en sağ lam ya pıt la rın dan bi ri. (II I) Bin yıl lık

Türk şi i ri nin yüz yı lı mız da ki son hal ka sı ola rak var-

lı ğı nı ko ru yor. (IV) Şa ir; ki tap ta, in sa nın ev ren de ki

ye ri ni, do ğa nın gör ke mi kar şı sın da ki sar sı lış ve du-

yuş la rı nı di le ge ti ri yor. (V) Bun la rı ço cuk la ra öz gü

bir düş gü cüy le yan sı tı yor.

Bir şa ir ve ya pı tın dan söz edi len bu par ça da ki

nu ma ra lan mış cüm le ler le il gi li ola rak aşa ğı da

ve ri len ler den han gi si yan lış tır?

A) I. cüm le de, an la tı lan ki ta bın da ha ön ce de ba-

sıl dı ğın dan söz edil miş tir.

B) II. cüm le de, şi ir le rin ben zer le rin den ay rı lan yön-

le ri ne de ği nil miş tir.

C) II I. cüm le de, şi ir le ri gü zel ve et ki le yi ci kı lan et-

ken ler üze rin de du rul muş tur.

D) IV. cüm le de, iş le nen te ma la ra de ği nil miş tir.

E) V. cüm le de, şi ir le rin na sıl bir ba kış açı sıy la

oluş tu rul du ğu be lir til miş tir. (YGS 2012)

6. (I) Ya za rak ya şa mak, güç lük le ri ne kar şın in sa nın

ken di ken di si ne yet me si ni sağ lı yor. (II) Boş bir iyim-

ser lik de ğil bu; eğer bir ama cı nız var sa onun pe şin-

den gi der, si zi bun dan alı ko ya cak her şe yi dış lar sı-

nız. (II I) Bu dış la ma, yaz ma ey le mi nin do ğa sın dan

ge lir çü n kü yaz mak tek ba şı na ger çek leş ti ri len bi-

rey sel bir ey lem dir. (IV) Ya zan ki şi duy gu la rı nı ve

za ma nı nı iyi yö net mek du ru mun da dır. (V) Bu nu ge-

re ği gi bi yap ma dı ğı, çev re sin de ki in sanl ar la iliş ki yi

us ta lık la dü zen le ye me di ği için ya zın ala nın da çok

iyi baş lan gıç lar yap mış bir çok in sa nın yi tip git ti ği

söy le ne bi lir.

Bu par ça da ki nu ma ra lan mış cüm le ler le il gi li

ola rak aşa ğı da ve ri len ler den han gi si yan lış tır?

A) I. cüm le de, yaz ma nın olum lu et ki sin den söz

edil miş tir.

B) II. cüm le de, dü şü nü lüp ta sar la nan la rı ger çek-

leş tir mek için ta kı nı la cak tu tum be lir til miş tir.

C) II I. cüm le de, yaz ma işi nin na sıl bir dü şün sel do-

na nım ge rek ti rdiği üze rin de du rul muş tur.

D) IV. cüm le de, yaz ma ey le mi nin ki mi ge rek le ri di-

le ge ti ril miş tir.

E) V. cüm le de, yaz ma ya yö ne len ki mi ki şi le rin ba-

şa rı lı ola ma yış la rı nın ne den le ri ne de ği nil miş tir.

(LYS 2012)

7. (I) Fo toğ raf sa nat çı la rı nın Ana do lu’da ki an tik kent-

le ri, o kent ler de ki ka lın tı ve bu lun tu la rı, bi rer sa nat

nes ne si ola rak ele al dık la rı na ge nel lik le ta nık olu-

yo ruz. (II) Bu tür ça lış ma lar ya pan bu sa naç tı da

Düş Kent le ri ad lı fo toğ raf al bü mün de özel lik le Ba-

tı Ana do lu uy gar lı ğı nı oluş tu ran kent ler den bu gü-

ne ka lan la rı su nu yor. (II I) Sa nat çı, an tik ken tle rin

ka lın tı ve bu lun tu la rı nı âde ta iz le nim ci bir res sam

gi bi, ışı ğı ve ren gi öne çı ka ra rak oku yor. (IV) Bu-

ra da sa nat çı nın, salt an tik kent le ri bel ge le mek ten,

do la yı sıy la bun la rı geç miş ten bu gü ne ve ge le ce ğe

ta şı mak tan, ta rih sel yo rum la ma dan ka çın dı ğı nı gö-

rü yo ruz. (V) Çün kü sa nat çı, bu kent le rin, şim di nin

da ha doğ ru su o fo toğ raf la rın çe kil di ği za ma nın ken-

din de bı rak tı ğı iz le nim le ri us ta ca on la ra yan sı tı yor.

Bir fo toğ raf sa nat çı sı nın an la tıl dı ğı bu par ça da-

ki nu ma ra lan mış cüm le ler le il gi li ola rak aşa ğı da


A) I. cüm le de, bi li nen ve gö rü len bir du rum dan söz

edil miş tir.

B) II. cüm le de, sö zü edi len ça lış ma nın ne le ri içer-

di ği üze rin de du rul muş tur.

C) II I. cüm le de, gör dük le ri ni, na sıl bir ba kış açı sıy-

la al gı la dı ğı be lir til miş tir.

D) IV. cüm le de, sa nat çı nın fark lı ko nu alan la rı na

yö nel di ği vur gu lan mış tır.

E) V. cüm le de, çe kim anın da zih nin de olu şan gö-

rün tü le ri ak tar dı ğı na de ği nil miş tir.

(LYS 2012)

8. (I) On ca gü zel, on ca ka lı cı şi ir yaz mış, Türk şi i ri ne

ye ni renk ler kat mış bir şa i rin ara da sı ra da kö tü şi-

ir ya yım la ya bi le ce ği ni ka bul ede bi li riz. (II) Bu na bir

iti ra zı mız yok. (II I) Ama bu, ge le cek te onun sa nat-

sal de ğe ri ne göl ge dü şü rür. (IV) Han gi yaş ta, han gi

aşa ma da olur sa ol sun şa i re hep da ha iyi si ni, ye ni-

si ni yaz mak ya kış maz mı? (V) El li yıl da ka zan dı ğı

us ta lık sı fa tı na za rar ver me si doğ ru mu dur şa i rin?

Bu par ça da ki nu ma ra lan mış cüm le le rin han gi-

sin den baş la ya rak olum suz ni te lik li eleş ti ri ye

yer ve ril miş tir?


(YGS 2010)


126

ES

EN

YA

YIN

LAR

I

9. Tur gut Uyar’ın “Şi ir çık maz da çün kü in san çık maz da.”

sö zü ne ka tıl ma dı ğı mı be lirt mek is te rim. Bu iki du rum

ara sın da kar şıt lık iliş ki si var ben ce. Ya ni in san çık-

maz day sa şi ir çık maz da ola maz. Ak si ne, şi ir çık maz-

dan bes le nir. Bu, za man za man va ro luş sal, bi rey sel

çık maz lar olur; za man za man da sa vaş lar, fe la ket ler

gi bi top lum sal çık maz lar... Pe ki bu hep böy le ol mak

zo run da mı dır? Ta bii ki de ğil dir. Çık maz lar ol ma dan

da ya zı la bi lir çok iyi şi ir ler.

Aşa ğı da ki ler den han gi si bu par ça da ge çen “Şi-

ir çık maz dan bes le nir.” sö zü ne an lam ca en ya kın-

dır?

A) Bü yük ve es ki me yen şi ir ler, in sa nın dış dün ya-

sıy la iç dün ya sı nı kay naş tı ra rak an la tan lar dır.

B) Şi i rin ev ren sel li ği in sa nın duy gu dün ya sı na

odak lan ma sı na bağ lı dır.

C) Çö züm süz du rum lar şi i re kay nak lık eder.

D) Ye ni şi ir tür le ri nin oluş tu rul ma sın da, ya şa nan la-

rın pa yı var dır.

E) İyi şi ir ler, şa ir le rin den zen gin bir bi ri kim ister.

(YGS 2011)

10. (I) İd di a lı ko nuş ma yı sev mem. (II) “Tür ki ye’de ilk ge-

ri lim ro ma nı ya za rı be nim.” de me dim, “Sa nı rım…” di-

ye baş la dım cüm le ye. (II I) Bir ya za rın “Bu şa ha ne bir

ya pıt ol du, ede bi ya tın âlâ sı nı yap tım.” gi bi söz ler söy-

le me si ni doğ ru bul mu yo rum. (IV) Yaz mak, bir ki ta bı

bas tır mak za ten ken di ni be ğen miş lik de ğil de ne dir?

(V) Bü tün bun la rın üze ri ne bir de yaz dı ğı nı öv mek,

da ya nıl maz ge li yor ba na.

Bir ya za rın gö rüş le ri ni be lirt ti ği bu par ça da ki

nu ma ra lan mış cüm le ler le il gi li ola rak aşa ğı da


A) I. cüm le de, ki şi li ğiy le il gi li bil gi ve ri yor.

B) II. cüm le de, bir yan lış an la ma yı dü zelt mek için

ge rek li açık la ma yı ya pı yor.

C) II I. cüm le de, be nim se me di ği bir tu tu mu or ta ya

ko yu yor.

D) IV. cüm le de, bir yo rum ya pı yor.

E) V. cüm le de, ba şa rı sız ya pıt la rı be ğen me nin

yan lış lı ğı nı be lir ti yor.

(LYS 2011)

11. (I) Bu ya pı tı yal nız ca bir anı san ma yın. (II) Ya zar,

bir psi ki yatr ve si ya set ada mı gö züy le ken di öy kü-

sü ne pa ra lel ola rak son el li yıl lık si ya si ta ri hi mi zi de

ay rın tı la rıy la ele alı yor. (II I) Bun la rı ken di öz gün yo-

rum la rı nın ya nı sı ra sa yı sal bil gi ler le de des tek li yor.

(IV) An la tı mı nı, ro man kah ra ma nı ola bi le cek il ginç

ki şi ler le zen gin leş ti ri yor. (V) Her bi ri baş lı ba şı na bir

ya şam der si di ye bi le ce ği miz anek dot la ra da yer ve-

ri yor.

Bir ya pı tın an la tıl dı ğı bu par ça da ki nu ma ra lan-

mış cüm le ler le il gi li ola rak aşa ğı da ve ri len ler-

den han gi si yan lış tır?

A) I. cüm le de, uya rı söz ko nu su dur.

B) II. cüm le de, ko nuy la il gi li bir açık la ma ya pı lı yor.

C) II I. cüm le de, öz nel lik le nes nel li ğin iç içe ol du ğu

söy le ni yor.

D) IV. cüm le de, duy gu sal yön le ri öne çı ka ran bir

tu tum iz len di ği be lir ti li yor.

E) V. cüm le de, söy le me öğ re ti ci lik ve çe şit li lik bo-

yu tu ka tıl dı ğı be lir ti li yor.

(LYS 2011)

12. (I) Rus ede bi ya tı nın hiç bir kah ra ma nı, ne Ras kol ni-

kov ne Miş kin ne de Prens An drey es ki Rus in sa nı nı

hat ta tüm Do ğu lu la rı “Ob lo mov” ka dar açık lık la, en

öz lü ya nıy la tem sil ede bi lir. (II) Do ğu, bel ki de ilk kez

Gon ça rov’un bu bü yük ya pı tın da ken di ken di ni ta-

nı ma ya, Ba tı’dan far kı nı an la ma ya baş la mış tır. (II I)

Ob lo mov, çift li ği, kö le le ri olan bir de re be yi dir, bu dü-

zen de ği şin ce ek me ği ni ken di ka za nan in san lar ara-

sın da ya şa ma ya baş lar. (IV) Böy le ya şa ma ya ha zır

ol ma yan ira de si ni yi ti rir ve Ob lo mov, ölü me ben ze-

yen bir uyu şuk lu ğa gö mü lür. (V) An cak Gon ça rov,

bü yük ro man cı lar da gö rü len “ya şam da ki dram kar-

şı sın da gü lüm se me”si ni hiç ek sik et mez, oku ru nu

da gü lüm set me yi ba şa rır.

Bu par ça da ki nu ma ra lan mış cüm le le rin han gi-

le rin de ro ma nı özet le me yi amaç la yan bir ni te lik

var dır?

A) I. ve II I. B) II. ve IV. C) II. ve V.


(LYS 2010)


127

ES

EN

YA

YIN

LAR

I


128

1. Özellikle Orhan Veli Kanık ve arkadaşlarının şiirle-

rinde iç uyum, müzikalite ortadan kalkmış; kuru bir

görselliğe dayanan bir şiir, hatta resim-şiir denilebi-

lecek bir tür ortaya çıkmıştır. Oysa şiirde ---- müzik-

te olduğu kadar önemlidir.

Bu parçada boş bırakılan yere, düşüncenin akı-

şına göre aşağıdakilerden hangisi getirilmeli-

dir?

A) duygu ve akıl

B) sezgi ve anlam

C) sözcük ve yoğunluk

D) tema ve imge

E) ses ve ahenk

(LYS 2013)

2. Bir sabah işinize giderken kırmızı ışıkta durdunuz

ve aracınızı tekrar çalıştıramadınız. Her insanın

başına gelebilecek bu sıradan olay için iki ayrı ola-

sılığı düşünelim. Birinci olasılıkta arkadaki araçla-

rın şoförleri kızgınlıkla kornaya basıyor, siz de bir

kazaya yol açmamak için kan ter içinde bu durum-

dan kurtulmaya çalışıyorsunuz. İkinci olasılıkta, ar-

kanızdaki araçtan inen bir taksi şoförü, bekleyen

araçlara işaret ederek onların yan şeritten devam

etmelerini sağlıyor. Araçlar sakince geçtikten sonra

yanınıza geliyor, birkaç yayayla birlikte aracınızın

yol kenarına çekilmesine yardımcı oluyor. Ne siz ne

de bir başkası gergin ve telaşlı. İşte bu örnekte ol-

duğu gibi bir toplumun gelişmişlik düzeyini belirle-

yen asıl şey, ----.

Bu parçanın sonuna düşüncenin akışına göre

aşağıdakilerden hangisi getirilmelidir?

A) sorunlara pratik çözümler bulmaktır

B) başka insanları zor duruma düşürmemektir

C) yaptığımız hatanın sonucunu üstlenebilmektir

D) insanlar arasındaki iletişim biçimidir

E) kurallara uyarak sorunları ortadan kaldırmaktır

(YGS 2013)

3. Özellikle Orhan Veli Kanık ve arkadaşlarının şiirle-

rinde iç uyum, müzikalite ortadan kalkmış; kuru bir

görselliğe dayanan bir şiir, hatta resim-şiir denilebi-

lecek bir tür ortaya çıkmıştır. Oysa şiirde ---- müzik-

te olduğu kadar önemlidir.

Bu parçada boş bırakılan yere, düşüncenin akı-

şına göre aşağıdakilerden hangisi getirilmeli-

dir?

A) duygu ve akıl

B) sezgi ve anlam

C) sözcük ve yoğunluk

D) tema ve imge

E) ses ve ahenk

(LYS 2013)

4. İn sa nın sa nat sal ça lış ma la rı nın tü mü ne, bir ara-

ma ve bul ma ça ba sı ola rak ba kı la bi lir. Ya da bun-

lar, ha ya tı ve bu ha ya tın için de in sa nın ken di ye ri-

ni an la ma ve an lam lan dır ma uğ ra şı ola rak gö rü le bi-

lir. Bu ça ba, ilk in san dan bu gü ne de ğin fark lı amaç-

lar ar dın da, fark lı açı lım lar, bi çim ler ve yön tem ler le

ser pi lip ge liş miş tir. Yüz ler ce yıl lık se rü ve ni bo yun-

ca, hem ta rih sel dö nem ler, top lum sal ve si ya sal ko-

şul lar ca bi çim len di ril miş hem de on la rı bi çim len dir-

miş tir. Bu ra dan ba kıl dı ğın da ----.

Bu par ça nın so nu na dü şün ce nin akı şı na gö re

aşa ğı da ki ler den han gi si ge ti ri le bi lir?

A) sa na tın, in sa nı do ğa ve top lum la olan ça tış ma-

la rıy la yan sıt ma iş le vi ni ye ri ne ge tir me si nin ge-

rek li li ği or ta ya çı kar

B) sa nat ya pıt la rın da iş le nen top lum sal öz lem le rin

ger çek le şip ger çek leş me ye ce ği de açık lık ka-

za nır

C) sa nat la top lum sal fay da ara sın da bir se çim

yap ma nın zor lu ğu da ha iyi an la şı la bi lir

D) sa na tın, in sa nın ki şi lik özel lik le ri ni bo yut lan dı rıp

ge liş tir di ği söy le ne bi lir

E) bir top lu mun sa na tıy la o top lu mun ya şa mı nın

bir bi riy le et ki le şim için de ol du ğu yar gı sı na ula-

şı la bi lir

(YGS 2012)

ES

EN

YA

YIN

LAR

I

CÜMLE VE PARAGRAF TAMAMLAMATEST – 4

5. ----. Ör ne ğin Ru bens, yü zü nün gü zel li ğiy le övünç

duy du ğu kü çük oğ lu nun res mi ni ya par ken ona bi-

zim de hay ran kal ma mı zı bek li yor du. El bet te bu çok

do ğal bir is tek ti. An cak, bu tür den ko nu la ra du yu lan

il gi, ilk ba kış ta da ha az çe ki ci ge len ko nu la rı dış la-

ma mı za yol aça rak be ğe ni mi zi sı nır la ya bi lir. Bu nu

aş mak için, Al brecht Dü rer’in an ne si nin yaş lı yü zü-

nü re sim le di ği tab lo da, genç lik ten kay nak la nan gü-

zel lik ten baş ka şey ler ara ma sab rı nı gös ter me miz

ge rek li. Çün kü bu tab lo nun ba şa rı sı, ko nu al dı ğı fi-

gü rün yü zün de ki gü zel lik ten gel mez. Ni te kim tab lo-

yu sev di ren, yüz de ki gü zel li ğin önü ne ge çe cek ka-

dar et ki li ol muş ifa de dir.

Bu par ça nın ba şı na dü şün ce nin akı şı na gö re


A) Sa nat çı, ge nel lik le ya rat tı ğı tab lo lar da in san-

la rın ger çek ha yat ta gör mek ten hoş lan dık la rı

şey le ri yan sıt mak is ter

B) Gör dü ğü müz bir tab lo nun, geç miş te ya şa dı ğı-

mız gü zel lik le ri çağ rış tır ma sı onun olum lu bir

özel li ği dir

C) Ger çek bir sa nat çı, tab lo la rı nın sa nat tan an la-

ma yan ki şi ler ce de ğer len di ril me si ni önem se-

mez

D) Duy gu la rı an la tan her ça lış ma nın, sa nat sal bir

yön içer me si ge rek me di ği ni baş tan ka bul et mek

ge re kir

E) Sa nat ta ri hin de dış ger çek li ği ken di al gı la ma

ye ti si ne gö re de ğiş ti rip yan sı tan res sam lar da

var dır

(YGS 2012)

6. Şa ir ola rak ba şa rı mı ---- borç lu yum çün kü ne ka dar

çok söz cük ten kur tu lur sam şi i re o ka dar çok yak laş-

tı ğı mı dü şü nü rüm hep.

Bu cüm le de boş bı ra kı lan ye re dü şün ce nin akı-

şı na gö re aşa ğı da ki ler den han gi si ge ti ril me li-

dir?

A) sa hip ol duk la rı ma de ğil, vaz geç tik le ri me

B) ay nı met ni ek le me ler le zen gin leş tir me me

C) al dı ğım not lar dan ya rar lan ma ma

D) ha yal gü cü mün zen gin li ği ne

E) iş le di ğim duy gu la rın çe şit li li ği ne

(YGS 2011)

7. Şa ir ler ara sın da öte den be ri sü re ge len açık ya da

giz li bir ya rış var dır. Oy sa ay nı gö ze den su içen,

ay nı gü neş al tın da ısı nan, ay nı ağa cın göl ge sin-

de otu ran in san lar dır on lar. Bir bir le ri ne, sa nıl dı ğın-

dan da ha çok ih ti yaç la rı var dır. Öl müş şa ir ler le, on-

la rın anı la rı üze rin de ya şa tı lan dost luk lar da dâ hil-

dir bu na. ----? Kıs kan ma lar, gör mez den gel me ler,

ka ra çal ma lar... Ne yi pay la şa maz lar? Her ke sin ka-

bı ken di ne gö re dir, ala ca ğı su mik ta rı bel li dir oy sa.

Pay laş ma nın, el ele ve re rek ya ra ta cak la rı eleş ti ri

or ta mı nın sağ la ya ca ğı ya rar lar üs tün de dur mak ve

bu nu ge liş tir mek var ken ne dir bu yok edi ci ya rış?

Bu par ça da boş bı ra kı lan ye re dü şün ce nin akı-

şı na gö re aşa ğı da ki ler den han gi si ge ti ril me li-

dir?

A) Oy sa her şa ir, şi i ri ni ken di ya şam se rü ve nin den

çı kar maz mı

B) Bu nu bil me le ri ne kar şın ne dir bu sev gi siz lik şa-

ir ler ara sın da

C) Şa ir ler ara sın da ki bü tün bu ça tış ma lar ger çek te

şi i ri mi zin te ma tik ha ri ta sı nı da ral tır mı

D) Öy ley se ne den şi i rin ko la ya kaç ma sa na tı ol du-

ğu iz le ni mi ya ra tı lı yor

E) Şa ir ler, bir bir le ri ni de ğer len di rir ken şi ir sel öl çüt-

ler kul la nır lar mı

(YGS 2011)

8. Bir ar ka da şım la, yıl lar dır ede bi ya tın he men her ala-

nın da ürün ler ver miş bir sa nat çı dan söz edi yor duk.

Öy kü le ri ne ya kın lık duy du ğum ama şi ir le rin den pek

tat ala ma dı ğım bi riy di o. Şa ir li ği ne hak sız lık et ti ği mi

dü şü nen ar ka da şım, tut tu bir şi i ri ni ör nek ver di o ki-

şi nin, üs te lik be nim de sev di ğim bir şi ir di bu. “Kim o

ka dar su yun ba şın da bek le se gü nün bi rin de bir ba-

lık tu tar.” de dim. Bi rik miş emek gü nün bi rin de iyi bir

ürün le ge ri dö ner si ze ama ----.


aşa ğı da ki ler den han gi si ge ti ril me li dir?

A) ça lı şa rak her iş te ba şa rı lı olu na ca ğı unu tul ma-

ma lı dır

B) önem li olan sü rek li li ği sağ la mak tır

C) bir de ğil, bir çok tür de yaz ma yı de ner se niz

D) eleş tir men le rin be ğe ni si ne ses le ne cek ya pıt lar

or ta ya ko ya bi lir se niz

E) ara dan ge çen za man için de ya ra tı cı lı ğı nı zı yi tir-

miş olur su nuz

(YGS 2010)


129

ES

EN

YA

YIN

LAR

I

9. Tür kü ler, şi ir ler iç dün ya mı zın se si ola rak ya zıl mış

ol sa lar da biz den çık tık la rı an da top lu ma mal ol-

muş tur ar tık. Yal nız top lu ma mal ol mak la kal sa iyi.

Ye rel den ulu sa la, ulu sal dan ev ren se le bir de ğiş me

ve ge liş me çiz gi si iz le ye rek bü tün in san lı ğın or tak

de ğe ri hâ li ne ge lir. Ör ne ğin Yu nus Em re’nin şi ir le-

rin de yan sı tı lan duy gu lar salt bi ze mi öz gü dür? Ne-

ru da, yal nız ca Şi li’nin acı la rı nı yan sıt mış tır, de yip

dış la ya bi lir mi yiz onu? Acı sı acı mız ol muş tur, hal kı

da hal kı mız. Kı sa ca ----.


aşa ğı da ki ler den han gi si ge ti ril me li dir?

A) şi ir, şa i rin şi i ri dü şün me ye baş la dı ğı an dan oku-

yu cu suy la bu luş tu ğu ana de ğin sü ren, uzun ve

san cı lı bir dö ne min ürü nü dür

B) sa nat çı, or ta ya koy du ğu ürün le rin han gi özel lik-

le ri ta şı ya ca ğı nı ön ce den sap ta ma lı dır

C) sa nat çı, ya pı tı nı ya ra tır ken bi linç li ola rak ona

ulu sal ni te lik le rin dı şı na ta şan ye ni bo yut lar ka-

zan dı rır

D) her bi ri miz, ya şa dı ğı mız böl ge nin ren gi ni, do-

ku su nu, çiz gi si ni yan sı tan tür kü ler den ve şi ir ler-

den hoş la nı rız

E) tür kü ler, şi ir ler özün de ken di coğ raf ya la rı nın iz-

le ri ni ta şı sa lar da sa nat sal di lin içer di ği in san sal

öz le bü tün in san lı ğın or tak ya ra tı sı dır

(YGS 2011)

10. Der gi ya yın yö net men le ri bi lir, ----. Bu nu şöy le açık-

la ya bi li riz: Şiirde bel li bir ye re gel miş, geç miş te yaz-

dık la rı, ge le cek te ya za cak la rı nı gü ven ce al tı na al-

mış şa ir ler var dır. Ede bi yat dün ya sın da us ta ola rak

ka bul edil miş ler dir. İş te bu şa ir ler den şi ir is te miş se-

niz ya da on lar bir çağ rı bek le me den der gi ni ze kat-

kı da bu lun mak is te miş se yol la dık la rı şi i ri ya yım la-

mak du ru mun da ka lır sı nız. O şi i rin iyi olup ol ma dı ğı-

na bak maz sı nız. So rum lu lu ğun sa hi bi, al tın da ki im-

za dır.

Bu par ça da boş bı ra kı lan ye re dü şün ce nin akı şı-

na gö re aşa ğı da ki ler den han gi si ge ti ril me li dir?

A) ba zen şi ir ba zen de şa ir ya yım la nır

B) şi ir kıs kanç tır, ben cil dir, baş ka uğ raş la rı şa i re

ya sak lar

C) şi ir yaz mak bir tür den ge kur ma işi dir

D) şi ir, söz cük le ri özen le seç me yi ge rek ti rir

E) al gı dün ya mı zı sar san bir şi ir, ye ni bir yö ne li şin ha ber ci si ola bi lir

(YGS 2010)

11. Bir dil bi lim ci ye “Dil ne dir?” di ye bir so ru yö nel til-

se onun bir an da bu so ru yu ya nıt la ma sı na, üze-

rin de öm rü nü har ca dı ğı bu ko nu yu bir kaç söz cük le

açık la yıp bir ta nım la ma ya git me si ne ola nak yok tur.

Baş ka la rı nın, “Dil bir ile ti şim ara cı dır.” bi çi min de ya-

pa ca ğı ba sit bir ta nım la ma, onun için hiç de ye ter li,

do yu ru cu ol ma ya cak tır. Çün kü onun zih ni ne, ço cu-

ğun dil edi min den ko nuş ma ses le ri nin çı ka rı lı şı na,

baş ka baş ka top lum lar da bir bi rin den fark lı dil le rin

oluş ma sı na, dil le bey nin bağ lan tı sı na, di lin kül tür le

iliş ki si ne ka dar pek çok ko nu, so run ve ger çek üşü-

şe cek tir. Bu ne den le bir dil bi lim ci nin kı sa bir du rak-

sa ma dan son ra bu so ru ya ve re ce ği ya nıt şöy le ola-

bi lir: ----.



A) Dil, bir çır pı da ta nım la na ma ya cak öl çü de çok

yön lü, in sa na öz gü bir ger çek tir

B) Dil ol ma say dı top lum sal ya pı ve dü zen de oluş-

maz dı

C) Dil, dü şün dük le ri mi zi, his set tik le ri mi zi, anı ve

göz lem le ri mi zi baş ka la rı na ak ta ra bil me mi ze ya-

ra yan bir araç tır

D) Dil, in sa nı in san kı lan, onu öte ki can lı lar dan ayı-

rıp top lum sal bir var lık hâ li ne ge ti ren güç tür

E) Tüm kav ram lar diz ge si ni, dil ara cı lı ğıy la ku rar,

ge liş ti ri riz

(LYS 2011)


130

ES

EN

YA

YIN

LAR

I


131

1. (I) Her ne kadar şiirde, düşünce ve hayal bakı-

mından yoğunluk söz konusu olsa da şiir dü-

şünceyle değil sözcüklerle yazılır. (II) Yoğun bir

anlatımda kullanılacak her sözcüğün önemli bir

amacı ve işlevi vardır. (III) Bu nedenle şair, şiirin-

de yeni sözcükler kullanabilir veya var olan söz-

cüklere farklı anlamlar yükleyebilir. (IV) Şair için-

de bulunduğu ruhsal durumu, coşkusunu karşı-

sındakine aktarmak ve benzer duyguları onda

uyandırmak için tek anlatım aracı olan dili kulla-

nır. (V) Kullandığı dil, konuşma dilinde olduğu gi-

bi, anlamın apaçık ortada olduğu değil, okunduk-

ça zenginleşen bir dildir. (VI) Böylece şiirde dil bir

araç olmaktan çıkar, amaç hâline gelir.

Bu parça iki paragrafa ayrılmak istense ikinci

paragraf hangi cümleyle başlar?

A) II. B) III. C) IV. D) V. E) VI.(LYS 2013)

2. (I) Sanatçı, eserini oluştururken gerçeklerden

hareket eder. (II) Çünkü duygu ve düşünceleri-

nin hepsini, yaşadığı dünyadan edinmiştir. (III)

Aslında sanatçı daha çok yaşamı güzelleştir-

mek, değiştirmek isteyenler arasından çıkar. (IV)

Ne var ki sanatçı, gördüklerini olduğu gibi anlat-

maz; seçer, büyütür, değiştirir, istese de isteme-

se de kendi kişiliğini katar onlara. (V) Gerçekle

yetinmez; gerçeği alır, kendi düşleriyle, düşün-

celeriyle yoğurur.

Bu parçadaki numaralanmış cümlelerden

hangisi düşüncenin akışını bozmaktadır?

A) I. B) II. C) III. D) IV. E) V.(LYS 2013)

3. (I) Bu eser, otobiyografik özellikler taşıdığı duy-

gusu uyandırıyor. (II) Okurun böyle bir kanıya

varmasında, anlatının içine serpiştirilen eski aile

fotoğraflarının da payı var. (III) Alttan alta oluştu-

rulan bu otobiyografi duygusu, anlatıya sahicilik

katıyor. (IV) Bu da bizim gibi sıradan okuru esere

sıkıca bağlayan bir özellik olarak çıkıyor karşımı-

za. (V) Ayrıca anlatıcının; merkeze ailesini, ken-

disini ve çocukluk yıllarını geçirdiği sokakta ya-

şananları yerleştirmesi, birinci tekil kişiyi kullana-

rak sohbet havasında anlatması da okurda olu-

şan “sahicilik” duygusunu güçlendiriyor.

Bu parçadaki numaralanmış cümlelerin han-

gisinden sonra düşüncenin akışına göre,

“Çünkü okudukça anlatının bir katmanının anı-

lardan oluştuğunu veya anıların yazara yol gös-

terdiğini düşünüyor insan.” cümlesi getirilmeli-

dir?

A) I. B) II. C) III. D) IV. E) V.(LYS 2013)

4. (I) İngiliz şairi Browing; sayfa sayfa, her kelimesi-

ni ayrı ayrı inceleyerek sözlük okurmuş. (II) Söz-

lükte öğütler, eğlendirici şeyler de bulurmuş. (III)

Hatta bu çalışmaya romantik bir yön de katar, ay

ışığında oturup bir bir çevirirmiş sözlüğün say-

falarını. (IV) Bizde sözlükler, kütüphanelerin en

kuytu köşelerinde uyuklayarak ömür tüketir. (V)

Günler ve geceler boyu “Bilinmeyen bir kelime

çıksın da hatırlanalım.” diye dua ederler âdeta.

(VI) Sözcüklerin bu uzun ve sessiz bekleyişleri iki

kapak arasında geçer.

Bu parça iki paragrafa ayrılmak istenirse ikin-

ci paragraf hangi cümleyle başlar?


(YGS 2013)

ES

EN

YA

YIN

LAR

I

PARAGRAFTA YAPITEST – 5

5. (I) Ye tiş me dö ne min de se vil miş, ki şi li ği ne say-

gı gös te ril miş, ken di siy le ba rı şık bir in san de ğil-

se niz ya şam da kar şı la şa ca ğı nız ki mi güç lük le-

rin üs te sin den ge le mez si niz. (II) Ya şam da çir-

kin-gü zel iki le mi, in sa nı ken di si ne sü rek li çe ki dü-

zen ver me ye zor la yan bir yar gı la ma öl çü tü. (II I)

Ça lış kan lı ğı nız, ya ra tı cı lı ğı nız, ile ti şim be ce ri niz,

so rum lu luk bi lin ci niz, dü rüst lü ğü nüz, iç ten li ği niz,

ada let duy gu nuz ikin ci plan da bı ra kı la rak yal nız-

ca bu çer çe ve de de ğer len di ril me ye ta bi tu tu lu-

yor su nuz. (IV) Bu du rum la kar şı la şan bir in sa nın

böy le si bir öl çü tü yad sı ma sı ve ken di ni be den-

sel gö rü nü şü dı şın da ki özel lik ler le de var et me-

ye ça lış ma sı, ya dır ga na cak bir dav ra nış sa yıl-

ma ma lı. (V) Bun la rı ya şa yan bi ri nin, ba zı in san-

la rın sırf do ğuş tan ge len özel lik ler le öne çı ka rıl-

ma sı na tep ki si, ger çek te kıs kanç lık de ğil, eşit lik

is te ği dir.


han gi si dü şün ce nin akı şı nı boz mak ta dır?


(YGS 2012)

6. (I) An la ya rak oku ma, in sa nın göz le ri ni ve man-

tı ğı nı bir met nin üze rin den ağır ağır ve dik kat-

le ge çir me si de ğil, met nin içi ne ru hu nu da bü tü-

nüy le ka ta bil me si dir. (II) Bu nu her za man ya pa-

ma dı ğı mız için ha yat ta de rin le me si ne sev di ği-

miz, unu ta ma dı ğı mız ki tap la rın sa yı sı on on be şi

geç mez. (II I) Her ne ka dar kü tüp ha nem zo run lu

ça lış ma ve baş vu ru kay nak la rı olan iki bin ki tap-

tan oluş sa da be nim için önem li olan, iyi ki tap-

la ra sa hip ol mak de ğil, iyi ki tap lar ya za bil mek-

tir. (IV) En iyi ki şi sel kü tüp ha ne, bir bir le ri ni kıs-

ka nan iş te bu sı nır lı sa yı da ki ger çek ki tap lar dan

oluş ma lı dır. (V) Ün lü bir ya zar da böy le dü şün-

müş ol ma lı ki hak lı ola rak, in sa nın bu on on beş

ki ta bı an la ya rak oku du ğun da bü yük bir bil ge ola-

ca ğı nı söy ler. (VI) Ge nel lik le in san lar o ka da rı nı

bi le tam ola rak ya pa ma dık la rı için yal nız ca ki tap

top lar lar ve kü tüp ha ne le riy le övü nür ler.


han gi si dü şün ce nin akı şı nı boz mak ta dır?

A) II. B) II I. C) IV. D) V. E) VI.

(LYS 2012)

7. (I) Da ha ilk öy kü süy le ya zar, öy kü ve ro ma nın,

ol muş ya da ola bi le cek olay la rı an la tan ya zı-

lar de ğil, te mel de bir dil ve bi çem işi ol du ğu ko-

nu sun da ki inan cı nı ka nıt la mış tı. (II) O za man-

dan be ri de öy kü, ro man, de ne me gi bi, ede bi-

ya tın hem kur ma ca hem de kur ma ca dı şı sa yı-

lan tür le rin de ya pıt lar ve ri yor, ede bi yat ta ya pıt-

la rı de ğer li kı la nın “söy le nen” de ğil, “ek sik bı ra-

kı lan” ol du ğu nu oku yu cu la ra ve eleş tir men le re

gös te ri yor. (II I) Ya za rın ilk ki ta bın da ki öy kü le rin

or tak nok ta sı, bi linç li ek silt me ler içer me le ri. (IV)

Bi ri, hiç sı fat ve be lir teç bu lun ma yan kı sa ey lem

cüm le le rin den ku rul muş. (V) Bir baş ka sı, bir gra-

fi ti ci nin ya şa dık la rı nı ele alı yor; kah ra ma nın hız-

lı ya şa mı na uy gun ola rak cüm le le rin son söz cü-

ğü yok. (VI) Ki mi de düny aca ta nın mış bir şi i rin,

çok fark lı bir kah ra ma nı nın di liy le, düz ya zı ola-

rak yeni den ya zı mı.

Bu par ça iki pa rag ra fa ay rıl mak is ten se iki

pa rag raf han gi cüm ley le baş lar?


(LYS 2012)

8. (I) Bir edi tör ede bi ya tın her da lın da edi tör lük ya-

pa bi lir mi? (II) Bu nu ya pan la rı eleş tir mek doğ ru

mu dur? (II I) Yok sa şi ir edi tö rü, öy kü edi tö rü gi bi

ay rım lar mı ol ma lı? (IV) Söy le ye yim: Bu işe baş-

la dı ğım yıl lar da şi ir edi tö rü yüm di ye bir iki ka pı

çal dım, çıt çık ma dı. (V) Çün kü ya yı nev le ri hoş

kar şı la mı yor lar böy le ay rım la rı, bu nu di le de ge-

tir di ler; on la ra gö re edi tör ler her işi ya pa bil me liy-

di. (VI) Du rum böy le olun ca şu so ru yu sor mak is-

ti yo rum: Kaç ki şi var yal nız ca şa ir kal ma yı ba şa-

ra bil miş, ka çı yal nız ca öy kü de ıs rar cı ola bil miş?

(VI I) Bu söz le re yi ne bir so ruy la ce vap ve re yim:

Bir ya za rın hem öy kü hem şi ir, hem ro man ya zıp

üs tü ne bir de ço cuk ya yın cı lı ğı na atıl dı ğı böy le

bir or tam da edi tör le re, “Sen na sıl her şey den an-

lar sın?” de mek hak sız lık de ğil de ne dir?


gi sin den son ra, dü şün ce nin akı şı na uy gun

ola rak “Ni te kim ki tap la rını ya yım la dık la rı ya zar-

lar da her dal da ya pıt ve ren ki şi ler di.” cüm le si

ge ti ril me li dir?


(LYS 2012)


132

ES

EN

YA

YIN

LAR

I

9. (I) Edi tör, bir ya yı ne vi nin ol maz sa ol maz la rın-

dan dır. (II) Ya yım la na cak bir ya pı tı dü zen le mek,

ya yı ma ha zır la mak ve ya yım la mak gi bi bir çok işi

ve iş le vi var. (II I) Ya za rın ve ese ri nin se çil me-

sin den, na sıl ya yım la na ca ğı na de ğin ya yım la ma

işi nin bü tün aşa ma la rı nı kap sa yan zor lu bir iş tir

bu. (IV) Gü nü müz de edi tör lük, ya yın cı lık ala nın-

da ku rum sal la şa ma mış iş ler den. (V) Ya zar la rın

ço ğu, edi tö rün yap tı ğı işi kü çüm se yip onu yal-

nız ca bir dü zelt men ola rak al gı lı yor. (VI) Bu yüz-

den de edi tör lü ğü böy le al gı la yan bir çok ya za rın

ya yım la nan ki tap la rın da yan lış lar dan ge çil mi yor.

Bu par ça iki pa rag ra fa ay rıl mak is ten se ikin-

ci pa rag raf han gi cüm ley le baş lar?


(YGS 2011)

10. (I) İn san iliş ki le ri nin öne mi nin ye te rin ce kav ran-

ma mış ol ma sı, ço cuk ge li şi miy le il gi li bir ta kım

so run la rı da be ra be rin de ge tir di. (II) Söz ge li mi

gü nü müz de, ken di ken di ne oyun ku ra ma dı ğı için

üret ken ola ma yan, edil gen, çev re ye kar şı il gi siz,

ev le re hap sol muş ço cuk lar ye ti şi yor. (II I) Bun la-

rın ha yal güç le ri, er ken yaş ta ta nış tık la rı ve ha-

yat la rı nın do ğal bir par ça sı olan te le viz yon la ve

bil gi sa yar oyun la rıy la sı nır lan mış du rum da. (IV)

Te le viz yon da ki rek lam lar ço cuk la rı ti ca ri bi rer

araç ola rak gö rü yor. (V) Ka ba kuv ve ti ve si lah

kul lan ma yı özen di ren, sa nat de ğe ri dü şük film ler

ve ki mi ya yın lar yü zün den özel lik le ço cuk lar, çe-

şit li psi ko lo jik so run lar la yüz yü ze ge li yor lar. (VI)

Bu par ça da ki nu ma ra lan mış yer ler den han gi-

si ne dü şün ce nin akı şı na gö re “Bü tün bun lar-

dan da ha da önem li si, bu tür den olum suz luk lar

tek rar tek rar ya şa nı yor.” cüm le si ge ti ri le bi lir?


(YGS 2011)


133

ES

EN

YA

YIN

LAR

I

CEVAP ANAHTARI – 5 Anlatımın Oluşumu

TEST 1 1. D 2. A 3. B 4. B 5. A 6. D 7. A 8. D 9. B 10. A 11. E 12. D

TEST 2 1. B 2. E 3. C 4. E 5. C 6. D 7. C 8. E 9. B 10. B 11. E 12. E 13. A

TEST 3 1. A 2. E 3. E 4. C 5. C 6. C 7. D 8. C 9. E 10. D 11. C 12. D

TEST 4 1. E 2. D 3. E 4. E 5. A 6. A 7. B 8. B 9. E 10. A 11. A

TEST 5 1. C 2. C 3. A 4. C 5. A 6. B 7. B 8. D 9. C 10. E


134

Aşa ğı da ki cüm le ler de çe şit li ne den ler den kay nak la nan an la tım bo zuk luk la rı var dır. Bun la rın ne den le-ri ni be lir le ye rek cüm le le ri doğ ru şe kil de ya zı nız.

ÖLÇME – DEĞERLENDİRME 6 Anlatım Bozuklukları

UYGULAMA

1. Kül tür ve me de ni ye ti mi zin iz le ri ni bir çok

eser ler de gör memiz müm kün dür.

An la tım bo zuk lu ğu nun ne de ni:

Cüm le nin doğ ru bi çi mi:

5. Siz den kuş ku ede rek çok yan lış dav ran-

mış tım, şim di si ze ken di mi na sıl af fet ti re-

bi li rim?



2. Emi nim o üzü cü olay la rı ha tır la ma sı onun

için de çok zor ol muş tur bel ki.



6. Ya şam dan zevk al mak is ti yor san, in san-

la rı, do ğa yı, ya şa dı ğın ken ti sev me si ni

öğ ren me li sin.



3. Bak ma yın şim di onun la dar gın ol du ğu-

mu za, as lın da biz bir bi ri mi zi çok se ver ve

de ğer ve ri riz.



7. Ül ke mi zin önem li fo toğ raf sa nat çı la rın dan

Ara Gü ler, hem yurt için de hem de yurt

dı şın da bir çok ödül ve ki şi sel ser gi aç mış-

tır.



4. Türk si ya si ha ya tı nın en önem li ak tör le-

rin den sa yı lan bu ki şi, genç po li ti ka cı la ra

si ya si kriz ler de ne ler yap ma la rı nı an lat tı.



8. Fars ça bir kelime olan “çeşm”in, di li miz-

de ki kar şı lı ğı “göz” de mek tir.



ES

EN

YA

YIN

LAR

I


136

DOĞRU – YANLIŞ

1. “Ay nı yıl ben Ana do lu’da kü çük bir

ka sa ba ya, sı nıf ar ka da şım Arif ise Nor-

veç’e yer leş ti.” cüm le sin de öz ne-yük-

lem uyum suz lu ğun dan kay nak la nan bir

an la tım bo zuk lu ğu var dır.

Doğru Yanlış

6. “O yıl lar da her kes se nin gü ven li bi ri ol ma-dı ğı na ina nır ken ben her or tam da se ni sa vu nu yor dum.” cüm le sin de ki an la tım bo zuk lu ğu nun gi de ril me si için “gü ven li” ye ri ne “gü ve ni lir” ke li me si ge ti ril me li dir.

Doğru Yanlış

2.

Doğru Yanlış

7.

Doğru Yanlış

3.

Doğru Yanlış

8.

Doğru Yanlış

4.

Doğru Yanlış

9.

Doğru Yanlış

5.

Doğru Yanlış

10.

Doğru Yanlış

ES

EN

YA

YIN

LAR

I


137

BOŞLUK DOLDURMA

1. “İn san, inan dı ğı dü şün ce le ri, fır sat bul du-

ğu her or tam da kor ku suz ca di le ge tir me-

si ni bil me li.” cüm le sin de ki “......................”

ke li me sin de .................. eki ge rek siz kul-

la nıl mış tır.

6.

2. “Li se yıl la rı mız da ben ona ede bi yat ders-

le rin de, o ba na İn gi liz ce ders le rin de yar-

dım eder di.” cüm le sin de .........................

.................................................... kay nak-

la nan bir an la tım bo zuk lu ğu var dır.

7.

3. “Bu şar kı yı çok sev di ğim hâl de söz le ri ni

bir tür lü ez ber le ye mi yo rum.” cüm le sin-

deki an la tım bo zuk lu ğu nun gi de ril me si

için “................” ke li me sin den ön ce bir

tam la yan ge ti ril me li dir.

8.

4. 9.

5. 10.

ES

EN

YA

YIN

LAR

I


138

EŞLEŞTİRME

1

İn san la ra iyi lik ler su nup kö tü lük ler-

den sa kın dı ran bu bil ge ki şi yi hiç bir

za man unut ma ya ca ğız.

A Do lay lı tüm leç ek sik li ği

2

Ha yat bir ya şam mü ca de le si dir, bu

mü ca de le nin na sıl so nuç la na ca ğı nı

kim se bilemez.

BKe li me nin yan lış an lam da

kul la nıl ma sı

3Sen, bu ki tap la rı; ab lan da şu ki tap-

la rı oku ya cak.C Öz ne-yük lem uyum suz lu ğu

4

Ödev le ri ni gü nü gü nü ne yap ma la rı

ge rek ti ği hâl de öğ ren ci le rin ço ğu bu

ya sa ğa uy mu yor.

ÇÇe li şen ifa de le rin bir ara da

kul la nıl ma sı

5

Ba zı la rı ta ri hi ko nu la rın ro man lar da

çar pı tı la rak ele alın dı ğı nı, çok za rar lı

ol du ğu nu söy le yip du ru yor.

D İye lik eki nin ge rek siz kul la nıl ma sı

6Eko no mik kriz yü zün den aşa ğı yu ka-

rı tam kırk bin li ra za rar et tik.E Nes ne ek sik li ği

7

Hâ kim, zan lı yı bü yük bir dik kat le

din le di ama inan ma mış ola cak ki en

ağır ce za yı ver di.

F Tam la yan ek sik li ği

8

Bil gi sa yar kul lan ma sı nı bil mi yor san

se ni bu ra da sek re ter ola rak ça lış tı-

ra ma yız.

G Ge rek siz ke li me kul la nıl ma sı

ANLATIM BOZUKLUĞUNUN

OLDUĞU CÜMLE

ANLATIM BOZUKLUĞUNUN

NEDENİ


139

1. Aşağıdaki cümlelerin hangisinde bir anlatım

bozukluğu vardır?

A) Er te si gün ar ka da şıy la se la mı sa ba hı kes-

miş ti.

B) Aras ta da çı kan yan gın sa ba ha kar şı an cak

sön dü rü le bil di.

C) Hiç bir şey, bu gü lüş ka dar in ce ve can dan

ola maz.

D) İl ko kul öğ ret me ni ne bü yük bir say gıy la bağ lı

ol du ğu için her za man ara yıp so rar dı.

E) Bu test te ki bü tün so ru la rı çöz mek zo run da

ol du ğu nu zu unut ma yın.

2. Kü tüp ha ne si ol ma yan köy okul la rı için baş lat tı ğı-

mız ki tap kam pan ya sın da top la dı ğı mız ki tap la rın

sa yı sı on beş bi ne yak laş tı, bel ki de geçti.

Bu cüm le de ki an la tım bo zuk lu ğu aşa ğı da ki-

le rin han gi sin den kay nak lan mak ta dır?

A) Öz ne-yük lem uyum suz lu ğun dan

B) Bir ke li me nin yan lış yer de kul la nıl ma sın dan

C) Öge ek sik li ğin den

D) Ge rek siz ke li me kul la nıl ma sın dan

E) Bir ke li me nin yan lış an lam da kul la nıl ma sın-

dan

3. Ün lü sa nat çı yir mi ay içe ri sin de bir re sim ser gi si,

iki ki tap ve do kuz ma ka le ya yım la dı.

Bu cüm le de ki an la tım bo zuk lu ğu aşa ğı da ki

de ği şik lik le rin han gi siy le gi de ri le bi lir?

A) “ser gi si” ke li me sin den son ra “aç tı” ke li me si

ge ti ri le rek

B) “Ün lü” ke li me si atı la rak

C) “bir” ke li me sin den ön ce “önem li” ke li me si ge-

ti ri le rek

D) “ya yım la dı” ye ri ne “ya yın la dı” ke li me si ge ti ri-

le rek

E) “ve” bağ la cı atı la rak

4. Aşa ğı da ki cüm le le rin han gi sin de bir an la tım

bo zuk lu ğu var dır?

A) Bu ko nu yla ilgili bil gi le ri an cak o ki tap ta bu la-

bi lir si niz.

B) Bi ze an lat tık la rı nı zı yet ki li le re de an la tır mı sı-

nız?

C) Bu def ter de ça bu cak bit ti, ba na ye ni bir def-

ter la zım.

D) Ak şam dan ha zır la nıp gün doğ ma dan yo la

çık tık.

E) Bu kent te ya nın da ka la ca ğı ne bir ya kı nı ne

de otel de kal mak için pa ra sı yok muş.



A) Böy le gü rül tü lü bir or tam da ders ça lı şıl maz

ki...

B) Sö zü mü din le din de mi şim di ben den ödül

bek li yor sun?

C) Mü zik tür le ri için de en çok Türk halk mü zi ği-

ni din le me yi se ver di.

D) Ben zin ko ku su be ni ra hat sız et ti ği için ora-

dan uzak laş mak is te dim.

E) Bu ko nu da on dan baş ka sı nın söz sa hi bi ol-

ma dı ğı nı bi li yo rum.

6. Es ki den iş le ri miz çok iyiy di, bir kaç yıl ön ce si ne

ka dar ina nıl maz ço ğun luk ta mal ih raç edip ül ke-

mi ze dö viz ka zan dı rı yor duk.



A) Bir ke li me nin yan lış an lam da kul la nıl ma sın-

dan

B) Ge rek siz ke li me kul la nıl ma sın dan

C) Bir ke li me nin yan lış yer de kul la nıl ma sın dan

D) Öz ne-yük lem uyum suz lu ğun dan

E) Öge ek sik li ğin den

ES

EN

YA

YIN

LAR

I

TEST – 1


140



A) Ge le cek te ka za na ca ğın ba şa rı la rı anım sa ya-

rak uma rım da ha çok ça lı şır sın.

B) Se si iyi kul la na bil mek; gü zel, et ki li ve doğ ru

ko nuş ma nın en önem li ko şul la rın dan bi ri dir.

C) Genç lik yıl la rın da bir çok iş te ça lış mış, hiç bi-

rin de di kiş tut tu ra ma mış tı.

D) Çok iyi bil di ği miz bir di li bi le be lir li bir sü re

kul lan maz sak unut ma ya baş la rız.

E) Böy le dav ran dı ğı na gö re ak lı nı pey nir ek-

mek le ye miş ol ma lı.

8. Aşa ğı da ki cüm le le rin han gi sin de an la tım bo-

zuk lu ğu yok tur?

A) Ada mın gü nü müz rock (rak) mü zi ği hak kın da

hiç bir şey bil me di ği çok ba riz ve be lir gin di.

B) Ben bu tür duy gu la rı çok uzun za man dır ki şi-

sel ola rak ya şı yo rum.

C) Ba bam Ka ra man lı, an nem Bey şe hir li ol du ğu

hâl de ben şah sen İs tan bul’da doğ dum.

D) Şim di aca ba so ru yo rum si ze, köy le re kü tüp-

ha ne kur mak çok mu zor du?

E) Çev re miz de ki ki şi ler le ku ra ca ğı mız iliş ki ler de

dikkatli ol ma lı yız.

9. Aşa ğı da ki le rin han gi sin de bir ke li me nin an-

la mı na uy gun kul la nıl ma ma sın dan kay nak la-

nan bir an la tım bo zuk lu ğu var dır?

A) De mok ra si, her şey den ön ce bir di ya log ve

uz laş ma ze mi ni ya rat ma yı amaç lar.

B) Ga ze te ci, ilaç şir ke ti nin, sus ma sı için ken di-

si ne beş mil yon do lar tek lif et ti ği ni sa vun du.

C) Ar tık ne yap sak, ne söy le sek boş; ok yay dan

çık tı bir ke re.

D) Aca ba bu ti ca ri or tak lı ğa ken di is tek ve ar zu-

nuz la mı ka rar ver di niz?

E) Ben, oku yup öğ ret men ol ma yı, o ise ti ca ret le

uğ raş ma yı ter cih et miş ti.


zuk lu ğu yok tur?

A) Böl ge miz de ki so run lar, an cak bi zim ve kom-

şu la rı mı zın or tak ça ba la rıy la çö zü me ka vuş-

tu ru lur.

B) Çi çek de sen li olan el bi se si ni dü ğün den dö-

ner dön mez çı ka rıp do la ba yer leş tir di.

C) Ye me ği ni ye dik ten son ra din len mek için oda-

sı na çe kil di.

D) Bu ola yı gö rün tü le mek is te yen ba sın men-

sup la rı na en gel olun du ve olay ye rin den

uzak laş tı rıl dı.

E) Bu an ket şu nu gös ter miş tir ki öğ ret men ler ya

çok az ya da hiç ki tap oku mu yor lar.


zuk lu ğu yok tur?

A) Ka mu ku ru luş la rın da ça lı şan la rın, va tan daş-

la rın tü mü ne eşit dav ran mak ve an la yış lı ol-

ma la rı ge rek mek te dir.

B) Sı nıf lar ara sın da dü zen le di ği miz fut bol tur nu-

va sın da ne ga lip ne de bir gol ata bil dik.

C) Her kes, es ki şar kı la rın ye ni ku şak la ra sev di-

ril me si için baş la tı lan bu tür prog ram la ra des-

tek ver me li dir ler.

D) Bu ra da ki ta ri hî ya pı la rın ko run ma sı için da ha

ön ce de gi ri şim ler de bu lun muş tuk.

E) 1974 yıl la rın da Tür ki ye’nin en önem li gün-

dem mad de si Kıb rıs’tı.

12. Siz plan la rı nız da bir de ği şik lik yap ma yın, ya rın-

ki ge zi ye ben bü yük bir ih ti mal le ka tıl ma ya ca ğım

her hâl de.



A) Öge ek sik li ğin den

B) Ge rek siz ke li me kul la nıl ma sın dan

C) Öz ne-yük lem uyum suz lu ğun dan

D) Bir ke li me nin yan lış yer de kul la nıl ma sın dan

E) Bir ke li me nin yan lış an lam da kul la nıl ma sın-

dan

ES

EN

YA

YIN

LAR

I


154

Ede bî tür ler ve ya me tin tür le ri ola rak bi li nen ya-

zı lar (ma ka le, şiir, de ne me, öy kü vb.), fark lı an la tım

bir lik le ri nin bir ara ya ge ti ril me siy le oluş tu ru lur. Bu

cüm le de ge çen an la tım bir li ği sö züy le şu nu kas te di-

yo ruz: Dil bil gi si ku ral la rı ve an lam iliş ki le ri ba kı mın-

dan bir bi ri ne bağ lan mış cüm le ler den olu şan ve bel li

an la tım tür le ri nin ge nel özel lik le ri ni üze rin de ta şı yan

me tin par ça sı.

An la tım tür le ri nin en önem li le ri şun lar dır: Öy-

kü le yi ci an la tım, be tim le yi ci an la tım, öğ re ti ci an-

la tım, açık la yı cı an la tım, ka nıt la yı cı an la tım, tar-

tış ma cı an la tım, coş ku ve he ye ca na bağ lı an la-

tım, des tan sı an la tım, düş sel an la tım, mi za hi an-

la tım, em re di ci an la tım, söy leş me ye bağ lı an la-

tım, ge le cek ten söz eden an la tım. Bu an la tım tür-

le ri kitabımızın üçün cü üni te sinde ay rın tı lı ola rak ele

alı na cak tır.

Me tinler -şiirler hariç- bu an la tım tür le rin den bi-

ri nin ya da bir ka çı nın kul la nıl ma sıy la ya zıl mış pa rag-

raf lar dan olu şur. Bir pa rag raf ta kul la nı la cak an la tım

tü rü nün be lir len me sin de aşa ğı da ki et ken ler önem-

li rol oy nar:

1. İle ti şi me ka tı lan öge ler

2. An la tı mın ama cı

3. An la tı cı nın alı cı da uyan dı rıl mak is te di ği et ki

4. An la tı cı nın an la tı lan hu sus ve ya ob je kar şı-

sın da ki tav rı

Yu ka rı da sı ra la nan mad de le re da ha kap sa yı-

cı bir mad de ola rak şu cüm le de ek le ne bi lir: Bir pa-

rag raf ta kul la nı la cak an la tım tü rü, o pa rag ra fın da

için de yer ala ca ğı met nin var lık se be bi ve özel-

lik le riy le ya kın iliş ki li dir. Söz ge li mi ni te li ği ge re ği

“olay” mer ke zin de ge li şen bir ede bî tür olan hi kâ ye,

da ha çok öy kü le yi ci ve be tim le yi ci yer yer de açık la yı-

cı an la tım la oluş tu rul mak du ru mun da dır. Bu hi kâ ye-

nin ba zı pa rag raf la rın da art ar da ge li şen ey lem ler an-

la tı la rak öy kü le me; ba zı pa rag raf la rın da bir do ğa gö-

rü nü şü ya da bir ki şi nin fi zik sel özel lik le ri di le ge ti ri-

le rek be tim le me; ba zı pa rag raf la rın da da bil gi ver me

ama cı gü dü le rek açık la ma ya pı la bi lir. So nuç ta bu hi-

kâ ye nin ge ne lin de kul la nı lan an la tım tü rü öy kü le me

ol sa da me tin de be tim le me ve açık la ma pa rag raf la-

rı na da yer ve ri le bi le cek tir. Me tin tü rü nün oluş ma sın-

da an la tım tür le ri nin et ki si ni gös ter mek için bir de öğ-

re ti ci me tin ler den ör nek ve re lim: Bi lin di ği üze re ma-

ka le, bir dü şün ce ya zı sı dır. Böy le ol du ğu için de bir

ma ka le yi oluş tu ran pa rag raf la rın ba zı sı nın açık la yı-

cı, ba zı sı nın kanıtlayıcı, ba zı sı nın tar tış ma cı, ba zı sı-

nın da öğ re ti ci an la tım tü rü esas alı na rak oluş tu rul-

ma sı do ğal dır.

ANLATIM TÜRLERİNİN SINIFLANDIRILMASI8.

ES

EN

YA

YIN

LAR

I

Anlatım Türleri

156

Bir an la tı cı nın bir ola yı ve ya bir bi riy le iliş ki li olay-

la rı an lat ma sı ya da nak let me si ne öy kü le me de nir.

Bu an la tım tü rün de en önem li öge ler şun lar dır: Olay,

ki şi, za man, me kân, an la tı cı.

Olay: Bir ara da bu lun mak zo run da olan en az iki

ki şi nin ve ya iki ki şi ye ri ne ge çen kav ram ve ya var lı ğın

bi rey sel fark lı lık lar se be biy le kar şı kar şı ya gel me si

ve ya ça tış ma sı so nu cu or ta ya çı kan ey le me olay de-

nir. Bu ey lem, baş ka ey lem le rin oluş ma sı nı da sağ-

la yıp bir ey lem zin ci ri ne dö nüş tü ğün de şu isimlerden

bi ri ni alır: Olay zin ci ri, olay ör gü sü.

Ha tı ra, ge zi ya zı sı gi bi öğ re ti ci me tin ler de an-

la tı lan olay la ra olay zin ci ri; ro man, hi kâ ye gi bi ede bî

me tin ler de an la tı lan olay la ra ise olay ör gü sü de nir.

Öğ re ti ci me tin ler de an la tı lan lar, ya şan mış ve-

ya ya şa na bi lir olay lar et ra fın da şe kil le nir. Do la yı sıy la

bu tür me tin ler de olay ör gü sü de ğil, olay zin ci ri var-

dır. Bu ra dan yo la çı kı la rak şun lar söy le ne bi lir: Bir ki-

şi nin geç miş te ya şa dı ğı ve ta nık ol du ğu olay la rı an-

lat tı ğı bir anı (ha tı ra) met nin de olay ör gü sü de ğil, bir

olay zin ci ri var dır. Çün kü anı, ya şan mış olay la rı, ger-

çek dün ya da var olan la rı an la tır. Ama ede bî me tin-

ler de söz ge li mi bir ro man da an la tı lan olay lar, ki şi-

ler, me kân lar; kur ma ca dır. Ya ni bun la rın ger çek dün-

ya da tı pa tıp kar şı lık la rı yok tur. Bir ro man cı, ro ma nın-

da an lat tı ğı olay la rı, ki şi le ri, me kân la rı, ha yal gü cüy-

le ya ra tır. O ro ma nı oku yan lar da ro man da an la tı lan-

la rı an cak düş güç le riy le an la yıp var eder ler. Ya ni bu

tür me tin ler de ta sar lan mış, ha yal edil miş olay lar dan

ha re ket le ger çek leş ti ri len bir dü zen le me var dır. İş te

ede bi yat çı la rın ha yal le rin de var edip ede bî me tin ler-

de dü zen le dik le ri bu olay la ra olay ör gü sü de nir.

Olay ör gü sün de ki ey le me le ri bir bi ri ne bağ la yan

en önem li un sur, met nin te ma sı dır. Te ma, me tin de ki

ça tış ma nın en kı sa ifa de si dir. Ça tış ma ise, olay ör gü-

sü nü ger çek leş ti ren ki şi le rin du rum la rı, amaç la rı, ha-

re ket le ri, ki şi lik le ri ba kı mın dan bir bir le ri ne ya da ken-

di ken di le ri ne kar şı ol ma la rı du ru mun da or ta ya çı kan

kar şıt lık tır.

Ki şi ler: An lat ma ya bağ lı ede bî me tin ler de an-

la tı lan olay la rı var eden ve ya şa tan var lık la ra ki-

şi de nir. Bu kişilerin bir kıs mı, an la tı lan olay la rı met-

nin ba şın dan so nu na ka dar yön len di rir ya da olay la-

ra son ra dan dâ hil ol sa bi le olay la rın mer ke zin de bu-

lu nur. Bu kişilere as li ki şi (asıl kah ra man, baş kah-

ra man) de nir. Bir de olay la ra çe şit li za man lar da gi-

ren ikin ci de re ce den ki şi ler var dır ki bun la ra da yar-

dım cı ki şi de nir.

ÖYKÜLEYİCİ ANLATIM(HİKÂYE ETME) - İSİM (AD)1.

ES

EN

YA

YIN

LAR

I

An lat ma ya bağ lı ede bî me tin-

ler de ki ki şi ler, ni te lik le ri ne gö-

re de iki ye ay rı lır: Ka rak ter ve tip. Bel li bir dü şün-

ce nin, top lu lu ğun ya da zih ni ye tin be lir gin ni te-

lik le ri ni üze rin de ta şı yan me tin ki şi si ne tip de nir.

Tip; ya bü tün yön le riy le iyi, yü ce, olum lu ya da

bü tün yön le riy le kö tü, ba ya ğı, olum suz ve gü lünç-

tür. Bun lar, me tin de, in san ger çe ğiy le uyuş ma yan

abar tı lı dav ra nış, ey lem ve ruh hâl le riy le an la tı lır.

Ger çek ya şam da in san lar; ya şa dık la rı, ta nık ol-

duk la rı ya da duy duk la rı ba zı olay lar dan et ki le ne-

bi lir, bun la ra bağ lı ola rak da ba kış açı la rı nı, dün-

ya gö rüş le ri ni, zevk ve an la yış la rı nı de ğiş ti re bi lir-

ler. Tip bağ la mın da böy le bir ola yın ger çek leş me-

si müm kün de ğil dir. Ya ni me tin de ki hiç bir olay, hiç-

bir ki şi, hiç bir du rum, bir ti pin duy gu ve dü şün ce-

si ni de ğiş ti re mez. Ka rak ter de böy le bir du rum söz

ko nu su de ğil dir. Ka rak ter, ti pe na za ran in san ger-

çe ği ne da ha ya kın dır. Ka rak ter; za ma nın, çev re-

nin ve için den çık tı ğı top lu mun iz le ri ni ta şır ya da

on la rın ka rı şı mıy la ha yat bu lur. Baş ka la rı na ben-

ze mek ten çok, baş ka la rın dan fark lı lık la rıy la, ken-

di ne öz gü de ğer ve ni te lik le riy le be lir gin lik ka za-

nır. Olay ör gü sün de ki ge liş me le re bağ lı ola rak ka-

rak te rin duy gu, dav ra nış, bil gi, an la yış ve tep ki le-

rin de de ği şik lik ler olur.

EK BİLGİ

ÖYKÜLEYİCİ ANLATIM (HİKÂYE ETME)A.

Anlatım Türleri

157

Cu mar te siy di. Ma deni Eş ya Fab ri ka sı haf ta ta-

ti li ne ha zır la nı yor du. Fab ri ka’nın yüz el li ame le sin-

den sek se ni, on dört le on al tı yaş ara sın da er kek

ço cuk lar dı ki, yir mi ka da rı pres ma ki ne le rin de ça lı-

şı yor du. Üst le ri baş la rı pa ram par çay dı. Aşa ğı yu ka-

rı ay nı boy ve ay nı ka lıp ta ol duk la rın dan, bir bir le ri ne

ben zi yor lar dı.

…

Fab ri ka us ta ba şı sı -kırk beş lik, za yıf, kı sa boy-

lu- ba şı nı ka şı ya rak Ba ba Fer hat’ın ya nı na gel di. Ba-

ba Fer hat, bü yük men ge ne de pres ler den bi ri nin ka-

ma sı nı eğe li yor, ile ri sin de ki fre ze ma ki ne si nin se si-

ne se si ni uy dur muş, bir Ana do lu ha va sı mı rıl da nı yor-

du. Haş lan mı şa ben ze yen yü zün den sı zan ter, yağ

le ke le riy le ka rı şıp boy nu na, göğ sü ne, or dan da aşa-

ğı la ra ini yor du. Us ta ba şı nın ken di si ne bak tı ğı nı fark

edin ce, işi bı rak tı, doğ rul du. “Oo of, of be!” de di. Us-

ta ba şı gü le rek Ba ba Fer hat’ın ya nı na gel di, bir şey-

ler ko nuş tu lar, son ra us ta ba şı, ta mir oda sı nın ya nı-

na git ti. Ka pı nın sağ du va rın da ki mer mer lev ha da şal-

te ri in dir di. Atöl ye ça tı sı al tın da dö nen ana vo lan sar-

sı la rak ya vaş la dı ve fab ri ka is top et ti. Her kes pay dos

san mış tı. Hal bu ki us ta ba şı, tor na lar dan bi ri nin üs-

tü ne sıç ra dı, dü dük öt tür dü, ame le yi top la dı. Nu tuk

söy ler gi bi: “Ba na ba kın!” di ye ba ğır dı. “Öğ le den son-

ra iş var. Sa ba ha ka dar ça lı şa ca ğız bel ki de. İs te yen

gi de bi lir, ka lan çift yev mi ye ala cak. İs te yen gi der, de-

dim, zor la de ğil...”

Atöl ye ye bir ses siz lik çök tü. Son ra mı rıl tı lar, fis-

kos lar baş la dı, ar ka sın dan da Ba ba Fer hat’ın eğe

se si… Onun cu pre sin iş çi si Ço cuk Sa mi, et ra fı na

ba kın dı, yut kun du, göz le ri ni ova la dı... Öy le ca nı sı-

kıl mış tı ki... “Git sem mi?” di ye ak lın dan ge çir di, son ra

cay dı. Us ta ba şı ak si dir. Sa mi işi bı ra kır gi der se, us-

ta ba şı bir da ha fab ri ka ya adım at tır maz onu. Fab ri-

ka nın ame le ye ih ti ya cı yok ki, ka pı nın önü ken di ka-

dar ço cuk lar la do lu. Sa at üc ret le ri nin düş me si ne se-

bep hep bu ay lak ço cuk lar...

Us ta ba şı kim se nin kı mıl da ma dı ğı nı gö rün ce

ma ki ne den at la dı. Git ti şal te ri it ti. Vo lan lar dön me ye

baş la dı, Ba ba Fer hat’ın eğe se si si lin di.

…

Ço cuk Sa mi atöl ye nin du var sa ati ne is te meye

is te me ye bak tı: Bi ri çey rek ge çi yor du da ha... Pay-

do su dü şün dü. Ara da ki za man hiç bit me ye cek ka-

dar uzun gel di. Pu lan ya lar kıv rım kıv rım yon ga dö kü-

yordu. Ço cuk Sa mi dü şün dü: Öğ le den son ra pay dos

ola cak di ye yi ye cek ge tir me miş ti. Kar nı pek aç de ğil di

ama ge ce bel ki de acı kır di ye el li ku ruş avans al ma-

ya ka rar ver diy se de vaz geç ti. An ne si “Aman oğ lum

Sa mi, sa kın borç et me... Ay ba şın da tak si ti mi zi öde-

ye mez sek evi miz den atar lar bi zi...” di ye sı kı la mış tı...

Ma ki ne si nin ko lu nu çek ti, bir ka ra va na da ha ka lıp la-

dı. Son ra vo la nı bo şa it ti ve he la la ra yü rü dü. Mus luk-

la rın ba şı ge ne ka la ba lık tı, sı ra bek le di.

Bu ra sı atöl ye nin için den da ha se rin ol du ğun dan

ço cuk la rın ho şu na gi der. Fa kat us ta lar ra hat ver-

mez ki... İki de bir kon tro le ge lir ler. Ço cuk lar ka çar,

us ta lar ko va lar. Ya ka la nan ev ve lâ da yak yer, son-

ra da ce za...

…

Sa at iki de, bir sa at lik ye mek pay do su ve ril di.

Ço cuk Sa mi kö mür am ba rı na in di. Am bar ka ran lık tı,

ru tu bet liy di ama top rak se rin di. İri bir ma den kö mü rü

par ça sı nı ba şı nın al tı na alıp yor gun vü cu du nu top ra-

ğa bı rak tı, he men uyu du... Dü dük ses le riy le uyan dı-

ğı va kit, kon tro lör ler el le rin de elek trik lam ba la rı, ço-

cuk la rı iş ba şı na ko va lı yor lar dı. Sa mi de kalk tı. Ka-

bur ga la rı ru tu bet ten buz ke sil miş ti. Ma ki ne si ne gel-

di. Kar şı da, Ba ba Fer hat’ın men ge ne si nin az ile ri sin-

de De mir ci Şu ayp’le kal fa sı Dan yal, kı zıl bir de mi-

re bal yoz sal lı yor lar, bü yük ve ağır çe kiç ler ör se in-

dik çe et ra fa kı vıl cım lar sa çı lı yor du. Dan yal’ın ar ka-

sı Sa mi’ye dö nük tü. “To pen se” ke sil miş en se saç-

la rı, onun ye ni yet-

me bir de li kan lı ol du-

ğu nu gös te ri yor du.

Yü zü gö rü nen Şu-

ayp Us ta’ysa, el li lik

bir adam dı. Bal yo zu

kal dı rır ken boy nun-

da par mak par mak

da mar lar şi şi yor, bo-

yun de ri si yır tı la cak-

mış gi bi ge ri li yor du.

…

Aşa ğı da ki me tin par ça sı, Or han Ke mal’in Uy ku isim li öy kü sün den alın mış tır.

Orhan Kemal

Anlatım Türleri

158

Za man: Öy kü le yi ci an la tım la oluş tu ru lan ede bî

me tin ler de va ka za ma nı (ya şan ma za ma nı) ve an-

lat ma za ma nı (öy kü le me za ma nı) şek lin de ad lan dı-

rı lan iki za man söz ko nu dur.

Me tin de an la tı lan olay la rın baş la masıyla bitme-si ara sın da ge çen süreye va ka za ma nı de nir. Va ka za ma nı, olay ör gü sü nün ni te li ği ne bağ lı ola rak bir sa-at de bir asır da ola bi lir. Ya zar bu za ma nı is te di ği gi-bi kur gu la ya bi lir. Olay la rı düz bir çiz gi de kro no lo jik şe kil de (“ön ce”den “son ra”ya – “bu gün”den “ya rın”a) an la ta bi le ce ği gi bi ge ri dö nüş ya da ge le ce ğe sıç ra-ma tek nik le ri ni kul la na rak da an la ta bi lir. Ya zar bu tek-nik le ri kul la nır ken olay la rın geç ti ği za man di li mi ni ke-sin çiz gi le riy le be lir te bi le ce ği gi bi be lirt me ye de bi lir. Söz ge li mi bir ya zar “20 Ocak 2008. Gün ler den pa-zar.” gi bi bir ifa dey le za ma nı ke sin ola rak be lir tir ken baş ka bir ya zar ay nı za ma nı “Bir kış gü nü.” ifa de-siy le kar şı la ya bi lir. Ya zar, va ka za ma nı nok ta sın da han gi yön te mi kul la nır sa kul lan sın so nuç ta olay ör-güsün de za man kav ra mı nı his set tir mek du ru mun da-dır. Çün kü her olay bel li bir za man di li mi için de geç-mek zo run da dır.

An lat ma za ma nı, met nin an la tı cı sı nın olay ör-gü sü nü an la tış za ma nı dır. An la tı cı nın met ni oluş tu-rur ken kul lan dı ğı ba kış açı sı na bağ lı ola rak şe kil le nen

an lat ma za ma nı, özel lik le yük lem ler de ve za man kav-ra mı ta şı yan zarf tüm leç le rin de ken di ni his set ti rir. Ay-nı olay ör gü sü nü an la tan aşa ğı da ki me tin par ça la rın-da an la tış za ma nı nın fark lı lı ğı da ha iyi gö rü le cek tir:

ES

EN

YA

YIN

LAR

I

Dan Brown’un Me lek ler ve Şey tan lar isim li ro ma nın dan alınan aşa ğı da ki me tin par ça sın da ya zar,

an la tı lan la rın so mut laş tı rıl ma sı ve oku yu cu da ger çek lik duy gu su nun uyan ma sı için za man kav ra mı nı yan-

sı tan kelimeleri -met nin ta ma mın da ol du ğu gi bi- çok dik kat li kul lan mış, böy le lik le de va ka za ma nı ko nu-

sun da oku yu cu la rın zi hin le rin de her han gi bir şüp he nin uyan ma sı na izin ver me miş tir. Öy kü le me za ma nı nın

va ka za ma nın dan son ra ol du ğu, me tin den an la şıl mak ta dır.

…

Ya şa dık la rı na ina na ma yan ve uçak yol cu lu ğun dan ra hat sız olan Ro bert

Lang don gü ne şin ku rut tu ğu uçak pis ti ne in di ğin de, ara dan alt mış dört

da ki ka geç miş ti. Ku ru ve so ğuk bir rüz gâr tü vit ce ke ti nin kla pa la rı nı uçuş tu-

ru yor du. Açık ha va ona ha ri ka gel miş ti. Göz le ri ni kı sa rak, et raf la rını çev re le-

yen kar lı te pe le re doğ ru yük se len ye şil va di le re bak tı.

Ken di ken di ne, rü ya gö rü yo rum, de di. Her an uya na bi li rim.

X-33’ün ar ka la rın da gü rül tü ler çı kar tan HEDM mo tor se si ni bas tır mak

için ba ğı ran pi lot, “İs viç re’ye hoş gel di niz.” de di.

Lang don sa ati ne bak tı. Sa bah sa at 07.07’yi gös te ri yor du.

Pi lot, “Al tı za man di li mi geç tik.” de di. “Bu ra da sa at öğ le den son ra

13.00.” Lang don sa ati ni ayar la dı.

...Dan Brown

I. Kor ku yo rum. Ka pı açı lı yor ya vaş ya vaş. Aca ba

kim var o ka pı nın ar dın da?

II. Kor ku yor dum. Ka pı açı lı yor du ya vaş. Aca ba

kim var dı o ka pı nın ar dın da?

İlk par ça da an lat ma za ma nı, va ka za ma nıy la ör-

tüş mek te dir. Ya ni bu par ça da olay la rın ya şan ma sıy-

la an la tıl ma sı eş za man lı dır; olay lar ya şan dık tan son-

ra de ğil, ya şan dı ğı an da an la tıl mak ta dır. İkin ci par-

ça da ise an lat ma za ma nı, va ka za ma nın dan son-

ra gel mek te, olay lar ya şan dık tan son ra an la tıl mak ta-

dır. Bu ra da ki son ra lı ğın ke sin ola rak ne za ma na denk

gel di ği, met nin ge ne li ne ba kı la rak an la şı la bi lir. Söz

ge li mi an la tı cı me tin de olay ör gü sü nün ger çek leş me

za ma nıy la il gi li ola rak “Bun dan on yıl ön cey di.” gi bi

bir ifa de kul la na rak bu son ra lı ğı ke sin leş ti re bi lir ya da

bu ko nu da her han gi bir ifa de kul lan ma ya rak bu du ru-

mu oku yu cu nun ha yal dün ya sı na bı ra ka bi lir.

Anlatım Türleri

159

Me kân: Öy kü le yi ci an la tım la oluş tu ru lan me tin ler de olay ör gü sü nün ger çek leş ti ği ye re me kân de nir.

Bu gü nün ak şa mın da Yu suf, Çı nar lı Kah ve’de

Ha cı Etem’e 320 li ra yı tes lim et miş ve se ne di ge ri al-

mış tı. Kah ve den çı kın ca yağ mu run al tın da so kak-

lar da do laş tı. Çiz me le ri to puk la rı na ka dar ça mu ra

ba tı yor ve aya ğı nı kal dır dı ğı za man bı rak tı ğı çu-

ku ra kir li su lar do lu yor du.

Ka ran lık ve dar yol lar da, el le rin de cam fe ner-

ler le, kom şu dan dö nen ka dın la ra ve bir kaç sar ho şa

rast la dı. Ya vaş ya vaş ka sa ba nın dı şı na ka dar uza-

na rak Bü yük çay’ın ke na rı na gel di. Uzun bir tah-

ta köp rü, de re yi bu nok ta da aşı yor ve Hav ran’a,

Ke mer’e gi de cek ara ba lar bu nun üs tün den ge çi-

yor du. Köp rü nün iki ta ra fın da bü yük çı nar lar var-

dı. Ha fif le miş olan yağ mur tek rar hız lan dı ğı için Yu-

suf bu çı nar lar dan bi ri nin al tı na sı ğın dı. Tah ta köp-

rü iki ta raf ta taş rıh tım la ra da ya nı yor ve kö pü re-

rek ge len ça mur lu su lar bu rıh tı mın önün de gü-

rül tü lü bir ana for ya pı yor du. Bu lut la rın gös ter me-

di ği bir ay, or ta lı ğa pek ha fif bir ışık da ğı tı yor ve

iri yağ mur dam la la rı de re nin yu var la nan su la rı na

dü şe rek ora da kü çük ve he men kay bo lan hal ka-

lar bı ra kı yor du.

Yu suf sır tı nı bü yük çı na rın göv de si ne da ya ya-

rak göz le ri ni ge ce nin içi ne dik ti. De re nin öte ki ya ka-

sın da ki ağaç lar; şeh re doğ ru uza nan ve üze rin de-

ki su bi ri kin ti le ri yer yer par la yan ça mur lu yol; za-

man za man al ça lıp ko yu la şan ve yük se lip açı lan

bu lut lar, bir bir le ri ne ka rış mış, bir bir le ri nin için-

de kay bol muş gi bi gö rü nü yor lar dı. San ki ta bi at-

ta bu an da müs ta kil hiç bir şey yok tu. Yu suf ken-

di ni de bu mu az zam ve yek pa re ge ce ye ya pı şık san-

dı ve kor kuy la ür per di. Is lak el le ri ni yü zün de do laş tır-

dı. Kir pik le rin den ya nak la rı na yağ mur su la rı sü zü lü-

yor du. Yap tı ğı ha re ket ler ona hiç bir ye re bağ lı ol ma-

dı ğı şu u ru nu ver di. Hat ta ya vaş ya vaş et ra fın dan ne

ka dar ay rı ol du ğu nu, ne ka dar uzak ol du ğu nu his set-

me ye baş la dı. Bir an için de de min ki nin ta ma mıy la ak-

si olan bir yal nız lık duy gu suy la sar sıl dı. Et ra fı na bak-

tı ğı za man ağaç la rın, bu lut la rın, de re nin ken di sin-

den hız la uzak laş tı ğı nı se zer gi bi ol du. Ka sa ba nın

ba zı ev le ri nin pen ce re le ri ni ay dın la tan ha fif ve sa-

rı bir ışık, Yu suf’un ıs lak göz le rin de yal dız la nı yor ve

dal ga lı bir su üze ri ne bı ra kıl mış gi bi oy nu yor du.

İki eliy le, ar ka sın da ki ağa cın ka buk la rı na sa rıl-

dı. Par mak la rı so ğuk ya rık la rın ara sı na gir di. Eli ni he-

men ge ri çek ti ve göğ sü ne gö tür dü, Göğ sü nün için-

de, bu asır lık ağa cın ka bu ğu gi bi ya rık lar bu lun du ğu-

nu san dı ve gırt la ğı na ka dar bir ate şin çık tı ğı nı his-

set ti. Aman Ya rab bi, ne ka dar yal nız dı!

Yal nız, gök yü zün de ki yıl dız lar dan ça yın di-

bin de ki ça kıl la ra, do ğu ta ra fın dan ko pup ge len

bu lut lar dan ba tı ta ra fın da ki de ni ze ka dar uza nan

ve ya yı lan bu ko ca man ge ce nin için de ya pa yal nız-

dı. Dü şün ce le ri ni han gi is ti ka me te koş tu rur sa koş tur-

sun, kar şı sı na kim se çık mı yor du. Şu an da bu kos ko-

ca dün ya üze rin de ken di si ni dü şü nen bir tek ki şi bi-

le mev cut ol ma dı ğı na o ka dar em ni ye ti var dı ki, acı

bir ka ba da yı lık la ken di si de hiç kim se yi dü şü nül me ye

lâ yık bul mu yor; fa kat bun dan, se be bi ni an la ya ma dı-

ğı bir üzün tü du yu yor du. Aca ba onu sa hi den hiç dü-

şü nen yok muy du ve o hiç kim se yi dü şün me mek te,

ken di ni yal nız bul makta bu kadar haklı mıy dı? Bu ih-

ti mal onun ge ri lmiş olan si nir le ri ni bi raz gev şet ti. Sır-

tı nı ağaç tan ayır dı; de rin bir ne fes al dık tan son ra, ka-

sa ba ya doğ ru yü rü me ye baş la dı.

Eve ge lin ce, ce bin de ki anah tar la ka pı yı açıp

içe ri gir di. Ay nı za man da ki ler ve san dık oda sı va-

zi fe si ni, za ma nı na gö re de mi sa fir oda sı işi ni gö-

ren taş lık ta Küb ra ile ana sı ya tı yor du. Yu suf’un gir di-

ği ni gö ren ka dın, yu ka rı ka ta gi-

den mer di ve nin alt ba sa mak-

la rın dan bi rin de du ran ida re-

yi alıp fi ti li dü zelt ti. Yu suf, eliy le,

ra hat sız ol ma ma sı nı işa ret ede-

rek ses siz ce yu ka rı çık mak is te-

di, fa kat yer de bir ha sı rın üze-

ri ne se ri li ya tak la rın ya nın dan

ge çer ken Küb ra’nın iri ve par-

lak göz le ri nin ken di si ne bak tı ğı-

nı fark et ti.

Aşa ğı da ki me tin par ça sı, Sa ba hat tin Ali’nin Ku yu cak lı Yu suf isim li ro ma nın dan alın mış tır. Ya zar, bu ese-

rin de ba zı me kân la rın isim le ri ni ver mek le ye tin miş, ba zı me kân la rı da ay rın tı lı bi çim de be tim le miştir.

Sabahattin Ali

Anlatım Türleri

160

An la tı cı: Öy kü le yi ci an la tım la oluş tu ru lan

me tin ler de olay la rı an la tan var lık la ra an la tı cı de nir.

An la tı cı; öy kü, ro man gi bi an lat ma ya bağ lı ede bî

me tin ler de olay ör gü sü nü, ki şi le ri, me kân la rı vb.ni

ya za rın be lir le di ği ba kış açı sı nın el ver di ği ge niş li ğe

gö re gö rüp oku yu cu ya an la tan ha ya lî ki şi dir. Ya ni bu

tür me tin ler de ya zar baş ka, an la tı cı baş ka dır. An la tı-

cı yı var eden de ya zar dır. Ya zar, olay ör gü sü nü, ki şi-

le ri, me kân la rı vb.ni ba zen me tin de ki baş kah ra man-

lar dan bi ri nin, ba zen olay ör gü sü nü göz lem le mek le

ye ti nen yar dım cı ki şi ler den bi ri nin ba kış açı sı na gö re

an la tır, ba zen de tan rı gi bi her şe yi bi len bir an la tı cı

ya ra tır ve met ni onun ba kış açı sı na gö re an la tır. Bu

an la tı cı la rın or tak özel li ği, ya zar ta ra fın dan ya ra tıl-

mış, kur ma ca ki şi ler ol ma la rı dır. Öy kü le yi ci an la-

tım la oluş tu ru lan öğ re ti ci me tin ler de ya zar la an la tı cı

ay nı ki şi dir. Söz ge li mi “Ora ya git tim, ora da şun la rı

gör düm, şu ki şi ler le ko nuş tum” tü rün den cüm le ler le

oluş tu ru lan bir ge zi ya zı sı nın an la tı cı sı o met ni ya zan

ya za rın ken di si dir.

Böy le bir met ni okur ken söz ko nu su yer le re

gi dip bu ra la rı gör dük ten son ra şu ra ya git tim, şu nu

yap tım gi bi cüm le ler kul la nan ki şi nin ger çek bir ki şi

ol du ğu nu bi li riz. Met ni kim yaz mış sa ora la rı da o

gör müş ve an lat mış tır. Ama ede bî me tin ler de git tim,

gör düm gi bi cüm le ler le olay la rı an la tan ki şi ya za rın

ken di si de ğil, ya zar ta ra fın dan ya ra tı lan ha yâ lî bir

ki şi dir. Ya zar, an la ta cak la rı nı ken di si an la ta rak de ğil,

ya rat tı ğı o kur ma ca ki şi nin ağ zın dan an la ta rak ese ri ni

oluş tu rur.

An lat ma ya bağ lı ede bî me tin ler de, an la tı cı la rın

fark lı lı ğı na gö re üç ba kış açı sı oluş muş tur:

İlâ hî (tanrısal, hâkim) anlatıcının ba kış açı-

sı: Bu ba kış açı sı na sa hip an la tı cı, kah ra man la rın

psi ko lo jik du rum la rı nı, ni yet le ri ni, bir bir le riy le

mü ca de le le ri ni, yap tık la rı ve ya pa cak la rı her şe yi

bi lir. Ger çek ya şam da bir ki şi baş ka bi riy le il gi li ola-

rak ak lın dan bir şey ler ge çir se ama bu nu hiç kim se ye

söy le me se hiç kim se bu olay dan, ya ni o ki şi nin baş ka

bi riy le il gi li ola rak ak lın dan bir şey ler ge çir di ğin den

ha ber dar ola maz. Ama tan rı sal (ila hi, hâ kim) an la tı cı-

nın ba kış açı sı nın kul la nıl dı ğı me tin ler de, oku yu cu lar,

kah ra man la rın akıl la rın dan ne le ri ge çir dik le ri ni bi lir-

ler. Çün kü an la tı cı , tan rı gi bi her şe yi gö rür ve bi lir,

oku yu cu ya da bun la rı ken di ba kış açı sı nın ge niş li ği

için de an la tır. Say fa 157, 158 ve 159’da ki ör nek

me tin par ça la rın da bu ba kış açı sı kul la nıl mış tır.

Kah ra man an la tı cı nın ba kış açı sı: Bu ba kış açı sın da, olay ör gü sü, ki şi ler, me kân lar vb. me tin de ki baş kah ra man lar dan bi ri nin ağ zın dan an la tı lır. Ya ni an la tı cı tan rı sal bir ni te li ğe sa hip de ğil dir. O da me tin-de ki di ğer ki şi ler gi bi bir in san dır. İn san ol du ğu için de ba kış açı sı tan rı sal an la tı cı ya gö re çok da ha dar dır. An la ta cak la rı ken di si nin bil di ği, gör dü ğü, duy du ğu, ya şa dı ğıy la sı nır lı dır. Bun la rın dı şın da bir şey le ri an lat ma sı na ola nak yok tur. Bu tür me tin ler de an la tı-cı, ken di siy le il gi li olay la rı an la tır ken bi rin ci te kil ki şi yi (yü rü yor dum, bak tım, se vin dim...) di ğer ki şi ler le il gi li olay la rı an la tı yor ken üçün cü te kil ki şi yi (gör dü, ağ la-dı, utan dı...) kul la nır.

Göz lem ci an la tı cı nın ba kış açı sı: Bu ba kış açı sın da an la tı cı, kah ra man an la tı cı nın ba kış açı sın-da ol du ğu gi bi eser de ki ki şi ler den bi ri dir. Ara la rın da ki fark, göz lem ci an la tı cı nın, olay ör gü sün de be lir le yi ci bir ro lü nün bu lun ma ma sı, ço ğun luk la olay la rı göz-lem le mek le ye tin me si dir. Bu ba kış açı sın da an la tı cı, olay ör gü sü nü ge nel lik le bir ka me ra ta raf sız lı ğıy la yan sı tır. Göz lem ci an la tı cı ne tan rı sal ba kış açı sın da ol du ğu gi bi her şe yi bi lir ne de kah ra man an la tı cı nın ba kış açı sın da ol du ğu gi bi olay ve ki şi le ri ken di ba kış açı sı nın sı nır lı lı ğı için de an la tır.

ES

EN

YA

YIN

LAR

I

1. Bir me tin de bir den çok ba kış açı sı ve an la tı cı

bu lu na bi lir.

2. Bir met nin han gi ba kış açı sıy la oluş tu rul du ğu-

nun be lir le ne bil me si için met nin ta ma mı nın okun-

ma sı ge re ke bi lir. Bu ge rek li lik özel lik le göz lem ci

an la tı cı nın ba kış açı sıy la tan rı sal an la tı cı nın ba kış

açı sı ara sın da ki ben zer lik ten kay nak la nır: Göz lem-

ci an la tı cı nın ba kış açı sın da da tan rı sal an la tı cı nın

ba kış açı sın da da an la tı cı, olay ör gü sü nü ger çek-

leş ti ren as li ki şi ler den bi ri de ğil dir. Do la yı sıy la iki

ba kış açı sın da da olay ör gü sü üçün cü te kil ki şi nin

ağ zın dan (bak tı, yü rü dü, ağ la dı…) an la tı lır. An la tı-

cı, olay ör gü sün de her han gi bir şe kil de kar şı mı za

çı kıp ken di si ni ben za mi riy le ya da bi rin ci te kil ki şi-

ye gö re çe kim len miş yük lem ler le or ta ya koy du ğun-

da an la tı cı nın o me tin de ki yar dım cı ka rak ter ler den

bi ri ol du ğu, met nin de göz lem ci ki şi nin ba kış açı sıy-

la ya zıl dı ğı an la şı lır. Ama an la tı cı bun la rı yap mı yor,

ken di var lı ğın dan hiç bir şe kil de söz et mi yor ve bir

ki şi nin ay nı an da as la tek ba şı na bi le me ye ce ği bir-

çok şe yi tek ba şı na bi li yor sa met nin tan rı sal an la tı-

cı nın ba kış açı sıy la oluş tu rul du ğu an la şı lır.

DİKKAT

Anlatım Türleri

161

Pe ya mi Sa fa’nın Do ku zun cu Ha ri ci ye Ko ğu şu isim li ro ma nın dan alı nan aşa ğı da ki me tin par ça sın da

kah ra man an la tı cı nın ba kış açı sı kul la nıl mış tır. An la tı cı, ro ma nın baş kah ra man la rın dan olan has ta bir

genç tir. Ro man da bu ki şi nin is mi ve ril me miş tir.

Ye ni Me se le

Izdı rap, ağır lı ğı ma bir şey ler ka tı yor du.

Ya ta ğa gi rer ken, her bü yük fe la ke tim de ol du-

ğu gi bi, ken di mi bir kaç yaş bir den bü yü müş his set-

tim. Kır kı nı geç miş in san la rın tec rü be le ri ne sa hip ol-

du ğu ma ina nı yor dum. Fa kat hâ lâ Nüz het’e âşık ol-

du ğu mu ken di me iti raf ede me ye cek ka dar ço cuk-

tum. (Bu nu hep son ra la rı, ay lar dan ve ni ce yıl lar-

dan son ra, bu gün iyi ce an lı yo rum.) Ya ta ğa gi rin ce

vü cu du mun her va kit kin den faz la ağır laş tı ğı nı zan-

net tim. Is tı rap, ağır lı ğı ma bir şey ler ka tı yor du. Di-

zim de çok ağ rı ma ya baş la dı. Her gün is ti ra hat et-

me ye ve kol tuk değ ne ğiy le yü rü me ye mec bur olan

ben, o gün çok yü rü müş tüm ve dok tor la rın ke sin ih-

tar la rı na rağ men bir bas to na bi le da ya na rak yü rü-

me yi dai ma red det tim.

Uyu ya mı yor dum. Bir çok fe da kâr lık la ra ha zır-

lan mak la zım gel di ği ni an lı yor dum. İçim de hep ne

ol duk la rı nı bil me di ğim giz li ve meç hul ümit le re sa-

rıl mış tım, on lar ol ma sa bir sa ni ye ne fes ala maz dım.

Çün kü bü tün he sap lar aley hi me çı kı yor du, bu meç-

hul ümit ler be ni al da tır lar sa mah vo la cak tım.

Nüz het’in dok tor la ev len me si ih ti ma li ni dü şün-

düm. Ak lım la bu nu ta bii bu lu yor dum. Hiç bir za man

ben den dört yaş bü yük bir kız la ev len me yi kur ma-

mış tım ve onun gü nün bi rin de ben den baş ka bi riy-

le ev le ne ce ği ni kıs kan ma dan dü şün müş tüm. Fa kat

böy le, ilk de fa bir is tek li çı kın ca yep ye ni bir me se-

le ile kar şı laş tı ğı mı gö re rek bi raz hay ret et tim. Be-

nim için bu nun ne den bir me se le ol du ğu nu hâ lâ an-

la ya mı yor dum.

O ge ce has ta lı ğım dan faz la zih ni mi iş gal et ti ği-

nin far kın da ol ma dan yal nız bu nu dü şün düm. Nüz-

het’le be ra ber bü yü dük. Ben den yaş ça bü yük ol du-

ğu hal de onun kü çük ken be bek le riy le oy na ma sı nı,

ben, kü çüm se ye rek sey re der dim. Bil has sa has ta lı-

ğım dan son ra… Ben on dan ev vel, ru hen ço cuk luk-

tan çık tım, da ha ev vel cid di leş tim. O hâ lâ ço cuk tu.

(Fa kat bu da be nim ho şu ma gi di yor du.) Ken dim-

de kay bet ti ğim şey le ri on da bu lu yor dum. Fa kat bü-

tün bun la rı ar ka daş his le ri sa nı yor dum. Yal nız, bü-

yü dük çe bir bi ri mi ze ya ban cı laş tı ğı mı zı bir kaç ke-

re fark et miş tim, ara mı za meç hul an laş maz lık set-

le ri yı ğı lı yor du ve ben bun la rı yık ma ya ça lış mak tan

zevk alı yor dum, fa kat her bi ri ni yık tık ça da ha bü-

yü ğü nün önü me çık tı ğı nı gör mek be ni hem se vin-

di ri yor, hem ke der len di ri yor du. Bir bi ri mi ze açıl dık-

ça ka pa nı yor duk. Ön ce le ri her şe yi mi zi bir bi ri mi ze

açık an la tır ken, son ra la rı, be ni ken di me kar şı, onu

da ken di si ne kar şı hay re te dü şü ren bir çok te red düt-

ler ve he sap lar için de sus ma ya baş la dık. Soh bet le-

ri mi ze ih ti yat gir di. Za man geç tik çe bir bi ri mi zi da ha

çok ta nı ya cak ken, bir bi ri mi ze kar şı ye ni le şi yor duk.

(Bü tün bun lar aş ka ben zer şey ler dir, o va kit ler bu-

nu an la mı yor dum.)

…

Peyami Safa

Öyküleyici anlatım; roman, hikâye, anı, günlük, gezi yazısı, biyografi ve otobiyografilerde, tarihsel metinlerde

ve gazetelerdeki haber yazılarında kullanılabilir.

DİKKAT

Anlatım Türleri

162

‹S‹MLER (ADLAR)‹S‹MLER (ADLAR)

Varl›klara verilifllerineVarl›klara verilifllerinegöre isimlergöre isimler

Karfl›lad›klar› varl›klar›nKarfl›lad›klar› varl›klar›nsay›lar›na göre isimlersay›lar›na göre isimler

Yap›lar›na göre Yap›lar›na göre isimlerisimler

Somut isim

Cins isim Tekil isim

Somut isim Basit isim Birleflik isim

Türemifl isim

Karfl›lad›klar› unsurlar›nKarfl›lad›klar› unsurlar›nniteliklerine göre isimlerniteliklerine göre isimler

Ço¤ul isim

Topluluk ismiÖzel isim

İSİM (AD)B.

Karşıladıkları Unsurların Niteliklerine Göre İsimler

1.

Kelime tür le ri ara sın da çe şit li yön ler den ben zer-

lik ler ve fark lar var dır. Bu ben zer lik ler ve fark la rı dik-

ka te ala rak kelime tür le ri ni iki ana grup ta in ce le mek

müm kün dür: Fil ler ve isim soy lu kelimeler.

1. Fi il ler (Ey lem ler): Oluş, kı lış, de vi nim bil di-

ren, tek baş la rı na kul la nıl dık la rın da bi le bir yar gı ifa-

de eden; do la yı sıy la cüm le ni te li ği ta şı yan kelimeler-

dir.

2. İsim (Ad) soy lu kelimeler: Oluş, kı lış, de-

vi nim bil dir me yen; var lık la rı, kav ram la rı, du rum la-

rı ta nıt ma, ni te le me, be lirt me gi bi özel lik ler ta şı yan

kelimeler dir. İsim soy lu kelimeler şun lar dır: İsim, za-

mir, sı fat, zarf, edat, bağ laç, ün lem.

Var lık la rı ve kav ram la rı, tek tek ya da tür ola-

rak kar şı la yan ve ta nı tan kelimelere isim (ad) de-

nir. İsim le ri çe şit li açı lar dan sı nıf lan dır mak müm kün-

dür.

B. Soyut isim: Du yu or gan la rıy la al gı la na ma-

yan, an cak zi hin de ve im ge lem de var olan kav ram

ve ni te lik le ri kar şı la yan isim le re so yut isim de nir: ce-

sa ret, fi kir, iyi lik, se vinç, me lek, ege men lik, ze kâ vb.

ES

EN

YA

YIN

LAR

I

A. Somut isim: Du yu or gan la rı nın bi ri ya da

bir ka çıy la al gı la na bi len var lık ve nes ne le ri kar şı la yan

isim le re so mut isim de nir: ge lin lik, nar, rüz gâr, ev, de-

niz, ke di, ki tap vb.

Varlıklara Verilişlerine Göre İsimler2.

A. Cins isim: Ara la rın da or tak özel lik ler bu lu-

nan var lık lar top lu lu ğu na cins (tür), bu var lık la rın or-

tak is mi ne de cins is im de nir: per de, so ru, ge ce,

dağ, pa ra, ses vb.

B. Özel isim: Bir tür için de yer alan her han gi bir

var lı ğı di ğer var lık lar dan ayırt et mek için kul la nı lan is-

me özel isim de nir. Söz ge li mi “in san”, ben zer özel-

lik le ri bu lu nan bir can lı gru bu nun or tak is miy ken (cins

is im) “Ah met”, bu var lık lar için de di ğer le rin den fark lı

olan, ay nı sın dan bir ikin ci si nin bu lun ma dı ğı bir var lı-

ğın is mi dir. Çev re miz de “Ah met” is mi ni ta şı yan bir çok

ki şi ola bi lir ama bun lar ın hiç bi ri nin ay nı özel lik le ri ta-

şı yan bir ikin ci si yok tur.

Özel isim ler şu baş lık lar al tın da top la nır:

1. Ki şi le rin isimleri ve soy isim le ri: Mü nir Nu ret-

tin Sel çuk, Ah met Ham di Tan pı nar, Or han

Ve li Ka nık vb.

Anlatım Türleri

163

2. Hay van la ra ve ri len özel isim ler: Ko ca baş,

Min noş, Te kir, Sa rı kız vb.

3. Mil let, dev let, top lu luk, boy ve aşi ret isim le-

ri: Fran sız lar, Tür ki ye Cum hu ri ye ti, Av şar lar,

Ka yı vb.

4. Kı ta, ül ke, şe hir, cad de, dağ, ır mak vb. isim-

le ri: Av ru pa, Pe ru, An ka ra, Aras Neh ri, Er ci-

yes Da ğı vb.

5. Ku rum, ku ru luş, der nek, okul vb. isim le-

ri: Türk Dil Ku ru mu, Yük sek Öğ re tim Ku ru-

lu, İçiş le ri Ba kan lı ğı, Tür ki ye Özür lü ler Eği-

tim ve Da ya nış ma Vak fı (ÖZEV), Hay dar pa-

şa Li se si vb.

6. Dil, din, mez hep ve ta ri kat isim le riy le bun-

la rın men sup la rı nı bil di ren isim ler: Türk çe,

Müs lü man lık, Pro tes tan, Mev le vi lik vb.

7. Ya pı, anıt ve ta şıt la ra ve ri len isim ler: Çan ka-

ya Köş kü, Sıh hi ye Köp rü sü, Top ka pı Sa ra yı,

Zam bak Apart ma nı, Bil ge Ka ğan Anı tı, Sa-

va ro na Ya tı vb.

8. Gök ci sim le ri nin isim le ri: Ay, Gü neş, Plü ton,

Hal ley Kuy ruk lu yıl dı zı vb.

9. Ki tap, der gi, ga ze te vb. isim le ri: Yap rak Dö-

kü mü, Türk Di li, Hür ri yet vb.

10. Ka nun, tü zük, yö net me lik, yö ner ge, ge nel ge

isim le ri: Me de ni Ka nun, Te lif Hak kı Ya yın ve

Sa tış Yö net me li ği vb.

11. Mil lî ve di nî bay ram lar la bay ram ni te li ği ka-

zan mış gün le rin isim le ri: 29 Ekim Cum hu-

ri yet Bay ra mı, Ra ma zan Bay ra mı, An ne ler

Gü nü vb.

12. Ta ri hi olay, çağ, dö nem isim le ri: Kur tu luş Sa-

va şı, İlk Çağ, Mil li Ede bi yat Dö ne mi vb.

ES

EN

YA

YIN

LAR

I

1. “Dün ya, gü neş, ay” kelimeleri, gök ci sim le-

ri ni kar şı la dık la rın da özel, kar şı la ma dık la rın da cins

isim olur:

Ay tu tul ma sı, Dün ya’nın Gü neş ile Ay ara - özel isim

sı na gir me si so nu cun da olu şur.

Ta ti le gi de cek ler gü neş göz lük le ri ni yan la - cins isim

rın da gö tür me yi unut ma sın lar.

DİKKAT

2. As lın da cins is im olan ki mi kelimeler özel

isim ola rak da kul la nı la bi lir:

Iğdır Ovası’nda pa muk da olur. cins isim

Kedimiz Pa muk, ip yumağıyla oynuyor. özel isim

3. Ki şi ismi ola rak kul la nı lan özel isim le rin

oluş tur du ğu ke li me grup la rı na ki şi is mi gru bu de-

nir.

Yusuf Aras Orhan Veli Kanık

4. Bir sı fat la bir özel isim den olu şan ka lıp laş-

mış ke li me grup la rı da bi rer ki şi is mi gru bu dur. Sı-

fat tam la ma sı gi bi du ran bu tür ke li me grup la rın da

sı fat, asıl işlevinden uzak la şıp ken di sin den son ra

ge len özel isim le bir lik te bir ki şi nin özel is mi ni kar-

şı la dı ğın dan bu tür ke li me grup la rı nı sı fat tam la ma-

sı say mak yan lış tır:

İkin ci Mah mut Şeyh Şa mil

Ulu bat lı Ha san Kaş gâr lı Mah mut

Ka zık lı Voy vo da De li İb ra him

5. Bir ki şi is miy le un van ya da ak ra ba lık bil di-

ren bir isim den olu şan ke li me gru bu na un van gru-

bu de nir. Un van gru bun da ki şi is mi baş ta, un van-

ak ra ba lık is mi son da bu lu nur:

Hakan amca

Zeynep Hanım

Ahmet Bey

Ali Çavuş

Karşıladıkları Varlıkların Sayısına Göre İsimler

3.

A. Tekil isim: Sa yı ba kı mın dan yal nız ca bir

var lı ğı kar şı la yan isim ler dir. Ço ğul ekini (-lar, -ler) al-

ma yan ve top lu luk is mi ol ma yan tüm isim ler te kil dir.

Aşa ğı da ki cüm le ler de be lir ti len kelimeler, te kil is me

ör nek gös te ri le bi lir:

Bu es ki ha lı, an ti ka özel li ği ka zan mış tır.

Ba na zor bir bil me ce sor.

Anlatım Türleri

164

C. Topluluk ismi: Ay nı tür den bir den çok var lı-

ğın oluş tur du ğu bü tün lü ğü kar şı la yan isim ler dir:

♥ Bi rin ci yi seç mek için bir ko mis yon oluş tu ra-

ca ğız.

♥ Bi zim ta kım, bu yıl şam pi yon olur.

A. Basit isim: Ya pım eki al ma mış, baş ka bir

kelimey le de bir le şik ya pı oluş tur ma mış isim dir. Bir

kelimenin kök du ru mun da bu lun ma sıy la sa de ce çe-

kim eki ni al ma sı ara sın da ya pı yö nün den her han gi bir

fark yok tur. Her iki şe kil de de kelime, ya pı ba kı mın-

dan ba sit tir.

Çe kim ek le riy le ya pım ek le ri ara sın da te mel de

şöy le bir fark var dır: Çe kim ek le ri, kelimenin an la mı-

nı ve tü rü nü de ğiş tir me den ona du rum, sa yı, sa hip lik,

za man ve şa hıs kav ram la rı nı ka tar; kelimelerin çe ki-

me gi re rek cüm le oluş tur ma la rı nı sağ lar; ya pım ek le-

ri ise kelimelerin an lam la rı nı ba zen de hem an lam la-

rı nı hem tür le ri ni de ğiş ti rir.

B. Tü re miş isim: Ya pım eki al mış isim dir: sor-

gu, ev ci lik, anıt vb.

Türk çe de isim tü ret me de iki çe şit ya pım ekin-

den ya rar la nı lır: İsim den isim ya pan ek ler, fi il den isim

ya pan ek ler.

İsi mden isim ya pan lar

-ca & Türk çe nin söz var lı ğıy la il gi li araş tır ma la-

rı mız de vam edi yor.

-cı & Genç ga ze te ci, sor du ğu so ru lar la her ke si

şa şırt mış tı.

-daş & Va tan daş la rı mı zı da ha iyi ko şul lar da ya-

şat mak, te mel gö re vi miz dir.

-lık & Kim ne der se de sin, öğ ret men lik zor mes-

lek.

F ii lden isim ya pan lar

-ak & Ka yak ta kım la rı mı zı alıp Ulu dağ’a git miş-

tik.

-enek & Mo dern ol mak, ge le nek le re kar şı çık ma yı

ge rek ti rir mi?

-ca & Bu, Ana do lu’da sık ça an la tı lan bir söy len-

ce dir.

-ç & İnanç la rı uğ ru na her şe ye kat la nı yor.

-ga & Bil ge kral, ada let ten hiç ay rıl maz mış.

-gı & Bu ser gi, Türk re sim sa na tı nın en önem li

eser le ri ne ev sa hip li ği ya pı yor.

ES

EN

YA

YIN

LAR

I

Asıl iş le vi, sa yı la bi lir var lık la rın sa yı sı nın bir-

den çok ol du ğu nu bil dir mek olan ço ğul (çok luk) eki-

nin fark lı iş lev le ri de var dır. Bun la rın en önem li le-

ri şun lar dır:

1. Özel isim le re “ve ben zer le ri” an la mı kat-

mak:

♥ 16. yüz yıl Türk sa na tı nı Fu zû lî ler, Bâ kî-

ler, Si nan lar yü celt ti.

2. Ek len di ği ke li me ye bir ai le yi ve o ai le nin

men sup la rı nı ifa de eden “-gil” ekiy le ay nı

an la mı kat mak:

♥ Ha lam lar, bir kaç gün son ra bi ze ge le cek.

3. Or tak özel lik ler ta şı yan ve bir ai le oluş tu-

ran var lık grup la rı nı ifa de et mek:

♥ Ke di gil ler den olan pu ma, sır tı kah ve ren-

gi, kar nı be yaz, Ame ri ka’da ya şa yan bir

me me li tü rü dür.

4. Özel isimlere ge ti ri le rek ulus, ha ne dan,

me de ni yet an la mı ta şı yan ke li me ler oluş-

tur mak:

♥ Sel çuk lu la rın, coğ raf ya yı va tan yap ma

ko nu sun da ba şa rı lı ol duk la rı söy le ne bi lir.

5. Abart ma an la mı kat mak:

♥ Has ta lık tan ateş ler için de ya nan ço cu ğu

dok to ra ye tiş tir me miz ge re ki yor du.

6. Say gı ve ne za ket ifa de et mek:

♥ Baş ba ka nı mı zın hi ma ye le rin de ger çek-

leş tir di ği miz bu tö ren, bü yük şa i ri mi ze ve fa

bor cu mu zun ifa de si dir.

DİKKAT

Yapılarına Göre İsimler4.B. Çoğul isim: Ay nı tür den bir den çok var lı ğı

kar şı la yan isim le re ço ğul isim de nir. Ço ğul isim ler,

te kil isim le re ge ti ri len “-lar, -ler” ek le riy le oluş tu ru lur:

♥ Onun öy kü le rin de Ana do lu ger çe ği vardır.

♥ Bu tür ko lay so ru la rı her kes ce vap lar.

Anlatım Türleri

165

-ı & Öne ri le ri ni zi dik ka te al ma dı ğı mı da ne re den

çı kar dı nız?

-ıcı & Sü rü cü le rin böy le ha va lar da da ha dik kat li

ol ma la rı ge re ki yor.

-ık & Biz, ko nuk la rı mı za na sıl dav ran ma mız ge-

rek ti ği ni iyi bi li riz.

-ım & Bu gi di şe dur de mek, bu tü ke tim çıl gın lı ğı na

en gel ol mak is ti yo rum.

-ma & Bu don dur ma nın ta dı bir baş kadır.

-tı & Top lan tı en az üç sa at sü rer.

-ış & Olay la rı an la mak is ti yor sa nız ba kış açı nı zı

de ğiş tir me li si niz.

C. Bir le şik isim: Bir den çok kelimenin ka lıp laş-

ma sıy la oluş muş isim ler dir.

1. Be lir ti siz isim tam la ma sı bi çi min de ka lıp-

la şan lar: bin ba şı, in sa noğ lu, ayak ka bı, aşe-

vi, bi lin çal tı, Sa man yo lu vb.

2. Ya lın du rum da ki iki is min bir leş me siy le

olu şan lar: ha nı me fen di, Be şik taş vb.

3. Un van grup la rı nın ka lıp laş ma sıy la olu-

şan lar: Bay ram pa şa, Ne ca ti bey (Cad de si),

Hay dar pa şa vb.

4. Sı fat tam la ma sı bi çi min de ka lıp la şan lar:

Kı zı lır mak, dik dört gen, siv ri si nek vb.

5. Bir isim le bir sı fat-fii lin ka lıp laş ma sı so-

nu cun da olu şan lar: can kur ta ran, gün gör-

müş, kül yut maz, ba sın çöl çer vb.

6. İsim soy lu bir kelimey le çe kim li bir fiilin

ka lıp laş ma sı so nu cun da olu şan lar: mi ras-

ye di, ateş kes, al be ni vb.

7. Çe kim li iki fii lin ka lıp laş ma sıy la olu şan-

lar: okur ya zar, kap kaç, ol du bit ti vb.

8. İs nat gru bu şek lin de ka lıp la şan lar: Adı ya-

man, kar nı ya rık, bal dı rı çıp lak vb.

ES

EN

YA

YIN

LAR

I

‹S‹M ÇEK‹M EKLER‹‹S‹M ÇEK‹M EKLER‹

Hâl (Durum) ekleriHâl (Durum) ekleri

Belirtme hâli

Yönelme hâli

Bulunma hâli

Ayr›lma hâli

‹lgi hâli

Eflitlik hâli

-›, -i, -u, -ü

-a, -e

-da, -de

-dan, -den

-im; -›n, -in, -un, -ün

-ca, -ce

‹yelik ekleri‹yelik ekleri

TekilTekil Ço¤ulÇo¤ul

1. kifli

2. kifli

-m; -›m, im, um, üm

-n; -›n, -in, -un, -ün

-m›z, -miz, muz, müz;-(›)m›z, -(i)miz, -(u)muz, -(ü)müz

-n›z, -niz, -nuz, -nüz;-(›)n›z, -(i)niz, -(u)nuz, -(ü)nüz

3. kifli-›, -i, -u, -ü;-(s)›, -(s)i, -(s)u, -(s)ü -lar›, -leri

Çokluk ekiÇokluk eki

-lar, -ler

Vas›ta ekiVas›ta eki

-la, -le

1. Bir le şik is mi oluş tu ran ki mi

kelimeler de çe şit li ses de ği şik-

lik le ri mey da na ge le bi lir:

➥ cu ma + er te si ➥ cu mar te si

➥ kah ve + al tı ➥ kah val tı

➥ süt lü + aş ➥ süt laç

➥ ka dı + kö yü ➥ Ka dı köy

➥ Edir ne + ka pı sı ➥ Edir ne ka pı

2. Sev gi, acı ma, alay an la mı ta şı yan isim le-

rin oluş tu rul ma sın da “-cak, -cık, -ca ğız” ek le rin-

den ya rar la nı lır:

♥ An ne ci ğim, si zi çok öz le dim!

♥ Bu yav ru ca ğa ara sı ra şe ker alır, onu

mut lu et me ye ça lı şır dım.

♥ Adam ca ğız ne ya pa ca ğı nı bil eme me nin

şaş kın lı ğı için dey di.

♥ Ce viz ka dar akıl cı ğıy la her şe yi an la ya bi-

le ce ği ni sa nı yor!

EK BİLGİ

Anlatım Türleri

166

İl gi hâ lin de bu lu nan bir isim un su ru nun iye lik eki-

ni al mış baş ka bir isim un su ruy la oluş tur du ğu ke li me

gru bu na “isim tam la ma sı” de nir. İsim tam la ma sı nın

il gi hâ lin de bu lu nan un su ru na “tam la yan”, iye lik eki ni

al mış un su ru na ise “tam la nan” de nir.

a. Be lir ti li isim tam la ma sı: Tam la ya nın il gi,

tam la na nın iye lik eki ni al dı ğı isim tam la ma la rı na “be-

lir ti li isim tam la ma sı” de nir.

Gön lünü Şirin’in aş kı sarın ca

Yol al mış hayatın ufuk ların ca

Faruk Nafiz Çam lıbel

Tarihin göz leri var, sur lar da delik

Ser vi, en dam lı ser vi, ahirete per delik

Necip Fazıl Kısakürek

Gelin ler, ay nada saçını tarar

Ay nanın için de birini arar

Nazım Hik met Ran

b. Be lir ti siz isim tam la ma sı: Tam la ya nın il gi

eki ni al ma dı ğı, tam la na nın iye lik eki ni al dı ğı isim tam-

la ma sı dır.

Bur sada bir es ki cami av lusu

Küçük şadır van da şakır dayan su

Ah met Ham di Tan pınar

Lavan ta kokuları gelir uzak mahal leler den

Yel es tik çe sıra sıra kavak lar sal lanır

Cahit Külebi

ES

EN

YA

YIN

LAR

I

İsim Tamlamaları

3. İsim le rde kü çült me ve mik tar da az lık

“-cık” ekiy le ya pı lır:

Bu hey kel cik, in sa noğ lu nun sa nat sal

ya ra tı cı lı ğı nın bir gös ter ge si dir.

Sı nav ki tap çı ğı yir mi dört say fa dan olu şu-

yor du.

Duyulur bir ayak sesi giz lice

Hâlî bah çeler den rüz gâr esin ce

(hâlî: Ten ha, boş.)


En gin den en gine koşar ken rüz gâr

Ben de bir yol culuk heyecanı var

Necip Fazıl Kısakürek

c. Zin cir le me isim tam la ma sı: Bir isim tam-

la ma sı nı oluş tu ran un sur lar dan her han gi bi ri (tam la-

ya nı-tam la na nı) ya da her iki si isim tam la ma sıy sa bu

tür tam la ma la ra “zin cir le me isim tam la ma sı” de nir.

Bir ke li me gru bu na zin cir le me isim tam la ma sı de ne-

bil me si için o tam la ma nın için de en az bir isim tam la-

ma sı nın da ha ol ma sı ge re kir.

mut fak dolabı - nın kapağı tam layan tam lanan

144424443 belir tisiz isim tam laması 1444442444443 14243

tam layan tam lanan 14444444244444443

zin cir leme isim tam laması

ar kadaşım - ın cep telefonu tam layan tam lanan 14444244443

belir tisiz isim tam laması 144424443 14444244443



Yeşim’in kar deşi-nin Türkçe öğ ret meni tam layan tam lanan tam layan tam lanan 144424443 1444424443 belirtili isim tam laması belir tisiz isim tam laması 14444244443 1444424443



Anlatım Türleri

167

As lın da tür ba kı mın dan isim

olan ba zı ke li me ler tam la ma

ek le rin den hiç bi ri ni al ma dan da tam la ma oluş tu ra-

bi lir. Takısız isim tamlaması olarak adlandırılan bu

tür tam la ma lar da tam la yan du ru mun da ki ke li me,

tam la na nın ya ne den ya pıl dı ğı nı (plas tik ko va,

cam va zo) ya da ne ye ben ze di ği ni (zey tin göz,

cen net va tan) bil di rir. Bu tür tam la ma lar la il gi li

şöy le bir ka nı var dır: Tam la yan, tam la na nın ne den

ya pıl dı ğı nı bil di ri yor sa bun lar isim tam la ma sı,

ne ye ben ze di ği ni bil di ri yor sa sı fat tam la ma sı dır.

Bu dü şün ce gü nü müz de ge çer li ği ni yi tir mek üze-

re dir. Gü nü müz dil bi lim ci le ri bu tür tam la ma la rın

tü mü nün sı fat tam la ma sı ol du ğu ko nu sun da ne re-

dey se gö rüş bir li ği için de dir.

EK BİLGİÖR NEK SORU (YGS – 2010)Es ki yıl lar da ol du ğu gi bi, “bi zi bi ze an la tan sanat”

I

ya ni ti yat ro, iz le yi ci ta ra fın dan bu dönem de de il giy le

II

kar şı lan dı. Özel lik le Dev let Ti yat ro la rı, hem dü zen le -

III

di ği fes ti val ler hem de sah ne le di ği oyun lar la

IV

ve rim li bir yıl ge çir di.

V

Yu ka rı da ki al tı çi zi li tam la ma lar dan han gi si tür

ba kı mın dan öte ki ler den fark lı dır?


ÇÖ ZÜM: Bu par ça da ki al tı çi zi li tam la ma lar dan dör dü

sı fat, bi ri isim tam la ma sı dır.

I. bi zi bi ze an la tan sa nat

sı fat/tam la yan isim/tam la nan 14444444244444443

sıfat tam laması

II. bu dö nem


sıfat tam laması

III. Dev let Ti yat ro la rı

isim/tam la yan isim/tam la nan 14444444244444443

belirtisiz isim tam laması

IV. sah ne le di ği oyun lar


sıfat tam laması

V. ve rim li bir yıl


sıfat tam laması

Bu tam la ma da isim gö re vin de kul la nı lan un sur da bir

sı fat tam la ma sı dır.

bir yıl


sıfat tam laması

Ce vap C

ES

EN

YA

YIN

LAR

I

İsim Tamlamalarının Özellikleri

1. Be lir ti li ve zin cir le me isim tam la ma la rın-

da tam la nan, tam la yan dan ön ce söy len miş ola-

bi lir:

Ne için deyim zamanın zaman-ın iç-i tam lanan tam layan tam layan tam lanan

Ne de büs bütün dışın da

Ah met Ham di Tan pınar

Yaş otuz beş, yolun yarısı eder

Dan te gibi or tasın dayız öm rün öm rün or tası tam lanan tam layan tam layan tam lanan

Cahit Sıt kı Taran cı

2. İsim tam lamaların da bir den çok tam layan

or tak bir tam lanana, bir den çok tam lanan da

or tak bir tam layana bağ lanabilir:

öğ ret men lerin ve idarecilerin tavır ları

tam layan tam layan or tak tam lanan

Türk dili ve edebiyatı or tak tam layan tam lanan tam lanan

3. “-den” eki, isim tam la ma sın da ki tam la yan

eki nin gö re vi ni üst le ne rek be lir ti li isim tam la ma-

sı oluşturabilir:

öğ ren ci le r-in bir ka çı

öğ ren ci ler -den bir ka çı tam la yan tam la nan

Anlatım Türleri

168

ÖLÇME – DEĞERLENDİRME 7 İsim (Ad)

DOĞRU – YANLIŞ

1. Oluş, kı lış, de vi nim bil di ren, tek baş la rı-

na kul la nıl dık la rın da bi le bir yar gı ifa de

eden; do la yı sıy la cüm le ni te li ği ta şı yan

kelimelere isim soy lu kelimeler de nir.

Doğru Yanlış

6. “Şi ir, ya şa mın so luk bo ru su dur.” cüm le-

sin de zin cir le me isim tam la ma sı kul la-

nıl mış tır.

Doğru Yanlış

2.

Doğru Yanlış

7.

Doğru Yanlış

3.

Doğru Yanlış

8.

Doğru Yanlış

4.

Doğru Yanlış

9.

Doğru Yanlış

5.

Doğru Yanlış

10.

Doğru Yanlış

ES

EN

YA

YIN

LAR

I

Anlatım Türleri

169

BOŞLUK DOLDURMA

1. Du yu or gan la rı nın bi ri ya da bir ka çıy la

al gı la na bi len var lık ve nes ne le ri kar şı la-

yan isim le re “............ .........” de nir.

2.

3.

4.

5.

6. “Kaş gar lı Mah mut lar, Yu nus Em re ler

ol ma say dı, Türk di li bu gün kü ko nu-

mun da ola bi lir miy di?” cüm le sin deki

“-lar, -ler” eki, ek len dik le ri kelimelere

“.................” an la mı kat mış tır.

7.

8.

9.

10.

ES

EN

YA

YIN

LAR

I

Anlatım Türleri

170

EŞLEŞTİRME

Bu ra da ki öğ ret me ne vi, sa de ce öğ ret men le rin de ğil, il çe de ki bü tün me mur la rın uğ rak ye riy di.

ÖRNEK CÜMLE

1

Kı zıl de niz, dal gıç la rın vaz ge çil-

mez le rin den bir idir.2

Kı yı da ki ya pı la rı ve tek ne le ri, dal-

ga la rın yıp ra tı cı et ki sin den ko ru mak

için dal ga kı ran la ra ih ti yaç var dır.3

Mu ha le fet, kap ka çın ön len me si için

ce za la rın ar tı rıl ma sı ge rek ti ğin de

ıs rar edi yor du.

4

Bu ak şam imam ba yıl dı yi ye ce ğiz,

ha be rin ol sun! 5

Def ter le ri ni zi ve ki tap la rı nı zı ma sa-

nın üs tü ne ko yun.6

Bu anıt, onu as la unut ma ya ca ğı mı-

zın sim ge sel bir ifa de si dir.7

Va tan sev gi si, ben ze ri ol ma yan bir

duy gu dur.8

İsim soy lu bir kelimey le çe kim li

bir fiilin ka lıp laş ma sı so nu cun-

da oluş muş bir le şik isim

Bir isim le bir sı fat-fii lin ka lıp-

laş ma sı sonucunda oluş muş

bir le şik isim

İsim den tü re miş so mut isim

Sı fat tam la ma sı bi çi min de

ka lıp laş mış bir le şik isim

İsim den tü re miş so yut isim

Ba sit isim

Be lir ti siz isim tam la ma sı bi çi-

min de ka lıp laş mış bir le şik isim

Çe kim li iki fii lin ka lıp laş ma sıy la

oluş muş bir le şik isim

TERİM

Fiilden tü re miş so yut isim

Fiilden tü re miş so mut isim

Tuz lu ğu bu ta ra fa uza tır mı sın?9

Siz, in san lık ne dir bil mez mi si niz,

za val lı bi ri ne böy le dav ra nı lır mı

hiç?10

A

B

C

Ç

D

E

F

G

Ğ

H

Sol ta raf ta ki terimleri, örnek cüm le ler de ve ri len kelimeler le eş leş ti ri niz.

Anlatım Türleri

171

1. Var lık, kav ram ve du rum la rı kar şı la yan ke li me le-

re “isim” de nir.

Aşa ğı da ki al tı çi zi li kelimeler den han gi si isim

de ğil dir?

A) İh ti yar adam, yak laş mak ta olan ayak ses le ri-

ne ku lak ka bart tı.

B) Onun göz le ri ne bak tı ğım da ya şa ma se vin ci-

nin gös ter ge si olan bir ışık gö rü yo rum.

C) Ha yal dün ya sın da ya şı yor sun, ger çek ler le

ne za man yüz le şe cek sin?

D) Atöl ye ye bir ses siz lik çök tü; son ra mı rıl tı lar,

fis kos lar baş la dı.

E) Lang don, sa ati ne bak tı; sa at, 07.07’yi gös te-

ri yor du.

2. “Ga rip ku şun yu va sı nı, Al lah ya par.” ata sö zün-

de ki al tı çi zi li kelimenin tür ce öz de şi aşa ğı da-

ki al tı çi zi li kelimelerden han gi si dir?

A) Gü ven me var lı ğa, dü şer sin dar lı ğa.

B) Do lu kü pün se si çık maz.

C) Her ho roz ken di çöp lü ğün de öter.

D) Dağ, da ğa ka vuş maz; in san, in sa na ka vu şur.

E) Bir ko yun dan iki post çık maz.

3. “-cik” ekiy le isim ler de kü çült me ya pı lır.

Aşa ğı da ki le rin han gi sin de bu açık la ma ya uy-

gun bir kul la nım var dır?

A) Çi lin gir, may mun cu ğu kul lan ma da ki hü ne ri ni

gös te re rek ka pı yı he men aç tı.

B) Kor ku yor du çün kü bir kaç gün son ra ba dem-

cik ame li ya tı ola cak tı.

C) Yaz gel miş; kır lar, ekin tar la la rı, kır mı zı ge lin-

cik ler le dol muş tu.

D) Göz ka pa ğı nın ke na rın da ar pa cık çık tı ğı için

ka me ra lar dan kö şe bu cak kaçıyordu.

E) Bi raz da ha gay ret edin, şu te pe ci ği aşın ca

yo lu ya rı la mış ola ca ğız.

4. Sa at iki de, bir sa at lik ye mek pay do su ve ril di. Sa- I mi, kö mür am ba rı na in di. Am bar ka ran lık tı, rutu-

bet liy di ama top rak se rin di. İri bir ma den kömürü II par ça sı nı ba şı nın al tı na alıp yor gun vücudunu II I top ra ğa bı rak tı, he men uyu du. Düdük sesleriyle IV uyan dı ğı va kit, kon tro lör ler ellerinde elektrik lam- V ba la rı, ço cuk la rı iş ba şı na ko va lı yor lar dı.

Bu par ça da ki nu ma ra lan mış kelimeler den

han gi si isim (ad) gö re vin de dir?


5. Aşa ğı da ki al tı çi zi li söz cük ler den han gi si as-

lın da cins isimken özel isim ola rak kul la nıl-

mış tır?

A) Ay tu tul ma sı ger çek leş miş, her ta raf zi fi ri bir

ka ran lı ğa bü rün müş tü.

B) Çi çek al mış tı an ne si ne bir bu ket, sev gi si ni

gös ter mek is te miş ti ona.

C) Yağ mur ya ğar, gün do ğar, ha yat olan ca can-

lı lı ğıy la ak ma ya de vam eder.

D) Me nek şe ol ma say dı ya nın da, dert leş me sey-

di onun la, Mel tem gi de cek ti bu ra lar dan.

E) Dö ne, ken di si ne bu is min ni çin ve ril di ği ni ai-

le sin de ki her ke se so ru yor du.

6. Aşa ğı da ki cüm le le rin han gi sin de ki al tı çi zi li

söz cük, te kil kul la nıl dı ğı hâl de ait ol du ğu tü-

rün tü mü nü kar şı la mak ta dır?

A) Halk, is yan nok ta sı na gel miş; so kak lar, pro-

tes to cu lar la do lup taş mış tı.

B) Dok tor; por ta kal, C vi ta mi ni ba kı mın dan ol-

duk ça zen gin bir mey ve dir, de di.

C) Hur da ya dö nen bu ara ba dan bu run la rı bi le

ka na ma dan çık mış lar dı.

D) Mec lis, Ana do lu’da ki is yan la rı bas tır mak için

İs tik lal Mah ke me le ri ni kur muş tu.

E) Son ro ma nı nı da yaz mış, din len mek için

Bod rum’a git me ye ka rar ver miş ti.

ES

EN

YA

YIN

LAR

I

TEST – 1

Anlatım Türleri

179

BETİMLEYİCİ ANLATIM(TASVİR ETME) - SIFAT (ÖN AD)2.

BETİMLEYİCİ ANLATIM (TASVİR ETME)A.

Nes ne, ki şi ve me kân la rın bir an la tı cı ta ra fın-

dan ay rın tı lı ola rak ta nı tıl ma sı na betimleme denir.

Kelimeler le re sim çiz me ola rak da ta nım la na-

bi le cek be tim le me nin belli başlı özel lik le ri şunlardır:

1. Be tim le me, ede bi ya ta öz gü bir an la tım

bi çi mi de ğil dir. Gü zel sa nat la rın he men hep si, ama

özel lik le de re sim sa na tı, be tim le me te me lin de ha yat

bu lur. Bu an lam da bir res sa mın bir ta bi at par ça sı nı,

bir ki şi yi ya da bir nes ne yi renk ler yar dı mıy la res met-

me siy le, bir ede bi yat çı nın bun la rı kelimeler den ya rar-

la na rak an lat ma sı ara sın da önemli bir fark yok tur.

2. Be tim le me de te mel amaç, oku yu cu nun

du yu la rıy la al gı la ya bi le ce ği bir nes ne, ki şi ya da

me kâ nı du yu or gan la rı nı kul lan ma dan al gı la ma sı-

nı; bu nes ne, ki şi ya da me kân la rı ha yal gü cüy le

zih nin de can lan dı ra bil me si ni sağ la mak tır. Bir ro-

man okudu ğu muz da o ro ma nın kah ra man la rı nın fi zik-

sel ve ruh sal özel lik le ri, o kah ra man la rın ya şa dık la rı

me kân la rın ayı rı cı ni te lik le ri zih ni miz de az ya da çok

be lir gin lik ka za nır. As lın da hiç ol ma yan ya da ger çek

ha yat ta ol sa bi le bi zim hiç gör me di ği miz bu ki şi ve

me kân la rın bi zim ha yal dün ya mız da bi rer ger çek var-

lı ğa dö nü şe rek so mut laş ma sı nı sağ la yan ni te lik, o ro-

man da kul la nı lan be tim le me le rin sağ lam lı ğı dır.

3. An lat ma ya bağ lı ede bî me tin ler de öy kü-

le yi ci an la tım la be tim le yi ci an la tım ço ğun luk la iç

içe dir. Söz ge li mi bir ro ma nı oluş tu ran me tin par ça-

la rı nın (pa rag raf la rın, bö lüm le rin) bir kıs mın da ro man

kah ra man la rı nın art ar da ger çek leş tir dik le ri ey lem-

ler an la tı lır ken bu me tin par ça la rı nın bir kıs mın da da

kah ra man la rın fi zik sel ve ruh sal du rum la rı be tim le nir.

Bu da oku yu cu nun hem olay ör gü sü nü hem de ede bî

me tin le re öz gü sa nat sal ger çek lik ol gu su nu da ha iyi

kav ra ma sı nı sağ lar. Bir kah ra ma nın fi zik sel ve ruh sal

özel lik le riyle ya şa dı ğı çev re nin özel lik le ri nin bi lin me si,

o kah ra ma nın olay ör gü sün de ki dav ra nış ve ey lem-

le ri nin ne den le ri nin an la şıl ma sı na yar dım eder; olay-

la rın ni çin ro man da an la tıl dı ğı gi bi ge liş ti ği ne da ir zi-

hin ler de olu şa bi le cek kuş ku la rın gi de ril me si ni sağ lar.

Bu da oku yu cu nun met ne me sa fe li dur ma sı nın önü ne

ge çe rek an la tı mın sü rük le yi ci li ği ni pe kiş ti rir.

4. Be tim le mek ile bak mak ara sın da doğ ru-

dan bir iliş ki var dır. Bu iliş ki, “seç mek” ey le miy-

le açık la na bi lir. Gör mek için bak mak, bak mak için

de ba kış la rı bi linç li bir şe kil de bel li bir şey üze rin de

yo ğun laş tır mak ge re kir. Ev ren de sa yı sız nes ne, ki şi,

me kân ol ma sı na kar şın bir ki şi nin bun lar dan ba zı sı-

nı gö rüp ba zı sı nı gör me me si, onun bak ma ey le mi nde

bir se çim yap ma sı nın do ğal so nu cu dur. Ki şi ne ye ba-

kar sa, baş ka bir de yiş le ne ye bak ma yı ter cih eder se

onu gö rür. Be tim le me de böy le dir. Bir an la tı cı nın, me-

tin de adı nı an dı ğı her ki şi yi, nes ne yi, me kâ nı be tim le-

me me si; bun lar için den ken di ne gö re bir seç me yap-

tı ğı nın da gös ter ge si dir.

5. İyi bir be tim le me, an cak iyi bir göz lem so-

nu cun da ya zı la bi lir. Göz lem, yal nız ca gör mek le sı-

nır lan dı rı la bi le cek bir ol gu de ğil dir. Göz lem le ne cek

var lık la il gi li ay rın tı la rın top lan ma sı için baş ta gör me

du yu su ol mak üze re tüm du yu la rın ha re ke te ge çi ril-

me si, baş ka bir de yiş le gör mey le edi ni len bil gi le rin

di ğer du yu lar la edi ni len bil gi ler le des tek len me si ge-

re kir. Göz lem, doğ ru dan göz lem le mek şek lin de ger-

çek leş ti ri le bi le ce ği gi bi ya şan mış ya da ta nık olun-

muş bir ta kım olay la rın ve var lık la rın ha tır lan ma sı ya

da ha yal edil me siy le de ger çek leş ti ri le bi lir.

6. Nes ne, ki şi ve me kân la rın oku yu cu nun

zih nin de bir “gö rün tü” ola rak al gı lan ma sı, bun la-

rın ayı rı cı ni te lik le riy le an la tıl ma sı na bağ lı dır. Bu

nok ta da en çok sı fat lar dan ya rar la nı lır. Sı fat lar, nes-

ne, ki şi ve me kân la rın kelimeler le res me dil me si ni, bir

tab lo gi bi gö rü nür hâ le ge ti ri le rek oku yu cu nun ha yal

dün ya sın da so mut laş tı rıl ma sı nı sağ la yan kelimeler dir.

7. Be tim le me ye, be tim le ne cek ki şi, nes ne

ya da gö rü nü şün adı nın söy le ne rek ve ya sez di ri-

le rek baş lan ma sı, ar dın dan bun la rın bel li me kân-

la ra yer leş ti ri le rek an la tıl ma sı son de re ce önem li-

ES

EN

YA

YIN

LAR

I

Anlatım Türleri

180

dir. Be tim le ne cek öge nin bir me kâ na yer leş ti ril me si,

baş ka bir de yiş le et ra fın da ki ler le bir lik te an la tıl ma sı,

bu nun zi hin de da ha ko lay can lan dı rıl ma sı nı sağ lar.

Pers pek ti fi önem se me yen bir res sa mın na tür mor tun-

da nes ne le rin kar ma ka rı şık ol ma sı gi bi, bel li bir me-

kâ na yer leş ti ril me yen var lık la rın be tim len me si de kar-

ma ka rı şık olur. Bu ne den le mey ve leri resmetmek iste-

yen bir ressam, o meyvelerin içine konduğu meyve ta-

ba ğı nı ve o mey ve ta ba ğı nın al tın da ki ma sa ör tü sü nü

ve ma sa yı da res me der. Ay nı şe kil de bir ya zar da be-

tim le di ği var lık la rı, et ra fın da ki ler le bir lik te an la tır. Bir

ro man kah ra ma nı, mut la ka bir me kân da ya şar. Onun

ya şa dı ğı me kân dan, çev re sin de yer alan ki şi ve nes-

ne ler den söz edil me me si, be tim le nen var lı ğın oku yu-

cu ta ra fın dan ha yal edil me si ni zor laş tı rır.

8. Be tim le me de bel li bir sı ra nın gö ze til me si,

ya ni be tim le me nin bel li bir dü ze ne gö re ya pıl ma-

sı, oku yu cu nun be tim le ne cek var lı ğa odak lan ma-

sı na yar dım eder. Be tim le me de ki sı ra la ma şu şe kil-

ler de ola bi lir:

a. Ya kın dan uza ğa ya da uzak tan ya kı na

b. Yu ka rı dan aşa ğı ya ya da aşa ğı dan yu ka rı ya

c. Çev re den mer ke ze ya da mer kez den çev re ye

d. Sağ dan so la ya da sol dan sa ğa

e. Ge nel özel lik ler den ay rın tı la ra ya da ay rın tı-

lar dan ge nel özel lik le re

f. Fi zik sel özel lik ler den ruh sal özel lik le re ya da

ruh sal özel lik ler den fi zik sel özel lik le re

Söz ge li mi bir an la tı cı bir ki şi yi be tim li yor sa bu

ki şi nin ön ce fi zik sel özel lik le ri ni ar dın dan da ruh sal

özel lik le ri ni be tim le ye bi lir. An la tı cı nın böy le bir ta vır

ta kın ma yıp bir cüm le de fi zik sel özel lik ler den, di ğer

cüm le de ruh sal özel lik ler den, ar dın dan yi ne fi zik sel

özel lik ler den bah set me si, oku yu cu nun dik ka ti ni da-

ğı ta bi lir. Ay nı şe kil de bir evin ka pı sı, ça tı sı, du var la-

rı gi bi ge nel özel lik le ri be tim le nir ken ani den oda la rın

bi rin de ki bir ha lı nın de sen le rin be tim len me ye kal kı şıl-

ma sı da oku yu cu nun dik ka ti ni da ğı ta bi lir.

9. Be tim le me ler iş lev le ri açı sın dan dört gru-

ba ay rı lır:

a. Bil gi ve ren be tim le me ler: Bel ge sel me tin ni-

te li ği ta şı yan ya zı lar da kul la nı lan be tim le me ler dir. Bil-

gi veren betimlemelerde öznel değerlendirmelere yer

verilmez. Bu tür be tim le me ler da ha çok an sik lo pe di-

ler de, göz lem ra por la rın da, ürün ta nı tım ya zı la rın-

da, söz lük ler de ve tu rist ler için ha zır la nan tanıtım

me tin ler inde kul la nı lır.

b. Ger çe ği yan sı tan be tim le me ler: Ta rih sel

olay la rın, ger çe ğe ben zer şe kil de ay rın tı la rıy la an-

la tıl ma sı du ru mun da baş vu ru lan be tim le me tü rü dür.

Ya şan mış olay la rın sah ne le ri ni ta nı tan ya zı lar da kul-

la nı lan bu tür be tim le me le re ta rih ki tap la rın da, anı-

lar da, ba zı bi yog ra fik ve oto bi yog ra fik me tin ler de

rast la mak müm kün dür.

c. Sa nat sal iş le vi olan be tim le me ler: Es te tik

haz oluş tur mak, me tin le re ede bî de ğer kat mak ama-

cıy la baş vu ru lan be tim le me ler dir. Özel lik le ro man ve

öy kü gi bi ede bî me tin ler de kul la nı lan bu tür be tim-

le me ler de olay ör gü sü nün ger çek leş ti ği me kân la rın

ve bu me kân lar da ki ak se su ar lar la ki şi le rin be tim len-

me si bü yük önem ta şır.

d. Sim ge sel iş le vi olan be tim le me ler: Sim-

ge sel be tim le me ler de oku yu cu nun be tim le nen var-

lık la il gi li an la tı lan la rı an la ma sı için met ni yo rum la-

ma sı ge re kir. Çün kü bu tür be tim le me ler de sim ge sel

bir an la tım ter cih edi lir, sa nat lı söy le yiş le re, özel lik le

de ben zet me ve eğ re ti le me le re baş vu ru lur, öz nel de-

ğer len dir me ler de bu lu nu lur. Bu nun ne de ni, oku yu cu-

da he ye can uyan dı ra rak ki şi le rin ruh sal du rum la rını

do lay lı bi çim de gös te rip kah ra man la rın için de bu lun-

duk la rı ko şul la rın at mos fe ri ni or ta ya koy mak tır. Sim-

ge sel be tim le me le re an lat ma esa sı na bağ lı me tin-

ler de kah ra man la rın çe şit li olay, ki şi ve nes ne ler-

le il gi li duy gu ve dü şün ce le ri, kah ra man la rın ruh

hâl le ri ve mi zaç la rı an la tı lır ken baş vu ru lur.

Be tim le me ler bu şe kil de sı nıf lan dı rı la bi le ce ği gi-

bi da ha ge nel özel lik ler dik ka te alı na rak sa nat sal be-

tim le me ler ve açık la yı cı be tim le me ler şek lin de iki ye

ay rı la rak da sı nıf lan dı rı la bi lir.

a. Sa nat sal (İz le nim sel) be tim le me ler: Bir du-

rum, olay, nes ne, gö rün tü, ki şi ya da me kâ nın du yu-

lar yo luy la in san üze rin de bı rak tı ğı et ki ye iz le nim (in-

ti ba); an la tı cı nın, be tim le di ği var lık lar la il gi li iz le nim-

le ri ni yan sıt tı ğı be tim le me le re de iz le nim sel be tim le-

me de nir. Bu tür be tim le me ler de an la tı cı, an la ta ca ğı

nes ne, ki şi ve me kân la rın tüm yön le ri ni eşit mik tar da

an lat maz. Bun la rın özel lik le ri ara sın dan seç me ya-

pa rak is te di ği özel lik ler üze rin de du rur. Bu nu ya par-

ken de sa nat lı söy le yiş le re, bu var lık la rın ken di sin de

uyan dır dı ğı ha yal le re, duy gu ve dü şün ce le re yer ve-

re rek ken di iz le nim le ri ni ak ta rır, yo rum ya par.

b. Açık la yı cı be tim le me ler: An la tı cı nın, be tim-

le di ği var lık lar la il gi li duy gu, dü şün ce ve iz le nim le ri-

ni yan sıt ma dı ğı, sa de ce gör dü ğü nü an lat tı ğı be tim-

ES

EN

YA

YIN

LAR

I

Anlatım Türleri

181

le me ler dir. Bu tür be tim le me ler de te mel amaç; bil gi

ver mek, ki şi, nes ne ve me kân la rı fo toğ raf sal bir ger-

çek lik le yan sıt mak tır. An la tı cı bu nu ya par ken be tim-

le ye ce ği var lık la rın her han gi bir özel li ği ni di ğer özel-

lik le ri nin önü ne ge çir mez, ya ni ay rın tı lar ara sın dan

her han gi bir se çim yap maz, her özel li ği ay nı ağır lık-

ta ele alır.

10. An lat ma ya bağ lı ede bî me tin ler de kah-

raman la rın iç dün ya la rı nın ve ka rak ter özel lik le ri nin

an la tıl dı ğı ruh çö züm le me le ri de bi rer be tim le me dir.

Böy le be tim le me le re tah lil de nir. Tah lil, olay ör gü-

sün de yer alan kah ra man la rın iç dün ya la rı nın an la tı-

cı ta ra fın dan bü tün de rin li ği ve çıp lak lı ğıy la ir de le nip

gün yü zü ne çı ka rıl ma sı dır.

An lat ma ya bağ lı ede bî me tin ler de kah ra man la-

rın ya şa dık la rı ya da ta nık ol duk la rı olay lar la kar şı laş-

tık la rı ki şi ler, on la rın duy gu ve dü şün ce dün ya la rı nı

çe şit li şe kil ler de et ki ler. Böy le du rum lar da kah ra ma-

nın dü şün dük le ri ni ve his set tik le ri ni an lat mak, met ne

baş lı ba şı na bir de ğer ka tar.

Dar ka pı sın dan baş ka ay dın lık gi re cek hiç bir ye-

ri ol ma yan dük kâ nın da tek ba şı na ge ce gün düz kı vıl-

cım lar sa ça rak ça lı şan Ko ca Ali, tıp kı ka fe se kon muş

ter bi ye li bir as la nı an dı rı yor du. Uzun boy lu, iri pen çe-

li, ka lın pa zı lı, ge niş omuz lu bir peh li van dı. On se ne-

dir bir ka ran lık in için de ham de mir den döv dü ğü kı lıç

nam lu la rı bü tün Ana do lu’da, bü tün Ru me li’de, ser-

hat boy la rın da bü yük bir nam ka zan mış tı. Hat ta İs-

tan bul’da bi le ye ni çe ri ler, sa tın ala cak la rı ka ma la rın,

sal dır ma la rın, ya ta ğan la rın üs tün de “Amel-i Ali Us ta”

dam ga sı nı arı yor lar dı. O, çe li ğe “çif te su” ver me si-

ni bi li yor du. Uzun kı lıç lar de ğil, yap tı ğı kı sa cık bı çak-

lar bi le iki kat olur, yi ne kı rıl maz dı. Çif te su ver mek(7),

sa na tı nın yal nız ona mah sus bir sır rı idi. Ya nı na çı rak

al maz, kim se ile çok ko nuş maz, dük kâ nın dan dı şa rı

çık maz, ha bi re uğ ra şır dı. Be kâr dı. Hı sı mı, ak ra ba sı

yok tu. Mem le ke tin ya ban cı sıy dı. Kı lıç tan, de mir den,

çe lik ten, ateş ten baş ka laf bil mez; pa zar lı ğa gi riş mez,

müş te ri le ri ne ve rir se alır dı. Yal nız mu ha re be za man-

la rı oca ğı nı sön dü rür, dük kâ nın ka pı sı nı ki lit ler, kay-

bo lur; mu ha re be den son ra mey da na çı kar dı. Şe hir de

ona da ir bir çok hi kâ ye ler söy le nir di. Ki mi “cel lat elin-

den kaç mış bir çe le bi”, ki mi “sev gi li si öl dü ğü için va-

kit siz dün ya yı terk et miş bir ga rip” der di. Si yah şa-

ha ne göz le ri nin yük sek ba kı şın dan, ki bar tav rın dan,

mağ rur sü ku nun dan, düz gün söz le rin den onun öy le

adi bir adam ol ma dı ğı bel li idi. Ama kim di? Ne re liy-

di? Ne re den gel miş ti? Bun la rı bi len yok tu. Halk ken-

di ni se vi yor du Şe hir de böy le meş hur bir us ta nın bu-

lun ma sı her kes için ay rı bir if ti har dı. “Bi zim Ali... Bi-

zim ko ca us ta... Dün ya ca eşi yok tur... Zül fi kâ r’ın sır-

rı on da dır!” der ler di.

Ko ca Ali, en ka lın, en ka tı de mir le ri mı sır yap ra ğı

gi bi in cel ten, kâ ğıt gi bi yu mu şa tan sa na tı nı kim se den

öğ ren me miş, ken di ken di ne bul muş tu. Da ha on iki

ya şın day ken, sert bir bey ler be yi olan ba ba sı nın ba şı

vu rul muş, ök süz kal mış tı. Am ca sı çok zen gin di. Deb-

de be li bir zen gin di. Onu ya nı na al dı. Okut mak is te di.

Bel ki dev let ka tın da ye tiş ti re cek, bü yük mev ki le re çı-

ka cak tı. Fa kat Ali’nin mi za cın da baş ka sı na min net-

tar kal mak ih ti ma li de rin bir elem sız la tı yor du. “Ben

kim se ye ey val lah et me ye ce ğim!” de di. Bir ge ce am-

ca sı nın ko na ğın dan kaç tı. Ser se ri bir ad sız gi bi dağ-

lar, te pe ler, de re ler aş tı. İs mi ni bil me di ği mem le ket ler

do laş tı. Ni ha yet Er zu rum’da ih ti yar bir de mir ci nin ya-

nı na gir di. Otuz ya şı na ka dar Ana do lu’da uğ ra ma dı ğı

şe hir kal ma dı. Kim se ye bo yun eğ me di. Min net tar kal-

ma dı. Ek me ği ni taş tan çı kar dı. Al nı nın te riy le ka zan-

dı. Çok ça lış tı. Em sal siz iş ler mey da na ge tir di. Pek

az ka zan ca ka na at et ti. İçin de “mu kad des ateş”ten

bir şu le bu lu nan her mu cit gi bi, pa ra için de ğil, sa na tı,

sa na tı nın zev ki için ça lı şı yor du. “Çe li ğe çif te su ver-

mek” onun aş kıy dı. Gö nül lü gi bi mu ha re be le re git ti ği

za man lar ye ni çe ri le rin, si pa hi le rin, sek ban la rın için de

Ali Us ta, işi nin med hi ni işit tik çe ta dı dil le an la tıl maz

ma ne vi bir zevk du yar dı. Ölün ce ye ka dar böy le hiç

dur ma dan ça lı şır sa da ha bir kaç bin ga zi ye kı rıl maz

kı lıç lar, kal kan la rı par ça la yan çe lik ya ta ğan lar, zırh la-

rı ke sen ağır sal dır ma lar ya pa cak tı. Bu nu dü şün dük-

çe gü lüm ser, tat lı tat lı yü re ği çar par, ru hun dan ko pan

bir ham ley le ör sü nün üze rin de mil yon lar ca kı vıl cım-

lar tu tuş tu rur du.

…

Aşa ğı da ki par ça, Ömer Sey fet tin’in Di yet isim li öy kü sün den alın mış tır. Ömer Sey fet tin, öy kü sü nün bu

bö lü mün de kah ra man lar dan bi ri nin por tre si ni çi ze rek bu ki şi yi ayırt edi ci ni te lik le riy le ta nıt mış tır.

(7) Çifte su vermek: Çe li ğin sert leş me si için çe li ği iki kez suy la te mas et tir mek.

Anlatım Türleri

182

…

Ev sa hi be si ne ba sa mak lar da rast la ma ma yı ba-

şar mış tı. Beş kat lı yük sek bir bi na nın ta van ara sın da-

ki kü çük oda sı, bir ba rı nak tan çok, bir do la bı an dı rı-

yor du. Onun ye mek le ri ni ha zır la yan ve di ğer iş le ri ne

ba kan ev sa hi be si, aşa ğı kat ta ki bir da ire de otu ru yor-

du. So ka ğa her çı kı şın da onun mut fa ğın dan geç me-

si ge re ki yor du ve mut fak ka pı sı sü rek li açık tı. Genç

adam, ka pı nın önün den her ge çi şin de utanç du yar,

has ta edi ci bir deh şet duy gu su ya şar dı. Ev sa hi be-

si ne gırt la ğı na ka dar borç lan mış tı ve ona rast la mak-

tan kor ku yor du.

Ür kek ya da gö zü ra hat ça kor ku tu la bi le cek ya-

pı da bi ri de ğil di. Ama uzun za man dır kuş ku lu de ne-

cek ka dar alın gan ve ger gin di. Yok sul luk onu bi tir miş-

ti. Ama son gün ler de ki zor lu ko şul lar da hi onu ke der-

len dir mi yor du. En acil çö züm bek le yen so run la rıy la

il gi si ni bü tü nüy le kay bet miş ti ve bun lar için te dir gin

ol mak is te mi yor du. Bu du rum da, ken di si ne kar şı ne

oyun lar çe vi rir se çe vir sin, ev sa hi be sin den de bi raz-

cık ol sun kor ku su yok tu. Ama ba sa mak lar da zor la yo-

lu ke si lip, onu zer re ce il gi len dir me yen tüm o bu nal tı-

cı saç ma lık la rı nı din le mek, o inat çı öde me ta lep le ri ni,

o teh dit le ri, sız lan ma la rı din le mek ve man tık lı özür ler

dü şün mek, ya lan lar uy dur mak zo run da kal mak bir fa-

rey miş ce si ne usul ca aşa ğı sü zü lüp hiç kim se gör me-

den sı vış mak tan bin de fa da ha iyiy di.

…

Son ya’nın kal dı ğı oda, da ha çok bir sun dur ma ya

ben zi yor, oran tı sız bir dört ge ni an dı rı yor, bu da oda-

ya bir çe şit gro tesk gö rün tü ka zan dı rı yor du. Ka na la

açı lan üç pen ce re li du var, oda yı iğ re ti ce bö lü yor du.

Bir kö şe nin çok kes kin bir açı sı var dı. San ki bu da

oda nın için de bir yer ler de or ta dan kay bo lu yor, oda-

yı ada ma kıl lı gör me yi zor laş tı rı yor du. Di ğer açıy sa,

epey gro tesk şe kil de ge niş ti. Bü yük oda da eş ya yok

de ne cek ka dar az dı. Sağ taraftaki kö şe de ya tak var-

dı, onun ya nın da, ka pı ya ya kın bir de is kem le... Ay nı

du va rın kar şı sın da, di ğer da ire ye gi ri len ka pı nın ya nı

ba şın da üs tü ne ma vi bir ör tü se ril miş ge niş çe bir ma-

sa... Ma sa nın ya kın la rın da iki ha sır is kem le… O kes-

kin açı lı kö şe nin ya kı nın da bir yer de, kar şı du va rın

önün de kü çük, çek me ce li bir ko mo din var dı ve oda-

nın eş ya sız lı ğıy la kay bol mu şa ben zi yor du. Oda da-

ki eş ya nın tü mü bun lar dı. Sa rım sı, par ça lan mış, es-

ki miş du var kâ ğı dı nın kö şe le ri ka rar mış tı. Bu ra sı kı-

şın nem li ve du man lıy dı her hal de. Ba kı lan her şey de

se fa le tin dam ga sı var dı, ya ta ğın nev re si mi bi le yok tu.

…

Ras kol ni kov için tu haf bir dö nem baş la mış tı: Et-

ra fı nı bir sis ku şat mış ve onu ka çıl ma sı im kân sız bir

yal nız lı ğa mah kûm et miş ti. Son ra dan o gün le ri ha-

tır la yın ca -epey ce son ra la rı- dü şün me si ni sağ la yan

güç le ri nin gi de rek bu lan dı ğı an lar ya şa dı ğı nı, bu an-

la rın ara lar ve re rek son yı kı ma dek sür dü ğü nü fark

et miş ti. O gün ler de bir çok şey de ha ta yap tı ğı nı bi li-

yor du. Ba zı olay la rın ke sin ta rih le ri ve sü re le ri gi bi…

Ay rı ca, bu gün le ri da ha son ra ha tır la yıp bir so nuç çı-

kar ma ya ça ba la dı ğın da, ken di si ne iliş kin bil me di ği

pek çok şe yi baş ka la rın dan al dı ğı bil gi le ri bü tün le ye-

rek öğ ren miş ti. Her şe yi bir bi ri ne ka rış tı rı yor ve on la-

rı ken din ce açık lı yor du. Ara sı ra pa ni ğe va ran has-

ta lık lı bir buh ran duy gu su na ka pı lı yor du. Fa kat öy-

le an lar, sa at ler, hat ta gün ler de ha tır lı yor du ki de-

min ki pa ni ği nin izi bi le kal mı yor du, tam ak si ne müt-

hiş bir ka yıt sız lı ğa bü rü nü yor du öy le za man lar da. Bu,

can ver mek üze re olan in san la rın ma ra zi ka yıt sız lı ğı-

na eşit bir du rum du. Son

gün ler de du ru mu nu tas-

ta mam ve be lir gin ce kav-

ra mak tan ka çı yor du. He-

men açık la ma ge rek ti ren

çok önem li olay lar ya şa-

mak tay dı ama kay gı la rı-

nı dü şün mek is te me di ği

için de mut luy du. Fa kat o

hal de ki bir adam için bu

kay gı la rı büs bü tün kov-

ma nın, an sız ve ka çı nıl-

maz yı kım an la mı na ge le-

ce ği nin de far kın day dı.

…

Aşa ğı da ki parça, Dos to yevs ki’nin Suç ve Ce za isim li ro ma nın dan alın mış tır. Ger çek çi bir ya zar olan

Dos to yevs ki, kah ra man la rı nın ve bu kah ra man la rın ya şa dı ğı me kân la rın be tim len me si ne bü yük önem ver-

miştir.

Dostoyevski

Anlatım Türleri

185

ÖR NEK SORU (ÖSS – 2007)Gü zel de re’de kı şın bem be yaz bir ses siz lik kap lar her

ya nı. İlk ba har da ta ze ye şi lin, ef la tun or man gül le riy le

uyu mu gö ze çar par. Ya zın ko yu bir ye şil hâ kim olur

dağ la ra. Ya son ba har da? Ka yın la rın, gür gen le rin kır-

mı zı sı, ıh la mur yap rak la rı nın sa man gi bi sa rı sıy la gü-

ze di re nen ça lı la rın ye şi li bir bi ri ne ka rı şır. Gü zel de-

re’nin en gör kem li za ma nı dır son ba har.

Bu par ça nın an la tı mıy la il gi li ola rak aşa ğı da ki ler-

den han gi si söy le ne mez?

A) Ben zet me ya pıl mış tır.

B) Be tim le yi ci öge le re yer ve ril miş tir.

C) Öz nel lik ağır bas mak ta dır.

D) Bir var lı ğa in sa na öz gü bir ni te lik ak ta rıl mış tır.

E) Yi ne le me le re baş vu rul muş tur.

ÇÖZÜM: Bu par ça iz le nim sel be tim le meye ti pik bir ör-

nek tir. İz le nim sel be tim le me de an la tı cı, be tim le di ği

var lık lar la il gi li ola rak ken di duy gu la rı nı ve ki şi sel iz le-

nim le ri ni yan sı tır. Bu nu ya par ken de sa nat lı söy le yiş-

le re, bu var lık la rın ken di sin de uyan dır dı ğı ha yal, duy-

gu ve dü şün ce le re yer ve rir. Bu par ça da bu özel lik le-

rin tü mü gö rül mek te dir:

A ıh la mur yap rak la rı nın sa man gi bi sa rı sı

B İlk ba har da ta ze ye şi lin, ef la tun or man gül le-

riy le uyu mu

Ya zın ko yu bir ye şil hâ kim olur dağ la ra

Ka yın la rın, gür gen le rin kır mı zı sı, ıh la mur

yap rak la rı nın sa man gi bi sa rı sıy la gü ze di re-

nen ça lı la rın ye şi li

C bem be yaz bir ses siz lik

İlk ba har da ta ze ye şi lin, ef la tun or man gül le-

riy le uyu mu gö ze çar par.

gü ze di re nen ça lı la rın ye şi li

Gü zel de re’nin en gör kem li za ma nı dır son ba-

har.

D gü ze di re nen ça lı lar

Bu par ça da yi ne le me le re yer ve ril me miş tir.

Ce vap E

ÖR NEK SORU (ÖSS – 2004)Yak la şık otuz beş yıl ön ce si ne ka dar kim se nin on dan

ha be ri yok tu. Ka yıp bir kent de ğil di. Unu tul muş tu yal-

nız ca. Sır tı nı yas la dı ğı da ğın dik ya maç la rın da, top-

rak al tın da bu lu nan bu kent ten, Av ru pa lı gez gin ler bir

iki sa tır da ol sa söz et miş ler di. 19. yüz yıl da ya pı lan

bi lim sel bir yü zey araş tır ma sın da da kim li ği be lir len-

miş ti. Ama bu si lik iz le rin pe şi ne pek kim se düş me-

di. Uzun ara lık lar la ger çek leş ti ri len bir iki zi ya ret, göz-

lem... Son ra sı de rin bir ses siz lik... Ta ki 1970 yı lın da

ye ni den keş fe di le ne dek.

Bu par ça nın an la tı mın da aşa ğı da ki ler den han gi si-

ne baş vu rul ma mış tır?

A) Öy kü le me ye B) Ki şi leş tir me ye

C) Ek sil ti li cüm le le re D) Nes nel ve ri le re

E) Abart ma ya

ÇÖZÜM

A Öy kü le me de, olay lar bir za man sı ra sı gö-

ze ti le rek an la tı lır. Me tin de de söz ko nu su

yer le il gi li ola rak bel li bir za man di li min de

ger çek le şen ler an la tıl mış tır.

B Çe şit li var lık ve kav ram la ra in sa na öz gü ni te-

lik le ri ak tar ma ya ki şi leş tir me de nir. “Sır tı nı

yas la dı ğı da ğın dik ya maç la rın da...” sö zün-

de ki şi leş tir me var dır.

C Yük le mi söy len me yen cüm le le re “ek sil ti li

cüm le” de nir. Ek sil ti li cüm le le rin so nu na üç

nok ta (...) ko nur. “Uzun ara lık lar la ger çek leş-

ti ri len bir iki zi ya ret, göz lem... Son ra sı de rin

bir ses siz lik...” söz le ri ek sil ti li cüm le dir.

D Ka nıt la na bi lir lik ni te li ği ta şı yan, ki şi sel de-

ğer yar gı la rı nı ifa de et me yen cüm le ler, nes-

nel dir. “19. yüz yıl da ya pı lan bi lim sel bir

yü zey araş tır ma sın da da kim li ği be lir len-

miş ti.” cüm le si nes nel bir ve ri yi ifa de et mek-

te dir.

Bu par ça nın an la tı mın da abart ma ya baş vu rul ma-

mış tır.Ce vap E

ES

EN

YA

YIN

LAR

I

Anlatım Türleri

186

BİLGİ – YORUM

ES

EN

YA

YIN

LAR

I

1. Olay zin ci ri ile olay ör gü sü ara sın da ne

fark var dır?

7. Öy kü le yi ci an la tım la oluş tu ru lan ede-

bî me tin ler de ki kah ra man lar la ger çek

ya şam da ki ki şi ler ara sın da her han gi bir

ben zer lik bu lun ma lı mı dır? Ge rek çe ni zi

de be lir te rek ce vap la yı nız.

6. Öy kü le yi ci an la tım la oluş tu ru lan ede bî

me tin ler de ba zı ya zar la rın tip le re ba zı-

la rı nın da ka rak ter le re yer ver me le rin de

han gi et ken ler rol oy na mış ola bi lir?

12. Öy kü le yi ci an la tım la be tim le yi ci an la tım

ara sın da ki en önem li fark ne dir?

5. Tip ile ka rak ter ara sın da ki fark la rı be lir-

ti niz.

11. Öy kü le yi ci an la tı mın kul la nı la bi le ce ği

me tin tür le ri hangileridir?

4. Öy kü ler de ro man la ra na za ran da ha az

ki şi nin bu lun ma sı nın ne den le ri ne ler

ola bi lir?

10. İlâ hî ba kış açı sı ile göz lem ci an la tı cı nın

ba kış açı sı ara sın da ne fark var dır?

3. Öy kü le yi ci an la tım açı sın dan ki şi kav-

ra mı nı ta nım la ya rak için de ki şi le rin yer

al ma dı ğı bir öy kü le yi ci me tin yaz ma nın

müm kün olup ol ma dı ğı nı tar tı şı nız.

9. Öy kü le yi ci an la tım la oluş tu ru lan me tin-

ler de ya zar ile an la tı cı kav ram la rı ay nı

ki şi yi mi kar şı lar? Ge rek çe ni zi de be lir-

te rek ce vap la yı nız.

2. Öy kü le yi ci me tin ler de ki te ma-ça tış ma

iliş ki si ni, bu kav ram la rı ta nım la ya rak

açık la yı nız.

8. “Va ka za ma nı” ile “an lat ma (öy kü le me)

za ma nı” ara sın da ne fark var dır?

ÖLÇME – DEĞERLENDİRME 8 Öyküleyici Anlatım -Betimleyici Anlatım

Anlatım Türleri

188

DOĞRU – YANLIŞ

1. Kur ma ca me tin ler de an la tı lan ey lem ler

zin ci ri ne “olay ör gü sü” de nir.

Doğru Yanlış

6. Öy kü le yi ci an la tım la oluş tu rul muş ede bî

bir me tin de bir den çok ba kış açı sı nın ve

an la tı cı nın bu lun ma sı, söz ko nu su ola-

maz.

Doğru Yanlış

2.

Doğru Yanlış

7.

Doğru Yanlış

3.

Doğru Yanlış

8.

Doğru Yanlış

4.

Doğru Yanlış

9.

Doğru Yanlış

5.

Doğru Yanlış

10.

Doğru Yanlış

ES

EN

YA

YIN

LAR

I

Anlatım Türleri

189

BOŞLUK DOLDURMA

1. Es ki ede bi ya tı mız da ki mes ne vi ler,

mo dern ede bi ya tı mız da ki ro man ve

öy kü ler, te mel de .............................

an la tım tü rüy le oluş tu rul muş tur.

2.

3.

4.

5.

6. Me tin de an la tı lan olay la rın baş la ma

nok ta sı ile bi tiş za ma nı ara sın da ge çen

za ma na .............................. de nir.

7.

8.

9.

10.

ES

EN

YA

YIN

LAR

I

Anlatım Türleri

190

1. Uzak ta bir sü rü gör dük. Bi zim yak laş tı ğı mı zı an-

la yın ca ot la mak için ye re eğil miş olan baş lar,

hep bir den di kil di. Cey lan lar hiç bir tay da gör me-

di ğim in ce, çe vik, zem be rek li bir ha re ket le koş-

ma ya baş la dı. Ar ka ayak la rı per va ne gi bi iş le di,

ku mu bir den kö pürt tü. Bi raz öte de as ker ce bir

dü zen le yi ne dur du. İç le rin de ki te ke ara la rın dan

ay rıl dı, ge ri ye dön dü, di kil di ve bek le di. Bu, sü-

rü sü ne kaç ma fır sa tı ver mek için ken di si ni fe da

et mek is te di ği an la mı na ge li yor du. Biz de onun

ka çıp ra hat ça sü rü sü ne ka tıl ma sı için oto mo bi li

dur dur duk.

Bu par ça nın an la tı mın da aşa ğı da ki ler den

han gi si ne baş vu rul ma mış tır?

A) Be tim le me ye B) Öy kü le me ye

C) Açık la ma ya D) Ben zet me ye

E) Ka nıt la ma ya

(LYS 2010)

2. Motorun burnu kıyıya dönük. Çok çok yirmisini

yeni geçmiş gösteren görevli, binme sırası ge-

lene elini uzatıyor. Genç erkekler, ellerini verme-

den atlıyorlar. Yardıma gereksinimi olmadığını

düşünen orta yaşlılar da… Kadınların çoğu uza-

tıyor elini. Kolunu hızla yukarı kaldırıp tuttuğu eli

bırakıveriyor görevli, hemen bir arkadakine uza-

nıyor. Yardımsız binenler, onun yanından atlayı-

veriyorlar. O zaman elini geri çekip bir sonrakine

uzatıyor görevli. Omzunu kastığı, gücünü kolu-

na, bileğine topladığı anlaşılıyor yüzünden. Kim-

senin yüzüne bakmadan yapıyor bunları sanki.

Bu parçanın anlatımıyla ilgili olarak aşağıda


A) Olaylar oluş sırasına göre verilmiştir.

B) Tahmin söz konusudur.

C) Öznellik ağır basmaktadır.

D) Farklı cümle türleri kullanılmıştır.

E) I. kişili anlatım kullanılmıştır.(YGS 2013)

3. Be nim gi bi yaz ma he ves li si bir ar ka da şım la

Ataç’ı zi ya re te git miş tik. Yaz ma tut ku mu zu an-

la ta cak, bi ze yol gös ter me si ni is te ye cek tik. İs te-

ği mi zi he ye can lı, tit rek bir ses le an lat tım. Yü zü-

mü ze bak tı, ka lın cam lı göz lük le ri ni çı ka rıp ye ni-

den tak tı. Son ra şöy le de di: “Çok ama çok oku-

ya cak sı nız. İl kin söz da ğar cı ğı nı zı zen gin leş ti re-

cek si niz.” Son ra ma sa sı nın üze rin de du ran Türk-

çe Söz lük’ün ilk bas kı sı nı al dı, “Söz lük oku mak la

işe baş la ya cak sı nız. Evet, söz lük oku ya cak sı nız.

Bun dan sı kı lır, tat ala maz sa nız bi lin ki ya zı ma-

zı ya za maz sı nız.” Ataç’ın ver di ği öğüt şa şırt mış-

tı be ni. Söz lük oku nur muy du hiç? Ba kıl mak için-

di söz lük ler. Ataç’ın de di ği ne uy dum yi ne de. Her

gün bir ya da bir kaç mad de oku yor dum. Oku du-

ğum mad de ler, Türk çe nin top ra ğın da do laş tı rı-

yor du be ni. Çok son ra Na tha ni el Hawt hor ne’un

şu sö züy le kar şı laş tım: “Söz lük te bir baş la rı na o

ka dar ma sum ve güç süz olan söz cük le r, on la rı

na sıl har man la ya ca ğı nı bi len bi ri nin elin de o ka-

dar iyi ya da kö tü ola bi lir.” Ataç’ın öğü dü ne den-

li doğ ruy sa Hawt hor ne’un uya rı sı da öy ley di.


han gi si yok tur?

A) Sez dir me B) Ko şul C) Öy kü le me

D) Be tim le me E) Kar şı laş tır ma

(LYS 2012)

4. (I) Antakya’daki kazılarda Geç Hitit Dönemi’ne

ait olduğu düşünülen kalıntılar ortaya çıkarıldı.

(II) Buluntular arasında eşsiz, anıtsal boyutlar-

da bir insan figürüyle kabartmalı bir sütun altlı-

ğı yer alıyor. (III) Bazalttan yapılan her iki eserin

de kaleye girişi sağlayan yapı kompleksi boyun-

ca uzanan, yüzeyi taş döşeli koridorun altına gö-

müldüğü düşünülüyor. (IV) Bel hizasının hemen

üstünden baş kısmına kadar olan yüksekliği 1,5

metreye ulaşan figür, dik duran bir insanı can-

landırıyor. (V) Toplam boyu, büyük olasılıkla 3,5-

4 metreyi bulan sakallı erkek figürünün, gözleri

siyah ve beyaz taşlardan yapılmış.

Bu parçadaki numaralanmış cümlelerin han-gisinde betimleyici ögelere yer verilmemiştir?

A) I. B) II. C) III. D) IV. E) V.(YGS 2013)

ES

EN

YA

YIN

LAR

I

TEST

5. Be nim için yaz ma ya baş la ma nın saa ti, da ki ka sı

yok tur. Di ye bi li rim ki gü nün her saa tin de yaz ma-

ya baş la ya bi li rim. Şim di emek li yim, za ma nı di le-

di ğim gi bi kul la na bi li rim ar tık. Ama bu yal nız ca bir

sa nı, yaz ma söz ko nu suy sa bu ge çer li de ğil dir.

Yaz ma da za ma nı “ya zı” be lir ler, ne ya zı la ca ğı nın

be lir le yi ci si de odur. Mar qu ez’in, “O ka dar ace-

miy dim ki ro man la rın, ya za nın is te di ği gi bi de ğil

de ken di is te dik le ri gi bi baş la dık la rı nı he nüz bil-

mi yor dum.” sö züy le kar şı la şın ca “yaz ma ya” sı nır

ko nu la ma ya ca ğı na da ha de rin den inan dım.


han gi si yo ktur?

A) Fark lı dü şün ce le ri ar dı ar dı na ver me

B) An lam ca ke sin lik bil di ren cüm le ler kul lan ma

C) Var lık la ra, in sa na öz gü ni te lik ler yük le me

D) Ör nek le me ler den ya rar lan ma

E) Alın tıy la dü şün ce yi pe kiş tir me (ÖSS 2009)

6. Do ğu da dağ lar kar al tın da ya tar ken ba har gel di

dağ la rı na Ege’nin. Ye şil le ku cak laş tı top rak; dağ

taş yem ye şil. San ki pa pat ya de ni zi Dat ça, göz

ala bil di ği ne uza nan. Ba har ko ku yor her yer. Kır-

lar ren gâ renk çi çek…

Bu par ça nın an la tı mıy la il gi li ola rak aşa ğı da-

ki ler den han gi si söy le ne mez?

A) Do ğa nın ki şi leş ti ril di ği

B) Kar şıt an lam lı söz cük le rin bir ara da kul la nıl-

dı ğı

C) Kar şı laş tır ma ya baş vu rul du ğu

D) Ba ha ra öz gü gö rün tü le rin be tim len di ği

E) Dev rik cüm le ler le an la tı mın do ğal laş tı rıl dı ğı(ÖSS 2005)

7. Yü zü mü usul ca gö ğe yas la dım. Göz le rim de ka-

nat çır pı yor mar tı lar. Bu lut bu lut par ça lan mış

gök yü zü nü sey re di yo rum. Bu lut lar mı üs tü mü-

ze ko şu yor, yok sa ben mi bu lut la rın al tın da yım,

bir tür lü kes ti re mi yo rum. Sak lam baç oy nar ca sı-

na bir gö rü nüp bir kay bo lan gü neş de alıp gö tü-

rü yor be ni düş dün ya mın de rin lik le ri ne.


han gi si yok tur?

A) Söz cük le ri ger çek an lam la rı nın dı şın da kul-lan ma

B) Kar şı laş tır ma lar yap ma

C) Ben zet me ye baş vur ma

D) Be tim le yi ci öğe ler den ya rar lan ma

E) An la tı cı nın duy gu sal et ki len me si ni yan sıt ma

(ÖSS 2004)

8. So ğuk bir İs tan bul sa ba hı... Gök yü zün de bu lut

kay nı yor; yağ mur yağ dı ya ğa cak... Biz yo la ko yu-

lu yo ruz. Ya rım sa at sü re cek yol cu lu ğu mu zu, Mal-

te pe’nin bil dik so kak la rın dan ge çe rek bir an ön-

ce bi tir me te la şın da yız. So kak lar, işe ye tiş mek

için ko şu şan lar la do lu. İn san lar, ray la rın üze rin-

den, sa ğa so la ba ka rak, hız lı adım lar la ge çi yor.

Bir ban li yö tre ni Geb ze yö nü ne doğ ru gü rül tüy le

yol alı yor.


han gi si ne baş vu rul muş tur?

A) Öy kü le me – be tim le me

B) Açık la ma – be tim le me

C) Kar şı laş tır ma – öy kü le me

D) Ta nım la ma – açık la ma

E) Kar şı laş tır ma – ta nım la ma

(ÖSS 2002)

Anlatım Türleri

191

ES

EN

YA

YIN

LAR

I

Anlatım Türleri

192

İsim ler, var lık ve kav ram la rı kar şı lar ken; sı fat lar,

bu isim le rin özel lik le ri ni kar şı lar. Söz ge li mi “ara ba,

ka lem, ki lim” ke li me le ri bi rer isim ola rak söz ko nu su

var lık la rı tek baş la rı na kar şı lar ken, “pa ha lı, iyi, es ki”

ke li me le ri tek baş la rı na her han gi bir var lı ğı ya da kav-

ra mı kar şı la maz. Çün kü bu ke li me ler, sı fat tır. “Ara ba,

ka lem, ki lim” ke li me le ri ni duy du ğu muz da, zih ni miz de

bu var lık la rın te mel özel lik le ri ni yan sı tan bi rer gö rün-

tü olu şur. Ama “pa ha lı, iyi, es ki” ke li me le ri ni duy du-

ğu muz da zih ni miz de bel li bir gö rün tü oluş maz. Bu ke-

li me le rin, an lam ka za na rak zi hin de bir gö rün tü oluş-

tu ra bil me si, bun la rın isim ler le bir lik te kul la nıl ma sı na

bağ lı dır. Söz ge li mi “es ki” kelimesinin in san zih nin de

bir şe yi can lan dır ma sı için bu kelimenin “ara ba, ev,

ar ka daş” gi bi ke li me ler le bir lik te kul la nıl ma sı ge re kir.

Ya ni bir kelimenin an lam ve gö rev ba kı mın dan sı fat

ola bil me si için mut la ka bir is min önü ne ge le rek o is mi

ni te le me si ya da be lirt me si ge re kir.

ÖR NEK SORU (ÖSS – 2011)Met nin dil sel yoğ ru mu dur söy lem. Ses le rin, söz cük le -

I

rin tüm ce ye dö nüş tü rül me sü re cin de, ara la rın da ya -

II

ra tılan dü şün sel, çağ rı şım sal ba ğın tı lar top la mı dır.

III

Bir met nin ha mu ru, ya ra tı cı sı nın dil sel te riy le ka rıl ma -

IV

mış sa o me tin ölü doğ muş tur. Be nim gev şek do ku lu,

yığ ma ya da yı ğı şım sal me tin ler di ye ni te len dir dik le -

V

rim ge nel likle bu tür den dir.

Bu par ça da ki al tı çi zi li söz cük ler den han gi si tür

yö nün den öte ki ler den fark lı dır?


ÇÖZÜM: Bu par ça da ki “söy lem, sü re cin de, ba ğın tı lar,

ya ra tı cı sı nın” söz cük le ri isim; yığ ma söz cü ğü ise me-

tin lerin sı fa tı dır.Ce vap E

Sı fat lar, ni te le me sı fat la rı ve be lirt me sı fat la rı

ol mak üze re iki ana baş lık al tın da top la nır.

SIFAT (ÖN AD)B.

ES

EN

YA

YIN

LAR

I

Var lık la rın renk, bi çim, tat, ko ku, me sa fe, huy,

alış kan lık, ye te nek gi bi çe şit li iç sel ve dış sal özel lik-

le ri ni bil di ren sı fat la ra ni te le me sı fa tı de nir.

Ni te le me sı fat la rı, özel lik le be tim le yi ci an la tım-

la oluş tu ru lan me tin ler de çok sık kul la nı lır. Çün kü

be tim le me, var lık la rın ayı rı cı özel lik le ri nin di le ge ti-

ri le rek bun la rın göz önün de can lan dı rıl ma sı esa sı na

da ya nır. Ni te le me sı fat la rı da var lık la rı di ğer var lık lar-

dan ayırt et me yi sağ la yan özel lik le ri bil dir dik le rin den

be tim le me ler de bu sı fat lar dan sık ça ya rar la nı lır.

Ni te le me sı fat la rı ço ğun luk la na sıl so ru su nun

ce va bı olan ke li me ler dir.

Fe na fi kir de ğil, ben ce böy le dav ra na lım.

Bu ma vim tı rak ışı ğın kay na ğı nı me rak et miş ler-

di.

Ak saç lı ana la rın emek le ri na sıl öde nir?

İçe ri de ağır bir ko ku var dı.

Ça lış kan ve ze ki in san lar ol ma say dı bu ül ke de

ol maz dı.

Ma hal le mi zin şiş man bak ka lı, mar ket le re inat,

hâ lâ ça lı şı yor.

Niteleme Sıfatları1.

Anlatım Türleri

193

ES

EN

YA

YIN

LAR

I

EK BİLGİ

Ni te le me Sı fat la rın da Pe kiş tir me

An la mı güç len di ril miş sı fat la ra pe kiş ti ril miş sı-

fat de nir. Sı fat lar da pe kiş tir me ço ğun luk la şu şe kil-

ler de ya pı lır:

1. Bir ni te le me sı fa tı nın ilk he ce si bir ün lü ile

bi ti yor sa (Ör ne ğin ma-vi) ni te le me sı fa tı nın ilk he-

ce si nin so nu na “m, p, r, s” ün süz le rin den bi ri ge ti-

ri le rek bir he ce oluş tu ru lur (mas). Da ha son ra bu

he ce ni te le me sı fa tı nın ba şı na ek le nir (mas ma vi):

kos ko ca man adam, ter te miz duy gu lar, upu zun

yol, yem ye şil göz ler vb.

2. Bir ni te le me sı fa tı nın ilk he ce si bir ün süz

ile bi ti yor sa (Ör ne ğin kır-mı zı) ni te le me sı fa tı nın

ilk he ce si nin so nun da ki ün sü zün ye ri ne “m, p, r, s”

ün süz le rin den bi ri ge ti ri le rek ye ni bir he ce oluş tu-

ru lur (kıp). Da ha son ra bu he ce ni te le me sı fa tı nın

ba şı na ek le nir (kıp kır mı zı): bom boş oda lar, ipin-

ce el bi se vb.

Pe kiş tir me sı ra sın da ses tü re me si ger çek le şe-

bi lir: sap-a-sağ lam, düp-e-düz vb.

Ni te le me Sı fat la rın da Küçültme

Sı fat la rın an lam de re ce le rin de kü çült me ve

azalt ma “-ca, -cak, -cık, -msı, -mtı rak” ek le riyle

ya pılır:

Bü yük çe bir taş alıp adama fır lat tı,

Bü yü cek bir ev al ma yı dü şü nü yo ruz.

Ben bu kı sa cık sü re de ne ya pa bi li rim ki?

Bu ek şim si tat ho şu ma git me di.

Ma vim tı rak ka za ğıy la he pi mi zin dik ka ti ni

çek miş ti.

Bir ni te le me sı fa tın da kü çült me ya pıl ma sı, o

sı fa tın “kü çük” ya da “az” an la mın a geldiğini gös-

ter mez. Söz ge li mi “Bü yük çe bir taş alıp adama fır-

lat tı.” cüm le sin de ki “bü yük çe” kelimesi kü çült me-

li bir sı fat tır. Bu kelime de kü çült me ya pıl dı di ye bu

kelimenin “kü çük” an la mı na gel di ği dü şü nül me me-

li dir. Ya ni bu cüm le den şöy le bir an lam çı ka rıl ma-

ma lı dır: “Kü çük bir taş alıp adama fır lat tı.” “Bü yük”

sı fa tı na ge len “-çe” eki, bü yük lük ni te li ğin de kü çült-

me yap mış tır. Ya ni “bü yük çe taş” sö züy le “kü çük le

bü yük ara sın da ama bü yü ğe ya kın, bü yük ten bi raz

kü çük, ne re dey se bü yük bir taş” kas te dil mek te dir.

Ni te le me Sı fat la rın da

Karşılaştırma ve Derecelendirme

Sı fat lar da ki kar şı laş tır ma ve de re ce len dir me-

ler ya zarf lar la ya da zarf gö re vin de kul la nı lan edat

(il geç) grup la rıy la ya pı lır.

Bu pı na rın buz gi bi so ğuk su yu var dır. ––––––––––––– eşit lik de re ce li

ni te le me sı fa tı

Da ha ge niş bir oda var sa oraya geçelim. –––––––––– üstünlük de re ce li


O, çok zeki bir öğrencidir. –––––––– aşırılık de re ce li


Ben ce en bü yük güç, dü şün ce gü cü dür. ––––––––– en üstünlük de re ce li


Niteleme Sıfatlarında Adlaşma

Bir ni te le me sı fa tı çe kim eki al dı ğın da ya da o

sı fat tan son ra ge len ad kul la nıl ma dı ğın da, sı fat, o

adın ye ri ne kul la nı lır. Böy le lik le bu kelime, hem bir

özel li ği hem de var lı ğın ken di si ni kar şı la mış olur.

Bu tür kelimelere ad laş mış sı fat de nir. Ad laş mış

sı fat, as lın da sı fat ol ma sı na rağ men cüm le de ad

gö re vin de kul la nı lan kelimedir. Bu tür kelimeler de

bir ba kı ma iki kelime tü rü nün özel lik le ri ay nı an da

gö rü lür. Ya ni bu kelimeler bir açı dan sı fat, baş ka

bir açı dan da ad ola rak de ğer len di ri le bi lir. Ad ol-

ma la rı, di ğer ad lar gi bi var lık la rı, kav ram la rı kar-

şı la ma la rın dan, sı fat ol ma la rı ise di ğer sı fat lar gi-

bi her han gi bir özel li ği kar şı la ma la rın dan kay nak-

la nır. Söz ge li mi es ki kelimesi, her han gi bir var lı ğı

kar şı la maz; bu kelime, bir ni te lik bil di rir. Do la yı sıy-

la bu kelime, tür ba kı mın dan ad de ğil, sı fat tır. “Es-

ki” kelimesi, es ki dü şün ce, es ki el bi se, es ki aşk

tam la ma la rın da be lirt ti ği miz gö rev de (sı fat) kul la-

nıl mış tır. Bir de şu cüm le le ri in ce le ye lim:

Es ki le ri çö pe ata lım.

Es ki ler, ne gü zel söy le miş ler!

Es ki si, bun dan iyiy di.

Bu cüm le ler de “es ki” kelimesinden son ra bu

kelimenin ni te le ye bi le ce ği her han gi bir ad kul la nıl-

ma mış, bu kelime doğ ru dan bir var lı ğı kar şı lar du-

ru ma gel miş, ya ni ad gö re vin de kul la nıl mış tır.

Anlatım Türleri

194

Ad lan işa ret, sa yı-mik tar, be lir siz lik ve so ru yön-

le riy le be lir ten sı fat lar dır.

1. İşaret (Gösterme) sıfatları: İsim le re so ru lan

han gi so ru su nun cevabı olan, isimlerin yer le ri ni, me-

kân da ki, za man da ki ya da ta sav vur da ki uzak lık de re-

ce le ri ne gö re gös te ren sı fat lar dır.

Bu ev bir kaç yıl ön ce si ne ka dar ha rap bir

hâl dey di.

Şu ağa cın al tın da bi raz din le ne lim.

O ara ba yı mut la ka ala ca ğım.

2. Sayı sıfatları: İsim le rin sa yı sal özel lik le ri ni

bil di ren sı fat lar dır. Be şe ay rı lır.

a. Asıl sa yı sı fa tı: Var lık la rın sa yı la rı nı, kaç ta-

ne ol duk la rı nı bil di ren sı fat lar dır.

Tu haf kı lık lı üç ki şi se ni sor du.

Bu gün ta mı ta mı na iki yüz el li beş so ru çöz-

düm.

b. Sı ra sa yı sı fa tı: Var lık la rın de re ce len me sı-

ra la rı nı gös te ren sı fat lar dır.

Be şin ci kat ta otu ru yo ruz.

İkin ci soru zordu.

c. Üleş tir me sa yı sı fa tı: Eşit bö lün me le ri, pay-

la şım la rı bil di ren sı fat lar dır.

Bi rer ki tap alıp dük kân dan çık tık.

Ko nuş macı lar için onar da ki ka ay rıl mış tı.

d. Ke sir sa yı sı fa tı: İsim le rin oran sal özel lik le-

ri bil di ren sı fat lar dır.

Em lak çi alım sa tım lar dan yüz de beş ko mis-

yon alı yor du.

Beş te bir ge ti ri si olan bu iş te se ni de ara-

mız da gör mek is te riz.

e. Top lu luk sa yı sı fa tı: Var lık lar ara sın da ya-

kın lık, bir lik te lik ve top lu luk iliş ki si bu lun du ğu nu gös-

te ren sı fat lar dır: dör düz be bek ler, ikiz an lam, üç lü

priz vb.

3. Belgisiz sıfatlar: Var lık la rın sa yı sal özel lik-

le ri ni ve mik tar la rı nı ke sin lik bil dir me den, be lir siz şe-

kil de kar şı la yan sı fat lar dır:

Ba zı ki şi ler o za man be ni hak sız bul muş tu.

Bir ta kım ku ral lar onun ca nı nı sı kı yor du.

Her in sa nın ba kış açı sı fark lı olur.

Belirtme Sıfatları2.

ES

EN

YA

YIN

LAR

I

“Bir” kelimesi sa yı sı fa tı ola rak da bel gi siz sı fat

ola rak da kul la nı la bi lir. Bu kelime “bir tek” an la-

mın da kul la nıl dı ğın da sa yı sı fa tı, “her han gi bir”

an la mın da kul la nıl dı ğın da bel gi siz sı fat olur. Sa yı

sı fa tıy ken vur gu lu olan bu kelime, bel gi siz sı fat

ol du ğun da vur gu suz dur.

Ma ze ret ka bul et mem, bu so ru lar bir sa at sa yı sf.

için de bit miş ola cak!

Bir gün sen de be nim hak lı ol du ğu mu an la - bel gi siz sf.

ya cak sın.

DİKKAT

4. Soru sıfatları: Var lık la rın ve kav ram la rın

özel lik le ri ni so ran, isim le ri so ru yo luy la be lir ten, ce va-

bı da sı fat olan kelimelere “so ru sı fa tı” de nir.

— Bu ge ce han gi fil mi iz le ye lim? so ru sf.

— Bu ge ce şu fil mi iz le ye lim. işa ret sf.

Anlatım Türleri

195

— Na sıl bir dün ya da ya şa mak is ter sin? so ru sf.

— Ada le tin hâ kim ol du ğu bir dün ya da ya şa - ni te le me sf. bel gi siz sf.

mak is ter im.

ÇÖZÜM: A’daki yır tılan yel ken ler

B’deki doğan gün

C’deki al çacık dam

E’deki boz duman

kelime grupları sıfat tam lamasıdır. D seçeneğin de

sı fat tam laması yok tur.

Cevap D

ES

EN

YA

YIN

LAR

I

Sıfat Tamlaması

Bir sı fat un su ruy la bir isim un su ru nun oluş tur du-

ğu ke li me gru bu na “sı fat tam la ma sı” de nir. Sıfat tam-

la masında sı fat her han gi bir çe kim eki ni ala maz ken

isim iye lik, hâl ve ço ğul ek le ri ni ala bi lir.

Yuvar lanan taş yosun tut maz.

sıfat isim 144424443

sıfat tam laması

ÖR NEK SORU

Aşa ğı da ki di ze le rin han gi sin de sı fat tam la ma sı

yok tur?

A) Yır tılan yel ken ler gibi

En gin le baş başa kal sak

B) Ne doğan güne hük müm geçer

Ne hal den an layan bulunur

C) Al çacık damı düşün dük çe

Göz lerim yaşarır, dön geri bak

D) Güneş yal nız dirileri ısıtır

Güneşin kıy metini bil

E) Seher yeli acı acı esiyor

Boz duman la aramızı kesiyor

1. Be lir ti li ve zin cir le me isim tam la ma la rın-

da tam la nan da tam la yan da sı fat lar ta ra fın dan

ni te le ne bi lir, be lir ti le bi lir:

Aş kın sihir li şar kısı yüz ler ce dil dedir

tam layan sıfat tam lanan 14442444443 belirtili isim tamlaması

İs pan ya, neşesiy le bu ak şam bu zil dedir

Yah ya Kemal Beyat lı

Bu tamlamanın özelliği iki şekilde belirtilebilir:

1. Tam lananı sıfat tarafın dan nitelenen belir tili isim

tam laması

2. Tam lananı sıfat tam laması (sihirli şarkı) olan

belir tili isim tam laması

Gel bahar, erit bu yolun karını sıfat tam layan tam lanan

Geçen seneleri an mayalım hiç

Halide Nus ret Zor lutuna

Bu tamlamanın özelliği iki şekilde belirtilebilir:

1. Tam layanı sıfat tarafın dan belirtilen belir tili isim

tam laması

2. Tam layanı sıfat tam laması (bu yol) olan belir tili

isim tam laması

Türk edebiyatının önem li isim leri

tam layan tam lanan sıfat 14444244443

belir tisiz isim tam laması 14444244443 123

tamlayan tamlanan 1444444444244444444443

zincirleme isim tamlaması

DİKKAT

Anlatım Türleri

196

Bu tam la ma nın özel li ği iki şe kil de be lir ti le bi lir:

1. Tam la ya nı be lir ti siz isim tam la ma sı (Türk ede bi-

ya tı) olan, tam la na nı sı fat ta ra fın dan ni te le nen zin cir le me

isim tam la ma sı

2. Tam la ya nı be lir ti siz isim tam la ma sı (Türk ede-

bi ya tı), tam la na nı sı fat tam la ma sı (önem li isim ler) olan

zin cir le me isim tam la ma sı

2. Sı fat, bir be lir ti siz isim tam la ma sı nın

tü mü nü ni te le ye bi lir, be lir ti le bi lir:

Göz lerime çöker ken ağır uy ku sis leri tam lamanın tam layan tam lanan sıfatı 144424443

belir tisiz isim tam laması

Çiçek liyor duvarı, ocağın akis leri


3. Be lir ti siz isim tam la ma la rı sı fat gö re vin-

de kul la nı la bi lir:

Ağır ağır çıkacak sın bu mer diven ler den

Etek lerin de güneş ren gi bir yığın yap rak tam layan tam lanan 144424443 belir tisiz isim tam laması

sıfat

Ahmet Haşim

EK BİLGİ

Yapılarına Göre Sıfatlar

Sı fat lar ya pı la rı na gö re beş ay rı lır: Ba sit sı fat,

tü re miş sı fat, bir le şik sı fat, pe kiş ti ril miş sı fat, ke li-

me gru bun dan olu şan sı fat.

1. Ba sit sı fat: Ya pım eki al ma mış, baş ka bir

ke li mey le bir le şik ya pı oluş tur ma mış sı fat lar dır:

ye ni ki tap, cim ri adam, üç ki şi, tok in san vb.

2. Tü re miş sı fat: İsim ya da fi il ken ya pım eki

ala rak sı fat gö re vin de kul la nıl mış kelimelere tü re-

miş sı fat de nir: dol ma-lık bi ber, ya lan-cı ço cuk,

asıl-sız söz, dar-a-cık so kak, ka di fe-msi ku maş,

beş-er gün, al tı-ncı yüz yıl, ta rih-sel ro man, tat-

lı söz; yan-ık ses, çe kin-gen öğ ren ci, kork-ak

adam, unu tul-muş şar kı lar, dur-gun su, süz-me

bal, gö rül me-dik olay, sev-en in san vb.

3. Bir le şik sı fat: Bir den çok kelimenin kay-

naş ma sıy la oluş muş sı fat lar dır: ulus la ra ra sı

so run, bir çok ro man, boş bo ğaz ço cuk, can ci ğer

ar ka daş, kal bu rüs tü bü rok rat lar vb.

4. Pe kiş ti ril miş sı fat: Ön ses li pe kiş tir me

yo luy la oluş tu rul muş sı fat lar dır: kas ka tı yü rek,

yus yu var lak taş, dop do lu ha yat vb.

5. Kelime grup la rın dan olu şan sı fat lar:

Kelime grup la rın dan oluş muş sı fat la rı şu alt baş-

lık lar altında in ce le ye bi li riz:

a. Sı fat tam la ma la rı na ek le nen ki mi ek ler-

le olu şan sı fat lar: uzun boy lu adam,

kırk yıl lık dost, beş pa ra sız adam vb.

b. İsim tam la ma la rın dan olu şan sı fat lar:

baş be la sı adam, yü rek ler acı sı du rum

vb.

c. Sı fat-fi il grup la rın dan olu şan sı fat lar:

An ka ra’nın Kur tu luş Sa va şı yıl la rın da ki

du ru mu nu an la tan ro man, ba na ev len-

me tek lif et ti ği an, yüz yıl lar ön ce ya zıl-

ma sı na rağ men de ğe ri ni kay bet me miş

şi ir ler vb.

d. Tek rar grup la rın dan (iki le me ler den)

olu şan sı fat lar: da ya lı dö şe li ev, sa rı

sa rı saç lar vb.

e. Edat grup la rın dan olu şan sı fat lar:

sa ray gi bi ev, par mak ka dar ço cuk, bu

ko nu ya iliş kin dü şün ce le ri miz vb.

f. Sa yı grup la rın dan olu şan sı fat lar: iki

yüz yir mi beş say fa, on beş ço cuk vb.

g. İs nat grup la rın dan olu şan (iye lik eki

al mış bir isim le bir sı fat tan olu şan)

sı fat lar: sa lo nu ge niş ev, eli açık in san-

lar, çe ne si dü şük adam…

h. Hâl ek le riy le oluş tu rul muş kı salt ma

grup la rın dan olu şan sı fat lar: ca na

ya kın ki şi, işin de us ta in san, yük te ha fif

pa ha da ağır mal, göz den ırak ak ra ba lar

vb.

ES

EN

YA

YIN

LAR

I

Anlatım Türleri

197

DİKKAT

Ba sa mak sis te mi ne gö re sı ra lan mış sa yı isim le ri nin oluş tur du ğu ke li me gru bu na sa yı gru bu de nir.

kırk se kiz

yüz sek sen ye di

bin üç yüz kırk beş

Ön ce say ma sis te mi ne uy gun bir sa yı sı fa tı nın, ar dın dan “yüz, bin, mil yon, mil yar, tril yon, kat ril yon,

ken til yon ...” kelimelerinin gel di ği ke li me grup la rı, sa yı gru bu de ğil, sı fat tam la ma sı dır.

üç yüz beş bin iki mil yon do kuz mil yar dört tril yon sı fat isim sı fat isim sı fat isim sı fat isim sı fat isim

Sa yı grup la rı, bu tür sı fat tam la ma la rın da sı fat un su ru ola rak gö rev ala bi le ce ği gi bi bu tür sı fat tam la-

ma la rı da sa yı grup la rın da gö rev ala bi lir.

Yüz sek sen ye di mil yon sa yı gru bu/sı fat sa yı is mi 144444424444443

sı fat tam la ma sı

sıfat sayı sıfat sayı tamlaması grubu tamlaması grubu 64748 64748 64748 64748

üç yüz on se kiz mil yon beş yüz on al tı bin sayı grubu/sı fat sayı ismi sayı grubu/sı fat sayı ismi 144444424444443 144444424444443

sıfat tamlaması sıfat tamlaması 144444444444444424444444444444443

sayı grubu

sur la rı nın; di ze, be yit, bent gi bi şi ir sel ya pı bi rim le ri nin

et ki si ol sa da te mel ne den, coş ku ve he ye ca na bağ lı

an la tım la oluş tu ru lan me tin ler de az söz le çok şey an-

lat ma nın, his set tir me nin ve çağ rış tır ma nın bir zo run-

lu luk ola rak al gı lan ma sı dır. Şa ir, im ge le ri ni çağ rı şım,

ben zer lik ve kar şıt lık la rı ba şa rıy la yan sı ta bi le cek ke li-

me ler den ya rar la na rak ifa de et mek, bu nun için de ke-

li me le ri müm kün ol du ğun ca ge niş bir an lam ve çağ-

rı şım ala nı nı kar şı la ya cak şe kil de kul lan mak; an lat-

mak ve his set tir mek is te dik le ri ni en çar pı cı ke li me ler-

den ya rar la na rak di le ge tir mek; ba zen bir yük le mi bir-

den çok cüm le için or tak kul lan mak, ba zen de yük le-

mi söy le me ye rek ek sil ti li cüm le ler kur mak du ru mun-

da dır. Bu du rum, şi i rin ko lay ez ber len me si ni ve bir

ata sö zü gi bi ka lı cı ol ma sı nı sağ lar.

Or han Ve li Ka nık’ın aşa ğı da ki şi i rin de yo ğun ve

ek sil ti li bir an la tım var dır.

CIM BIZ LI Şİ İR

Ne atom bom ba sı

Ne Lon dra kon fe ran sı

Bir elin de cım bız

Bir elin de ay na

Umu run da mı dün ya

Anlatım Türleri

206

COŞKU VE HEYECANA BAĞLI (LİRİK) ANLATIM - ZAMİR (ADIL)3.

COŞKU VE HEYECANA BAĞLI (LİRİK) ANLATIMA.He ye can, coş ku, mut lu luk, hü zün; di nî du-

yar lı lık, de rin dü şün ce gi bi da ha çok so yut du-

rum la rın, oku yu cu yu et ki le yi ci, duy gu lan dı rı cı ve

hay ran bı rak tı rı cı bir şe kil de di le ge ti ril di ği me tin-

ler de kul la nı lan an la tım tü rü ne “coş ku ve he ye ca na

bağ lı an la tım” de nir. Coş ku ve he ye ca na bağ lı an la-

tım la oluş tu ru lan me tin le rin en önem li si, şi ir dir.

Coş ku ve he ye ca na bağ lı an la tım la oluş tu ru lan

me tin ler de iki un sur ön pla na çı kar: An lam ve ahenk.

An lam, bü tün me tin tür le ri nin or tak özel li ği dir. An lam-

sız cüm le ve mıs ra lar dan olu şan bir ya zı ya me tin de-

ne mez. Coş ku ve he ye ca na bağ lı an la tım da, an lam

ka dar ahenk de önem li dir.

Ahenk, ke li me le rin ses özel lik le ri ne dik kat edi-

le rek sı ra lan ma sı so nu cun da me tin de or ta ya çı kan

uyum dur.

Coş ku ve he ye ca na bağ lı an la tım la oluş tu ru lan

me tin ler; ton la ma, vur gu, ri tim, öl çü, ka fi ye ve her

tür lü ses ben zer li ğiy le ahenk li bir bü tün lük ka za nır.

Coş ku ve he ye ca na bağ lı an la tım da, öz gün içe-

rik le rin ya ra tıl ma sı ka dar, bu içe rik le rin öl çü, ka fi-

ye, ses akı şı, mü zi ka li te gi bi ahenk un sur la rı na dik-

kat edi le rek se çi len ke li me ler le di le ge ti ril me si de son

de re ce önem li dir. Coş ku ve he ye can uyan dı ra cak

içe rik ten yok sun, çağ rı şım ve im ge ba kı mın dan za-

yıf bir şi i rin; bir bi riy le uyum lu ke li me ler den oluş ma sı,

öl çü ve ka fi ye gi bi ahenk un sur la rı ba kı mın dan mü-

kem mel ol ma sı, o şi i rin ba şa rı lı sa yıl ma sı için as la tek

ba şı na ye ter li de ğil dir. Bu du rum, ter si için de söz ko-

nu su dur: Öz gün bir şi ir sel içe ri ği, im ge le min de ta sar-

la dı ğı şek liy le ke li me le re yan sı ta ma yan, his set tik le ri-

ni ve ta sar la dık la rı nı ahenk li ke li me ler le so mut laş tı ra-

ma yan bir şa i rin, coş ku ve he ye can la rı nı şi ir sel bir dil-

le ifa de ede bil me si müm kün de ğil dir.

Coş ku ve he ye ca na bağ lı an la tım la oluş tu ru-

lan me tin ler de ge nel lik le yo ğun (öz lü) ve ek sil ti li

bir an la tım var dır. Bun da öl çü, ka fi ye gi bi ahenk un-

ES

EN

YA

YIN

LAR

I

Anlatım Türleri

207

Coş ku ve he ye ca na bağ lı an la tım, “ben”

mer kez li bir an la tım tü rü dür. Bir şi ir de di le ge ti ri-

len ler, bir baş ka sı nın de ğil, o mıs ra la rı ya zan ki şi nin

duy gu, he ye can, coş ku ve im ge le ri dir. Şi ir, bu bağ-

lam da kişiselliğin; kişiye özgü tını, ritim ve söyleyişin

en yoğun olduğu ede bî tür dür.

Coş ku ve he ye ca na bağ lı an la tım la im ge nin, im-

ge nin de ha yal gü cü yle çok sı kı bir iliş ki si var dır. İm-

ge, ede bî me tin ler de yan sı tıl mak is te nen le ri da ha

can lı, da ha et ki li ve gö rü nür kıl mak için zi hin de can-

lan dı rıl ma ya ça lı şı lan gö rün tü dür. Şa ir, düş gü cüy le

ken di zih nin de öz gün bir gö rün tü oluş tu rur; oluş tur-

du ğu bu gö rün tü yü ke li me ler le di le ge ti re rek so mut-

laş tı rır. İm ge, şa i rin ha yal et ti ği, ta sar la dı ğı, zih-

nin de oluş tur du ğu bu gö rün tü nün dil gös ter ge le-

riy le (ke li me ler le) so mut laş tı rıl mış şek li dir. Bi lim

ada mı nın o gü ne ka dar bi lin me yen bir şe yi icat et me-

si ney se, bir şa i rin de öz gün bir im ge ya rat ma sı odur.

İm ge, şa i rin şi ir oluş tur ma, ha yal ede bil me gü-

cü nün so mut bir gös ter ge si dir; şi i rin, ede bî me tin le rin

ve gü zel sa nat la rın özü dür. İm ge den yok sun bir şi ir;

coş ku, he ye can ve ha yal le ri an cak ba sit ve sı ra dan

bir şe kil de ifa de et miş olur. Öz gün im ge ler, o gü ne

dek ya ra tıl ma mış, ifa de edil me miş ha yal ve gö rün tü-

ler, oku yu cu la ra zen gin çağ rı şım la rın ka pı la rı nı açar.

İn san zih ni nin ha yal ya rat ma gü cü (düş gü-

cü, im ge lem, mu hay yi le) sı nır sız dır. Ya ni in san her

şe yi ha yal ede bi lir, zih nin de her şe yi can lan dı ra bi lir,

her gö rün tü yü oluş tu ra bi lir. Fa kat in sa nın zih nin de

ya rat tı ğı her gö rün tü yü, ko nuş ma di li nin sı nır la rı için-

de an lat ma sı ne re dey se ola nak sız dır. Çün kü ha yal-

ler sı nır sız ama ke li me ler sı nır lı dır. Hiç bir dil de son-

suz zen gin lik te bir ke li me da ğar cı ğın dan söz edi le-

mez. Her dil; ke li me sa yı sı, dil bil gi si ku ral la rı; ke li-

me, ke li me gru bu ve cüm le oluş tur ma yön tem le ri vb.

ba kım lar dan sı nır lı dır. Üs te lik gün lük ko nuş ma di li;

bir an lam da oto ma tik leş miş, gün lük ya şa mın ih ti yaç-

la rı nı kar şı la ma ya ye ten, an lam çer çe ve le ri her kes çe

bi li nen bir kaç yüz ke li mey le sı nır lan mış, bu ke li me le-

rin de alı şıl mış cüm le ka lıp la rıy la kul la nıl dı ğı bir dil-

dir. Ya ni gün lük ko nuş ma di li nin sı nır la rı için de ka la-

rak im ge ya rat mak çok zor dur.

Bu du rum, şa ir le ri, gün lük di lin ola nak la rın dan

ya rar la na rak ye ni bir dil, şi ir di li, ya rat ma ya zor lar.

Şa ir, zih nin de oluş tur du ğu ha yal le ri, düş gü cüy le

var et ti ği gö rün tü le ri, ya ni so yut dün ya da olan la rı;

için de ya şa dı ğı mız so mut dün ya ya ta şı ma ya, on la rı

bu dün ya ya ait un sur lar olan ke li me ler le ye ni den var

et me ye, ya ni şi ir yaz ma ya ça lı şır. Bu sü reç te di lin

ses, an lam, söz di zi mi vb. özel lik le rin den ola bil di-

ğin ce ya rar la nır. Bun lar la ye tin me di ğin de alı şıl mış

ola nın dı şı na çı kar. Söz ge li mi ke li me le re o gü ne dek

yük len me miş an lam lar yük ler, ye ni ke li me ler ya ra tır,

ke li me le ri o gü ne ka dar bir ara da kul la nıl ma mış

ke li me ler le bir ara da kul la nır, di lin ka bul edil miş ya-

zım ku ral la rı nın dı şı na çı kar, mıs ra la ra kü çük harf le

baş lar... Bü tün bun lar, dil bi li min de sap ma te ri miy le

kar şı la nır. Sap ma, şi ir de bi linç li ola rak gün lük di lin

ses, an lam ve söz di zi miy le il gi li alı şıl mış ku ral ve

kul la nım la rı nın dı şı na çık ma yı, bun lar da çe şit li de ği-

şik lik ler ya pa rak dil de bu lun ma yan ke li me ve an la tım

ola nak la rı nı keş fet me yi, böy le lik le de öz gün bir şi ir

di li ya rat ma yı ola nak lı kı lar. Şi ir di lin de ki sap ma lar al tı

baş lık al tın da in ce le ne bi lir: Söz cük sel, ek sel, ses-

sel, söz di zim sel, ya zım sal ve an lam sal sap ma lar.

1. Söz cük sel sap ma: Şa i rin, an la mı ve bağ la mı

bir tek me tin le sı nır lı olan ye ni ke li me ler tü ret me si ne

söz cük sel sap ma de nir.

Yah ya Ke mal Be yat lı’nın, “Açık De niz” şi i rinde

züm rüt le yen; Fa zıl Hüs nü Dağ lar ca’nın, “Es ki Ses”

şi i rin de utan rı, yan rı, inan rı, gön cül; Öz de mir

Asaf’ın, “1=2” şi i rin de sev gi le mek, sev gi len mek;

Ce mal Sü re ya’nın, “Dik kat Okul Var” şi i rin de ya ban-

ca söz cük le ri ni kul lan ma la rı söz cük sel sap ma la ra

ör nek gös te ri le bi lir.

ES

EN

YA

YIN

LAR

I

1 = 2

ben tut tum se ni

yaz dım sev gi le dim

çiz dim sev gi le dim

sen sev gi le nin ce

se ni tam kal bin den vur dum

se ni kes tim, se ni ye dim

Öz de mir Asaf

Fazıl Hüsnü Dağlarca Yahya Kemal Beyatlı

Anlatım Türleri

208

ESKİ SES

Ev re nin beş yö nü de düz Beş sü re Tan rı gi de rim Oya la sa bi le gün düz Ge ce utan rı gi de rim

Gün cül kuş lar göç mez ise Doğ ru da lı seç mez ise Va rıp su yun iç mez ise Dağ la ra yan rı gi de rim

Bü yür ekin gö züm ilen Yel ler eser sö züm ilen Bir ışı ğı özüm ilen Du yar inan rı gi de rim

Fa zıl Hüs nü Dağ lar ca

DİKKAT, OKUL VAR!

Şans sız mıy dık? hak sız lık olur şim di

Dü şün se ne na sıl geç miş tik hız la

Bir le şen iki gü ver ci nin ara sın dan

Hiç do kun mak sı zın on la ra

Ben de tar çın sen de ıh la mur ko ku su

Az mı do lan dık Baş ken tin so kak la rın da

Ama iş te şö le nin ka çı nıl maz acı sı

Bi zim pa yı mı za düş tü so nun da

Aş kı mız şim di görk lü bir ha ya tın

Ya ban ca ya ber bat bir çe vi ri si

Sen me tin de üç beş sa tır at la dın

Ben geç miş za man da don dur dum fi il le ri

Sen ki özen le kat lan mış bir men dil gi biy din

Dü şü nür mü sün za man za man aca ba

Ne ler le öde dik şu mev si mi

Ve gün na sıl vu ru yor to puk la rı mı za

Şans sı zım di ye mem ben ken di pa yı ma

Olu yor böy le şey ler ara sı ra

Söz ge li mi okul ki tap la rı na gir mez şi i rim

Bü tün ço cuk lar an lar da

Ce mal Sü re ya

AÇIK DE NİZ

…

Gar bin ucun da, son kı yı dan en gü rül tü lü

Bir med za ma nı, gök yü zü kur şun la ör tü lü,

Gör düm de niz de dik le ri bin baş lı ej de ri;

Gör düm gü zel vü cu du nu züm rüt le yen de ri

Kes kin bir ür pe riş le kı mıl da dı an be an;

Bak tım ve an la dım ki o ej der di can la nan.

Son suz ufuk tan âh o ne coş kun ge liş ti o!

Bir den na sıl to par la na rak kük re miş ti o!

Yel ken, va pur ne var sa ka çış mış li man la ra,

Yal nız onun du kos ko ca mey dan ve man za ra!

Yal nız o kal mış or ta da, âsi ve bağ rı hûn,

…

Yah ya Ke mal Be yat lı

Anlatım Türleri

209

2. Ek sel sap ma: Ek le rin bi li nen ses le rin den ve

yer le rin den fark lı şe kil ler de kul la nıl ma sı na ek sel sap-

ma de nir. Eksel sapmayı somutlaştırmak için şöyle

bir örnek verebiliriz:

Bir le şik za man lı fi il ler de ek ler fi il kök ve göv de-

le ri ne şu sı ray la ge lir:

kök ya da göv de + kip eki + ek fi il + ki şi eki

gör ecek ti m

Fa kat gü nü müz Türk çe sin de bir le şik za man lı fi il-

le rin 3. ço ğul ki şi çe kim le rin de bu ek le rin sı ra la ma sın-

da de ği şik li ğe gi dil me si yay gın lık ka zan mış ve ön ce

3. ço ğul ki şi eki olan “-lar, -ler”, da ha son ra ek fi il

kul la nı lır ol muş tur: üşü – yor – lar – dı , iç – ecek –

ler – miş , kork – ar – lar – sa

Hil mi Ya vuz aşağıdaki şi i rin de Türk çe de ki bu

yay gın kul la nı mı dik ka te al ma mış, “at lar lar dı” ve “gö-

rü nü yor lar dı” kelimeleri ni “at lar dı lar” ve “gö rü nü yor-

du lar” şek lin de kul lan ma yı ter cih et miş tir.

Öz de mir Asaf aşa ğı da ki şi i rin de olum suz luk

ekiy le bi ten fi il le re ge ti ri len şim di ki za ma n eki nin

da ral tı cı et ki si ni bi linç li şe kil de yok say mış tır.

3. Ses sel sap ma: He ce öl çü sü ne uy gun mıs ra-

la rın üre til me si için ke li me ler den ba zı ses le rin çı ka-

rıl ma sı ya da bu ke li me le re ba zı ses le rin ek len me-

si, ke li me le rin aruz öl çü sü ne uyum lu hâ le ge ti ril me-

si için imâ le ve zi hâf yo luy la uzun ün lü le rin kı sa, kı-

sa ün lü le rin de uzun oku ma sı, ses sel sap ma la rın ti-

pik ör nek le ri dir.

Ka ra ca oğ lan’ın aşa ğı da ki koş masında ba zı ses-

ler öl çü ne de niy le düş müş tür.(8)

ES

EN

YA

YIN

LAR

I

OYUN DA Kİ OL MA YAN

Kim se yi ses le me yo rumAl dat ma yo rum kim se yiBir can dan lı ğı var sa renk le ri minCa nı mın çık tı ğı

Kim se yi avut ma yo rumEğ le me yo rum kim se yi…

rüzgârlı camlar

rüz gâr lı cam lar! siz den ba kı yor ken

at lar dı lar, or day dı lar, yağ ma lan mış

ve def ne ler den

ye şil gü neş le re sa rın mış lar dı

de rin sağ rı la rıy la kim bi lir ner den

bir bah çe gi bi gö rü nü yor du lar

rüz gâr lı cam lar! siz den ba kın ca

ve gi zem ler den

at lar dı lar: bir bah çe ye sa rın mış lar dı

san ki yaz dan ge çen ay dın lık tı lar

ve ölüm ler den

ye şil gü neş ler gi bi gö rü nü yor du lar

rüz gâr lı cam lar! siz den bak tı ğım

za man say dam, vu rul muş

ve de rin den

bo yun la rıy la ye şil gü neş ler, or da

uğul tu lu, ba şı boş at la rıy la gü lüş ler

rüz gâr lı cam lar gi bi gö rü nü yor du lar

rüz gâr lı cam lar! siz bir gi ze min

ki ta bıy dı nız ve san ki yaz lar dan

kal ma de yiş ler......

N’EY LE YİM

Dost de yip de dost gay re ti kov du ğum

Dost ba na bir ya ra aç tı n’ey le yim

Ak göğ sü üs tü ne mih man ol du ğum

O da bir gün imiş, geç ti n’ey le yim

Bir ok at tım kar lı da ğın ar dı na

Düş tü m’ola sev di ği min yur du na

El yan maz ken ben ya nar dım der di ne

En gel ara mı zı aç tı n’ey le yim

Yü ce dağ dan aş tım gel dim yol di ye

Bah çe ni ze el sun dum da gül di ye

Ah dı aman et tim ay rıl mam di ye

Fe lek ayır dı da seç ti n’ey le yim

Ka rac’oğ lan der ki sen de ben gi bi

Ak eli ne kı na yak mış kan gi bi

Bir te pe de ye ni do ğan gün gi bi

Ak şam, sa bah er ken aş tı n’ey le yim

(8) Bir mıs ra da dü şen ses le rin ye ri ne kes me işa re ti ko nur.

Ba zı ke li me le rin ya zı di lin de ki

kul la nım la rı na gö re de ğil ko nuş ma

di lin de ki şe kil le ri ne gö re kul la nıl ma-

sı da ses sel sap ma dır. Ge nel dil de

ol ma yıp böl ge ağız la rın da ya şa yan

ki mi ke li me le re şi ir ler de yer ve ril me-

si de bir çe şit ses sel sap ma dır. Bu

tür ses sel sap ma lar, an la tım da ki do-

ğal lık il ke si nin bi rer yan sı ma sı ola-

rak da dü şü nü le bi lir.

HAYATTA BEN EN ÇOK BABAMI SEVDİM

Ha yat ta ben en çok ba ba mı sev dim.

Ka ra ça lı lar gi bi yar dan bit me bir ço cuk

Çar pı ba cak la rıy la – ha düş tü, ha dü şe cek –

Na sıl ko şar sa ar dın dan bir de vin,

O çap kın ba ba mı ben öy le sev dim.

Bil mez di ki otur du ğu muz sem ti,

Gel di mi de gi di ci – hep, hepp ace le işi! –

Ça ğın en gü zel göz lü maa rif mü fet ti şi.

At las tan ba kar dım ne re ye git ti,

Öy le öy le ez ber et tim gur be ti.

Se vinç ten uçar dım has ta ol dum mu,

40’ı ge çer se ateş, çağ’rır lar İs tan bul’a,

Bi he lal laş mak is ter el bet, diğ’mi, oğ luy la!

Ti foy ken ba şar dım bu aşk oy’nu nu,

Ohh de dim, göğ sü ne göm düm bur nu mu.

En son tef ti şi ne çı ka na de ğin

Koş tu rur ken ar dın dan o uç mak ta ki de vin,

Da ha baş ka tür aşk lar, ge niş sev da lar için

Açıl dı ne fe sim, fik rim, ca ne vim.

Ha yat ta ben en çok ba ba mı sev dim.

Can Yü cel

Anlatım Türleri

210

KARA TİREN GELMEZ M’OLA

Ka ra ti ren gel mez m’ola

Dü dü ğü nü çal maz m’ola

Gur bet ele yar yol la dım

Mek tu bu mu al maz m’ola

Al lı ge lin al olay dı

Sel vi le re dal olay dı

Ge len ge çen yol cu lar dan

Naz lı yar be ni so ray dı

Al dım çan ta mı eli me

Çık tım gur be tin yo lu na

Böy le bil sey dim sev mez dim

Düş tüm âle min di li ne

Al lı ge lin al olay dı

Sel vi le re dal olay dı

Ge len ge çen yol cu lar dan

Naz lı yar be ni so ray dı

Bu tür kü nün

ilk ben di nin son

ke li me le ri olan “mi

ola / mı ola”nın

tür kü nün öl çü sün-

den ötü rü “m’ola”

şek lin de okun ma-

sı ses sel bir sap-

ma dır.

Anlatım Türleri

211

4. Söz di zim sel sap ma: Kelimelerin bir ara ya

gelerek an lam lı kelime grup la rı ve cüm le ler oluş tur-

ma la rı, bel li ku ral lar dâ hi lin de ger çek le şir. Söz ge li mi

ge çis siz bir fi il olan bak mak, ge çiş li bir fi il gi bi (Dı şa-

rı yı bak tım.) kul la nı la maz.

Coş ku ve he ye ca na bağ lı an la tım da di lin söz di-

zi miy le il gi li bu tür ku ral la rı nın dı şı na çı kıl ma sı na söz

di zim sel sap ma de nir.

Meh met Âkif Er soy’un İs tik lal Mar şı mız da “Ey

naz lı hi lâl, kur ban ola yım, çeh re ni çat ma” ye ri ne

“Çat ma, kur ban ola yım, çeh re ni ey naz lı hi lâl!”,

“Dün ya la rı al san da bu cen net va ta nı ver me” ye-

rine “Ver me dün ya la rı al san da bu cen net va ta nı”

di ze le ri ni kur ma sı; Yah ya Ke mal Be yat lı’nın do ğal

dil de “gül le rin tu tuş tu ğu bah çe” ya da “gül le ri

tu tu şan bah çe” şek lin de oluş tu ru la bi le cek bir sı fat

tam la ma sı nı “gül ler tu tu şan bah çe”, “ölüm den

bi le be ter” şek lin de söy le ne bi le cek bir söz gru bu nu

“ölüm den be ter bi le” şek lin de söy le me si; Ece Ay-

han’ın “Ah İs tan bul! Kes me ce kar pu zun için de ki

de li kan lım!” şek lin de söy le ne bi le cek bir ün lem gru-

bu nu “Ah kar pu zun için de ki kes me ce de li kan lım

İs tan bul” şek lin de söy le me si, söz di zim sel sap ma la-

ra ör nek gös te ri le bi lir.

ES

EN

YA

YIN

LAR

I

İS TİK LÂL MAR ŞI

…

Çat ma, kur ban ola yım, çeh re ni ey naz lı hi lâl!

Kah ra man ır kı ma bir gül! Ne bu şid det, bu ce lâl?

Sa na ol maz dö kü len kan la rı mız son ra he lâl...

Hak kı dır, Hakk’a ta pan, mil le ti min is tik lâl!

…

Bas tı ğın yer le ri “top rak” di ye rek geç me, ta nı:

Dü şün al tın da ki bin ler ce ke fen siz ya ta nı.

Sen şe hit oğ lu sun, in cit me, ya zık tır, ata nı:

Ver me, dün ya la rı al san da, bu cen net va ta nı.

…

Meh met Âkif Er soy

Ah met Ham di Tan pı nar’ın aşa-

ğı da ki şi i ri, söz di zim sel sap ma la rın

öz gün ör nek le riy le oluş tu rul muş tur.

VUS LAT

…

On lar ki bu gül ler tu tu şan bah çe de dir ler. Bir gün ne re den han gi te sa düf le ge lir ler? …


EY LÜL SO NU

…

Hiç dön me mek ölüm ge ce sin den bu sa hi le,Bit mez bir öz le yiş tir, ölüm den be ter bi le.…


US TA İŞİ

…

Ah kar pu zun için de ki kes me ce de li kan lım İs tan bul Yü re ği ni uta na rak sak lı yor ve çü rü müş çi çek ko ku yor sun… Ece Ay han

GE ZİN Tİ

İkiz ha ya let ler gi bi yü rü dük

Pus lu ay dın lık ta o ba har gü nü

Ge ce, bir te pe den sey ret tik, bü yük

Yıl dız la rın su ya dö kül dü ğü nü.

Ül ker, De mir bo ğa, Al tın ke lep çe

Tıl sım lı gül le ri gök bah çe si nin,

Bir bir açıl dı lar... Ve ıs sız ge ce,

Su da tek rar lan dı, il ham lı, en gin,

Bir âlem ku ru lur gi bi ye ni den

Baş tan ba şa ha yâl, dü şün ce, rü yâ,

Bil lûr bir ka de he ben zi yor dun sen

Uza nan yü zün le bu pa rıl tı ya!

Ahmet Hamdi Tanpınar

Anlatım Türleri

212

5. An lam sal sap ma: Ke li me le re alı şıl mış ve bi-

li nen an lam la rı nın dı şın da ye ni an lam lar yük len me si-

ne an lam sal sap ma de nir. An lam sal sap ma lar, ede bî

sa nat lar dan ve alı şıl ma mış bağ daş tır ma lar dan ya rar-

la nı la rak ya pı lır. An lam sal sap ma lar, öz gün im ge le rin

oluş tu rul ma sı na ola nak sağ lar.

Hil mi Ya vuz’un yukarıdaki şi i rin de ye min, ta but,

ço cuk luk, hü zün, gök, an ne kav ram la rı, öz gün im-

ge lere dö nüş müş tür. Ye min le rin çeş me le re ben ze til-

me si, ta bu tun ka lın cilt li bir ki tap, ço cuk lu ğun da de-

ni ze usul ca bı ra kı lan bir ce viz ta but şek lin de ta sar-

lan ma sı, hü zün le rin al ya nak lı bir kuk la cı dan ki ra la-

nan bir nes ne gi bi dü şü nül me si, “gök”ün bin ler ce ma-

vi şap ka ola rak su nul ma sı, “an ne”nin de ka rart ma ge-

ce le ri ni ay dın la tan, çi çek iş le me li bir lâm ba ola rak ha-

yal edil me si; bu şi ir de ki öz gün im ge ler dir. Bu im ge ler,

şi i rin çağ rı şım ba kı mın dan da son de re ce kuv vet li ol-

du ğu nu gös ter mek te dir.

Çağ rı şım, en ya lın ta nı mıy la bir dü şün ce, gö-

rün tü, var lık ya da gös ter ge nin baş ka bir dü şün ce,

gö rün tü, var lık ya da gös ter ge yi ha tır lat ma sı dır. Bu

şi ir de ki “ye min, çeş me, ta but, ka lın cilt li ki tap, ço cuk-

luk, ce viz ta but, de niz, ucuz hü zün ler, ki ra la mak, al-

ya nak bir kuk la cı, gök, ma vi şap ka, o gün ler, çi çek

iş le me li lam ba, ka rart ma ge ce le ri, sen, an la mak, ya-

tak” kelimeleri bi rer dil gös ter ge si ola rak şi i ri oku-

yan he men her ke se bir şey le ri çağ rış tı ra cak tır. Söz

ge li mi de niz kelimesi tek ba şı na ma vi lik, en gin lik,

son suz luk, de rin lik, dal ga lar, ba lık lar, yüz mek gi-

bi çe şit li ta sa rım la rın mer ke zin de dir. Ya ni “de niz”

kelimesi nin bu kav ram, var lık ve fi il le ri çağ rış tı ra bil-

me gü cü var dır. Bir dil gös ter ge si nin (kelimenin) di-

ğer gös ter ge ler le iliş ki si he sa ba ka tıl ma dan zi hin de

ya rat tı ğı bu tür çağ rı şım la ra ya kın çağ rı şım de nir.

İn san zih nin de he men or ta ya çı kan bu tür ya-

kın çağ rı şım la rın ya nın da bir de oku yu cu nun bi ri kim-

le riy le bes le nen, de rin lik li bir dü şün me ve ha yal et me

sü re cin den son ra or ta ya çı kan ta sa rım ve çağ rı şım-

lar var dır. Bu tür çağ rı şım la ra da uzak çağ rı şım de-

nir. Uzak çağ rı şım da an la tı cı, bir kav ram ya da im-

ge yi, onun la ya kın iliş ki li ke li me ler le de ğil, uzak iliş-

ki li ke li me ler le do lay lı ola rak yan sıt ma ya ça lı şır. Alı-

şıl ma mış bağ daş tır ma lar la oluş tu ru lan öz gün im ge ler

ve an lam sal de rin li ği olan ke li me ler, uzak çağ rı şım la-

rın ya pıl ma sı nı ko lay laş tı rır.

Ca hit Kü le bi’nin, kö yü ve sev gi li si ara sın da kur-

du ğu öz deş lik ler üze rin de şe kil le nen Hikâye isimli şi-

irinde, bir çok ya kın çağ rı şım ya nın da uzak bir çağ rı-

şım da vardır: Şa ir, “Be nim doğ du ğum köy ler de/

Buğ day tar la la rı yok tu” di ze le rin de ge çen buğ day

tar la la rı tam la ma sıy la zi hin de bel li bir çağ rı şım ala-

nı (ya kın çağ rı şım) oluş tur muş, “buğ day tar la la rı”yla

il gi li de ğil miş gi bi du ran “Da ğıt saç la rı nı be bek/Sa-

vur bi raz” di ze le rin de ise sev gi li sin den saç la rı nı da-

ğıt ma sı nı is te ye rek buğ day tar la la rıy la sev gi li nin

saç la rı ara sın da gö rün tü ye da ya lı bir ben zer lik

iliş ki kur muş tur: Buğ day tar la la rı şa i re sev gi li si nin

saç la rı nı çağ rış tır mak ta dır: Buğ day tar la la rı da sev gi-

li nin saç la rı da sa rı dır. Saç lar da buğ day tar la la rın da-

ki ba şak lar da rüz gâr la sav rul mak ta dır.

“Hil mi’nin Ço cuk lu ğu” şi i rin de ki “hil mi di yor ki

an nem/çi çek iş le me li bir lâm bay dı/ka rart ma ge ce-

le rin de” di ze le ri de ya kın ve uzak çağ rı şım la ra son

de re ce açık tır. An nenin, ka ran lık ge ce le ri ay dın latan

bir lâm ba ola rak im ge leş ti ril me si, ka ran lık-lâm ba

(an ne)-ay dın lat ma iliş ki si ni be ra be rin de ge tir mekte-

dir. Ka ran lık lar, ya ni mad di ve ma ne vi bü tün olum-

suz luk lar: Nes ne le ri, ki şi le ri, me kân la rı gö re me mek,

bun la rı bir bi rin den ayırt ede me mek; acı lar, üzün tüler,

yal nız lık lar, kö tü lük ler, iha net ler, kor ku lar… Bun la ra

son ve ren, ka ran lık la rı ay dın la tan, ge ce yi gün dü ze

çe vi ren bir nes ne: Lâm ba. Ya ni an ne. Ve da ha ni ce

çağ rı şım lar… Bun la rın bir ço ğu ya kın çağ rı şım dır. Bu

hilmi’nin çocukluğu

hil mi di yor ki ye min ler

ba na çeş me le ri ha tır la tır

ta but ka lın cilt li bir ki tap tır

se nin de ço cuk lu ğun bir ce viz ta but muy du

usul ca bı ra kı lan de ni ze?

hil mi di yor ki ben

ucuz hü zün ler ki ra lar dım

al ya nak bir kuk la cı dan

gök bin ler ce ma vi şap ka dır

se nin de şap kan ma vi miy di

o gün ler de?

hil mi di yor ki an nem

çi çek iş le me li bir lâm bay dı

ka rart ma ge ce le rin de

sen de de niz le ri an lı yor muy dun

ya ta ğa gir me den?

ES

EN

YA

YIN

LAR

I

Anlatım Türleri

213

di ze ler de uzak bir çağ rı şım dan da söz edi le bi lir: Ka-

rart ma ge ce le ri ifa de sin den yo la çı kı la rak an ne ile

hu zur, ra hat lık ve din gin lik ara sın da da bir iliş ki ku-

ru la bi lir. Sa vaş du ru mun da düş man uçak la rın dan ko-

run mak ama cıy la ışık la rı ört me ve ya sön dür me bi çi-

min de alı nan ön lem le rin bü tü nü ne ka rart ma; ka rart-

ma nın uy gu lan dı ğı ge ce le re de ka rart ma ge ce le-

ri de nir. Sa de ce bir evin de ğil, bü tün bir ken tin ışık-

tan yok sun ol du ğu, ka ran lık la ra gö mül dü ğü bir şe hir-

de et ra fı ay dın la tan bir lâm ba ya sa hip ol mak... Hem

de üze rin de çi çek de sen le ri bu lu nan bir lâm ba ya…

Onun la ka ran lık lar dan çık mak, her kes önü nü gör-

mek, yü rür ken bir yer le re çarp ma mak için ışı ğa muh-

taç ken onun la ay dın lan mak. Onun la, ya ni an ney le…

Bu şi ir de ki uzak çağ rı şım lar dan bi ri de “se nin de

ço cuk lu ğun bir ce viz ta but muy du/se nin de şap-

kan ma vi miy di/sen de de niz le ri an lı yor muy dun”

di ze le rin de ken di ni his set tir mek te dir. Ço cuk di lin de

“Be nim gü zel bir oyun ca ğım var, se nin de var mı;

be nim an nem dün ya nın en iyi an ne si; be nim ba-

bam se nin ba ba nı dö ver” gi bi kar şı laş tır ma la ra da-

ya nan, üs tün lük ve sa hip len me ifa de eden söy le yiş-

le re sık ça rast la nır. Şi ir de ki söz ko nu su di ze ler de de

san ki böy le bir söy le yiş var dır. Bu ifa de le rin, ço cuk

di li ni, ço cuk la rın var lık ve kav ram la rı al gı la ma bi-

çi mi ni, bun la rı an lam lan dır ma ve di le ge tir me bi çi-

mi ni çağ rış tır dı ğı nı söy le mek çok da yan lış ol maz.

Hİ KÂ YE

Se nin du dak la rın pem be

El le rin be yaz,

Al tut el le ri mi be bek

Tut bi raz.

Be nim doğ du ğum köy ler de

Ce viz ağaç la rı yok tu.

Ben bu yüz den se rin li ğe has re tim

Ok şa bi raz.


Buğ day tar la la rı yok tu.

Da ğıt saç la rı nı be bek

Sa vur bi raz.

Be nim doğ du ğum köy le ri

Ak şam la rı eş kı ya lar ba sar dı.

Ben bu yüz den yal nız lı ğı hiç sev mem

Ko nuş bi raz!


Şi mal rüz gâr la rı eser di.

Ve bu yüz den du dak la rım çat lak tır

Öp bi raz.

Be nim doğ du ğum köy le ri

Ak şam la rı eş kı ya lar ba sar dı.

Ben bu yüz den yal nız lı ğı hiç sev mem

Ko nuş bi raz.

Sen Tür ki ye gi bi ay dın lık ve gü zel sin.

Be nim doğ du ğum köy ler de gü zel di.

Sen de an lat doğ du ğun yer le ri.

An lat bi raz.Cahit Külebi

ES

EN

YA

YIN

LAR

I

Anlatım Türleri

214

an gelir

an ge lirpal dır kül dür yı kı lır bu lut lar gök yü zün de an la şıl maz bir hey bet o es ki he ye can ölüran ge lir bi ter mu hab bet çal gı lar su sar he ves kal maz şa tâ râ bân ölür şa ra bın ga za bın dan kork çün kü fe na kır mı zı dır kan tu tar / tu tan ölürso kak lar ku şa tıl mış ka ra kol lar ta ra nır yağ mur da bir mi li tan ölür

an ge liröm rü nün hır sı zı dır her ölen piş man ölür hep yan lış an la şıl mış tır ha yal le ri ya sak lan mışan ge lir şim şek ya lar mas ma vi deh şe tiy le si ya set mey da nı nı di rek ler ça tır dar yal nız lık tan seh pa da pir sul tan ölür

son umut kı rıl mış tır kaf da ğı’nın ar dın da ki ne se lam ar tık ne sa bah kim se ler bil mez ner de ler nam lı ma sal sev da lı la rı

ev vel za man için de kal bur sa man ölürkub be ler de uğul dar bâ kî çeş me ler den akar si nan an ge lir -lâ ilâ he il lal lah- ka nu nî sü ley man ölür

gö rün mez bir me zar lık tır za man şa ir ler do la şır saf saf ten ha la rın da şi ir söy le ye rek kim duy sa / kor ku dan ölür-tah rip gü cü yük sek- sa at lı bir bom ba dır pat lar an ge lir at ti lâ il han ölür

6. Ya zım sal sap ma: Ya zım ve nok ta la may la il gi li ge nel uy gu la ma ve ku ral la rın dı şı na çı kıl ma sı na ya zım sal

sap ma de nir. Özel isim le rin ilk harf le ri nin kü çük ya zıl ma sı, mıs ra la rın ay nı hi za dan baş la ma ma sı, nok ta la ma işa-

ret le ri nin hiç kul la nıl ma ma sı ya da alı şıl mı şın dı şın da kul la nıl ma sı ya zım sal sap ma la ra ör nek gös te ri le bi lir.

At ti la İl han’ın bu şi i rin de, ya zım sal sap ma la ra pek

çok ör nek var dır.

Anlatım Türleri

217

Var lık, kav ram ve du rum la rı kar şı la yan ke li me le-

re isim den di ği ni da ha ön ce be lirt miş tik. Ge rek ya zı lı

ge rek se söz lü an la tım lar da var lık, kav ram, du rum la rı

kar şı la mak için ge nel lik le bu var lık, kav ram ve du-

rum la rın isim le ri ni kul la nır, ba zen de bun la rın isim le-

ri ni söy le mez, ge çi ci ola rak bu isim le rin ye ri ni tu tan

ke li me le re baş vu ru ruz.

“Ka le mi, ar ka da şı na ver.” cüm le sin de iki var lık

(ka lem, ar ka daş) isim le ri söy le ne rek kar şı lan mış tır.

Bu cüm le “Şu nu ona ver.” şek lin de de söy le ne bi lir,

bu du rum da var lık lar, isim le riy le de ğil; on la rın ye ri ni

ge çi ci ola rak tu tan ke li me ler le kar şı la nır dı. Bu cüm-

le de ol du ğu gi bi isim le rin ye ri ni ge çi ci ola rak tu tan

ke li me le re za mir de nir. Za mir ler beş baş lık al tın da

in ce le nir.

1. Kişi (Şahıs) zamiri: Ki şi isim le ri nin ye ri ni

tutan zamirlerdir. Türk çe de ki şa hıs za mir le ri nin sa yı sı

al tı dır:

Bi rin ci te kil ki şi za mi ri ben

İkin ci te kil ki şi za mi ri sen

Üçün cü te kil ki şi za mi ri o

Bi rin ci ço ğul ki şi za mi ri biz

İkin ci ço ğul ki şi za mi ri siz

Üçün cü ço ğul ki şi za mi ri on lar

Bu za mir ler den ben ve biz, ko nu şan; sen ve

siz, din le yen; o ve on lar ise adı ge çen ki şi le rin isim-

le ri nin ye rleri ne kul la nı lır: Söz ge li mi Ali ko nu şu yor,

Fat ma onu din li yor sa Ali ko nuş ma sı ra sın da ken di

is mi nin ge çe ceği zaman “ben”, Fat ma’nın is mi nin

ge çe ce ği zaman “sen” za mi ri ni kul la na cak tır. Ali,

ken di si ve Fat ma dı şın da bir ki şi den söz ede cek se, o

ki şi nin is mi ni kul lan mak is te me di ğin de de “o” za mi ri ni

kul la na cak tır.

2. Dönüşlülük zamiri: Ki şi za mir le rin den da ha

güç lü bir an lam ta şı yan ve iye lik ek le ri ni al mış bi çim-

le riy le kul la nı lan ken di kelimesi ne “dö nüş lü lük za mi-

ri” de nir. Bu kelimeye dö nüş lü lük za mi ri den me si nin

ne de ni, bu za mi rin, ya pı lan işin ya pa na dön dü ğü nü

gös te ren bir an lam ta şı ma sı dır. Dö nüş lü lük za mir-

le ri, ki şi za mir le ri gi bi bü tün ki şi ad la rı nın yer le ri ne

kul la nı la bi lir. Dö nüş lü lük za mir le ri şun lar dır: ken dim,

kendin, kendi/kendisi, kendimiz, kendiniz, kendileri.

3. İşa ret za mi ri: İsimlerin ye ri ni işa ret ede rek

tu tan za mir ler dir. “Ben ga ze te yi oku ya ca ğım, sen

der gi yi oku!” cüm le si “Ben bu nu oku ya ca ğım, sen

şu nu oku!” şek lin de söy le nir se “ga ze te” ve “der gi”

ke li me le ri nin ye ri ne işa ret an la mı ta şı yan za mir ler

kul la nıl mış olur. İşa ret za mir le ri şun lar dır: Bu, şu, o,

bun lar, şun lar, on lar.

Bu nun fi ya tı ni çin bu ka dar yük sek?

Al ba ka lım şu nu, bir da ha da ko nuş ma!

Si ga ra iç me yin çün kü o, dost gö rü nüp ar ka-

nız dan si zin ku yu nu zu ka zan bir düş mandır.

ZAMİR (ADIL)B.

ES

EN

YA

YIN

LAR

I

Ben ve sen za mir le ri yö nel me du rum eki ni al dık-

la rın da bu kelimelerin kök le rin de ki “e” se si “a”ya

dö nü şür. Bu is tis nai ses ola yı na kök te ün lü de ği-

şik li ği denir.

ben – e/a ba na

sen – e/a sa na

DİKKAT

1. Sı fat ve zarf ola rak da kul la nı la bi len “böy le,

şöy le, öy le” kelimeleri, iye lik ek le ri ni al dık la rın da

işa ret za mi ri ne dö nü şür: böy le si, böy le le ri; şöy le-

si, şöy le le ri; öy le si, öy le le ri.

Böy le in san la ra acı mak doğ ru de ğil.

Böy le ko nuş ma yın, be ni üzü yor su nuz.

Böy le le ri ne acı mak doğ ru de ğil.

2. Türk çe de hem işa ret hem yer (me kân) an la mı

ta şı yan işa ret za mir le ri de var dır: Bu ra, şu ra, ora.

Bu za mir ler, “bu, şu, o” sı fat la rı nın ara kelimesiy le

ka lıp laş ma sı so nu cun da oluş muştur.

DİKKAT

Anlatım Türleri

218

ES

EN

YA

YIN

LAR

I

3. “Bu, şu, o” kelimeleri işa ret sı fa tı ola rak da

kul la nı la bi lir. Bunların sı fat ola rak kul la nı la bil me si

için, ken di le rin den son ra, işa ret et tik le ri bir is min

gel me si ge re kir:

Bu şi ir, da ha gü zel.

Bu, da ha gü zel.

Şu te le fo na ba ka bi lir mi yim?

Şu na ba ka bi lir mi yim?

4. “O” ve “on lar” za mir le ri nin ki şi za mi ri mi işa-

ret za mi ri mi ol du ğu bağ lam dan an la şı lır. Bu ke li-

me ler ki şi isim le ri ne yer le ri ne kul la nıl dık la rın da ki şi

za mi ri, di ğer kul la nım lar da ise işa ret za mi ri olur:

Siz çok an la yış lı sı nız, on lar si zin gi bi de ğil.

On la rı şu ra fa yer leş ti re lim.

5. “Bu, şu, o” za mir le ri hâl ek le ri ni al dı ğın da

bun lar la hâl ek le ri ara sı na za mir n’si de ni len bir

ün süz gi rer: bu na, şun dan, on dan vb.

Bir çok eleş tir men, ona cep he al mış tı.

Bir ço ğu ona cep he al mış tı.

Ba zı ede bi yat çı lar ça bu cak unu tu lur.

Ba zı la rı, ça bu cak unu tu lur.

5. Soru zamiri: İsim le rin ye rleri ni so ru an lam lı

kelimeler le tu tan za mir ler dir. Bu za mir le rin ce vap la rı

ya bir isim ya da is min ye ri ni tu tan bir za mir dir.

— Ki me ha ber ver din? so ru z.

— Ah met’e ha ber ver dim. isim

— Ona ha ber ver dim. ki şi z.

— Çan tan da ne var dı? so ru z.

— Çan tam da ki tap var dı. isim

— Çan tam da şu var dı. işaret z.

4. Belgisiz zamir: İsim le rin ye rleri ni be lir siz

bi çim de tu tan za mir ler dir.

O, bu ra ya gel sin.

Bi ri bu ra ya gel sin.

Bir ki şi is mi nin ye ri ne kul la nı lan “o” za mi rin de

her han gi bir be lir siz lik yok tur. Çün kü bu ke li me nin

üçün cü te kil ki şi yi kar şı la dı ğı bel li dir. Ama ikin ci

cüm le de ki bi ri ke li me sin de bir be lir siz lik var dır. (Kim

gel sin; o mu gel sin, ben mi ge le yim?)

Fa lan, fi lan, her kes, şey gi bi bir kaç za mi rin

dışında bel gi siz za mir le rin bü yük bir bölümü bel gi siz

sı fat la ra iye lik ek le ri nin ge ti ril me siy le oluşturulmuştur:

baş ka sı, ba zı sı, ba zı la rı, bi ri, bi ri si, bi ri le ri, bi ri-

niz, bi ri miz, bir ço ğu, bir ka çı, ço ğu, he pi miz, ki mi,

ki mi si, öbü rü, öbür le ri, öte ki, tü mü vb.

Anlatım Türleri

219

1. “Ne” kelimesi “han gi” an la mın da kul la nıl dı-

ğın da so ru sı fa tı olur:

Ne iş le uğ ra şı yor su nuz? sı fat

2. “Kim, ne, ne re” gi bi bir kaç so ru za mi ri nin dı-

şın da bü tün so ru za mir le ri so ru sı fat la rı na iye lik ek-

le ri nin ge ti ril me siy le oluş tu rul muş tur: han gi si, ka çı,

ka çın cı sı vb.

— Han gi el bi se yi be ğen din?

— Sen han gi si ni be ğen din?

— Bu el bi se yi be ğen dim.

— Ben bu nu be ğen dim.

3. Za mir ler be lir ti li ve zin cir le me isim tam la ma-

la rın da gö rev ala bi lir:

Onun şiirleri insanı derinden etkiler. tamlayan tam lanan (kişi zamiri) 144424443


İn san ların çoğu, bunu bil mez. tamlayan tam lanan (belgisiz zamir) 1444442444443


DİKKAT

ES

EN

YA

YIN

LAR

I

be nim ki ta bım tam la yan tam la nan (za mir) (isim)

onun ki ta bı tam la yan tam la nan (za mir) (isim)

Bu cüm le şöy le de ku ru la bi lir di: “Be nim ki ta bım

ge çen ay ya yım lan dı, onun ki ne za man ya yım la na-

cak?” Bu cüm le de “onun ki ta bı” tam la ma sı kı sal tı la-

rak “onun ki” şek lin de söy len miş, böy le lik le tam la nan

gö re vin de kul la nı lan bir isim olan ki ta bı kelimesinin

ye ri ne bir ek (il gi za mi ri) kul la nıl mış tır.

Ben zer ör nek ler aşa ğı da ki cüm le ler de de var dır:

Ka le mi mi bu la mı yo rum, se nin ki ni ala bi lir il gi z.

mi yim?

(Ka le mi mi bu la mı yo rum, se nin ka le mi ni tam la yan tam la nan

ala bi lir mi yim?)

Bi zim ki ler, böy le de di ko du la ra al dı rış et mez.

Bir şap ka is ti yor muş de de si nin ki gi bi.

ÖR NEK SORU (ÖSS – 2004)Aşa ğı da ki cüm le le rin han gi sin de bir söz cük, il gi

adı lın dan (il gi za mi rin den) son ra yak laş ma du ru-

mu eki al mış tır?

A) Ma sa da ki ler den yal nız ca bi ri ni al.

B) Bu gün kü nü öte ki ler den da ha çok be ğen dim.

C) Be nim ki nin say fa la rın da renk li re sim ler var.

D) Bu da her yö nüy le se nin ki ne ben zi yor.

E) Be nim kin de hiç bir ek sik yok.

ÇÖ ZÜM: “Bu da her yö nüy le se nin ki ne ben zi yor.”

cüm le sin de il gi za mi ri olan “-ki”den son ra is min yak-

laş ma du ru mu eki olan “-e” gel miş tir. Bu iki ek ara sın-

da ki “n”, kay naş tır ma se si dir.

Ce vap D

6. İlgi zamiri: İsim tam la ma la rın da tam la nan

gö re vin de kul la nı lan un su run ye ri ne ge çen “-ki” eki-

ne il gi (ait lik) za mi ri de nir. İl gi za mi ri de di ğer za mir-

ler gi bi isimlerin ye ri ni ge çi ci ola rak tu tan bir un sur-

dur. Onu di ğer za mir ler den ayı ran özel lik, kelime de-

ğil de ek ol ma sı dır.

“Be nim ki ta bım ge çen ay ya yım lan dı, aca ba

onun ki ta bı ne za man ya yım la na cak?” cüm le si nde

iki isim tam la ma sı var dır:

Anlatım Türleri

220

DOĞRU – YANLIŞ

1. Dö nüş lü lük za miri tek başı na kul la nı la-

bi le ceği gi bi ki şi za mir le riy le bir lik te de

kul la nı la bi lir.

Doğru Yanlış

6. “Bi ri son sa hi biy di, bi ri ilk/Bu oyu nu hep

bir lik te sey ret tik” di ze le rin de bel gi siz

za mir kul la nıl mış tır.

Doğru Yanlış

2.

Doğru Yanlış

7.

Doğru Yanlış

3.

Doğru Yanlış

8.

Doğru Yanlış

4.

Doğru Yanlış

9.

Doğru Yanlış

5.

Doğru Yanlış

10.

Doğru Yanlış

ES

EN

YA

YIN

LAR

I

ÖLÇME – DEĞERLENDİRME 11 Zamir (Adıl)

Anlatım Türleri

221

BOŞLUK DOLDURMA

1. “...........” ve “...........” za mir le ri yö nel me

du rum eki ni aldığında bu kelimelerin

kök le rin de ki “e” se si “a”ya dö nü şür.

6. “Pas ta yı şu ta ba ğa, onu da bu ta ba ğa

ko ya lım.” cüm le sin de ki “o” kelimesi, bir

................ za mi ri dir.

2. 7.

3. 8.

4. 9.

5. 10.

ES

EN

YA

YIN

LAR

I

Anlatım Türleri

222

EŞLEŞTİRME

Ve rin ke se yi der, eli ni uza tır

Ek se ri, ga ri bin yo lu nu gö ze tir

So ru sı fa tı nın kul la nıl dı-

ğı di zeler

Bel gi siz za mi rin kul la nıl-

dı ğı di zeler

İl gi za mi ri nin kul la nıl dı ğı

di zeler

Ad laş mış ni te le me sı fa-

tı nın kul la nıl dı ğı di zeler

İşa ret za mi ri nin kul la nıl-

dı ğı di zeler

So ru za mi ri nin kul la nıl-

dı ğı di zeler

Dö nüş lü lük za mi ri nin

kul la nıl dı ğı di zeler

İşa ret sı fa tı nın kul la nıl-

dı ğı di zeler

DİZEAÇIKLAMA

1

İs ter dim bu es ki yer de se nin le

Baş ba şa uyu mak son uy ku mu zu2

Bi ri ni ça ğır mak için im da da

Yak tı ğı ate şi yak ma ya cak tın3

Tür ki ye’m, ana yur dum, se be bim, ça rem

Ta şı na top ra ğı na vur gun lu ğum bun dan dır4

Ben hır sız ola yım ken di ma lı ma ha

Ben ya ka la na yım eş ki ya ma5

Han gi hır sız çal dı, se ni yır tık ce bim den

Han gi pen se ko par dı bi zi bir bi ri miz den6

Göl ge den ya şam dı bi zim ki si

Göl ge sin de dün ya nın7

Çat lı yor, yır tı nı yor yo ku şu sök mek için

Hey Sa kar ya, kim de miş su ya vu rul maz per çin8

A

B

C

Ç

D

E

F

G

Anlatım Türleri

227

DESTANSI (EPİK) ANLATIM -EMREDİCİ ANLATIM - FİİL - FİİLİMSİ4.

DESTANSI (EPİK) ANLATIMA.Des tan sı an la tı mın bel li baş lı özel lik le ri şun lar-

dır:

1. Des tan sı an la tım da; ta ri hî olay lar ve ki şi-

ler, he ye can ve coş ku uyan dı ra cak şe kil de ele alı nır.

2. Des tan sı an la tım la oluş tu ru lan bü tün me tin-

ler de ola ğa nüs tü lük le re yer ve ri lir. Bu du rum, des-

tan sı me tin ler le ki şi sel ha ya tı ko nu alan me tin ler ve

tarihsel metinler ara sın da ki en önem li fark tır. Ta rih-

sel me tin ler de ve ki şi sel ha ya tı ko nu alan me tin ler-

de (anı, bi yog ra fi, oto bi yog ra fi, gün ce, mek tup, ge zi

ya zı sı) so mut ger çek le rin an la tıl ma sı; des tan sı me-

tin ler de ise ta ri hî olay ve ki şi le rin ola ğa nüs tü lük ler te-

me lin de an la tıl ma sı söz ko nu su dur. Des tan sı me tin-

ler de dil da ha çok şi ir sel iş le vin de, ta rih sel me tin ler le

ki şi sel ha ya tı ko nu alan me tin ler de ise da ha çok gön-

der ge sel iş lev de kul la nı lır.

3. Des tan sı an la tım la oluş tu ru lan me tin le rin

ço ğun da in sa nüs tü özel lik le re sa hip kah ra man la rın,

ger çek leş ti ril me si im kân sız gö rü nen bir ta kım olay la rı

ger çek leş ti re rek top lum la rı nı yok olu şun eşi ğin den

kur tar ma la rı an la tıl mış tır. He men hep si er kek olan bu

kah ra man lar, ge rek ti ğin de top lum la rı için ken di le ri ni

fe da ede bil me ce sa re ti ni gös te re rek onur lu, er dem li,

yü ce ve kor ku suz ki şi lik le rin sim ge si olur lar. Bü tün

des tan sı me tin ler de düş man sa yı ca çok, kuv vet çe

üs tün, mad di do na nım ca da ha zen gin ol ma sı na kar-

şın, az sa yı da kah ra ma nın ce sa re ti, yi ğit li ği ve kor ku-

suz lu ğu kar şı sın da ye nil me ye mah kûm dur.

4. Des tan sı an la tım en be lir gin şe kil de yap ma

des tan lar da kul la nı lır. Yap ma des tan lar, do ğal des-

tan la rın ni te lik le ri dik ka te alı na rak oluş tu ru lan me tin-

ler dir. Bu ra dan yo la çı ka rak şu nu söy le ye bi li riz: Des-

tan sı an la tı mın çı kış nok ta sı, do ğal des tan lar dır. Do-

ğal des tan lar, bi lin me yen za man lar da ya şa nan ya da

ya şan dı ğı var sa yı lan önem li olay la rın ve bu olay lar da

kah ra man lık gös te ren le rin, yi ğit lik, ola ğa nüs tü lük ve

abart ma te me lin de an la tıl dı ğı uzun man zum eserler-

dir. Yap ma des tan lar la do ğal des tan lar ara sın da,

me tin le re ko nu olan olay la rın ger çek leş me za man la rı

ve ke sin li ği nok ta sın da fark var dır. Do ğal des tan lar-

da an la tı lan la rın ger çek le şip geç me di ği ni, ger çek-

leş miş se bi le ke sin ola rak ne za man ger çek leş ti ği ni,

bun la rın ku şak tan ku şa ğa ak ta rıl ma sı sı ra sın da ne

ka dar de ği şik li ğe uğ ra dı ğı nı tes pit et mek ne re dey se

ola nak sız dır. Do ğal des tan lar, mi to lo jiy le ta ri hin iç içe

geç ti ği za man la rın iz le ri ni ta şır. Yap ma des tan la ra

ko nu olan olay lar da ise bu an lam da da ha ger çek çi

bir yön var dır. Söz ge li mi Na zım Hik met’in, ba zı açı-

lar dan yap ma des tan ni te li ği ta şı yan Ku vâ yi Mil li ye

isim li ese rin de, ola ğa nüs tü lük le re ve abart ma la ra yer

ve ril mek le bir lik te me tin de an la tı lan la rın ya şan mış lı-

ğı (Kur tu luş Sa va şı ve bu sa vaş ta kah ra man lık gös-

te ren le rin ger çek leş tir dik le ri) in kâr edi le mez ta rih sel

ger çek ler dir. Do ğal des tan lar da ki mi to lo jik var lık ve

ilah la rın ye ri ni yap ma des tan lar da in sa nüs tü güç le ri

ve ze kâ la rıy la top lum la rı nı yok oluş tan kur ta ran ger-

çek ta rih sel kah ra man lar alır.

5. Bir me tin de des tan sı an la tı mın ol ma sı, o

met nin tü mü nün des tan sı an la tım la ka le me alın dı ğı nı

gös ter mez: Sa vaş la rın ya da sa vaş lar ka dar önem li

top lum sal olay la rın ele alın dı ğı ta rih sel me tin le rin,

kah ra man lık te ma lı şi ir, öy kü ve ro man la rın, din sel

me tin le rin ba zı bö lüm le ri des tan sı an la tım la ba zı bö-

lüm le ri de baş ka an la tım tür le riy le ka le me alı na bi lir.

6. Des tan sı an la tım, oku yu cu da coş ku ve he-

ye can uyan dı ra bi lir. Bu bağ lam da coş ku ve he ye ca-

na bağ lı an la tım la des tan sı an la tım ara sın da şu fark

var dır: Des tan sı an la tım “biz”, coş ku ve he ye ca na

bağ lı an la tım “ben” mer kez li dir. Des tan sı an la tım

ne öl çü de top lum sal ise coş ku ve he ye ca na bağ lı

an la tım da o öl çü de bi rey sel dir. Des tan sı an la tım da

top lu mun tü mü nü il gi len di ren olay lar ele alınarak mil lî

de ğer le re sa hip çık ma; bir ara da, güç lü ve kor ku suz

ya şa ma gi bi de ğer ler yü cel ti lir. Coş ku ve he ye ca na

bağ lı an la tım da ise amaç top lum sal de ğil, ki şi sel dir;

önem li olan, met ni oluş tu ra nın ki şi sel duy gu, al gı ve

ES

EN

YA

YIN

LAR

I

Anlatım Türleri

228

im ge le ri dir. Des tan sı an la tım da, met ni ya za nın de-

ğil, baş ka la rı nın ya şa dık la rı nın he ye can ve coş ku

uyan dı ra cak şe kil de an la tıl ma sı, coş ku ve he ye ca na

bağ lı an la tım da ise baş ka la rı nın de ğil, met ni ya za nın

his set tik le ri nin, ha yal et tik le ri nin öz gün im ge ler le di le

ge ti ril me si söz ko nu su dur.

7. Var lık la rın ger çek leş tir dik le ri iş, kı lış ve oluş-

la rı kar şı la yan kelimelere fi il (ey lem) de nir. Des tan sı an la tım da ki şi le rin ger çek leş tir dik le ri bir ta kım olay lar an la tı la rak ha re ket öge si nin ön pla na çı ka rıl ma sı esas ol du ğun dan, bu an la tım tü rün de fi il ler bü yük önem ta şır.

8. Des tan sı an la tım da di ze, öl çü, ka fi ye, ede bî

sa nat gi bi şi ir sel öge ler den ya rar la nı la bi lir.

MOHAÇ TÜRKÜSÜ

Biz dik o hü cû mun bü tün aş kıy le ka nat lı;

Biz dik o sa bah ilk atı lan saf ta yüz at lı.

Uç tuk Mo haç uf kun da gö rün mek he ve siy le,

Can lan dı o meş hûr ova at kiş ne me siy le!

Fet hin da ha bir ül ke yi par lat tı ğı gün dü;

Biz uğ ru na can ver di ği miz yer de gö rün dü.

Gül yüz lü bir âfet ti ki her bû se si lâ le;

Gir dik za fe rin koy nu na, kan dık o vi sâ le!

Dün ya ya ve da et tik, atıl dık do lu diz gin;

En son ko şu muz dur bu! Asır lar ca bi lin sin!

Bir bir açı lır ken gö ğe, son def’a ya rış tık;

Al lah’a gi den yol da me lek ler le ka rış tık.

Geç tik he pi miz dört na la cen net ka pı sın dan;

Gör dük ebe dî ced le ri bir an da ya kın dan!

Bir bah çe de yiz şim di şe hit ler le be ra ber;

Biz ler gi bi öl müş o yi ğit ler le be ra ber.

Lâ kin ka la cak doğ du ğu muz top ra ğa biz den

Şim şek gi bi bir ha tı ra nal ses le ri miz den!


ÖRNEK METİNLER

Anlatım Türleri

229

ÇA NAK KA LE ŞE HİT LE Rİ NE

Şu Bo ğaz har bi ne dir? Var mı ki dün yâ da eşi?

En ke sîf or du la rın yük le ni yor dör dü be şi.

-Te pe den yol bu la rak geç mek için Mar ma ra’ya-

Kaç do nan may la sa rıl mış ufa cık bir ka ra ya.

Ne ha yâ sız ca te haş şüd ki ufuk lar ka pa lı!

Ner de-gös ter di ği vah şet le “Bu bir Av ru pa lı!”

De di rir: Yır tı cı, his yok su lu, sırt lan kü me si,

Var sa gel miş, açı lıp mah be si, ya hud ka fe si!

Es ki Dün ya, Ye ni Dün ya, bü tün ak vâm-ı be şer,

Kay nı yor kum gi bi, tû fan gi bi mah şer mah şer.

Ye di ik li mi ci hâ nın du ru yor kar şın da,

Os tral ya’yla be ra ber ba kı yor sun: Ka na da!

Çeh re ler baş ka, li san lar, de ri ler ren gâ renk:

Sâ de bir hâ di se var or ta da: Vah şet ler denk.

Ki mi Hin dû, ki mi yam yam, ki mi bil mem ne be lâ...

Ha ni, tâu na da zül dür bu re zil is ti lâ!

Ah, o yir min ci asır yok mu, o mah lûk-i asîl,

Ne ka dar göz de si mev cûd ise hak kıy le, se fîl,

Kus tu Meh met çi ğin ay lar ca du rup kar şı sı na;

Dök tü kar nın da ki es râ rı ha yâ sız ca sı na.

Mas ke yır tıl ma sa hâ lâ bi ze âfet ti o yüz...

Me de niy yet de ni len kah be, ha ki kat, yüz süz.

Son ra mel’un da ki tah ri be mü vek kel es bâb,

Öy le müt hiş ki: Eder her bi ri bir mül kü ha râb.

Öte den sâ ika lar par ça lı yor âfâ kı;

Be ri den zel ze le ler kal dı rı yor a’mâ kı;

Bom ba şim şek le ri bey nin den inip her si pe rin;

Sö nü yor göğ sü nün üs tün de o ars lan ne fe rin.

Ye rin al tın da ce hen nem gi bi bin ler ce lâ ğam,

Atı lan her lâ ğa mın yak tı ğı, yüz ler ce adam.

Ölüm in dir me de gök ler, ölü püs kür me de yer;

O ne müt hiş ti pi dir: Sav ru lur en kâz-ı be şer...

Ka fa, göz, göv de, ba cak, kol, çe ne, par mak, el, ayak,

Bo şa nır sırt la ra, vâ dî le re, sağ nak sağ nak.

Sa çı yor zır ha bü rün müş de o nâ merd el ler,

Yıl dı rım yay lı mı tû fan lar, alev den sel ler.

Ve ri yor yan gı nı, dur muş da açık sî ne le re,

Sü rü hâ lin de ge zer ken sa yı sız tey yâ re.

Top tü fek ten da ha sık, gül le ya ğan mer mi ler...

Kah ra man or du yu sey ret ki bu teh dî de gü ler!

Ne çe lik tab ya lar is ter, ne si ner has mın dan;

Alı nır kal’â mı göğ sün de ki kat kat iman?

Han gi kuv vet onu, hâ şâ, ede cek kah rı na râm?

Çün kü te’sis-i İlâ hî o me tîn is tih kâm.

ke sîf: Yo ğun, kalabalık, sert.

te haş şüd: Bi rik me, yı ğıl ma, top lan ma.

mah bes: Ha pis ha ne, hap se di len yer.

ak vâm-ı be şer: İn san ka vim le ri.

tâ un: Ve ba.

züll (zil let): Al çal ma, ha kir lik.

se fîl: Se fa let çe ken, muh taç lık için de olan.

âfet: Çok gü zel.

mel’un: Lâ net len miş, lâ ne te lâ yık, ko vul muş.

mü vek kel: Ve kil olan.

es bâb: Se bep ler.

sâi ka: Yıl dı rım.

âfâk: Ufuk lar.

a’mâk: De rin lik ler.

lâ ğam: Ye ral tı na dö şe nen bir tür fi til li bom ba, ma yın.

ne fer: As ker.

en kâz-ı be şer: En kaz hâ li ne gel miş in san be den le ri.

tab ya: Bir böl ge yi sa vun mak için ya pı lan ve si lah lar-

la güç len di ri len as ke rî ya pı.

hasm: Düş man.

kal’â: Ka le.

râm: İta at eden, bo yun eğen.

te’sis-i İlâ hî: Ce nâb-ı Hakk’ın yap ma sı, ya rat ma sı.

me tin: Sağ lam, da ya nık lı.

is tih kâm: Düş man sal dı rı sı nı dur dur mak, düş ma na

kar şı sa vun ma yap mak ama cıy la dü zen len miş yer.

mev ki-i müs tah kem: İçin de çe şit li as ke ri te sis le rin

bu lun du ğu ko ru nak lı böl ge.

Anlatım Türleri

230

Sa rı lır, in di ri lir mev ki-i müs tah kem ler,

Be şe rin az mi ni tev kif ede mez sun’-u be şer;

Bu gö ğüs ler se Hu dâ’nın ebe dî ser had di;

“O be nim sun’-u be dî’im, onu çiğ net me!” de di.

Âsım’ın nes li... di yor dum ya... ne sil miş ger çek:

İş te çiğ net me di nâ mu su nu, çiğ net me ye cek.

Şü he dâ göv de si, bir bak sa na, dağ lar, taş lar...

O, rü kû ol ma sa, dün yâ da eğil mez baş lar,

Vu ru lup ter te miz al nın dan, uzan mış ya tı yor,

Bir hi lâl uğ ru na, yâ Rab, ne gü neş ler ba tı yor!

Ey, bu top rak lar için top ra ğa düş müş as ker!

Gök ten ec dâd ine rek öp se o pâk al nı de ğer.

Ne bü yük sün ki ka nın kur ta rı yor Tev hîd’i...

Bedr’in ars lan la rı an cak, bu ka dar şan lı idi.

Sa na dar gel me ye cek mak be ri kim ler kaz sın?

“Gö me lim gel se ni ta ri he!” de sem, sığ maz sın.

Herc ü merc et ti ğin ed vâ ra da yet mez o ki tâb...

Se ni an cak ebe diy yet ler eder is ti âb.

“Bu, ta şın dır.” di ye rek Kâbe’yi dik sem ba şı na;

Ru hu mun vah yi ni duy sam da ge çir sem ta şı na;

Son ra gök kub be yi al sam da, ri dâ na mıy le,

Ka na yan lâh di ne çek sem bü tün ec râ mıy le;

Mor bu lut lar la açık tür be ne çat sam da ta van,

Ye di kan dil li Sü rey yâ’yı uzat sam ora dan;

Sen bu âvi ze nin al tın da, bü rün müş ka nı na,

Uza nır ken, ge ce meh tâ bı ge tir sem ya nı na,

Tür be dâ rın gi bi tâ fec re ka dar bek let sem;

Gün dü zün fecr ile âvi ze ni leb rîz et sem;

Tül le nen mağ ri bi, ak şam la rı sar sam ya ra na...

Yi ne bir şey ya pa bil dim di ye mem hâ tı ra na.

Sen ki, son ehl-i sa lî bin kı ra rak sav le ti ni,

Şar kın en sev gi li sul tâ nı Sa lâ had din’i,

Kı lıç Ars lan gi bi ic lâ li ne et tin hay ran...

Sen ki, İs lam’ı ku şat mış, bo ğu yor ken hüs ran,

O de mir çem be ri göğ sün de kı rıp par ça la dın;

Sen ki, rû hun la be ra ber ge zer ec râ mı adın;

Sen ki, â’sâ ra gö mül sen ta şa cak sın... Hey hât,

Sa na gel mez bu ufuk lar, se ni al maz bu ci hât...

Ey şe hîd oğ lu şe hîd, is te me ben den mak ber,

Sa na âğû şu nu aç mış du ru yor Pey gam ber.

Meh met Âkif Er soy

tev kîf: Tu tuk la mak, alı koy mak.

ser had: Sı nır, hu dut.

sun’-u be şer: İn san işi, in sa nın yap tı ğı.

sun’-u be dî: Gü zel eser.

şü he dâ: Şe hit ler.

ec dâd: Geç miş te ki bü yük ler, ata lar.

Tev hîd: Ce nab-ı Hakk’ın var lı ğı na ve bir li ği ne inan mak.

mak ber: Me zar, ka bir.

herc ü merc: Altüst, dar ma da ğı nık, kar ma ka rı şık.

ed vâr: De vir ler, za man lar.

is ti âb: İçi ne al mak.

ri dâ: Örtü, hırka, elbise.

lâ hd: Me zar, ka bir.

ec râm: Cisimler.

fe cir: Gü neş doğ ma dan önceki alaca karanlık, tan.

leb rîz et mek: Ta şa cak de re ce de dol dur mak.

mağ rib: Ba tı.

ehl-i sa lîb: Haç lı Se fer le ri ne ka tı lanlar.

sav let: Şid det li hü cum, sal dır ma.

ic lâl: Kuv vet ve kud ret.

â’sâr: Asır lar.

ci hât: Ci het ler, ta raf lar, yön ler.

âğûş: Ku cak.

Anlatım Türleri

231

KUVÂYİ MİLLİYE

…

Ayın al tın da kağ nı lar gi di yor du.

Kağ nı lar gi di yor du Ak şe hir üs tün den Af yon’a doğ ru.

Top rak öy le bi tip tü ken mez,

dağ lar öy le uzak ta,

san ki gi den ler hiç bir za man

hiç bir men zi le eriş mi ye cek ti.

Kağ nı lar yü rü yor du yek pa re me şe den te ker lek le riy le.

Ve on lar

ayın al tın da dö nen ilk te ker lek ti.

Ayın al tın da öküz ler

baş ka ve çok kü çük bir dün ya dan gel miş ler gi bi

ufa cık, kı sa cık tı lar,

ve pı rıl tı lar var dı has ta, kı rık boy nuz la rın da

ve ayak la rı al tın dan akan

top rak,

top rak

ve top rak tı.

Ge ce ay dın lık ve sı cak

ve kağ nı lar da tah ta ya tak la rın da

ko yu ma vi hum ba ra lar çı rıl çıp lak tı.

Ve ka dın lar

bir bir le rin den giz li ye rek

ba kı yor lar dı ayın al tın da

geç miş ka fi le ler den ka lan öküz ve te ker lek ölü le ri ne.

Ve ka dın lar,

bi zim ka dın la rı mız:

kor kunç ve mü ba rek el le ri,

in ce, kü çük çe ne le ri, ko ca man göz le riy le

ana mız, av ra dı mız, yâ ri miz

…

şim di ayın al tın da

kağ nı la rın ve har tuç la rın pe şin de

har man ye ri ne keh ri bar ba şak lı sap çe ker gi bi

ay nı yü rek fe rah lı ğı

ay nı yor gun alış kan lık için dey di ler.

Ve on beş lik şa rap ne lin çe li ğin de

in ce bo yun lu ço cuk lar uyu yor du.

Ve ayın al tın da kağ nı lar

yü rü yor du Ak şe hir üs tün den Af yon’a doğ ru.

…

Sa at 2.30.

Ko ca te pe ya nık ve ih ti yar bir ba yır dır,

ne ağaç, ne kuş se si,

ne top rak ko ku su var dır.

Gün düz gü ne şin.

ge ce yıl dız la rın al tın da ka ya lar dır.

Ve şim di ge ce ol du ğu için

ve dün ya ka ran lık ta da ha bi zim,

da ha ya kın,

da ha kü çük kal dı ğı için

ve bu va kit ler de top rak tan ve yü rek ten

evi mi ze, aş kı mı za ve ken di mi ze da ir

ses ler gel di ği için

ka ya lık lar da şa yak kal pak lı nö bet çi

ok şa ya rak gü lüm se yen bı yı ğı nı

sey re di yor du Ko ca te pe’den

dün ya nın en yıl dız lı ka ran lı ğı nı.

Düş man üç sa at lik yer de dir

ve Hı dır lık-te pe si ol ma sa

Af yon ka ra hi sar şeh ri nin ışık la rı gö zü ke cek.

Ku zey do ğu da Gü ze lim-dağ la rı

ve dağ lar da tek

tek

ateş ler ya nı yor.

Ova da Akar çay bir pı rıl tı ha lin de

ve şa yak kal pak lı nö bet çi nin ha ya lin de

şim di yal nız su la rın yap tı ğı bir yol cu luk var:

Akar çay bel ki bir akar su,

bel ki bir ır mak,

bel ki kü çü cük bir ne hir dir.

…

Dü şün dü bir den bi re ka ya lar da ki adam

kay nak la rı ve yol la rı düş man elin de ka lan bü tün ne hir le ri.

Kim bi lir on lar ne ka dar bü yük,

ne ka dar uzun du lar?

Bir ço ğu nun adı nı bil mi yor du,

yal nız, Yu nan’dan ön ce ve Se fer ber lik’ten ev vel

Se lim şah lar Çift li ği’nde ır gat lık eder ken Ma ni sa’da

ge çer di Ge diz’in su la rı nı ba şı dö ne rek.

Dağ lar da tek

tek

ateş ler ya nı yor du.

Ve yıl dız lar öy le ışıl tı lı, öy le fe rah tı lar ki

şa yak kal pak lı adam

na sıl ve ne za man ge le ce ği ni bil me den

gü zel, ra hat gün le re ina nı yor du

ve gü len bı yık la rıy la du ru yor du ki mav ze ri nin ya nın da,

bir den bi re beş adım sa ğın da onu gör dü.

Pa şa lar onun ar ka sın day dı lar.

O, saa ti sor du.

Pa şa lar: “Üç,” de di ler.

Sa rı şın bir kur da ben zi yor du.

Ve ma vi göz le ri çak mak çak mak tı.

Anlatım Türleri

232

Yü rü dü uçu ru mun ba şı na ka dar,

eğil di, dur du.

Bı rak sa lar

in ce, uzun ba cak la rı üs tün de yay la na rak

ve ka ran lık ta akan bir yıl dız gi bi ka ya rak

Ko ca te pe’den Af yon ova sı na at lı ya cak tı.

…

Sol da, iler dey di Ali On ba şı.

Kan için dey di yü zü gö zü.

Bir sü va ri ta kı mı geç ti ya nın dan dört na la.

Ka ça nı ko va la mı yor du yal nız

ulaş mak da is ti yor du bir yer le re

ve sa de ce kah ret mi yor

ya ra tı yor du da.

Ve kı lıç la rın,

nal la rın,

el le rin

ve göz le rin pı rıl tı sı

ar dar da ça kan ay dın lık bir bü tün dü.

Ali On ba şı bir şim şek hı zıy la dü şün dü

ve şu tür kü yü duy du:

“Dört na la ge lip Uzak As ya’dan

Ak de niz’e bir kıs rak ba şı gi bi uza nan

bu mem le ket bi zim.

Bi lek ler kan için de, diş ler ke net li, ayak lar çıp lak

ve ipek bir ha lı ya ben zi yen top rak,

bu ce hen nem, bu cen net bi zim.

Ka pan sın el ka pı la rı, bir da ha açıl ma sın,

yok edin in sa nın in sa na kul lu ğu nu,

bu da vet bi zim...

Ya şa mak bir ağaç gi bi tek ve hür

ve bir or man gi bi kar deş çe si ne,

bu has ret bi zim...”

Son ra.

Son ra, 9 Ey lül de İz mir’e gir dik

ve Kay se ri li bir ne fer

ya nan şeh rin kı zıl tı sı için den ge lip

öf ke den, se vinç ten, ümit ten ağ lı ya ağ lı ya,

Gü ney den Ku ze ye,

Do ğu dan Ba tı ya,

Türk hal kıy la be ra ber

sey ret ti İz mir rıh tı mın dan Ak de niz’i.

…

Nâ zım Hik met

Anlatım Türleri

233

EMREDİCİ ANLATIMB.Em re di ci an la tı mın bel li baş lı özel lik le ri şun lar-

dır:

1. Adın dan da an la şı la ca ğı üze re bu an la tım

tü rün de an la tı cı, oku yu cu ya/din le yi ci ye bir şey le ri

em re der ya da ba zı ko nu lar da öne ri ve tel kin ler de

bu lu nur. Oku yu cu dan bir iş yap ma sı nı, bir ey lem de

bu lun ma sı nı, bir dav ra nı şı ger çek leş tir me si ni ya da

ger çek leş ti rdiği ba zı iş, ey lem ve dav ra nış la ra son

ver me si ni is ter. Ya pıl ma sı nı is te di ği ya da ya sak la dı-

ğı iş, ey lem ve dav ra nış la rın sı nır la rını ke sin ifa de ler-

le be lir ler, bun lar da gör dü ğü ek sik lik le rin gi de ril me si-

ni is ter.

2. Em re di ci an la tım şu tür me tin ler de kul la nı lır:

a. Ku rum la rın ku ru luş, iş le yiş ve gö rev le riy-

le il gi li hü küm le ri be lir le yen ka nun, tü zük,

yö net me lik, ge nel ge, yö ner ge gi bi mev-

zu at me tin le rin de

b. Bir hak kın kul la nı mı nı ve sı nır la rı nı be lir-

le yen, bun la ra uyul ma ma sı du ru mun da

çe şit li hu kuk sal yap tı rım la rı dü zen le yen

me tin le rin de: Tra fik ku ral la rıy la ve ce za

hu ku kuy la il gi li me tin ler, ana ya sal ve

ev ren sel hak la rı ve so rum lu luk la rı, ti ca ri

ürün ya da hiz met ler den ya rar lan ma nın

ko şul la rı nı dü zen le yen ya da bu ürün ve

hiz met le rin bel li bir sü re ve bel li şart la ra

uy mak ko şu luy la ga ran ti kap sa mın da ol-

du ğu nu gös te ren me tin ler vb.

c. Bir ku ru mun iş le yi şiy le il gi li çe şit li hu sus-

la rı or ta ya ko yan ta li mat ve öne ri me tin-

le rin de: Ti ca ri bir iş let me de müş te ri le re

na sıl dav ra nıl ma sı ge rek ti ği ni, ürün ve

hiz met su nu mu nun na sıl ya pı la ca ğı nı

belirleyen me tin ler vb.

ç. Kul lan ma ve mon taj kı la vuz la rın da, ürün

ta nı tım ya zı la rın da, rek lam me tin le rin de,

el ilan la rın da ve ye mek ta rif le ri nin an la tıl-

dı ğı me tin ler de

d. Ya rış ma, sı nav, spor mü sa ba kası ve

oyun lar da uyu la cak ku ral la rı be lir ten me-

tin ler de

e. Si ya si söy lev le re, ide olo jik buy ruk ve dü-

şün ce le re yer ve ren, pro pa gan da ama-

cıy la oluş tu ru lmuş me tin ler de

f. Ya şam, do ğa, in san lar, me kân lar, nes-

ne ler vb. kar şı sın da alın ma sı ge re ken

tutumla ilgili bilgi veren felsefe ve ideoloji

metinlerinde; din sel buy ruk la rı bil di ren

me tin ler de

g. Va si yet nâ me ve si ya set nâ me ler de

3. Em re di ci me tin ler, sos yal ha yat açı sın dan

son de re ce önem li dir. Oku yu cu bu me tin ler de be lir-

ti len ku ral la ra uy mak, ya sak lar dan ka çın mak zo run-

da dır. Çün kü bu me tin ler, sos yal ha ya tı dü zen le yen,

ki şi le rin hak, gö rev ve so rum lu luk la rı nı be lir le yen

hü küm ler içe rir. Tra fik ku ral la rı nı bil me den ara bay la

tra fi ğe çık mak, apart man ya şa mı nın ki şi ye yük le di-

ği so rum lu luk lar dan ha ber dar ol ma dan apart man da

ya şa mak, bir fut bol ma çın da ki ku ral la rı dik ka te al ma-

dan fut bol oy na mak, ken di öz gür lük le ri ni kul lan ma ya

ça lı şır ken baş ka la rı nın öz gür lü ğü nü en gel le ye bi le cek

dav ra nış lar da bu lun mak, sos yal ha ya tın alt üst ol ma-

sı na ne den olur.

4. Em re di ci an la tım la oluş tu ru lan me tin ler de

açık la yı cı ve öğ re ti ci yön ler de bu lu nur.

5. Em re di ci an la tım la oluş tu ru lan me tin ler de dil

çoğunlukla alı cı yı ha re ke te ge çir me iş le vin de kulla-

nı lır.

6. Em re di ci me tin le r oluş tu ru lur ken şun lar dan

sık ça ya rar la nı lır:

a. Emir, öne ri, tel kin, ya sak la ma ifa de eden

kelimeler den ve kelime grup la rın dan

b. Sen, siz ve biz za mir le rin den, bu za mir le-

re gö re çe kim len miş fi il ler den

c. İkin ci te kil, bi rin ci ve ikin ci ço ğul ki şi iye lik

ek le rin den

ç. Emir, di lek-şart, ge rek li lik ve is tek ki pin de

çe kim len miş fi il ler den

d. Söz de öz ne ler den ve edil gen ça tı lı fi il ler-

den

ES

EN

YA

YIN

LAR

I

Anlatım Türleri

234

ÖRNEK METİNLER

Be zel ye kü pü (4 ki şi lik)

Ge rek li mal ze me: Ya rım kg kıy ma, 4 di lim ba yat ek mek içi, 1

so ğan, 2 yu mur ta, ya rım kg be zel ye, 1 su bar da ğı haş lan mış be zel ye,

2 çor ba ka şı ğı haş lan mış pi rinç, 1 ha vuç, 1 çor ba ka şı ğı te re ya ğı, 2

çor ba ka şı ğı haş lan mış mı sır, tuz, ka ra bi ber

Bir kap ta kıy ma, ek mek içi, in ce kı yıl mış so ğa nı yo ğu run. Tuz ve

ka ra bi ber ek le ye rek köf te ha mu ru nu ha zır la yın. Mal ze me nin ya rı sı nı

yu var lak bir ka lı ba ya yın. Be zel ye le rin ya rı sı nı üze ri ne dö kün. Mı sır ve

haş lan mış pi rin ci ka rış tı ra rak ila ve edin. Üze ri ne ka lan be zel ye yi dö-

kün. Köf te har cı ile mal ze me le rin üze ri ni kap la yın. Fı rın da pi şir dik ten

son ra ters çe vi re rek ser vis ya pın.

(Zi ya fet der gi si, 19. sa yı, 26 Ha zi ran 1999)

Ey oğul! Her iş ten ön ce din iş le ri ne dik kat et!

Zi ra farz la ra dik kat, din ve dev le tin güç len me si ne

se bep tir. Din iş le ri ni; dik kat li ol ma yan, iti ka dı bo zuk

ve doğ ru yol dan ay rıl ma ya yö ne len, bü yük gü nah-

lar dan ka çın ma yan, he la le ha ra ma dik kat et me yen,

zevk ve eğ len ce ye düş kün, tec rü be siz ki şi le re bı rak-

ma! Dev let ida re sin de bu gi bi ki şi le re iş ver me! Zi ra

ya ra tan dan kork ma yan, ya ra tı lan dan hiç kork maz.

Bü yük gü nah iş le yen ve bu nu de vam et ti ren kim se de

sa da kat ol maz. Böy le ki şi le rin sa da ka ti ol sa, üm me-

ti ol du ğu pey gam ber-i zî şa nın sa dık teb li ga tı üze re

ha re ket eder de şer’i şe ri fin dı şı na çık maz dı. Zu lüm-

den, bid’at ten sa kın! Zul me ve bid’ate teş vik eden le ri

dev le tin den uzak laş tır! Çün kü böy le le ri se ni ze va le

uğ rat mış olur.

Dai ma ci had ile dev le ti ni ge niş let me ye ça lış!

Çün kü uzun za man se fer olun maz sa as ke rin yi ğit li ği-

ne; re is le rin ve ku man dan la rın bil gi, ted bir ve ma lu-

ma tı na ağır lık ve nok san lık ge lir. Böy le se fer iş le ri ni

bi len ler ölür gi der de bun la rın yer le ri ne tec rü be siz

kim se ler ge lirse, bu yüz den bir çok ha ta lar mey da na

ge lir ki bun dan da dev let bü yük za rar lar gö rür. Dev le-

tin ha zi ne si ni ko ru! Dev le tin ser ve ti ni ço ğalt ma ya ça-

lış! Şer’i şe ri fin öl çü sü ne gö re sa na ait ola na ka na at-

le, ih ti yaç la rın dan fazlasını harcama! İs raf tan ka çın.

As ke rin le, ma lın la gu rur lan ma. Zi ra on lar Al lah yo lun-

OSMAN GAZİ’NİN ORHAN GAZİ’YE VASİYETİ

da ci had için mil le tin iş le ri nin yer li ye rin de gö rül me si

ve ci ha na ada let ve fa zi le ti yay man için va sı ta dır .

Sa da kat le Al lah rı za sı için ça lı şan dev let bü-

yük le ri ni ko ru! Ve fat la rın dan son ra böy le kim se le rin

ço luk ço cu ğu na bak, onların ih ti yaç la rı nı kar şı la!

Hal kın dan hiç kim se nin ma lı na te ca vüz et me! Hak

eden le re yar dım ile il ti fat eli ni uzat, böy le le ri nin ya kın-

la rı nı sı kın tı dan kur tar. As ke rî er kâ nı iyi ko ru! Âlim ler,

er dem li ler, sa nat kâr lar, edip ler; dev le tin be de ni nin

gü cü dür. Bun la ra il ti fat ve ik ram da bu lun. Bir ke mâl

sa hi bi işi tin ce onun la ya kın lık kur, ona dir lik ler ver ve

ih san ey le! Hü kü me tin de âlim ler, er dem li ler, eği tim

öğ re tim işiy le il gi le nen ler ço ğal sın, si ya set ve din iş-

le ri dü zen bul sun!

Ben den ib ret al ki bu di yar la ra za yıf bir bey ola-

rak ge lip hak et me di ğim hal de bun ca ina yet-i ce li le-i

Rab ba ni ye’ye maz har ol dum. Sen de be nim yo lum-

dan git ve bu din-i Mu ham me di’yi ve as ha bı nı, sa na

ta bi olan la rı ko ru! Al lah’ın hak kı nı ve kul la rın hu ku-

ku nu gö zet ve sen den son ra ki le re böy le na si hat et-

mek ten ge ri dur ma! Ada let ve in sa fa ria yet ile zul mü

kal dır ma ya de vam ile her bir işe te şeb büs de Al lah’ın

yar dı mı na gü ven. Hal kı nı düş man is ti la sın dan ve zul-

me uğ ra tıl mak tan ko ru! Hak sız ye re hiç bir kim se ye

lâ yık ol ma dı ğı mu ame le de bu lun ma! Hal kı tal tif et,

hep si nin rı za sı nı ka zan!

Anlatım Türleri

235

İN SAN HAK LA RI EV REN SEL BE YAN NA ME Sİ

Mad de 1: Bü tün in san lar, öz gür; onur ve hak lar ba kı mın dan eşit do ğar lar. Akıl ve vic da na sa-

hip tir ler, bir bir le ri ne kar şı kar deş lik an la yı şıy la dav ran ma lı dır lar.

Mad de 2: Her kes, ırk, renk, cin si yet, dil, din, si ya sal ve ya baş ka bir gö rüş, ulu sal ve ya sos yal

kö ken, mül ki yet, do ğuş ve ya her han gi baş ka bir ay rım gö zet mek si zin bu bil dir ge ile ilan olu nan bü-

tün hak lar dan ve bü tün öz gür lük ler den ya rar la na bi lir. Ay rı ca, is ter ba ğım sız, is ter ve sa yet al tın da

olsun ve ya özerk ol ma yan ya da baş ka bir ege men lik kı sıt la ma sı na bağ lı ül ke yurt ta şı ol sun, bir kim-

se hak kın da, uy ru ğun da bu lun du ğu dev let ve ya ül ke nin si ya sal, hu kuk sal ve ya ulus la ra ra sı sta tü sü

ba kı mın dan hiç bir ay rım gö ze til me ye cek tir.

Mad de 3: Ya şa mak, öz gür lük ve ki şi gü ven li ği her ke sin hak kı dır.

Mad de 4: Hiç kim se kö le lik ve ya kul luk al tın da bu lun du ru la maz, kö le lik ve kö le ti ca re ti her tür-

lü bi çim de ya sak tır.

Mad de 5: Hiç kim se ye iş ken ce ya pı la maz, za lim ce, in san lık dı şı ve ya onur kı rı cı dav ra nış lar da

bu lu nu la maz ve ce za ve ri le mez.

Mad de 6: Her ke sin, her ne re de olur sa ol sun, hu kuk sal ki şi li ği nin ta nın ma sı hak kı var dır.

Mad de 7: Her kes ya sa önün de eşit tir ve ay rım gö ze til mek si zin ya sa nın ko run ma sın dan eşit ola-

rak ya rar lan ma hak kı na sa hip tir. Her ke sin bu bil dir ge ye ay kı rı her tür lü ay rım gö ze ti ci iş le me kar şı ve

böy le iş lem ler için ya pı la cak her tür lü kış kırt ma ya kar şı eşit ko run ma hak kı var dır.

Mad de 8: Her ke sin ana ya sa ya da ya say la ta nın mış te mel hak la rı nı çiğ ne yen ey lem le re kar şı

yet ki li ulu sal mah ke me ler eliy le et kin bir yar gı yo lu na baş vur ma hak kı var dır.

Mad de 9: Hiç kim se key fi ola rak ya ka la na maz, tu tuk la na maz ve sür gün edi le mez.

Mad de 10: Her ke sin, hak ve yü küm lü lük le ri be lir le nir ken ve ken di si ne bir suç yük le nir ken, da-

va sı nın ta raf sız ve tam ba ğım sız bir mah ke me ta ra fın dan hak ça ve açık ola rak gö rül me si ni is te me-

ye hak kı var dır.

Mad de 11:

1. Ken di si ne bir suç yük le nen her kes, sa vun ma sı için ge rek li olan tüm gü ven ce le rin ta nın dı ğı

açık bir yar gı la ma so nun da, ya sa ya gö re suç lu ol du ğu sap tan ma dık ça, suç suz sa yı lır.

2. Hiç kim se iş len di ği sı ra da ulu sal ya da ulus la ra ra sı hu ku ka gö re bir suç oluş tur ma yan her han-

gi bir ey lem ve ya ih mal den do la yı suç lu sa yı la maz. Kim se ye su çun iş len di ği sı ra da uy gu la na bi le cek

olan ce za dan da ha ağır bir ce za ve ri le mez.

Mad de 12: Kim se nin özel ya şa mı na, ai le si ne, ko nu tu na ya da ha ber leş me si ne key fi ola rak ka-

rı şı la maz, şe ref ve adı na sal dı rı la maz. Her ke sin bu gi bi ka rış ma ve sal dı rı la ra kar şı ya sa ta ra fın dan

ko run ma ya hak kı var dır.

Mad de 13:

1. Her ke sin bir dev le tin top rak la rı üze rin de ser best çe do laş ma ve otur ma hak kı var dır.

2. Her kes, ken di ül ke si de da hil ol mak üze re, her han gi bir ül ke den ay rıl mak ve ül ke si ne ye ni-

den dön mek hak kı na sa hip tir.

Mad de 14:

1. Her ke sin zu lüm al tın da baş ka ül ke le re sı ğın ma ve sı ğın ma ola nak la rın dan ya rar lan ma hak-

kı var dır.

Anlatım Türleri

236

2. Ger çek ten si ya sal ni te lik ta şı ma yan suç lar dan ve ya Bir leş miş Mil let le rin amaç ve ül ke le ri ne

ay kı rı ey lem ler den do ğan ko vuş tur ma du ru mun da bu hak tan ya rar la nı la maz.

Mad de 15:

1. Her ke sin bir yurt taş lı ğa hak kı var dır.

2. Hiç kim se key fi ola rak yurt taş lı ğın dan ve ya yurt taş lı ğı nı de ğiş tir me hak kın dan yok sun bı ra-

kı la maz.

Mad de 16:

1. Ye tiş kin her er ke ğin ve ka dı nın, ırk, yurt taş lık ve ya din ba kım la rın dan her han gi bir kı sıt la ma-

ya uğ ra mak sı zın ev len me ve ai le kur ma ya hak kı var dır.

2. Ev len me söz leş me si, an cak ev le ne cek le rin öz gür ve tam ira de le riy le ya pı lır.

3. Ai le, top lu mun, do ğal ve te mel un su ru dur, top lum ve dev let ta ra fın dan ko ru nur.

Mad de 17:

1. Her ke sin tek ba şı na ve ya baş ka la rıy la or tak la şa mül ki yet hak kı var dır.

2. Hiç kim se key fi ola rak mül ki ye tin den yok sun bı ra kı la maz.

Mad de 18: Her ke sin dü şün ce, vic dan ve din öz gür lü ğü ne hak kı var dır. Bu hak, dinini ve inancı-

nı değiştirme özgürlüğü ile inancını ve dinini topluca ya da tek başına, açık ola rak ya da özel bi çim de

öğ re nim, uy gu la ma, iba det ve din sel tö ren ler le açı ğa vur ma öz gür lü ğü nü içe rir.

Mad de 19: Her ke sin dü şün ce ve an la tım öz gür lü ğü ne hak kı var dır. Bu hak dü şün ce le rin den

do la yı ra hat sız edil me mek, ül ke sı nır la rı söz ko nu su ol mak sı zın, bil gi ve dü şün ce le ri her yol dan araş-

tır mak, el de et mek ve yay mak hak kı nı ge rek li kı lar.

Mad de 20:

1. Her ke sin si lah sız ve sal dı rı sız top lan ma, örgütlenme öz gür lü ğü var dır.

2. Hiç kim se bir örgüte gir me ye zor la na maz.

Mad de 21:

1. Her kes, doğ ru dan ve ya ser best çe se çil miş tem sil ci ler ara cı lı ğı ile ül ke si nin yö ne ti mi ne ka tıl-

ma hak kı na sa hip tir.

2. Her ke sin ül ke si nin ka mu hiz met le rin den eşit ola rak ya rar lan ma hak kı var dır.

3. Hal kın ira de si hü kü met oto ri te si nin te me li dir. Bu ira de, giz li ve ya ser best li ği sağ la ya cak ben-

ze ri bir yön tem le ge nel ve eşit oy ver me yo luy la ya pı la cak ve be lir li ara lık lar la tek rar la na cak dü rüst

se çim ler le be lir le nir.

Mad de 22: Her ke sin, top lu mun bir üye si ola rak, sos yal gü ven li ğe hak kı var dır. Ulu sal ça ba lar-

la ve ulus la ra ra sı iş bir li ği yo luy la ve her dev le tin ör güt len me si ne ve kay nak la rı na gö re, her kes onur

ve ki şi li ği nin ser best çe ge li şimi için ge rek li olan eko no mik, sos yal ve kül tü rel hak la rı nın ger çek leş ti-

ril me si hak kı na sa hip tir.

Mad de 23:

1. Her ke sin ça lış ma, işi ni ser best çe seç me, ada let li ve el ve riş li ko şul lar da ça lış ma ve iş siz li ğe

kar şı ko run ma hak kı var dır.

2. Her ke sin, her han gi bir ay rım gö zet mek si zin, eşit iş için eşit üc re te hak kı var dır.

Anlatım Türleri

237

3. Her ke sin ken di si ve ai le si için in san onu ru na ya ra şır ve ge re kir se her tür lü sos yal ko ru ma ön-

lem le riy le des tek len miş bir ya şam sağ la ya cak adil ve el ve riş li bir üc re te hak kı var dır.

4. Her ke sin çı ka rı nı ko ru mak için sen di ka kur ma ve ya sen di ka ya üye ol ma hak kı var dır.

Mad de 24: Her ke sin din len me ye, eğ len me ye, özel lik le ça lış ma sü re si nin ma kul öl çü de sı nır lan-

dı rıl ma sı na ve be lir li dö nem ler de üc ret li iz ne çık ma ya hak kı var dır.

Mad de 25:

1. Her ke sin ken di si nin ve ai le si nin sağ lık ve re fa hı için bes len me, gi yim, ko nut ve tıb bi ba kım

hak kı var dır. Her kes, iş siz lik, has ta lık, sa kat lık, dul luk, yaş lı lık ve ken di ira de si dı şın da ki ko şul lar dan

do ğan ge çim sı kın tı sı du ru mun da gü ven lik hak kı na sa hip tir.

2. Ana la rın ve ço cuk la rın özel ba kım ve yar dım gör me hak la rı var dır. Bü tün ço cuk lar, ev li lik içi

ve ya ev li lik dı şı doğ muş ol sun lar, ay nı sos yal gü ven ce den ya rar la nır lar.

Mad de 26:

1. Her kes eği tim hak kı na sa hip tir. Eği tim, en azın dan ilk ve te mel eği tim aşa ma sın da pa ra sız-

dır. İl köğ re tim zo run lu dur. Tek nik ve mes lek sel eği tim her ke se açık tır. Yük sek öğ re tim, ye te nek le ri ne

gö re her ke se tam bir eşit lik le açık ol ma lı dır.

2. Eği tim in san ki şi li ği ni tam ge liş tir me ye ve in san hak la rıy la te mel öz gür lük le re say gı yı güç len-

dir me ye yö ne lik ol ma lı dır. Eği tim, bü tün ulus lar, ırk lar ve din sel top lu luk lar ara sın da an la yış, hoş gö rü

ve dost lu ğu özen dir me li ve Bir leş miş Mil let le rin ba rı şı ko ru ma yo lun da ki ça lış ma la rı nı ge liş tir me li dir.

3. Ço cuk la ra ve ri le cek eği ti min tü rü nü seç mek, ön ce lik le ana ve ba ba nın hak kı dır.

Mad de 27:

1. Her kes top lu mun kül tü rel ya şa mı na ser best çe ka tıl ma, gü zel sa nat lar dan ya rar lan ma, bi lim-

sel ge liş me ye ka tıl ma ve bun dan ya rar lan ma hak kı na sa hip tir.

2. Her ke sin, ya ra tı cı sı ol du ğu bi lim, ede bi yat ve sa nat ürün le rin den do ğan mad di ve ma ne vi çı-

kar la rı nın ko run ma sı na hak kı var dır.

Mad de 28: Her ke sin bu Bil dir ge de ön gö rü len hak ve öz gür lük le rin ger çek le şe ce ği bir top lum sal

ve ulus la ra ra sı dü ze ne hak kı var dır.

Mad de 29:

1. Her ke sin, ki şi li ği nin ser best çe ve tam ge liş me si ne ola nak ve ren top lu ma kar şı ödev le ri var dır.

2. Her kes hak la rı nı kul la nır ken ve öz gür lük le rin den ya rar la nır ken, baş ka la rı nın hak ve öz gür-

lük le ri nin ta nın ma sı ve bun la ra say gı gös te ril me si nin sağ lan ma sı ve de mok ra tik bir top lum da ge nel

ah lak ve ka mu dü ze niy le ge nel re fa hın ge rek le ri nin kar şı lan ma sı ama cıy la yal nız ya say la be lir len miş

sı nır la ma la ra bağ lı olur.

3. Bu hak ve öz gür lük ler hiç bir ko şul da Bir leş miş Mil let le rin amaç ve il ke le ri ne ay kı rı ola rak kul-

la nı la maz.

Mad de 30: Bu bil dir ge nin hiç bir ku ra lı, her han gi bir dev let, top lu luk ve ya ki şi ye, bu ra da açık-

la nan hak ve öz gür lük ler den her han gi bi ri nin yok edil me si ni amaç la yan bir gi ri şim de ve ya ey lem de

bu lun ma hak kı nı ve rir bi çimin de yo rum la na maz.

Anlatım Türleri

241

Fi il ler, var lık la rın kı lış la rı nı, du rum la rı nı, oluş la-

rı nı kar şı la yan; olum lu ve ya olum suz ola rak za man

kav ra mı ta şı ya bi len ve be lir li bir ki şi ye bağ la na bi len

kelimeler dir. Bil dir dik le ri ha re ke tin ni te li ği ne gö re fi il-

ler üç grup ta top la nır: Kı lış fi il le ri, du rum fi il le ri, oluş

fi il le ri.

1. Kı lış fi il le ri: Öz ne nin ira de siy le bir nes ne

üze rin de ger çek leş ti ri len fi il le re “kı lış fi il le ri” de nir. Bu

tür fi il le rin ger çek leş tirilme si için öz ne nin ken di si ye-

ter li de ğil dir. Çün kü kı lış fi il le ri öz ne ye de ğil, nes ne ye

yö ne lik tir. Söz ge li mi “tut mak” fi ili nin ger çek leş me si

için tu tu la cak bir nes ne nin, “kır mak” fi ili nin ger çek leş-

me si için de kı rı la cak bir nes ne nin bu lun ma sı ge re kir.

Kı rı la cak ve tu tu la cak nes ne ler ol ma dı ğın da bu fi il ler

de ger çek leş ti ri le mez. Kes mek, al mak, sü pür mek;

kı lış fi il le ri ne ör nek gös te ri le bi lir.

2. Du rum fi il le ri: Öz ne nin, nes ne ye yö ne lik ol-

ma yan, ken di siy le il gi li ha re ket le ri ni an la tan fi il ler dir.

Ha re ket hâ lin de ol ma yan bir du ru mu ya da ta kı nı lan

bir tav rı bil di ren bu tür fi il le rin ger çek leş ti ril me si için

ge nel lik le bir nes ne ye ih ti yaç du yul maz. Uyu mak,

dur mak, gül mek; bu tür fi il ler den dir.

3. Oluş fi il le ri: Öz ne nin ira de si dı şın da ger çek-

le şen, ger çek leş me si bir sü re ce ya yı lan ve öz ne nin

ya pı sın da ki de ği şim le ri an la tan fi il ler dir. “El le rim na-

sır laş tı.” cüm le sin de ki na sır laş mak, “Ada mın gö zü

mo rar mış tı.” cüm le sin de ki mo rar mak, “Ek mek ler ba-

yat la dı.” cüm le sin de ki ba yat la mak; bu tür fi il le re ör-

nek gös te ri le bi lir. Na sır laş mak, mo rar mak ve ba yat-

la mak fi il le ri öz ne le rin (el le rim, ada mın gö zü, ek mek-

ler) ira de si dı şın da ger çek le şen, ger çek leş me si bir

sü re ce bağ lı olan ve öz ne le rin ya pı la rın da ki de ği şim-

le ri bil di ren fi il ler dir.

li sin kelimeleri çe kim li fi il dir. Çün kü bu kelimeler de

kip ve ki şi kav ram la rı var dır. Türk çe de fi il ler al tı ki şi ye

gö re çe kim le nir. Bunu bir ör nek üze rin de gö re lim:

Birinci te kil ki şi (ben) yaz - sa - m

İkinci te kil ki şi (sen) yaz - sa - n

Üçüncü te kil ki şi (o) yaz - sa

Birinci ço ğul ki şi (biz) yaz - sa - k

İkinci ço ğul ki şi (siz) yaz - sa - nız

Üçüncü ço ğul ki şi (on lar) yaz - sa - lar

Fi il le r, al tı ki şi ye gö re çe kim len ir. Fakat Türk-

çe de ki ki şi ek le ri nin sa yı sı beş tir. Bir fii lin yal nız ca

kip eki ni al mış şek li onun ay nı za man da üçün cü

te kil ki şi çe ki mi ni kar şı lar (Emir ki pi, bu açık la ma nın

dı şın da dır.).

FİİL (EYLEM)C.

ES

EN

YA

YIN

LAR

I

Çekimli Fiil1.

Fi il le rin za man ya da is tek bil di ren ek ler le al mış

ol du ğu bi çi me kip; kip ve ki şi kav ram la rı nı ta şı yan

fi il le re de çe kim li fi il de nir. Fi il le rin bir kıs mı çe kim li

de ğil dir. Söz ge li mi yü rü mek, yü rü ye rek, yü rü yen

kelimeleri çe kim li fi il de ğil dir çün kü bu kelimelerde kip

ve ki şi kav ra mları yok tur. Oy sa yü rü yo rum, yü rü me-

Ki şi ek le ri iye lik ek le riy le ka rış tı rıl ma ma lı dır. İye-

lik ek le ri isim le re ge le rek on la rın ka çın cı ki şi ye ait

ol du ğu nu bil di rir ken ki şi ek le ri fi il le re ge lip on la rı

ger çek leş ti ren le rin ka çın cı ki şi ol du ğu nu bil di rir.

Çan ta - m - ı ara ba da bı rak - tı - m. isim iye lik eki fi il ki şi eki

DİKKAT

Türk çe de kip ler iki grup ta in ce le nir: Ha ber kip-

le ri ve ta sar la ma kip le ri.

Haber (Bildirme) Kipleri

Ba zı kip ler fi il lere za man, ba zı la rı da ta sar la-

ma anlamı katar. Söz ge li mi gör düm ke li me sin de ki

“-dü” eki fii lin ger çek leş me za ma nıy la il gi li bil gi ve rir-

ken gö re yim kelimesin de ki “-e” eki o fi il le il gi li bir

ta sa rı nın ol du ğu nu an la tır. Ha ber kip le ri za man kav-

ra mı ta şı yan kip ler dir. Bu kip ler, ya pıl mış, ya pıl mak ta

olan ya da ya pı la cak iş le ri ha ber ver me, bun la rı yar gı

hâ lin de bil dir me ni te li ği ta şır. Di li miz de ha ber kip le ri

baş lı ğı al tın da in ce le ne bi le cek beş kip var dır.

Anlatım Türleri

242

1. Gö rü len (Bi li nen/di’li) geç miş za man: Fii-

lin ya pıl dı ğı nı ke sin lik an la mıy la bil di ren kip tir. Bu ki-

pin te mel iş le vi, ta nık olu nan fi il le ri an lat mak tır. Gö rü-

len geç miş za man ki pi “-di” ekiy le ku ru lur.

te kil ço ğul –––––––––– –––––––––––

Bi rin ci ki şi bak - tı - m bak - tı - k

İkin ci ki şi bak - tı - n bak - tı - nız

Üçün cü ki şi bak - tı bak - tı - lar

2. Du yu lan (Öğ re ni len/miş’li) geç miş za-

man: Fii lin ya pıl dı ğı nı ke sin lik ten uzak şe kil de bil-

di ren bu kip, fi il le baş ka sın dan du yul ma an la mı katar.

Du yu lan geç miş za man ki pi “-miş” ekiy le oluş tu ru lur.

te kil ço ğul ––––––––––––– ––––––––––––––

Bi rin ci ki şi yak - mış - ım yak - mış - ız

İkin ci ki şi yak - mış - sın yak - mış - sı nız

Üçün cü ki şi yak - mış yak - mış - lar

3. Şim di ki za man: Fii lin, için de bu lu nu lan za-

man da ya pıl dı ğı nı ve sür mek te ol du ğu nu bil di ren bu

kip, “-(ı)yor” ve “-mak ta” ek le riy le ku ru lur.

te kil ço ğul ––––––––––––– ––––––––––––––

Bi rin ci ki şi oku - yor - um oku - yor - uz

İkin ci ki şi oku - yor - sun oku - yor - su nuz

Üçün cü ki şi oku - yor oku - yor - lar

te kil ço ğul –––––––––––––––– ––––––––––––––

Bi rin ci ki şi bak - mak ta - y - ım bak - mak ta - y - ız

İkin ci ki şi bak - mak ta - sın bak - mak ta - sı nız

Üçün cü ki şi bak - mak ta bak - mak ta - lar

4. Ge le cek za man: Fii lin gelecekte ger çek le-

şe ce ği ni bil di ren bu kip “-acak” ekiy le ku ru lur.

te kil ço ğul –––––––––––––– ––––––––––––––

Bi rin ci ki şi yaz - acak - ım yaz - acak - ız

(yazacağım) (yazacağız)

İkin ci ki şi yaz - acak - sın yaz - acak - sı nız

Üçün cü ki şi yaz - acak yaz - acak - lar

5. Ge niş za man: “-r, -ır, -ar” ek le riy le ku ru lan

bu kip, fii lin her za man ya pıl dı ğı nı bil di rir.

te kil ço ğul ––––––––––– ––––––––––––Bi rin ci ki şi ağla - r - ım ağla - r - ız

İkin ci ki şi ağla - r - sın ağla - r - sı nız

Üçün cü ki şi ağla - r ağla - r - lar

Tasarlama (Dilek) Kipleri

1. İs tek ki pi: Fii le is tek, ni yet, ar zu an lam la rı nı

ka tan bu kip “-a, -e” ek le riy le oluş tu ru lur.

te kil ço ğul ––––––––––– ––––––––––––Bi rin ci ki şi sev - e - y - im sev - e - lim

İkin ci ki şi sev - e - sin sev - e - siniz

Üçün cü ki şi sev - e sev - e - ler

2. Di lek - şart ki pi: Fii lin ger çek leş ti ril me siy le

il gi li ola rak di lek ya da ko şul an la mı oluş tu ran bu kip

“-sa, -se” ek le riy le ku ru lur.

te kil ço ğul ––––––––––– ––––––––––––Bi rin ci ki şi ağla - sa - m ağla - sa - k

İkin ci ki şi ağla - sa - san ağla - sa - sınız

Üçün cü ki şi ağla - sa ağla - sa - lar

3. Ge rek li lik ki pi: Fii lin ya pıl ma sı ge rek ti ği ni

an la tan bu kip “-ma lı, -me li” ek le riy le ku ru lur.

te kil ço ğul ––––––––––––– –––––––––––––Bi rin ci ki şi gör - meli - y - im gör - meli - y - iz

İkin ci ki şi gör - meli - sin gör - meli - siniz

Üçün cü ki şi gör - meli gör - meli - ler

4. Emir ki pi: Fii lin ya pıl ma sı nı emir bi çi min de

be lir ten kip tir. Emir ki pi nin kip eki yok tur. Bir fii lin emir

an la mı ta şı ma sı için ya hiç ek al ma ma sı (ikin ci te kil

ki şi) ya da o ba zı ki şi ek le ri ni alması ge re kir.

te kil ço ğul ––––––––––– –––––––––––––Bi rin ci ki şi — —

İkin ci ki şi gel gel - in, gel - iniz

Üçün cü ki şi gel - sin gel - sinler

ES

EN

YA

YIN

LAR

I

Anlatım Türleri

243

Yu ka rı da ki ör nek ler de de gö rül dü ğü gi bi fi il le rin olum suzları ya pı lır ken ek ler şu şe kil de sı ra lan ır:

1 2 3 ––––––––––––– –––––– ––––––– kök ya da göv de olum suz luk eki + kip eki + ki şi eki

yaz ma dı m

in ce le me se niz

Ge niş za man ki pi nin olum suzunda fark lı bir du rum söz ko nu su dur. Bu ki pin bi rin ci te kil ve bi rin ci ço ğul ki şi

olum suz çe kim le rin de ge niş za man eki olan “-r” dü şer ve bu ekin iş le vi, olum suz luk eki ne yük le nir:

Bu ki pin ikin ci ve üçün cü te kil ve ço ğul ki şi çe kim le rin de ge niş za man an la mı, “-z” ekiy le kar şı la nır:

te kil ço ğul ––––––––––––––– ––––––––––––––––

İkinci ki şi bak – ma – z – sın bak – ma – z – sınız

Üçüncü ki şi bak – ma – z bak – ma – z – lar

DİKKAT

Fi il le rin olum suz bi çim le ri, olum suz luk eki “-ma, -me”; so ru bi çim le ri ise so ru eki olan “mı, mi, mu, mü” ile

ya pı lır.

Olumlu Olumlu-soru Olumsuz-soru –––––––––––– –––––––––––––– ––––––––––––––––– anladım anladım mı anlamadım mı

saysın say sın mı say ma sın mı

gelmiş gel miş mi gel me miş mi

yazalım ya za lım mı yaz ma ya lım mı

dinleyeceksiniz din le ye cek mi si niz din le me ye cek mi si niz

alıyorlar alı yor lar mı al mı yor lar mı

Birinci tekil kiflinin olumsuzu : bak – ma – r – ›m bak – ma – mBirinci ço¤ul kiflinin olumsuzu : bak – ma – r – ›z bak – ma – y – ›z

Çekimli Fiillerde Olumsuzluk ve Soru

Ha ber ve di lek kip le ri ni an la tır ken her ki pin bir iş-

le vi ol du ğu nu ve bu iş le vin de kip ekiy le sağ lan dı ğı nı

be lirt miş tik. Söz ge li mi “Tey zem bi ze ge li yor.” cüm le-

sin de fii lin ya pıl ma sıy la söy le ni şin ay nı an da ger çek-

leş ti ği ni bil di ren şim di ki za man ki pi kul la nıl mış, bu an-

lam da “-“(ı)yor” ekiy le sağ lan mış tır. Bu cüm le “Tey-

zem ya rın bi ze ge li yor.” şek lin de ku rul say dı, fi il şim-

di ki za man da çe kim len me si ne kar şın, cüm le de be lir-

ti len yar gı nın, söy le niş ten son ra ger çek le şe ce ği (ge-

le cek za man) an la tıl mış olur du. Bu cüm le de de gö rül-

dü ğü gi bi ba zen bir kip, kar şı la ma sı ge re ken za man-

dan fark lı bir za ma nı kar şı la ya bi lir; te mel iş le vi nin dı-

şın da bir iş lev de kul la nı la bi lir ya da kip eki ni al mış bir

kelime asıl an la mı nın dı şın da bir an lam yük le ne bi lir.

Bu tür du rum la ra ge nel ola rak “fi il ki pin de an lam kay-

ma sı” de nir. As lın da “an lam kay ma sı”, “iş lev kay ma-

sı” ve “za man kay ma sı” te rim le ri dil bi li min de ay rı ay rı

du rum la rı kar şı la r. Fa kat biz bu bö lüm de fi il kip le rin de

gö rü len bu tür de ği şik lik le rin tü mü nü “an lam kay ma-

sı” te ri miy le kar şı la ya ca ğız.

Çekimli Fiillerde Olumsuzluk ve Soru

Anlatım Türleri

244

Aşa ğı da ki cüm le ler de fi il kip le rin de an lam kay-

ma sı ger çek leş miş tir:

Se ki zin ci yüz yıl da Ku zey Af ri ka’dan İs pan-

ya’ya ge çen Müs lü man lar bu ra da bü yük bir me de ni-

yet ku rar lar.

Fii lin ki pi: ge niş za man

Fii lin bağ lam da ka zan dı ğı an lam: kur muş lar

(geç miş za man)

Yı lan hi kâ ye si ne dö nen bu işin iyi mi kö tü mü

so nuç la na ca ğı ya rın bel li olur.

Fii lin ki pi: ge niş za man

Fii lin bağ lam da ka zan dı ğı an lam: bel li ola cak

(ge le cek za man)

He men oda na çı ka cak ve eş ya la rı nı top la-

ya cak sın.

Fi il le rin kip le ri: ge le cek za man

Fi il le rin bağ lam da ka zan dı ğı an lam: çık, top-

la (emir ki pi)

Hakan, gü nün her saa ti ay nı şar kı yı din li yor.

Fii lin ki pi: şim di ki za man

Fii lin bağ lam da ka zan dı ğı an lam: din ler (ge-

niş za man)

2. Du yu lan geç miş za man: Ek fii lin du yu lan

geç miş za ma nı “-miş” (imiş) ekiy le ku ru lur.

te kil ço ğul ––––––––––– ––––––––––––Bi rin ci ki şi haklı - y - mış - ım haklı - y - mış - ız

İkin ci ki şi haklı - y - mış - sın haklı - y - mış - sınız

Üçün cü ki şi haklı - y - mış haklı - y - mış - lar

3. Şart ki pi: Şart ki pi “-sa, -se” (ise) ekiy le

ya pı lır.

te kil ço ğul ––––––––––– ––––––––––––Bi rin ci ki şi mut lu - y - sa - m mut lu - y - sa - k

İkin ci ki şi mut lu - y - sa - n mut lu - y - sa - nız

Üçün cü ki şi mut lu - y - sa mut lu - y - sa - lar

4. Ge niş Za man: Ek fii lin şim di ki za man an la mı

da ta şı yan ge niş za ma nın da ek fi il le ki şi ek le ri kay-

naş mış tır.

te kil ço ğul ––––––––––– ––––––––––––Bi rin ci ki şi işçi - y - im işçi - y - iz

İkin ci ki şi işçi - sin işçi - siniz

Üçün cü ki şi işçi - dir işçi - dirlerES

EN

YA

YIN

LAR

I

Ek Fiil2.

İsim soy lu kelimelere ek le ne rek on la rın yük lem

ol ma sı nı sağ la yan imek fi ili ne ek fi il de nir. Ek fi il isim

soy lu kelimeleri dört kip te çe kim ler.

1. Gö rü len geç miş za man: İsim un sur la rı na

(isim, sı fat, tam la ma lar vb.) ge ti ri len “-di” (idi) ekiy le

ya pı lır.

te kil ço ğul ––––––––––– ––––––––––––

Bi rin ci ki şi gü zel - di - m gü zel - di - k

İkin ci ki şi gü zel - di - n gü zel - di - niz

Üçün cü ki şi gü zel - di gü zel - di - ler

1. Ek fi il; du yu lan geç miş za man, gö rü len geç-

miş za man ve şart kip le rin de, ek len dik le ri ke li me-

ler den ay rı da ya zı la bi lir. Ek fi il, ek len di ği kelime-

den ay rı ya zı la cak sa ekin ba şın da ki “i” se si ni de

kul lan mak ge re kir.

za yıf tım za yıf idim

yor gun muş yor gun imiş

yal nız san yal nız isen

Ek fi il gü nü müz de ço ğun luk la ken din den ön ce-

ki kelimeyle birleştirilerek okun mak ta ve ya zıl mak-

ta dır.

2. Ek fii lin ge niş za man 3. te kil ve 3. ço ğul ki-

şi çe kim le rin de bil dir me eki ola rak da ad lan dı rı lan

“-dir” ge nel lik le kul la nıl maz. Cüm le nin bağ la mın-

dan bu kelimelerin 3. te kil ya da 3. ço ğul ki şi an la-

mı ta şı dık la rı an la şı lır.

O, ba şa rı lı bir sa nat çı.

On lar, şim di Al man ya’da lar.

DİKKAT

Anlatım Türleri

245

3. Ek fii lin bi rin ci te kil ki şi ekiy le şu ek ler ay nı ses ler den olu şur:

1. Ben ve biz za mir le ri ne ge len is min il gi hâ li eki

2. Bi rin ci te kil ki şi iye lik eki

Ben – im ar ka daş – lar – ım vefalıdır. Ben, ve fa lı bir ar ka daş – ım. za mir il gi isim ço ğul iye lik ek fii lin bi rin ci te kil ki şi eki eki eki eki

Ek fii lin olum su zu de ğil eda tı, so ru şek li ise mı so ru ekiy le ya pı lır.

ÖRNEK

Geniş zaman Geniş zaman Geniş zaman Geniş zaman olumlu olumsuz olumlu soru olumsuz soru––––––––––– ––––––––––––– –––––––––––– –––––––––––––––yaş lı yım yaş lı de ği lim yaş lı mı yım yaş lı de ğil mi yim

yaş lı sın yaş lı de ğil sin yaş lı mı sın yaş lı de ğil mi sin

yaş lı(dır) yaş lı de ğil(dir) yaş lı mı(dır) yaş lı de ğil mi(dir)

yaş lı yız yaş lı de ği liz yaş lı mı yız yaş lı de ğil mi yiz

yaş lı sı nız yaş lı de ğil si niz yaş lı mı sı nız yaş lı de ğil mi si niz

yaş lı(dır)lar yaş lı de ğil(dir)ler yaş lı mı(dır)lar yaş lı de ğil mi(dir)ler

Ek Fiilde Olumsuzluk ve Soru

Birleşik Zamanlı Fiil

Fi il ler, ta şı dık la rı kip sa yı sı na gö re ba sit za man lı fi il ler ve bir le şik za man lı fi il ler ol mak üze re iki ye ay rı lır.

Fi il, tek bir ki pi bil di re cek şe kil de çe kim len miş se ba sit za man lı fi il, bir den çok ki pi bil di re cek şe kil de çe kim len miş-

se “bir le şik za man lı fi il” is mi ni alır. Şim di ye dek ör nek ver di ği miz çe kim li fi il le rin tü mü ba sit za man lıy dı çün kü bu fi-

il ler de bir tek kip eki var dı. Bir le şik za man lı fi il ler de bir den çok kip eki var dır. Bu tür fi il ler, ba sit za man lı fi il le re ek

fii lin ge ti ril me siy le oluş tu ru lur.

ÖRNEKLER

basit zamanlı fiil basit zamanlı fiil basit zamanlı fiil

sor – acak – tı sor – uyor – muş sor – ar – sa ––– ––––– –– ––– ––––– ––––– ––– ––– ––– fiil ge le cek ek fiil fiil şimdiki ek fiil fiil geniş ek fiil

za man eki za man eki za man eki

birleşik zamanlı fiil birleşik zamanlı fiil birleşik zamanlı fiil

So ra cak tı, so ru yor muş, so rar sa fiilleri bir le şik za man lıdır. Çün kü bu fi il ler de bir den çok kip eki var dır. Birle-

şik zamanlı fi il ler de ki ilk ek ler, ha ber ya da ta sar la ma kip le ri nin ek le ri, ikin ci ler ise ek fi il dir. Bu açık la ma lar ve

ör nek ler den yo la çı ka rak ek fi il le il gi li ola rak şunu söy le ye bi li riz:

Ek fii lin iki iş le vi var dır:

1. İsim soy lu kelimelere za man kav ra mı ka ta rak on la rın yük lem ol ma sı nı sağ la mak

2. Ba sit za man lı fi il le ri bir le şik za man lı yap mak

6447448

6447448 6447448 6447448

6447448 6447448

Anlatım Türleri

246

Üç bir le şik za man var dır:

1. Hi kâ ye bir le şik za man

2. Ri va yet bir le şik za man

3. Şart bir le şik za man

Şim di de bun la rı in ce le ye lim.

1. Hi kâ ye bir le şik za man: Ba sit za man lı fi il le re ek fii lin “-di” (idi)li bi çi mi nin ge ti ril me siy le oluş tu ru lan bir le şik

za man dır. Bir le şik za man lı fi il ler ad lan dı rı lır ken ön ce bi rin ci kip söy le nir, da ha son ra hi kâ ye, ri va yet ya da şart be-

lir ti lir. Ör ne ğin “bak - ar - dı” fii li için “Bak mak fii li ge niş za ma nın hi kâ ye siy le çe kim len miş tir.” de nir.

ÖRNEKLER

gel me liy din ge rek li lik ki pi nin hi kâ ye si

an la say dı di lek-şart ki pi nin hi kâ ye si

se vi yor duk şim di ki za ma nın hi kâ ye si

2. Ri va yet bir le şik za man: Ba sit za man lı fi il le re ek fii lin “-miş” (imiş)li bi çi mi ge ti ri le rek oluş tu ru lur.

ÖRNEKLER

unu tur muş ge niş za ma nın ri va ye ti

oku yor muş şim di ki za ma nın ri va ye ti

din le ye cek miş si niz ge le cek za ma nın ri va ye ti

3. Şart bir le şik za man: Ba sit za man lı fi il le re ek fii lin “-sa, -se” (ise)li bi çi mi ge ti ri le rek oluş tu ru lan bir le şik

za man dır.

ÖRNEKLER

otu ra cak sa nız ge le cek za ma nın şar tı

yaz dıy san gö rü len geç miş za ma nın şar tı

tut muş sa du yu lan geç miş za ma nın şar tı

Bir le şik za man lı fi il ler de ek ler fi il kök ve göv de le ri ne şu sı ray la getiri lir:

1 2 3 ––––––––––––– –––––– ––––––– kök ya da göv de kip eki + ek fiil + ki şi eki

konuş acak tı n

inan mış sa k

Bir le şik za man lı fi il le rin 3. ço ğul ki şi çe kim le rin de bu ek le rin sı ra la ma sı de ği şe bi lir. Gü nü müz Türk çe sin de

ön ce 3. ço ğul ki şi eki olan “-lar, -ler”ın, da ha son ra ek fii lin gel me si yay gın lık ka zan mış tır:

gez - iyor - lar - dı gön der - ecek - ler - miş bil - ir - ler - se

DİKKAT

Anlatım Türleri

247

1. Türk çe de is tek ki pi nin şart bir le şik za man

çe ki miy le emir ki pi nin hi kâ ye, ri va yet ve şart bir le-

şik za man çe kim le ri yok tur.

2. Ek fii lin ba sit za man lı fi il le re ge lip bu fi il le-

ri bir le şik za man lı yap tı ğı nı söy le miş tik. Türk çe de

bu ku ra lın bir is tis na sı var dır: Ek fii lin ge niş za man

üçün cü te kil ki şi eki (bil dir me eki) olan “-dır”, ba sit

za man lı fi il le re gel se bi le bu fi il le ri bir le şik za man lı

yap maz.

O da bi zi an la ya cak tır.

An la ta cak la rı mı baş ka la rın dan da duy muş-

su nuz dur.

DİKKAT

Yapılarına göre fiiller üçe ayrılır: Basit, türemiş

ve bir le şik fi il.

1. Ba sit fi il: Ya pım eki al ma mış, baş ka bir keli-

mey le de bir le şik ya pı oluş tur ma mış fi il dir.

Ne fe sim yet se ora ya ka dar ko şa cak tım.

Bir kaç da ki ka bu ra da dur.

Manavdan kavun karpuz al dık.

2. Türemiş fiil: Ya pım eki al mış fi il dir. Türk çe-

de fi il tü ret me de iki çe şit ya pım ekin den ya rar la nı lır.

-a Ken di si ni kut lu bir da va ya ada mış tı.

-al Er za kı mız azal dı, bu şe kil de da ha faz la

da ya na ma yız.

-at Bi zi yıl lar ca ay nı si ya set çi ler yö net ti.

-ık Yağ mur ya ğın ca su lar bu ra da bi ri kir.

-la Bi zim için ye mek yap mış, çay dem le miş.

-sa Çok su sa dım, he men su iç me li yim.

-lan Bu ha va da dı şa rı çı kar sa el bet te has ta la-

nır.

-laş Güç le ri mi zi bu nok ta da bir leş tir me li yiz.

-ar Gö zü aca ba ni çin mo rar mış tı?

-ar Bu pa ra ile bu ayı zor çı ka rı rız.

-dır Bu ra yı da ka rış tır dın ya, ar tık ne di ye yim

sa na!

-ıl Bu ki tap sek sen yıl ön ce ya zıl mış.

-n Bir kaç da ki ka için de gi yin miş ti.

Yapılarına Göre Fiiller

ES

EN

YA

YIN

LAR

I

-ır Ka rar la rı mı zı İn ter net si te miz den du yu ru-

yo ruz.

-ş Da ki ka lar ca ba kış tık ama tek ke li me ko-

nuş ma dık.

-t An la şı lan, siz be ni uyut ma ya cak sı nız.

3. Birleşik fiil: Bir den çok ke li me den olu şup

tek bir ha re ke ti, du ru mu, olu şu kar şı la yan fi il le re “bir-

le şik fi il” de nir. Birleşik fiiller üç ana gruba ayrılır:

A. Ku ral lı bir le şik fi il ler: Zarf-fi il eki ni al mış bir

fi il le baş ka bir fii lin bir leş me si so nu cun da oluş muş fi-

il ler dir. Bu tür fi il ler de ilk ke li me ger çek an la mı nı ko-

rur ken ikin ci ke li me asıl an la mın dan sıy rı la rak bi rin ci

ke li me ye “ye ter lik, tez lik, sü rer lik, yak laş ma” an lam la-

rın dan bi ri ni ka tar.

1. Ye ter lik bir le şik fii li:

asıl fi il + zarf-fi il eki (-a, -e) + bil + kip eki + ki şi eki

Dik kat li ba kar sa nız gö re bi lir si niz.

So ru la rı n tü mü nü ce vap la ya bi lir mi sin?

Ha va çok so ğuk, üşü ye bi li riz.

So run la rı mı si zin le pay la şa bi lir mi yim?

1. Ye ter lik bir le şik fi ili yukarıdaki örneklerde

de görüldüğü gibi asıl fiile gü cü yet me, ola sı lık,

izin vb. an lam lar ka tar.

2. Ye ter lik bir le şik fi ili nin olumsuzunun üç

farklı biçimi vardır:

DİKKAT

gelebilirim

gelemem

gelmeyebilirim

gelemeyebilirim

2. Tez lik bir le şik fii li:

asıl fi il + zarf-fi il eki (-ı, -i, -u, -u) + ver + kip eki + ki şi eki

İşi miz var, ça yı nı zı içi ve rin de gi de lim.

Ödev le ri ni ya rım sa at te bi ti ri ver di.

Oya la ma bi zi, bir şar kı söy le yi ver.

Anlatım Türleri

248

3. Sü rer lik bir le şik fii li:

asıl fi il + zarf-fi il eki (-a, -e, -ıp, -ip, -up, -üp) + dur/kal/gel/

git/gör + kip eki + ki şi eki

Ar dın dan ba ka kal dım, ge lir di ye çok bek le-

dim.

Sen oku ya dur, ben uyu yo rum.

İs ter se niz inan ma yın ama bun lar hep söy le-

ne gel miş tir.

Ba zı sü rer lik bir le şik fi il le rin de zarf-fi il ek le ri nin

ye ri ne ge niş za man ve gö rü len geç miş za man kip-

le ri nin ek le ri de kul la nı la bi lir:

Söylediklerimi tekrarlar dururdu.

Bir saat boyunca ağladı durdu.

DİKKAT

B. Yar dım cı fi il le ya pı lan bir le şik fi il ler: Tek

ba şı na da an la mı ol du ğu hâl de cüm lede baş lı ba şı na

bir an lam ifa de ede cek bi çim de (asıl fi il ola rak) kul la-

nıl ma yan, isim un sur la rın dan son ra ge le rek on lar la

bir le şik fi il oluş tu ran “et-, ey le-, yap-, kıl-, ol-, bu yur-”

ke li me le ri ne “yar dım cı fi il”; bir isim un su ruy la bir yar-

dım cı fi il den olu şan bir le şik fi il le re de “yar dım cı fi il le

ya pı lan bir le şik fi il” de nir.

Gü nü müz Türk çe sin de en çok kul la nı lan yar-

dım cı fi il ler “ol-” ve “et-”tir.

Şu an çok işim var, be ni ra hat sız et me yin.

Unut ma yın, si zi bu ra ya biz da vet et tik.

Azat ey le bi zi, bı rak gi de lim mem le ke ti mi ze.

Onu bu ra dan git me ye mec bur kı la ca ğız.

Âşık ol dum, on dan baş ka sı nı dü şü ne mi yo-

rum ar tık.

Lüt fen he di ye le ri mi zi ka bul bu yu ru nuz.

4. Yak laş ma bir le şik fii li:

asıl fi il + zarf-fi il eki (-a, -e) + yaz + kip eki + ki şi eki

Bir den göz le ri dol du, ağ la ya yaz dı.

Yak laş ma bir le şik fii lin de bir fii lin ger çek leş-

me si ne ra mak kal dı ğı, az kal sın o fii lin olu ve re ce ği

an la mı var dır.

DİKKAT

1. Yar dım cı fi il ler le yapılan bir le şik fi il ler de asıl

fi il ler de ün lü düş me si ya da ün süz tü re me si ger-

çek le şi yor sa bu kelimeler bi ti şik ya zı lır:

Da ra cık so kak la rı olan bu kent te kay bol-

muş tum.

Ona kar şı ne his se di yor su nuz?

2. “Et-” ve “ol-” ke li me le ri cüm le de ken-

di baş la rı na an lam ifa de et tik le rin de yar dım cı fi il

de ğil, asıl fi il olur.

Bu araba sence elli bin lira eder mi?

değerinde midir?

Çay oldu, haydi sofraya!

demlendi

DİKKAT

C. An lam ca kay naş mış bir le şik fi il ler: Bir ya

da bir den çok isim le bir fii lin an lam kay ma sı yo luy la

oluş tur du ğu ka lıp laş mış fi il le re “an lam ca kay naş mış

bir le şik fi il ” de nir. Bu tür fi il le rin çok önem li bir bö lü mü

me caz an lam ka za na rak de yim leş miş tir.

Gön lü nü se rin tut, hiç bir şey ol maz

Hiç kim se ye kin güt mü yo rum.

Bu du ru ma üzül dü ğü için has ta düş müş.

Burada gö zü nü dört aç ma lı sın.

Uy kum kaç tı, ne yap sam uyu ya mam ar tık.

Sa na yar dım ede bi li riz, eli miz ge niş le di.

Zaman kavramı taşıyan sıfat-fiiller ve bazı

çekimli fiiller, yardımcı fiille yapılan birleşik fiillerde

isim unsuru olarak görev alabilir. “Ol-” ve “bulun-”

yardımcı fiilleriyle oluşturulan bu tür birleşik fiillere

“karmaşık fiiller” de denir.

Haf ta son ra İs tan bul’a dön müş olu ruz.

Ne ol du da böy le de ğiş tin, bi zi ara da bi ri

so rar ol dun?

Ben de is te mez dim böy le ol ma sı nı ama

söy le miş bu lun dum ar tık.

Onu bu şe kil de gör mez olay dım.

Bir şi ir ya za cak ol du, son ra bun dan da

vaz geç ti.

DİKKAT

ES

EN

YA

YIN

LAR

I

Anlatım Türleri

249

Nes ne: Çe kim li fi il le rin yük lem ola rak kul la nıl-

dık la rı cüm le ler de, öz ne nin yap tı ğı iş ten et ki le nen

öge ye “nes ne” de nir. “An nem, okun muş ga ze te le ri

so ba ya at tı.” cüm le si nin yük le mi at tı kelimesi dir. Bu

cüm le de bil di ri len fii li ger çek leş ti ren (öz ne), “Kim

at tı, atan kim dir?” so ru la rı na ce vap ve ren an nem

kelimesi dir. Cüm le de de be lir til di ği gi bi an ne nin at ma

fii lin den et ki le nen bir öge var dır. Bu da yük le me so ru-

lan ne yi so ru su na ce vap ve ren nes ne dir:

— An nem ne yi at tı?

— An nem, okun muş ga ze te le ri at tı.

Nes ne ler, is min be lirt me du rum eki ni alıp al ma-

dıkları na gö re be lir ti li nes ne, be lir ti siz nes ne ol mak

üze re iki ye ay rı lır.

Öz ne, cüm le de ba zen kelime ola rak de ğil de

yük lem de ki şi eki ola rak bu lu nur. Bu tür cüm le ler-

de ki öz ne le re giz li öz ne de nir. Söz ge li mi “Ye ni bir

bil gi sa yar ala ca ğım.” cüm le si nin öz ne si ni bul mak

için yük le me “kim” so ru su nu sor du ğu muz da al dı-

ğı mız ce vap ben ola cak tır. Fa kat bu un sur, cüm-

le de kelime ola rak de ğil, yük lem de ki şi eki ola rak

bu lun mak ta dır.

DİKKAT

Fi il le rin, kul la nıl dık la rı cüm le ler de öz ne ve

nes ne ye bağ lı ola rak ka zan dık la rı özel li ğe ça tı de-

nir. Bir fii lin ça tı sı nı be lir le ye bil mek için, ön ce lik le o

fii lin kul la nıl dı ğı cüm le yi öge le ri ne ayır mak, cüm le de

öz ne ve nes ne gö re vin de kul la nı lan kelimeleri be lir le-

mek ge re kir. Do la yı sıy la biz de ön ce öz ne ve nes ne

hak kın da kı sa ca bil gi ve re ce ğiz.

Öz ne: Çe kim li fi il le rin yük lem ola rak kul la nıl dık-

la rı cüm le ler de, cüm le de bil di ri len fii li ya pan; isim un-

sur la rı nın yük lem ola rak kul la nıl dık la rı cüm le ler de ise

cüm le de ki yar gı yı, du ru mu üst le nen öge ye “öz ne” de-

nir. Yük le me so ru lan kim, ne, ne re, ne re si so ru la rı,

öz ne yi ve rir.

“Bu ki ta bın ya za rı, bir haf ta son ra İz mir’e ge-

le cek miş.” cüm le si nin yük le mi çe kim li bir fi il olan

ge le cek miş kelimesi dir. Bu fii le kim so ru nu sor du-

ğu muz da (Kim ge le cek miş, ge le cek olan kim dir?) al-

dı ğı mız ce vap (bu ki ta bın ya za rı), cüm le nin öz ne-

si ola cak tır.

1. Geçişli fiil: Nes ne ala bi len fi il le re ge çiş li fi il

de nir. Bir fii lin ge çiş li ola bil me si için o fii lin kul la nıl dı ğı

cüm le de nes ne nin de kul la nıl mış ol ma sı ge rek mez.

Önem li olan, fii lin nes ne yi ala bi le cek du rum da ol ma-

sı dır. Ge çiş li fi il, ne yi, ki mi, ne re yi so ru la rı na ce vap

ve re bi len fi il dir.

An lat tık la rı mız dan yo la çı ka rak,

Su yu ben iç tim. be lir ti li nes ne

So ğuk ay ran iç tik. be lir tisiz nes ne

O da iç ti.

cüm le le rin de kul la nı lan “iç-” fi ili nin ge çiş li ol du ğu nu

söy le ye bi li riz. Çün kü bu fi il -cüm le de nes ne kul la nıl-

ma mış ol sa bi lene yi so ru su na ce vap ve re bi le cek

du rum da dır. Aşa ğı da ki cüm le le rin yük lem le ri de ge-

çiş li dir:

Doğ ru söy le ye ni do kuz köy den ko var lar.

Böy le dav ran arak bi zi çok üz dü nüz.

Onu he men bu ra ya ça ğı rın.

Olay la rın böy le ge liş me si ni sen is te din.

2. Geçişsiz fiil: Nes ne ala ma yan fi il le re ge çiş-

siz fi il de nir.

Niçin bu kadar ge cik tin?

Bu uzun yü rü yüş ten son ra he pi miz çok su-

sa mış tık.

Siz şu ra da du run.

Ona bir ak şa müs tü rast la mış tım.

Yu ka rı da ki cüm le ler de de gö rül dü ğü gi bi ge-

çiş siz fi il le re ne yi so ru su so rul du ğun da man tık lı ve

doğ ru cüm le ler oluş tu ru la ma mak ta dır:

Ne yi ge cik tin?

Ne yi su sa mış tık?

Ne yi du run?

Ne yi rast la mış tım?

Fiil - Nesne İlişkisine Göre Fiil ÇatılarıA.

ES

EN

YA

YIN

LAR

I

Çatılarına Göre Fiiller

Anlatım Türleri

250

ÖR NEK SORU (ÖSS – 2005)(I) İçi ne ka pan mış olan Ana do lu dağ la rı, ses siz li ği ni,

bil ge dal gın lı ğın da sür dü rür za ma nın akı şı için de. (II)

Ken di di lin ce söy ler tür kü sü nü, ken di gön lün ce sü rer

ya şa mı nı. (II I) Dağ lar var dır, yü re ğin den es ki uy gar-

lık lar gü lüm ser ça ğı mı za. (IV) İş te bun dan do la yı bir-

çok ef sa ne yi bağ rın da ya şa tır bi zim Ana do lu dağ la rı.

(V) Ana do lu’nun en es ki sa hip le rin den şim di ki le re

de ğin olan la rı an la tır bi ze.

Bu par ça da ki nu ma ra lan mış cüm le ler den han gi-

si nin yük le mi, ça tı sı ba kı mın dan ge çiş siz dir?


ÇÖ ZÜM: Bir fii lin ge çiş siz ola bil me si için “ne yi, ki mi,

ne re yi” gi bi so ru la ra ce vap ve re bil me ni te li ği ne sa hip

ol ma ma sı ge re kir. Cüm le le rin yük lem le ri ni bu açı dan

de ğer len di re lim:

A Ne yi sür dü rür? ses siz li ği ni

B Ne yi söy ler? tür kü sü nü

C Ne yi gü lüm ser? ?

D Ne yi ya şa tır? bir çok ef sa ne yi

E Ne yi an la tır? Ana do lu’nun en es ki sa-

hip le rin den şim di ki le re de ğin olan la rı

Yu ka rı da da gö rül dü ğü gi bi I, II, IV ve V. cüm-

le le rin yük lem le ri nes ne ala bil dik le ri için ge çiş li, II I.

cüm le nin yük le mi nes ne ala ma dı ğı için ge çiş siz dir.

Ce vap C

1. Etken fiil: Cüm le, öge le ri ne ay rıl dı ğın da, öz-

ne ola rak be lir le nen kelime, o cüm le de ki fii li ya pan

ger çek var lık sa, ya ni ger çek öz ney se ve fi il de ça tı ek-

le rin den hiç bi ri kul la nıl ma mış sa o fi il et ken dir.

“Ço cuk dı şa rı çık tı.” cüm le si ni bu açı dan in ce-

le ye lim. Bu cüm le nin yük le mi “çık tı”, öz ne si ise “ço-

cuk” kelimesi dir: “Ço cuk”, bu cüm le de ki fii li ger çek-

leş ti ren ger çek öz ne ol du ğu ve “çık tı” kelimesi de her-

han gi bir ça tı eki al ma dı ğı için bu cüm le nin yük le mi

et ken ça tı lı dır. Bu cüm le “Dı şa rı çık tım.” şek lin de söy-

len se, ya ni öz ne kelime ola rak de ğil, yük lem de ki şi

eki ola rak bu lun sa (giz li öz ne) da de ği şen bir şey ol-

ma ya cak tır. Çün kü giz li öz ne olan “ben” kelimesi de

fii li ger çek leş ti ren ger çek öz ne ol du ğu için yük lem yi-

ne et ken ça tı lı ola cak tır.

Öte ki ça tı tür le ri, et ken ça tı üze ri ne ge ti ri-

len çeşitli ek ler le oluş tu ru lur. Et ken ça tı, is min ya-

lın hâ li gi bi dir. Na sıl ki ya lın hâ l, is min di ğer hâl le ri ve

hâl ek le ri gö rül dü ğün de da ha iyi kav ra nı yor sa et ken

ça tı da di ğer ça tı tür le ri gö rül dü ğün de da ha iyi kav-

ra na cak tır.

Aşa ğı da ki cüm le le rin yük lem le ri et ken ça tı lı fi il-

ler den oluş mak ta dır:

Akşamleyin ılık bir rüz gâr esi yor du.

Ola yın böy le so nuç lan ma sı nı is ti yor dum.

ES

EN

YA

YIN

LAR

I

Ol dur gan fi il: Ge çiş siz bir fii lin “-r, -ar, -er -dır,

-t” ek le rin den bi ri ni ala rak nes ne ala bi lir du ru ma

ge ti ril me siy le oluşturulan ge çiş li fi il le re “ol dur gan

fi il” de nir. Söz ge li mi “piş-” fii li, ge çiş siz dir. Bu fiil

“-ir” ekiy le “pi şir-” şek li ne ge ti rildiğinde fii lin nes ne

ala bi le cek du ru ma gelir. Böylelikle “pi şir-” fii li ge çiş li

ol mak la bir lik te ol dur gan lık niteliğini de kazanmış

olur.

Et ler piş ti. Et le ri pi şir di. ge çiş siz ge çiş li/ol dur gan

Aşa ğı da ki cüm le le rin yük lem le ri de ol dur gan ça-

tı lı dır:

Eş ya la rı aşa ğı ya in di re lim.

Bu gü zel kuş la rı ür küt me yin.

Pa ra nı zı han gi ban ka ya ya tır dı nız?

DİKKAT

Et tir gen fi il: Ge çiş liy ken “-r, -ar, -er -t, -dır”

ek le rin den bi ri ni ala rak ge çiş li lik ni te li ği ni de vam

et ti ren fi il le re “et tir gen fi il” de nir. Söz ge li mi “ara-”

fii li de “arat-” fii li de nes ne ala bil mek te dir. Bun lar-

dan il ki doğ ru dan ge çiş liy ken, “-t” ekiy le tü re til miş

“arat-” fii li ge çiş li ol mak la bir lik te et tir gen lik ni te li ği

de ka zan mış tır.

Et tir gen lik, fi il-nes ne iliş ki si için de ele alı na bi le-

ce ği gi bi fi il-öz ne iliş ki si için de de ele alı na bi le cek

bir ça tı özel li ği dir. Çün kü et tir gen fi il le rin tü mün de

fi il-öz ne iliş ki siy le il gi li or tak bir özel lik söz ko nu su-

dur: Bu tür fi il ler de öz ne, işi ya pan de ğil, yap tı ran dır.

Et tir gen fi il ler de ey le min ara cı lı bir şe kil de ikin ci ya

da üçün cü bir öz ne ye yap tı rıl ma sı söz ko nu su dur.

Bul dur mak, bul durt mak; içir mek, içirt mek, al kış-

lat mak, al kış lat tır mak; top lat mak, top lat tır mak

okut mak, okut tur mak kelimeleri, et tir gen fi il le re


Fiil - Özne İlişkisine Göre Fiil ÇatılarıB.

Anlatım Türleri

251

Bir kaç gün son ra ora da olu rum.

İyi ki on lar la git me din.

Ay na nın kar şı sın da saç la rı nı ta rı yor du.

2. Edilgen fiil: Söz de öz ne le rin bu lun du ğu

cüm le ler de ki fi il ler, edil gen ça tı lı dır. Edil gen fi il, et-

ken fi il le re ge ti ri len “-(ı)-l” ve “-(ı)-n” ek le riy le oluş tu-

ru lur. Edil gen ça tı lı fi il le rin yük lem ola rak kul la nıl dık la rı

cüm le ler de fii li ger çek leş ti ren, işi ya pan, bel li de ğil dir.

Bu tür cüm le ler de, as lın da nes ne olan kelime, öz ne

gi bi gö rev ya par. Bu tür öz ne le re söz de öz ne de nir.

“An nem es ki eş ya la rı çö pe at tı.” cüm le sin de-ki fii li, fi il-öz ne ilişkisine gö re in ce le ye lim.

Yar gı bil di ren kelime (yük lem) at tı

Fii li ger çek leş ti ren (öz ne) an nem

Öz ne nin yap tı ğı iş ten et ki le nen (nes ne) es ki eş ya la rı

Bu cüm le de fii li ger çek leş ti ren bel li ol du ğu (ger-

çek öz ne) ve yük lem de her han gi bir ça tı eki bu lun ma-

dı ğı için “at tı” yük le mi et ken ça tı lı dır. Cüm le “Es ki eş-

ya lar çö pe atıl dı.” şek lin de söy len miş ol say dı, be lir ti-

len fii li ki min ger çek leş tir di ği, ya ni es ki eş ya la rı çö pe

ata nın kim ol du ğu bel li ol ma ya cak tı. Bu du rum da as-

lın da nes ne olan kelime söz de öz ne ola rak kul la nı la-

cak, yük lem de edil gen ça tı lı ola cak tı. Edil gen ça tı yı ve

söz de öz ne yi kav rat mak için bir ör nek da ha ve re lim.

‘‘Son gün ler de bir çok ban ka so yul du.” cüm le si ni

öge le ri ne ayır dı ğı mız da “so yul du”nun yük lem, “bir çok

ban ka”nın öz ne ol du ğu nu gö rü rüz. Ama öz ne ola rak

bul du ğu muz bu kelime, as lın da öz ne ta nı mı na uy ma-

mak ta dır. Çün kü “ban ka”, fii li ger çek leş ti ren de ğil, öz-

ne nin ger çek leş tir di iş ten et ki le nen dir, ya ni nes ne dir.

Ban ka yı so yan bel li de ğil dir. Edil gen ça tı lı “so yul du”

fi ili nin yük lem ola rak kul la nıl dı ğı bu cüm le de “ban ka”

kelimesi de söz de ola rak kul la nıl mış tır.

ES

EN

YA

YIN

LAR

I

Aşa ğı da ki cüm le le ri et ken lik ve edil gen lik yö nün den in ce le yi niz.

Et ken Edil gen ––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––– –––––––––––––––––––––––––––––

Sı nav so nuç la rı nı, dün açık la dı lar. Sı nav so nuç la rı, dün açık lan dı. nes ne yük lem söz de öz ne yük lem

(giz li/ger çek öz ne: on lar)

Bun la rı da ha ön ce de an lat tım. Bun lar da ha ön ce de an la tıl dı. nes ne yük lem söz de öz ne yük lem

(giz li/ger çek öz ne: ben)

Anlatım Türleri

252

Bu cüm le ler de de gö rül dü ğü gi bi et ken ça tı lı fiil-

le rin yük lem ola rak kul la nıl dık la rı cüm le ler de fi il le ri

ger çek leş ti ren ler (açık la yan, anlatan, söyleyen, gö-

men, ka za nmayan, beğenmeyen, hazırlayan) bel li-

dir. Bu cüm le ler de ger çek öz ne kul la nıl mış tır. Et ken

ça tı lı fi il le re “-(ı)-l” ve “-(ı)-n” ek le ri nin ge ti ril me siy le

oluş tu ru lan edil gen ça tı lı fi il le rin yük lem ola rak kul la-

nıl dık la rı cüm le ler de ise fi il le ri ger çek leş ti ren bel li de-

ğil dir. As lın da nes ne olan kelimeler, bu cüm le ler de

söz de öz ne gö re vin de kul la nıl mış lar dır.

3. Dö nüş lü fi il: Ça tı ba kı mın dan de ğer len di ril-

di ğin de bir cüm le nin üç önem li öge si var dır: Yük lem,

öz ne ve nes ne. “Bu la şık la rı ben yı ka dım.” cüm le si-

ni bu açı dan in ce le ye lim:

Yar gı bil di ren kelime (yük lem) yı ka dım

Fii li ger çek leş ti ren (öz ne) ben

Özne nin yap tı ğı iş ten et ki le nen (nes ne) bu la şık la rı

Bu cüm le nin yük le mi, et ken-ge çiş li bir fi il dir.

Cüm le “Bu la şık lar yı kan dı.” şek lin de söy len se “yıka-”

fii li, edil gen ça tı eki olan “-n”yi ala cak, bu la şık lar ke-

li me si de söz de öz ne ola cak tır. Bu ra da özel lik le nes-

ne nin söz de öz ne ola rak kul la nıl ma sı na dik kat edil-

me li dir. Bir de şu cüm le ye ba ka lım: “Ben spor yap tık-

tan son ra mut la ka yı ka nı rım.” Bu cüm le de de “yı kan-”

fii li kul la nıl mış tır. Do la yı sıy la yük le min edil gen ça tı lı

ol du ğu dü şü nü le bi lir. Fa kat “Bu la şık lar yı kan dı.” cüm-

le siy le bu cüm le ara sın da şöy le bir fark var dır: “Bu la-

şık lar yı kan dı.” cüm le sin de ger çek öz ne yok tur; oy-

sa “Ben spor dan son ra mut la ka yı ka nı rım.” cüm le sin-

de fii li ger çek leş ti ren bel li dir, ya ni bu cüm le nin ger-

çek öz ne si (ben) var dır. Bun lar ara sın da bir de ben-

zer nok ta ya dik kat çe ke lim: Her iki cüm le de de nes-

ne yok tur. Çün kü bi rin ci cüm le de as lın da nes ne olan

kelime söz de öz ne gö re vin de kul la nıl mış, do la yı sıy la

yük le min ikin ci bir nes ne yi al ma sı im kân sız laş mış tır.

İkin ci cüm le de ise “ben” ke li me si, hem işi ya pan (öz-

ne) hem de o iş ten et ki le nen (nes ne) ol du ğu için bu

cüm le de de yük le min ikin ci bir nes ne yi al ma sı ola-

nak sız laş mış tır. Ya ni her iki cüm le de de “yı kan dı”

fii li ge çiş siz dir.

Bu açık la ma lar dan ve ör nek ler den yo la çı ka rak

şun la rı söy le ye bi li riz: Ay nı öz ne nin, hem bir işi ger-

çek leş tir di ği ni, hem de o iş ten et ki len di ği ni gös te ren

fi il le re dö nüş lü fi il de nir. Dö nüş lü fi il ler de ya pı lan iş,

ya pa na dö ner ya da iş ken di ken di ne olur. Dö nüş lü

fi il ler, edil gen ça tı lı fi il ler de ol du ğu gi bi et ken ça tı lı fi-

il le re “-(ı)-l” ve “-(ı)-n” ek le ri nin ge ti ril me siy le oluş tu-

ru lur. Bu ça tı ek le rin den bi ri ni alan fi il ya dö nüş lü ya

da edil gen dir. Cüm le de söz de öz ne var sa fi il edil-

gen, ger çek öz ne var sa fi il dö nüş lü dür. Aşa ğı da ki

ör nek le ri bu açı dan in ce le yi niz.

ES

EN

YA

YIN

LAR

I

Et ken Edil gen Dö nüş lü(İşi ya pan la iş ten et ki le nen ler ay rı var lık lar.) (İşi ya pan bel li de ğil; nes ne, öz ne gi bi kul la nıl mış.) (İşi ya pan da iş ten et ki le nen de ay nı var lık.)––––––––––––––––––––––––––– ––––––––––––––––––––––––––––––– –––––––––––––––––––––––––––Gö rev li ler her şe yi ha zır la mış lar dı. Bu oda si zin için ha zır lan dı. Kar de şim sı na va çok iyi ha zır lan dı. ger çek öz ne nes ne yük lem söz de öz ne yük lem ger çek öz ne yük lem

Ba zı la rı ger çek le ri halk tan giz ler. Ger çek ler halk tan giz len me me li. Adam, kork tu ğu için giz len miş ti.ger çek öz ne nes ne yük lem söz de öz ne yük lem ger çek öz ne yük lem

Anlatım Türleri

253

1. Ki mi dö nüş lü fi il ler de dö nüş lü lük eki, kök ve

göv de ile kay naş mış tır:

On la ra na sıl da al dan dık.

So ba nın ba şın da ısı na bi li riz.

2. Ki mi dil bi lim ci ler “-ş” ekiy le de dö nüş lü fi il-

le rin oluş tu ru la bi le ce ği ni ka bul et mek te dir ler:

Bi raz sab re din, ye ti şi yo ruz.

Bu kez ha yır lı bir işe gi ri şe ce ğiz.

3. Ki mi dö nüş lü fi il ler de dö nüş lü lük ek le ri, isim-

den isim yap ma eki olan “-la” ile kay naş mış tır:

Ne za man akıl la na cak sı nız?

Sağ lı ğı na dik kat et sey di has ta lan maz dı.

4. Ge çiş siz fi il le rin yük lem ola rak kul la nıl dık la-

rı ki mi cüm le ler de söz de öz ne de bu lun ma ya bi lir.

Ge çiş siz ey lem le re ge ti ri len “-(ı)-l” ve “-(ı)-n” ek-

le riy le tü re ti len bu tür fi il le rin ça tı sı na “meç hul ça tı”

(öz ne siz ça tı) da de nir.

Bu yol da yü rün mez.

Ta lep ler den vaz ge çil di.

DİKKAT

1. “-ş” ekiy le tü re ti len her fi il iş teş ça tı lı

de ğil dir. Bu eki alan bir fi il lin ço ğul ki şi le re gö re

çe kim len me si, o fii li iş teş ça tı lı yap maz. Söz ge li mi

“Bu na da alı şı rız.” cüm le sin de ki “alış-” fii li iş teş

ça tı lı de ğil dir. Bu fi il, “alı şı rız” şek lin de bi rin ci ço ğul

ki şi ye gö re çe kim len di di ye bu fii lin ger çek leş ti ril-

me si için bir den çok öz ne ye ih ti yaç du yul du ğu, do-

la yı sıy la da bu fii lin iş teş ça tı lı ol du ğu söy le ne mez.

Bir fi il, ça tı ba kı mın dan de ğer len di ril di ğin de,

ke li me nin çe kim eki al mış bi çi mi dik ka te alın-

maz. Bu ra da önem li olan “alış-” fi ili nin ger çek leş-

ti ril me si için bir den çok öz ne ye ih ti yaç du yu lup

du yul ma dı ğı dır. “Alış-” fi ili ni ger çek leş tir mek için bir

tek öz ne ye ter li ol du ğun dan, bu fi il iş teş ça tı lı de ğil-

dir.

2. Ki mi iş teş fi il ler de iş teş lik eki olan “-ş”, kök

ya da göv de ile kay naş mış tır:

Yüz yıl lar dır sa va şı yor su nuz?

El bet bir gün ka vu şa ca ğız.

Ne di ye ba şı ma üşü şü yor su nuz?

3. Ki mi işteş fi il ler de iş teş lik eki, isim den isim

yap ma eki olan “-la” ile kay naş mış tır:

Onun la bir ara ya ge lir dert le şir dik.

Söz leş miş tik, bu ra da bu lu şa cak tık.

4. İşteş fi il ler, nes ne-fi il iliş ki si ba kı mın dan ge-

çiş siz dir. Bu ku ra lın Türk çe de iki is tis na sı var dır:

Pay laş mak ve bö lüş mek.

Ka lan pa ra yı ara mız da pay laş tık. nesne

Ka lan pa ra yı ara mız da bö lüş tük. nesne

DİKKAT

ES

EN

YA

YIN

LAR

I

4. İşteş fiil: Bu ra ya ka dar ör nek ver di ği miz tüm

fi il le ri ger çek leş tir mek için tek öz ne ye ter liy di. İş teş

fi il ler de ise fii li ger çek leş tir mek için bir den çok öz ne ye

ih ti yaç du yu lur. Bu tür fi il ler “-ş” ekiy le ya pı lır.

İş teş ça tı lı fi il le rin ba zı sın da öz ne le rin ha re ket le-

ri bir bir le ri ne kar şıy ken, ba zı la rın da ise fii lin or tak-

la şa ya pıl ma sı söz ko nu su dur. Aşa ğı da ki ör nek le ri

bu açı dan in ce le yi niz:

Onun la, kı sa bir sü re de ol sa, ba kış tık. (kar-

şı lık lı-iş teş)

Ço cuk gi bi dav ran ma yın, itiş me yin.

(kar şı lık lı-iş teş)

Her kes bir ta ra fa ka çı şı yor du. (bir lik te-iş teş)

Öğ ren ci ler gü lü şü yor du. (bir lik te-iş teş)

Anlatım Türleri

254

Fii lim si ler, fi il kök ve göv de le ri ne ge ti ri len çe-

şit li ek ler le tü re ti len, fi il an lam la rı nı ko ru mak la bir lik-

te cüm le de isim, sı fat ya da zarf görevinde kul la nı lan

ke li me ler dir. Bu kelimeler ay nı an da hem fi il hem

de isim, sı fat ya da zarf ni te li ği gös te rir. Fi il ni te-

li ği gös ter me le ri kı lış, du rum, oluş bil dir me le rin den;

olum lu ve olum suz şe kil le ri ya pı la bil me le rin den; isim,

sı fat, zarf ni te li ği gös ter me le ri ise bu tür isim soy lu

kelimelerle ay nı gö rev ler de kul la nı la bil me le rin den ve

isim soy lu kelimelerin al dık la rı ek le ri ala bil me le rin den

kay nak la nır. Fii lim si le ri di ğer fi il ler den ayı ran özel lik,

fii lim si le rin her han gi bir kip te çe kim len me miş ol ma la-

rı dır. Fii lim si ler, cüm le de isim, sı fat ve zarf gö re vin de

kul la nı lan çe kim siz fi il ler dir.

Fii lim si ler üç baş lık al tın da top la nır: İsim-fi-

il (ad-ey lem), sı fat-fi il (or taç), zarf-fi il (ulaç, bağ-

fi il).

FİİLİMSİ (EYLEMSİ)Ç.

Fi il le re ge ti ri len “-ma, -me, -mak, -mek, -iş, -iş,

-uş, -üş” ek le riy le tü re ti lip isim gö re vin de kul la nı lan

kelimeler dir. İsim-fi il ler; kı lış, du rum, oluş bil dir mek le

ya ni fiil an lam la rı nı ko ru mak la bir lik te cüm le de di ğer

isim ler gi bi, isim çe kim ek le ri ni ala bi lir; öz ne, nes ne,

do lay lı tüm leç gö rev le rin de kul la nı la bi lir. Ya ni bun-

lar, bir ya nıy la fi il bir ya nıy la da isim olan kelimeler dir.

Ama cı, işi ni bi tir mek de ğil, se ni oya la mak-

tır.

Öğ ren mek is te di ğim çok şey var.

Ada mın buradan kar şı ya geç me si, hiç de

ko lay ol ma ya cak.

İsim-Fiil (Ad-Eylem)1.

İsim-Fiillerin Özellikleri

1. “-ma, -me, -ış, -iş, -uş, -üş” ek le riy le tü re-

ti len isim-fi il ler, di ğer isim ler gi bi hâl, iye lik ve ço ğul

ek le ri ni ala bi lir :

Be ni gör me si için da ha ne ya pa bi li rim? iye lik eki

An lat ma ya de vam ede ce ğim. hâl eki

Bu su suş lar, bi ten bir aş kın ila nı dır. ço ğul eki

2. İsim-fi il eki olan “-ma, -me”, olum suz luk

ekiy le ka rış tı rıl ma ma lı dır:

An la ya ma dı ğın ko nu la rı ba na sor ma nı olum suz luk eki isim-fi il eki

bek ler dim.

Ba na bir da ha böy le zor so ru lar sor ma! olum suz luk eki

3. Bir kelime de hem olum suz luk eki hem de

isim-fi il eki varsa ilki, olum suz luk; ikin cisi, isim-fi il

eki dir:

Be ni din le - me - me - ye karar vermiş. olum suz luk eki isim-fi il eki

4. İsim-fi il ek le riy le tü re yen ki mi kelimeler de

fi il an la mı ta ma men kaybolur; bu kelimeler, fii lim si

ni te li ği ni yitirerek var lık, kav ram ve du rum la rın ka lı cı

isim le ri ne dö nü şür. Do la yı sıy la bu kelimelerin olum-

suz la rı ya pı la maz.

Bun la rı ye mek zo run da mı yım?

Bu cüm le de ki “ye mek” kelimesi, olum su zu

ya pı la bi len, ey lem an la mı nı ko ru yan bir isim-fi-

il dir: “Şu gü ze lim pas ta la rı ye me mek, ba na gö re

de ğil.”

Be nim ye mek seç mek gi bi kö tü bir alış kan lı-

ğım yok.

Bu cüm le de ki “ye mek” kelimesi isim-fi il ekiy le

tü re me si ne kar şın fii lim si ni te li ği ni kay be de rek

var lı ğın ka lı cı is mi ne dö nüş müş tür. Do la yı sıy la bu

kelimenin olum su zu ya pı la maz.

ES

EN

YA

YIN

LAR

I

Anlatım Türleri

255

Fi il le re ge ti ri len “-an, -ası, -mez, -ar, -dik, -ecek,

-miş” ek le riy le tü re ti lip sı fat gö re vin de kul la nı lan ke-

li me ler dir. Sı fat-fi il ler, fi il an lam la rı nı ko ru yan; kı lış,

du rum, oluş bil di ren, “-ma, -me” ek le riy le olum suz la-

rı ya pı la bi len sı fat lar dır. Ya ni bun lar, bir ya nıy la fi il bir

ya nıy la da sı fat olan kelimeler dir:

Ça lı şan öğ ren ci, ba şa rı lı olur.

İn le yen nağ me ler, ru hu mu sar dı.

Öpü le si el le ri var, o ki şi le rin.

Yı kı la sı dün ya de mek le dün ya yı kıl maz.

Bu lun maz fır sat lar ya ka la dım da al dı rış et-

me dim.

Gö rün mez ka za di ye bu na der ler.

Eme ği mi kar şı lar bir üc ret ve re cek sin.

Ka bul edi le bi lir ge rek çe ler ile ri sür me di niz.

So ru la rı mı ge çiş ti ri yor, bil dik ce vap lar ve ri-

yor du.

Aşa ğı da ki cüm le ler de de ben zer du rum lar söz

ko nu su dur:

Kaz ma la rı kü rek le ri yük len miş, ne re ye gi di-

yor su nuz?

Ka sap tan ya rım ki lo kıy ma al acağım.

Şu çak mak beş pa ra et mez.

Görüş ve önerilerinizi bize iletebilirsiniz.

5. İsim-fi il ek le ri ni alan ki mi kelimeler sı fat

gö re vin de kul la nı la bi lir:

Ba ba dan kal ma bu mes lek ar tık pa ra sı fat isim ka zan dır mı yor.

Toz şe ker mi is ter si niz, kes me şe ker mi? sı fat isim

Tak ma isim kul la nan ya zarlar var. sı fat isim

6. İsim-fi il ler isim soy lu kelimeler gi bi ek fi il ala-

rak yük lem gö re vin de kul la nı la bi lir:

O günlerde is te di ğim tek şey, uyumaktı.

Sıfat-Fiil (Ortaç)2.

Bir iş bul mak için çal ma dık ka pı bı rak ma dı.

İçi niz de, so ru mu ya nıt la ya cak bi ri yok mu?

Di re ne cek gü cü nüz yok sa da bi raz sab re din.

Ka lıp laş mış söz öbek le ri ni in ce le ye ce ğiz.

Ye nil miş or du lar gi bi ydik.

Sıfat-Fiillerin Özellikleri

1. Fi il ler den tü re yen bü tün sı fat la rı sı fat-fi il ola-

rak de ğer len dir mek yan lış tır. Bir ke li me nin sı fat-fi il

ola bil me si için sı fat-fi il ek le ri ni al ma sı ve çe kim li fi il-

ler de ol du ğu gi bi olum su zu nun ya pı la bil me si ge re kir.

Söz ge li mi “Utan gaç ki şi le rin top lu ma uyum sağ-

la ma sı zor ola bi lir.” cüm le sin de ki utan gaç ke li me-

si “utan-” fii lin den “-gaç” ekiy le tü re til miş bir ni te le-

me sı fa tı dır. “-gaç” şek lin de bir sı fat-fi il eki ol ma dı ğı

gi bi bu kelimenin olum su zu da utan ma gaç şek lin de

ya pı la maz. Ya ni bu kelime sı fat tır ama fi il de ğil dir.

Oy sa ay nı kelime den tü re yen uta nan kelimesi “-an”

sı fat-fi il ekiy le tü re til miş, olum su zu da utan ma yan

şek lin de ya pı la bi len, hem sı fat hem de fi il ol ma ni te-

liğini üze rin de ta şı yan bir sı fat-fi il dir.

2. Ba zı sı fat-fi il ek le riy le kip ek le ri ay nı ses ler-

den olu şur. Do la yı sıy la bu ek le ri al mış kelimelerin

han gi gö rev de kul la nıl dı ğı an cak cüm le nin bağ la mın-

dan an la şı lır. Sı fat-fi il eki ni al mış kelimeler cüm le de

sı fat gö re vin de kul la nı lır ken kip eki ni al mış kelimeler

çe kim li fi il ola rak kul la nı lır. Kip ek le ri çe kim, fii lim si

ek le ri ya pım eki dir:

➤ Dünkü maçta unutulmayacak goller vard›. s›fat isim

➤ Bu maç hiçbir zaman unutulmayacak. çekimli fiil

s›fat-fiil eki

kip eki

3. Di ğer ni te le me sı fat la rı nın ad laş ma sı gi bi sı-

fat-fi il ler de ad la şa bi lir.

Mev lâm sa bır lar ver sin, yâ rin den ay rıl mı şa. ay rıl mış ki şi ye

Ko nu yu an la yan lar, an la ma yan la ra an lat sın. an la yan öğ ren ci ler an la ma yan öğ ren ci lere

ES

EN

YA

YIN

LAR

I

Anlatım Türleri

256

ES

EN

YA

YIN

LAR

I

4. Sı fat-fi il eki ni almış ki mi kelimeler de fi il an la-

mı ta ma men kay bo lur. Bu kelimeler fii lim si ni te li ği ni

yi ti re rek var lık la rın ka lı cı is imlerine dönüşür:

Bu çağ la yana bakmak, in sa na hu zur ve ri yor.

O ya za rın bü tün ro man la rı nı oku dum.

Çe ke cek kul lan ma dan ayak ka bı nı gi ye mi yor

mu sun?

5. “-dik” ve “-ecek” sı fat-fi il ek le ri, ço ğun luk la

iye lik ek le ri ni al mış bi çim le riy le kul la nı lır. kelimelerin

bu ek le ri al ma sı, on la rın sı fat-fi il ol ma ni te lik le ri ni de-

ğiş tir mez.

Bek le - diğ - iniz mi sa fir da ha gel me di mi?

Aç - tığ - ımız da va ya kın da so nuç la na cak.

Onun söy le - diğ - i hiç bir şe ye inan mı yo-

rum.

Kar şı laş - acağ - ım güç lük le rin far kın da-

yım.

Se nin öner - eceğ - in üc ret, be nim kar nı mı

do yur maz.

Yu ka rı da ki ör nek ler de de gö rül dü ğü gi bi “-dik”

ve “-ecek” sı fat-fi il ek le ri ne ün lüy le baş la yan iye lik

ek le ri nin ge ti ril me si, bu ek le rin so nun da ki “k” se si nin

yu mu şa ya rak “ğ”ye dö nüş me si ne ne den olmuştur.

6. “-dik” ve “-ecek” ek le riy le tü re yip iye lik eki-

ni al mış ki mi sı fat-fi il ler, sı fat ol ma ni te lik le ri ni yitirerek

isim-fi iller gi bi kul la nı la bi lir:

Onun bu ko nu yu iyi bil di ğin den emi nim.

Ba şı mı za taş yağ ma dı ğı na şük ret me miz la-

zım.

Se nin ne dü şün dü ğün, umu rum da de ğil.

Ba na ödev le ri ni yap tı ğı nı söy le miş ti.

Onun ya nın day ken mut lu ola ca ğı mı dü şü-

nü yor san ya nı lı yor sun.

Öy le boş boş ko nu şa ca ğı na bize yardım et.

Kar de şi min an sı zın gi de ce ğin den be nim de

ha be rim yok tu.

Zarf-fi il ler, kı lış, du rum, oluş bil dir mek le ya ni fiil

an lam la rı nı ko ru mak la bir lik te cüm le de fii lin za ma nı-

nı, du ru mu nu vb.ni be lir te rek zarf gö re vin de kul la nı-

lan kelimeler dir. Ya ni bun lar, bir ya nıy la fi il bir ya nıy la

da zarf olan kelimeler dir. Zarf-fi il ler, da ha çok şu

ek ler le ya pı lır:

-a … -a Adam, söy le ne söy le ne dı şa rı çık tı.

-arak Göz le ri min içi ne ba ka rak ko nuş.

-ıp Bu dağ la rı aşıp ka sa ba ya ulaş ma-

ma mız ge re ki yor du.

-ın ca Göz gör me yin ce gö nül kat la nır.

-alı On dan ay rı la lı beş yıl ol muş tu.

-ken Hız lı hız lı gi di yor ken ani den dur du.

-ma dan Söy le mek is te dik le ri ni zi çe kin me den

söy le ye bi lir si niz.

-mak sı zın Ko nu şu lan la ra al dır mak sı zın yol la-

rı na de vam et ti ler.

-mak la El etek öp mek le ken di ni af fet ti re-

mez sin.

-asıy la Onun oda ya gir me siy le her ke sin

içine bir kor ku düştü.

-dık ça Ba ba mı din le dik çe ağ lı yor dum.

-ır ca sı na Yağ mur, bar dak tan bo şa nır ca sı na

ya ğı yor du.

-dı ğın da Sen gel di ğin de bu ra da ol ma ya ca ğım.

-mış ça sı na Za val lı, böy le si ni gör me-

miş çe si ne ba kı yor du.

-(ı)yor muş ça sı na An la tı lan la rı an lı yor muş-

ça sı na ka fa sı nı sal la dı.

-acak mış ça sı na Bu ra da te mel li ka la cak-

mış ça sı na eş ya la rı nı yer-

leş tir me ye baş la dı.

-r (-ar, -ır) … -maz Yü zü me ba kar bak maz

gül me ye baş la dı.

Zarf-Fiil (Bağ-Fiil)3.

“-dı ğın da” eki nin fark lı iye lik ek le riy le oluş tu-

rul muş bi çim le ri de var dır: -dı ğım da, -dı ğı mız da,

-dı ğı nız da, -dık la rın da.

Yal nız kal dı ğım da se ni ara ya bi lir mi yim?

DİKKAT

Anlatım Türleri

257

ÖR NEK SORU (LYS – 2010)Kı yı köy’ün es ki adı Mid ye. Ka zan de re ile Pa buç de -

re’nin de ni ze dö kül dü ğü yer de, yük sek bir ka ya lı ğın

Iüze rin de ku ru lu. Bu il ginç ko nu mu nun ya nı sı ra da ra -

cık so kak la rı, es ki ah şap ev le ri ve ba lık çı ya şan tı sı,

bu ra yı bü yü le yi ci hâ le ge ti ri yor. Bir za man la rın zor

ula şı lır ba lık çı kö yü, ar tık keş fe dil miş bir yer. Kı yı yı

II III

iz le yen or man yol la rı, Kı yı köy ve İğ ne a da ara sın da

IV

da ay nı şe kil de uza yıp gi di yor.

V

Bu par ça da ki nu ma ra lan mış fii lim si ler den han gi-

si sı fat ola rak kul la nıl ma mış tır?


ÇÖ ZÜM: Bu par ça da ki “uza yıp” söz cü ğü zarf gö re vin-

de kul la nıl mış tır. Ce vap E

“-ken” (iken) ek fii li, isim soy lu kelimeleri za-

man zar fı, çe kim li fi il le ri ise za man an la mı ta şı-

yan zarf-fi il ya par.

“Dı şa rı çı kar ken pal to nu al.” cüm le sin de ki çı-

kar ken kelimesi ge niş za man ki piy le çe kim len miş

“çık -” fi ili ne “-ken” eki nin ge ti ril me siy le oluş tu-

rul muş bir zarf-fi il dir. Ben zer du rum lar aşa ğı da ki

cüm le ler de de söz ko nu su dur:

Baş la mış ken bi tir sey di niz keş ke bu işi.

Tam dı şa rı çı ka cak ken te le viz yo nu ka pat-

ma dı ğı nı ha tır la dı.

Kar şı dan kar şı ya ge çer ken dik kat li olun.

“Genç ken böy le dü şün mü yor dun.” cüm le-

sin de ki genç ken kelimesi, isim soy lu bir kelimeye

“-ken” ek fi ili nin ge ti ril me siy le oluş tu rul muş bir

za man zar fı dır. Bu kelime fi il den tü re til me di ği için

zarf-fi il de ğil dir. Ben zer du rum lar aşa ğı da ki cüm le-

ler de de söz ko nu su dur:

An ka ra’day ken de si zi hiç unut ma dım.

Pa ram var ken böy le ko nuş mu yor dun.

DİKKAT

ES

EN

YA

YIN

LAR

I

ÖR NEK SORU (LYS – 2011)Ba zı sa nat çı lar, ya ra tı cı lık la rı nı kam çı la yan bü yü lü

Ian la rı “be yaz an” di ye ad lan dı rır mış. Ya ka lan dı ğı sı ra -

IIda “Son ra de vam ede rim.” di ye rek as la ke sin ti ye uğ -

IIIra tıl ma ma sı, er te len me me si ge re kir miş bu anın. Çün -

kü dö nüp ba kıl dı ğın da ye rin de bu lu na ma ya bi lir miş.

IVTü ke nin ce ye de ğin hak kı nın ve ril me si ge re kir miş, her

Vza man kar şı la şı la ma yan bu be yaz an la rın.

Yu ka rı da ki par ça da nu ma ra lan mış söz cük ler den

han gi si fii lim si de ğil dir?


ÇÖ ZÜM: Bu par ça da ki “ge re kir miş” söz cü ğü fii lim si

de ğil, çe kim li fi il dir. Bu söz cük ge niş za ma nın ri va ye-

tin de çe kim le ne rek yük lem gö re vin de kul la nıl mış tır.

A kam çı la yan sı fat-fi il

B ya ka lan dı ğı sı fat-fi il

C di ye rek zarf-fi il

D dö nüp zarf-fiilCe vap E

ÖR NEK SORU (ÖSS – 2004)Aşa ğı da ki cüm le le rin han gi sin de ge çen bağ-fi il,

öte ki ler den fark lı bir so ru nun ya nı tı dır?

A) Dü şün ce le ri ni hiç çe kin me den söy ler di.

B) So ru la rı bü tün yön le riy le dü şü ne rek ya nıt lı yor du.

C) Sı nav dan he men son ra gü le oy na ya evi ne git ti.

D) İşi za ma nın da bi tir mek için öle si ye ça ba lı yor du.

E) Ben ce o, bu ra ya ge le li çok de ğiş ti.

ÇÖ ZÜM: Se çe nek ler de ki bağ-fi il le ri bul mak için şu so-

ru la rı so ra rız:

A Dü şün ce le ri ni na sıl söy ler di?

Dü şün ce le ri ni hiç çe kin me den söy ler di.

B So ru la rı na sıl ya nıt lı yor du?

So ru la rı bü tün yön le riy le dü şü ne rek ya nıt lı yor du.

C Sı nav dan he men son ra evi ne na sıl git ti?

Sı nav dan he men son ra gü le oy na ya evi ne git ti.

D İşi za ma nın da bi tir mek için na sıl ça ba lı yor du?

İşi za ma nın da bi tir mek için öle si ye ça ba lı yor du.

Anlatım Türleri

258

E Sen ce o, ne za man çok de ğiş ti?

Ben ce o, bu ra ya ge le li çok de ğiş ti.

A, B, C ve D se çe nek le rin de ki zarf-fii ler “na sıl”; E se-

çe ne ğin de ki zarf-fi il ise “ne za man” so ru su nun ya nı-

tı dır. Ce vap E

ÖR NEK SORU (YGS – 2013)Eserlerinde kullandığı özgün biçimler ve canlı renk-

lerle, değişimin birey üzerindeki etkilerini yansıtıyor.

Bu cümleyle ilgili olarak aşağıdakilerden hangisi

yanlıştır?

A) Çatısı bakımından etkendir.

B) Nesne, isim tamlamasından oluşmaktadır.

C) Fiilden isim yapma eki almış sözcük vardır.

D) Bulunma durumu eki almış sözcük vardır.

E) İyelik eki alan sözcük yoktur.

ÇÖ ZÜM: Bu cümleyle ilgili olarak A, B, C ve D seçe-

neklerinde belirtilenler doğrudur:

A Cümlenin yüklemi olan “yansıtıyor” fiili, çatı ba-

kımından etkendir. Bu fiili gerçekleştiren gerçek

özne bellidir. O hâlde böyle bir fiil ya etken ya

dönüşlü ya da işteş olmak durumundadır. Fiil-

de çatı eklerinden “-l” ve “-n” kullanılmadığı ve

öznenin yaptığı iş kendisine dönmediği için bu

fiil dönüşlü olamaz. Fiili birlikte ya da ortakla-

şa yapma söz konusu olmadığı için fiil işteş de

olamaz.

B Bu cümlenin nesnesi belirtili isim tamlamasıdır:

değişimin birey üzerindeki etkilerini

tamlayan tamlananın sıfatı tamlanan

C Bu parçada fiilden isim yapma ekini almış bir-

den çok sözcük vardır: biçimler, değişimin, et-

kilerini

D Bu parçadaki “eserlerinde” kelimesinde bulun-

ma durumu eki vardır.

E seçeneğinde bu parçada iyelik eki alan sözcük ol-

madığı belirtilmiştir. Oysa bu parçada 3. tekil kişi iye-

lik ekini almış üç sözcük vardır: eserlerinde kullandı-

ğı, etkilerini Ce vap E

ES

EN

YA

YIN

LAR

I

ÖR NEK SORU (YGS – 2013)“Rüyaları gerçekleştirmenin yolu, uyanıvermektir uy-

kulardan.” demiş bir düşünür. Öyleyse ne duruyoruz,

hemen silkinip kalkalım yumuşak yataklarımızdan!

Bu parçada, aşağıdakilerden hangisi yoktur?

A) Tezlik fiili

B) Zarf-fiil

C) Sıfat-fiil

D) İstek kipiyle çekimlenmiş fiil

E) Şimdiki zamanla çekimlenmiş fiil

ÇÖ ZÜM: Bu parçada A, B, D ve E seçeneklerinde be-

lirtilenler vardır:

A Tezlik fiili: uyanıvermektir

B Zarf-fiil: silkinip

D İstek kipiyle çekimlenmiş fiil: kalkalım

E Şimdiki zamanla çekimlenmiş fiil: duruyoruz

Bu parçada sıfat-fiil yoktur. “Düşünür” kelimesindeki

ek (-ür) sıfat-fiil eki olsa da bu ekleüreyen kelime (dü-

şünür) fiil olma niteliğini tümüyle yitirerek bir varlığın

kalıcı ismi (keser, çağlayan, yazar vb.) olmuştur.

Ce vap C

Bir fii lim si (ey lem si) ile bu fii lim si ye bağ lı ke li me-

ler den olu şan ke li me gru bu na fii lim si gru bu de nir. Bir

fii lim si gru bun da ön ce fii lim si ye bağ lı olan ke li me ler,

son ra fii lim si ge lir. Üç çe şit fii lim si gru bu var dır: İsim-

fi il gru bu, sı fat-fi il gru bu, zarf-fi il gru bu.

İsim-fiil grubu

Şu dağ lar da Kö roğ lu ol mak ne gü zel!

Gün lük ya şam da ba şa rı lı ol ma yı sağ la ya-

cak önlemler alacağız.

Sıfat-fiil grubu

Ko nuş ma la rı ve dav ra nış la rıy la bi ze yol

gös te ren bi riy di o.

Ça ğın ve top lu mun ih ti yaç la rı na ce vap

ve re cek bir eği tim sis te mi, bi lim sel yön tem le re ağır lık

ver me li dir.

Zarf-fiil grubu

Elin de ki le ri ma sa nın üs tü ne bı ra ka rak

dı şa rı çık tı.

Ça ğın ih ti yaç la rı na uy gun bir eği tim an la-

yı şı nı eği tim sis te mi miz de hâ kim kı lıp iler le mek

zo run da yız.

DİKKAT

Anlatım Türleri

259

ÖLÇME – DEĞERLENDİRME 13 Fiil - Fiilimsi

DOĞRU – YANLIŞ

1. Kı lış fi il le ri nin ger çek leş tirilme si için öz ne-

nin ken di si ye ter li de ğil dir.

Doğru Yanlış

6. Fi il le rin olum suz la rı ya pı lır ken ek ler şu

şe kil de sı ra la nır: olum suz luk eki + kip eki

+ ki şi eki

Doğru Yanlış

2. Öz ne nin ira de si dı şın da ger çek le şen, ger-

çek leş me si bir sü re ce ya yı lan ve öz ne-

nin ya pı sın da ki de ği şim le ri an la tan fi il le re

du rum fi il le ri de nir.

Doğru Yanlış

7. Bir le şik za man lı fi il ler, ba sit za man lı fi il le-

re ek fii lin ge ti ril me siy le oluş tu ru lur.

Doğru Yanlış

3. Kip ve ki şi kav ram la rı nı ta şı yan fi il le re

çe kim li fi il de nir.

Doğru Yanlış

8. Hi kâ ye bir le şik za man, ba sit za man lı fi il-

le re ek fii lin “-miş”li bi çi mi nin ge ti ril me siy le

oluş tu ru lur.

Doğru Yanlış

4. Bir fii lin yal nız ca kip eki ni al mış şek li -emir

ki pi hâ riç- onun ay nı za man da ikin ci te kil

ki şi çe ki mi ni kar şı lar.

Doğru Yanlış

9. Türk çe de is tek ki pi nin şart bir le şik za man

çe ki miy le emir ki pi nin hi kâ ye, ri va yet ve

şart bir le şik za man çe kim le ri yok tur.

Doğru Yanlış

5. Fii le is tek, ni yet, ar zu an lam la rı nı ka tan

is tek ki pi “-sa, -se” ek le riy le oluş tu ru lur.

Doğru Yanlış

10. Ek fii lin ge niş za man üçün cü te kil ki şi eki

(bil dir me eki) olan “-dır”, ba sit za man lı

fi il le re gel se bi le bu fi il le ri bir le şik za man lı

yap maz.

Doğru Yanlış

ES

EN

YA

YIN

LAR

I

Anlatım Türleri

263

BOŞLUK DOLDURMA

1. Fi il le r .............. ki şi ye gö re çekimlenir.

Fakat Türk çe de ki ki şi ek le ri nin sa yı sı

............ . Emir ki pi bu ku ra lın dı şın da dır.

6. ............. za man ki pi nin bi rin ci te kil ve

bi rin ci ço ğul ki şi olum suz çe kim le rin de

kip ek le ri olan “...................” dü şer ve

bun la rın iş le vi, olum suz luk eki ne yük le-

nir.

2. ............... ek le ri isim le re ge le rek on la rın

ka çın cı ki şi ye ait ol du ğu nu bil di rir ken

....... ek le ri fi il le re ge lip on la rı ger çek leş-

ti ren le rin ka çın cı ki şi ol du ğu nu bil di rir.

7. Ek fii lin olum su zu “.............” eda tı, so ru

şek li ise “.......” so ru ekiy le ya pı lır.

3. Fii lin ya pıl dı ğı nı ke sin lik an la mıy la bil-

di ren .......................................... za man

ki pi nin te mel iş le vi, ta nık olu nan fi il le ri

an lat mak tır.

8. Ek fii lin te mel de iki iş le vi var dır: İsim

soy lu kelimelere bir za man kav ra mı ka-

ta rak on la rın yük lem ol ma sı nı sağ la mak

ve ........................................................ .

4. Fii lin, için de bu lu nu lan za man da ya pıl-

dı ğı nı ve sür mek te ol du ğu nu bil di-

ren ........... za man ki pi, “.............” ve

“............” ek le riy le ya pı lır.

9. ................ bir le şik za man, ba sit za man lı

fi il le re ek fii lin “-miş”li bi çi mi nin ge ti ril me-

siy le oluş tu ru lur.

5. Fii lin ger çek leş ti ril me siy le il gi li ola rak

di lek ya da ko şul an la mı oluş tu ran di lek-

şart ki pi, “...............” ek le riy le ku ru lur.

10. “Elin de ki su yu ye re dök tü.” cüm le sin de-

ki “dök tü” kelimesi, bil dir di ği ha re ke tin

ni te li ği ne gö re bir ............. fi ili dir.

ES

EN

YA

YIN

LAR

I

Anlatım Türleri

267

EŞLEŞTİRME – 1

Kır mı zı ka ya lar da ye şil ker ten ke le ler

Sı cak bu lut lar do la şır ha va da ile ri ge ri

Ge niş za man ki pin de çe-

kim len miş fii lin kul la nıl dı-

ğı di zeler

DİZEAÇIKLAMA

1

Ça bu cak öğ ren di Ke rim ata bin me yi

Ka ya lar dan genç bir ke çi gi bi in me yi2

Hi kâ ye bir le şik za man lı

fi il le rin kul la nıl dı ğı di zeler

Kum ral ba şı nı gök yü zü ne çe vir di

Bak tı yıl dız la rı ağa ran mu az zam ka ran lı ğa3

Ek fii lin gö rü len geç miş za ma nın da çe kim len miş isim soy lu kelimelerin kul la nıl dı ğı di zeler

Düş man şa rap nel dö kü yor du

Top ra ğı kö kün den sö kü yor du4

Ek fii lin ge niş za ma nın da çe kim len miş isim soy lu kelimelerin kul la nıl dı ğı di zeler

Zem he ri ler bit ti di ye lim

Ham sin ya baş la dı ya baş la ya cak5

İsim-fi il le rin kul la nıl dı ğı

di zeler

An tep sı cak, An tep çe tin yer dir

An tep li ler yi ğit ki şi ler dir6

Zarf-fii lin kul la nıl dı ğı

di zeler

Ve bir ba lık gi bi ür ke rek

Ölü bir de niz şek lin de gör dü yal nız lı ğı7

İs tek ki pin de çe kim len-

miş bir fii lin kul la nıl dı ğı

di zeler

Düş man elin dey di Es ki şe hir

Ke rim on dört ya şın day dı8

A

B

C

Ç

D

E

F

GSı fat-fii lin kul la nıl dı ğı di-

zeler

Anlatım Türleri

269

1. İsim cüm le le rin de ki mi za man ek fiili üçün cü te-

kil ki şi eki nin kul la nıl ma dı ğı da olur.

Aşa ğı da ki le rin han gi sin de bu açık la ma ya bir

örnek var dır?

A) Genç Os man de di ğin bir kü çük uşak

Be li ne bağ la mış ib ri şim ku şak

B) Bağ dat’ın içi ne gi ril mez yas tan

Her ana do ğur maz böy le bir as lan

C) Kel le kol tu ğun da ge li yor Kars’tan

Al lah Al lah de yip ge çer Genç Os man

D) Bağ dat’ın ka pı sın Genç Os man aç tı

Düş ma nın cüm le si önün den kaç tı

E) Kel le kol tu ğun da üç gün sa vaş tı

Al lah Al lah de yip ge çer Genç Os man

2. Aşa ğı da ki di ze le rin han gi sin de emir ki pin de

çe kim len miş bir fi il kul la nıl mış tır?

A) Ve ri yor yan gı nı, dur muş da açık sî ne le re,

Sü rü hâ lin de ge zer ken sa yı sız tay ya re.

B) Top tü fek ten da ha sık, gül le ya ğan mer mi ler...

Kah ra man or du yu sey ret ki bu teh dî de gü ler!

C) Ne çe lik tab ya lar is ter, ne si ner has mın dan;

Alı nır kal’a mı göğ sün de ki kat kat iman?

D) Han gi kuv vet onu, hâ şâ, ede cek kah rı na râm?

Çün kü te’sis-i İlâ hî o me tîn is tih kâm.

E) Sa rı lır, in di ri lir mev ki-i müs tah kem ler,

Be şe rin az mi ni tev kif ede mez sun’-u be şer;

3. Ne bü yük sün ki ka nın kur ta rı yor Tev hîd’i...

Bedr’in ars lan la rı an cak, bu ka dar şan lı idi.

Sa na dar gel me ye cek mak be ri kim ler kaz sın?

“Gö me lim gel se ni ta ri he!” de sem, sığ maz sın.

Bu di ze ler de aşa ğı da ki ler den han gi si yok tur?

A) Bir le şik za man lı fi il

B) Ge niş za man ki pin de çe kim len miş fi il

C) İs tek ki pin de çe kim len miş fi il

D) Di lek-şart ki pin de çe kim len miş fi il

E) Emir ki pin de çe kim len miş fi il

4. Aşa ğı da ki di ze le rin han gi sin de bir le şik za-

man lı bir fi il kul la nıl mış tır?

A) Yü rek le ri ka ran lık,

Ke mer le ri ve kam çı la rı gü müş lüy dü,

B) Ate şi ve iha ne ti gör dük.

Ru hu muz fır tı na lı, eti miz mü te ham mil.

C) Sev gi siz ve ih ti ras sız çıp lak dev ler de ğil,

İna nıl maz za af la rı, kor kunç kuv vet le riy le,

D) Si lâh la rı ve bey gir le riy le in san lar dı da ya nan.

Bey gir ler çir kin di ler, ba kım sız dı lar,

E) Fa kat boz kır da kiş ne yip kö pür me den

Sa bır lı ve do lu diz gin koş ma sı nı bi li yor lar dı.

5. Aşa ğı da ki cüm le le rin han gi sin de fiil ki pin de

an lam kay ma sı ol muş tur?

A) Kız lar, bü yük bir özen le sı nı flarının cam la rı nı

si li yor.

B) Kar de şim Hakan, sa at ye di den be ri oda sın-

da uyu yor.

C) Şir ke tin yeni pat ro nu, ça lı şan la rıy la top lan tı

ya pı yor.

D) Am cam, me sai bit tik ten son ra Kı zı lay’da si-

mit sa tı yor.

E) Mü dür, bir ta raf tan kah ve si ni yu dum lu yor, bir

ta raf tan da ga ze te le ri oku yor.

6. Aşa ğı da ki di ze le rin han gi sin de çe kim li fi il

kul la nıl ma mış tır?

A) Kim der di yarılsın da ni ha yet ye rin al tı

Bir an da di ril sin de şu mil yon la ka ral tı

B) Top rak la şan el ler de bi rer me şa le yan sın

Kim der ki şu mil yon la adam bir den uyan sın

C) Dün ya la rı bir fert evet oy nat tı ye rin den,

Sar sıl dı de mir ler evet az min de mi rin den

D) Gök ler çı ka bil din, uça bil din se de rin dir

Ta ri hi ken din ya zı yor san, ese rin dir

E) Bay rak la rı bay rak ya pan üs tün de ki kan dır

Top rak, eğer uğ run da ölen var sa va tan dır

ES

EN

YA

YIN

LAR

I

TEST – 1

Anlatım Türleri

270

7. Aşa ğı da ki di ze le rin han gi sin de ta sar la ma

kip le rin den bi riy le çe kim len miş bir fi il var dır?

A) Ki mi Hin du, ki mi yam yam, ki mi bil mem ne be lâ

Ha ni, tâû na da zül dür bu re zil is ti lâ!

B) Ah, o yir min ci asır yok mu, o mah luk-ı asîl,

Ne ka dar göz de si mev cud ise hak kiy le se fîl,

C) Kus tu Meh met çi ğin ay lar ca du rup kar şı sı na;

Dök tü kar nın da ki es ra rı ha yâ sız ca sı na.

D) Mas ke yır tıl ma sa hâ lâ bi ze âfet ti o yüz...

Me de niy yet de ni len kah be, ha ki kat, yüz süz.

E) Son ra mel’un da ki tah ri be mü vek kel es bâb,

Öy le müt hiş ki: Eder her bi ri bir mül kü ha râb.

8. Aşa ğı da ki di ze le rin han gi sin de ek fi il al mış

bir söz cük var dır?

A) Öte den sâ ika lar par ça lı yor âfa kı;

Be ri den zel ze le ler kal dı rı yor a’mâ kı;

B) Bom ba şim şek le ri bey nin den inip her si pe rin;

Sö nü yor göğ sü nün üs tün de o ars lan ne fe rin.

C) Ye rin al tın da ce hen nem gi bi bin ler ce lâ ğam;

Atı lan her lâ ğa mın yak tı ğı yüz ler ce adam.

D) Ölüm in dir me de gök ler, ölü püs kür me de yer;

O ne müt hiş ti pi dir: Sav ru lur en kâz-ı be şer...

E) Ka fa, göz, göv de, ba cak, kol, çe ne, par mak,

el, ayak,

Bo şa nır sırt la ra, vâ dî le re sağ nak sağ nak.

E) Sa çı yor zır ha bü rün müş de o nâ merd el ler,

Yıl dı rım yay lı mı tu fan lar, alev den sel ler.

9. Yok sun, ku ru top rak tan iba ret va ta nın la

Ta ri hi ni yaz ma san eğer sen de ka nın la

Hür ri yet, o en son şe re fin dir, onu sat ma

Bir Tan rı ye ter, ken di ne bin Tan rı ya rat ma

Bu di ze ler de aşa ğı da ki ler den han gi si yok tur?

A) Ek fi il al mış isim soy lu söz cük

B) Emir ki pin de çe kim len miş fi il

C) İs tek ki pin de çe kim len miş fi il

D) Ge niş za man ki pin de çe kim len miş fi il

E) Di lek-şart ki pin de çe kim len miş fi il

10. Aşa ğı da ki di ze le rin han gi sin de bir le şik za-

man lı bir fi il kul la nıl mış tır?

A) Bu gö ğüs ler se Hu dâ’nın ebe dî ser had di;

“O be nim sun’-u be dî’im, onu çiğ net me!” de di.

B) Âsım’ın nes li... di yor dum ya... ne sil miş ger çek:

İş te çiğ net me di na mu su nu, çiğ net me ye cek.

C) Şü he dâ göv de si, bir bak sa na, dağ lar, taş lar...

O rü kû ol ma sa, dün yâ da eğil mez baş lar,

D) Vu ru lup ter te miz al nın dan, uzan mış ya tı yor,

Bir hi lâl uğ ru na, yâ Rab, ne gü neş ler ba tı yor!

E) Ey, bu top rak lar için top ra ğa düş müş as ker!

Gök ten ec dâd ine rek öp se o pâk al nı de ğer.

11. Tür be dâ rın gi bi tâ fec re ka dar bek let sem;

Gün dü zün fecr ile âvî ze ni leb rîz et sem;

Tül le nen mağ ri bi, ak şam la rı sar sam ya ra na...

Yi ne bir şey ya pa bil dim di ye mem hâ tı ra na.

Bu di ze ler de kul la nı lan çe kim li fi il le rin sa yı sı

kaç tır?

A) 3 B) 4 C) 5 D) 6 E) 7

12. I. Sen ki son ehl-i sa lî bin kı ra rak sal ve ti ni,

Şar kın en sev gi li sul ta nı Sa lâ had dîn’i,

II. Kı lıç Ars lan gi bi ic lâ li ne et tin hay ran...

Sen ki İs lâm’ı ku şat mış, bo ğu yor ken hüs ran,

II I. O de mir çem be ri göğ sün de kı rıp par ça la dın;

Sen ki ru hun la be ra ber ge zer ec râ mı adın;

IV. Sen ki a’sâ ra gö mül sen ta şa cak sın... Hey hat!

Sa na gel mez bu ufuk lar, se ni al maz bu ci hat.

V. Ey şe hîd oğ lu şe hîd, is te me ben den mak ber,

Sa na âgû şu nu aç mış du ru yor Pey gam ber.

Yu ka rı da ki nu ma ra lan mış di ze le rin han gi le-

rin de ha ber ve ta sar la ma kip le rin de çe kim-

len miş fi il ler bir ara da kul la nıl mış tır?

A) I. ve II. B) I. ve V. C) II. ve II I.


ES

EN

YA

YIN

LAR

I

Anlatım Türleri

280

AÇIKLAYICI ANLATIM - ÖĞRETİCİ ANLATIM - KANITLAYICI ANLATIM - TARTIŞMACI ANLATIM -

ZARF (BELİRTEÇ)5.

AÇIKLAYICI ANLATIMA.Açık la yı cı an la tı mın bel li baş lı özel lik le ri şun-

lar dır:

1. Açık la yı cı an la tım, oku yu cu nun ek sik ya

da yan lış bil di ği ya da hiç bil me di ği bir ko nu da, ona

doğ ru ve ye ni bil gi ler sağ la ya rak onu bil gi len dir me yi

amaç la yan bir an la tım tü rü dür. Açık la yı cı an la tım da

an la tı cı, oku yu cu yu bir ko nu/so run hak kın da ay dın-

lat ma yı ve bil gi len dir me yi te mel ön ce lik ola rak be lir-

ler. Yaz dı ğı me tin le bir be lir siz li ği or ta dan kal dır ma yı,

bir kar şıt lı ğa çö züm ge tir me yi ya da bir so ru nu çe şit-

li açı lar dan ir de le me yi amaç lar. Bu tür me tin ler de ge-

nel lik le bir ko nuyla/so run la il gi li ni çin ve na sıl so ru-

la rı nın ce vap la rı var dır: Bu zul lar na sıl oluş tu, gü nü-

müz de ni çin eri yip yok olu yor, ba zı bit ki ler ve hay van-

lar ni çin her ik lim de ve böl ge de ya şa mı yor da sa de-

ce bel li böl ge ve ik lim ler de ya şı yor, dil de tü re miş ve

bir le şik kelimelere, yan an lam la ra ni çin ih ti yaç du yul-

muş tur... Bu tür so ru la ra ve ri len ce vap lar, açık la yı cı

an la tım la oluş tu ru lan me tin le rin odak nok ta sı nı oluş-

tu rur.

2. Açık la yı cı an la tım la me tin oluş tur mak is te-

yen bir an la tı cı nın, ele al dı ğı ko nu hak kın da ye ter li

bil gi ve tec rü be ye sa hi p ol ma sı ve bil dik le ri ni an la şılır

bir dil le an lat abilmesi gerekir. Bi li nen ler an la şı lır bir

dil le an la tı la mı yor sa, met nin oluş tu ru lma ama cı

ger çek leş mi yor de mek tir.

3. Açık la yı cı an la tım la oluş tu ru lan bir met nin

ko lay an la şı lır ol ma sı için an la tı cı nın şun la rı yap ma sı

ge re kir:

a. An la tı cı, met ni oluş tur ma ni ye ti ni açık ça

or ta ya koy ma lı; oku yu cu, me tni okuduğunda ya-

za rın ni ye ti ni açık ça öğ ren me li dir. Bu tür me tin ler

okun duk tan son ra oku yu cu nun zih nin de, ya za rın, söz

ko nu su met ni ne için yaz dı ğıy la, me tin de tam ola rak

ne de mek is te di ğiy le il gi li so ru işa ret le ri bu lun ma ma-

lı dır. Bu, öğ re ti ci me tin ler le ede bî me tin ler ara sın da-

ki önem li fark lar dan bi ri dir. Ede bî me tin ler de, bağ la-

mın da et ki siy le fark lı “yo rum la ma ”la ra açık bir ta raf

var dır. Öğ re ti ci me tin ler de bu tür fark lı yo rum la ma la-

ra yol aça bi le cek be lir siz lik ler bu lun ma ma lı dır.

b. An la tı cı, bil gi le ri bel li bir dü zen ve tu-

tar lı lık için de ak tar ma lı dır. Bu tür me tin ler de dü zen,

met nin ge nel lik le gi riş, ge liş me, so nuç bö lüm le ri ne

ay rıl ma sı şek lin de ken di ni gös te rir. An la tı cı gi riş bö-

lü mün de me tin de üze rin de du ra ca ğı ko nu yu/so ru nu

açık ifa de ler le di le ge ti rir. Böy le lik le oku yu cu nun me-

tin de ne le rin an la tı la ca ğı ile il gi li ola rak ge nel bir bil-

gi ye sa hip ol ma sı nı ve bir şey le ri sor gu la ma sı nı sağ-

lar. Ge liş me bö lü mün de bu ko nu yu/so ru nu çö züm le-

ye ça lı şır. Bu nun için de ge rek ti ğin de açık la ma, ta-

nım la ma, sı nıf lan dır ma ve ör nek len dir me le re baş vu-

rur, ben zer lik ve kar şıt lık lar dan ya rar la nır, baş ka ki-

şi le rin me tin lerin den ya da konuşmalarından alın tı lar

ya par.(9) So nuç bö lü mün de ise ço ğun luk la özet le yi ci

ya da yar gı bil di ri ci ifa de ler le met nin ana dü şün ce si ni

or ta ya ko yar.

c. An la tı cı, ele al dı ğı ko nu yu bü tün yön-

le riy le ay rın tı lı ola rak or ta ya koy ma lı dır. Ve ri len

bil gi le rin doğ ru ol ma sı, açık ve ke sin ifa de ler le di-

le ge ti ril me si ve ko nu nun bir bü tün ola rak su nul-

ma sı, hem bu me tin le rin an la şı lır ol ma sı nı ko lay laş tı-

rır hem de oku yu cu nun me tin de di le ge ti ri len ler hak-

kın da şüp he ye düş me si ne en gel olur.

d. An la tı cı, met nin he def kit le si ni doğ ru

be lir le me li, met ni ni bu na gö re oluş tur ma lıdır. Me-

tin de di le ge ti ri len ler hak kın da oku yu cu nun bil gi sa hi-

bi olup ol ma dı ğı nı, bil gi sa hi biy se bu bil gi nin me tin de

di le ge ti ri len le ri an la ma ya ye tip yet me ye ce ği ni he sa-

ba kat ma lı, ge re kir se oku yu cu nun met ni an la ma sı nı

ko lay laş tı ra cak ek bil gi ler ver me li dir.

(9) Açık la yı cı-öğ re ti ci-ka nıt la yı cı ve tar tış ma cı an la tım tür le rin de kul la nı la bi le cek çö züm le me yön tem le ri için say fa 293’e ba kı nız.

ES

EN

YA

YIN

LAR

I

Anlatım Türleri

281

ÖRNEK METİNLER

4. Açık la yı cı an la tım da di l, çoğunlukla gön-

der ge sel iş le v de kullanılır. Kelimelerin ger çek an-

lam la rında kul la nıl ma sı na özen gös te ri lir, ge rek ti ğin-

de üze rin de du ru lan ko nuy la il gi li te rim le re yer ve ri lir.

5. Açık la yı cı me tin ler de gra fik, şe ma, tab lo, fo-

toğ raf, re sim gi bi dil dı şı gös ter ge ler den de ya rar la-

nı la bi lir.

6. Açık la yı cı an la tım, ge niş kit le le rin an la ma sı

için ba sit leş ti ril miş bi lim sel me tin ler de, an sik lo pe di ler-

de, ga ze te ha ber le rin de, ba zı ders ki tap la rın da, ki tap

ta nı tım ya zı la rın da, ah lâk ve din öğ re ti le ri nin yer al dı-

ğı me tin ler de, ba zı fel se fe me tin le rin de; ma ka le, de-

ne me, kö şe ya zı sı, eleş ti ri, anı, ge zi ya zı sı, bi yog ra fi,

oto bi yog ra fi gi bi öğ re ti ci me tin le rin ve olay çev re sin-

de ge li şen ro man, öy kü gi bi ede bî me tin le rin ba zı bö-

lüm le rin de kul la nı la bi lir.

Tan zi mat’la baş la yan ye ni lik ha re ket le ri nin Türk

ede bi ya tı na yan sı dı ğı nı gös te ren en ti pik ürün ler den bi-

ri ro man tü rü dür. Doğ ru dan doğ ru ya Ba tı ’dan al dı ğı-

mız ede bî tür ler den olan ro man, hi kâ ye, ti yat ro; dra ma-

tik ya pı lan iti ba riy le sos yal ve si ya sî de ğiş me ler le ya kın-

dan il gi li dir. Av ru pa’da ro man, Fran sız İh ti lâ li’nden son ra

Fran sa’da ki sos yal ve si ya sî de ğiş me nin ce mi yet ve in-

san üze ri ne et ki le ri ni iş le yen bir ede bî tür ola rak ken di si-

ni gös ter miş tir. Fran sız İh ti lâ li ön ce si de ro ma nın ba şa rı-

lı ör nek le ri gö rül me ye baş la mak la bir lik te yay gın ola rak

be nim sen me si nin 1789’dan son ra ya denk gel di ği ni söy-

le me li yiz. Bal zac’ın ro man la rı nın Fran sız top lu mu nun

sos yal bir la bo ra tu va rı ka bul edil me si, bu gö rü şü mü zü

bel ge le mek te dir. Sa na yi leş me nin Av ru pa in sa nı üze rin-

de ki et ki le ri nin Zo la ve Dic kens’ın ro man la rın da ya şa-

ma sı bu tü rün in san, ai le, top lum açı sın dan öne mi ni gös-

ter me si ba kı mın dan son de re ce il gi çe ki ci dir.

Tan zi mat’tan ön ce Os man lı bü rok rat ta ba ka sı ile

ede bi ya tı, ya vaş ya vaş an la yış de ğiş tir me ye baş la mıştır.

Tan zi mat Dev rin de ise dev let, fi kir ve sa nat adam la rı nın

mey da na ge tir dik le ri ede bî çev re de ro man, git tik çe artan

bir iti bar ka zan mış tır. Çün kü ro man, söy le ni le cek bir ye-

ni dü şün ce nin fay da lı bir ta şı yı cı sı gi bi dü şü nül müştür.

Tan zi mat ve Ser vet-i Fü nûn nes li ro man da in san, ai-

le ve çev re iliş ki sin de fik rî, si ya sî dü şün ce ler den kıs-

men uzak laş mış tır. Bil has sa Re ca iza de Mah mut Ek rem

Bey’le baş la yan bu an la yış, son ra la rı di ğer ro man cı la rı

da et ki le miş tir. Olay lar da ev ve sos yal ha yat ta ki de ğiş-

me ler can lı bir şe kil de çi zil miş tir. Bu gün ba zı ro man cı-

la rı mı zın Ser vet-i Fü nûn’a, özel lik le Ha lit Zi ya’ya yö nel-

me le ri nin se be bi Ha lit Zi ya’nın ai le yi ve ai le içi iliş ki le ri

ro man la rı nın ana kur gu su için de den ge li bir şe kil de ele

al ma sı dır. Sa nat de ğe ri ol sun ol ma sın bü tün ro man lar-

da in san, ai le ve top lum lu il gi li de ğiş me le rin yer al dı ğı nı

gö rü yo ruz. Son iki yüz yıl için de mey da na ge len hız lı de-

ğiş me nin ro man la ra yan sı ma sı el bet te ki ta biî bir olay dır.

De ğer len dir me ya par ken de bu nok ta lar göz önün de bu-

lun du rul ma dı ğı tak dir de, her za man ya nıl gı ya düş mek

müm kün dür.

Cum hu ri yet Dö ne mi, sos yal ve si ya sî de ğiş me nin,

da ha kök lü ve yay gın bir şe kil de ger çek leş ti ği ve top-

lu mu mu zu de ğiş tir di ği bir dö nem dir. Bu de ği şik lik le rin

yıl lar ca öz le mi ni çe ken ede bi yat çı lar ise bir yan dan son

yüz yı lın mu ha se be si ni ya par ken, bir yan dan da ye ni

re ji min ic ra at la rı nı ge niş kit le le re du yur mak ve be nim-

set mek ih ti ya cı nı duy muş lar dır. Bu ba kım dan ro man

tah lil le rin de ve de ğer len dir me le rin de sos yal ve si ya sî

de ğiş me yi her za man göz önün de bu lun dur mak ge rek-

mek te dir. Ni te kim Prof. Dr. Meh met Kap lan ede bi yat

ta ri hi mi zi de vir ler ve ne sil ler açı sın dan de ğer len di rir ken

bu en di şe ler den ha re ket eder. Ay nı ko nu yu Tan pı nar da

de vir ve ne sil kav ra mı nı bir kül tür çev re si ola rak alıp yo-

rum la mak ta dır. Araş tır ma cı la rı mız Cum hu ri yet Dev ri’nin

baş lan gı cı ola rak de ği şik ta rih le ri be nim se mek te dir ler.

Her baş lan gıç ta ri hi nin ken di si ne gö re ka bul edi le bi lir

ge rek çe le ri var dır. Biz, baş lan gıç ola rak 1920 yı lı nı alı-

yo ruz. Bu yıl TBMM’nin An ka ra’da ça lış ma la rı na baş la-

dı ğı yıl dır. Bu ta ri he ka dar Türk ay dı nı nın tek lif et ti ği bü-

tün re çe te le re rağ men Os man lı Dev le ti kur ta rı la ma mış;

“mil le ti an cak mil le tin azim ve ka rar lı lı ğı nın kur ta ra ca ğı”

dü şün ce siy le ye ni bir mü ca de le baş la tıl mış tır. Fa kat bu

dev rin ilk ro man la rın dan he men he men ta ma mı, ya kın

ta ri hi miz le he sap la şır. Hat ta sa yı la rı önem li bir mik ta rı

bu lan ta ri hî se rü ven ro man la rıy la aşk ro man la rın da bi le

bu he sap laş ma var dır. Bu nun el bet te ki baş ta ge len se-

bep le rin den bi ri ya kın si ya sî ta ri hi mi zin ge tir di ği bü yük

acı lar dır. İkin ci se be bi ise bil has sa 1908 ha re ke ti nin

he men ar ka sın dan “hür ri yet” ke li me si ni âde ta bir iba det

coş ku su için de kul la nan ye ni nes lin, ba zen I. ve II. Bal-

kan ile I. Dün ya Sa vaş la rı ’nın ta biî so nu cu ola rak, ba zen

de şah sî ih ti ras la rı nın esi ri ol ma la rı se be biy le şid det le

eleş tir dik le ri II. Ab dül ha mit Dö ne mi’n den da ha ka tı bir

san sür uy gu la ma sı dır.

Sos yal ve Si ya sî De ğiş me ler den Ro ma na Yan sı yan Önem li Un sur la ra Kı sa Bir Ba kış

Anlatım Türleri

282

Bi lin di ği gi bi Harb-i Umu mî yıl la rın da uy gu la nan

san sür se be biy le ga ze te le rin ba zı say fa la rı boş çı kar.

San sü rün yo ğun ola rak uy gu lan dı ğı bir baş ka dö nem de

Mah mut Şev ket Pa şa’nın öl dü rül me si ola yın dan son ra ki

yıl lar dır. Bu yıl lar, İt ti hat ve Te rak ki Fır ka sı’nın Os man-

lı Dev le ti’nde ki ke sin hâ ki mi ye ti ni sim ge ler. 1920 ön ce-

si san sü rün ede bi ya ta te si ri ni gös te ren en ti pik ör nek ise

hiç kuş ku suz, Re şat Nu ri’nin “Giz li El” isim li ro ma nı dır.

San sür se be biy le ro man, asıl mak sa dı nın dı şın da sı ra-

dan bir aşk ro ma nı hâ li ne gel miş tir.

...

İn ce le me ala nı mı za gi ren dö nem ro man la rı nın te-

mas et ti ği ta ri hî kav şak lar dan bi ri II. Meş ru ti yet’in ilân

edil di ği 1908 ta ri hi dir. Ro man lar bu ta rih ten ge ri ye doğ-

ru gi de rek II. Ab dül ha mit Dö ne mi ’ni ele alır lar. Ta ma mı-

na ya kın kıs mı, “İs tib dat Dev ri” di ye de anı lan bu dö ne-

mi şid det le ten kit eder ler. An cak, si ya sî ko nu lar da de-

rin le me si ne bir nü fuz yok tur. Ba zı ro man lar da İt ti hat ve

Te rak ki Par ti si ik ti da rı ile II. Ab dül ha mit Dö ne mi ’ni kar şı-

laş tı rır. Esa sen İt ti hat ve Te rak ki Ce mi ye ti bu gün bi le ro-

man cı la rı mı zın il gi si ni çe ken ya kın ta ri hi mi zin en önem li

ha re ke ti dir. Baş lan gıç ta her ke se açık ol ma yan ce mi yet,

yap tı ğı fa ali yet le ri de giz li ola rak ger çek leş ti ri yor du. Bu

yüz den ic ra at la rı nın bir kıs mı bu gün bi le gün ışı ğı na çı-

ka rıl mış de ğil dir. Bu ra da he men şu nu da be lirt mek ge re-

kir ki Cum hu ri yet’in ilk yıl la rın da ce mi yet aley hi ne ya zıl-

mış ro man he men he men yok gi bi dir. Her ne ka dar Bi rin-

ci Dün ya Sa va şı yıl la rın da İs tan bul’da ki yol suz luk olay-

la rı na te mas edil miş se de isim zik re di le rek İt ti hat çı lar

aley hin de bu lu nul maz. İt ti hat çı la rı doğ ru dan he def alan

ve on la rı acı ma sız ca eleş ti ren ro man la rın İz mir Sui kas-

ti ola yın dan son ra ya rast la dı ğı nı gö rü yo ruz. Bu du rum

Türk ro man cı sı nın ge nel ola rak ak tü el si ya sî olay la rın

et ki sin de kal dı ğı nı gös te ren ör nek ler den sa de ce bi ri dir.

Ya kup Kad ri’nin “Hü küm Ge ce si”nde ele al dı ğı Hür ri yet

ve İti lâf Fır ka sı, ya kın ta ri hi mi zin önem li si ya sî par ti le rin-

den dir. Hür ri yet ve İti lâf Fır ka sı, ta ri hî bil gi le re da ya nı la-

rak olum lu ve olum suz yön le riy le de ğer len di ril mek te dir.

Os man lı Mec lis-i Me bû sâ nı nın du ru mu, mil let ve kil-

le ri nin se bep ol duk la rı ale nî rüş vet ve yol suz luk olay la-

rı da ro man lar da ele alı nır. O dö nem, bu yol suz luk olay-

la rı nın çar pık lı ğı sa de ce ro man lar da de ğil, pi yes ler de de

ten kit edi lir. Bu olay la rı iş le yen ya zar la rı mız dan Saf vet

Ne zi hî’nin “Ga ri be ler” isim li pi ye si ni bu ra da özel lik le be-

lir te lim. Yol suz luk olay la rı bu pi yes te çok ba şa rı lı bir şe-

kil de ala ya alın mış tır. Ya zar, me bus lar la Ça kır ca lı Meh-

met Efe’yi kar şı laş tı rır. Ça kır ca lı Meh met Efe, 1900 yı-

lın dan son ra Ay dın do lay la rın da or ta ya çık mış acı ma sız

bir eş kı ya dır. Ya zar, pi ye sin de Ça kır ca lı’yı da ha na mus-

lu bu lur. Çün kü o, yap tı ğı hır sız lı ğı açık ça yap mak ta dır.

Oy sa me bus lar. Tak sim ve Be yoğ lu’nda giz li ce an laş tık-

la rı tüc car la rın işi ni ta kip ede rek dev le ti so yar lar.

Ya kın ta ri hi mi zin önem li olay la rın dan bir baş ka-

sı si ya sî ci na yet ler dir. Bu gün de bir kıs mı nın fai li bi lin-

me yen bu ci na yet ler, ro man la ra ko nu ol muş tur. Bu si ya-

sî ci na yet ler 3 Ara lık 1908’de Lâ le li’de İs ma il Ma hir Pa-

şa’nın öl dü rül me siy le baş lar ve ar ka sı ke sil me den 1911

yıl ına ka dar de vam eder. Fai li meç hul bu ci na yet le rin he-

men he men hep si si ya sî dir ve İt ti hat çı lar ta ra fın dan ger-

çek leş ti ril di ği ne da ir cid dî şüp he ler var dır. Os man lı Mec-

lis-i Me bû sânın da bu ci na yet, gün ler ce sü ren tar tış ma-

la ra se bep olur.

Harb-i Umû mî yıl la rı da ro man la rı mı za mal ze me

ol muş, ya kın ta ri hi mi zin en acı yıl la rı dır. Bir yan dan yak-

la şık bir mil yon genç, Os man lı Dev le ti’ni ye ni den aya-

ğa kal dır ma he ye ca nı için de cep he ler de sa va şır ken öte

yan dan sa vaş vur gun cu la rı hal kın va rı nı yo ğu nu sö mür-

mek te, ro man cı la rı mı zın de yi miy le İs tan bul’da “ye ni bir

Ba bil” ya rat mak ta dır lar. Ça nak ka le Cep he si, Kaf kas Ha-

re kâ tı ve sa va şın di ğer cep he le ri de ro man cı la rı mız ta-

ra fın dan ele alı nıp iş len miş tir.

Cum hu ri yet Dev ri’ni ele alan ro man lar ise ya olay-

lar la bir lik te cum hu ri yet ide olo ji si ni ele al mak ta ya da

ya pı lan in kı lâp la rın hak lı lı ğı nı sa vun mak ta dır. Son ra dan

ya zar la rı nın da ba şa rı sı ko nu sun da te red dü de düş tük-

le ri bu ro man la rın bir ço ğu nun sa nat yön le ri ise ger çek-

ten tar tı şı la bi lir.

Cum hu ri yet Dö ne mi’nde ya zı lan ro man la rın tas ni fi

ko nu su na ge lin ce; bu da he nüz üze rin de ke sin bir an laş-

ma sağ lan mış hu sus lar dan de ğil dir. Do la yı sıy la her tas-

ni fin ken di ne gö re eleş ti ri le cek yön le ri ol du ğu gi bi ma kul

ve il mî bir ta kım ge rek çe le ri ola bi lir. Biz, olay la rın ro man-

la ra yan sı yış bi çim le ri ne da ya na rak tas nif sis te mi ge liş-

tir me ye ça lış tık. Böy le ce ko nu la-

rın ele alı nış şek li ne gö re 1920-

1946 ara sın da ya zı lan ro man la-

rı dört ana gru ba böl dük:

a. Sos yal ve Si ya sî Olay la-

rı Esas Alan Ro man lar

b. Ana do lu Ro man la rı

c. Ta ri hî Ro man lar

d. Aşk ro man la rı

(Alem dar Yal çın, Sos yal ve Si ya sal De ğiş me ler Açı sın dan Cum hu ri yet Dö ne mi Türk Ro ma nı)

Alemdar Yalçın

Sa nat çı dur ma yan bir ara yı cı dır, iyi leş mez bir göz-

lem ci dir, sü rek li bir iç dün ya ve dış dün ya de ne yi için de

in sa nı arar. Sa na ta yö nel mek tu va le, kâğı da, al çı ya yö-

nel me den ön ce dün ya ya yö nel mek tir. Sa nat çı yı sa na ta

yö nel ten, bu çer çe ve de ken di ni ve dış dün ya yı araş tır-

ma ya yö nel ten güç, onun us ta lı ğı dır; bu us ta lı ğın te me-

lin de ki be lir le yi ci de yat kın lık tır: Es te tik ça ba nın te me lin-

de yat kın lık var dır. Sa nat çı sa na ta yat kın lı ğıy la us ta la şır,

us ta laş tık ça sa na ta yat kın lı ğı nı ge liş ti rir; bir sü re son ra

bir iti ci güç ola rak yat kın lık san ki gö rün mez olur ve us ta-

lık bir ya pa bil me ya da ya ra ta bil me gü cü ola rak öne çı-

kar. Sa nat çı da ha baş tan sa na ta eği lim li dir, onun ki şi lik

özel lik le ri bu yön de ge liş miş tir, o baş ka la rın dan bu özel-

li ğiy le ay rı lır. An cak o çok za man sa nıl dı ğı gi bi bir üst in-

san de ğil dir, üs tün in san da de ğil dir, bir in san dır. Üs tün

bir var lık ola rak al gı la maz ken di ni. Böy le bir al gı la ma

ya ra tı cı lı ğın bü tün bü yü sü nü bo za cak tır. Gi de’in Dos to-

yevs ki için söy le dik le ri tüm sa nat çı lar, tüm ger çek sa nat-

çı lar için söy len miş gi bi dir: “Dos to yevs ki’de hiç bir ku rum,

hiç bir ça lım yok tur. O hiç bir za man bir üst in san ola rak

be lir le mez ken di si ni. On dan da ha al çak gö nül lü bir bi çim-

de in sa nî olan hiç bir şey yok tur. Ay rı ca ben gu rur lu bir

in sa nın onu iyi an la ya bi le ce ği ni dü şü ne mem. (...) Ger-

çek sa nat çı üre ti me gir di ğin de ken di ken di si nin bi lin cin-

den ol duk ça uzak tır. Tam ola rak kim ol du ğu nu da bil mez

o.” Tam an la mın da tüm üs tün lük duy gu la rı nın, tüm ay-

rı ca lı lık duy gu la rı nın üs tün de ya şa yan Dos to yevs ki, bi-

zi şa şır tır ca sı na, “Ba sit adam kar ma şık adam dan da ha

kor ku la sı dır.” di ye cek tir. Bu na hiç şaş ma ma mız ge re kir.

Ger çek in san, ba sit ya da ya lın in san dır. Her ger çek sa-

nat çı gi bi Dos to yevs ki de de rin bir ba sit lik için de dir. Sı-

ra dan lık sa nat çı nın bir oyu nu de ğil, do ğal lı ğı nın bir ko-

şu lu dur. Sa nat çı bu do ğal lık la ken di gö rü’sü nü, gör me

gü cü nü oluş tu rur.

Sa nat la ye te ne ğin an la mı ne ya da sa na ta yat kın

ol ma nın an la mı ne? Sa na ta yat kın ol mak, en ge nel an-

la mıy la, özel bir ba kış açı sına sahip ol mak tır, özel lik-

li bir bakış açı sına sahip ol mak tır. Sa nat çı yı özel lik li kı-

lan iş te bu ya nı dır. Sa nat çı dün ya ya ken di gö züy le ba-

ka bi len kim se dir. Bu da yet kin ve öz gün bir bi lin ce sa hip

ol mak an la mı na ge lir. Sa nat çı sı ra dan dır ama yet kin bir

gör me gü cüne sahiptir. Sa nat çı nın bir “ol duk ça de ği şik

adam” im ge si oluş tur ma sı ya dır gan maz, çün kü o ger çek-

ten apay rı özel lik le riy le var dır. Boş bü yük lük ler ya nın da

sa nat çı nın bü yük lü ğü an lam lı bir bü yük lük tür. La Bru ye-

re iki ay rı bü yük lü ğü şöy le ta nıt lar: “Boş bü yük lük yır tı cı

ve ula şıl maz bü yük lük tür, za yıf lı ğı nı sez dik çe giz le nir ya

da en azın dan ken di ni ol du ğu gi bi gös ter mez. O yal nız ca

gü cü nü be nim set mek ve ne ol du ğu nu giz le mek ge rek li-

ğin de ken di ni dı şa vu rur. Kı sa ca sı, ger çek bir kü çük lük-

tür. (...) Ger çek bü yük lük öz gür dür, yu mu şak tır, dost tur,

sev gi li dir; do kun du rur ken di ne, ken di ne el sür dü rür, ya-

kın dan gö rül mek le hiç bir şey yi tir mez, onu ne ka dar çok

ta nır sa nız o ka dar çok se ver si niz. Ken din den aşa ğı du-

rum da olan la ra iyi lik le eği lir, son ra hiç bir ça ba gös ter me-

den do ğal ye ri ni alır; ba zen ken di ni kap tı rır, ken di ni sa lı-

ve rir, çı kar la rı na il gi siz ka lır, ama her za man on la rı ye ni-

den ele ala cak ve de ğer len di re cek güç te dir.”

…

Sa nat ta ya ra tı cı gü cün kay na ğı nı bu na gö re in sa-

nın dış la do ku nuş ma sın da ara mak ge re kir. İn san es te-

tik du yu yu ço cuk luk tan ye tiş kin li ğe ge çi şin kar ma şık sü-

reç le ri bo yun ca dış dün ya de ney le riy le giz li lik ler ya da

be lir siz lik ler için de ka za nır. Ay rı ca, ço cuk luk sa na ta yat-

kın lı ğın ilk oca ğı, ilk yu va sı dır. Yat kın lık bi rey li ği mi zin en

kay gan dö nem le rin de ses siz ce ka za nıl dı ğı için ço ğu mu-

za do ğuş tan ge len bir güç gi bi gö rü nür. Sa nat ta dış dün-

ya ya açıl ma nın, dış dün yay la iç li dış lı ol ma nın, dış dün-

ya yı gö rü le mez gi bi du ran tüm özel lik le riy le du yum sa-

ma nın bü yük bir ye tiş ti ri ci güç or ta ya koy du ğu, bu na gö-

re bü yük bir önem ta şı dı ğı ke sin dir. Dış dün ya ya yö ne liş

bi çi mi miz bi lin ci mi zin renk le ri ni ya da özel lik le ri ni oluş tu-

rur ken bi zi sa na ta yat kın kı la bi lir, sa na ta uzak da dü şü-

re bi lir. Es te tik ça ba yı ko şul la yan yat kın lık sa, es te tik du-

yu yu sağ la yan da dün ya de ne yi dir, iç dün ya ya da dış

dün ya de ne yi dir. Sa nat çı ken di ni ve dün ya yı gözlemle-

me yi iyi bi len ki şi dir. Sa nat çı iç dün ya ya açık ol du ğu ka-

dar dış dün ya ya açık tır, dış dün ya kar şı sın da dik kat li ve

tut ku lu dur. Ken diy le ve dün yay la so run lu ol mak da di ye-

bi li riz bu na. Dün ya, sa nat çı nın tek ve son suz la bo ra tu-

va rı dır. Bu la bo ra tu var onun iç dün ya sı nı da içer mek le-

dir. Bir res sa mın bir nes ne ye

ya da onun bir ko nu mu na dik-

kat le yö nel me si, bir ro man cı-

nın bir ola ya ya da bir in san-

lık du ru mu na özel bir il gi gös-

ter me si bu ra dan ge lir. Sa nal-

la il gi le ri miz baş ka baş ka dır.

Ye te nek ya da yat kın lık bu

yö nel gen lik te ken di ni gös te rir

ve bu yö nel gen lik le güç le nir.

…

Anlatım Türleri

283

(Af şar Ti mu çin, Es te tik)

Afşar Timuçin

Dış Dün ya De ne yi ve Es te tik Nes ne

Anlatım Türleri

285

ÖĞRETİCİ ANLATIMB.

KANITLAYICI ANLATIMC.

İn sa nın do ğuş tan ge tir di ği dav ra nış ve ye te nek-

le ri nin ge liş ti ril me si, de ğiş ti ril me si, si lin me si ya da dü-

zen le me si ne öğ ren me de nir. Öğ re ti ci an la tım, öğ ren-

me ama cı nın ger çek leş ti ril me si ni sağ la mak ama cıy la

oluş tu ru lan me tin ler de kul la nı lan an la tım tü rü dür.

Öğ re ti ci an la tım la açık la yı cı an la tım pek çok

açı dan ben zer lik gös te rir. Bu an la tım tür le ri ara sın-

da ki en önem li ben zer lik, amaç ya kın lı ğı dır. Her iki

an la tım tü rün de de bir şey le ri açık la mak, oku yu cu-

ya bel li ko nu lar da bil gi ve re rek onu ay dın lat mak, te-

mel amaç tır. Bu an la tım tür le ri ara sın da şöy le de bir

fark var dır: Öğ re ti ci an la tım da, ya pı lan açık la ma-

lar ve ve ri len bil gi ler le ki şi de her han gi bir dav ra-

nış ya da ye te ne ğin ge liş ti ril me si, de ğiş ti ril me si,

si lin me si ya da dü zen le me si amaç la nır. Ya ni me-

tin, açık la yı cı an la tı ma gö re da ha so mut bek len ti ler-

le ka le me alı nır.

Ve ri len bil gi le rin oku yu cu ya so mut ya rar la-

rı nın ol ma sı, öğ re ti ci an la tı mın ayı rı cı ni te li ği dir.

Bu amaç, açık la yı cı an la tım açı sın dan çok da önem li

de ğil dir. Açık la yı cı me tin ler, oku yu cu bir şey le ri bil sin

di ye oluş tu ru lur ken öğ re ti ci me tin ler oku yu cu bir şey-

le ri öğ ren sin di ye oluş tu ru lur. Bu nok ta da öğ re ti ci an-

la tım da bil gi len me, öğ ren me yi sağ la yan bir alt amaç

ola rak de ğer len di ri le bi lir. Baş ka bir de yiş le, öğ re ti-

ci an la tım da, oku yu cu ya fay da lı ola cak, oku yu cu nun

işi ne ya ra ya cak, onun bir şey le ri öğ ren me si ni sağ la-

ya cak bil gi nin ve ril me si esas tır. Öğ re ti ci an la tım da,

ve ri len bil gi le rin ka lı cı ol ma sı ve oku yu cu nun bu

bil gi le ri da ha son ra kul la na bil me si için zih nin de

sak la ma sı amaç la nır.

Öğ re ti ci an la tım, açık la yı cı an la tı ma gö re bil-

gi nin da ha dü zen li ve ril di ği bir an la tım tü rü dür.

Açık la yı cı an la tım da an la tı cı, bil gi ve rir ken öz nel dav-

ra na bi lir; olay, ol gu, du rum vb. ile il gi li ola rak ki şi sel

dü şün ce le ri ni di le ge ti re bi lir. Öğ re ti ci an la tım da böy-

le bir du rum söz ko nu su ola maz. Öğ re ti ci an la tım da,

ki şi nin işi ne ya ra ya cak so mut ve nes nel bil gi le rin, ko-

lay öğ re ni le bi le cek bir üs lup la dü zen li ola rak ak ta rıl-

ma sı söz ko nu su dur.

Öğ re ti ci an la tım da dil gön der ge sel iş le vde

kullanılır. Kelimelerin ger çek an lam la rıy la kul la nıl-

ma sı na özen gös te ri lir, ge rek ti ğin de üze rin de du ru-

lan ko nuy la il gi li te rim le re yer ve ri lir.

Öğ re ti ci an la tım la oluş tu rul muş me tin ler de gra-

fik, şe ma, tab lo, fo toğ raf, re sim gi bi dil dı şı gös ter ge-

ler den de ya rar la nı la bi lir.

Öğ re ti ci an la tım, ders ki tap la rın da, ba zı aka de-

mik me tin ler de, bir mes le ği ya da işi öğ ret me yi amaç-

la yan mes le kî ya yın lar da kul la nı la bi lir.

Öğ re ti ci met nin an la şıl ma sı ve yo rum lan ma sı

için oku yu cu nun ve ri len bil gi yi kav ra ya bi le cek bi ri ki-

me sa hip ol ma sı ge re kir. Söz ge li mi bir öğ ren ci nin

üç gen de ben zer lik ko nu su nu an la ya bil me si için açı-

lar hak kın da bil gi sa hi bi ol ma sı ge rekir.

Ders ki tap la rı nız da ki me tin le ri, bi rer öğ re ti ci me-

tin ola rak in ce le ye bi lir si niz.

Ka nıt la mak, bi li nen ya da söy le ni len dü şün-

ce ye ka tıl ma ma ne de ni ni be lir te rek var olan dü-

şün ce den fark lı olan bir dü şün ce yi or ta ya koy-

mak ve bu dü şün ce nin bir baş ka sın ca ka bul edil-

me si ni sağ la mak tır. Ka nıt la yı cı an la tı mın bel li baş lı

özel lik le ri şun lar dır:

1. Ka nıt la yı cı an la tı mın te mel ama cı, inan-

dır ma, ay dın lat ma, ken di gö rü şü nü baş ka sı na ka-

bul et tir me dir. Bu amaç, ka nıt la yı cı an la tı mı açık-

la yı cı ve öğ re ti ci an la tım dan ayı ran en önem li far-

ktır. Açık la yı cı an la tım da bil gi len dir mek ve öğ ret mek

amaç la nır ken ka nıt la yı cı an la tım da doğ ru bi li nen le rin

yan lış, yan lış bi li nen le rin de doğ ru ol du ğu nu ka nıt la-

ma ama cı var dır. Açık la yı cı ve öğ re ti ci an la tım da, an-

la tı cı, oku yu cu nun her han gi bir ko nu hak kın da her-

han gi bir ka naa te sa hip olup ol ma dı ğı nı dik ka te al-

maz. Çün kü onun bir şey le re kar şı çık mak, bir şey le-

ri des tek le mek gi bi bir ama cı yok tur. Onun amacı bil-

gi len dir mek ve öğretmektir.

2. Ka nıt la yı cı an la tım la oluş tu rul muş me tin ler,

ede bî me tin ler le ben zer lik gös ter mez. Ka nıt la yı cı

an la tım da bir te zi sa vun mak, baş ka te zi çü rüt mek;

bil gi ve ka na at le ri, doğ ru ve yan lış olan lar şek lin de

sı nıf lan dır mak söz ko nu su dur. Bun lar, ede bî me tin-

ler için en uzak kav ram lar dır. Ede bî me tin ler de söz

ge li mi bir şi ir de doğ ru lar ve yan lış lar de ğil; öz gün

im ge ler, ha yal ler, so yut ta sa rım lar ve gü zel söy le-

yiş ler önem li dir.

ES

EN

YA

YIN

LAR

I

Anlatım Türleri

286

3. Ka nıt la yı cı an la tım; ik na et me ve inan dır-

ma ama cı na yö ne lik ha zır la nan her tür ko nuş ma da

ve me tin de kul la nı la bi lir. Söz ge li mi pet rol ürün le ri-

ne zam ya pan bir si ya si ira de, bu zam mın ge rek çe le-

ri ni açık la ya rak tü ke ti ci le ri ik na et mek ve tü ke ti ci le rin

si ya si ira dey le il gi li olum suz ka na at le ri ni de ğiş tir mek

is te di ğin de; bir kö şe ya za rı Bo ğaz’a köp rü ya pıl ma sı-

nın İs tan bul’un ula şım so ru nu nu çö ze ce ği ne ina nan-

la ra kar şı çı kıp köp rü ye ri ne tüp ge çit ya pıl ma sı ge-

rek ti ği ni ile ri sür dü ğün de ka nıt la yı cı an la tı ma baş vu-

ra cak tır. Ay nı şe kil de Tür ki ye’nin AB üye si ol ma sı ge-

rek ti ği ni ya da AB ile her tür lü ba ğı ko pa ra rak baş ka

bir yol ara ma sı ge rek ti ği ni sa vu nan ki şi ler de oku yu-

cu la rı/din le yi ci le ri ken di dü şün ce le ri nin doğ ru, di ğer

dü şün ce le rin yan lış ol du ğu na inan dır mak için çe şit li

ka nıt lar ile ri sü re cek ya ni ka nıt la yı cı an la tı ma baş vu-

ra cak lar dır.

Ka nıt la yı cı an la tım; bi lim sel sav, de ğer len dir-

me ve yo rum lar da, ders ki tap la rı nın ba zı bö lüm le rin-

de, bel li bir gö rü şü açık la yan ya da sa vu nan dü şün-

ce, fel se fe ve ide olo ji me tin le rin de, id di ana me ve sa-

vun ma me tin le rin de, yar gı ka rar la rı nın ge rek çe le ri nin

açık lan dı ğı me tin ler de, ik na et me ama cıy la oluş tu-

ru lan ta nı tım ve rek lam me tin le rin de, po le mik içe rik li

ya zı lar da; de ne me, ma ka le, kö şe ya zı sı, eleş ti ri gi bi

ga ze te çev re sin de ge li şen öğ re ti ci me tin ler de, ra por-

lar da ve mek tup lar da kul la nı la bi lir.

4. Ka nıt la yı cı an la tı mın te me lin de her za-

man bir dü şün ce tar tış ma sı var dır. Bir şe yi red det-

me, ye ni bir şe yi sa vun ma bi çi min de ge li şen bu tar-

tış ma da amaç, oku yu cu nun/din le yi ci nin dü şün ce le-

ri ni de ğiş tir me ye ça lışmak tır. Bir dü şün ce yi de ğiş tir-

mek için en ge rek li olan şey de inan dı rı cı ka nıt la rın

ik na edi ci bir dil le or ta ya ko n ma sı dır.

5. Ka nıt la yı cı an la tım da an la tı cı, hi tap et ti ği

ke si min kül tür dü ze yi ni ve bek len ti le ri ni dik ka te

al mak du ru mun da dır:

a. Ka nıt la yı cı me tin doğ ru dan kar şıt dü şün-

ce yi sa vu nan bir oku yu cu/din le yi ci kit le si için ha zır lan-

mış sa o gö rüş te ki ki şi le rin sus tu rul ma sı, met nin te mel

he de fi olur. Bu tür me tin ler de kar şıt gö rüş te ki le rin ik-

na edil me si ye ri ne, on la rın gö rüş le ri nin sa vu nu la cak

tu tar lı bir yö nü nün kal ma dı ğı vur gu su, ön pla na çı ka-

rı lır ve ka nıt lar da bu na gö re su nu lur. An la tı cı, ken-

di ka nıt la rı nı; inan ma dı ğı dü şün ce ve ka nıt la rı gü lünç

du ru ma dü şür mek ve sa vu nu lan dü şün ce nin tu tar lı bir

ya nı nın kal ma dı ğı nı gös ter mek için kul la nır.

b. Me tin, kar şıt dü şün ce yi sa vu nan bir oku-

yu cu/din le yi ci kit le si için de ğil de bu dü şün ce yi pek

bil me yen ya da bu dü şün ce ye faz la il gi duy ma yan bir

kit le için ha zır lan mış sa an la tı cı, oku yu cu yu/din le yi ci yi

ik na et me ye ve inan dır ma ya ça lı şır. Söz ko nu su kar-

şıt dü şün ce nin cid di ye alı na cak bir yö nü nün ol ma dı-

ğı nı vur gu la ya rak ken di ba kış açı sı nı ve dü şün ce si ni

ona ka bul et tir me ye ça lı şır. Bu tip oku yu cu la rı/din le-

yi ci le ri bir şe ye ik na et me nin en kes tir me yo lu; oku-

yu cuy la/din le yi ciy le öz deş lik kur ma ya ça lış mak, me-

tin de on dan ya na ta vır ta kı nır gi bi dur mak, onun adı-

na ko nu şu yor gi bi dav ran mak, ya ni onu, inan dı rı la cak

dü şün ce nin or ta sı na koy mak tır. Bu yön tem le oku yu-

cu/din le yi ci, ka nıt la na cak sa vı ken di dü şün ce si gi bi

be nim ser, ken di ne ve an la tı cı ya duy du ğu say gı ge re-

ği ile ri sü rü len gö rüş le ri sa hip le nir. Böy le ce ka rar ver-

me yet ki si ken di sin dey miş iz le ni mi ne ka pı lır ve ka nıt-

la na cak dü şün ce ye ko lay lık la ina nır.

6. Bel li bir ko nu hak kın da ku ral la rı ön ce den

kon muş, her ke si ik na ede bi le cek bir ka nıt la ma yön-

te mi yok tur. Ka nıt la ma, bü yük öl çü de an la tı cı nın bil gi,

ye te nek ve tec rü be si ne bağ lı dır. Bu ger çe ğe rağ men

bu tür me tin le rin ge nel özel lik le ri ni dik ka te ala rak bel-

li baş lı ka nıt la ma yön tem le ri ni şöy le sı ra la ya bi li riz:

a. Man tık sal dü şün ce dü ze ni için de ka-

nıt la ma: Bu yön tem, oku yu cu nun/din le yi ci nin akıl

yü rüt me si ve me tin de di le ge ti ri len le ri kar şı laş tı ra rak

doğ ru yu bul ma sı üze ri ne ku rul muş tur. Bu yön tem-

le oluş tu ru lan me tin ler de kar şı laş tır ma lar üze ri ne ku-

ru lu bir man tık sal tu tar lık ve dü zen le me var dır: Ön ce

bir tez ya da dü şün ce or ta ya ko nu lur, son ra bu dü-

şün ce nin ek sik, tu tar sız ya da an la tı cı ta ra fın dan ka-

bul edil me yen yön le ri be lir ti lir. Kar şı çı kı lan bu dü şün-

ce; ka nıt lar dan ve ör nek ler den ya rar la nı la rak çü rü tü-

lür. Ar dın dan bu dü şün ce nin ye ri ne an la tı cı nın ken-

di dü şün ce si or ta ya ko na rak ay nı ko nu ile il gi li fark lı

iki yak la şı mın bu lun du ğu ve doğ ru ola nın, met ni ya-

zan ki şi ye ait ol du ğu be lir ti lir. An la tı cı, me tin de ge-

rek li gör dü ğü yer ler de ör nek ler ve rir, ka nıt lar su nar,

ta nım la ma la ra ve ta nık gös ter me le re baş vu rur. Bü-

tün bun lar, met nin bağ da şık lık açı sın dan so run suz

olma sı nı sağ lar.

ES

EN

YA

YIN

LAR

I

Anlatım Türleri

287

b. Bir şe yin doğ ru ya da yan lış ol du ğu nu

ol du ğu gi bi or ta ya koy ma: Ek sik li ği ya da yan lış lı-

ğı he men fark edi le bi le cek bir dü şün ce ye kar şı çık-

ma da ge nel lik le bu yön tem iz le nir. Bu yön tem de la fı

uzat ma ya, çok faz la ör nek ver me ye, de rin lik li ola rak

akıl yü rüt mey le ge rek yok tur. Çün kü doğ ru ve yan lış,

apa çık or ta da dır.

c. Ger çek gön der ge le ri ve da ha ön ce

söy le nen sözleri kul la na rak ka nıt la ma: Bu yön tem-

de so mut ha ya tın ger çek le ri ni, bel ge ler, ay nı ko nu da

ya da ben zer ko nu lar da baş ka la rı nın söy le di ği söz ler;

met nin omur ga sı nı oluş tu rur. An la tı cı, met ne ken din-

den çok faz la şey kat maz. Baş ka la rın ca oluş tu ru lan-

la rı, bel li bir dü zen dâ hi lin de oku yu cu ya ak ta rır.

ç. Kur ma ca ya baş vu ra rak ka nıt la ma: An-

la tı cı, yan lış ve doğ ru la rı ger çek dün ya nın ve ri le rin-

den de ğil de ha yal gü cün den ya rar la na rak or ta ya koy-

ma ya ça lı şır. Söz ge li mi bir fık ra, anek dot, fabl, kıs sa

an la ta rak oku yu cu la rın bu an la tı lar da rol alan kur ma-

ca ka rak ter le ken di le ri ni öz deş leş tir me le ri ni is te ye bi lir

ya da ya ra tı cı lı ğı nı kul la na rak söz ko nu su du rum la il-

gi li bir düş sel ta nık ya da ka rar ve ri ci oluş tu ra bi lir.

d. Öne ri, tel kin ve emir ler den yo la çı ka-

rak ka nıt la ma: An la tı cı ken di si ne, ge le nek le re, din

ve ah lak ku ral la rı na, top lum sal de ğer le re, ya sa la-

ra, bir fel se fi ya da si ya si öğ re ti ye ait öne ri, tel kin ve

emir ler den yo la çı ka rak bir dü şün ce yi sa vun ma ya,

baş ka bir dü şün ce yi çü rüt me ye ça lı şır.

7. An la tı cı lar te mel de bu yön tem ler den bi ri ni ya

da bir ka çı nı kul lan mak la bir lik te aşa ğı da ve ri len ler-

den de ya rar la na bi lir ler:

Ant laş ma la rı, söz leş me le ri, ka nun la rı ya

da bağ la yı cı lı ğı yö nün den ka nun lar la ben zer lik

gös te ren hu kuk sal me tin le ri ve ku ral la rı gün de me

ge tir me; ge rek ti ğin de kar şı laş tır ma la ra baş vur-

ma: Bir an la tı cı nın “Ali de bu su çu iş le miş ve mah-

ke me ta ra fın dan üç yıl ha pis ce za sı na çarp tı rıl mış-

tı. Ama Ve li ay nı su çu iş le me si ne rağ men hiç bir ce-

za al ma dı. Ni ye? Çün kü Ve li’nin et ki li ve yet ki li dost-

la rı var. Tür ki ye bir hu kuk dev le tiy se ve hu kuk önün-

de her kes eşit se Ve li’nin de Ali gi bi yar gı lan ma sı ve

ce za lan dı rıl ma sı ge re kir.” şek lin de bir ifa de kur ma sı,

bu mad de ye ör nek gös te ri le bi lir.

Ke sin ka nıt la ra baş vur ma: Hiç kim se nin in-

kâr ede me ye ce ği so mut ka nıt lar, söy len di ği ya da ya-

zıl dı ğı ke sin ola rak is pat lan mış cüm le ler ve me tin ler,

ya şa nan ha yat la il gi li so mut bil gi ler, is ta tis tik sel ve ri-

ler, bi lim sel tah lil ler vb. ke sin ka nıt la ra ör nek gös te ri-

le bi lir.

Top lu mun de ğer yar gı la rı na, ge le nek le re,

din ve ah lak ku ral la rı na, ki şi le rin duy gu sal ta raf-

la rı na hi tap eden ifa de le ri kul lan ma: “Bu nu han gi

vic dan ka bul eder?”, “Bu du rum bi zim ge le nek le ri miz-

le uyu şu yor mu?”, “Şim di siz ken di ni zi bu ki şi nin ye-

ri ne ko yun.”, “Bu du ru ma gü le lim mi ağ la ya lım mı?”,

“De mek ki aşk in sa na bun la rı da yap tı rı yor muş, siz

hiç âşık ol ma dı nız mı?” gi bi cüm le ler, bu tür ifa de le re


Se çe nek le rin az lı ğın dan kay nak la nan zo-

run lu luk la rı he sa ba kat ma: An la tı cı, bir dav ra nı şın

zo run lu ola rak ya pıl dı ğı nı baş ka bir se çe ne ğin ol ma-

ma sın dan yo la çı ka rak ka nıt la ma ya ça lı şır. Bir ga ze-

te nin fi ya tı nın art ma sı na ge rek çe ola rak ga ze te yö ne-

ti mi nin kâ ğıt fi yat la rın da ki ar tı şı gös ter me si, “Bu ar tış

kar şı sın da ya say fa sa yı mı zı azal ta cak ya da ga ze te-

ye zam ya pa cak tık.” tü rün den bir açık la ma ge tir me si,

bu du ru ma ör nek gös te ri le bi lir.

Tek se çe ne ğin bu lun ma sı: An la tı cı nın, kul-

la nı lan bir ürü nün za man için de azal ma sı ya da yıp-

ran ma sı nı; ye me den, iç me den, so lu ma dan ha yat ta

kal ma nın; ay nı an da iki yer de bir den bu lun ma nın im-

kân sız lı ğı nı vb. di le ge ti re rek ya pı la cak baş ka bir şey

ol ma dı ğı nı an lat ma ya ça lış ma sı dır.

Dış ta bı rak ma: An la tı cı nın, kar şı ta ra fın ka-

nıt la rın dan bi ri ni; ço cuk su, ak la man tı ğa ay kı rı ya da

so mut ha ya tın ger çek le ri ne ay kı rı bul ma sı, is tis na i bir

du ru mu yan sıt ma sı ya da üze rin de du ru lan ko nuy la

ya kın iliş ki li ol ma ma sı gi bi tür lü ge rek çe ler le tar tış ma

dı şı bı rak ma sı, bu ka nı tın ge çer siz li ği ni ka nıt la ma ih-

ti ya cı duy ma ma sı; dış ta bı rak ma ya ör nek gös te ri le bi-

lir. An la tı cı, dış ta bı rak ma yı ka nı tın ni te lik le rin den yo-

la çı ka rak ya pa bi le ce ği gi bi bu ka nı tı ile ri sü re nin ya-

lan cı, if ti ra cı, şid det yan lı sı, bil gi siz, se vi ye siz vb. ol-

du ğu nu id di a ede rek de ya pa bi lir.

Kur ma ca ka rak ter ler ya rat ma: An la tı cı,

hak lı lı ğı nı ka nıt la mak için ba zen düş sel bir ka rak ter

ya ra tır. Bu ka rak ter den nes nel dav ran ma sı nı is te ye-

rek ona “Han gi miz hak lı yız şim di, ben yan lış mı dü-

şü nü yo rum?” şek lin de so ru lar so ra rak bu ka rak te rin

ken di si ni tas dik et me si ni bek ler.

ES

EN

YA

YIN

LAR

I

Anlatım Türleri

288

İl ke li bir du ru şu önem se me: An la tı cı nın,

bir şe yi ba zen ya pıp ba zen yap ma ma nın yan lış ol du-

ğu nu be lir te rek kar şı ta raf tan bir şe yi ya her za man

yap ma sı nı ya da hiç yap ma ma sı nı is te me si, onun il-

ke li bir du ru şu önem se di ği ni gös te rir. Ör nek: “Dün öy-

le ko nu şu yor dun, bu gün böy le ko nu şu yor sun.”, “Ona

fark lı, ba na fark lı dav ra nı yor sun.”, “Ba na şim di böy le

dav ran dı ğım için kız mı yor sun, o hal de ile ri de de böy-

le dav ra nır sam kız ma!” vb.

Ki şi ile ey lem ara sın da iliş ki kur ma: An la-

tı cı, olum lu ya da olum suz sa yı la bi le cek ey lem le ri, bu

ey lem le ri ya pan ki şi ler den so yut la maz; bu ra dan yo la

çı ka rak ki şi le ri suç lar ya da över. Ör nek: “Ya lan söy-

le mek kö tü bir dav ra nış tır. Sen ya lan söy le din, o hal-

de sen kö tü bir ki şi sin, sen bir ya lan cı sın.”

Çe liş ki le ri ya ka la ma: An la tı cı, kar şı ta ra fın

ka nıt la rı, gö rüş le ri, dav ra nış la rı ara sın da ki tu tar sız lık-

la rı gö re rek onu âde ta ken di si la hıy la vu ra bi lir. Kar şı

ta ra fın yaz dı ğı fark lı me tin de bir bi riy le çe li şen söz le-

rin bu lun ma sı ya da yaz dık la rıy la dav ra nış la rı nın bir-

bi ri ne uy ma ma sı, an la tı cı nın kar şı ta ra fın inan dı rı cı lı-

ğı nı za yıf lat ma sı na yar dım eder.

9. An la tı cı, oku yu cu ya gü ven di ği ni, onun dü-

şün ce le ri ne de say gı duy du ğu nu ve onu me tin de di le

ge ti ri len le re ina nıp inan mama sı ko nu sun da ser best

bı rak tı ğı nı gös ter mek için bazen şüp he ve te red düt

an la mı ta şı yan bel ki, ola ki, ola sı lık dâ hi lin de dir ki,

ih ti mal dir ki, şu da ola nak lı dır, şu da dü şü nü le bi-

lir gi bi zarf la rı ve cüm le le ri kul la nır. As lın da an la tı cı-

nın bu tür ifa de ler kul lan ma sı nın te mel ne de ni, oku-

yucuyla ile ti şi mi ni olum lu bir ze min de yü rü tüp oku yu-

cu nun, kendisiyle il gi li şüp he ve te red düt le ri ni or ta-

dan kal dır mak istemesidir. So nuç ta bu ifa de ler oku-

yu cu da şöy le bir iz le ni min oluş ma sı nı sağ la ya cak-

tır: Bu ya zar ken di gö rüş le ri nin doğ ru ol du ğu na ke sin

ola rak inan mak la bir lik te ba na da say gı du yu yor; be-

ni ken di gö rüş le ri ne ina nıp inan ma mak ta ser best bı-

ra kı yor, de mek ki onun gö rüş le ri ger çek ten doğ ru, öy-

le ol ma say dı be nim ka fam da so ru işa ret le ri oluş tu ra-

cak bu tür ifa de le ri kul lan maz dı. Bu ya zar, ken di si ne

ve gö rüş le ri ne gü ve ni yor.”

10. Ka nıt la yı cı an la tım da an la tı cı, sa vun du ğu

gö rüş le ri olum lu, kar şı çık tı ğı gö rüş le ri de olum suz

an lam ve çağ rı şım ala nı na sa hip sı fat lar la ni te ler; dü-

şün ce le ri nin oku yu cu ta ra fın dan da pay la şıl dı ğı iz le-

ni mi ni oluş tur mak ve onun la sa mi mi ye te da ya lı bir ile-

ti şim or ta mı kur mak için ben, biz - sen, siz za mir le ri-

ni sık ça kul la nır.

11. An la tı cı, met ni oluş tu ran cüm le ve pa rag raf-

la rın, bir bü tü nün bir bi ri ni ta mam la yan par ça la rı ol du-

ğu nu, bun lar ara sın da sı kı iliş ki ler bu lun du ğu nu, ya-

za rın sa hip ol du ğu gö rüş le rin pe şin ka bul le re de ğil de

ne den-so nuç iliş ki le ri ne da yan dı ğı nı gös ter mek için

bağ la şık lı ğı sağ la yan un sur la rı us ta lık la kul lan mak

du ru mun da dır.

12. Ka nıt la yı cı an la tım ya zı lı de ğil de söz lü ya-

pı la cak sa an la tı cı ün lem de ğe ri ta şı yan kelime ve

cüm le ler den, hi tap söz le rin den; vur gu, ton la ma,

ula ma gi bi ko nuş ma di li ne öz gü öge ler den de ya-

rar la na rak din le yi ci ler le duy gu sal bir öz deş lik ku-

ra bi lir.

13. Ka nıt la yı cı an la tım da dil gön der ge sel, he-

ye ca na bağ lı ve alı cı yı ha re ke te ge çir me iş lev le-

rin de kullanılır.

8. An la tı cı nın, gö rüş le rin de hak lı ol du ğu nu be-

lirt mek için zo run lu luk be lir ten kelimeleri özel lik le de

ke sin lik zarf la rı nı kul lan ma sı, oku yu cu nun an la tı cı nın

söy le dik le ri ne da ha ko lay inan ma sı nı sağ lar. Bu zarf-

la rın en önem li le ri şun lar dır: Kuş ku suz, el bet te, hiç

kuş ku yok ki, şüp he siz, ke sin ola rak, mu hak kak,

emi niz ki, şu bel li dir ki, şun dan emi nim ki, her za-

man, as la, ke sin lik le.

ES

EN

YA

YIN

LAR

I

Anlatım Türleri

289

ÖRNEK METİNLER

Şi ir ya zan, şi ir üze ri ne dü şü nen ba zı ar ka daş-

la ra be ğen di ğim şa ir le rin şi ir le rin den ara sı ra oku-

rum. Ba zen de onlara der gi ler de ya yın la nan şi ir le ri-

mi gös te re rek onları na sıl bul duk la rı nı so ra rım. Al dı-

ğım eleş ti ri le rin ta ma mı na ya kı nı, kul la nı lan söz cük-

le rin bil di ği miz, gün lük ya şam da çok ça kul lan dı ğı mız

söz cük ler ol du ğu üze ri ne dir. Bir de im ge ba kı mın dan

eleş ti ri ye uğ ra rım. “İm ge he men he men yok gi bi şi-

ir le rin de.” di yor du bi ri si. İm ge nin ne ol du ğu na, şi i rin

asıl ham mad de si nin ne ol du ğu ko nu su na da ha son-

ra de ği ne ce ğim. Ön ce, şu bi li nen, çok ça kul la nı lan ya

da ay nı söz cük le rin geç miş te şa ir ler ce za ten kul la nıl-

dı ğı ko nu su na ge le lim.

Bir şi ir de kul la nı lan söz cük le rin, gün lük ya şam-

da çok kul la nı lan, yay gın söz cük ler olu şu bir za yıf lık

mı dır? Ben bu na ka tıl mı yo rum. Yu nus Em re, Pir sul-

tan Ab dal, Ka ra ca oğ lan, Âşık Vey sel bu gü ne ka dar

gün dem de ka la bil miş se hal kın di li ni kul lan dık la rı için-

dir. Şa ir uzay dan gel me di ği ne gö re ve ri li di li kul lan-

mak du ru mun da dır. Bu di lin için de ki söz cük le rin az

kul la nı la nı ile iyi şi ir, çok kul la nı la nı ile kö tü şi ir olu-

şur sa vı; bü tü nü göz ar dı eden, an la mı rast lan tı ya bı-

ra kan gö rüş ler için ge çer li ola bi lir. Bu nun da na sıl bir

şi ir ol du ğu, ha len tar tış ma ko nu su dur.

As lın da, bi li nen, çok kul la nı lan yay gın söz cük-

ler le ye ni an lam la ra ulaş mak bir us ta lık tır. Çün kü şi ir,

ken di si ni oluş tu ran söz cük le rin, di ze le rin ma te ma tik

bir top la mı de ğil, sen te zi dir. Ve bü tün, ya ni şi ir bu ra-

da ken di si ni oluş tu ran söz cük le ri aş mış, fark lı laş mış,

ye ni bir sen te ze ulaş mış tır. Yay gın, an la şı lır söz cük-

ler kul la na rak, o za ma na ka dar du yul ma mış, dü şü-

nül me miş an lam la ra ula şa cak, hat ta “usu al lak bul-

lak” ede cek si niz. Şi ir de bu de ğil mi dir ve bu da bir

im ge de ğil mi dir?

Kim ya da bel li ele ment ler den söz edi lir. Ve sa yı-

la rı bel li dir. Ama bu bi li nen ele ment le rin de ği şik kom-

bi nas yon la rı ile bin ler ce, yüz bin ler ce mad de mey-

da na ge ti ri lir. Kim se zem bil le ye ni ele ment in dir mez

gök ten. Önem li olan bu ele ment le rin for mü le edi li şi-

nin de ği şik ol ma sı dır. Bu ele ment le rin ye ni olu şum da

kat kı la rı ol mak la bir lik te, ar tık ken di le ri yok tur, on lar-

dan fark lı bir ürün var dır or ta da. En ba sit ör nek H2O

ya ni su. 1 bi rim hid ro jen, 2 bi rim ok si jen den olu şur.

Ama su, ne hid ro jen ne de ok si jen dir ar tık. O şim di

su dur, kar dır, buz dur vs.dir. 2 bi rim ye ri ne 3 bi rim ok-

si jen ol sa su de ğil, baş ka mad de olu şur. De ği şik bi-

rim ler de ki ele ment le rin ka tı lı mı ile bin ler ce mad de

olu şur ve olu şan her mad de ken di le ri ni oluş tu ran ele-

ment le rin ba sit bir top la mı de ğil, on la rı aşan, bam-

baş ka bir mad de dir. İş te şi ir de de ay nı du rum söz ko-

nu su dur ve şi ir, ken di si ni oluş tu ran söz cük ve di ze ler-

den bam baş ka bir du yu şu ifa de eder.

Şi i re gi ren her söz cük, bi li nen söz lük an la mın-

dan sıy rı lır, ken di ni bü tü nün an la mı nı oluş tur mak için

fe da eder. Ya ni öl dü rür. Söz cük ar tık bü tü nün em rin-

de dir, onun hiz me tin de dir. Söz cük le rin bu ken di le ri ni

fe da ede rek öl dür me le ri, şi i rin do ğuş aşa ma sı dır. Şi-

ir ta mam lan dık tan ve an la mı nı bul duk tan son ra ge ri-

ye dö nüş baş lar. Ye ni olu şan bü tü nün an la mı tek tek

söz cük le re do ku na rak on la ra ha yat ve rir ve söz cük-

ler bi rer bi rer uya nır. Ne var ki, her söz cük es ki ben-

li ği ni kay bet miş, bü tü nün ver di ği kim li ği ku şan mış tır.

Ama bun dan mem nun dur lar. Çün kü ken di le ri ni fe da

eder ler ken da ha bü yük bir an la ma hiz met et tik le ri nin

far kın da dır lar. Ve bu ye ni an la ma ka vuş mak, bü tü-

nün kim li ği ni ta şı mak ya ni şi ir ol mak söz cü ğün ödü-

lü dür, cen ne ti dir!

Sa de ce söz cük ler de ğil, şi i ri oluş tu ran her şey;

nok ta sı, vir gü lü, ses, öl çü, ritm vs. bü tü ne hiz met

eder. Şi ir bu an lam da T.S.Eli ot’un da be lirt ti ği şe kil-

de “Tan rı ile ay nı tit re şi mi (re son ce) ya şa dı ğı ku sur-

suz psi ko lo jik den ge an la rı nın dil or ta mın da ki sem-

bo lü dür.”

Şi ir de An la mı Ya ka la mak

Coşkun Karabulut

Anlatım Türleri

290

Bey ni mi zin Yal nız ca % 10’unu Kul lan dı ğı mız Söy len ce si

Yak la şık bir asır ön ce or ta ya atı lan “Bey ni mi zin çok dü şük

bir yüz de si ni kul la nı rız.” id di ası nın kay na ğı ba zı bi lim in san la rı-

nın söy lem ve bul gu la rı nın yan lış yo rum la nıp çar pı tıl ma sı na da-

ya nı yor. Bu gün, si nir bi lim ve be yin gö rün tü le me tek nik le rin de ki

ge liş me ler öy le gös te ri yor ki bey ni miz de ki tüm si nir ler çe şit li ey-

lem ler sı ra sın da ak ti ve olu yor. Da ha açık bir de yiş le, kul lan ma dı-

ğı mız her han gi bir si nir ağı bu lun mu yor. Ko nuy la il gi li bir baş ka

yak la şım sa si nir hüc re le ri nin her han gi bir uya rı cı al ma dık la rın da

de je ne re ola rak iş lev sel lik le ri ni kay be di yor ol ma özel lik le ri. Ör ne-

ğin gör sel sis tem. Ge liş me nin er ken dö nem le rin de göz si nir le ri

ye ter li uya rı cı ya ma ruz bı ra kıl ma dık la rın da gör me ye ti si kay bo-

lu yor. Ben zer şe kil de, eğer ki bey ni miz de kul la nıl ma yan si nir ağ-

la rı bu lun say dı, iş lev sel lik le ri ni kay bet miş ol ma la rı nı bek le me miz

ge re kir di. Fiz yo lo jik ka nıt lar bir ya na, id di a ev rim le de uyuş mu-

yor. Ak tif ol ma yan, ha yat ta kal ma mü ca de le mi ze ka tıl ma yan si nir

ağ la rı içe ren bü yük bir be yin ev rim sel ge li şim le de bağ daş mı yor.

Ol gun hal de ki si nir hüc re le ri nin (ya ni bil gi de po la yan nö ron-

la rın) ken di ken di le ri ni ye ni le ye bil me özel lik le ri ni yi tir miş ol ma la rı

gi bi bir du rum söz ko nu su. Bu ne den le de, her han gi bir dar be ya

da yaş lan ma so nu cu kay be di len si nir ler be yin ka pa si te si ni do ğal

ola rak olum suz yön de et ki li yor.

Be yin de ki si nir hüc re le ri nin ken di le ri ni ye ni le ye bil me ye ti sin-

den yok sun ol duk la rı nı gös te ren ça lış ma la rın ön cü sü 1960’lar da

yap tı ğı ça lış ma lar la is mi ni du yu ran bir si nir bi lim ci Dr. Pas ko Ra-

kic. Ni te kim felç ya da di ğer be yin ze de len me le rin de has ta la rın

kay bet tik le ri ko nuş ma ve yü rü me gi bi ye ti le ri da ha son ra dan tek-

rar edi ne me me le ri de bu bul gu la rı des tek ler ni te lik te. An cak baş-

lan gı cı 1965 yı lın da sı çan lar üze rin de ya pı lan de ney le re da ya-

nan ve son yıl lar da hız ka za nan bir ta kım ça lış ma lar, be yin de-

ki ba zı böl ge ler de si nir hüc re le ri nin ye ni le ne bil di ği ni gös te ri yor.

Özel lik le de bel lek sel iş lev le ri olan hip po kam püs böl ge si ile ma-

kak lar üze rin de ça lı şı lan üst dü zey bi liş sel iş lem ler den so rum lu

ve ev rim sel ge li şim de son sı ra da yer alan dü şün me, kok la ma ve

duy ma ile iliş ki li kor teks böl ge le ri nin kök hüc re ler sa ye sin de si-

nir sel yön den ye ni le ne bil dik le ri bul gu lar ara sın da. An cak bi lim in-

san la rı, bu ça lış ma so nuç la rı nın Alz hei mer ya da Par kin son gi bi

si nir hüc re le ri kay bı içe ren birta kım has ta lık la rın te da vi sin de kul-

la nı la bil me si için kli nik ve uy gu la ma ya yö ne lik da ha çok ça lış ma

ya pıl ma sı ge rek ti ği ni söy lü yor lar.

İn ci Ay han

(www.biltek.tubitak.gov.tr)

Anlatım Türleri

291

Ge le nek çi lik ve ile ri ci lik: Ay nı eği li min iki yü zü

bun lar. Bak ma yın ge le nek çi le rin ve ile ri ci le rin bir bir-

le riy le di diş tik le ri ne, dö vüş le ri ni bi le ay nı şe yi sa vu-

na rak ya par lar. Bir kıs mı, geç miş ten ge ti ri len de ğer

ve ku rum la rın ge rek li li ği üze rin de ıs rar eder ken, kar şı

ta raf ge le cek te el de edi le cek ku rum ve de ğer le rin öv-

gü sü nü ya pı yor. Doğ ru su, her bi ri ken di sa vun du ğu

ya nı ayak ta tu ta bil mek için kar şı çık tı ğı cep he nin gö-

rüş le ri ne muh taç. Ge le ce ğe doğ ru bir zin ci rin de vam

et ti ril me si için geç miş ten uza tı lan hal ka la rın sağ lam

tu tul ma sı ge rek, geç mi şin hal ka la rı nın sağ ve esen

tu tul ma sı da zin ci re ye ni hal ka la rın ek len me si ni ka-

çı nıl maz kı lar. Bu iki ta raf tan bi ri, çar pı şan öte ki ta ra-

fa mü him mat sağ la mak zo run da dır. Ge le nek çi ler de,

ile ri ci ler de ken di sa vaş la rı nı yü rü te bil mek için zi hin

ka lıp la rı na, me ta fi zik te mel le re, var sa yım lar la yük-

lü bir ta nıt la ma me ka niz ma sı na bağ lı, ba ğım lı dır lar.

Şi ir oku mak is te yen kim se ge le nek çi li ğin ve ile-

ri ci li ğin en te lek tü el yü kü nü bir ya na bı rak ma dık ça

gi riş ti ği işin al tın dan kal ka ma ya cak tır. Şi i rin ne ge-

le nek le, ne de bek le nen ha yat la ba şı hoş de ğil dir.

Geç miş ve ge le cek şi ir için (ve için de) ya ban cı laş-

tı rı cı öğe ler dir. Şi ir oku ma nın ha sa dı an cak bi lin me-

yen es ki ile ta nı şıl ma mış ye ni ara sın da top la nır. Şi ir

oku mak, an cak “şim di”nin ola ğa nüs tü vu ru cu lu ğu, ta-

dı lan so mut ya şa ma anı nın ta ze li ği ve uyan cı lı ğı ile

doğ ru çiz gi ye otu rur.

Ge le nek çi lik yo luy la ol sun, ile ri ci lik yo luy la ol-

sun bir “te vâ lî”ye tes lim ol muş ka fa lar şi i rin ger çek li-

ği ne ula şa maz. İçin de bu lu nu lan “müt hiş za man par-

ça sı”nın öne mi ni bir ön ce ki ve ya bir son ra ki za man-

la de ğiş tir me yan lı sı kim se ler ya şa ma da ki uya nık lı ğı

terk et miş, şim di ki za ma nı göl ge de bı ra kıp ken di le ri ni

uyuş tur muş kim se ler dir.

Şi ir oku mak ge le nek çi nin ge rek sin di ği bir olay

de ğil dir, çün kü şi ir oku mak la zih ni miz de geç mi şe ait

bir ku ru mu ve ya geç mi şin de ğer öl çü le rin den bi ri ni

yer li ye ri ne oturt muş, ge le nek çi tu tu mu mu zu hak lı-

laş tır mış ol ma yız. Tam ter si ne şi ir geç mi şe da ir ima-

la rın da bi zim o gü ne ka dar he sa ba kat ma dı ğı mız bir

bo yut ge ti re rek ka lıp laş mış öl çü le ri sar sar. Za ten şi-

ir, şi ir vas fı nı ka za na bil mek için ge ri de kal mış olan

bir ha yat par ça sı nı deş mek, teş rih et mek, bi ze bi lin ci-

ne var ma dı ğı mız bir ya nı nı işa ret et mek zo run da dır.

Yi ne, şi ir oku mak ile ri ci nin de ge rek si ni mi dı şın-

da ka la cak tır. Çün kü şi ir hiç bir za man atı la cak ye ni

bir adı mın ba sa ma ğı ola maz. Bu sağ lam lık tan yok-

sun dur. Pe ki, şi ir bi ze ge le ce ğin ula şıl ma ya de ğer bir

ya nı nı ya da doğ ru dan doğ ru ya ge le ce ğin el uzat ma-

ya de ğer ol du ğu nu söy le ye mez mi? Evet, ama dik kat

edin, bu du rum da, ge le cek şim di ki za ma nın bi zi nin

bir par ça sı dır. Ni te kim şi ir de geç miş de ön ce ye ait bir

ka te go ri ol mak tan çı kar.

Bü tün bun la rı söy le mek le ge le nek çi ve ile ri ci

ola rak ta nı nan şa ir le rin ger çek te şa ir ol ma dık la rı nı,

on la rın iz le yi ci si olup da ge le nek çi ve ile ri ci eği lim ler

bes le yen in san la rın ger çek te hiç bir za man şi ir oku-

ma dık la rı yar gı la rı na var mak is ti yor de ği lim. Sa de ce

şu nu söy lü yo rum: İde o lo jik ko nu mu ne olur sa ol sun

bir şa ir ger çek pa rıl tı yı an cak ge le nek çi li ğe ve ile ri ci li-

ğe mu sal lat olan “te va li” zin ci ri ni kır dı ğı, ha zır dü şün-

me ka lıp la rı nı par ça la dı ğı za man ele ge çi re bi lir. Şi ir

oku yan lar da eğer şi ir yo luy la her han gi bir şey sağ la-

ma du ru mu na ge çer ler se, bu nu an cak ha zır da bu lun-

dur duk la rı an la yış la rı nın dı şı na çı ka rak ba şa ra bi lir ler.

Hiç akıl dan çı ka rıl ma ma sı ge re ken doğ ru şu dur

ki şi ir ko nu sun da ge nel le me ler dü ze yin de ka lan her

açık la ma nok san dır. Şi ir den (ve bel ki de bü tün sa nat-

lar dan) söz eder ken ko nu lan, ko nul ma ya ça lı şan ku-

ral lar her so mut du rum da sar sı la bi lir. Her şa i rin be lir-

gin bir dün ya sı, her şi i rin otur muş, be lir gin bir mad-

de si var dır. Eğer şi ir üze-

ri ne ko nu şu la cak sa ge nel

söz le rin, her özel du rum-

da ye ni den göz den ge çi-

ril me si, en azın dan o özel

du rum uğ ru na da ha da

de rin leş ti ril me si kay dıy la

ko nu şul ma lı dır.

Gelenekçilik ve İlericilik

(İsmet Özel, Şi ir Oku ma Kı la vu zu)

İsmet Özel

Anlatım Türleri

292

TARTIŞMACI ANLATIMÇ.Tar tış ma cı an la tım, bir çok açı dan ka nıt la yı cı an-

la tım la ben zer lik gös te rir. Hat ta tar tış ma cı an la tım,

bir çe şit ka nıt la yı cı an la tım ola rak da de ğer len di ri le-

bi lir. Tar tış ma cı an la tım, po le mik içe rik li me tin ler de

ve ba zı söz lü tar tış ma lar da kul la nı lan bir an la tım tü-

rü dür. Bu an la tım tü rüy le oluş tu ru lan me tin ler de ço-

ğun luk la gün cel olay, ko nu ve so run lar; söz da la şı

ya da ka lem kav ga sı şek lin de ni te len di ri le bi le cek

bir üs lup la ele alı nır; ah lak, din ve top lum la il gi li ge-

nel tu tum lar de ğer len di ri lir, yan lış lık lar or ta ya ko nu-

lup bu tu tum ve gö rüş ler hi çe sa yı lır. Bu tür me tin ler-

de eleş ti ri len ta ra fı düş man gi bi gör me ve onun gö-

rüş le ri ni zor la ma ya da kış kırt ma ya da ya lı bir ka-

nıt lan ma bi çi miy le çü rüt me ama cı var dır.

An la tı cı, doğ ru ve ger çek bi li nen le ri, kuş ku cu

bir ba kış açı sıy la ve sor gu la yı cı bir ta vır la ir de ler,

ge rek ti ğin de ken di gö rü şü dı şın da ki gö rü şü gü lünç

du ru ma dü şür me ye ça lı şır ve oku yu cu nun da ken-

di si gi bi dü şün me si ni sağ la mak için doğ ru dan ona

ses le nir. Bu yur ma, öne ri de bu lun ma, öf ke len me gi-

bi tu tum lar ser gi ler; ka nıt la ma ya ve kış kırt ma ya yö-

ne lik kelime ve cüm le le ri sık kul la nır. Bu tür me tin ler-

de kız gın lık be lir ten kelimelere ve cüm le le re, oku yu-

cu da/din le yi ci de şaş kın lık uyan dı ran et ki le yi ci ifa de-

le re sık ça yer ve ri lir.

Bu an la tım tü rü, po le mik içe rik li me tin ler de ve

söz lü tar tış ma lar da, kö şe ya zı la rın da, açık mek tup-

lar da, şar kı söz le rin de; ki şi le rin, sa nat eser le ri nin,

ku rum la rın, top lum sal de ğer yar gı la rı nın, si ya si, fel-

se fi, eko no mik gö rüş vb.nin eleş ti ril di ği her tür me tin-

de kul la nı la bi lir.

ES

EN

YA

YIN

LAR

I

ÖRNEK METİN

...

“Or ta oyu nu ti yat ro de ğil dir.”, “Or ta oyu nu, med dah,

Ka ra göz uy gar bir ulu sa ya kış tı rı la maz.”, “Or ta oyu nu en

bu da la ca dav ra nış la rı, en edep siz ce söz le ri yan sı tır.”, “Or ta

oyu nu yal nız gül dü rür. Oy sa ti yat ro ki mi za man ağ la tır, ki mi

za man gül dü rür. Ağ la tıp gül dür me den de eğ len dir di ği olur.”

Bu sav la rın al tın dan 1874 ta ri hi ni, Ay vaz yan, Haş met,

Na mık Ke mal ad la rı nı kal dı rıp bu gü nün ti yat ro cu ge çi nen

ya rı ay dın la rı nı ra hat lık la ko ya bi li yor sak bu yal nız dok san iki

yı lın bi zi bir ar pa bo yu ile ri gö tür me di ği ni gös te rir. Ne ya zık!

Ti yat ro nun kaç ka pı lı bir ko nak ol du ğu nu bil me yiş ten ge-

len bir dar ka fa lı lık la, ya rı ay dın la ra öz gü ay rın tı dan ka çan

bir “bu dur cu luk”la, bir ke sin “atı cı lık”la söy le nen bu söz ler,

1874’te bir de re ce ba ğış la nır dı, ama gü nü müz de böy le si ne

siv ri bil gi siz le re sa de ce acı nıp ge çi lir.

Ara da ne su lar ak mış. Za val lı Ka sap, za val lı Ku noş,

“Türk ti yat ro su ken di kay nak la rı na dön me dik çe Ba tı’nın ikin-

ci el den si lik ve so luk bir kop ya sı ol mak tan kur tu la maz.” di-

ye az mı çır pın mış lar. Hep si kös din le nil miş. Da ha son ra

Ah met Ra sim’in, İs ma il Hak kı Bal ta cı oğ lu’nun, Ah met Kut si

Te cer’in, Sab ri Esat Si ya vuş gü’in uya rı la rı da hep kös din-

len miş.

Sa na tı, mut lu bir azın lı ğın te ke lin de san ma sap lan tı-

sın dan kur tu la ma mış bir ya rı ay dın lar ta kı mı, gi de rek, halk

la fın dan, halk şi i ri, halk ede bi ya tı, halk ti yat ro su la fın dan

Türk Halk Tiyatrosu

huy la nır ol muş. Öy kü nün med dah tan, ro ma nın De de Kor-

kut’tan, şi i rin Ka ra ca oğ lan’dan, mu si ki nin halk şar kı la rın dan,

ko re og ra fi nin halk dans la rın dan, ti yat ro nun da halk gös te ri

bi çim le rin den ya rar la na rak çağ daş bir öze ve tek ni ğe ulaş-

ma sı ge re ğin den her söz et ti ği miz de bun la rın cin le ri baş la-

rı na üşü şü yor.

İs ti yor lar ki de ğer öl çü mü zü on lar gi bi Av ru pa oyun ya-

zar lı ğı öl çü le ri ne uy gu la ya lım. İs ti yor lar ki on lar gi bi biz de

Av ru pa lı eleş tir men le rin ki reç len miş yar gı la rı nı pa pa ğan gi bi

bu ra da en iyi ge ve le ye ne bil gi li eleş tir men, Av ru pa lı ya zar la-

rın ko nu su na ve oyun ça tı sı na en çok yak la şa na us ta ya zar,

Ba tı yö net men le ri nin sah ne dü ze ni ni ez ber le yip bu ra da tıp-

kı sı nı tek lif ede ne, güç lü yö net men, di ye lim. Kı sa ca sı, ese ri

ile sah ne ye ko ta rı lı şı ile oy na nı şı ile bi ze öz gü bir ti yat ro üs-

lu bu na gi den her ça ba ya kar şı lar.

Ter si ni ya pan la ra bun dan kı zı yor lar. Genç Oyun cu-

lar’ın or ta oyun la rı mı zı alıp to zu nu sil kip pı rıl pı rıl ta ze bir su-

nuş la hal ka ge ti ri li şi ne tu tu lu yor lar. Halk Se yir li lik le ri Der ne-

ği ku ru lu yor di ye ho mur da nı yor lar. Ke şan lı Ali Des ta nı Av ru-

pa’nın bi linç li ti yat ro çev re le rin de il gi gö rü yor di ye içer li yor-

lar. Or ta oyu nu, Ka ra göz ve med dah tan kal kan ye ni bir an-

la tım cı Türk halk ti yat ro su üs lu bu nu gü zel oyun la rı ile hal ka

sev di rip tu tun duk la rı için oyun la rı mı zı oy na yan top lu luk la ra,

on la ra al kış tu tan se yir ci le re ateş püs kü rü yor lar.

Haldun Taner

Anlatım Türleri

293

AÇIKLAYICI - ÖĞRETİCİ - KANITLAYICI VE TARTIŞMACI ANLATIM TÜRLERİNDE KULLANILABİLECEK ÇÖZÜMLEME YÖNTEMLERİ (DÜŞÜNCEYİ GELİŞTİRME YOLLARI)

1. Tanımlama: Bir var lı ğın, kav ra mın, du ru mun

ken di ne öz gü, te mel ni te lik le ri ni be lir te rek onun “ne”

ol du ğu nu bil dir me ye ta nım la ma de nir. Ta nım cüm le-

le ri “Bu ne dir?” so ru su nun cevabıdır.

— An lam iyi leş me si ne dir?

— Kö tü ve olum suz an la mı olan bir ke li me nin

za man la iyi an lam ka zan ma sı na “an lam iyi leş me-

si” de nir.

— Ede bi yat ne dir?

— Ede bi yat; olay, dü şün ce, duy gu ve ha yal le-

rin dil ara cı lı ğıy la söz lü ve ya ya zı lı ola rak bi çim len di-

ril me si sa na tı dır.

ÖR NEK SORUAşa ğı da ki ler den han gi si bir ta nım cüm le si dir?

A) Li rik şi ir, akıl dan çok düş gü cü ne, dü şün ce den

çok duy gu ya yas la nır.

B) Li rik şi ir de, aş kın her tür lü gö rü nü şü, bü tün yön le-

riy le di le ge ti ri lir.

C) Li rik şi ir de şa ir, söz cük le ri se çer ken, on la rın ses

ve gö rün tü gü cü nü, göz önün de tu tar.

D) Li rik şi ir, duy gu la rın, çok et ki li ve coş ku lu bir bi-

çim de di le ge ti ril di ği şi ir tü rü dür.

E) Li rik şi ir de, yıl lar yı lı, aşk, ölüm, din gi bi be lir li te-

ma lar iş len miş tir.

ÇÖ ZÜM: Se çe nek ler de li rik şi ir le il gi li te mel bil gi ler ak-

ta rıl mış tır. Bun lar dan sa de ce D se çe ne ği “Li rik şi ir

ne dir?” so ru su na ce vap ver mek te dir. Di ğer cüm le ler

muh te me len şu so ru la rın ce vap la rı dır:

A Li rik şi ir ne ye da ya nır?

Li rik şi ir, dü şün ce ye mi duy gu ya mı da ha çok

da ya nır?

B Li rik şi ir de, ne, na sıl di le ge ti ri lir?

C Li rik şi ir de şa ir, söz cük le ri se çer ken ne yi göz

önün de tu tar?

E Li rik şi ir de, yıl lar yı lı han gi te ma lar iş len miş-

tir?

Ce vap D

ÖR NEK SO RU (ÖSS - 2007)

(I) Bi linç akı şı yön te mi, öy kü ve ro man lar da ka rak ter-

le rin, geç mi şe ve bu gü ne iliş kin duy gu, dü şün ce ve

anı la rı nın ak ta rı mın da kul la nı lan bir tek nik tir. (II) Söz

ko nu su duy gu ve dü şün ce le rin hiç bir de ne tim ya da

sı nır la ma ol mak sı zın, olan ca do ğal lı ğıy la ak ta rıl ma-

sı, an la tı yı zen gin leş ti rir. (II I) Bu tek nik le ya zar, oku-

ra ken di duy gu la rı nı an la ya bil me ola na ğı su nar. (IV)

Bir baş ka an la tım la oku run, ger çe ği fark lı bo yut lar da

gör me si ni sağ lar. (V) Böy le ce ya zar, yü zey sel ola nın

an la tı mıy la ye tin me ye rek, ya rat tı ğı kah ra man la rın iç

dün ya la rı nı da yan sıt tı ğı için an la tı mı na de rin lik ka-

zan dır mış olur.

Bu par ça da ki nu ma ra lan mış cüm le le rin han gi si

ta nım sal bir ni te lik ta şı mak ta dır?


ÇÖZÜM: Bu par ça da ki nu ma ra lan mış cüm le le rin il-

ki tam bir ta nım cüm le si ol ma sa da ta nım sal bir ni te-

lik ta şı mak ta dır. Bu cüm le “Bi linç akı şı ne dir?” so-

ru su na bel li öl çü de ce vap ver mek te dir. Bu par ça da ki

di ğer cüm le ler “Bi linç akı şı tek ni ği nin ya rar la rı ne ler-

dir?” so ru su na ce vap ver mek te dir.

Ce vap A

2. Karşılaştırma: Bir den çok kav ram, du rum,

olay ve ya ki şi yi bir ya da bir den çok açı dan kı yas la-

ya rak bun la rın bir bir le ri ne kar şı ne du rum da ol duk la-

rı nı or ta ya koy ma ya kar şı laş tır ma de nir. Bir cüm le-

de kar şı laş tır ma nın ola bil me si için, kar şı laş tı rı lan en

az iki kav ram, du rum, olay ya da ki şi nin ve en az bir

kar şı laş tır ma yö nü nün bu lun ma sı ge re kir:

Öy kü le ri ni de oku du ama bun la rı şi ir le ri

ve oyun la rı ka dar be ğen me di.

Bu cüm le de bir ya za rın öy kü le riy le şi ir ve oyun-

la rı kar şı laş tı rıl mış; şi ir ve oyun la rın da ha üs tün bu-

lun du ğu be lir til miş tir.

Bu gün kü ede bi yat ta bu güç te bir ya pıt la

kar şı laş ma dım.

Bu cüm le de bir ede bî eser gü nü müz de ki di ğer

ede bî ürün ler le üs tün lük yö nün den kar şı laş tı rıl mış tır.

ES

EN

YA

YIN

LAR

I

Anlatım Türleri

294

Aşa ğı da ki me tin par ça sın da bir öy kü yü oku yan-

la, onun oyun laş tı rıl mış bi çi mi ni sah ne de iz le yen ki şi

kar şı laş tı rıl mış, bun lar ara sın da ki far ka de ği nil miş tir:

Bir öy kü yü oku yan la, onun oyun laş tı rıl mış

bi çi mi ni sah ne de iz le yen ki şi ara sın da ki fark ne dir?

İz le yen gör dük le ri ni do lay sız ola rak ya şa mak ta dır.

Baş ka de yiş le sah ne de, or ta ya ko nu lan ha zır bir dün-

ya var dır; iz le yi ci tüm duy gu la rı nı ha re ke te ge çi re-

rek bu dün ya yı al gı lar. Oku yan ise, oku duk la rı nı ken-

di dü şün ce ve düş süz ge cin den ge çi re rek ka fa sın da

can lan dı rır.

ÖR NEK SO RU (ÖSS - 2001)

(I) Ro man ya zar ken ko nuş ma la ra yer ver mek ço ğun-

luk la ka çı nıl maz dır. (II) Hat ta salt ko nuş ma lar dan olu-

şan ro man lar bi le var dır. (III) Bu ro man lar da her hal de

amaç, tip ya rat mak tır. (IV) İki sa tır lık bir ko nuş ma, bir

ka rak te ri on say fa lık bir be tim le me den da ha ba şa rı-

lı bir bi çim de çi ze bi lir. (V) Bu nun ba şa rı lı ör nek le ri ne

M.Ş. Esen dal’ın Ayaş lı ve Ki ra cı la rı ad lı ya pı tın da

rast lı yo ruz.

Bu par ça da ki nu ma ra lan mış cüm le le rin han gi sin-

de “kar şı laş tır ma” ya pıl mış tır?


ÇÖZÜM : Pa rag ra fın dör dün cü cüm le sin de bir ro man

kah ra ma nı nın özel lik le ri nin an la tıl ma sı açı sın dan iki

sa tır lık bir ko nuş ma ile on say fa lık bir be tim le me

kar şı laş tı rıl mış ve iki sa tır lık bir ko nuş may la ro man

ka rak te ri nin da ha ba şa rı lı bi çim de çi zi le bi le ce ği, ta nı-

tı la bi le ce ği ile ri sü rül müş tür.

Ce vap D

ÖR NEK SORU (ÖSS - 1999)

(I) Bu söy le şi miz sı ra sın da ba na yö nelt ti ği niz so ru lar

dü şün ce le ri mi göz den ge çir me ola na ğı sağ lı yor. (II)

Ne ya pı yo rum, na sıl ya pı yo rum so ru la rı nı ya nıt la mak

ger çek ten ko lay de ğil. (III) Çün kü ne yap tı ğı mız, na-

sıl yap tı ğı mız üze rin de, ya zar ken da ha az, yaz dık tan

son ra da ha çok dü şü nü rüz. (IV) As lın da ya zı us ta lı ğı

uzun, çok uzun yıl lar dan son ra ka za nı lan bir be ce ri-

dir. (V) Bu be ce ri sü rek li bir ge li şim gös te rir.

Yu ka rı da ki par ça da nu ma ra lan mış cüm le le rin

han gi sin de kar şı laş tır ma söz ko nu su dur?


ÇÖZÜM : Par ça nın III. cüm le sin de ne yap tı ğı mız, na-

sıl yap tı ğı mız la il gi li ola rak ger çek leş tir di ği miz dü-

şün me ey lem le ri za man ba kı mın dan (...ya zar ken

da ha az, yaz dık tan son ra da ha çok...) kar şı laş tır-

mış tır.

Ce vap C

3. Örneklendirme: Bir dü şün ce, ku ral, göz lem

ya da sa vı des tek le mek, ka nıt lan mak ya da açık la-

mak için ör nekler den ya rar lan ma ya ör nek len dir me

de nir. Ör nek le ndirme da ha çok, ge nel bir dü şün ce nin

söy le nip ar dın dan bu ge nel le me ye uyan var lık, olay,

du rum ve ya kav ram la rın bi ri nin ya da bir ka çı nın be lir-

til me si şek lin de ger çek leş ti ri lir. Ör nek len dir me de te-

mel amaç, bir dü şün ce nin inan dı rı cı lı ğı nı ar tır mak tır.

An la tı cı nın, ken di dü şün ce si nin doğ ru ol du ğu nu ka-

nıt la ya bi le cek bir ya da bir kaç ör nek ten ya rar lan ma sı,

ba zen say fa lar sü ren açık la ma lar yap ma sın dan da ha

et ki li olur. Aşa ğı da ki me tin par ça sı nı bu açı dan in ce-

le ye lim:

An ka ra, ta ri hin şa şır tı cı ter kip le riy le do lu dur.

Bu ra da ker piç bir du var dan İyon ya tar zın da bir sü-

tun baş lı ğı fır lar; bir tür be mer di ve ni nin ba sa ma ğın da

bir Ro ma kon sü lü nün şeh re ge li şi ni kut la yan bir taş

gö rü nür. Ahi Şe ra fet tin’in tür be si ni, asır lar dır Gre ko

Ro men as lan la rı bek ler. Bu yüz den As lan ha ne adı-

nı alan ca mi nin mih ra bın da Eti le rin top rak ve be re ket

ila he sin den baş ka bir şey ol ma yan bir yı lan, mey ve-

ler ara sın da do la nır.

ES

EN

YA

YIN

LAR

I

Anlatım Türleri

295

Bu par ça nın ilk cüm le sin de ya zar bir sav ile-

ri sür müş ve An ka ra’da ta ri hin, me de ni yet le rin iç içe

geç ti ği ni be lirt miş; par ça nın di ğer cüm le le rin de de bu

sa vı nı inan dı rı cı kıl mak ve so mut la mak için çe şit-

li ör nek ler ver miş tir.

ÖR NEK SO RU (ÖSS - 2000)(I) Gün lük ya şa mı mız da renk le rin önem li bir ro lü var-

dır. (II) Bu ne den le renk ler le il gi li pek çok bi lim sel ça-

lış ma ya pıl mış tır. (III) Ya pı lan araş tır ma lar gös ter miş-

tir ki so luk alı şı mız, kan ba sın cı mız, renk le re bağ lı

ola rak de ği şe bil mek te dir. (IV) Renk ler den açık ma vi,

gev şe ti ci ve ra hat la tı cı; ko yu ma vi, uya rı cı dır. (V) Bu

da renk le rin et ki gü cü nün bir bi rin den fark lı ol du ğu nu

gös ter mek te dir. (VI) Bu ger çe ği göz önün de bu lun du-

ran iç mi mar lar, ev içi ışık dü zen le me le rin de renk öğe-

si ne özel bir önem ve rir ler.

Yu ka rı da ki par ça da nu ma ra lan mış cüm le le rin

han gi si, ken din den ön ce ki cüm le de be lir ti len yar-

gı yı ör nek len dir mek te dir?


ÇÖZÜM : Par ça nın III. cüm le sin de renk le rin so luk alı-

şı mız ve kan ba sın cı mız üze rin de ki et ki si ne de ği ni-

le rek ge nel bir yar gı söy len miş, IV. cüm le de ise bu

renk ler den açık ve ko yu ma vi nin ra hat la tı cı ve uya rı-

cı yön le ri be lir ti le rek III. cüm le de vur gu la nan la ra ör-

nek ve ril miş tir.

Ce vap C

4. Tanık gösterme: Gör dü ğü nü ve bil di ği ni an-

la tan, bil gi ve ren kim se ye ta nık (şa hit) de nir. An la tı-

cı, özel lik le ka nıt la yı cı an la tım la me tin oluş tu rur ken

ile ri sür dü ğü gö rüş le ri des tek le mek ve âde ta “Böy le

dü şü nen bir tek ben de ği lim, ba kın baş ka la rı da be-

nim gi bi dü şü nü yor.” de mek için baş ka ki şi le rin den de

söz le rin den ya rar la nır. İş te bir an la tı cı nın bu amaç la

baş ka ki şi le rin söz le rin den alın tı lar yap ma sı na ta nık

gös ter me de nir.

İn sa nı ele al ma yan, dün ya yı in san dan so yut-

la yıp sa de ce do ğa yı, kuş la rı, ağaç la rı an la tan şe ye

sa nat de ne mez. Sa na tın te me lin de in san var dır. An-

dre Gi de bir ya zı sın da şöy le der: “Sa na tın ko nu su in-

san dır.”

ES

EN

YA

YIN

LAR

I

Anlatım Türleri

296

ÖLÇME – DEĞERLENDİRME 14 Açıklayıcı - Öğretici - Kanıtlayıcı ve Tartışmacı Anlatım

BİLGİ – YORUM

1. Açık la yı cı an la tım la oluş tu ru lan me tin-

le ri “an la tım da açık lık” il ke si açı sın dan

de ğer len di ri niz.

8. Ka nıt la yı cı an la tım la açık la yı cı an la tım

ara sın da ki ben zer ve fark lı yön le ri be lir-

ti niz.

2. Açık la yı cı an la tım da dü zen ve tu tar lı lık

ne le re dik kat edi le rek sağ la nır?

9. Ka nıt la yı cı an la tı mın ede bî me tin ler de

kul la nıl ma sı müm kün mü dür, ge rek çe-

ni zi de be lir te rek ce vap la yı nız.

3. Oku yu cu nun, açık la yı cı an la tım la oluş-

tu rul muş bir me tin de di le ge ti ri len ler

hak kın da şüp he ye düş meme si için

an la tı cı nın ne le re dik kat et me si ge re kir?

10. Ka nıt la yı cı an la tım da kul la nı la bi le cek

bel li baş lı ka nıt la ma yön tem le ri hak kın-

da bil gi ve ri niz.

4. Açık la yı cı an la tı mın kul la nı la bi le ce ği

me tin tür le ri han gi le ri dir?

11. Ka nıt la yı cı an la tım da ola sı lık ve ke sin-

lik an la mı ta şı yan zarf la rın kul la nıl ma

ne den le ri ne ler ola bi lir?

5. Öğ re ti ci an la tım la açık la yı cı an la tım

ara sın da ki ben zer nok ta la rı ya zı nız.

12. Ka nıt la yı cı an la tım da an la tı cı, ka nıt la rı-

nı di le ge ti rir ken na sıl bir yön tem iz ler,

oku yu cu ya na sıl hi tap eder?

6. Öğ re ti ci me tin le rin oluş tu ru lma amaç la rı

hak kın da bil gi ve ri niz.

13. Ka nıt la yı cı an la tım, han gi tür me tin ler de

da ha çok kul la nı lır?

7. Ka nıt la yı cı an la tı mın bel li baş lı özel lik le-

ri ni ya zı nız.

14. Tar tış ma cı an la tım la ka nıt la yı cı an la tım

ara sın da ki ben zer ve fark lı yön le ri be lir-

ti niz.

ES

EN

YA

YIN

LAR

I

Anlatım Türleri

299

1. Dünyanın yedi harikası olur da üç kıtada yüzyıl-

larca hüküm sürmüş, altı yüzyılı aşan varlığın-

dan geriye olağanüstü bir kültür hazinesi bırak-

mış Osmanlının yedi harikası olmaz mı? Gerçi

tarihçiler, sanat tarihçileri ve mimarlar varken en

önemli yedi Osmanlı eserinin hangileri olduğuna

ben karar verecek değilim. Ancak okudukla-

rımdan ve gördüklerimden hareketle tamamen

kişisel bir beğeni listesi oluşturmamın önünde

bir engel yok sanırım. İşte benden Osmanlının

yedi harikası: Süleymaniye Külliyesi, Selimiye

Camisi, Mostar Köprüsü, Mağlova Kemeri,

Kavalalı Mehmet Ali Paşa Camisi, Kubbetü’s-

Sahra, Hamidiye Çarşısı.

Bu parçada aşağıdakilerden hangisi ağır bas-

maktadır?

A) Öyküleyici anlatım

B) Tartışmacı anlatım

C) Betimleyici anlatım

D) Tanımlamadan yararlanma

E) Kanıtlayıcı veriler kullanma

(YGS 2013)

2. Ya zın sal bağ lam da ka tık sız bir öz gün lük ten söz

edi le mez. Her ya zın sal ürü nün ken din den ön ce-

ki ler le içe rik sel, sö zel düz lem de uzak tan ya da

ya kın dan bir ba ğın tı sı ola cak tır. Car los Fu en tes,

bu du ru mu şu cüm le ler le be lir ti yor: “Bu dün ya da

ba ba sız bir ki tap, ök süz bir cilt var mı dır? Baş ka

ki tap la rın so yun dan gel me miş bir ki tap? Ge le-

nek siz ya ra tım var mı dır? Öte yan dan ge le nek,

ye ni len mek si zin var lı ğı nı sür dü re bi lir mi? Yıl lar

bo yu ya şa mış öy kü ler ye ni ürün ler le ye ni den

ye şer til mek si zin ka lı cı kı lı na bi lir mi?



A) Ki şi leş tir me var dır.

B) Açık la ma ya pıl mış tır.

C) Ta nım la ma ya baş vu rul muş tur.

D) So ru lar la an la tı ma do ğal lık ka zan dı rıl mış tır.

E) Alın tı ya yer ve ril miş tir.

(LYS 2012)

3. (I) Ya şa mın özü ne ay na tu tan çağ daş öy kü ler,

es ki den ya zı lan la rın ço ğun dan fark lı ola rak öy-

kü le me den çok gös ter me ye; an lat ma dan çok,

sez dir me ye baş vu rur. (II) An la tı cı, bir ki şi de

her ke si gör me ye ve gös ter me ye ça lı şır ken ge-

le nek sel an la tı cı lar dan fark lı ola rak di li, bü tün

çağ rı şım de ğer le ri ni he sa ba ka ta rak kul la nır. (II I)

Kı sa, öz lü ve öz gün ya pı sı, yo ğun luk lu an la tı-

mıy la oku yu cu nun il gi si ni çe ke cek bu öy kü ler de

düz bir an la tım kul la nı lır. (IV) Bu yön den, çağ daş

öy küy le şi ir ara sın da oy lum açı sın dan bir ben-

zer lik ku ru la bi lir. (V) Bu ne den le ek sil ti li an la tı ma

en çok çağ daş öy kü ler de yer ve ri lir.


gi sin de kar şı laş tır ma ya pıl ma mış tır?


(LYS 2012)

4. Şa ir ba ba lar, kız ya da er kek ço cuk la rı için çok ça şi ir yaz mış lar dır. Bi zim ede bi ya tı mız, bu alan da ha tı rı sa yı lır zen gin lik ler içer mek te dir. Say ma ya baş la dı ğı mız da Tev fik Fik ret, Nâ zım Hik met, Re-ca iza de Mah mut Ek rem gi bi yüz ler ce ad bir çır-pı da ak lı mı za ge lir. Fa kat şa ir ev lat la rın, an ne le ri için de ğil se de ba ba la rı için ay nı cö mert li ği gös-ter dik le ri ni gö re mi yo ruz. Ger çek ten de an ne ler için ya zıl mış baş lı ba şı na bir şi ir ha zi ne si var dır. Pe ki ne den bu böy le dir? An ne, sev gi nin, se ve-cen li ğin, yu mu şak lı ğın; ba ba, ka tı lı ğın, oto ri te nin sim ge si ol du ğun dan mı? Sa nı rım önem li öl çü de ne den bu dur. Oto ri te ve sert lik, ge rek si nim du-yu lan, ye ri ne gö re gü ven ve ren özel lik ler ol sa da şi ir le pek bağ daş maz mış gi bi gö rü nü yor.



A) Tar tış ma cı bir ha va sı var dır.

B) Açık la ma ya pıl mış tır.

C) Ta nım dan ya rar la nıl mış tır.

D) Abart ma ya baş vu rul muş tur.

E) Kar şı laş tır ma ya pıl mış tır. (LYS 2011)

ES

EN

YA

YIN

LAR

I

TEST

5. Bir sü re dir ye ni bir ça lış ma nın için de yim. İta li o

Cal vi no’nun ya rat tı ğı ama Gö rün mez Kent ler

ara sı na al ma dı ğı bir baş ka kent te, Kur ma ca Ki şi-

ler Ken ti’nde ya şa yan ki mi ro man ki şi le ri ni zi ya ret

edi yor, on lar la söy le şi yo rum. Soy lu Şö val ye Don

Ki şot’la baş la dım bu söy le şi le re; onu Em ma Bo-

vary, An na Ka re ni na, Ze ber cet, Kap tan Ahab,

Dok tor Ki en iz le di. Bir bi ri ne ek le nen kur gu de-

ne me ler yaz ma yı sür dü rü yo rum. Na sıl bir yer mi

an la tı lı yor Kur ma ca Ki şi ler Ken ti’nde? Adın dan

da an la şı la ca ğı gi bi ger çek ler üze ri ne te mel len-

miş, düş sel bir kent. Ölü mün, ka pı sı nı çal ma dı ğı,

ge le cek za ma nın ol ma dı ğı, geç miş za ma nın şim-

di ki za man için de ya şan dı ğı bir kent...


han gi si yok tur?

A) Ki şi leş tir me B) Be tim le me

C) Ka nıt la ma D) Fark lı cüm le tür le ri

E) Bi rin ci ki şi li an la tım (LYS 2011)

6. Şu ün lü “genç şa ir le ri miz den” sö zü ne ol dum ola sı

akıl sır er di re me mi şim dir. Bu yol da sa çı nı ağart-

mış, çok sa yı da şi ir ki ta bı ya yım la mış, şi ir se ver-

ler ola rak ne re dey se yir mi yıl dır adı nı işit ti ği miz,

der gi ler de şi ir le ri ni se ve rek oku du ğu muz, ödül ler

ka zan mış şa ir le ri mi zin kim bi lir kaç kez bu sı fat la

anıl dı ğı nı gör düm. Aca ba bi zim eleş tir men le ri miz,

ta nı tı cı la rı mız han gi hak lı ge rek çe ler le bir tür-

lü ka bul le ne mi yor ki mi şa ir le ri mi zin bü yü me si ni,

kı dem li ler ara sı na ka rış ma sı nı? Yok sa on la rın

yaş la rı nı, Dağ lar ca la rın, İl han Berk le rin yaş la rı ile

kar şı laş tı rın ca mı uy gun gö rü yor lar bu “genç” sı-

fa tı nı? Pe ki bu “yo lun ya rı sı nı aş mış” şa ir le ri mi zi

“genç” di ye ni te len di re cek olur sak 16-17 yaş la rın-

da ki şa ir le ri mi zi, şa ir aday la rı mı zı na sıl ana ca ğız?

“Ge pe genç şa ir” di ye mi, “staj yer şa ir” di ye mi?


han gi si yok tur?

A) Ço ğul laş tır ma la ra yer ver me

B) Ör nek ten ya rar lan ma

C) Ni te len dir me le re baş vur ma

D) Ta nık gös ter me

E) De yim ler kul lan ma (LYS 2011)

7. Söz cük ler an lam lı ses bi rim le ri dir. Baş ka bir de-

yiş le nes ne le rin ve var lık la rın ye ri ni tu tan bi rer

gös ter ge dir. As lın da özel ad lar dı şın da hiç bir

söz cük, tek bir nes ne nin adı de ğil dir. Çün kü bir

söz cük, ki mi yön le riy le öte ki ler den ay rı lan, bir bir-

le ri ne da ha çok ben ze yen, tür deş bir çok nes ne-

nin or tak adı dır. Söz ge li mi çi çek söz cü ğü bel li

bir çi çe ğin de ğil, çi çek ol ma özel li ği ta şı yan tüm

bit ki le rin or tak adı dır. Dün ya da ki ben zer özel lik-

ler ta şı yan ba zı bit ki le rin öte ki ler den ay rı la rak

fark lı bir kü me oluş tur duk la rı nın an la şıl ma sıy la,

“çi çek” söz cü ğü o kü me nin adı ol muş tur.


han gi si yok tur?

A) Abart ma B) Ta nım la ma

C) Ör nek le me D) Kar şı laş tır ma

E) Ge nel le me

(YGS 2011)

8. Ya şa dı ğı mız gün le ri du yu rur bi ze ede bi yat der-

gi le ri. Ya şa mı ka lı cı yan la rıy la ve rir. He le en

ta ze şi ir ler, di ze ler! Ataç, “Ölür ken ba na en

genç şa i rin en son şi i rin den di ze ler oku sun lar.”

de miş. Ben de her sa bah uya nır uyan maz, her

ge ce yat ma dan ön ce, en ye ni di ze le ri oku rum.

Ta ze di ze ler le ya şa mak ka dar ki şi yi genç leş ti-

ren, ya şa ma bağ la yan bir şey ola maz. Ne de-

miş Ba ude lai re: “Sağ lık lı bir ki şi yir mi dört sa at

ek mek siz ya şar ama şi ir siz as la.” Şi ir oku ma nın

ta dı nı alır sa nız siz de hak ve rir si niz bu sö ze.



A) Ta nık lık lar dan ya rar la nıl mış tır.

B) Ola sı lık di le ge ti ril miş tir.

C) Ko şul be lir til miş tir.

D) Öz nel lik ağır bas mak ta dır.

E) Ni te len dir me ler den ya rar la nıl mış tır.

(LYS 2010)

Anlatım Türleri

300

ES

EN

YA

YIN

LAR

I

Anlatım Türleri

301

9. “İn san la rın işi ne ya ra ma yan bir mes le ği yap-

mak tan utanç du yar dım.” Ba na bu sö zü, Aşa ğı

Fı rat Böl ge si’nde MÖ 4000 yıl la rı nı araş tı ran

Çin li bir ar keo log söy le di. Ka zı dan çı kar dık la rı nı

bil gi sa ya ra gön der mek üze re kod la mak tay dı o

sı ra da. İlk ba kış ta bin ler ce yıl ön ce si nin bir çöm-

lek par ça sı nı ya da boz kır top ra ğı nı araş tır ma yı

amaç la yan bir ça lış ma nın, bi lim çev re le ri dı şın-

da ki in san la rın ne işi ne ya ra ya ca ğı so ru la bi lir.

Tıp kı söz cük le ri yan ya na, alt al ta sı ra la ya rak

şi ir yaz ma nın ne işe ya ra dı ğı nın so ru la bi le ce ği

gi bi. Ama gü nü müz den 6000 yıl ön ce Sü mer le-

rin kum lu top rak ta bit ki ye tiş tir me nin gi zi ni bul du-

ğu nu or ta ya çı kar mak, ar ke olo ji nin in san lı ğa bir

ar ma ğa nı dır. Bu nun gi bi ben de sı kın tı lı gün le-

rim de Ne ru da ve Na zım’la ko nu şa rak ya şa mı mı

yön len di rir ken şi i rin bu ya ra rı nı na sıl göz ar dı

ede bi li rim.


han gi si yok tur?

A) Ta nım la ma B) Alın tı

C) Nes nel ve ri ler D) Kar şı laş tır ma

E) Te rim ler

(LYS 2010)

10. Uzak ta bir sü rü gör dük. Bi zim yak laş tı ğı mı zı an-

la yın ca ot la mak için ye re eğil miş olan baş lar, hep

bir den di kil di. Cey lan lar hiç bir tay da gör me di ğim

in ce, çe vik, zem be rek li bir ha re ket le koş ma ya

baş la dı. Ar ka ayak la rı per va ne gi bi iş le di, ku mu

bir den kö pürt tü. Bi raz öte de as ker ce bir dü zen le

yi ne dur du. İç le rin de ki te ke ara la rın dan ay rıl dı,

ge ri ye dön dü, di kil di ve bek le di. Bu, sü rü sü ne

kaç ma fır sa tı ver mek için ken di si ni fe da et mek

is te di ği an la mı na ge li yor du. Biz de onun ka çıp

ra hat ça sü rü sü ne ka tıl ma sı için oto mo bi li dur dur-

duk.


han gi si ne baş vu rul ma mış tır?

A) Be tim le me ye B) Öy kü le me ye

C) Açık la ma ya D) Ben zet me ye

E) Ka nıt la ma ya

(LYS 2010)

11. Gün er ken do ğar ba ha rat ko ku lu ül ke de. İyi ki

do ğar. Yok sa mil yon lar ca es mer, ka ra göz lü in-

sa nın ya şa dı ğı ül ke na sıl ay dın la nır? Ka ra göz lü

in san la rın, ba ha rat ko ku lu kent le rin de ki çe liş ki-

ler se yü rek bur ku cu. Ok ya nus tan ge len esin ti

bi le so kak la ra ta şan yok sul lu ğun, der me çat-

ma ev ler de ki ya şa mın sı kın tı sı nı ha fif let mi yor.

Mu son yağ mur la rı an sı zın si zi ter ve siv ri si nek

sar ma lı için de bı ra kı yor. Mu son yağ mur la rıy la

yı ka nan şe hir mi yok sa in san lar mı ayırt ede mi-

yo rum, in sa na de ğer ve ril me yen ve eme ğin ucuz

ol du ğu bu ül ke de.

Bu par ça nın an la tı mıy la il gi li ola rak aşa ğı da


A) Yi ne le me le re baş vu rul muş tur.

B) An la tım da tek dü ze li ği kır mak için dev rik

cüm le ler kul la nıl mış tır.

C) Söz de so ru cüm le si ne yer ve ril miş tir.

D) Kar şı laş tır ma lar la an la tım so mut laş tı rıl mış tır.

E) An la tı cı, duy gu la rı nı yan sıt mış tır.

(ÖSS 2008)

12. An der sen’i öz gün kı lan bir özel lik, çev re miz de ki

sı ra dan nes ne le ri ki şi leş ti rip bi rer ma sal ki şi si ne

dö nüş tür me si dir. Öy kü le rin de kü çü cük nes ne ler,

nes ne ni te lik le ri ni hiç yi tir me den in san la rın ki ne

ben zer se rü ven ler ya şar: Kur şun as ker, yı kım-

dan yı kı ma sü rük le nir ken gö zü pek li ğin den ve

iyim ser li ğin den bir şey yi tir mez; ten ce re vu ru lur,

çöm lek ve ma sa ko nu şur. Bu nun ya nın da An-

der sen bi ze, ki şi le ri hiç de ma sal sı sa yı la ma ya-

cak, ol duk ça ger çek çi ma sal lar da an la tır: Es ki

Ev, Ka pı cı nın Oğ lu.

Bu par ça nın an la tı mın da özel lik le aşa ğı da ki-

ler den han gi si ne baş vu rul muş tur?

A) Ta nık gös ter me B) Ta nım la ma

C) Ör nek le re yer ver me D) Be tim le me

E) Tar tış ma

(ÖSS 2007)

ES

EN

YA

YIN

LAR

I

Anlatım Türleri

303

Fi il le rin, fii lim si le rin, sı fat la rın, ad laş mış sı fat la rın ve ya baş ka zarf la rın an lam la rı nı za man, yer, öl çü, ni te lik ve

so ru ba kı mın dan et ki le yen kelimelere zarf de nir. Zarf lar, beş baş lık al tın da in ce le ne bi lir.

Çe kim li bir fii lin ya da fi il ni te li ği ni yi tir me yip isim,

sı fat, zarf gö re vin de kul la nı lan kelimelerin ya ni fii lim-

si le rin an lam la rı nı du rum ve ni te lik ba kı mın dan et ki-

le yen; bun la ra so ru lan “na sıl” so ru su nun ce vabı olan

zarf lar dır.

Ya vaş yü rü yor sun, sa na ye tiş mek çok ko lay. ni te le me zar fı

Ya vaş yü rü mek ten vaz ge çip bi raz hız lan! ni te le me zar fı

Ya vaş yü rü ye rek ona ye ti şe mez sin. ni te le me zar fı

Ya vaş yü rü yen bi ri ko lay ko lay yo rul maz. ni te le me zar fı

Ya vaş yü rü yen ler geç ka lır. ni te le me zar fı

ZARFLAR (BEL‹RTEÇLER)

Niteleme Zarflar›

Zaman Zarflar›

Yer-Yön Zarflar›

Azl›k-Çokluk Zarflar›

Soru Zarflar›

ZARF (BELİRTEÇ)D.

Ni te le me zarf la rı söz cük tür le ri için de en çok

ni te le me sı fat la rıy la ben zer lik gös te rir. Bu kelimeler

ara sın da ki tek fark bun la rın ni te le dik le ri kelimelerin

tür le ri dir. Ni te lik bil di ren söz cük, is mi ya da za mi ri

ni te li yor sa sı fat, fii li ni te li yor sa zarf tır:

Gü zel el bi se le rim yok tu o yıl lar da. isim

Gü zel ko nuş tun, ağ zı na sağ lık! fi il

DİKKATNiteleme Zarfı1.

ES

EN

YA

YIN

LAR

I

ÖR NEK SORUAşa ğı da ki le rin han gi sin de cüm le nin an la mı nı “du-

rum” ba kı mın dan ta mam la yan bir söz cük var dır?

A) An la tı lan la rı ses siz ce din li yor duk.

B) Öğ le yin bi ze ge le ce ği ni söy lü yor.

C) Kim lik kar tı nı cüz da nı na yer leş tir di.

D) Bu yıl Ege kı yı la rı nı gez mek is ti yo ruz.

E) Aşı rı sı cak lar dan çam la rın ço ğu ku ru du.

ÇÖ ZÜM: Cüm le nin an la mı nı du rum ba kı mın dan ta-

mam la yan söz cük le re ni te le me (du rum) zar fı de nir.

Ni te le me zar fı nı bul mak için fii le “na sıl” so ru su so ru-

lur. Se çe nek ler de ve ri len cüm le le rin yük lem le ri ne bu

so ru so rul du ğun da yal nız ca A’da ki “din li yor duk” fii lin-

den ce vap alı na bil mek te dir:

An la tı lan la rı ses siz ce din li yor duk.Ce vap A

Anlatım Türleri

304


Evin bah çe si ne di ki le cek çam la rın üze ri ne kon muş bir ser çe, dur ma dan cik cik edip şar kı sı nı söy lü yor du. Evin te kir

ke di si eşi ğe uzan mış, bir yan dan ör se len miş tüy le ri ni dü zelt mek için ya lar ken bir yan dan da az iler de ki çöp lük te

sal la na sal la na ge zi nen kar ga ya ba kı yor du.

Bu par ça da ge çen söz cük ler den han gi si, söz cük tü rü ba kı mın dan öte ki ler den fark lı dır?

A) di ki le cek B) kon muş C) dur ma dan D) ör se len miş E) ge zi nen

ÇÖ ZÜMSe çe nek ler de ve ri len bü tün kelimeler fii lim si dir. Bu fii lim si ler den dör dü sı fat (sı fat-fi il), bi ri zarf (zarf-fi il) ola rak kul-

la nıl mış tır.

A Evin bah çe si ne di ki le cek çam lar sı fat-fi il isim

sı fat gö re vin de kul la nı lan sı fat-fi il gru bu

B Evin bah çe si ne di ki le cek çam la rın üze ri ne kon muş bir ser çe sı fat-fi il isim


D ör se len miş tüy ler sı fat-fi il isim

E az iler de ki çöp lük te sal la na sal la na ge zi nen kar ga sı fat-fi il isim


C se çe ne ğin de ve ri len “dur ma dan” kelimesi “söy lü yor du” fi ili ne so ru lan “na sıl” so ru su nun ce vap ve ren “dur-

ma dan cik cik edip” söz gru bu nun için de yer al mak ta dır:

— Şar kı sı nı na sıl söy lü yor du?

— Dur ma dan cik cik edip söy lü yor du. zarf-fi il fi il

zarf gö re vin de kul la nı lan zarf-fi il gru bu

Zarf lar, fi il le rin ni te lik le ri ni bil dir dik le ri gi bi ken di tür le rin de ki kelimelerin de ni te lik le ri ni bil di re bi lir ler. Ni te kim

bu par ça da ki “dur ma dan” kelimesi “söy lü yor du” fi ili nin de ğil, “söy lü yor du” fi ili nin na sıl ya pıl dı ğı nı bil di ren “cik cik

edip” zar fı nın zar fı dır.

— Na sıl cil cik edip/edi yor du?

— Dur ma dan cik cik edip/edi yor du.

Ce vap C

123

123

14243

14243

Anlatım Türleri

305


Aşa ğı da ki cüm le le rin han gi sin de “zor” söz cü ğü,

söz cük tü rü ba kı mın dan öte ki ler den fark lı dır?

A) Zor iş le ri hep ba na yap tı rı yor sun, di ye ya kı nı yor-

du.

B) İs te me den zor bir ça lış ma nın içi ne gir miş ti.

C) Ter le miş, çok yo rul muş tu, zor yü rü yor du.

D) Öğ ret men li ğin zor bir mes lek ol du ğu nu an la mış tı.

E) Zor gün ler ge ri de kal dı; ra hat ede ce ğiz ar tık, di-

yor du.

ÇÖ ZÜM: “Zor” söz cü ğü A, B, D ve E se çe nek le rin de

isim gö re vin de kul la nı lan söz cük le ri ni te le ye rek bun-

la ra so ru lan “na sıl” so ru su na ce vap ver di ği için ni te-

le me sı fa tı dır. Bu söz cük C se çe ne ğin de şim di ki za-

man ki pi nin hi kâ ye sin de çe kim len miş bir fii lin (yü rü-

yor du) na sıl ger çek leş ti ril di ği ni bil dir di ği için ni te le me

zar fı gö re vin de kul la nıl mış tır. B se çe ne ğin de ki “ça lış-

ma nın” söz cü ğün de her ne ka dar isim-fi il eki bu lun sa

da bu söz cük fi il an la mı nı bü yük öl çü de yi ti re rek bir

isim tam la ma sın da tam la yan ola rak (ça lış ma nın içi)

kul la nıl mış tır. Hem ni te le me (zor) hem de be lirt me

sı fa tı (bir) alan “ça lış ma” söz cü ğü, cüm le de “uğ raş,

iş” an la mın da kul la nıl mış tır. Sa de ce “ça lış ma” söz-

cü ğün de de ğil, “-ma, -me” ekiy le tü re ti len isim-fi il le rin

bir ço ğun da isim lik ni te li ği fi il lik ni te li ğin den da ha bas-

kın ol du ğun dan bu söz cük le ri ni te le yen söz cük ler de

ço ğun luk la sı fat gö re vin de kullanılmış olur.

Ce vap C

1. Pe kiş ti ril miş kelimeler sı fat ola rak da zarf

ola rak da kul la nı la bi lir:

Ova nın bi ti min de dim dik te pe ler baş lı yor du. pe kiş ti ril miş isim ni te le me sı fa tı

Çe vik adım lar la dim dik yü rü yordu. pe kiş ti ril miş fiil ni te le me zar fı

2. Ara la rın da ses ve/ve ya an lam iliş ki si bu lu-

nan iki kelimenin art ar da kul la nıl ma sıy la oluş tu ru-

lan ke li me grubuna tek rar gru bu (ikileme) de nir.

Tek rar grup la rı ya bir var lı ğı, du ru mu kar şı la mak

için isim gö re vin de ya da bir ni te li ği kar şı la mak için

DİKKAT

sı fat veya zarf gö re vin de kul la nı lır.

Mal mülk der di ne dü şüp in san lık de ğer le ri -

ni unu tan la ra bel ki de son bir ih tar dır bu!

Ko nu kom şu ne der di ye dü şü ne cek sek

böy le bir işe hiç gi riş me ye lim da ha iyi.

Kar man çor man bir ya zı bu, an la ya na aşk

ol sun!

Eskiden gü rül gü rül akan de re ler şim dilerde

fab ri ka atık la rı yü zün den can çe ki şi yor.

Ni çin böy le dav ran dı ğı nı uzun uzun an lat tı.

Ya ra maz lık yap ma yın, akıl lı us lu oturun.

3. Bir ta kım zarf lar, fii le so ru lan “na sıl” so ru-

su na ce vap ver me se ler bi le fii lin an la mı nı du rum

ba kı mın dan ta mam la dık la rı için ni te le me zarf la rı

için de de ğer len di ri lir :

Bü yük çe bir pa ket le içe ri gir di.

Al lah aş kı na böy le dav ran ma.

Ba ri, se ni de gö tür sey di.

Keş ke sö züm den cay ma say dım.

Ya şı na gö re çok genç gö rü nü yor du.

San ki bu şi i ri ilk de fa du yu yo rum.

So ru yu an la ma ma sı na rağ men par mak

kal dı rı yor du.

El bet te si zi so nu na ka dar des tek le ye ce ğiz.

Bel ki o da si zi unut ma mış tır.

Farz ede lim ki bu ra ya yer leş me ye ka rar

ver di niz.

Aç lık tan öle ce ğiz, bi ze yi ye cek bir şey ler

ve rin!

ES

EN

YA

YIN

LAR

I

Anlatım Türleri

306

“-e” hâl ekiy le kul la nı lan “doğ ru” eda tı da yer-yön zar fı oluş tu rur:

Otur ma oda sı na doğ ru bir kaç adım at tı.

DİKKAT

Yer-Yön Zarfı3.

Fi il ve fii lim si le re so ru lan “ne re ye” so ru su nun ce va bı olan ve ek al ma mış bi çim le riy le kul la nı lan ile ri, ge ri,

aşa ğı, yu ka rı, içe ri, dı şa rı, öte, be ri kelimeleri ne “yer-yön zar fı” de nir. Bu kelimeler isim çe kim ek le ri ni al dık la rın-

da isim gö re vin de kul la nı lır .

ZARF İSİM İSİM–––––––––––––––––––––––– –––––––––––––––––––––– –––––––––––––––––––––––––––Böy le ol ma ya cak, ge ri gel. Sen, ge ri si ni dü şün me. Ge ri de bek le ye nin mi var?

Ma sa yı bi raz ile ri çe ke lim. Yol, az ile ri de iki ye ay rı lı yor. Yü zü nüz ile ri ye dö nük ol sun.

İçe ri gir di ğim de onu gör düm. İçe ri de ağır bir ko ku var dı. İçe ri, toz top rak do luy du.

Zaman Zarfı2.

Fi il le rin ve fi lim si le rin an lam la rı nı za man açı-

sın dan be lir le yen, sı nır lan dı ran ya da ke sin leş ti ren

ke li me le re “za man zar fı” de nir. Za man zarf la rı, fi il le re

so ru lan ne za man, ne za man dan be ri gi bi so ru la rın

ce vabıdır:

Ona ya rın çok önem li bir şey söy le ye ce ğim.

Bi raz dan Ah met de bu ra ya ge lir.

Biz sa bah la rı yü rü yü şe çı ka rız.

An lat tık la rım, cu ma ak şa mı ger çek leş miş ti.

Onu her gün gör mek is te rim.

Es ki den ro man yaz ma nın, öy kü yaz mak tan

da ha zor ol du ğu nu dü şü nür düm.

Za man an la mı ta şı yan kelimeler isim ola rak da

kul la nı la bi lir:

Bu ödev bit mez, ge ce de ça lış mam lazım.

Ben ge ce yi sev mem; gündüzü severim.

DİKKAT

ES

EN

YA

YIN

LAR

I

Anlatım Türleri

307

Yer-yön bil di ren kelimeler sı fat ola rak da kul la-

nı la bi lir:

Yu ka rı kat, hâ lâ boş, kim se ora ya ta şın mak sı fat isim

is te mi yor.

DİKKAT


Aşa ğı da ki cüm le le rin han gi sin de yer yön be lir te-

ci, tam la yan ol du ğu için ad laş mış tır?

A) Dı şa rı nın gü rül tü sü he pi mi zi ra hat sız et ti.

B) Ka pı nın önü ne otur muş, ge le ni ge çe ni iz li yor du.

C) Yu ka rı ya çı kıp ar ka daş la rım la da gö rü şe yim.

D) Beş yüz met re ile ri den sa ğa dö ne cek si niz.

E) Ço cu ğun üs tü ne ko ca man bir bat ta ni ye ört müş ler.

ÇÖ ZÜM: Yer-yön zar fı olan “dı şa rı” kelimesi, “Dı şa rı-

nın gü rül tü sü he pi mi zi ra hat sız et ti.” cüm le sin de tam-

la yan ola rak kul la nıl dı ğı için ad laş mış tır.

dı şa rı nın gü rül tü sü

tam la yan tam la nan 144424443 be lir ti li isim tam la ma sı

Ce vap A

Bi raz ya vaş yü rü, sa na ye ti şe mi yo rum. az lık-çok luk ni te le me fi il zar fı zar fı 123 ni te le me zar fı

Yu ka rı da ki ör nek ler de de gö rül dü ğü gi bi az lık-

çok luk zarf la rı ba zen tek baş la rı na kul la nı lır ken (azı-

cık, en) ba zen de bir den çok kelime den olu şan bir ni-

te le me sı fa tı nın ya da ni te le me zar fı nın için de kul la-

nı lır. Az lık-çok luk zar fı nın bu şe kil de ki fark lı kul la nım-

la rı nı bir kaç ör nek le açık la ya lım:

“Bu ra sı, çok gü zel bir şe hir.” cüm le sin de şe-

hir is mi nin iki sı fa tı var dır. Bu sı fat lar dan bi ri ni te le me

(çok gü zel), di ğe ri be lirt me sı fa tı dır. Ni te le me sı fa tı iki

kelime den oluş mak ta dır: Çok ve gü zel. Bu ke li me ler-

le il gi li ola rak da şun la rı söy le ye bi li riz: Gü zel ke li me-

si, ni te le me sı fa tı dır. Çün kü bu kelime, isim gö re vin-

de kul la nı lan şe hir kelimesi nin ni te li ği ni bil dir mek te-

dir. Çok kelimesi ise şe hi ri de ğil, gü ze li et ki le mek te,

gü zel ke li me si ne so ru lan ne ka dar so ru su nun ce va-

bı ol mak ta dır. Do la yı sıy la bu kelime, sı fa tı de re ce len-

dir me ye ya ra yan bir az lık-çok luk zar fı dır.

Ay nı kelime “Çok mal, in sa na fay da ge tir-

mez.” cüm le sin de mal is mi ni be lir ten bir bel gi siz sı-

fat; “Çok gü zel sin.” cüm le sin de ad laş mış bir ni te le-

me sı fa tı nın de re ce si ni be lir ten bir az lık-çok luk zar fı-

dır. Bu kelime “Çok gü zel sin.” ve “Bu ra sı, çok gü-

zel bir şe hir.” cüm le lerin de az lık-çok luk zar fı ola rak

kullanılmıştır. Çok kelimesi “Çok gü zel sin.”de ad-

laş mış bir ni te le me sı fa tının zar fıy ken “Bu ra sı, çok

gü zel bir şe hir.” cüm le sin de bir ni te le me sı fa tı nın

zar fı dır.

Çok ke li me si nin az lık-çok luk zar fı ola rak kul la-

nıl ma sıy la il gi li bir ör nek da ha ve re lim: “Çok gü zel

ko nuş tun.” cüm le sin de fii le so ru lan na sıl so ru su-

nun ce va bı çok gü zel dir. Ya ni çok gü zel sö zü, iki

kelime den oluş muş bir ni te le me zar fı dır. Bu ni te le me

zar fı, bir az lık-çok luk zar fıy la bir ni te le me zar fın dan

oluş mak ta dır. Gü zel ke li me si, ken di sin den son ra ge-

len ko nuş tun fi ili ni et ki le yen bir ni te le me zar fı; çok

ke li me si ise ken di sin den son ra ge len gü zel zar fı na

so ru lan ne ka dar so ru su nun ce va bı olan bir az lık-

çok luk zar fı dır. Bu kelime, “Çok gü zel ko nuş tun.”

cüm le sin de fii li et ki le di ği için de ğil, baş ka bir zar fı et-

ki le di ği için zarf ol muş tur. Ay nı kelime, “Çok ko nuş-

tun.” cüm le sin de kul la nıl say dı da zarf ola cak tı. Ama

bu de fa baş ka bir zar fı de ğil, doğ ru dan fii li et ki le di ği,

ES

EN

YA

YIN

LAR

I

Azlık-Çokluk (Miktar) Zarfı4.

Fi il le rin, fii lim si le rin, sı fat la rın, ad laş mış sı fat la-

rın ya da baş ka zarf la rın de re ce le ri ni ve mik tar la rı nı

bil di ren, bun la ra so ru lan “ne ka dar” so ru su nun ce va-

bı olan zarf lar dır.

Ya nı ma gel de azı cık ko nu şa lım. az lık-çok luk fi il zar fı

Çok onur lu bir ar ka da şın var mış.az lık-çok luk sı fat isim zar fı 123 ni te le me sı fa tı

Ye mek le rin en gü ze li ni be nim an nem ya par. az lık-çok luk ad laş mış zar fı sı fat

Anlatım Türleri

308

d. Aşı rı lık an la mı ta şı yan az lık-çok luk zarf-

la rı: Bu tür zarf lar, azı cık, bi raz, bi raz cık, bol bol,

çok, çok ça, çok faz la, epey, epey ce, pek, hiç vb.

kelimelerle oluş tu ru lur:

Epey yo rul muş tuk. az lık-çok luk fi il zar fı

Be ni hiç an la ma dın. az lık-çok luk fi il zar fı

Mut lu luk çok uzak lar da. az lık-çok luk ad laş mış zar fı sı fat

ES

EN

YA

YIN

LAR

I

bu fii le so ru lan ne ka dar so ru su nun ce va bı ol du ğu

için zarf ola cak tı.

Az lık-çok luk zarf la rı kelimelere kat tık la rı an lam

il gi le ri ne gö re eşit lik zarf la rı, üs tün lük zarf la rı, en

üs tün lük zarf la rı, aşı rı lık zarf la rı gi bi isim ler de ala-

bi lir .

a. Eşit lik an la mı ta şı yan az lık-çok luk zarf la-

rı: Bu tür zarf lar, gi bi, den li, ka dar edat la rı nın cüm-

le ye mik tar il gi si ka tan an lam la rıy la kul la nıl ma sı so-

nu cun da oluş tu ru lur:


Se nin ka dar ze ki öğ ren ci gör me miş tim. za mir edat sı fat isim

az lık-çok luk zar fı

b. Üs tün lük an la mı ta şı yan az lık-çok luk zarf-

la rı: Üs tün lük zarf la rı da ha kelimesiyle ya pı lır:

Di ğer sa lon, da ha ge niş ti. az lık-çok luk ad laş mış zar fı sı fat

Da ha ile ri gi din.az lık-çok luk yer-yön fi il zar fı zar fı

yer-yön zar fı

c. En üs tün lük an la mı ta şı yan az lık-çok-

luk zarf la rı: En üs tün lük an la mı ta şı yan az lık-çok luk

zarf la rı en kelimesiyle ya pı lır:

En zor so ru yu ben çöz düm. az lık-çok luk niteleme isim

zar fı sıfatı


123

123

123

123

Da ha kelimesi he nüz an la mın da kullanıldığında

za man zarfı olur:

Üç yıl dır bu işi ya pı yo ruz, daha tek ku ruş

ka zan ma dık.

DİKKAT

Soru Zarfı5.

So ru an la mı ta şı yan, ce va bı da zarf olan ke li me-

le re “so ru zar fı” de nir.

Da ha ba şa rı lı ol mak için na sıl ça lış ma lı yım?

Ne den onun la bir da ha gö rüş me di niz?

Be ni ni çin ara ma dın?

Ye ni ki ta bı nı ne za man ya yım la ya cak sın?

Onu ne ka dar sev miş tin?

1. Na sıl, ne bi çim, ne ka dar kelimeleri, sı fat

ola rak da kul la nı labilir:

Bu ma ki ne, na sıl ça lı şı yor? zarf fiil

Bu, na sıl bir ki tap? sı fat isim

DİKKAT

Anlatım Türleri

309

ES

EN

YA

YIN

LAR

I

2. Ne kelimesi, ni çin an la mın da kul la nıl dı ğın-

da so ru zar fı olur:

Ne gü lü yor su nuz, ko mik bir şey mi var?

3. Ne re den kelimesi na sıl an la mın da kul la nıl-

dı ğın da so ru zar fı olur:

İyi bir in san ol du ğu nu ne re den an la ya ca-

ğım?

4. Ne ka dar sö zü, so ru sor ma yıp çok, çok

faz la, epey gi bi an lam lar da kul la nıl dı ğın da az lık-

çok luk zar fı olur:

Ne ka dar da du yar sız mış sın!

Zarf lar ya pı la rı na gö re dörde

ay rı lır: Ba sit zarf lar, tü re miş

zarf lar, bir le şik zarf lar, kelime gru bu bi çi min de ki

zarf lar, cüm le bi çi min de ki zarf lar.

1. Ba sit zarf: Ya pım eki al ma mış, baş ka ke li-

me ler le de bir le şik ya pı oluş tur ma mış zarf lar dır: hep,

mu hak kak, iyi, ye ni, he nüz vb.

2. Tü re miş zarf: İsim ya da fi il ken ya pım ek le-

ri ni ya da ya pım eki gi bi gö rev ya pan çe şit li çe kim

ek le ri ni ala rak zarf gö re vin de kul la nıl mış kelimelere

tü re miş zarf de nir.

a. İsim den tü re yen zarf lar: de li-ce, açık-ça,

son-ra, iç-eri, ilk-in, çok-tan, er ken-den, su suz luk-

tan, ayak-ta, ge ce-le ri, şim di-lik, az(ı)-cık, ay lar-dır

vb.

b. Fi il den tü re yen zarf lar: sus-kun, açı-ık,

kork-up, sev-erek, gel-in ce, ağ la-ma dan, din le-

mek si zin, ko nuş-tuk ça vb.

3. Bir le şik zarf: Bir den çok kelimenin bir tek

kav ra mı kar şı la ya cak şe kil de kay naş ma sıy la oluş-

muş zarf lar dır: bi raz, bir den bi re, git gi de, gi de ra yak,

ge li şi gü zel, bu gün, yü züs tü vb.

EK BİLGİ

4. Ke li me grup la rın dan olu şan zarf lar: Ke li-

me grup la rın dan oluş muş zarf la rı şu alt baş lık lar

al tın da in ce le ye bi li riz:

a. İsim tam la ma la rın dan olu şan ya da isim

tam la ma la rı na ek le nen ba zı ek ler le oluş tu ru lan

zarf lar: ge ce yarı sı, ikin di su la rın da, Al lah aş kı na,

yıl lar yı lı vb.

b. Sı fat tam la ma la rın dan olu şan ya da sı fat

tam la ma la rı na ek le nen ba zı ek ler le oluş tu ru lan

zarf lar: ba zı gün ler, dün ge ce, her za man, bu sı ra-

da, böy le du rum lar da, sı na vı ka zan dı ğı mı duy du ğum

an vb.

c. Çekim eki almamış tek rar grup la rın dan

(iki le me ler den) olu şan zarf lar: ace le ace le, de rin

de rin, köy köy, bu ram bu ram, bir bir, ba zı ba zı vb.

d. Edat grup la rın dan olu şan zarf lar: ak şa ma

dek, ver di ği söz le ri unut muş gi bi, o an dan iti ba ren,

Tür ki ye’nin bu şe kil de kur tu la ca ğı na inan dı ğı için vb.

e. Zarf-fi il grup la rın dan olu şan zarf lar: onu

gör dü ğüm de, el den gel di ğin ce, bun la rı kı sa sü re de

unu tup, se ni sev dim se ve li, bu ki tap la rı oku ya rak vb.

f. İs nat grup la rın dan olu şan (iye lik eki

al mış bir isim le ad laş mış bir sı fat tan olu şan)

zarf lar: ba şı eğik, eli boş, göz le ri yaş lı vb.

g. Hâl ek le riy le oluş tu rul muş kı salt ma grup-

la rın dan olu şan zarf lar: gü nü gü nü ne, doğ ru dan

doğ ru ya, açık tan açı ğa, uzun uza dı ya vb.

Anlatım Türleri

312

EŞLEŞTİRME

Ba zı gün ler, bu ra dan uzak laş mak,

baş ka bir şeh re yer leş mek is te rim.

Ad laş mış sı fa tı de re ce-

len di ren bir zar fın kul la-

nıl dı ğı cüm le

ÖRNEK CÜMLEAÇIKLAMA

1

Bu ağır eş ya la rı yu ka rı ya na sıl

ta şı ya ca ğız?2

Yer-yön zar fı nın kul la nıl-

dı ğı cüm le

Çok so ğuk tu, don mak üze rey dim.3Sı fat tam la ma sın dan olu-

şan bir za man zar fı nın

kul la nıl dı ğı cüm le

Bu is mi da ha ön ce hiç duy ma mış-

tım.4

Ni te le me zar fı nın kul la-


Se nin ka dar ya ra maz bir ço cuk la

uğ ra şa mam ben.5

Eşit lik an la mı ta şı yan bir

az lık-çok luk zar fı nın kul-

la nıl dı ğı cüm le

Bir iki adım ile ri gi din, bu ra da çok

sı kış tık.6

So ru zar fı nın kul la nıl dı ğı

cüm le

Yıl lar yı lı ça lış tın da bu iş ten kaç

pa ra ka zan dın?7

Aşı rı lık an la mı ta şı yan

bir az lık-çok luk zar fı nın

kul la nıl dı ğı cüm le

Doğ ru ko nuş, be ni kan dır ma ya

ça lış ma.8

A

B

C

Ç

D

E

F

Gİsim tam la ma sın dan

oluş muş bir zar fın kul la-


Anlatım Türleri

317

Ede bî me tin ler, in sa na ve dış dün ya ya öz gü her

tür lü ger çek li ğin duy gu ve dü şün ce öge le riy le bir-

leş ti ri lip kur ma ca dün ya da ye ni den di le ge ti ril me siy-

le oluş tu ru lur.

Kur ma ca ke li me si, ol ma dı ğı hâl de var mış gi-

bi ta sar lan mış, kur gu lan mış an la mı na ge lir. Ede bî

me tin, kur ma ca ol ma sı yö nüy le ha yal gü cün den az

ya da çok ama mut la ka ya rar lan mak du ru mun da dır.

Bu, ede bî me tin ler le öğ re ti ci me tin ler ara sın da ki en

önem li fark tır. Öğ re ti ci me tin ler, ger çek le ri ol du ğu gi-

bi yan sı tır ken ede bî me tin ler bu ger çek lik le ri ye ni den

ya ra ta rak yan sı tır. Öğ re ti ci me tin ler “olan”la rı an la tır-

ken ede bî me tin ler “ol ma dı ğı hâl de var mış” gi bi dü şü-

nü len le ri ya ni ha yal edi len le ri an la tır.

Te me lin de ola ğa nüs tü var lık, me kân, ki şi, du-

rum ve olay la rın bu lun ma sı; in sa na ve dış dün ya ya

öz gü bü tün ger çek le rin gör mez den ge li ne rek ger çek

dı şı dün ya lar ve kah ra man lar ya ra tıl ma sı; düş sel an-

la tım la oluş tu ru lan me tin le ri, di ğer kur ma ca me tin ler-

den söz ge li mi aşk ve ma ce ra ro man la rın dan ayı ran

önem li bir fark tır. Düş sel an la tım, sı nır sız ve son-

suz bir ha yal gü cüy le oluş tu ru lur. Ger çek dün ya-

nın ol maz la rı, im kân sız la rı, ger çek dı şı lık la rı; bu an-

la tım tü rüy le oluş tu ru lan me tin ler de bi rer ger çe ğe dö-

nü şür. Ola ğa nüs tü ye te nek le re sa hip kah ra man la ra,

ger çek dı şı var lık ve olay la ra, bi lim sel ve gün cel bil-

giy le açık la na ma ya cak hat ta ço ğun luk la bun lar la çe-

li şe cek du rum, ey lem ve nes ne le re bu tür me tin ler de

sık ça rast la nır.

Fan tas tik me tin ler de; mi to lo ji si, coğ raf ya sı, ta ri-

hi, kül tü rü vb. ile ger çek te var ol ma yan, var ol ma-

sı da müm kün ol ma yan düş sel bir dün ya ya ra tı-

lır. Bu dün ya da, isim le rin ger çek dün ya da ki isim le re

ben ze me si, bu dün ya nın iyi le ri ve kö tü le ri nin ger çek

dün ya da ki her han gi bir mil let ten se çil me si zo run lu lu-

ğu yok tur. Fan tas tik me tin le rin et ki le yi ci li ği de ço ğun-

luk la bun dan ya ni ya ra tı cı lı ğa da ya lı ev ren sel öge ler-

den kay nak la nır.

Bi lim kur gu me tin le riy le fan tas tik me tin ler bir çok

açı dan ben zer lik gös te rir. Fan tas tik me tin le ri bi lim

kur gu me tin le rin den ayı ran en önem li fark, gü nü müz

dün ya sın da im kân sız ola rak ni te len di ri le bi le cek bir-

çok şe yin bu tür me tin ler de im kân dâhilinde ol ma sı nı

sağ la yan un su run fark lı lı ğı dır: İm kân sız la rı im kân lı

ya pan şey, bi lim kur gu me tin le rin de bi lim ve tek-

no lo jiy ken fan tas tik me tin ler de ya do ğuş tan ge-

ti ri len ola ğa nüs tü güç ler ya da bü yü ler dir. Bi lim

kur gu me tin le rin de uzay ge mi le ri, za man ma ki ne le ri,

ışın lan ma, an dro id ler, ro bot lar, dün ya dı şı var lık lar,

uzay dan ge len vi rüs ler, ga lak tik im pa ra tor luk lar gi bi

bi li me ve tek no lo ji ye atıf ta bu lu nan öge ler; fan tas tik

me tin ler de ise cin ler, gob lin ler, kur ta dam lar, vam pir-

ler, tek boy nuz lar, si hir li pren ses ler, uçan sü pür ge le-

riy le bir yer den baş ka bir ye re anın da uça bi len ca dı-

lar, yap tık la rı bü yü ler le her şe yi de ğiş ti re bi len bü yü-

cü ler var dır. Ba zı me tin ler de fan tas tik öge ler le bi lim

kur gu ya ait öge le rin har man lan dı ğı da olur.

Ma sal lar ve ef sa ne ler, fan tas tik me tin le rin çı-

kış nok ta sı sa yı la bi lir: Tıp kı ma sal ve ef sa ne ler de

ol du ğu gi bi fan tas tik me tin ler de de hiç var ol ma mış

ve var ol ma ya cak ki şi, me kân, nes ne, du rum ve olay-

lar yer alır. Me tin bo yun ca de vam eden ma ce ra ol-

gu su, met ne sü rük le yi ci lik ka tar. Oku yu cu, bu ma ce-

ra nın bir par ça sı olur ve met ni bir an ön ce oku yup bi-

tir mek is ter.

DÜŞSEL (FANTASTİK) ANLATIM -GELECEKTEN SÖZ EDEN ANLATIM -

EDAT (İLGEÇ) - BAĞLAÇ6.

DÜŞSEL (FANTASTİK) ANLATIMA.

ES

EN

YA

YIN

LAR

I

Anlatım Türleri

318

Fantastik metinlerin okunma nedenlerini insana özgü gerçeklerde aramak ge re kir: İn sa na ba zen ger çek dün-

ya yet mez. Oku yu cu, fan tas tik an la tı mın sı nır sız im kân la rı için de gün lük ha ya tın sı kın tı la rı nı unut mak, ya ra-

tı cı lı ğı na bir kar şı lık bul mak, ger çek le ri ye ni den kur mak, im kân sı zın ol ma dı ğı bir dün ya ya rat mak, ya şa dığı

ha ya tın ger çek le rin den ka ça rak ha yal le re sı ğın mak is ter. Fan tas tik me tin ler, iş te in sa nın bu ih ti ya cı nı kar şı lar.

İn san, bu dün ya yı fan tas tik an la tım la oluş tu rul muş me tin ler de bu lur.

Fantastik metinlerde, dil çoğunlukla şiirsel işlevde kullanılır.

Fantastik metinlerde cadılar, tekboynuzlar, gob lin ler, si hir li pren ses ler; bi lim kur gu me tin le rin de uzay ge mi le ri, za man ma ki ne le ri, ışın lan-

ma, an dro id ler, ro bot lar, dün ya dı şı var lık lar, ga lak tik im pa ra tor luk lar gi bi bi li me ve tek no lo ji ye atıf ta bu lu nan öge ler var dır.

ÖRNEK METİN

Aşa ğı da ki me tin par ça sı J. R. R. To lki en’ın “Yü zük le rin Efen di si-Yüzük Kardeşliği” isim li ese rin den alın mış tır.

…

Me sa fe, kü çük ya yı nın men zi lin den faz la gi biy di. Ama Le go las ge ne de dö nüp ya yı na bir ok tak tı. Ya yı

tak tı fa kat eli bo şal dı, ok ka yıp düş tü. Bir ye is ve kor ku çığ lı ğı at tı. Ko ca man düz ka ya lar ta şı yan iki bü yük trol

be lir miş ti ve bun la rı ate şin üze rin den uza ta rak bu ta ra fa bir ge çit oluş tur mak tay dı lar. Fa kat el fi deh şe te dü-

şü ren şey trol ler de ğil di. Ork saf la rı açıl mış, ork lar san ki ken di le ri de kork muş lar gi bi iki ya na top lan mış tı. Ar-

ka la rın dan bir şey yak laş mak tay dı. Ne ol du ğu gö rül mü yor du: Tam or ta sın da in san bi çim li ama in san dan da-

ha bü yük ka ra bir si lu et, ko ca bir göl ge gi biy di; san ki bu göl ge de on dan ön ce gi dip yo lu nu açan bir güç, bir

deh şet var dı.

Anlatım Türleri

319

Ate şin ke na rı na gel di, ışık san ki üze ri ne bir bu-

lut çök müş gi bi sol du. Son ra bir sıç ra yış la ya rık tan

at la dı. Alev ler onu se lam la mak için gür le ye rek et ra-

fı nı kap la dı lar; ka ra bir du man ha va ya ya yıl dı. Dal-

ga la nan ye le si tu tu şa rak ar ka sın dan alev saç tı. Sağ

elin de siv ri bir ateş di li ne ben ze yen bir kı lıç var dı; sol

elin de ise çok uç lu kö se le bir kır baç tu tu yor du. “Ay!

Ay!” di ye fer yat et ti Le go las: “Bir bal rog! Bir bal rog bu

ge len!” Gim li, göz le ri fal ta şı gi bi açıl mış ba ka kal dı.

“Du rin’in Fe la ke ti!” di ye ba ğır dı ve bal ta sı nı dü şü re-

rek el le ri ni yü zü ne ka pa dı. “Bir bal rog!” di ye mı rıl dan-

dı Gan dalf: “Şim di an lı yo rum.” Sen de le ye rek, asa sı-

na da yan dı tüm ağır lı ğıy la: “Ne kem ta lih! Ben se gü-

cü mü ne re dey se tü ket tim.”

Ateş le dal ga la nan ka ra şe kil on la ra doğ ru hız-

la iler le di. Ork lar bağ rı şa rak taş ge çit le rin üze rin den

ak ma ya baş la dı lar. Bir den, Bo ro mir bo ru su nu kal dı-

rıp üf le di. Bu mey dan oku ma, bir sü rü gırt lak tan yük-

se len bir hay kı rış gi bi çın la ya rak dol dur du ma ğa ram-

sı ta va nı. Bir an için ork lar sin di ler, ateş li göl ge du rak-

sa dı. Son ra yan kı lar ka ra bir yel le sö nen alev ler gi-

bi ani den bi ti ver di ve düş man ye ni den iler le di. “Köp-

rü yü ge çin!” di ye ba ğır dı Gan dalf gü cü nü top la ya rak:

“Ka çın! Bu he pi ni zi aşan bir düş man. Dar yo lu be nim

tut mam la zım. Ka çın!” Ara gorn ile Bo ro mir bu em re

ku lak as ma yıp Gan dalf’ın ge ri sin de, köp rü nün di ğer

ucun da yan ya na yer le rin de kal dı lar. Di ğer le ri de li-

der le ri ni düş ma nın kar şı sın da yal nız bı ra ka mı yor lar-

dı; sa lo nun ucun da ki ka pı nın eşi ğin de du rup ge ri ye

bak ma ya ko yul du lar.

Bal rog köp rü ye var dı. Gan dalf köp rü nün tam

oda sın day dı, sol elin de ki asa sı na da ya nı yor du fa kat

di ğer elin de Glam dring be yaz ve so ğuk so ğuk par la-

mak tay dı. Düş ma nı tam kar şı sı na ge lin ce tek rar dur-

du ve et ra fın da ki göl ge iki en gin ka nat gi bi açıl dı. Kır-

ba cı ha va ya kal dır dı, kö se le şe rit ler sız la na rak şak-

la dı. Bu run de lik le rin den ateş ler çık tı. Fa kat Gan dalf

hiç is ti fi ni boz ma dı. “Ge çe mez sin!” de di. Ork lar taş

gi bi du ru yor, et raf ta çıt çık mı yor du. “Ben Giz li Ateş’in

bir hiz met kâ rı yım, Ar nor’un ale vi ni kul la na nım. Ge çe-

mez sin. Ka ra ateş se ni kur ta ra maz, Udûn’un ale vi.

Göl ge’ye ge ri dön! Ge çe mez sin.”

Bal rog ce vap ver me di. İçin de ki ateş sön dü ade-

ta, ama ka ran lık bü yü dü. Ya vaş ya vaş köp rü ye doğ-

ru adım at tı ve ani den upu zun di kil di, ka nat la rı bir du-

var dan bir du va ra uzan dı; ama Gan dalf ka ran lık için-

de ışıl ışıl hâ lâ göz ler önün dey di; kü çü cük ve ya pa-

yal nız gö rü nü yor du: Gri ve iki bük lüm, bir fır tı na nın

hü cu mu kar şı sın da eğil miş yaş lı bir ağaç gi bi.

Göl ge nin için den alev alev kır mı zı bir kı lıç fır la-

dı. Glam dring ak ışıl tı sıy la ona ce vap ver di. Çın la yan

bir şa kır tı yük sel di, be yaz bir ateş pat la dı. Bal rog ge ri

düş tü ve kı lı cı eri miş kor par ça la rı ha lin de ha va ya uç-

tu. Bü yü cü köp rü nün üze rin de sal lan dı, bir adım ge-

ri le di, son ra tek rar kı pır da ma dan dur du. “Ge çe mez-

sin!” de di. Bal rog bir sıç ra yış ta köp rü ye çı kı ver di. Kır-

ba cı fı rıl da ya rak tıs la mak tay dı. “Tek ba şı na da ya na-

maz!” di ye ba ğır dı Ara gorn ani den ve köp rü nün or ta-

sı na doğ ru atıl dı. “Elen dil!” di ye hay kı rı yor du. “Ya nın-

da yım Gan dalf!”

“Gon dor!” di ye ba ğır dı Bo ro mir ve o da onun ar-

ka sın dan fır la dı. Tam o an da Gan dalf asa sı nı kal dır-

dı, bir hay kı rış la köp rü nün ken di önü ne denk ge len

kıs mı na vur du. Asa pa ram par ça olup elin den düş tü.

Göz le ri kör eden be yaz alev den bir per de yük sel di.

Köp rü ça tır da dı. Tam bal ro gun aya ğı nın di bin den kı-

rıl dı, di ğer kı sım la rı boş lu ğa uzan mış taş tan bir dil gi-

bi tit re ye rek du rur ken bal ro gun üze rin de dur du ğu yer

gü rül tüy le uçu ru ma yu var lan dı. Bal rog kor kunç bir

çığ lık la boş lu ğa düş tü, göl ge si aşa ğı doğ ru da la rak

göz den kay bol du. Fa kat da ha dü şer ken kır ba cı nı sa-

vur ma yı ba şar mış tı; kö se le şe rit ler bü yü cü nün diz le-

ri ni kav ra dı ve onu da ke na ra doğ ru sü rük le di. Bü yü-

cü sen de le ye rek dev ril di, ta şa tu tun ma ya ça lış tı ama

dip siz çu ku ra doğ ru kay mak tan kur tu la ma dı. “Ka çın

ap tal lar!” di ye ba ğır dı ve göz den kay bol du.

Anlatım Türleri

320

GELECEKTEN SÖZ EDEN ANLATIMB.Gelecekten söz eden anlatım; ge le cek ten ha-

ber ve ren, da ha son ra ola cak olay ve kar şı la şı la-

cak du rum lar la il gi li tah min ler e ve var sa yım lara

yer verilen me tinlerde kul la nılan anlatım türüdür.

Bu anlatım türünde te mel ama ç, oku yu cu yu

da ha son ra ger çek le şe cek ba zı olay lar la il gi li ola-

rak ön ce den bil gi len dir mek tir. Bu an la tım tü rüy le

oluş tu ru lan me tin le rin ba zı sı bi lim sel öl çüt le re da-

ya nır ken ba zı sı bi lim kur gu ya, ke ha net le re, din-

sel, fel se fi ve si ya si gö rüş le re da ya nır.

Ge le cek ten söz eden an la tım; ke ha net, fal ve

burç la rı ko nu alan me tin ler de, me te oro lo ji bül ten le rin-

de, bi lim kur gu ro man la rın da, geç mi şin ve bu gü nün

bi lim sel yön tem ler le de ğer len di ri lip ana liz edil me si

so nu cun da ge le cek hak kın da ortaya konan ön görü,

ana liz, stra te ji ve de ğer len dir me me tin ler inde, an ket

so nuç la rı dik ka te alı na rak ya pı lan se çim tah min le-

rin de, ba zı kö şe ya zı la rın da, üto pik me tin ler de, kut-

sal me tin le rin ya da kut sal me tin ler den yo la çı kı la rak

oluş tu ru lan din sel me tin le rin kı ya met ve son ra sı nı ko-

nu alan bö lüm le rin de, fü tü rizm (ge le cek çi lik) akı mı nın

et ki siy le oluş tu ru lan ba zı ede bî me tin ler de, bir si ya si,

ide olo jik ya da fel se fi söy le min ge le cek ta sav vu ru nu

ko nu alan me tin ler de vb.de kul la nı lır.

Ge le cek ten söz eden an la tım da an la tı cı nın özel

ye te nek le ri ne ya da bi lim sel göz lem le ri ne da ya lı ola-

rak, ge le cek te ola bi le cek olay lar ve du rum lar an la tı lır.

Bu ne den le bu an la tım tü rüy le oluş tu ru lan me tin ler de

var sa yım ve tah min bil di ren kelime ve cüm le ler

faz la ca kul la nı lır. Var sa yım, tah min, sez gi ve ola sı-

lık bil di ren cüm le le rin oluş tu rul ma sın da ye ter lik bir-

le şik fii lin den, ge le cek za man ki pin de çe kim len-

miş fiil ler den, ola sı lık ve var sa yım an la mı ta şı yan

“var sa ya lım ki, ola ki, bel ki” gi bi zarf lar dan sık ça

ya rar la nı lır.

Ge le cek ten söz eden an la tım, düş sel an la-

tı ma gö re da ha ger çek çi dir. Ge le cek ten söz eden

an la tım la oluş tu ru lan me tin ler de an la tı lan lar kı sa ya

da uzun va de de ger çek leş me ola sı lı ğı bu lu nan, ke-

ha net le re da yan sa bi le ger çek leş me si ak la man tı ğa

yat kın olan bil gi ler içe rir. Düş sel an la tım ise ta ma-

men ha yal öge si ne da ya nır. An la tı cı da oku yu cu da

bu tür me tin ler de an la tı lan la rın ta ma men ha yal ürü-

nü ol du ğu nu, bu me tin ler de di le ge ti ri len le rin ger-

çek leş me si nin akıl, man tık ve bi lim sel lik açı sın dan

müm kün ol ma dı ğı nı bi lir. Ge le cek ten söz eden an-

la tım la düş sel an la tım ara sın da “za man” ol gu su

açı sın dan da fark lı lık var dır. Ge le cek ten söz eden

an la tım, sa de ce “ge le cek”le il gi li dir, bu tür me tin ler

şu an ki za man dan son ra ger çek le şe bi le cek ler üze-

ri ne ku rul muş tur. Düş sel an la tım da za man ol gu su

o ka dar da önem li de ğil dir. An la tı cı met ni ne “gü nü-

müz den bin ler ce yıl ön ce” di ye baş la ya bi le ce ği gi bi

“gü nü müz den bin ler ce yıl son ra” di ye de baş la ya bi lir.

Hat ta za man ko nu sun da her han gi bir şey söy le me ye-

rek met ni ni ha yal gü cü nün sı nır sız lı ğın dan ya rar la na-

rak da oluş tu ra bi lir.

Ge le cek ten söz eden me tin ler de de em re di-

ci me tin ler de de “ge le cek ”le il gi li bil gi ler var dır.

An cak em re di ci me tin ler de bu durum, okuyucunun

kendi iradesine bırakılmışken gelecekten söz eden

metinlerde okuyucunun iradesi, devre dışıdır. Ya ni

em re di ci me tin ler de oku yu cu nun ge le cek te yap ma-

sı ya da yap ma ma sı ge re ken ey lem ler an la tı lır ken

ge le cek ten söz eden me tin lerde, an la tı cı nın ve oku-

yu cu nun is te ği ve ira de si dı şın da ge li şe cek olay lar

an la tı lır. Em re di ci an la tım da em ret me ve is te me;

ge le cek ten söz eden an la tım da ise ira de dı şı ger-

çek le şe cek olay lar la il gi li bil gi len dir me ler var dır.

Gelecekten söz eden anlatımla oluşturulan

metinlerde dil çoğunlukla göndergesel işlevde ve

alıcıyı harekete geçirme işlevinde kullanılır.

ES

EN

YA

YIN

LAR

I

Anlatım Türleri

321

ÖRNEK METİNLER

İK LİM DE Ğİ ŞİK Lİ Ğİ NİN AV RU PA’DA BEK LE NEN ET Kİ LE Rİ

Ne hir ya ta ğı hav za la rı nın, şid det li ve teh li ke li akın tı la ra sa hip kı sım la rı yüz de 19’dan, 2070 yı lın da yüz de

34-36’ya çı ka cak.

Ba tı Av ru pa’da muh te me len mil yon lar ca in san, su lak alan lar la iç içe ya şa ya cak.

Kü re sel sı cak lık or ta la ma la rı nın hız la yük se le ce ği bir se nar yo nun ger çek leş me si ha lin de 2080’ler de yıl da

faz la dan 2,5 mil yon ki şi da ha kı yı şe rit le rin de ki sel ler den et ki le ne cek.

Çe şit li se nar yo la ra gö re 2070’ler de akar su po tan si yel le ri Av ru pa’nın Ak de niz kıs mın da yüz de 20-50 ara-

sın da dü şer ken, Ku zey ve Do ğu Av ru pa kı sım la rın da yüz de 15-30 ara sın da ar ta cak.

Alp bu zul la rı nın kü çük olan la rı or ta dan kal ka cak, bü yük le ri 2050 iti ba riy le yüz de 30-70 ara sın da eri ye cek.

Ak de niz’e yö ne lik tu rizm, ya zın dü şer ken ilk ba har ve son ba har da ar ta cak.

İK LİM DE Ğİ ŞİK Lİ Ğİ NİN Dİ ĞER BÖL GE LER DE

BEK LE NEN ET Kİ LE Rİ

Ku zey Kut bu’n da ki bu zul lar 2100’e ka dar yüz de 22-33

ora nın da aza la cak, An tark ti ka’da ise ta ma men or ta dan

kal ka bi le cek. De niz dı şı alan lar da ki bu zul lar da önem li

in cel me ola cak ve bu, yer yü zün de ki de niz se vi ye si ni yük-

sel te cek.

2100 yı lı na ka dar de niz se vi ye sin de ki yük sel me nin 18-59

cm ara sın da ola bi le ce ği tah min edi li yor.

Şu an da 500 bin km2 olan Hi ma la ya bu zul ala nı, 2030’da

100 bin km2ye ka dar ge ri le ye bi le cek.

As ya’da bir çok ül ke de aç lık so ru nu ola cak.

As ya’da 2020 yı lın da su sı kın tı sı çe ken ki şi sa yı sı 1,2 mil-

yar ki şi ye ka dar yük se le bi le cek.

Ada dev let ler inde ge nel lik le kı yı la ra in şa edi len ulus la ra-

ra sı ha va alan la rı ve yol lar su al tın da ka la bi le cek.

(www.ku re sel-isin ma.org)

Anlatım Türleri

322

Mar ma ra Böl ge si: Par ça lı çok bu lut lu. Bur sa ve Bi le cik çev re le ri sa ğa nak

ya ğış lı ge çe cek.

Ege Böl ge si: Par ça lı çok bu lut lu. Gü ney ve İç Ege ara lık lı sa ğa nak ve gök

gü rül tü lü sa ğa nak ya ğış lı ge çe cek.

İç Ana do lu Böl ge si: Par ça lı çok bu lut lu. Böl ge ge ne li ara lık lı sa ğa nak ve gök

gü rül tü lü sa ğa nak ya ğış lı ge çe cek. Ya ğış la rın, böl ge nin gü ne yin de et ki li ol ma sı

bek le ni yor.(www.meteor.gov.tr)

SA BAH HA VA TAH MİN RA PO RU (08.05.2008)

Gü nün Me te oro lo jik Yo ru mu (Ge nel Du rum): Ya pı lan son de ğer len dir me le re gö re yur dun bü yük bir

bö lü mün de gö rü le cek olan ya ğış lar, Ak de niz ile İç Ana do lu’nun gü ne yin de et ki li ola cak.

Ha va Sı cak lı ğı: Ya ğış la bir lik te gü ney ve iç ke sim ler de 3 ila 5 de re ce aza la cak, di ğer yer ler de önem li

bir de ği şik lik ol ma ya cak.

Rüz gâr: Yur dun ku zey ve iç ke sim le rin de ku zey ve ku zey do ğu, Ak de niz ile gü ney do ğu ke sim ler de gü ney

ve gü ney ba tı yön ler den ha fif ara sı ra or ta kuv vet te, ku zey ba tı ke sim ler ile ya ğış alan yer ler de ya ğış anın da

kuv vet li ce ese cek.

Böl ge le ri mi ze Gö re Bu gün Ak şa ma Ka dar Yurt ta Ha va

Aşa ğı da ki mıs ra lar Nos tra da mus adıy la ün le nen Mic hel de Nos tre da me’ın Cen tu ri es (Yüz lük ler)

isim li ese rin den alın mış tır. Nos tra da mus bu ese rin de ke ha net le ri ni sem bo lik bir dil le an lat mış tır.

…

Giz li ateş ler le bir çok yer sı cak tan ya na cak

Az yağ mur, sı cak rüz gâr, ça tış ma lar, ya ra lar

Ani den bü yük bir tu fan ola cak

Gök, ha va ve top rak be lay la do lu, ka ran lık

20. yüz yılın so nun da, “Bü yük Be yaz Ölüm so lu ğu” acı ma sız ca ge le rek dün ya yı be yaz ce hen ne me

dö nüş tü re cek

Buz lu rüz gâr lar ve fır tı na lar dün ya yı 40 gün, 40 ge ce et ki le ye cek

”Bü yük Be yaz Ölüm”den kur tu lan lar için ya şa mın de ğe ri çok

bü yük ola cak

Bek le nen Kı ya met Gü nü (Ar ma ged don), 2000’ler de ger çek le-

şe cek

Yüz yıl ye ni le nir ken sal gın has ta lık lar, kıt lık ar ta cak; ölüm,

as ker ler den ge le cek

Az yağ mur, sı cak rüz gâr, ça tış ma lar, ya ra lar

Bü yük kıt lı ğın yak laş tı ğı gö rü lün ce

Kıt lık sık ola cak, son ra ev ren sel ola cak

Bü yük, uzun, çok güç lü ola cak

Ağaç lar kök le rin den; ço cuk lar an ne le rin den ko pa cak

…

(www.bilinmeyen.com) Nostradamus

Anlatım Türleri

323

ÖLÇME – DEĞERLENDİRME 16 Düşsel (Fantastik) Anlatım -Gelecekten Söz Eden Anlatım

BİLGİ – YORUM

1. Ede bî met nin ve kur ma ca nın ta nım la rı nı

ya pa rak ede bî me tin-kur ma ca iliş ki si ni

açık la yı nız.

8. Ge le cek ten söz eden an la tım la düş sel

an la tım ara sın da ki ben zer ve fark lı nok-

ta la rı söy le yi niz.

2. Ede bî me tin ler le öğ re ti ci me tin le ri, kur-

ma cay la iliş ki le ri ba kı mın dan kar şı laş tı-

rı nız.

9. Ge le cek ten söz eden an la tım la em re-

di ci an la tı m ara sın da ki ben zer ve fark lı

nok ta la rı söy le yi niz.

3. Düş sel (fan tas tik) me tin ler le düş sel

ol ma yan kur ma ca me tin leri kar şı laş tı rı-

nız.

10. Ge le cek ten söz eden an la tım la olay

çev re sin de ge li şen ede bî me tin le ri ger-

çe ğe ya kın lık ol gu su ba kı mın dan kar şı-

laş tı rı nız.

4. Bi lim kur gu met ni-fan tas tik me tin iliş ki si-

ni açık la yı nız.

11. Ge le cek ten söz eden an la tı mı kul la nan

an la tı cı la rı, amaç la rı ve bil gi kay nak la rı

ba kı mın dan kar şı laş tı rı nız.

5. Fan tas tik me tin ler de an la tı lan var lık,

ki şi, olay ve du rum la rın be lir gin özel lik-

le ri hak kın da bil gi ve ri niz.

12. Ge le cek ten söz eden an la tı mın han gi

me tin tür le rin de kul la nı la bi le ce ği ni söy-

le yi niz.

6. Düş sel me tin le rin gü nü müz in sa nın ca

çok okun ma sı nın ne den le ri ni, in san ger-

çe ğin den yo la çı ka rak açık la yı nız.

13. Ge le cek ten söz eden an la tım da var sa-

yım ve tah min bil di ren cüm le le rin faz la

kul la nıl ma sı nın ne den le ri ne ler ola bi lir?

7. Düş sel me tin ler le des tan sı me tin le ri

kar şı laş tı rı nız.

14. Ge le cek ten söz eden an la tım la oluş-

tu rul muş her met nin so mut fay da sı

var mı dır, ge rek çe le ri ni zi de be lir te rek

ce vap la yı nız.

ES

EN

YA

YIN

LAR

I

Anlatım Türleri

326

EDAT (İLGEÇ)C.Ken di baş la rı na an lam la rı ol ma yan, ken di le rin-

den ön ce ki kelimeler le an lam sal bağ lan tı ku ra rak sı-

fat ya da zarf gö re vin de kul la nı lan söz grup la rı oluş-

tu ran kelimelere edat (il geç) de nir. Yap tı ğı mız ta nı-

mı mad de leş ti re rek edat la rın özel lik le ri ni açık la ma-

ya ça lı şa lım:

1. Hiç bir edat ken di ba şı na bir an lam ta şı-

maz: Edat lar, an lam lı ke li me ler de ğil; an lam il gi si

oluş tu ran kelimeler dir. An lam lı kelime ol mak la an lam

il gi si oluş tu ran ke li me ol mak ara sın da şöy le bir fark

var dır: An lam lı ke li me ler (isim, za mir, sı fat, zarf, fi-

il) bi rer dil gös ter ge si ola rak zi hin de sı nır lı ve bel li bir

an la mı çağ rış tı rır; ger çek an lam, yan an lam gi bi sı nıf-

lan dır ma la ra; me caz an lam gi bi söz sa nat la rıy la olu-

şan an lam sal öze lik le re sa hip olur. Edat la rın bu tür

özel lik le ri yok tur. Söz ge li mi hiç bir edat için “Bu cüm-

le de me caz an lam da kul la nıl mış tır.” de ne mez. Bir

ke li me nin me caz an lam da kul la nıl dı ğın dan söz ede-

bil mek için ön ce lik le o ke li me nin ger çek an la mın dan

söz ede bil mek ge re kir. Hâl bu ki edat la rın ger çek an-

lam la rı da yok tur. Çün kü hiç bir edat baş lı ba şı na bir

an lam ta şı maz. Edat lar, cüm le için de ki di ğer ke li me-

ler le bağ lan tı ku ra rak cüm le ye ben zer lik, bir lik te lik,

mik tar, ne den, araç gi bi an lam il gi le ri ka tar. Bu du ru-

mu “ka dar” eda tı nın fark lı kul la nım la rın dan ya rar la na-

rak so mut laş tı ra lım.

Bel ki ge lir sin di ye ge ce ya rı la rı na ka dar se-

ni bek le dim. (Za man sal sı nır lan dır ma)

Avuç içi ka dar yer için, kar deş ler kav ga ya

tu tuş tu. (Ben zer lik il gi siy le me kân sal bü yük lü ğü be-

lirt me)

Bir gün sen de onun ka dar zen gin ola bi lir-

sin. (Kar şı laş tır ma ya pa rak ni ce lik çe eşit lik il gi si oluş-

tur ma)

O ken tin ha va sı ka dar, in san la rı da so ğuk-

muş. (Kar şı laş tır ma ya pa rak du rum sal eşit lik, ben-

zer lik il gi si oluş tur ma)

İki yüz ka dar emek li, ma aş kuy ru ğun da bek-

li yor du. (Tah min sel de ğer, yak la şık lık an la mı kat ma)

2. Edat la rın cüm le den çı ka rıl ma sı, cüm le nin

an la tım ba kı mın dan bo zuk ya da an lam ba kı mın-

dan da ral mış ol ma sı na ne den olur: Edat la rın ken di

baş la rı na an lam la rı nın ol ma ma sı, bu ke li me le rin an-

lam ba kı mın dan gö rev le ri ol ma dı ğı an la mı na gel mez.

Bi rin ci mad de de de be lirt ti ği miz gi bi edat lar, cüm le de

çe şit li an lam il gi le ri nin oluş ma sı nı sağ la yan ke li me-

ler dir.

3. Bü tün edat lar ken di le rin den ön ce ki ke li-

me ler le an lam sal ve dil bil gi sel bağ lan tı ku ra rak

edat grup la rı (edat öbek le ri) oluş tu rur: Bu grup laş-

ma sı ra sın da ken di le rin den ön ce ki ke li me le rin ba zen

ya lın ba zen de hâl ek le ri ni al mış bi çim le ri nin kul la nıl-

ma sı ge re kir:

a. Ya lın hâl de ki kelimeler le gruplaşan edat-

lar: Üze re eda tıy la gi bi, için, ka dar, ile, di ye edat-

la rı nın ba zı kul la nım la rın da edat tan ön ce ki kelimenin

is min ya lın hâ lin de ol ma sı ge re kir:

İki sa at son ra ev de bu luş mak üze re ay rıl-

dı lar.

b. İs min il gi hâ lin de ki za mir ler le gruplaşan

edat lar: Gi bi, için, ka dar, ile, di ye edat la rı nın ba-

zı kul la nım la rın da edat tan ön ce ki kelimenin is min il gi

hâ lin de ol ma sı ge re kir:

Be nim ka dar sen de ha ta lı sın.

c. İs min yö nel me hâ lin de ki kelimeler le grup-

laşan edat lar: Ait, dek, da ir, de ğin, doğ ru, gö re,

iliş kin, kar şı lık, na za ran, rağ men, kar şın edat la rıy-

la ka dar eda tı nın ba zı kul la nım la rın da edat tan ön ce-

ki kelime, is min yö nel me hâ lin de bu lu nur:

ES

EN

YA

YIN

LAR

I

Anlatım Türleri

327

5. Edat lar, iye lik, hâl ve ço ğul ek le ri ni ala rak

isim ler gi bi kul la nı la bi lir:

Se nin gi bi si ne ne söy le sek az dır.

Bu ka da rı na da pes doğ ru su!

Bi zim gi bi ler, her şe ye ça bu cak ina nı yor.

6. Edat lar la hâl ek le ri ara sın da gö rev yö nün-

den ben zer lik ler var dır: Edat la rın bir kıs mı, as lın da

hâl ek le ri nin kelime ola rak kul la nıl mış şe kil le ri gi bi dir:

Bu ki ta bı sa na al dım.

Bu ki ta bı se nin için al dım.

İn san ca ya şa mak bi zim de hak kı mız.

İn san gi bi ya şa mak bi zim de hak kı mız.

Bu su, mi ne ral ce zen gin dir.

Bu su, mi ne ral ba kı mın dan zen gin dir.

7. Ba zı kelimeler edat ola rak kul la nı la bil dik-

le ri gi bi isim, sı fat, zarf, za mir ve bağ laç ola rak da

kul la nı la bi lir :

Sa ba ha kar şı korku içinde uyandı.

Kar şı ta kı m da huzursuzluk baş la mış tı.

Şehir, bü tün ih ti şa mıy la kar şım day dı.

Ka dın, is ke le ye doğ ru yü rü yor du.

Doğ ru lar, her yer de söy len me li mi dir?

Doğ ru yol da ol du ğu mu za eminim.

Ya lan cı la rı sev mem, doğ ru ko nuş!

Bu şe hir de Ali’den baş ka gü ve ne ce ğim kim

kal dı ki…

Onun yanında baş ka, bizim yanımızda baş-

ka ko nu şu yor sun.

Baş ka yol yok.

Baş ka sı ne de miş, umu rum da de ğil.

Tren le (tren ile) se ya hat et me yi ter cih ede-

rim.

Şi ir le riy le (şi ir le ri ile) ro man la rı, ay nı te ma la-

ra sa hip tir.

ES

EN

YA

YIN

LAR

I

Ba na ait ne var sa ge ri is ti yo rum.

d. İs min yö nel me hâ lin de ki ke li me ler le grup-

laşan edat lar: Baş ka, be ri, do la yı, ön ce, son ra, iti-

ba ren, ötü rü, öte, ya na edat la rı, yö nel me hâl eki ni

al mış kelime ler le gruplaşır:

Sa at se kiz den be ri bu ra da yım.

4. Edat la rın, ken di le rin den ön ce ki kelimeler-

le oluş tur duk la rı edat grup la rı sı fat ya da zarf gö-

re vin de kul la nı lır:

edat gru bu edat gru bu

Ana gi bi yâr ol maz, Bağ dat gi bi di yar ol maz. isim edat isim isim edat isim

sı fat sı fat

Dı şa rı da mev sim ba har mış,

edat gru bu

Gün ler su gi bi akar mış. isim edat fi il

zarf

123

123

123 123

123123

Sı fat ya da zarf gö re vin de kul la nıl ma yan tek

edat gru bu de ğil eda tıy la oluşturulur. Asıl iş le vi

ek fii lin olum su zu nu yap mak olan bu edat, fi il le rin

olum su zu nu yap mak ta da kul la nı lır:

Ara dı ğı mız ki şi, o de ğil.

Se ni sev mi yor de ği lim.

O gün le ri unut muş de ği lim.

DİKKAT

Anlatım Türleri

328

“Gi bi” eda tı, cüm le ye “ola sı lık” an la mı ka ta bi lir:

Ha va lar so ğu du, kar ya ğa cak gi bi.

DİKKAT

1. Ben zer lik-denk lik il gi si ku ran edat lar

As lan gi bi adam dı, bu has ta lık onu bi tir di.

Da ha ön ce de söy len di ği üze re, sı nav

so nuç la rı 1 Ağus tos’ta açık la na cak.

2. Baş ka lık il gi si ku ran edat lar

Sen den baş ka ki mim var bu dün ya da?

Ba bam dan ka lan bu emek li maa şın dan gay-

ri ge li ri miz yok.

3. Bir lik te lik-araç-du rum il gi si ku ran edat lar

Ko ca man evi kü çü cük bir so bay la ısıt ma ya

ça lı şı yor lar dı.

Sı na vın ya pı la ca ğı bi na ya an ne siy le gel di.

4. Mik tar-de re ce il gi si ku ran edat lar

Bu evi ala cak ka dar pa ra mız yok.

Ne den li uğ ra şır sa nız uğ ra şın, bir so nuç

el de ede mez si niz.

5. Gö re lik-nis pet-uy gun luk il gi si ku ran edat-

lar

Kar de şi min an lat tı ğı na gö re, bu olay ucuz

at la tıl mış.

Bu ku maş, ona na za ran da ha kul la nış lı dır.

6. Ne den-amaç-ko şul-öz gü lük il gi si ku ran

edat lar

Bu ola yın du yul ma sıy la bir lik te iş le ri miz

bo zul muş tu.

Ateş yak mak için ça lı çır pı top la ya ca ğız.

Zey nep için bir şi ir ki ta bı al dım.

Be ni af fe der di ye böy le dav ra nı yo rum.

Ko nuş mak üze re kür sü ye yö nel di.

7. Yö ne lik-kar şıt lık-kar şı laş tır ma il gi si ku ran

edat lar

Bi zim si ze kar şı her han gi bir olum suz dü şün-

ce miz ola maz.

Bir iki iyi ha be re mu ka bil her gün ni ce kö tü

ha ber alı yor duk.

İç ki nin za rar la rı nı bil me si ne kar şın bu alış-

kan lı ğı nı de vam et ti ri yor du.

ES

EN

YA

YIN

LAR

I

Cümlelere Kattıkları Anlam İlgilerine Göre Edatlar

8. Za man-me kân il gi si ku ran edat lar

Bo ğaz’a kar şı bir vil la mız ol say dı keş ke.

Si zi evi ni ze ka dar gö tü re bi li rim.

Bu ödev ler, an cak sa ba ha ka dar ça lı şır sam

bi ter.

Sa at do kuz dan son ra yo la çı kar sak iş le ri mi-

zi hal le de me yiz.

Bu kö tü ha be ri al dı ğı gi bi yo la ko yul du.


Oyun da, üç ar ka da şın 1980’den bu gü ne ka dar ge len

bir lik te li ği, za man za man mi za hi, za man za man da

hü zün lü bir dil kul la nı la rak an la tı lı yor.

Bu cüm ley le il gi li aşa ğı da ki yar gı lar dan han gi si

yan lış tır?

A) İl geç var dır.

B) Sı fat-fi il var dır.

C) Yük lem, ça tı sı ba kı mın dan et ken dir.

D) Zarf tüm le cin de iki le me yer al mış tır.

E) Bel gi siz sı fat kul la nıl mış tır.

ÇÖ ZÜMA üç ar ka da şın 1980’den bu gü ne ka dar ge len

bir lik te li ği

B üç ar ka da şın 1980’den bu gü ne ka dar ge len

bir lik te li ği

D za man za man mi za hi, za man za man da

hü zün lü bir dil kul la nı la rak

E hü zün lü bir dil

Bu cüm le nin yük le mi “an lat-” fii lin den “-l”

ekiy le tü re til miş edil gen ça tı lı bir fi il dir. Bir yük le min

et ken ça tı lı ol ma sı için her han gi bir ça tı eki almaması

ve o cümlede gerçek öznenin bulunması ge re kir. Bu

cüm le de yük le min bil dir di ği işi ya pan ki şi ye yer ve ril-

me miş, as lın da nes ne olan üç ar ka da şın 1980’den

bu gü ne ka dar ge len bir lik te li ği sö zü, söz de öz ne

ola rak kul la nıl mış tır.

Ce vap C

Anlatım Türleri

329

ES

EN

YA

YIN

LAR

I

BAĞLAÇÇ.Eş gö rev li kelimeleri ve an lam ca bir bi riy le il gi li

cüm le le ri bağ la ma ya ya ra yan kelimelere bağ laç de nir:

Çok uğ raş tım ama onu ik na ede me dim.

İs ter ko nuş is ter ko nuş ma.

Onun dav ra nış la rı na ben bi le akıl sır er di re-

mi yo rum.

Pa ra nı da aş kı nı da is te mi yo rum.

Ben ve ya o, iki miz den bi ri ni ter cih et.

Ül ke me hiz met ede ce ğim çün kü her şe yi mi

bu ül ke ye borç lu yum.

Ar ka daş la rım la (ar ka daş la rım ile) ak ra ba la-

rım ba na hak ve ri yor du.

Bu ya za rın, Türk di li ve ede bi ya tıy la il gi li

pek çok ya pı tı var.

Hem be ni suç lu yor sun hem de su çum ne

di ye sor du ğum da ce vap ve re mi yor sun.

Ne ora ya gi de lim ne de o ha yır sı zın yü zü nü

gö re lim.

Anlatım Türleri

330

ES

EN

YA

YIN

LAR

I

Bağ laç lar kelime tür le ri için de en çok edat la ra

ben zer. Biz de bağ laç la rın özel lik le ri ni, edat lar la kar-

şı laş tır ma lar ya pa rak an la ta ca ğız.

1. Bağ laç lar an lam lı de ğil, gö rev li ke li me ler-

dir: Edat la rı an la tır ken şöy le bir ifa de kul lan mış tık:

“Hiç bir edat ken di ba şı na bir an lam ta şı maz. Edat lar,

an lam lı ke li me ler de ğil; an lam il gi si oluş tu ran ke li me-

ler dir.” Edat lar la bağ laç lar ara sın da, tek baş la rı na an-

lam la rı ol ma ma la rı yö nüy le bir ben zer lik var dır. Bağ-

laç la rı edat lar dan ayı ran te mel özel lik şu dur: Edat lar

cüm le ye çe şit li an lam il gi le ri ka tar ken bağ laç lar ön ce-

lik le eş gö rev li kelime ve an lam ca bir bi riy le il gi li cüm-

le le ri bir bi ri ne bağ lar. Edat lar, an lam ka tan; bağ laç-

lar ise bağ la yan, köp rü ku ran kelimeler dir. Bağ-

laç lar kelimeleri ve cüm le le ri bir bir le ri ne bağ lar ken

çe şit li an lam iliş ki le ri de oluş tu ra bi lir ler. Bu an lam iliş-

ki si oluş tur ma iş le vi, bağ la cın asıl iş le vi olan bağ la-

ma iş le vi nin önü ne as la geç mez. Bu du ru mu ama ve

çün kü bağ laç la rın dan yo la çı ka ra rak açık la ya lım:

Üşü yo rum çün kü ha va çok so ğuk.

Çok ça lı şı yo rum ama pa ra ka za na mı yo rum.

Çün kü bağ la cı, üşü yo rum ve ha va çok so ğuk

cüm le le ri ni bağ lar ken ay nı za man da bir ne den (se-

bep) iliş ki si oluş tur muş tur. Ama bağ la cı da çok ça-

lı şı yo rum ile pa ra ka za na mı yo rum cüm le le ri ni zıt-

lık iliş ki si oluş tu ra rak bağ la mış tır. Gö rül dü ğü gi bi, bu

bağ laç la rın asıl iş lev le ri an lam ca bir bi riy le il gi li cüm-

le le ri bir bi ri ne bağ la mak tır. Fakat bu iş le v, bağlaçla-

rın, bir bi ri ne bağ la nan cüm le ler ara sın da ne yön den

bir iliş ki ol du ğu nu or ta ya koy ma sı na en gel de ğil dir.

2. Edat la rın cüm le den çı ka rıl ma sı, cüm le nin

an la tım ba kı mın dan bo zuk ya da an lam ba kı mın-

dan da ral mış ol ma sı na ne den olur. Bir çok bağ-

laç ta böy le bir olay ger çek leş mez. Çün kü bağ la cın

asıl iş le vi an lam kat mak de ğil, bağ la mak tır. Bağ laç-

lar, kelimeleri ve cüm le le ri bir bi ri ne bağ la yan nok ta-

la ma işa ret le ri olan vir gü lün ve nok ta lı vir gü lün ke-

lime ola rak kul la nıl mış şe kil le ri gi bi dir. Bu du ru mu

bir kaç ör nek le so mut laş tı ra lım:

“Üç kar deş ten Ali ve Ay şe ça lış kan dı fa kat en

kü çük le ri olan Meh met tem bel di.” cüm le sin de ki bağ-

laç la rı ata rak cüm le yi ye ni den ku ra lım: “Üç kar deş-

ten Ali, Ay şe ça lış kan dı; en kü çük le ri olan Meh met

tem bel di.” Bağ laç la rın cüm le den atıl ma sı so nu cun-

da cüm le de her han gi bir an la tım bo zuk lu ğu oluş ma-

mış; bu bağ laç la rın ye ri ne vir gül ve nok ta lı vir gül kul-

la nı la rak kelimeler bir bi ri ne bağ lan mış tır. Bu özel lik,

her bağ laç ta yok tur. Ba zı bağ laç la rın cüm le den çı ka-

rıl ma sı, cüm le nin an la mı nın da ral ma sı na, de ğiş me si-

ne hat ta cüm le de an la tım bo zuk lu ğu oluş ma sı na ne-

den olabilir. Bu du rum da ha çok bir kelimenin tek rar-

lan ma sıy la oluş tu rul muş bağ laç lar da kar şı mı za çı-

kar. Söz ge li mi “Ne sa na ne ona dar gı nım.” cüm-

le sin den “ne… ne” bağ la cı nın çı ka rıl ma sı, cüm le nin

an la mı nın de ğiş me si ne ne den olur. Ben zer bir du rum

“Ya be ni de gö tür ya sen de git me.” cüm le sin de de

söz ko nu su dur.

3. Bağ laç lar da edat lar gi bi, kelime grup la rı oluş tu rur: Bağ laç lar la olu şturulan kelime grup la rı na bağ la-

ma gru bu de nir:

Bu ra dan uzak laş mak ve bir kaç gün din le mek istiyorum. ........... gru bu ........... gru bu

bağ la ma gru bu

Bu ko nu da hem ai lem den hem ar ka daş la rım dan hem de öğ ret men le rim den yar dım istemiştim. isim isim isim

bağ la ma gru bu

14243

144424443

Anlatım Türleri

331

ES

EN

YA

YIN

LAR

I

4. Edat lar, ken di le rin den ön ce ki ke li me le rin

gö rev le rin de de ği şik lik ler ya pa rak bu ke li me le rin

sı fat ya da zarf gö re vin de kul la nıl ma sı nı sağ lar.

Böy le bir özel lik bağ laç lar da yok tur. Hiç bir bağ laç,

hiç bir ke li me nin gö re vin de de ği şik lik yap maz. Söz

ge li mi bir bağ laç isim le ri bağ la ya rak bu isim le ri sı fat

ya da zarf ya pa maz. O ke li me ler bağ laç kul la nıl ma-

dan ön ce han gi gö rev de ise ler bağ laç kul la nıl dık tan

son ra da ay nı gö rev de olur lar.

Za man su g ibi akı yor. isim edat

........ gö re vin de kullanılan edat gru bu

Bi ze su ve ek mek ve rin. isim isim

........ gö re vin de kul la nı lan bağ la ma gru bu

Re sim le rim e kır mı zı ve ma vi ton lar egemendir. sı fat sı fat

........ gö re vin de kul la nı lan bağ la ma gru bu

5. Bağ laç lar; öz ne, nes ne, yük lem gi bi gö-

rev ler de kul la nı la maz. Bağlaçlar bu gö rev ler de kul-

la nı lan kelimeleri ve söz grup la rı nı bir bi ri ne bağ la yan

bi rer cüm le dı şı un sur ola rak de ğer len di ri lir .

6. Ba zı kelimeler bağ laç ola rak kul la nı la bil-

dik le ri gi bi isim, sı fat, zarf ve edat ola rak da kul la-

nı la bi lir:

Şar kı söy le rim yal nız siz de ba na eş lik fa kat, ama, la kin

ede cek si niz.

Bu şeh rin yal nız la rı nı bir de ba na so run.

Bu yal nız in san, zen gin bir düş gü cü ne sa -

hip ti.

Ora ya yal nız git me, ben de geleceğim. tek ba şı na

Bu nu yal nız siz bi li yor su nuz. yal nız ca, sa de ce, bir tek

Gel me le riy le (gel me le ri ile) git me le ri bir ol -

du.

Gü zel ah lâ kıy la (ah lâ kı ile) her ke se ör nek

olu yor du.

ÖR NEK SORU (YGS – 2010)

Aşa ğı da ki le rin han gi sin de al tı çi zi li söz cük ler, tür

ba kı mın dan ay nı dır?

A) Ge lir ken ne ge ti re ce ği ni söy le me di.

Bu ra da ne ai lem den bi ri var ne de ar ka daş la rım.

B) Gö rüş me le ri mi zi ar tık ta mam la ma mız ge re ki yor.

Bu şe hir de ya şa mak ar tık iyi ce zor laş tı.

C) Bel le ği me ka zın mış o acı lı gü nü hiç unu tur

mu yum?

Ki tap ta bu ko nu yu iş le me mi özel lik le o is te miş ti.

D) O ka dar dos ya yı bir gün de na sıl in ce le ye cek?

Ken di sin den na sıl bir ça lış ma bek len di ğin den

ha be ri yok.

E) Ora ya yal nız git me ni doğ ru bul mu yo rum.

Ara dı, yal nız ne za man ge le ce ği ni söy le me di.

ÇÖ ZÜM: Al tı çi zi li söz cük le rin tür le ri ni şöy le gös te re-

bi li riz:

A I. cümle: ......... II. cümle: .........

B I. cümle: ......... II. cümle: .........

C I. cümle: ......... II. cümle: .........

D I. cümle: ......... II. cümle: .........

E I. cümle: ......... II. cümle: .........

123

123

123

Anlatım Türleri

332

ES

EN

YA

YIN

LAR

I


(I) An ka ra’da ken di ni he men gös ter me yen bir gü zel-

lik var dır. (II) Bun dan do la yı, ken tin ki mi le ri ne hiç de

çe ki ci gel me yen do ğa sıy la il gi li il ginç iz le nim ler ak ta-

rı lır. (II I) Ör ne ğin şa ir Yah ya Ke mal Be yat lı’nın “An-

ka ra’nın en çok İs tan bul’a dö nü şü nü se ve rim.” sö zü

de bun lar dan bi ri dir. (IV) İs tan bul’dan gel miş öğ ren ci-

le rin dil le rin de de he nüz bu şeh ri keş fe de me miş lik ten

ge len, “ço rak”, “boz kır” söz le ri do la şır. (V) Oy sa An-

ka ra, ken di li ğin den de ğil, an cak dik kat li ba kış lar la gi-

zi ni açı ğa çı ka rır.

Bu par ça da ki nu ma ra lan mış cüm le ler le il gi li ola-

rak aşa ğı da ve ri len ler den han gi si yan lış tır?

A) I. cüm le de dö nüş lü lük za mi ri kul la nıl mış tır.

B) II. cüm le de be lirt me sı fa tı kul la nıl mış tır.

C) II I. cüm le de az lık-çok luk zar fı kul la nıl mış tır.

D) IV. cüm le de -miş ekiy le tü re til miş bir sı fat-fi il var-

dır.

E) V. cüm le de bir den faz la bağ laç kul la nıl mış tır.

ÇÖ ZÜMA An ka ra’da ken di ni he men gös ter me yen bir

gü zel lik var dır.

C Ör ne ğin şa ir Yah ya Ke mal Be yat lı’nın “An-

ka ra’nın en çok İs tan bul’a dö nü şü nü se ve-

rim.” sö zü de bun lar dan bi ri dir.

D İs tan bul’dan gel miş öğ ren ci le rin dil le rin de

de he nüz bu şeh ri keş fe de me miş lik ten ge-

len, “ço rak”, “boz kır” söz le ri do la şır.

E Oy sa An ka ra, ken di li ğin den de ğil, an cak

dik kat li ba kış lar la gi zi ni açı ğa çı ka rır.

Bu par ça nın II. cüm le sin de be lirt me sı fa tı kul la-

nıl ma mış tır. Bu cüm le de ki “ki mi le ri ne” söz cü ğü, bel-

gi siz za mir; “bun dan do la yı” edat gru bun da ki “bu”

söz cü ğü ise işa ret za mi ri dir.

Ce vap B

ÖR NEK SORU

“İle” söz cü ğü aşa ğı da ki le rin han gi sin de bağ laç

ola rak kul la nıl ma mış tır?

A) Doğ du ğu kent le ya şa dı ğı kent ara sın da, yıl lar ca

gi dip gel di.

B) Bir ro ma nıy la bir öy kü sü fil me alın dı.

C) Elin de ki uzun sap lı fır çay la ta va nı bo ya dı.

D) Ki tap la rıy la def ter le ri ni ay nı çan ta ya yer leş tir di.

E) Şap ka sıy la kah ve ren gi pal to su uyum için dey di.

ÇÖ ZÜM: İle söz cü ğü A, B, D ve E se çe nek le rin de

ve söz cü ğüy le ay nı iş lev ve an lam da kul la nıl dı ğı için

bağ laç tır. C’de böy le bir du rum söz ko nu su de ğil dir.

“Elin de ki uzun sap lı fır ça y la ta va nı bo ya dı.” cüm-

le si “Elin de ki uzun sap lı fır ça ve ta va nı bo ya dı.”

şek lin de söy le ne mez. “İle” söz cü ğü, bu cüm le ye araç

il gi si ka tan bir edat tır.

Ce vap C

1. “Kar şı laş tır ma il gi si oluş tu ran ve ken din den

ön ce ki kelimeye “-sa, -se” şek lin de bi ti şik ya zı la bi-

len “ise” bağ la cı, di lek-şart ki pi ve ek fii lin şart ki pi

ek le riy le ka rış tı rıl ma ma lı dır:

Ora ya git sem mut lu ola bi lir mi yim? (Dilek-

şart kipi eki)

Ze kiy se ne de mek is te di ği mi zi an la mış tır.

(Ek fii lin isim soy lu bir kelime ye ko şul an la mı

ka tan şart ki pi eki)

Ken di ne gü ve ni yor san bir çok zor lu ğu aşar-

sın. (Ek fii lin ba sit za man lı bir fii li bir le şik za-

man lı ya pan şart bir le şik za man eki)

Sen ço cuk ken bi le ol gun bir in san gi bi dav-

ra nır dın, ben se bu gün bi le bir ço cuk gi bi yim. (Bağ-

laç)

Halk ede bi ya tın da ya lın, di van ede bi ya tın da

ise sa nat lı bir dil kul la nıl mış tır. (Bağlaç)

DİKKAT

Anlatım Türleri

333

ES

EN

YA

YIN

LAR

I

2. Bağ laç olan “ki”nin dı şın da, Türk çe de ek

ola rak gö rev ya pan do la yı sıy la ken din den ön ce ki

kelimeye bi ti şik ya zı lan iki “-ki” da ha var dır:

İsim den sı fat ya pan ek

Ya rın ki ma çı da bi zim ta kım ka za na cak.

Ko lum da ki sa at, ba ba mın he di ye si dir.

İl gi (ait lik) za mi ri

Se nin ki kaç gün dür yü zü mü ze bak mı yor.

Be nim pa ram bi tin ce onun ki ni har ca dık.

Bun la rın dı şın da ki bü tün “ki”ler bağ laç tır, bağ-

laç ol duk la rı için de ay rı ya zıl ma lı dır:

Ne şe li ol ki genç ka la sın.

Unut ma ki her zor luk tan son ra bir ko lay-

lık var dır.

3. Bağ laç olan “da, de”; bu lun ma, za man il-

gi le ri oluş tu ran “-da, -de” ekiy le ka rış tı rıl ma ma lı-

dır. Bu lun ma hâl eki ni alan kelime, yük le me so ru-

lan kim de, ne re de, ne za man vb. so ru la rı na ya nıt

ve rir:

Ki ta bım sen de kal mış tı. (Kim de?)

Se ni, her za man bu luş tu ğu muz yer de bek-

le ye ce ğim (Ne re de?)

İlk ba har da her şey ye ni den ya ra tı lır. (Ne

za man?)

Ço ğun luk la “bi le, da hi” bağ laç la rıy la ay nı an-

lam da kul la nı lan “da, de” bağ la cı nın asıl iş le vi,

cüm le de ken di n den ön ce be lir ti len ler le ay nı tür den

baş ka un sur la rın da de bu lun du ğu nu be lirt mek tir.

Bu du ru mu aşa ğı da ki ör nek cüm le ler den ya rar la-

na rak so mut laş tı ra lım:

Bu so ru yu ya nıt la ya ma dım.

Bu so ru yu da ya nıt la ya ma dım.

İlk cüm le de 1 so ru nun ya nıt la na ma dı ğı be lir til-

mek te, baş ka so ru la rın ya nıt la nıp ya nıt lan ma dı ğı

ko nu sun da her han gi bir bil gi ve ril me mek te dir. İkin-

ci cüm le de ki “da” bağ la cı ise ya nıt la na ma yan baş-

ka so ru la rın da bu lun du ğu nu be lirt mek te dir.

Bu bağ laç, bağ la ma gö re vi ni ya par ken cüm le ye

çe şit li an lam lar da ka ta bi lir:

Bir ni te li ği, du ru mu ya da sap ta ma yı pe kiş-

tir me:

Ak lı nı ba şı na top la da ken di ne çe ki dü zen

ver.

Ma sa da ma say mış ha!

Adam sus mak bil me di, ko nuş tu da ko nuş tu!

“Ama” bağ la cıy la ay nı gö rev de kul la nı la rak

cüm le le ri kar şıt lık il gi siy le bir bi ri ne bağ la ma:

Ders ça lı şa ca ğım de di de ça lış ma dı.

ÖR NEK SORU

Aşa ğı da ki le rin han gi sin de “de”, “da” bağ la cı cüm-

le ye “eşit lik, gi bi lik” an la mı kat mış tır?

A) O şi i ri oku muş da an la ya ma mış.

B) Bun dan son ra özür di le se de af fet mem.

C) Git ti de bir mek tup bi le yaz ma dı.

D) Sö zü nü et ti ğim el bi se yi al dım da giy me dim.

E) Ga ze te de ki ila nı ben de gör müş tüm.

ÇÖ ZÜM: So ru kö kün de be lir ti len eşit lik, gi bi lik kav-

ram la rıy la an la tıl mak is te nen ay nı du rum da, ko şul-

da, se vi ye de vb. ol maktır. “Ga ze te de ki ila nı ben de

gör müş tüm.” cüm le sin de ki de bağ la cı cüm le ye “eşit-

lik, gi bi lik” an la mı kat mış tır.

Ga ze te de ki ila nı (di ğer le ri gi bi) ben de gör müş-

tüm.

Ce vap E

Anlatım Türleri

334

ES

EN

YA

YIN

LAR

I

ÖR NEK SORU

(I) Ren gi uç muş, sı ra dan ya şa mı mız da ken di mi ze bir

zi ya fet çek mek is te di ği miz za man ki tap la rın ka pa ğı-

nı ara la rız. (II) Bü yük bir aç lık la say fa la rı çe vi ri riz.

(II I) Göz le ri miz söz cük le ri iş tah la bi rer bi rer yer ken

za man dan ve me kân dan ko pu ve ri riz. (IV) Baş ka

in san la rın, baş ka di yar la rın gö rün mez ko nuk la rı olu-

ve ri riz. (V) Bu de ne yi min ar dın dan ya şa dı ğı mız ana

ge ri dön dü ğü müz de ise ru hu muz da ko pan fır tı na lar

ya şid det le nir ya da din gin le şir ama her za man bir

şey ler de ği şir içi miz de.


rak aşa ğı da ve ri len ler den han gi si ya nlı ştır?

A) I. cüm le de, nes ne, be lir ti li isim tam la ma sın dan

oluş muş tur.

B) II. cüm le de, du rum zar fı kul la nıl mış tır.

C) II I. cüm le, bi le şik ya pı lı bir cüm le dir.

D) IV. cüm le de, “gö rün mez” söz cü ğü fi il den sı fat

ya pım eki al mış tır.

E) V. cüm le de, il geç kul la nıl mış tır.

ÇÖ ZÜM: Bu par ça da ki nu ma ra lan mış cüm le ler le il gi li

ola rak A, B, C ve D se çe nek le rin de ve ri len ler doğ-

ru dur.

A Nes ne gö re vin de be lir ti li isim tam la ma sı:

ki tap la rın ka pa ğı nı

B Du rum zar fı: bü yük bir aç lık la

C Bir le şik cüm le: Göz le ri miz söz cük le ri iş tah la

bi rer bi rer yer ken za man dan ve me kân dan

ko pu ve ri riz.

D Fi il den sı fat ya pım eki: gö rün mez ko nuk lar

E se çe ne ğin de par ça nın V. cüm le sin de il geç

(edat) kul la nıl dı ğı söy len miş tir. Oy sa bu cüm le de

edat kul la nıl ma mış tır.

Ce vap E


Yer yü zün de İs tan bul ka dar gü zel bir kent bul mak

çok güç.

Bu cüm le ile il gi li aşa ğı da ki yar gı lar dan han gi si

yan lış tır?

A) Ad cüm le si dir.

B) Bi le şik söz cük kul la nıl mış tır.

C) Adey le me yer ve ril miş tir.

D) Bel gi siz sı fat kul la nıl mış tır.

E) Bağ laç var dır.

ÇÖ ZÜM: Se çe nek le ri tek tek in ce le ye lim:

A Ad soy lu söz cük le rin yük lem ola rak kul la-

nıl dık la rı cüm le le re ad cüm le si de nir. Bu

cüm le nin yük le mi, ad soy lu bir söz cük olan

güçtür.

B Bir den çok söz cüğün kalıplaşmasıyla oluşan

söz cük le re bir le şik söz cük de nir. Yer yü zü,

ad tam la ma sı bi çi min de ka lıp laş mış bir le şik

bir söz cük tür.

C İsim le re ve fi il le re ait ki mi özel lik le ri ay nı

an da üze rin de ta şı yan söz cük le re ad-ey lem

(isim-fi il) de nir. Bul mak söz cü ğü, bir ad-ey-

lem dir.

D “Gü zel bir kent” tam la ma sın da ki bir söz cü-

ğü, bel gi siz sı fat tır.

Bu cüm le de bağ laç kul la nıl ma mış tır.

Ce vap E

Anlatım Türleri

335

ÖR NEK SORU (ÖSS – 2002)İn san la rı eğit me yi amaç la yan bu ya za rın öy kü ve ro man lar ya za rak ulaş ma ya ça lış tı ğı nok ta, çağ daş uy gar lı ğa

uy ma yan dü şün me ve ya şa ma bi çim le ri ni de ğiş tir mek ti.

Bu cüm ley le il gi li ola rak aşa ğı da ki yar gı lar dan han gi si yan lış tır?

A) Fii lim si ler kul la nıl mış tır.

B) Bir den çok sı fat tam la ma sı var dır.

C) Öz ne, bir den çok söz cük ten oluş muş tur.

D) Bağ laç kul la nıl mış tır.

E) İl geç le re yer ve ril miş tir.

ÇÖ ZÜM

A Fii lim si ler kul la nıl mış tır: eğit me yi, amaç la yan, ya za rak, ulaş ma ya, ça lış tı ğı, uy ma yan, dü şün me,

ya şa ma, de ğiş tir mek.

B Bir den çok sı fat tam la ma sı var dır:

in san la rı eğit me yi amaç la yan bu ya zar sı fat sı fat isim


in san la rı eğit me yi amaç la yan bu ya za rın öy kü ve ro man lar ya za rak ulaş ma ya ça lış tı ğı nok ta sı fat isim


çağ daş uy gar lık sı fat isim


çağ daş uy gar lı ğa uy ma yan dü şün me ve ya şa ma bi çim le ri sı fat isim


C Öz ne bir den çok söz cük ten oluş muş tur: Bu cüm le nin öz ne si in san la rı eğit me yi amaç la yan bu ya za rın

öy kü ve ro man ya za rak ulaş ma ya ça lış tı ğı nok ta sö zü dür.

D Bağ laç kul la nıl mış tır: öy kü ve ro man lar, dü şün me ve ya şa ma bi çim le ri

E se çe ne ğin de il geçlere (edatlara) yer ve ril di ği be lir til mek te dir oy sa bu cüm le de il geç kul la nıl ma mış tır.

Ce vap E

14243

1444442444443

123

144424443

Anlatım Türleri

336

ES

EN

YA

YIN

LAR

I


Yal nız ya pıt la rı nın içe ri ğiy le de ğil, an la tı mın da ki us-

ta lık, kul lan dı ğı dil ve ha re ket li an la tım tek ni ğiy le de

ede bi ya tı mı zın bü yük us ta la rın dan bi ri dir o.

Bu cüm ley le il gi li ola rak aşa ğı da ve ri len ler den

han gi si yan lış tır?

A) “Ya pıt la rı nın” söz cü ğü, hem ya pım hem çe kim eki

al mış tır.

B) Ün süz yu mu şa ma sı na uğ ra mış söz cük ler var dır.

C) Bağ laç kul la nıl mış tır.

D) Ad tam la ma sı nın ara sı na sı fat gir miş tir.

E) “Yal nız” söz cü ğü sı fat ola rak kul la nıl mış tır.

ÇÖ ZÜM

A “Ya pıt la rı nın” söz cü ğü, hem ya pım hem çe-

kim eki al mış tır. Bu ek le ri şöy le gös te re bi li-

riz:

yap – ›t – lar – › – n›n

fiilden isimyapan ek

ço¤ul eki iyelik eki ilgi hâli eki14444244443çekim ekleri

B Ün süz yu mu şa ma sı na uğ ra mış söz cük ler

var dır: içe ri ğiy le, tek ni ğiy le, kul lan dı ğı

C Bağ laç kul la nıl mış tır: de ğil, ve, de

D Ad tam la ma sı nın ara sı na sı fat gir miş tir: ede-

bi ya tı mı zın bü yük us ta la rın dan bi ri

Bu cüm le de ki “yal nız” söz cü ğü sı fat ola rak de ğil

zarf ola rak kul la nıl mış tır.

Ce vap E


(I) Or ta lık ağır ağır ay dın la nı yor, top rak tan in ce cik

bu ğu lar yük se li yor du. (II) Ot lar ile pa muk fi de le ri da-

ha ayırt edi le mi yor du. (II I) Az son ra gü neş do ğa cak;

kıp kır mı zı, her ya nı ya kan bir gü neş... (IV) Top ra ğa

ba sa ma ya cak, sı cak tan so luk ala ma ya cak, bir fı rı nın

içi ne gir miş gi bi kav ru la cak in san lar. (V) Bü tün bun-

la ra kar şın, gü ne şin do ğu şu sa bır sız lık la bek le ni yor.

(VI) Gü neş de mek, ye ni bir gün de mek, umut de mek.


rak aşa ğı da ki ler den han gi si yan lış tır?

A) I. cüm le de ki “ağır ağır” iki le me si zarf tır.

B) II. cüm le de ki “ile” bağ laç tır.

C) II I. cüm le de ki “kıp kır mı zı” söz cü ğü pe kiş tir me sı-

fa tı dır.

D) V. cüm le de ki “kar şın” söz cü ğü il geç tir.

E) VI. cüm le de ki “umut” söz cü ğü kö kü ba kı mın dan

isim soy lu dur.

ÇÖ ZÜM: Bu par ça da ki nu ma ra lan mış cüm le ler le il-

gi li ola rak A, B, C ve D se çe nek le rin de be lir ti len ler,

doğ ru dur. Yan lış bil gi E se çe ne ğin de dir. Çün kü VI.

cüm le de ki umut söz cü ğü, kö kü ba kı mın dan isim

soy lu de ğil dir. Bu söz cük, bir fi il kö kü olan “um-”dan

tü re til miş tir.

Ce vap E

Anlatım Türleri

337

SÖYLEŞMEYE BAĞLI ANLATIM (DİYALOG) - MİZAHİ ANLATIM -

ÜNLEM7.

SÖYLEŞMEYE BAĞLI ANLATIM (DİYALOG)A.

ES

EN

YA

YIN

LAR

I

Söy leş me ye bağ lı an la tım; me tin le rin ko nuş ma-

lar dan olu şan bö lüm le rin de ve gün lük ha yat ta kar şı-

lık lı ko nuş ma lar la ger çek leş ti ri len her tür ile ti şim de ve

tar tış ma da kul la nı lan an la tım tü rü dür.

En az iki ki şi ara sın da ge çen kar şı lık lı ko nuş-

ma ya di ya log de nir. Gün lük ha yat, ile ti şim; ile ti-

şim de di ya log lar üze ri ne ku ru lu dur. Ko nuş ma-

yan, soh bet et me yen, dü şün dük le ri ni ve his set tik le-

ri ni baş ka la rı na an lat ma yan ve bun lar hak kın da baş-

ka la rı nın ne söy le ye ce ği ni me rak et me yen, gün lük ih-

ti yaç la rı nı di ya log lar dan ya rar lan ma dan kar şı la ma ya

ça lı şan bir in san dü şü nü le bi lir mi? Di ya log, in san ger-

çe ği nin vaz ge çil mez bir öge si dir.

le ri sa de ce ken di si ne iti raf et ti ği an lar da; yap tık la rı ya

da yap ma dık la rıy la il gi li ola rak ken di siy le he sap laş tı-

ğı za man lar da baş vur du ğu bir ko nuş ma bi çi mi dir. Ki-

şi nin ak lın dan ge çen, so mut bir mu ha ta ba ile til me-

yen ko nuş ma lar bi rer mo no log ola rak de ğer len di ri lir.

Mo no log, bir ki şi nin iç dün ya sı nı, ara cı sız bir şe kil de

oku yu cu ya sez dir me ama cı na hiz met eder.

Mo no log, be tim le yi ci an la tım da ele al dı ğı-

mız tah lil le ka rış tı rıl ma ma lı dır. Tah lil de söz an la tı-

cı ya ait tir. Ya ni kah ra man la rın iç dün ya la rı ve ka rak-

ter özel lik le ri bir an la tı cı ta ra fın dan oku yu cu ya ak ta-

rı lır. Mo no log da ise an la tı cı, oku yu cu ile kah ra man

ara sın dan çe ki lir ve kah ra man ken di iç dün ya sı nı, iti-

raf la rı nı, ken di siy le he sap laş ma sı nı doğ ru dan doğ ru-

ya ken di di liy le ya par. Tah lil, an la tı cı ta ra fın dan ya-

pı lan bir ruh çö züm le me si; mo no log ise kah ra ma nın

ken di siy le yap tı ğı bir iç ko nuş ma dır.

Söy leş me ye bağ lı an la tım; ti yat ro ve mü lâ kat

me tin le rin de, ro man, hi kâ ye, man zum hi kâ ye, şi ir;

soh bet, rö por taj, anı, ge zi ya zı sı, bi yog ra fi, oto bi yog-

ra fi, mek tup, gün ce gi bi ede bî ya da öğ re ti ci me tin

ni te li ği ta şı yan me tin le rin di ya log ve mo no log lar dan

olu şan bö lüm le rin de kul la nı lır. Bun lar dan ti yat ro,

oyun cu la rın ya pa cak la rı ha re ket le rin ve de ko run

an la tıl dı ğı bö lüm ler dış ta tu tul du ğun da, tü müy le

di ya log lar dan, za man za man da mo no log lar dan

oluş ma sı yö nüy le -tek ki şi lik oyun lar mo no log lar-

dan olu şur- di ğer ede bî me tin ler den ay rı lır.

Söy leş me ye bağ lı an la tı mın, tar tış ma lar da ve

ha ya tın her ala nın da kul la nıl dı ğı nı söy le miş tik. Söy-

leş me nin sağ lık lı bir ze min de de vam et ti ril me si,

aşa ğı da ki hu sus la rın da göz önün de bu lun du rul-

ma sı na bağ lı dır:

1. Söy leş me ye bağ lı an la tım da dil gös ter ge le-

ri olan ke li me ler ka dar dil dı şı gös ter ge ler de önem

ka za nır. Bu dil dı şı gös ter ge le rin en önem li le ri jest

ve mi mik ler dir. Söy leş me nin içe ri ği ne uy gun jest ve

Di ya log lar, ede bî me tin ler açı sın dan da son

de re ce önem li dir. Ede bî me tin ler de ki di ya log la rın,

kah ra man la rın si ya si, eko no mik, kül tü rel, psi ko lo jik

özel lik le ri, yaş la rı ve mes lek le riy le uyum lu ol ma sı ge-

re kir. Ya za rın bu uyu ma dik kat et me me si, met nin do-

ğal lık tan uzak laş ma sı na bu da met nin et ki le yi ci li ği ni

ve ger çek çi li ği ni yi tir me si ne ne den olur.

Bir ki şi nin ken di ken di ne ve ya san ki kar şı sın da

bi ri var mış gi bi ses siz bir bi çim de için den ko nuş ma-

sı na mo no log de nir. Mo no log, ki şi nin baş ka la rıy la

pay la şa ma dı ğı ya da pay laş mak is te me di ği ba zı şey-

Anlatım Türleri

338

ES

EN

YA

YIN

LAR

I

mi mik ler, ko nu şan la rın inan dı rı cı lı ğı nı ve et ki le yi ci li ği-

ni pe kiş ti rir.

2. Söy leş me de vur gu ve ton la ma lar da son

de re ce önem li dir. Vur gu, bir ke li me de ki he ce ler den

bi ri nin ya da bir cüm le de ki ke li me ler den bi ri nin di ğer-

le ri ne gö re da ha bas kı lı, da ha kuv vet li söy len me si dir.

Ko nu şa nın, he ce ler de ki vur gu la ra dik ka te ede rek ba-

zı he ce le ri vur gu lu ba zı la rı nı da vur gu suz söy le me si,

önem se di ği öge yi yük le me en ya kın yer de kul la na rak

ya da Türk çe nin di ğer ola nak la rın dan ya rar la na rak

da ha vur gu lu söy le me si hem mu ha ta bın da ken di siy-

le il gi li olum lu iz le nim le rin oluş ma sı nı hem de dü şün-

ce ve his le ri ni mu ha ta bı na doğ ru şe kil de an lat ma sı nı

sağ lar.

Söy leş me nin içe ri ği ne gö re se sin ba zı yer ler de

yük sel ti lip ba zı yer ler de al çal tıl ma sı na ton la ma de-

nir. Ton la ma, duy gu ve dü şün ce le ri ses ile bel li et-

me nin en önem li yol la rın dan bi ri dir. Bu bağ lam da ha-

ta sın dan ötü rü iş çi si ne kı zan bir pat ro nun ses to nuy-

la sev gi li si ne gü zel söz ler söy le yen bir âşı ğın ses to-

nu nun fark lı ol ma sı do ğal dır.

3. Söy leş me de ün lem ler den sık ça ya rar la nı lır.

Ün lem ler; hi tap edi len ki şi nin/ki şi le rin ni te li ği ne ve ko-

nu mu na; söy leş me nin ama cı na ve içe ri ği ne uy gun ol-

ma lı dır.

4. Söy leş me, “bağ lam”a ve ko nu şu lan ki şi-

le re gö re çe şit li de ği şik lik ler gös te rir. Ba zı ko nuş-

ma lar da res mi yet ba zı la rın da ise sa mi mi yet ön pla na

çı kar. Bir ki şi nin an ne si, kar deş le ri ya da çok sa mi mi

dost la rıy la ko nuş ma sıy la res mî gö rev li ler le ko nuş ma sı

ara sın da ba zı fark la rın ol ma sı son de re ce do ğal dır.

5. Söy leş me ye bağ lı an la tı mın önem li bir

bö lü mü ha zır lık sız ko nuş ma lar şek lin de ger çek le-

şir. Bu tür an la tım lar da dev rik ve ek sil ti li cüm le ler le,

tek rar lar ve an la tım bo zuk luk la rıy la sık ça kar şı la şı lır.

Çün kü söz lü an la tım, dü şü nü len le rin ve his se di len le-

rin bir an da söy len me si üze ri ne ku rul muş tur. Bir ya-

zar, an la ta cak la rı nı ya zı ya dök me den ön ce uzun sü-

re dü şü ne bi lir, yaz dık la rı nı si lip bun la rın ye ri ne ye ni-

le ri ni ya za bi lir. Oku yu cu, bun lar dan ha ber dar ol maz.

Çün kü o, bir çok tas lak tan son ra olu şan son me tin-

le kar şı kar şı ya dır. Baş ka bir de yiş le ya za rın, za ma-

nı ge ri ye al ma im kâ nı var dır ama söz lü an la tım da bu

im kân yok tur. Bir söz ağız dan çık tık tan son ra, o sö-

zü ge ri dön dür mek, söy len me miş farz et mek ola nak-

sız dır. Ya zı lı an la tım da ise bu du rum her za man ola-

nak lı dır.

ÖRNEK METİNLER

BOŞ BE ŞİK

I. Per de IV. Tab lo

De re de. Kay nak kı yı sı. Sağ da ya tık bir çam kü-tü ğü. Sol da bir ya lak. Ge ri de er gu van, mer sin kü-me le ri ara sın da bir ge çit. Sah ne ay dın lan dı ğı sı ra-da, Fat ma gü ğüm le ri kav ra mış dön mek üze re dir. Ha san, sağ dan, mer sin kü me le ri ara sın dan at la ya-rak sah ne ye gi rer. Sa pa nı elin de, ko va la dı ğı bir ku-şun ar dı na düş müş tür. Fat ma, Ha san’ı gö rün ce gü-ğüm le ri ni ye re bı ra kır. Ha san’ın ha re ket le ri ni iz ler. Ha san’ın at tı ğı taş bo şa gi der. Ko şa rak sol dan çı-kar. Az son ra tek rar sah ne ye dö ner. Ku şu sağ ta-ra fa doğ ru, sa pa nı nı ge rip ni şan la ya rak iz ler. At tı ğı ikin ci taş da bo şa gi der.

HA SAN : Kaç tı! FAT MA : (Fat ma, ça buk ha re ket ler le yer den

top la dı ğı bir iki ta şı Ha san’a uza tır.) Al!

HA SAN : (Fat ma’nın yü zü ne bak ma dan uzat-tı ğı taş la rı alır. Eği le rek mer sin kü-me si ne yak la şır, si ner, Fat ma’ya sin-me si ni, ayak ta dur ma ma sı nı işa ret eder.) Sin! Sin! Ayak ta dur ma! Ayak-ta du rur san kuş lar ür ker, kon maz lar.

FAT MA : (Ol du ğu yer de çö me lir. Ha san las ti ği-ni ge rer, ni şan alır, atar, ha yıf la na rak doğ ru lur.) Vu ra ma dın mı?

HA SAN : Kon ma dı lar ki, he men kaç tı lar. FAT MA : (Top la dı ğı taş la rı uza tır) Al bun la rı! HA SAN : (Taş la rı ön ce alır, son ra he men ye re

atar.) Bun lar ol maz! FAT MA : Sen na sıl ol sun is ti yor sun? HA SAN : (Yer de taş ara nır.) Da ha kü çük, yu-

var lak! FAT MA : Bu na sıl? HA SAN : Eh! FAT MA : Bu? HA SAN : Da ha iyi! Şöy le ağır, saç ma gi bi ol-

ma lı! Kuş lar kaç tı… FAT MA : Ge ne ge lir ler! Az bek le! HA SAN : Ha ni? Ner de ler? FAT MA : Ge lir ler ne re dey se! Ya la ğa su iç me-

ye iner ler! (Fat ma, avu cun da top la-dı ğı taş lar la, çam kü tü ğü ne otu rur.) Bun lar na sıl?

(Ha san, Göz le ri et raf ta, Fat ma’nın avu cu na bir ba kar, fe na de ğil an la mı na bir baş işa re tiy le kar-

Anlatım Türleri

339

şı lık ve rir.) FAT MA : Gel şöy le ya nı ma! Ah bap ola lım se nin-

le! HA SAN : (Omuz sil ker) Ne den ola lım? FAT MA : Ola lım iş te! Adın ne se nin? HA SAN : Ne ya pa cak sın adı mı? FAT MA : Se ni adın la ça ğı rı rım, fe na mı? HA SAN : Ha san! FAT MA : Ha san, gel se ne ya nı ma! HA SAN : Be nim ye rim iyi! FAT MA : Son ra bu taş la rı sa na ver mem ama! HA SAN : Ver mez sen ver me! Ben top la rım. FAT MA : Sen bon cuk oy nar mı sın? HA SAN : Oy na rım! FAT MA : Ya rın ben sa na bir di zi bon cuk ge ti ri rim

ge lir sen... HA SAN : (İl gi le nir, Fat ma’ya yak la şa rak) Na sıl

bon cuk? FAT MA : Bon cuk iş te! Ba ya ğı bon cuk... HA SAN : Se mer bon cu ğu mu? FAT MA : Se mer bon cu ğu. HA SAN : Kös le ri de var mı? FAT MA : Ol sun mu? HA SAN : (Fat ma’nın ya nı na otu rur.) Ol sun! Sı rı-

mı da ol sun! FAT MA : Sı rım sız olur mu? Ne re ye di ze cek sin

baş ka? HA SAN : Ama bir ku laç ol sun! FAT MA : Olur! (Fat ma, ya vaş ya vaş ço cu ğun saç la rı nı ok şar.) HA SAN : Adın ne se nin? FAT MA : Fat ma! HA SAN : Çok mu var sen de? FAT MA : Ne? HA SAN : Bon cuk? FAT MA : Çok var el bet! HA SAN : Ner de şim di? FAT MA : Ça dır da. HA SAN : Oğ lu nun mu o bon cuk lar? FAT MA : De ğil! HA SAN : Ni ye ba na ve re cek sin bon cuk la rı? FAT MA : Sen iyi ço cuk sun, tat lı ço cuk sun, ben

se ni sev dim de on dan! HA SAN : Oğ lu nu sev mi yor mu sun san ki? (Fat ma

ne di ye ce ği ni bi le mez, gü lüm ser.) Kız mı yok sa?

FAT MA : De ğil! HA SAN : Oğ lun, bon cuk la rı ba na ve rin ce bir şey

de mez mi? FAT MA : De mez!

HA SAN : Be nim anam bon cuk la rı mı baş ka sı na ver se ben kı ya me ti ko pa rı rım.

FAT MA : Son ner den bil din be nim oğ lum ol du ğu-nu?

HA SAN : Bu nu bil me ye cek ne var? FAT MA : Ner den bil din pe ki? HA SAN : Se nin ka dar ka dın la rın hep oğ lu var da

on dan... Ne za man ge ti rir sin bon cuk la-rı?

FAT MA : Ya rın! HA SAN : Sa bah tan mı? FAT MA : Sa bah tan! HA SAN : Unut ma ama! (Kal kar) . FAT MA : (Ha san’ı bi le ğin den ya ka lar.) Unut-

mam! Git me, otur bi raz da ha. HA SAN : Sı kıl dım. Gi de yim! FAT MA : Bi raz da ha ko nuş be nim le, öy le git! HA SAN : Ne ko nu şa yım? FAT MA : (Ha san’ı kol la rı nın ara sı na alır.) Sen

an ne ni mi çok se ver sin? Yok san ba ba-nı mı?

HA SAN : Bil mem! FAT MA : Bil mez olur mu sun? HA SAN : (Omuz sil ker.) İki si ni de iş te. FAT MA : Pe ki, en çok ki mi se ver sin? HA SAN : Hay dar’ı se ve rim, bir de Sa rı’yı. FAT MA : Hay dar kim? HA SAN : Hay dar, bi zim bir sak sa ğan var o! Ko-

nu şur! “Hay dar’a et” der, ye mi ni su yu nu ben ve ri rim. Sa rı da bi zim kö pek! Öy le kor ku suz dur ki!

FAT MA : Baş ka ki mi se ver sin? HA SAN : Meh med’i se ve rim. FAT MA : O kim? HA SAN : Kü çük kar de şim.

Necati Cumalı

(Ne ca ti Cu ma lı, Bü tün Oyun la rı)

Anlatım Türleri

340

Gez me nin bir ba ğım lı lık ol du-

ğu nu söy lü yor su nuz hep. Gez mek

için mi ya zı yor su nuz, yaz mak için

mi ge zi yor su nuz? Han gi si?

Se ya hat le ri min ço ğun da not lar

alı yo rum, son ra dan onu bir hi kâ ye-

ye dö nüş tü rü rüm di ye dü şün mü yo rum

hiç. 1980’ler de genç le rin tek bir bi let-

le Av ru pa’yı tren le gez me si ni sağ la-

yan In ter ra il ile do la şıp ge zi le ri mi yaz-

dı ğım da ede bi yat dün ya sın da dün ya-

yı ken di ola nak la rıy la ge zip bu nu ya-

zan ilk Türk kı zı ola rak anıl mak genç-

ken çok ho şu ma git miş ti. Ge zip de yaz mak çok gü zel

bir şey, üs te lik de in san la rın elin de bir ör nek ola rak ka-

lı yor. Pro to ti pe hâ lâ ih ti yaç du yan bir ül ke yiz. İn san la rın

“Bak, o yap tıy sa ben de ya pa bi li rim.” duy gu su nu his set-

me ye ih ti ya cı var.

“Yol da” hi kâ ye le ri ni oku yan her ke sin ak lı na ço-

ğun luk la şu so ru ge li yor: “Se ya hat le ri miz de, biz ne-

den bu ka dar il ginç olay lar ve in san lar la kar şı laş mı-

yo ruz?” Bu ra da da ya za rın hi kâ ye et me be ce ri si gi-

ri yor dev re ye. Na sıl or ta ya çık tı bu ge zi öy kü le ri?

Bi ri ha riç, ka rak ter le rin tü mü nün ad la rı nı de ğiş tir-

dim. Hi kâ ye ler ço ğun luk la dört beş sa tır lık öy kü ler ama o

nok ta da ya zar ola rak ken di me mey dan oku ya rak “Hay di

bu ra dan bir hi kâ ye çı kart!” de dim. Hi kâ ye ler, sa yı sız se-

ya ha tin için den se çil miş öy kü ler den olu şu yor. Se ya hat-

ler de çok ko nuş kan, ya nın da ki ne dö nüp “Yol cu luk ne re-

ye hem şe rim?” di ye soh bet açan bi ri de de ği lim. Hat ta

oku ma yı -yol cu luk uzun sa- uyu ma yı is te rim, mü zik din le-

rim ama ba zen ya nı nı za il ginç bi ri dü şü ve rir.

Gab ri el Gar ci a Mar kiz’in “Oni ki Ge zi ci Öy kü sü”nü

oku du ğum da ak lı ma ge li ver di: “Be nim bir sü rü anım

var, ne den bun la rı hi kâ ye leş tir mi yo rum?” de dim. Ama-

cım, oku ra, git ti ğim ül ke ler de ki ya ban cı la rı an la tıp oku-

run o ya ban cı kül tür le ri baş ka bir göz le gör me si ni sağ la-

mak tı. Bu hi kâ ye le ri biz den bi ri nin an lat ma sı da önem-

liy di. Hi kâ ye le ri yo la hap set tim, tü mü ta şıt lar da ge çi yor.

Ta şıt tay ken ka pa lı bir alan da yız dır. Ken di miz le yüz leş-

me şan sı mız olur, er te le di ği miz bir çok şey ge ri ge lir, yü-

ze ye çı kar. Ba zen de bun lar acı tır ama gü zel bir acı dır

bu. Bü yü mek için bir şey le ri ka bul et mek ge re kir. Se ya-

ha tin bu an lam da bü yü me ye çok et ki si olan bir ey lem ol-

du ğu nu dü şü nü yo rum. He pi mi zin ha ya tı çok ba sit. Sı ra-

dan in san la rız as lın da. Ede bi ya tın en gü zel ta ra fı da bü-

tün bu sı ra dan lı ğın için de, he pi mi zin as lın da ne ka dar

özel in san lar ol du ğu nu gös ter me si de ğil mi? Bu hi kâ ye-

le rin de böy le bir ta ra fı ol du ğu nu dü şü nü yo rum. Be nim

ha yat ta ken di mi en iyi his set ti ğim yer yol dur. Ken di niz-

le ta ma men baş ba şa sı nız. En hoş ta ra fı ise bir sır rı nı-

zı an lat tı ğı nız ya ban cı yol cu ya bir da ha hiç rast la ma ya-

ca ğı nı zı san ma nız.

Okur kit le niz net çiz gi ler le bel li mi, yok sa her-

ke se mi hi tap edi yor su nuz?

Ço cuk lu ğum dan be ri Tür ki ye’nin ya za rı ol mak is te-

dim. Hiç bir ide olo ji nin ada mı ol ma yı dü şün me dim. Bü tün

Tür ki ye be ni oku sun, sev sin is te dim. As lın da bu nun al-

tın da Fre ud yen bir du ru mun yat tı ğı nı yad sı mak çok ço-

cuk ça olur el bet te ama ide olo ji ler üs tü, her ke sin tak dir

ede ce ği ve say gı du ya ca ğı bir ya zar ol ma yı ar zu et tim

hep. Ya za rın

hiç bir za man

ken di oku ru nu

se çe me ye ce ği-

ni de öğ ren dim

yıl lar için de.

Okur, ya za rı nı

se çi yor her za-

man. Öte yan-

dan çok zen gin

bir kül tü re sa hip

bir ül ke yiz biz.

Pek çok kül tü rü

ay nı an da ku-

“İki Ye şil Su Sa mu ru”, “Kum ral Ada Ma vi Tu na”, “Ge li bo lu”,

“İs tan bul lu lar” gi bi ses ge ti ren ro man ve öy kü le rin den ön ce ge zi

ya zı la rı ve ki tap la rıy la ta nı dı ğı mız Bu ket Uzu ner, se ya hat anı la rı nı

hi kâ ye leş tir di ği son öy kü ki ta bı “Yol da” ile kur gu ve ger çek li ği har-

man la ya rak oku ru he ye can lı bir yol cu lu ğa çı ka rı yor.

Bu ket Uzu ner’le “her kes ten ka çıp sak lan dı ğım yer” de di ği

Mo da’da ki ya zı evin de bir ara ya gel dik. Du va rın da “ken di seç ti ğim

ak ra ba la rım” di ye ta nım la dı ğı Dos to yevs ki’den Attila İl han’a, Sal va-

dor Da li’den Vir gi ni a Wolf ve Sev gi Soy sal’a uza nan bir sa nat ve

ede bi yat ai le si nin fo toğ raf la rı; ma sa sın da, dün ya nın dört bir ucun-

dan top la dı ğı renk li, fark lı ob je ler...

YOL LAR DAN Hİ KÂ YE ÇI KA RAN YA ZAR

Buket Uzuner

Aşa ğı da ki mülâkat söy leş me ye bağ lı anlatımla oluşturulmuştur.

Anlatım Türleri

341

Aşa ğı da ki manzumede de söy leş me ye bağ lı an la tım dan ya rar la nıl mış tır.

BA LIK ÇI LAR

Bu gün açız yi ne ev lâd la rım, di yor du pe der, Bu gün açız yi ne; lâ kin ya rın, ümîd ede rim, Su lar bi raz da ha sa kin le şir... Ne çâ re, ka der!

— Ha yır, su lar ne ka dar coş kun ol sa ben gi de rim, Di yor du oğ lu, ya rın sen bi raz ni nem le otur; Za val lı cık yi ne kaç gün dür iş te has ta... — Olur.

Bi raz da sen ça lış oğ lum, bi raz da sen ça ba la; Ni nen ba ban, iki mis kin, biz ar tık öl me li yiz...Ço cuk dü şün dü şi kâ yet li bir na zar la: — Ya biz, Ya ben na sıl ya şa rım siz ölür se niz? Hâ lâ

Dı şar da gür le ye rek kük re miş bir or du gi bi Dö ğer di sa hi li bin ler ce dal ga lar asa bî.

— Ya rın sen ağ la rı gün doğ ma dan ha zır lar sın;Sa kın ye dek bi raz ip, man tar al ma dan git me...Açın ca yel ke ni hiç bak ma, oy na sın var sın;Ka yık ço cuk gi bi dir: Oy nu yor mu kay det me,Do kun ma key fi ne; yal nız te tik bu lun, zî râDe niz ka dın gi bi dir: Hiç inan mak ol maz ha!

De niz dı şar da uzun say ha lar la bir hır çın Ka dın gü rül tü sü neş rey li yor du or ta lı ğa.

Ya rın kü çük gi de cek yal nız, öy le mi, ba lı ğa?O git mek is te di; “Sen ev de kal!” di yor... — Ya sa kınO gel me den ben ölür sem?… Tev fik Fik ret

cak la mış bu top rak lar. Be nim der dim de bü tün bu çe şit li-

li ği ayır ma dan her ke se ses le ne bil mek ve fark lı inanç ve-

ya fark lı si ya si dü şün ce ye sa hip okur lar ta ra fın dan be ğe-

niy le okun mak ol du hep.

“Yol da” ad lı ki ta bı nız da, her hi kâ ye nin so nu na

bir de ye mek ta ri fi ek le miş si niz. Oku ru, o ül ke le re

gö tür me nin baş ka bir yo lu muy du bu?

Evet. Öne ğin Ma lat ya’da ya şa yan bi ri si, bel ki ha-

ya tın da hiç Ha wa i’ ye gi de me ye cek ya da git mek is te-

me ye cek. İs te dim ki ki tap ta ta ri fi oku yan bir ka dın ya da

er kek, o ye me ği ya pa rak da mak ta dın da o ül ke yi zi ya-

ret et sin.

Ün lü şa ir ve ya zar Attila İl han’ın öğ ren ci le rin-

den bi ri si niz. Si zin ya zar kim li ği ni zin olu şu mun da

na sıl bir ye ri var İl han’ın?

Biz ya zar ada yı çı rak lar için, on dan din le di ği miz her

şey çok kıy met liy di. Ağ zı mız açık din ler dik onu üni ver-

si te de. Faz la sıy la köy ede bi ya tı nın ya pıl dı ğı, şeh ri yaz-

ma nın ne re dey se ayıp lan dı ğı bir dö nem de, Attila İl han’ın

kent kül tü rü nü ede bi yat dün ya mı za ge tir miş ol ma sı, be-

nim için çok ra hat la tı cı bir ne fes ti. Çün kü ben köy de bü-

yü me dim ve in san an cak en iyi bil di ği şe yi an la ta bi lir.

Ama ba zı dö nem ler de öy le sı kı şı yor ki in san, he le ki çok

genç se, tak dir edi le bil mek için o mo da ya uy ma sı ge rek-

ti ği ni sa nı yor. O sı ra da Attila İl han gir di ha ya tı mı za. Çok

kent liy di ve bur ju va ol ma nın da suç ol ma dı ğı nı söy lü yor-

du bi ze. Attila İl han’ın sa de ce bir ede bi yat us ta sı ola rak

de ğil, ya şam bi çi mi ola rak da ba na kat kı la rı nı say gıy la

an mak is te rim.

Şu an üze rin de ça lış tı ğı nız her han gi bir ro man

ya da öy kü var mı?

Evet, üç ki tap ça lış ma sı var elim de. İl ki “Uyum suz

Ba yan Def ne Tür ker’in Bü yük Ka çış Pla nı” ad lı bir ro-

man. Ro man la rı ma bir tür lü kı sa isim ler bu la mı yo rum!

Ro ma nın ka rak te ri, za man yol cu lu ğu ya pı yor. Dört za-

man da ge çi yor öy kü: La le Dev ri, Rö ne sans, 68’ler ve

ge le cek. Hiç nos tal jik bir in san de ği lim dir ben, “Ah o es ki

za man lar ne gü zel di!” de nir ya. Bu ser ze ni şe kar şı, as-

lın da her za ma nın ken di ne öz gü gü zel lik le ri nin ve hoş

ol ma yan yan la rı nın ol du ğu nu gös ter mek is ti yo rum bi raz.

Öte yan dan “Yol da”nın de va mı nı yaz ma pla nım var. Bir

de “çok yal nı zım.com” ad lı bir kı sa ro man üze rin de ça lı-

şı yo rum.

Bir ro ma na son nok ta yı koy du ğu nuz da ne his-

se di yor su nuz?

Ro man bi tip ka rak ter ler si zi terk edip gi din ce çok

kah ro lu yor su nuz. Çe kip gi di yor lar bir da ha dön me mek

üze re. Hâl bu ki yıl lar ca en ya kın la rı nız dan, ço cu ğu nuz-

dan ve sev gi li niz den da ha çok be ra ber olu yor su nuz on-

lar la. Her şey le ri ni bi li yor su nuz, kim ol duk la rı nı, iç dün-

ya la rı nı... Her hal de çok yal nız kal ma mak için bir ro man

bit me den bir di ğe ri ne baş lı yor ya zar lar.

Ay şe Bay rak tar

(SkyLi fe der gi si, Ni san 2009 sa yı sı)

Anlatım Türleri

342

Şa ir Eş ref, me mur ola rak ça lış tı ğı dev let

da ire si ne gi dip gel mek için bir eşek sa tın alır.

Eş ref, bir gün eşek le evi ne gi der ken kar şı dan fay-

ton la ge len Va li Kâ mil Pa şa, Eş ref’e ta kıl mak için

ara ba cı sı na dur ma sı nı em re der ve şa i re “Ma şal-

lah Eş ref Bey!” der, “Eşek len miş si niz.”

Eş ref he men ce va bı ya pış tı rır:

— Evet efen dim, ama eşek kâ mil, de, sı kın tı

çek mi yo rum.

İro ni, eleş ti ri nin do lay lı yol dan ya pıl ma sı nı

sağ lar. İro nik me tin lerde ki mi za hı an la mak, ba zen

ko lay ol ma z. As lın da ilk ba kış ta ken di ni ele ve ren,

mi za hi öge le ri he men ön pla na çı kan iro nik bir me tin,

ba şa rı lı bir me tin ola rak de ğer len di ri le mez. İro nik

me tin ler de ki mi zah, met nin gö rü nüş te an lat tı ğıy la

asıl an lat mak is te di ği ara sın da ki fark an la şıl dı ğın da

or ta ya çı kar.

MİZAHİ ANLATIMB.

ES

EN

YA

YIN

LAR

I

Gül dür me öge si nin ön plan da tu tul du ğu me tin-

ler de kul la nı lan an la tım tü rü ne mi za hi an la tım de nir.

Gü lünç lük (ko mik lik), “nor mal” ola rak ni te len di ri len-

le rin dı şı na çı kıl dı ğın da or ta ya çı kan bir du rum dur.

Bir ki şi nin nor mal den sa pan dav ra nış la rı nı ken di si-

nin nor mal say ma sı, yap tı ğı ey le min doğ ru lu ğun dan

emin ol ma sı, düş tü ğü du ru mu ya dır ga ma ma sı, bu

ne den le de sa kin ol ma sı ve ya şa dık la rı nı ola ğan mış

gi bi kar şı la ma sı, gü lünç lü ğü do ğu rur. Ko mik ola rak

ni te len di ri len ki şi le rin dav ra nış la rı, sı ra dan in san la rın

dav ra nış la rı na ben ze mez; bu ki şi ler olay, ki şi ve du-

rum la rı al gı la yıp yo rum la ma da fark lı bir man tık kul la-

nır. Ko mik lik, ba zen de ki şi le rin fi zik sel özel lik le ri nin

ve kı lık kı ya fet le ri nin abar tı lı şe kil de yan sı tıl ma sıy la

sağ la nır.

Mi zah, bir ül ke nin top lum sal de ği şim dö-

nem le rin de or ta ya çı kan ger çek lik le ri nin eleş ti rel

açı dan di le ge ti ril me sin de, top lum sal ve si ya sal

za af la rın ve ta lep le rin dil len di ril me sin de, ta bu la-

rın eleş ti ril me sin de de kul la nı la bi lir. As lın da mi-

za hi me tin le rin bir ço ğu nun ar ka pla nın da giz li ya da

açık eleş ti rel ve sor gu la yı cı bir ba kış açı sı var dır. Bu

eleş ti rel ve sor gu la yı cı ba kış açı sı, an la tı cı nın; ki şi le-

rin, top lu mun, olay la rın çe liş ki li ta raf la rı nı göz lem le-

me si ve met nin de kur ma ca dün ya nın ola nak la rın dan

ya rar la na rak bun la rı di le ge tir me si şek lin de ken di ni

gös te rir. Bu du ru mu şöy le so mut la ya bi li riz: Tut ku la-

rı nın esi ri ol muş bir ki şi nin dav ra nış la rı nın di le ge ti-

ril me si, oku yu cu ya/iz le yi ci ye ko mik ge le cek tir. Çün kü

bu ki şi nin dav ra nış la rı ve düş tü ğü du rum, ola ğa nın

dı şın da ve çe liş ki li ol ma sı na rağ men o, bü tün bun la rı

nor mal kar şı la mak ta dır. An la tı cı nın böy le bir du ru mu

göz ler önü ne se re bil me si, onun ha ya ta eleş ti rel ve

sor gu la yı cı bir ta vır la bak tı ğı nın gös ter ge si sa yı la bi lir.

O, bir ta raf tan gül dü rür ken öte ta raf tan da çe liş ki le re

dik kat çek mek te, ço ğu za man da mi zah yo luy la -giz li

giz li de ol sa- ki şi le ri ve top lu mu eleş tir mek te dir. Ben-

zer du rum lar, bir ko nuş ma nın yan lış an la şıl ma sın dan

kay nak la nan ko mik bir du ru mun ya da top lum da ki bir

ge le ne ğin çe liş ki li ta raf la rı nın di le ge ti ril me sin de de

söz ko nu dur.

Dil, mi za hi me tin ler de, di ğer ede bî me tin-

ler de ki ka dar özen li kul la nıl maz. Bu tür me tin ler,

ço ğun luk la her ke sin an la ya bi le ce ği ke li me ve cüm le-

ler le oluş tu ru lur. Gün lük ha yat ta kul la nı lan ke li me ve

cüm le ler den olu şan bu dil de, ah lâk ku ral la rın ca ayıp

sa yı lan ke li me le re ve ar go ya yer ve ril di ği de olur.

Mi za hi an la tım; ti yat ro, öy kü, ro man, fık ra, kö şe

ya zı sı me tin le rin de, ka ri ka tür ler de, po le mik içe rik li

me tin ler de, yer gi (hi civ) amaç lı sa ti rik şi ir ler de ve

do ğaç la ma ya da ya lı söz lü an la tı lar da kul la nı la bi lir.

Mi za hi me tin ler için de iro ni nin ve ka ra mi za hın ay rı

bir ye ri var dır.

İro ni: Söy le nen sö zün ter si ni kas te de rek ki-

şiy le ve ya olay la alay et me ye iro ni de nir. İro ni nin

es ki ede bi ya tı mız da ki kar şı lı ğı ta riz dir. Ta riz de

(ki na ye li söy le yiş te), an la tıl mak is te nen le rin, do lay lı

ba zen de si tem li bir ifa dey le di le ge ti ril me si, esas tır.

İro ni, söy le nen le söy len mek is te nen ara sın-

da ki zıt lı ğa da ya nır. İro nik ko nu şan ki şi, bir şe yi

söy ler gi bi gö rü nür ken as lın da onun zıd dı nı kas te der.

Söz ge li mi gö rü nüş te bir ki şi nin çok ze ki ol du ğu nu

an la tan bir me tin, de rin lik li dü şü nül dü ğün de bu nun

tam ter si ni an la tı yor sa, iro nik bir an la tım la oluş tu rul-

muş tur.

Anlatım Türleri

343

Bu sof ra cık, efen di ler -ki il ti kâ ma mun ta zır

Hu zu ru nuz da tit ri yor -şu mil le tin ha yâ tı dır

Şu mil le tin ki muz ta rib, şu mil le tin ki muh ta zır

Fa kat sa kın çe kin me yin, yi yin, yu tun ha pır ha pır

Yi yin, efen di ler yi yin, bu hân-ı iş ti hâ si zin

Do yun ca, tık sı rın ca, çat la yın ca ya ka dar yi yin

Efen di ler pek aç sı nız, bu çeh re niz de bel li dir

Yi yin, ye mez se niz bu gün, ya rın ka lır mı kim bi lir

Şu nâ di-i ni âm, ba kın ku dû mu nuz la müf te hir

Bu hak kı dır ga zâ nı zın, evet, o hak da el de bir

Yi yin, efen di ler yi yin, bu hân-ı zî-sa fâ si zin

Do yun ca, tık sı rın ca, pat la yın ca ya ka dar yi yin

Bü tün bu naz lı bey le rin ne var sa or ta lık ta say

Ha seb, ne seb, şe ref, şa taf, oyun, dü ğün, ko nak, sa ray

Bü tün si zin, efen di ler, ko nak, sa ray, ge lin alay

Bü tün si zin, bü tün si zin, ha zır ha zır, ko lay ko lay



il ti kâm : Lok ma et me, yut ma, yu tul ma.

mun ta zır : Bek le yen.

muh ta zır : Ölüm cül, can çe ki şen.

hân-ı iş ti hâ : İş tah sof ra sı.

nâ di-i ni âm : Ni met ler mec li si, ni met ler sof ra sı.

ku dûm : Ge liş.

müf te hir : İf ti har eden, övü nen.

hân-ı zî-sa fâ : Se fa lı sof ra.

ha seb : Asa let.

ne seb : Soy.

şa taf : Ça lım, süs.

sü rûr-ı in ti kâm : İn ti kam se vin ci.

il ti fat : İl gi gös ter me.

âb ü tâb : Gü zel lik, par lak lık (âb: Su, tâb: Isı.)

hân-ı can-fe zâ : Can ba ğış la yan sof ra.

fe râğ-ı hâl : Bir mül ke sa hip ol ma hak kı nı baş ka-

sı na terk et me hâ li.

şevk-i bâl : Gö nül ar zu su.

ka vî : Kuv vet li, da ya nık lı.

hân-ı pür-ne vâ : Çok ses çı ka ran (fer yat eden) sof ra.

Aşa ğı da ki şi ir, o dö nem de Os man lı Dev le ti’ni yö ne ten İt ti hat ve Te rak ki Par ti si’ni yer mek ama-

cıy la 1912’de ya zıl mış ironik bir metindir.

HÂN-I YAĞ MA

Bü yük lü ğün bi raz ağır da ol sa haz mı yok za rar

Gu rûr-i ih ti şâ mı var, sü rûr-i in ti kâ mı var

Bu sof ra il ti fâ tı nız dan iş te âb ü tâb umar

Si zin şu baş, be yin, ci ğer, bü tün şu kan lı lok ma lar

Yi yin, efen di ler yi yin, bu hân-ı can-fe zâ si zin

Do yun ca, tık sı rın ca, pat la yın ca ya ka dar yi yin

Ve rir za val lı mem le ket, ve rir ne var sa; mâ li ni

Vü cû du nu, ha yâ tı nı, ümî di ni, ha yâ li ni

Bü tün fe râğ-ı hâ li ni, olan ca şevk-i bâ li ni

He men yu tun, dü şün me yin ha ra mını, he lâ li ni



Bu har ma nın ge lir so nu, ka pış tı rın gi de ra yak

Ya rın ba kar sı nız sö ner bu gün ça tır da yan ocak

Bu gün ki mî de ler ka vi, bu gün ki çor ba lar sı cak

Atış tı rın, tı kış tı rın, ka pış ka pış, ça nak ça nak

Yi yin, efen di ler yi yin, bu hân-ı pür-ne vâ si zin

Do yun ca, tık sı rın ca, pat la yın ca ya ka dar yi yin!

Tev fik Fik ret

Anlatım Türleri

344

Bir na si ha tim var za ma na uy gunTut sö zü mü yat tık ça yat uyan maMeş hur bir ke lâm dır “Sen ka zan, sen ye!”El için yok ye re ate şe yan ma

Her ne re gi der sen ey le ta la nıÖy le yap ki ağ la ta sın gü le niBir sa at te söy le yüz bin ya la nıEl bir doğ ru söz söy ler se inan ma

Ana nın eri ne ça ğır ma pe derEv vel ahir sa na kö tü lük ederKem lik et elin den gel di ği ka darSa kın ey lik edip düş man ka zan ma

Ki me eyi de sen da rı lır, sö ğerMer ha met za ma nı de ğil dir me ğerYa nın da bi ri ni kes se ler eğerBir han çer de sen vur son ra utan ma

Ca ba dan bir kah ve ver me ah ba baEv vel ahir se ni ve rir ka sa baPa ran çok var ise ya tır şa ra baOlur ol maz sa da ka ya gü ven me

Yüz ver me sâi le, sar ma ya ka na Bir to kat vur eğ dir doğ ru ba ka na Bir yu dum su ver me ca nı çı ka na Ak lın top la, ser sem ol ma, su san ma

Üç par mak nok san ölç, öl çer sen ki le Tat lı söz ko nuş ma bir kim se ile Dört ku ru şa se kiz ku ruş et hi le Hi le kâr lık hoş sa nat tır usan ma

Eğer is ter isen ef kâr gör me mek As la gö nül yap ma çek me boş emek Ba ba nın hay rı na ver me bir ek mek Aç olup da ka pı ka pı di len me

He di ye na miy le bir şey gön der me Adet edip hiç mi sa fir kon dur ma Kom şun evi ya nar iken sön dür me El kâ rı (i)çün bir adım da uzan ma

Bir ye tim gö rün ce dök tür di şi ni Boz ma ğa ça ba la hal kın işi ni Gün de yüz ada mın vur kır leşini Bir ya ra lı sar mak için yel ten me

Kay na ğın tut var san su yun ben di ne Zi ra her kes pe send ede fen di ne Öz ak lın ye ti şir ken di ken di ne Ef la tun’da gör sen ak lın be ğen me

Key fin boz ma al tı için beş için Kor ku çek me olur ol maz iş için Ca nın fe da ey le bir sar hoş için Ku ru so fu la rın sö zü ne kan ma

Ya nın da sak la ma na mus, gay ret, arBil cüm le mek ru hu ey le ih ti yar Mey ha ne di bin de sec ca de yi sar Sa fâ sı ol ma yan yer de do lan ma

Ha ki kat tir sö züm ey le rim tef him Ne kim se den öğ ren ne ey le ta lim Ema ne ti ge ri ey le me tes lim Öte be ri ge çin, sa kın ev len me

Gö nül ver me gö züm ve fa sız kâ ra Gü zel ku mar öğ ren ala sın pa ra Gün düz gu lan pa ra, ge ce zam pa ra Ol da fe lek si te mi ne da yan ma

Hu zu rî ney ler sin dün ya rif’atin Kes me doğ ru luk tan meyl ü rağ be tin Ce nâb-ı mev la dan is te iz ze tin Her şaş kın sö zü nü du yup bu lan ma

Yu su fe li li Hu zu rî

sâ il: Sal dır gan.

su san mak: Susamak.

pe send et mek: Be ğen mek.

fent: Hi le.

bil cüm le: Bü tün.

mek ruh: İğ renç, tik sin di ri ci.

ih ti yar ey le mek: Üs tün tut mak.

tef him ey le mek: An lat mak, bil dir mek.

ta lim ey le mek: Öğ ret mek, bil gi ka zan dır mak.

rif’at: Yü ce rüt be.

Aşa ğı da ki şi ir, toplumsal sorunlara dikkat çekmek amacıyla ya zıl mış ironik bir metindir. Nazım

türü bakımından bir “taşlama” olan bu metin, tariz sanatının özgün örnekleriyle donatılmıştır.

TERS ÖĞÜT DES TA NI

Anlatım Türleri

345

Ka ra mi zah: Yal nız gül dür me yi de ğil, dü şün-

dür me yi ve yermeyi de amaç la yan mi zah tü rü ne

ka ra mi zah de nir. Ka ra mi zah in san da “Bu du ru ma

gül sem mi ağ la sam mı?” ya da “Gü le rim ağ la na-

cak ha li mi ze!” tü rün den dü şün ce le rin oluş ma sı nı

sağ la yan mi zah tü rü dür. İro niy le ka ra mi zah ara sın da

şöy le bir fark tır: Ka ra mi zah ta gül dü rü cü öge ler be lir gin

şe kil de kul la nı lır. Ya ni bu tür me tin ler de in sa nı ger-

çek ten gül dü ren bir ola yın ya da du ru mun an la tıl ma sı

söz ko nu su dur. Ama in sa nı gül dü ren bu du rum, ay nı

za man da in sa nın üzül me si ne de ne den ola cak bir du-

rum dur, bir so run dur, top lum sal bir çe liş ki dir, ka na yan

bir ya ra dır. Ka ra mi zah ta an la tı cı bu çe liş ki yi, bu so ru-

nu gös ter mek is ter. An la tı lan şey ler ger çek ten ko mik tir

ama ay nı za man da tra jik tir ya ni tra ji ko mik tir.

Ka ra mi zah, ede bi yat dı şın da ki sa nat lar da

özel lik le de si ne ma da kul la nıl abilmektedir. İz le-

yi ci ler, bir kah ra ma nın ba şın dan ge çen olay la ra bir

ta raf tan gül mek te öte ta raf tan üzül mek te hat ta ağ la-

ya bil mek te dir ler. Ka ra mi za hın böy le bir özel li ği var-

dır. İro ni de asıl amaç yer gi dir. Bu yer gi de mi zah, bir

sö zün ya da met nin, gö rü nüş te ki an la mı nın tam ter-

si nin kas te dil me siy le oluş tu ru lur. Ka ra mi zah ta böy le

bir du rum söz ko nu su de ğil dir, her şey apa çık tır.

Or ta da in sa nı ger çek ten gül dü rür ken ay nı za man da

dü şün dü ren ço ğu za man da üzen bir so run var dır. Ne

var ki ironide “yol göstericilik” sezilebildiği hâlde kara

mizah çoğu kez çözümsüzlüğe yaslanır.

Ka ri ka tür ler de, po le mik içe rik li me tin ler de, tar-

tış ma lar da, fık ra lar da, öy kü ler de, ti yat ro me tin le rin de

ka ra mi zah tan ya rar la nı la bi lir.

Ka ra mi zah ör ne ği sa yı la bi le cek pek çok ör nek biz de de mev cut tur: Sul tan İkin ci Mah mut’un Ni şan cı sı

olan Hâ let Efen di (1761-1822) bir çok ki şi yi öl dür müş, mer ha met siz bir ki şiy miş. Bir gün idam et ti re ce ği bir de li-

kan lı yı kur tar ma ya ge len ler: Efen dim, kıy ma yın, ba ğış la yın. O he nüz çok genç.” di ye yal va rın ca Ha let Efen di:

“Ca nım! Ki mi ne çok genç tir ya zık olur, di yor su nuz, ki mi ne de çok yaş lı dır, acı yın di yor su nuz. Pe ki,

ama boğ durt mak için ben her za man or ta yaş lı la rı ne re den bu la yım?” de miş tir.

Ka ra mi za hın en bi li nen ör ne ği, İh ti lal dö ne mi Fran-

sa’sı nın kra li çe si Ma ri e An to inet te ile il gi li dir. Kra li çe nin,

sa ra yın önün de bağ rı şan la rın gü rül tü sü üze ri ne sa ray

bal ko nu na çı kıp hal ka” Ne is ti yor su nuz?” di ye sor duğu;

hal kın “Açız, ek mek bu la mı yo ruz, yi ye cek ek me ği miz

yok!” de me si üze ri ne de kra li çenin, hal ka “Ek mek bu la-

mı yor sa nız pas ta yi yin!” de di ği ri va yet edil mek te dir.

ES

EN

YA

YIN

LAR

I

Anlatım Türleri

346

Bü tün ma hal le aya ğa kalk tı: “Dam da de li var!”

So kak, bir baş tan bir ba şa, de li yi sey re ge len ler le

dol muş tu. Ön ce ka ra kol dan, son ra mü dü ri yet ten ara ba

ile po lis ler gel di. Ar ka dan it fai ye ye tiş ti. De li nin an ne si:

“Yav rum, oğ lum, in aşa ğı!... Ha di ço cu ğum!...” di ye yal-

va rı yor du. De li: “Muh tar yap maz sa nız, ken di mi aşa ğı

ata rım!” di yor du.

İt fa i ye er le ri, de li aşa ğı at lar sa tu ta bil mek için bran-

da be zi ni aç tı lar. Do kuz it fa iye ci, uç la rın dan tut tuk la rı

bran da be zi ni apart ma nın çev re sin de do laş tır mak tan ter

için de kal mış lar dı. Ko mi ser: “Ri ca ede rim, in kar de şim

aşa ğı!” di ye ya rı kor kut mak is ter ce si ne, ya rı da yu mu şak

bir ses le de li yi kan dır ma ya ça lı şı yor du.

— Muh tar ya pın ine yim! Yok sa ken di mi aşa ğı ata-

rım.

Yal var mak, ya kar mak, kor kut mak, hiç bi ri pa ra et-

me di.

— Kar de şim, ya hu... İn be aşa ğı!

— Şun la ra bak!... Be ni aşa ğı in di re ce ği ni ze siz yu-

ka rı çık sa nı za...

Ka la ba lık tan bi ri: “Muh tar yap tık di ye lim.” de di.

Baş ka bi ri: “Ol maz ya hu!” de di, “De li den muh tar olur

mu hiç?”

— Al lah Al lah... Sa hi den muh tar ya pa cak de ği liz

ya...

Bas to nu na da yan mış bir ih ti yar: “Ol maz!” de di,

“Sa hi den de, şa ka dan da yap sa nız ol maz.”

— Bel ki iner...

— İn mez. Ben bun la rı bi li rim. Bir ke re yu ka rı çık tı-

lar mı, ar tık in mez ler.

— He le bir ke re aşa ğı in sin, ko lay!

— İn mez!

Aşa ğı dan bi ri si: “Se ni muh tar yap tık!” di ye ba ğır dı,

“Hay di in aşa ğı!...”

De li, oy na ma ya baş la dı:

— İn mem! Şe hir Mec li si’ne üye yap maz sa nız, ken-

di mi aşa ğı ata rım.

İh ti yar, et ra fın da ki le re: “Na sıl? Ben si ze de me dim

mi?” de di.

— İs te di ği ni ya pa lım.

— Ne ya par sa nız in mez. İn san bir ke re da ma çı ka-

cak ka dar de lir di mi aşa ğı in mez.

Ko mi ser: “Yap tık!” de di, “Se ni Şe hir Mec li si’ne üye

yap tık. Ha di kar de şim in aşa ğı da ar ka daş la rı nı bek let-

me!...”

— İn mem! Be le di ye Baş ka nı ya pın ine yim!

İh ti yar: “Gör dü nüz mü?” de di, “Vak tiy le ge rek ti.

Şim di hiç in mez.” Ko mi ser: “Ya ni Be le di ye Baş ka nı yap-

sak ne olur, ya pa lım.” de di. Son ra iki eli ni ağ zı na bo ru

ya pıp yu ka rı ya ses len di:

— İn kar de şim!... Se ni be le di ye baş ka nı yap tık, in

de va zi fe ne baş la!

De li gö bek ata rak:

— İn mem, bir de li yi be le di ye baş ka nı ya pan la rın

ara sın da be nim ne işim var? İn mem!

— Pe ki, ne is ti yor sun?

— Ba kan ya par sa nız ine rim!

Aşa ğı da ki ler kı sa bir tar tış ma dan son ra “Pe ki yi!”

de di ler, “Se ni ba kan da yap tık! Hay di ar tık in aşa ğı!...

İn... Bak her kes se ni bek li yor.”

De li, eli ni bur nu na gö tü rüp na nik yap tı:

— İn mem! Bir de li yi ba kan ya pan la rın arasına iner

mi yim ben...

— Hay di kar de şim, se ni ba kan da yap tık, öbür ba-

kan lar se ni bek li yor. Hay di in!...

— Yağ ma mı var, ine yim de be ni tı mar ha ne ye ka-

pa tın! İn mem!...

İh ti yar adam: “Bo şu na uğ raş ma yın, in mez!” de di.

“Ben bu de li le ri ga yet iyi bi li rim. Si zi de ba kan yap sın lar,

siz de in mek is te mez si niz.”

De li, bar bar ba ğı rı yor du:

— Baş ba kan yap maz sa nız, ka rış mam, ken di mi

aşa ğı ata rım.

“Yap tık!” di ye ba ğır dı lar, “Se ni baş ba kan yap tık.”

İh ti yar adam: “İn mez!” de di. De li tek rar oy na ma ya

baş la dı. Son ra da: “Kral ya pın, ine yim!” de di, “Kral yap-

maz sa nız ken di mi aşa ğı ata rım.”

İh ti ya rın de dik le ri doğ ru çı kı yor du. Ona da nış tı lar:

— Ne der si niz? Kral ya pa lım mı?

Aşa ğı da ki öy kü, öy kü le yi ci an la tım dan ve söy leş me ye bağ lı an la tım dan ya rar la nı la rak ya zı lan mizahi

bir me tin dir. Me tin de, ko mik bir olay dan yo la çı kı la rak oku yu cu nun gül dü rül me si sağ lan mış, fa kat ay nı

za man da si ya set çi ler le il gi li gön der me ler de bu lu nu la rak ka ra mi zah ya pıl mış tır.

DAMDA DELİ VAR

Anlatım Türleri

347

İh ti yar: “İş iş ten geç ti.” de di, “Ar tık ne der se yap-

mak zo run da sı nız. Bir ke re na sıl ol sa baş ba kan ol du.”

“Se ni kral yap tık bi ra der!” di ye ba ğır dı lar, “Hay di

ba ka lım, ar tık in!...”

Dam da gö bek atan de li: “İn mem!” de di.

— Ne is ti yor sun? Kral da yap tık iş te!

— Yaa a... İn mem. İm pa ra tor ya pın ine yim, yok sa

ken di mi aşa ğı ata rım.

İh ti yar: “Atar!” de di.

“Yap tık!” di ye ba ğır dı lar, “Se ni im pa ra tor yap tık.

Hay di gel aşa ğı!...”

De li: “Si zin gi bi ser sem le rin ara sın da be nim gi bi im-

pa ra to run ne işi var?” de di.

— Pe ki, ne is ti yor sun? Söy le de onu ya pa lım. İn

be kar de şim!...

Dam da ki de li: “Ben im pa ra tor mu yum?” di ye sor du.

Aşa ğı dan ba ğır dı lar:

— İm pa ra tor sun!

— Ma dem ki im pa ra to rum, ca nım is ter se ine rim,

is te mez se in mem!... İn mi yo rum iş te!

Ko mi ser kız dı. “At lar sa at la sın be!... Bir de li ek sik

olur dün ya dan!...” di ye dü şün dü. Dü şün dü ama, ba şı na

bir iş çı ka bi lir di. İt fa i ye ko mu ta nı, ih ti ya ra: “Şim di ne ya-

pa ca ğız?” di ye sor du, “Bu de li hiç aşa ğı in mez mi?”

— İner.

— Na sıl?

— Bı ra kın da ben in di re yim!...

Her kes ih ti ya rın de li yi na sıl aşa ğı in di re ce ği ni me-

rak edi yor du. İh ti yar, dam da ki de li ye: “İm pa ra tor haz-

ret le ri!” di ye ba ğır dı, “Aca ba al tın ca ka ta çık mak ar zu

bu yu ru lur mu?”

De li ga yet cid di: “Pe kâ lâ!” de di. Da ma açı lan de-

lik ten içe ri gir di. Mer di ven le ri in di. Al tın ca kat pen ce-

re sin den ka la ba lı ğa ba kı yor du. İh ti yar:”Haş met pe nah!

Be şin ci ka ta çık mak is te mez ler mi?” di ye sor du. De li:

“Çı ka rım!” de di. Her kes şaş kın lık için dey di. Dör dün cü

kat pen ce re sin den ka la ba lı ğı sey re den de li ye ih ti yar:

“Say gıde ğer im pa ra to rum, aca ba üçün cü ka ta çık mak

ar zu bu yu rur lar mı?” de di. De li: “El bet te!” di ye ce vap

ver di. De li üçün cü kat pen ce re sin dey di. Ar tık dam da ki

gi bi gö bek at mı yor, oy na mı yor du. Üze ri ne sa hi ci bir kral

cid di li ği gel miş ti.

— Muh te rem im pa ra to ru muz, ikin ci ka ta çık mak

is te mez ler mi?

— İs te rim.

İkin ci ka ta da in miş ti.

— Zât-ı haz met pe nâ hî le ri bi rin ci ka ta çık mak ar zu

eder ler mi?

De li so ka ğa gel miş ti, ka la ba lı ğın ara sın day dı. Doğ-

ru ca ih ti ya rın yan ına git ti. Eli ni ih ti ya rın om zu na koy du:

“Ulan!” de di, “Se nin de de li ol du ğun na sıl bel li. De li, de-

li nin hâ lin den an lar.” Son ra ko mi se re: “Hay di ba ka lım,

şim di be ni bağ la da tı mar ha ne ye gön der.” de di. “De li ye

na sıl mu ame le edi lir, öğ ren din mi?”

De li yi gö tü rür ler ken me rak lı bir ka la ba lık ih ti ya rın

et ra fı nı al dı lar:

— Bey ba ba, na sıl yap tın

bu işi ya hu?

İh ti yar:

— Eee e ko lay de ğil, kırk

se ne po li ti ka için de yoğ rul duk.

Son ra bir gö ğüs ge çi re-

rek: “Ah, ah!...” de di, “Şim di

ba cak la rım da der man ol sa,

ben de da ma çı kar dım, kim se

de aşa ğı in di re mez di.” Aziz Nesin

(Aziz Ne sin, Dam da De li Var)

Anlatım Türleri

348

ÖLÇME – DEĞERLENDİRME 17 Söyleşmeye Bağlı Anlatım - Mizahi Anlatım

BİLGİ – YORUM

1. Söy leş me ye bağ lı an la tı mı gün lük ha ya-

tın ger çek le ri ve zo run lu luk la rı açı sın-

dan ele alı nız.

7. Söy leş me de ün lem le re baş vur mak, bir

zo run lu luk ola rak de ğer len di ri le bi lir mi?

2. Di ya log ve mo no log kav ram la rı nı ta nım-

la yı nız.

8. Söy leş me ye bağ lı an la tı mın önem li bir

bö lü mü nün ha zır lık sız ko nuş ma lar şek-

lin de ger çek leş me si nin do ğal so nuç la rı

ne lerdir?

3. Ede bî me tin ler de ki di ya log la rın inan dı rı-

cı ve et ki le yi ci ol ma sı ne le re bağ lı dır?

9. Bir ey lem, ki şi, du ru mun gü lünç ol ma sı

te mel de ne ye bağ lı dır? Ver di ği niz ce vap-

tan yo la çı ka rak mi za hi me tin ler de mi za-

hın na sıl sağ lan dı ğı nı söy le yi niz.

4. An la tı cı la rın mo no log la ra baş vur ma la-

rı nın ge rek çe le ri ni, in san ger çe ğin den

yo la çı ka rak açık la yı nız.

10. Mi zah ile sor gu la yı cı ve eleş ti ri ci ba kış

açı sı ara sın da na sıl bir iliş ki ku ru la bi lir?

5. Söy leş me ye bağ lı an la tım han gi me tin

türlerin de kul la nı la bi lir?

11. Di lin, mi za hi me tin ler de, di ğer ede bî

me tin ler de ki ka dar özen li kul la nıl ma ma-

sı nın ne den le ri ne ler ola bi lir?

12. İro ni ile ka ra mi za hı ta nım la ya rak bun lar

ara sın da ki te mel fark la rı be lir ti niz.

6. Söy leş me de vur gu ve ton la ma la rın öne-

mi ni be lir ti niz.

ES

EN

YA

YIN

LAR

I

Anlatım Türleri

360

1. Yıllar boyu çantalarındakileri heyecanla taşıyan

postacılar, artık eskisi gibi değiller. Kredi kar-

tı ekstrelerini, faturaları, noter ve mahkeme bil-

dirimlerini taşımaktan neden heyecan duysun-

lar ki? Bundan dolayı postacılar artık taşıdıkları

evrak ve faturaları apartman girişine bırakmakla

yetinir oldular.

Bu parçanın anlatımıyla ilgili olarak aşağıda-

kilerden hangisi söylenemez?

A) III. kişili anlatıma başvurulmuştur.

B) Soru yoluyla düşündürme yoluna gidilmiştir.

C) Karşılaştırma yapılmıştır.

D) Neden-sonuç ilişkisi kurulmuştur.

E) Koşul öne sürülmüştür.

(LYS 2013)

2. Kendi yaşantımı düşündüm; bulunduğum çevre-

leri, iş yerlerini, tanıdığım insanları... Boş vere-

bilseydim, hiçbir şeye aldırmasaydım, üzülecek

yerde gülseydim... Ama yapamadım, anlama-

mıştım yaşamın maskeli bir balo olduğunu. İn-

sanların her gün, her an değişik maskeler tak-

tıklarını... Ben de kendime çeşitli maskeler ha-

zırlamalıymışım! Boy boy, renk renk... Yerine gö-

re kullanmalıymışım, duruma göre... Güleç, kız-

gın, asık suratlı, üzgün, perişan, mutlu... Hepsi-

nin yeri geldi ama yapamadım. Hep kendi yüzü-

mü taşıdım. “Binbir surat” denilen insanlar ara-

sında maskesiz biri yaşayabilir miydi? Dayanabi-

lir miydi?

Bu parçanın anlatımıyla ilgili olarak aşağıda


A) Benzetmeden yararlanılmıştır.

B) Öykülemeye başvurulmuştur.

C) Niteleyici sözcüklere yer verilmiştir.

D) Örneklerden yararlanılmıştır.

E) Karşıt kavramlar kullanılmıştır.

(LYS 2013)

3. Fransa’nın Lille Üniversitesinde yapılan bir araş-

tırmanın sonucu aşağıda aşamalı olarak anlatıl-

mıştır.

I. Yapılan araştırmada, gerçek bir ev hayatı-

nın sanal ortama taşındığı bir oyun kullanıldı.

Katılımcıların oturduğu masada bu oyun açı-

lıp kendilerine iki ev gösterildi. Bu iki ev, oda-

daki eşyalar, mobilyalar, yapılar, renk ve bo-

yut açısından birbirinden farklıydı.

II. Birinci deneyde katılımcılara, bu iki sanal ev

ikişer dakika gezdirildi. Ziyaret ettikleri ilk ev-

de Mozart’ın Little Night Music adlı eserinin

bir kısmı dinletildi.

III. Diğer evi ziyaret ettiklerinde ise rastgele seçi-

len bir müzik dinletildi. Deneyin son aşamasın-

da katılımcılara, “Sizden, sevdiğiniz evi seç-

menizi istiyoruz ancak bu seçimden önce is-

tediğiniz evi tekrar ziyaret edebilirsiniz, geziniz

bitince haber verin.” dendi. Bu gezme aşama-

sında ise katılımcılara hiç müzik dinletilmedi.

IV. Sonuçta, 15 kişinin 13’ü, Mozart’ın eserinin

dinletildiği odayı ziyaret etti ve bu evi çok

sevdiklerini belirtti. Denekler, zamanlarının

%85’ini geçirmek için yine bu eserin dinletil-

diği odayı seçti.

V. Çalışmanın ikinci ayağında ise Mozart’ın ay-

nı eseri, bozuk bir sesle dinletildi. Önce yapı-

lanlar tekrar edildi. Sonuçlar şaşırtıcıydı: Ka-

tılımcılar her ne kadar önceki deneyde şarkı-

yı sevseler de şarkı bozuk biçimiyle çalınınca

o evde zamanlarının sadece %5’ini geçirme-

yi tercih ettiler.

Yukarıda verilen numaralanmış aşamalarla ilgi-

li olarak aşağıdakilerden hangisi söylenebilir?

A) I. aşamada, karşılaştırma yapılmıştır.

B) II. aşamada, şart bildiren cümlelere yer veril-

miştir.

C) III. aşamada, tanık göstermeye başvurul-

muştur.

D) IV. aşamada, öznel anlatım söz konusudur.

E) V. aşamada, amaç belirtilmiştir.

(LYS 2013)

ES

EN

YA

YIN

LAR

I

TEST – 5

Anlatım Türleri

361

4. I

Neden yazılır bir şiir

Neden okunur bunca yazı

Çünkü nasıl aşılabilir başkaca

İnsanın karmaşıklığı

II

Erenler tutmuş elimizden muhabbetle

Avunur gideriz ikliminde şiirin

Devrolur nöbet Veysel’den Veysel’e...

Daha dermedik tamını çiçeklerin

Gönül bahçemiz öyle geniş, öyle derin...

Şiirle ilgili düşüncelerini böyle dile getiren

şair, şiirlerinde aşağıdakilerden hangisine

öncelik verir?

A) Sanatlı bir dile

B) İmgelere

C) Saf şiirin özelliklerine

D) İnsanın iç dünyasına

E) Biçimsel kusursuzluğa

(LYS 2013)

5. Şiirin en önemli unsurlarından biri de söz sanat-

larıdır. Edebî sanatlar, dizelere çağrışım zengin-

liği ve çok boyutluluk katar.

Buna göre aşağıdakilerden hangisinin, çağrı-

şım yönünden zengin olduğu söylenemez?

A) Kanı çekiliyor evlerin

Eriyip dökülüyor damlar

B) Sonsuzlaşan yollara dalmış

Tasalı gözler olur camlar

C) Bir bahar sabahının karanlığında ıssız

Gökte diz çökmüş iki titrek ışıklı yıldız

D) Güneşle beraber söndüğüm akşam

Ağlayacak hangi rüzgâr kim bilir

E) Mesut olmuş görmek isterdim hepinizi

Her bahar gününde dertliyi, ümizsizi

(LYS 2013)

6. Bir yer de ya şa ma yı sev mek için ora da mut la ka

anı la rı nı zın ol ma sı ge rek li. Yok sa ev ler so ğuk

bi rer du var yı ğı nı, cad de ve so kak lar ya ban cı la-

ra ait yer ler dir. Si ze dost ça bak ma yan bu oto büs

du ra ğın da eğ re ti eğ re ti bek ler si niz. Ye ni bir eve

ta şın ma nın bir çok in sa na hiç çe ki ci gel me me si-

nin ne den le ri de as lın da bun lar dır. Evin du var la-

rın da geç mi şi ni zin o acı tat lı anı la rın dan hiç bir iz

yok tur. Bir ta nış la iş dö nü şü kar şı la şıp dost ça iki

çift laf edil miş o es ki so ka ğı nız la hiç bir ben zer li-

ği bu lun maz bu so ka ğın. Her şey, ses ler, renk ler

si zin dı şı nız da akıp gi der gi bi dir. Bu yüz den, ha-

ya tı nı za ye ni gi ren bir ye ri be nim se mek için za-

ma na ih ti ya cı nız ola cak tır. Ora yı se ve mez si niz.

Ta ki anı bi rik ti re ne ka dar.


han gi si yo ktur?

A) İki le me le re yer ver me

B) Kar şı laş tır ma ya baş vur ma

C) Bir den çok du yu ya ses len me

D) Be tim le yi ci öge ler den ya rar lan ma

E) Bi rin ci ki şi li an la tım la oluş tu rul ma

(ÖSS 2009)

7. Şi i rin, dil ve im ge ara cı lı ğıy la ger çek li ği yo ğun-

laş tı ran, en öz lü ve en az sö ze in dir ge yen bir an-

la tı mı var dır.

Aşa ğı da ki ler den han gi si bu cüm le de söy le-

ne ne ör nek gös te ri le mez?

A) Dün ya nın en gü zel ka dı nı bu oy du

Saç la rı nı ta ra sa baş tan ba şa Ru me li

B) Dağ dağ o gü zel ses, bü tün et ra fı ge zin di

Gör müş ve ge çir miş de ni zin kal bi ne sin di

C) İn san lar yüz yıl lar dır ev ler yap tı lar

İri li ufak lı bir bi rin den fark lı

D) De mir ci ler bir neh ri döv mek te dir

Ucuz bir tar la ya su nul mak üze re

E) Baş ka dır çün kü bu ak şam bü tün ak şam lar dan

Gü ne şin veh mi sa ray lar ya ra tır cam lar dan

(ÖSS 2009 Ed-Sos)

1. Aşa ğı da ki par ça lar dan han gi si tan rı sal (hâ kim)

ES

EN

YA

YIN

LAR

I

1 E 2 B 3 A 4 D 5 E 6 E 7 C

Anlatım Türleri

362

an la tı cı nın ba kış açı sıy la ve ril miş tir?

A) Ma sa dan kalk tık, Enui ce pen ce re ye doğ ru ağır

ağır yü rü dü ve tes pih ağa cı na ba kar ken şöy le

de di: “Kuş lar tü nek le ri ne yer le şi yor, bi zim için

yat ma vak ti.”

B) Baş he kim işit miş, gel di bak tı. Baş he kim ba ba-

mın pek ya kın dost la rın dan ol du ğu için ta nı şı-

rız. Be ni oda sı na gö tür dü, ko nuş tuk, bi raz avun-

dum, ama içim de ki coş ku yu ye ne mi yor dum.

C) El sal la mak, gü le gü le di ye ba ğır mak is ter di.

Bah tı nız açık ol sun de mek is ter di. Fa kat el sal-

la ya maz dı, bir eli bü tün ko luy la bir lik te Ku tü la-

ma re’de, bir kum te pe sin de kal mış tı, öbür eli de,

pis, se fil fa kat ko ca man tor ba sı nı tu tu yor du.

D) Kon so lun üze rin de bir cam fa nu sun al tı na kon-

muş es ki usul bir sa at, sa rı yal dız çer çe ve li bü-

yük çe bir ay na ve ay na nın üst ta ra fın da, du-

var da kı lıf la rıy la asıl mış ba ba ma ait bir çift çak-

mak lı ta ban ca du ru yor du.

E) Ka ran lık göz be bek le ri me ka dar iler li yor. Ki ta-

bı ya vaş ça bir ke na ra bı ra kı yo rum. Ba şı mı kal-

dı rıp az öte de otu ran kız kar de şi me ba kı yo rum.

Çe ne si ni diz le ri ne da ya mış, ka ran lı ğı din li yor.

“Ya se min hep ay nı.” di ye ge çi ri yo rum içim den.

(ÖSS 2009 Ed-Sos)

2. Yağmur yağarken gök gürlerse hiç korkmam.

Ses olsun yeter ki. Kuşlar ötüşerek uçuşsun

gökyüzünde. Çaylar şekerli olsun ki kaşıklar şı-

kır şıkır sesler çıkarsın. Konuşulacak bir şeyler

olsun. Dost olsun, arkadaş olsun; teyzeler, am-

calar olsun. Evrenin boşluğuna bırakırken ken-

dimizi, avuçlarımızda sımsıcak kalbimiz olsun…

Olsun, her şey olsun ama sessizlik olmasın.

Bu parçanın anlatımında aşağıdakilerden

hangisi yoktur?

A) Nesnel bir anlatımdan yararlanma

B) Birden fazla duyuya seslenme

C) Pekiştirmeye başvurma

D) Yinelemelere yer verme

E) Devrik cümleye yer verme(YGS 2013)

3. Ya şa dı ğı mız gün le ri du yu rur bi ze ede bi yat der gi-

le ri. Ya şa mı ka lı cı yan la rıy la ve rir. He le en ta ze

şi ir ler, di ze ler! Ataç, “Ölür ken ba na en genç şa-

i rin en son şi i rin den di ze ler oku sun lar.” de miş.

Ben de her sa bah uya nır uyan maz, her ge ce yat-

ma dan ön ce, en ye ni di ze le ri oku rum. Ta ze di-

ze ler le ya şa mak ka dar ki şi yi genç leş ti ren, ya şa-

ma bağ la yan bir şey ola maz. Ne de miş Ba ude lai-

re: “Sağ lık lı bir ki şi yir mi dört sa at ek mek siz ya-

şar ama şi ir siz as la.” Şi ir oku ma nın ta dı nı alır sa-

nız siz de hak ve rir si niz bu sö ze.



A) Ta nık lık lar dan ya rar la nıl mış tır.

B) Ola sı lık di le ge ti ril miş tir.

C) Ko şul be lir til miş tir.

D) Öz nel lik ağır bas mak ta dır.

E) Ni te len dir me ler den ya rar la nıl mış tır.

(LYS 2010)

4. Ga ze te ci ol mak bir ay rı ca lık tır el bet. Unu tul maz

anı lar ka lır ki şi de acı sıy la, tat lı sıy la. Bir ara yış

için de geç miş tir o yıl lar, koş tur may la, ko nuş may-

la, yaz may la. Bir ba kı ma Öz de mir Asaf’ın şu ün-

lü di ze si ni dü şün dü rür: “Dur du ğum nok ta ye rin-

de dur mu yor.” Öy le dir, hem sen ko şup du rur sun

araş tı rıp, in ce le yip bir şey ler bul mak için hem de

ko nu la rı nın kay na ğı olan top lum dur mak sı zın de-

ği şir yö ne ti ci le riy le, so rum lu la rıy la.



A) Ko nuş ma ha va sı için de ya zıl mış tır.

B) Dev rik cüm le le re yer ve ril miş tir.

C) Söz cük ler ara sın da ses sel yi ne le me ler ku rul-

muş tur.

D) Ben zet me den ya rar la nıl mış tır.

E) Tek dü ze lik ten ka çı nıl mış tır.

(YGS 2010)

ES

EN

YA

YIN

LAR

I

TEST – 6

Anlatım Türleri

363

5. Sa nı rım Ay va lık’ın ha va sın dan, sa bah la rı çok er-

ken uya nı yo rum bu rüz gâr lı ba yır da. Uya nın ca

so lu ğu bah çe de alı yo rum. Bel ki de yaş lı lık ro-

man tik li ği be nim ki si. Do ğa ses siz ama bü yük bir

öğ ret men dir. İl gi len dik çe hep si nin ad la rı nı bi rer

bi rer öğ re ni yor, ateş çi çe ği ne yıl dız çi çe ği, sar-

dun ya ya or tan ca de mi yo rum. Gül le riy se renk le-

riy le, boy la rıy la ad lan dı rı yo rum: ça lı gü lü, bo dur

gül... Gö rü nüş le riy le, huy la rıy la bi le: na rin gül,

şı ma rık gül, mah zun ta ze... Gül ler den bi ri ni tır-

ma nı cı gül sa nıp bah çe ka pı sı nın ar ka sı na dik-

miş ler. Oy sa de ğil. Tır man mak bir ya na, boy nu-

nu bük müş hep öy le du ru yor. “Mah zun ta ze” de-

di ğim o. “Şı ma rık gül”ün sa bah kah ka ha ata rak

uyan dı ğı nı söy le sem inan maz sı nız.


han gi si yok tur?

A) Ki şi leş tir me B) Ör nek ler

C) Söz de so ru cüm le si D) Ço ğul laş tır ma lar

E) Ek sil ti li cüm le

(LYS 2010)

6. İs tan bul’un İs tik lal Cad de si... Es ki adıy la “Cad-

de-i Ke bir” ya ni “Bü yük Cad de”. Or ta sın da tram-

vay yo lu, cad de bo yun ca di zi li dük kân lar, pa saj-

lar, si ne ma lar, han lar... İs tik lal Cad de si’ne pa ra-

lel ola rak uza nan Be yoğ lu’nun ar ka so kak la rı...

Ni ye “ar ka so kak lar” di ye bi li ni yor? Ne bi le yim,

bel ki de itil miş le ri, ka kıl mış la rı ba rın dır dı ğı için

böy le anı lı yor. İş te es ki ci ler le, an ti ka cı lar la, film

şir ket le ri ne kos tüm, ak se su ar ki ra la yan dük kân-

lar la do lu bir han. Ar tist ler, fi gü ran lar sık sık ge lir

gi der ler di bu dük kân la ra. Ha nın çay cı sı, ar tist le-

rin ço ğun dan im za lı fo toğ raf al mış, çay oca ğı nın

der me çat ma pa no su na as mış tı.



A) So yut la ma ya baş vu rul muş tur.

B) Ek sil ti li cüm le ler kul la nıl mış tır.

C) İki le me den ya rar la nıl mış tır.

D) Sa yıp dök me le re yer ve ril miş tir.

E) Ya lın bir dil kul la nıl mış tır.

(LYS 2011)

7. Aşa ğı da ki di ze le rin han gi sin de şi ir sel lik da-

ha sı nır lı dır?

A) De niz en gin bir su dur, tuz lu, ye şil, dal ga lı

Ke nar la rı nı süs ler ba zen kü çük bir ya lı

B) El le rim ta kı lır ken rüz gâr la rın sa çı na

Asıl dı ara ba mız bir da ğın ya ma cı na

C) Bir cüm büş tür kop sa da ge ce ya ka moz lar da

Mün ze vi ba lık la rız ay nı ka va noz lar da…

D) Şa kak la rı ma kar mı yağ dı ne var?

Be nim mi Al lah’ım bu çiz gi li yüz?

E) Bir göz gi bi sü zü yor be ni cam dan ge ce,

Dö nü yor et ra fım da bir sü rü kam bur cü ce

(LYS 2011)

8. Ya zın sal ya ra tı cı lı ğın gi zi, ana dil de, ana di-

lin söz de ğer le rin de dir. Bu na eriş me si, ya za rın,

oza nın ön ce lik le ana di li ni, onun söz de ğer le ri ni

sev me si ne bağ lı dır. Bu sev gi den yok sun sa ki şi,

ger çek an lam da ya ra tı cı ola maz. Bü yük bir ozan

da ya ra tı cı lı ğın dil de, söz cük ler de ol du ğu nu söy-

lü yor. Şöy le di yor söz cük ler için: “On la rın önün-

de ben diz çö ke rim, ba na kalk de yin ce ye de ğin

kı pır da mam. Kı sa ca, de ğer ve ri rim on la ra, ar ka-

la rın dan gi de rim söz cük le rin, iz le rim on la rı. İş te

ben böy le si ne se ve rim söz cük le ri.”



A) De ği şik cüm le tür le ri kul la nıl mış tır.

B) Alın tı ya yer ve ril miş tir.

C) Ki şi leş tir me ye baş vu rul muş tur.

D) İki le me kul la nıl mış tır.

E) Açık la ma ya pıl mış tır.

(YGS 2011)

ES

EN

YA

YIN

LAR

I

1 C 2 A 3 B 4 D 5 C 6 A 7 A 8 D

Anlatım Türleri

364

1. Do ğu Ka ra de niz’in yay la la rı nı mut la ka gö rün. Kı-

yı lar da hiç oya lan ma dan kart pos tal lar da ki ka dar

gü zel or man la rın üze rin de ki muh te şem yay la la-

ra çı kın. Her bi ri öte kin den fark lı olan yay la la rın

bi rin den öte ki ne yü rü yün. Ah şap yay la ev le rin de

ko nak la yıp yö re sel ye mek le rin ta dı na ba kın. Ya-

maç lar da ho ron te pin; va di le re çök müş, de ni zi

an dı ran sis bu lut la rı na kar şı tem bel tem bel ya-

tın.



A) Be tim le yi ci öge le re yer ve ril miş tir.

B) Kar şı laş tır ma ya pıl mış tır.

C) Ben zet me den ya rar la nıl mış tır.

D) Öne ri ni te lik li cüm le ler kul la nıl mış tır.

E) Ki şi leş tir me ye baş vu rul muş tur.

(YGS 2012)

2. Alış kan lık lar, bas ma ka lıp söz ler en de rin ger-

çek le rin an la mı nı, en gü zel duy gu la rın ür per ti si ni

unut tu ra bi lir. Bun la rı ye ni den can lan dır mak, ye-

ni den ya şat mak için sa nat çı ol mak ge re kir. An-

cak şa ir ler, mil yon lar ca yıl lık gü ne şin ışı ğı nı, bi-

ze ye ni aç mış bin bir renk li bir çi çe ğin pa rıl tı sı gi-

bi gös te re bi lir ler. Yu nus’un söy le yi şiy le, her gün

ye ni den do ğan şa ir ler ol ma say dı in san lık; öğ re-

nil miş, ez ber len miş ger çek le rin ka bu ğu için de sı-

kı şıp ka la cak tı.


han gi si yok tur?

A) Abart ma ya baş vur ma

B) Yi ne le me le re yer ver me

C) Ko şul öne sür me

D) Yan sız bir söy le me da yan ma

E) Ta nık gös ter me den ya rar lan ma

(YGS 2012)

3. Yaz ma ya ye ni baş la yan la rın ilk ürün le ri ni, kuş-

la rın ka nat alış tır ma sı na ben ze ti rim. İlk uçuş lar-

la, ka nat alış tır ma la rıy la il gi li ne gü zel bel ge sel-

ler ya pıl mış tır. Bu bel ge sel ler de yav ru kuş lar uç-

ma aşa ma sı na ge lin ce il kin baş la rı nı yu va la rın-

dan dı şa rı çı ka rır, şöy le bir ba kar lar ma vi boş lu-

ğa; uç ma gü dü le ri uyan mış tır, cı vıl da yıp du rur-

lar. Ama gö ze ala maz lar uç ma yı. Son ra an ne-

le ri nin kı la vuz lu ğu baş lar; bir lik te bir kaç met re-

yi geç me yen kı sa uçuş lar ya par, yu va ya dö ner-

ler. Bu bel ge sel ler de ilk uçuş lar dan du yu lan he-

ye can dan, se vinç ten de söz edi lir. Cı vıl daş ma-

lar, cı vıl daş ma la rın tı nı sın da ki de ğiş me ler ör nek

gös te ri lir bu na. Ya zar, şa ir aday la rı için de ger-

çek ten böy le dir bu. İlk ürü nü nü ba sı lı gör mek-

ten du yu lan se vin ce sı nır çi zi le mez. Sı ra dan bir

ben zet me ola cak ama tay tay du ran, ar dın dan

ilk adı mı nı atan ço cuk la rın duy duk la rı bir se vinç

var dır ya tıp kı ona ben zer.


han gi si yok tur?

A) Olay la rı oluş sı ra sı na gö re ver me

B) Ör nek ten ha re ket le asıl dü şün ce ye ulaş ma

C) Gör sel ve işit sel öge ler den ya rar lan ma

D) Ni te len dir me le re baş vur ma

E) Kar şıt lık lar dan ya rar lan ma

(YGS 2012)

4. Mas ma vi su la rı, dip di ri pa la mu du, lü fe ri ve lev re-

ği olan bir ül ke de, el bet de niz de Or han Ve li gi-

bi bir şa ir de çı ka cak kar şı na; sa kın şa şır ma! Üç

ya nı de niz le çev ri li bu ül ke de, şa şı ra cak san san-

dal la de ni ze açı lıp da ol tay la ba lık tut ma zev ki ni

tat ma mış bi ri ni gö rün ce şa şır.



A) Ek sil ti li cüm le kul la nıl mış tır.

B) Sen li ben li bir ha va sı var dır.

C) Sa yıp dök me ler den ya rar la nıl mış tır.

D) Pe kiş tir me li söz cük le re yer ve ril miş tir.

E) Öz nel lik söz ko nu su dur.

(LYS 2012)

ES

EN

YA

YIN

LAR

I

TEST – 7

Anlatım Türleri

365

5. Sö zü gü zel söy le me sa na tı olan re to ri ğe ken di-

ne kap tı ran sa nat çı, özel lik le ken di se si ne vur-

gun dur. Cüm le ler de ay nı an la ma ge len sı fat la rı

üst üs te kul lan mak tan çe kin mez. Ne yi ni çin yap-

tı ğı nın bi lin cin de ol ma dan hiç bir du da ğa değ me-

miş, ya dır ga tı cı, yep ye ni ben zet me le re, sim ge-

leş tir me le re baş vur ma sev da sın da dır.

Bu par ça ya gö re, ken di ni re to ri ğe kap tır mış

bir sa nat çı nın tu tu mu aşa ğı da ki le rin han gi-

siy le bağ daş maz?

A) An la tım da yo ğun luk ara maz.

B) İç boş, süs lü püs lü söz cük ler kul lan mak tan

ka çın maz.

C) Alı şıl mış söy le yiş le rin dı şı na çık ma ya ça lı şır.

D) Şa i ra ne bir an la tı mı se ver.

E) An la tım da do ğal lı ğı yeğ ler.

(LYS 2012)

6. Aşa ğı da ki açık la ma lar dan han gi si ay raç için-

de ve ri len kav ram la uyuş ma mak ta dır?

A) İç ko nuş ma da ki dü zen li man tık sil si le sin den

çı ka rı la rak kah ra ma nın dü şün ce le ri nin art ar-

da ve dü zen siz bir bi çim de ve ril di ği tek nik.

(Bi linç Akı şı)

B) Ya zar la rın; olay la rı açık la mak, kah ra ma nın

kim li ği ne açık lık ge tir mek ve ya bir prob le mi

çöz mek için, an lat tık la rı nın şim di ki za ma nın-

dan ay rı la rak geç mi şe git me si. (Ge ri ye Dö-

nüş)

C) Bir ya za rın, baş ka bir ya za rın met nin den al-

dı ğı par ça la rı ken di met ni nin için de eri te rek

ye ni den yaz ma sı. (Me tin ler Ara sı lık)

D) Ger çek li ğin fark lı alan la rın dan alı nan çe şit li

par ça la rın, doğ ru dan doğ ru ya, “bi çim ci” gö-

rüş le re uy gun ola rak bir leş ti ril me si. (Kur gu)

E) Ya za rın, kah ra man la rın akıl la rın dan ge çe ni,

iç le rin den ge çir dik le ri ni, on la rın ken di ken di-

le riy le ko nuş ma sı bi çi min de yan sıt ma sı. (Di-

ya log)

(LYS 2012)

7. Şi ir yü re ğin se si dir, nes nel li ği de ğil öz nel li ği yan-

sı tır. An la tım büs bü tün ka pa lı de ğil ama ör tü lü-

dür. İle til mek is te nen ler açık ça an la tıl maz, us-

ta ca sez di ri lir. Şi ir di li de bu na gö re bi çim le nir.

Önem li olan söz cük le rin tı nı sı ve ses sel de ğe ri-

dir. En an lam sız söz cük bi le, ez gi gü cü var sa şi-

ir de ye ri ni alır. Dil bil gi si ku ral la rı na, cüm le ya pı-

sı na sı kı sı kı ya bağ lı kal ma ya ge rek yok tur.

Şi ir de bu ni te lik le ri ara yan bir şa ir, aşa ğı da ki-

ler den han gi si ne ön ce lik ver mez?

A) İm ge ye B) Dü şün ce ye

C) Rit me D) Duy gu ya

E) İz le ni me

(LYS 2012)

8. Gü nü mü zün şi i ri ve bu ara da be nim şi i rim, söz-

cü ğün sı nır la rı nı ge niş le ten bir şi ir… Genç ku-

şak la ye ni bir an la tım dö ne mi ne gir dik. Ye ni şa-

ir ler şi i rin araç la rı nı yal nız ca kul lan mı yor lar, ay nı

za man da o araç lar la özel lik le de söz cük ler le oy-

nu yor lar.

Aşa ğı da ki ler den han gi si nin, böy le di yen bir

şa i re ait ol du ğu söy le ne mez?

A) Bi li nir ne us ta ol du ğum iç len mek za na atın da

Ca nım la bes li yo rum şu hüz nün ku ş la rı nı

B) Gü lün tam or ta sın da ağ lı yo rum

Her ak şam so kak or ta sın da öl dük çe

C) Bir be yaz ge miy di ayı ran on la rı

Ka dın gü ver te dey di adam rıh tım da

D) Şu se nin bu lut su se sin var ya

Uç tan uca ters yüz edi yor ge ce yi

E) Şim di bir gü ver cin uçu şu nu bö lü şü yo ruz

Gök yü zü nün o meş hur ma vi li ğin de

(LYS 2012)

ES

EN

YA

YIN

LAR

I

1 E 2 D 3 E 4 A 5 E 6 E 7 B 8 C

Anlatım Türleri

366

ÜNLEMC.Çe şit li olay ve du rum lar kar şı sın da be li ren acı-

ma, be ğen me, se vin me, kork ma, ça re siz lik, şaş kın-lık, üzün tü, hay ret, piş man lık, öz lem gi bi çe şit li duy-gu ve he ye can la rı et ki li ve kı sa bi çim de an lat ma ya; ses len me, ça ğır ma, ce vap ver me, onay la ma, red-det me gi bi du rum la rı bir ya da bir kaç ke li mey le ifa-de et me ye; do ğa da ki ses le rin ben zer le ri ni (yan sı-ma la rı) kar şı la ya ma ya ya ra yan ke li me le re ün lem de-nir. Ün lem le rin bel li baş lı özel lik le ri şun lar dır:

1. Ün lem ler, tek baş la rı na kul la nı la bi le cek le ri gi-bi ün lem gru bu şek lin de de kul la nı la bi lir. Ün lem grup la rın da ön ce ün lem son ra isim un su ru ge lir:

Hey, bu ra ya ba kar mı sın?

Hey Sa kar ya, kim de miş su ya vu rul maz per-çin?

2. Ün lem ler, ço ğun luk la ün lem işa re tiy le bir lik te kul la nı lır. Bu du rum la il gi li şu ku ral lar var dır:

a. Ün lem işa re ti, ün lem tü rün de ki kelimeden he men son ra ko nur. Bu du rum da ün lem işa-re tin den son ra ge len kelimenin ilk har fi bü-yük olur:

Eh! Ar tık ca nı mı sı kı yor sun!

Aman! Öy le söy le me yin!

b. Ün lem tü rün de ki kelimeden son ra vir gül ko-nur. Bu du rum da ün lem işa re tin den son ra ge len kelimenin ilk har fi kü çük olur.

Ah, o es ki gün ler!

Şışşt, buraya gel bakalım!

3. Se vinç, kı vanç, acı, kor ku, şaş ma gi bi duy gu ve he ye can la rı an la tan cüm le le re ün lem cüm le si de nir. Ün lem cüm le le ri nin so nu na ün lem işa re ti ko nur:

Ha va ne ka dar da so ğuk!

Aşk ol sun, bu nu si ze hiç ya kış tı ra ma dım!

4. Ün lem ler, cüm le öge si ba kı mın dan cüm le dı şı un sur ola rak de ğer len di ri lir.

Yo o, bu nu ka bul ede mem! nes ne yük lem

5. Ba zı ün lem ler al dık la rı ek ler den ya da cüm le de-

ki kul la nım la rın dan ötü rü isim, zarf ve fi il ola rak

da kul la nı la bi lir:

O, ahı git miş va hı kal mış bir adamdı. isim isim

So ba nın üs tün de ki su fo kur fo kur kay nıyor . zarf

Ne bi çim hor lu yor sun ya! Uyutmadın beni. fi il

6. As lın da ün lem ol ma yan ki mi kelime ler cüm le de

ün lem gö re vin de kul la nı la bi lir:

Dik kat! Ken di ni ya ka cak sın!

Gü zel! O hal de kay gı lan ma mı za ge rek yok!

Ma şal lah, ne söy le sem an lı yor sun!

7. Ün lem ler iş lev le ri ne gö re üç ana grup ta in ce le-

ne bi lir:

a. Duy gu ve he ye can la rı kar şı la yan ün lem ler

b. Ses len me, onay la ma, red det me gi bi du rum-

la rı kar şı la yan ün lem ler

c. Yan sı ma kelime du ru mun da ki ün lem ler

A. Duygu ve heyecanları karşılayan ünlemler

1. Acın ma, şef kat, üzün tü, piş man lık ifa de eden

ün lem ler

Vah vah! As lan gi bi de li kan lı nın düş tü ğü

hal le re ba kın!

Aah ah! Sa na yar dım ede bil sey dim keş ke!

Oy oy oy! Ca nı na sıl da yan mış tır şim di!

ES

EN

YA

YIN

LAR

I

Anlatım Türleri

367

2. Be ğe ni, sev gi, kı vanç, se vinç, mut lu luk ifa de

eden ün lem ler

Afe rin, sa na da bu ya kı şır dı!

Bra vo! Bir şi ir, an cak bu ka dar gü zel oku na-

bi lir di!

Ha şöy le! Ni ha yet doğ ru yo lu bul dun!

3. Bık kın lık, can sı kın tı sı, ka ram sar lık ifa de

eden ün lem ler

Aman be! Ne dir siz den çek ti ğim!

Öf be! Ye ter se nin kah rı nı çek ti ğim!

Offf! Bu so run lar bitsin artık!

4. Ha tır la ma ifa de eden ün lem ler

Aa a! Ben sa na uğ ra ya cak tım de ğil mi? İnan

ki unut mu şum!

Ha a! Şu me se le? Me rak et me sen.

Ha, ne re dey se unu tu yor dum: Ma te ma tik ten

öde vi miz var!

5. Hay ret ve şaş kın lık ifa de eden ün lem ler

Aaa a! Ger çek ten mi?

Vay be, de dik le ri doğ ruy muş!

A! Bir ya şı ma da ha gir dim, ola cak şey de ğil!

6. İs tek, öz lem, teş vik ifa de eden ün lem ler

Ah! Keş ke am cam da bu ra da ol say dı!

Hey gi di gün ler hey! Her şey ne ka dar da

gü zel di es ki den!

Ha di ba ka lım, sı ra sen de! Yü zü mü zü ka ra

çı kart ma!

7. Kız gın lık, si tem, uya rı, teh dit ifa de eden ün-

lem ler

Aa ah dos tum ah! Ak lın ye ni mi ba şı na gel-

di?

Çat tık ya hu! Kar de şim der di niz ne si zin?

Aşk ol sun! Bu nu sen den hiç bek le mez dim!

8. Kor ku, pa nik, te laş ifa de eden ün lem ler

Ay, kor ka rım ben şim di! Bah set me öy le şey-

ler den.

Ah, ödü mü pat lat tın! Bu ra da ol du ğu nu bil mi-

yor dum.

Ey vah! Fo ya mız or ta ya çı ka cak!

ES

EN

YA

YIN

LAR

I

Anlatım Türleri

368

C. Yansıma Kelime Durumundaki Ünlemler

Do ğa da ki var lık la rın çı kar dık la rı ses le rin ben zer-

le ri ni tak lit ya da ben zet me yo luy la kar şı la yan ke li-

me le re yan sı ma ke li me de nir. Ün lem le rin bir kıs mı

yan sı ma ke li me ler den olu şur:

vak vak hav hav mi yav

me e pır cik cik

gak gak vızz üü ü rü üüB. Ses len me, onay la ma, red det me gi bi du rum la rı

kar şı la yan ün lem ler

Ayol, sen de her şe ye ça bu cak ina nı yor sun!

Ey aha li! Duy duk duy ma dık de me yin!

Ey gü zel şe hir! Sa na el ve da de me nin vak ti dir.

Ya rab bi! İçi miz de ki be yin siz ler yü zün den bi zi

he lak et me!

Hey! Ol du ğun yer de dur!

Hişşşt! Sen kim ler den sin?

Efen dim! Bu nun bu şe kil de so nuç la na ca ğı çok-

tan bel liy di.

Tey ze! Bu so kak ta otu ran bi ri ni arı yo rum, Ma ran-

goz Ce mil’i ta nı yor mu su nuz?

Be ye fen di, bu ra la rın ya ban cı sı yım, ba na yar dım-

cı olur mu su nuz? ES

EN

YA

YIN

LAR

I

Yu ka rı da ki ör nek ler de de gö rül dü ğü gi bi ün lem-

le rin ta şı dık la rı an lam lar, bağ lama ve ko nu şa nın

vur gu ve ton la ma la rı na gö re de ği şe bil mek te dir.

DİKKAT

Anlatım Türleri

376

ÖLÇME – DEĞERLENDİRME 20 Kelime Türleri ve Grupları

UYGULAMA

Aşağıdaki cümlelerde geçen kelime gruplarını belirleyerek bunların türlerini söyleyiniz.

1. Bu yılın yaz başlarında başlayan yağmur dönemi dünyayı etkisi altına aldı.

2. Japonlar, yirmi yıl öncesine kadar Batı teknolojisini öğrenmek için Avrupa ve Amerika’ya akın

ediyorlardı.

Anlatım Türleri

377

UYGULAMA’NIN ÇÖZÜMLERİ

1. Bu yılın yaz başlarında başlayan yağmur dönemi dünyayı etkisi altına aldı.

Bu yılın yaz başlarında başlayan yağmur dönemi dünyayı etkisi altına aldı. özne nesne yüklem

bu yılın yaz başlarında başlayan yağmur dönemi etkisi altına aldı sıfat tamlaması anlamca kaynaşmış birleşik fiil

bu yılın yaz başlarında başlayan yağmur dönemi sıfat unsuru isim unsuru

bu yılın yaz başlarında başlayan yağmur dönemi sıfat-fiil grubu b.siz isim tamlaması

bu yılın yaz başları

zincirleme isim t.

bu yılın yaz başları

tamlayan tamlanan

bu yıl yaz başları

sıfat t. b.siz isim t.

2. Japonlar, yirmi yıl öncesine kadar Batı teknolojisini öğrenmek için Avrupa ve Amerika’ya akın

ediyorlardı.

Japonlar, yirmi yıl öncesine kadar Batı teknolojisini öğrenmek için Avrupa ve Amerika’ya akın ediyorlardı.

özne zarf tümleci zarf tümleci dolaylı tümleç yüklem

Anlatım Türleri

378

DOĞRU – YANLIŞ

1. “Bu fık ra la rın han gi ki tap ta yer al dı ğı nı

an cak ona söy le rim.” cüm le sin de ki “han-

gi” ke li me si sı fat tır.

Doğru Yanlış

6. “Ur la ya kın la rın da ki Kla zo me nai an tik

ken tin de ta rih te ki en es ki zey tin ya ğı fab-

ri ka sı nın ku rul du ğu nu bi li yor muy du nuz?”

cüm le sin de bir bağ la ma gru bu kul la nıl-

mış tır.

Doğru Yanlış

2.

Doğru Yanlış

7.

Doğru Yanlış

3.

Doğru Yanlış

8. “

Doğru Yanlış

4.

Doğru Yanlış

9.

Doğru Yanlış

5.

Doğru Yanlış

10.

Doğru Yanlış

ES

EN

YA

YIN

LAR

I

Anlatım Türleri

380

BOŞLUK DOLDURMA

1. “Ada da, gün ba tı mı nın en iyi iz le ne bil di ği

yer ola rak anı lan Dil bur nu’nun gü zel lik-

le ri şi ir le re ve şar kı la ra ko nu ol muş tur.”

cüm le sin de ki “şi ir le re ve şar kı la ra” sö zü

bir ................................. gru bu dur.

6. “Sa kin ol ma ya ve çev re niz de ki le re kar şı

kı rı cı ol ma ma ya ça lış ma lı sı nız.” cüm le-

sin de bir den çok ....................................

gru bu var dır.

2. 7.

3. 8.

4. 9.

5. 10.

ES

EN

YA

YIN

LAR

I

Anlatım Türleri

383

EŞLEŞTİRME

KELİME GRUBU

A sı fat-fi il gru bu

TERİM

1 tüm dün ya yı de rin den et ki le me ye baş la yankü re sel kriz den en az et ki len mek

B edat2 gibi

C sıfat3 daha

Ç sı fat tam la ma sı4 gi de rek de rin le şen kü re sel kri ze kar şı ara nan

D bir le şik fi il5 alış ve riş ve tü ke tim

E zarf6 ak la ha ya le ge le bi le cek her şey

F tek rar gru bu (ikileme)7 çok

G isim-fi il gru bu8 tüm bun la ra kar şın

Ğ edat gru bu9 de vam edi yor

H bağ la ma gru bu10 zar zor

Tüm dün ya yı de rin den et ki le me ye baş la yan kü re sel kriz den en az et ki len mek için şir ket ler çe şit li

yön tem ler de ni yor. Hü kû met le rin ne gi bi ön lem ler al dık la rı ve da ha ne ler yap ma la rı ge rek ti ği ko nu sun da da

tar tış ma lar sü re gi di yor. Uy gu la nan kur tar ma pa ket le riy le dev let eli nin gi de rek da ha faz la hissedilir olduğu bu

ye ni dö nem de, tü ke ti ci den de üs tü ne dü şen gö re vi ye ri ne ge tir me si is ten mek te ve bek len mek te dir.

Gi de rek de rin le şen kü re sel kri ze kar şı ara nan ön lem ler çer çe ve sin de, alış ve riş ve tü ke ti min özen-

di ril me si ama cıy la ak la ha ya le ge le bi le cek her şey de ne ni yor. Ül ke miz de “Gün Bu gün dür” kam pan ya sı ile

tü ke ti m can lan dı rıl ma ya ça lı şı lı yor. İs tan bul’da baş la tılan ve ülkenin her yöresine yayılan kam pan ya da çok

sa yı da ku ru luş yer alı yor. İn di rim oran la rı %30’lar dan %80’le re ka dar de ği şi yor. Rek lam lar da ve halk la iliş-

ki ler kam pan ya la rın da tü ke ti ci ye “Si zin le yiz, si zin le be ra be riz!”, “İyi gün de, kö tü gün de bir lik te yiz!” me saj la rı

ve ri li yor. Tüm bun la ra kar şın tü ke ti ci le rin alış ve riş ko nu sun da ki çe kin gen li ği de vam edi yor ve ya şa nan dur-

gun lu ğun önü ne ge çi le mi yor. Bay ra mın ya rat tı ğı olum lu et ki ye rağ men, tüm bu ça ba lar %15-30’luk ge çi ci bir

can lan ma yı zar zor ger çek leş tir ebildi.

Aşağıdaki kelime gruplarıyla sağ taraftaki terimleri eşleştiriniz.

Anlatım Türleri

394

1. (I) Gül ko ku su ba na hep ço cuk lu ğu mu ha tır la-

tır. (II) Ba bam Ak de niz’e yap tı ğı se ya hat le rin den

her dö nü şün de te ne ke ler do lu su gül re çe li ge ti-

rir di. (II I) Sa ba hın er ken sa at le rin de uy ku lu göz-

ler le onu kar şı la dı ğı mız da al gı la dı ğı mız ilk şey,

evin içi ni sa ran gül ko ku su olur du. (IV) Kah val-

tı sof ra mız bir kaç çe şit gül re çe liy le be ze nir, gül

re çel le rin den han gi si nin da ha gü zel ol du ğu ko-

nu sun da soh bet ler edi lir di. (V) Yıl lar son ra Gül

Fes ti va li için Is par ta’ya git ti ğim de ço cuk lu ğu mun

gül ko ku lu gün le ri göz le ri min önün de can la nı ver-

di.

Bu par ça da ki nu ma ra lan mış cüm le ler le il gi li

ola rak aşa ğı da ve ri len ler den han gi si yan lış-

tır?

A) I. cüm le, yük le mi ge niş za man lı ba sit bir

cüm le dir.

B) II. cüm le, için de zarf tüm le ci olan bir le şik bir

cüm le dir.

C) II I. cüm le, ku ral lı bir fi il cüm le si dir.

D) IV. cüm le, olum lu ve sı ra lı bir cüm le dir.

E) V. cüm le, yük le mi sü rer lik fii liy le oluş tu rul-

muş gi ri şik bir cüm le dir.

(YGS 2012)

2. Hiç bir söz, hiç bir var sa yım, hiç bir ku ram ya şa-

nan so mut ger çek le rin ye ri ni tu ta maz; bin kez

söy le nen yağ mur söz cü ğü nün bir dam la yağ mu-

run ye ri ni tu ta ma ya ca ğı gi bi.

Bu cüm le de aşa ğı da ve ri len ler den han gi si

yok tur?

A) Ek fi il al mış söz cük

B) Ben zet me eda tı

C) Sa yı sı fa tı

D) Bir le şik söz cük

E) Ye ter lik fii li

(YGS 2012)

3. İle ti şim ko nu sun da ça ğı mız da tek no lo ji nin

bize sun du ğu ola nak lar dan ola bil di ğin ce yararlan-

I

maya ça lı şır ken öte yan dan en ya kı nı mız da ki

kişilerin ses le ri ni duy mak ta, dil le ri ni an la mak ta

zor la nı yo ruz. Giderek daha az göz gö zegeliyo-

II

ruz. Sev gi mi zi da ha az di le getiriyoruz. Büyük

II I

ka la ba lık lar için de ya şa yan “yal nız”la rın sa yı sı

IV V

gün den gü ne ar tı yor böylece.

Bu par ça da ki al tı çi zi li söz cük ler le il gi li ola-

rak aşa ğı da ve ri len ler den han gi si yan lış tır?

A) I. söz cük, yö nel me du ru mu eki al mış bir za-

mir dir.

B) II. söz cük, dö nüş lü lük eki al mış tır.

C) II I. söz cük, hem ya pım eki hem çe kim eki al-

mış tır ve cüm le de be lir ti li nes ne gö re vin de

kul la nıl mış tır.

D) IV. söz cük, ad soy lu dur ve bu lun ma du ru mu

eki al mış tır.

E) V. söz cük, bel gi siz sı fat tır.

(YGS 2012)

4. Bil gi sa yar tek no lo ji siy le ye ti şen ku şak lar da ek-

ran dan ki tap oku ma nın ya ra ta ca ğı haz zı, bil gi-

sa yar la ile ri ki yaş lar da ta nı şan in san lar ta da ma-

ya cak tır.

Bu cüm le de aşa ğı da ki ler den han gi si yok tur?

A) İye lik eki al mış söz cük

B) Ge çiş siz ça tı lı yük lem

C) İsim-fi il eki al mış söz cük

D) Be lir ti siz ad tam la ma sı

E) Sı fat tam la ma sı

(YGS 2012)

ES

EN

YA

YIN

LAR

I

TEST – 6

Anlatım Türleri

395

5. (I) Ko ca man gök yü zü nün al tın da kü cü cük tü şal-

var lı, yaş mak lı ka dın. (II) Bü kül müş be li ne ba-

kı lır sa ol duk ça yaş lıy dı. (II I) Ba şı nın üze rin de ki

bu lut kü me si ve kıv rı la rak gi den yol… (IV) Yaş lı

kadın, için den geç ti ği bu gü zel li ği fark et miş miy-

di aca ba? (V) Yo lun, bel ki her gün adım la dı ğı kı-

yı sın dan ge çi yor du o. (VI) Son ba ha rın renk le ri

için de bir kü çük le key di, yü rü yüp git ti.


han gi sin de, be lir ti li ad tam la ma sı nın tam la-

ya nı sı fat al mış tır?


(LYS 2012)

6. Fi el ding’in, Tom Jo nes’u yaz ma da ki ama cı, kah-

ra man la rın iç dün ya la rı nın de rin lik le ri ne in mek

ya da çe liş ki le ri ni yan sıt mak de ğil, ge le nek le rin

ko şul lan dır dı ğı ka lıp laş mış dav ra nış la rı ele ala-

rak tüm top lu mu an la tan, gül dü rü öge le ri nin ağır

bas tı ğı bir ro man or ta ya koy mak tır.

Bu cüm le de aşa ğı da ki ler den han gi si yok tur?

A) Sı fat laş tı ran -ki B) Bağ laç

C) İl gi za mi ri D) Bel gi siz sı fat

E) Zarf-fi il

(LYS 2012)

7. Gü lün Adı ya yım lan dık tan son ra, ro ma nı si ne-

ma ya uyar la mak is te yen yö net men, “Ki ta bı nı zı,

film se nar yo su ol ma ya uy gun bi çim de yaz mış sı-

nız çün kü di ya log la rı tam is te nen uzun luk ta tut-

muş su nuz.” de di.

Bu cüm ley le il gi li ola rak aşa ğı da ve ri len ler-

den han gi si yan lış tır?

A) Yük le mi, ça tı sı ba kı mın dan et ken dir.

B) Öz ne, bir tam la ma öbe ğin den oluş mak ta dır.

C) Olum lu ve ku ral lı bir cüm le dir.

D) Yal nız ca çe kim eki al mış bir den faz la söz cü-

ğe yer ve ril miş tir.

E) Ge niş za man la çe kim len miş fi il var dır.

(LYS 2012)

8. (I) Küçücük bir bahçem olsaydı duvar dibine

pembeli, mavili ortancalar dikerdim. (II) Çün-

kü ortancalar gölgede büyümek ister. (III) Bir de

saksılar alırdım; küpe, sardunya, yılbaşı çiçekle-

ri, kaktüsler yetiştirmek için. (IV) Sulak yerleri se-

ven Japon şemsiyelerini de kuyunun veya fıski-

yeli mermer havuzun yanına dikerdim. (V) İnsan-

da, evinin bahçesinde cennet oluşturma düşün-

cesi bazen bir tutku hâline geliyor.

Bu parçadaki numaralanmış cümlelerin hangi-

lerinde nesne, sıfat tamlaması durumundadır?

A) I. ve II. B) I. ve IV. C) II. ve V.

D) III. ve IV. E) IV. ve V.

(LYS 2013)

9. Bugüne kadar eserleri 42 dile çevrilen, Japonya’nın

I

en büyük yazarlarından biri olarak anılan ve ya-

II

şayan en büyük 100 yazar arasında gösterilen

III

Murakami; 1991 yılında ABD’yi ziyaret edip bura-

IV

da ilk imza gününü gerçekleştirdiğinde kitap im-

V

zalatmaya sadece 15 kişi gelmişti.

Bu cümledeki numaralanmış sözlerle ilgili ola-

rak aşağıda verilenlerden hangisi yanlıştır?

A) I. sözcük, edattır.

B) II. sözcük, üstünlük bildiren zarftır.

C) III. sözcük, sıfat-fiil eki almıştır.

D) IV. sözcük, birleşik sözcüktür.

E) V. sözcük, fiil soyludur.

(LYS 2013)

10. Akşamlardan, gecelerden, senden uzağım

Şiirlerim rüzgârdır uzak dağlardan esen

Durgun sular gibi azalacağım

Bir gün birdenbire çıkıp gelmesen

Bu dizelerde aşağıdakilerden hangisi yoktur?

A) İlgi eki B) Ek eylem

C) İyelik eki D) Kişi eki

E) Benzetme edatı

(LYS 2013)

ES

EN

YA

YIN

LAR

I

Anlatım Türleri

397

Adil Maviş, Söz Söyleme İnsanları Etkileme Sanatı, Hayat Yayınları, İstanbul, 2006.

Ahmet Cemal, Sanat Üzerine Denemeler, Can Yayınları, İstanbul, 2000.

Ahmet Hâşim, Bize Göre-Gurebâhâne-i Laklakan-Frankfurt Seyahatnamesi, hzl. Mehmet Kaplan, Kültür

Bakanlığı Yayınları, Ankara, 1981.

Ahmet Muhip Dıranas, Şiirler, 13. baskı, Yapı Kredi Yayınları, İstanbul, 2008.

Prof. Dr. Ahmet Topaloğlu, Dil Bilgisi Terimleri Sözlüğü, Ötüken Yayınları, İstanbul, 1989.

Dr. Ali Yakıcı, Mustafa Yücel - Mehmet Doğan - V. Savaş Yelok, Üniversiteler İçin Türkçe-I Yazılı Anlatım, Bilge

Yayınları, Ankara, 2004.

Dr. Ali Yakıcı, Mustafa Yücel - Mehmet Doğan - V. Savaş Yelok, Üniversiteler İçin Türkçe-II Sözlü Anlatım, Gazi

Kitabevi, Ankara, 2006.

Alemdar Yalçın, Sosyal ve Siyasal Değişmeler Açısından Cumhuriyet Dönemi Türk Romanı, 4. baskı, Günce

Yayıncılık, Ankara, 2000.

Ataol Behramoğlu, Büyük Türk Şiir Antolojisi, Sosyal Yayınları, İstanbul, 2001.

Attilâ İlhan, Ayrılık Sevdaya Dahil, 12. baskı, Türkiye İş Bankası Yayınları, İstanbul, 2007.

Attilâ İlhan, Elde Var Hüzün, 13. baskı, Türkiye İş Bankası Yayınları, İstanbul, 2007.

Behçet Necatigil, Edebiyatımızda Eserler Sözlüğü, Varlık Yayınları, İstanbul, 1971.

Prof. Dr. Berke Vardar, Açıklamalı Dilbilim Terimleri Sözlüğü, Multilingual Yayınları, İstanbul, 2002.

Birol Vural, Toplum Önünde Etkili ve Başarılı Konuşma, 7. baskı, Hayat Yayınları, İstanbul, 2007.

Prof. Dr. Cahit Kavcar - Dr. A. Ferhan Oğuzkan - Özlem Aksoy, Yazılı ve Sözlü Anlatım, 6. baskı, Anı Yayınları,

Ankara, 2007.

Cemâl Sâfi, Vurgun, 9. baskı, Ankara.

Cemal Süreya, Sevda Sözleri (Bütün Şiirleri), 34. baskı, Yapı Kredi Yayınları, İstanbul, 2008.

Cevdet Kudret, Türk Edebiyatında Hikâye ve Roman I-II-III, 5. baskı, İnkılâp Kitabevi, İstanbul, 1987.

Cristina Stuart, Etkili Konuşma, çev. Murat Sağlam, 3. baskı, Alfa Yayınları, Bursa, 2004.

Prof. Dr. Doğan Aksan, Anlambilim, Engin Yayınevi, Ankara, 1998.

Prof. Dr. Doğan Aksan, Halk Şiirimizin Gücü, Bilgi Yayınevi, Ankara, 1999.

Prof. Dr. Doğan Aksan, Her Yönüyle Dil, 4. baskı, Türk Dil Kurumu Yayınları, Ankara, 2007.

Prof. Dr. Doğan Aksan, Şiir Dili ve Türk Şiir Dili, 3. baskı, Engin Yayınevi, Ankara, 1999.

Doğan Burda Rizzoli Dergi Yayıncılık, Atlas dergisi (muhtelif sayılar), İstanbul, 2002.

Doğan Günay, Dil ve İletişim, Multilingual Yayınları, İstanbul, 2004.

Doğan Günay, Metin Bilgisi, 2. baskı, Multilingual Yayınları, İstanbul, 2003.

Doğan Kaya, Anonim Halk Şiiri, 2. baskı, Akçağ Yayınları, Ankara, 2004.

Dostoyevski, Suç ve Ceza, çev. Celal Öner, Alkım Yayınevi, İstanbul, 2006.

Edip Cansever, Gelmiş Bulundum (Seçme Şiirler), hzl. Bedirhan Toprak, Yapı Kredi Yayınları, İstanbul, 2008.

KAYNAKÇA

398

Emin Özdemir, Eleştirel Okuma, Bilgi Yayınevi, 6. baskı, Ankara, 2005.

Emin Özdemir, Sözlü Yazılı Anlatım Sanatı, Remzi Kitabevi, İstanbul, 1983.

Emin Özdemir, Yazınsal Türler, Bilgi Yayınevi, 5. baskı, Ankara, 2002.

Emir Şekib Arslan, İttihatçı Bir Arap Aydınının Anıları, çev. Halit Özkan, Klasik Yayınları, İstanbul, 2005.

Prof. Dr. Enise Kantemir, Yazılı ve Sözlü Anlatım, Engin Yayınevi, Ankara, 1995.

Dr. Erdoğan Tanaltay, Sanat Ustalarıyla Bir Gün, 2. baskı, Tekin Yayınevi, İstanbul, 1993.

Faruk Nafiz Çamlıbel, Han Duvarları (Toplu Şiirler), 8. baskı, Yapı Kredi Yayınları, İstanbul, 2007.

Feridun Andaç, Yazarın Kitabı, Varlık Yayınları, İstanbul, 2004.

Ferit Devellioğlu, Osmanlıca-Türkçe Ansiklopedik Lûgat, Aydın Kitabevi, Ankara, 1990.

Haldun Taner, Ölür İse Ten Ölür Canlar Ölesi Değil, Cem Yayınevi, İstanbul, 1979.

Prof. Dr. Halûk İpekten, Bâkî-Hayatı-Sanatı-Eserleri, 6. baskı, Akçağ Yayınları, Ankara, 2007.

Hilmi Yavuz, Büyü’sün, Yaz! (Toplu Şiirler), 2. baskı, Yapı Kredi Yayınları, İstanbul, 2007.

Hilmi Yücebaş, Hiciv ve Mizah Edebiyatı Antolojisi, 3. baskı, Milliyet Dağıtım, İstanbul, 1976.

Homeros, İlyada, çev. Azra Erhat - A. Kadir, 21. baskı, Can Yayınları, İstanbul, 2006.

İnci Enginün, Ahmet Hamdi Tanpınar Bütün Şiirleri, Dergâh Yayınları, İstanbul, 1989.

Prof. Dr. İsmail Çetişli, Metin Tahlillerine Giriş-I Şiir, 4. baskı, Akçağ Yayınları, Ankara, 2006.

Prof. Dr. İsmail Çetişli, Metin Tahlillerine Giriş-II, Akçağ Yayınları, Ankara, 2004.

Prof. Dr. İsmail Parlatır - Doç. Dr. Nurullah Çetin, Tevfik Fikret Bütün Şiirleri, Türk Dil Kurumu Yayınları, Ankara,

2004.

İsmet Özel, Şiir Okuma Kılavuzu, 6. baskı, Şûle Yayınları, İstanbul, 2000.

J. K. Rowling, Harry Potter ve Felsefe Taşı, çev. Ülkü Tamer, Yapı Kredi Yayınları, İstanbul, 2001.

Kemal Garipoğlu, Örnekli Kompozisyon Bilgileri, Serhat Yayınevi, İstanbul, 1983.

Prof. Dr. Leylâ Karahan, Türkçede Söz Dizilimi-Cümle Tahlilleri, Akçağ Yayınları, Ankara, 1999.

Mehmed Akif Ersoy, Safahat, Akpınar Yayınevi, İstanbul, 1987.

Doç. Dr. Mehmet Arslan - Yrd. Doç. Burhan Paçacıoğlu (Hazırlayanlar), Leta’if-i Hoca Nasreddin, Sivas,

1996.

Mine Mengi, Divan Şiiri Yazıları, Akçağ Yayınları, Ankara, 2000.

Muhammet Nur Doğan (Hazırlayan), Fuzulî-Leylâ ve Mecnun-Metin-Düzyazıya Çeviri-Notlar ve Açıklamalar, 4.

baskı, Yapı Kredi Yayınları, İstanbul, 2006.

Muhittin Bilgin, Anlamdan Anlatıma Türkçemiz, 2. baskı, Anı Yayınları, Ankara, 2006.

Murat Gedizli, Söyleyebilmek, 2. baskı, Şule Yayınları, İstanbul, 2005.

Nazım Hikmet, Kuvâyi Milliye (Şiirler 3), 10. baskı, Yapı Kredi Yayınları, İstanbul, 2008.

Necati Cumalı, Bütün Oyunları III, 3. baskı, Tekin Yayınevi, İstanbul, 1985.

Necip Fazıl Kısakürek, Çile, Büyük Doğu Yayınları, İstanbul, 2000.

Oktay Aymelek, Oktay Usta’nın Mutfağından, 30. baskı, Yakamoz Yayınları, İstanbul, 2006.

399

Ömer Asım Aksoy, Dil Yanlışları, 4. baskı, Adam Yayınları, İstanbul, 1991.

Ömer Lekesiz, Yeni Türk Edebiyatında Öykü I, Kaknüs Yayınları, İstanbul, 1997.

Peyami Safa, Dokuzuncu Hariciye Koğuşu, Alkım Yayınevi, İstanbul, 2004.

Recaizade Mahmud Ekrem, Araba Sevdası, hzl. Hüseyin Alacatlı, 5. baskı, Akçağ Yayınları, Ankara, 2005.

Recaizade Mahmud Ekrem, Araba Sevdası (Sadeleştirilmiş metin), hzl. Aslıhan Dinçer, Akçağ Yayınları,

Ankara, 2005.

Ruşen Eşref Ünaydın, Diyorlar ki, hzl. Şemseddin Kutlu, 3. baskı, Kültür Bakanlığı Yayınları, Ankara, 2000.

Dr. Sakin Öner, Örneklerle Kompozisyon Sanatı, Yuva Yayınları, İstanbul, 2005.

Seyit Kemal Karaalioğlu, Sözlü Yazılı Kompozisyon Sanatı, 32. baskı, İnkılap Kitabevi, İstanbul.

Sabahattin Kudret Aksal, Geçmişle Gelecek, Çağdaş Yayınları, İstanbul, 1978.

Prof. Dr. Şerif Aktaş, Edebiyatta Üslûp ve Problemleri, 4. baskı, Akçağ Yayınları, Ankara, 2002.

Prof. Dr. Şerif Aktaş, Roman Sanatı ve Roman İncelemesine Giriş, 7. baskı, Akçağ Yayınları, Ankara, 2005.

Prof. Dr. Şerif Aktaş - Doç. Dr. Osman Gündüz, Yazılı ve Sözlü Anlatım-Kompozisyon Sanatı, 7. baskı, Akçağ

Yayınları, Ankara, 2005.

Prof. Dr. Şükrü Elçin, Türk Edebiyatında Tabiat, Türk Dil Kurumu Yayınları, Ankara, 1993.

Tahsin Banguoğlu, Türkçenin Grameri, 3. baskı, Türk Dil Kurumu Yayınları, Ankara, 1990.

Turgut Uyar, Göğe Bakma Durağı (Seçme Şiirler), hzl. Bedirhan Toprak, Yapı Kredi Yayınları, İstanbul,

2008.

Türk Dil Kurumu, Türk Dili Gezi Özel Sayısı, Türk Dil Kurumu Yayınları, Ankara, 1973.

Türk Dil Kurumu, Türkçe Sözlük, Türk Dil Kurumu Yayınları, Ankara, 1988.

Türk Dil Kurumu, Yazım Kılavuzu, Türk Dil Kurumu Yayınları, Ankara, 2005.

Ünsal Özünlü, Edebiyatta Dil Kullanımları, Multilingual Yayınları, İstanbul, 2001.

Yakup Kadri Karaosmanoğlu, Erenlerin Bağından, MEB Yayınları, İstanbul, 1970.

Yaşar Kemal, İnce Memed I, 15. baskı, Yapı Kredi Yayınları, İstanbul, 2008.

Prof. Dr. Zeynel Kıran - Prof. Dr. Ayşe (Eziler) Kıran, Dilbilime Giriş, 2. baskı, Seçkin Yayıncılık, Ankara,

2002.

Prof. Dr. Zeynel Kıran - Prof. Dr. Ayşe (Eziler) Kıran, Yazınsal Okuma Süreçleri, 3. baskı, Seçkin Yayıncılık,

Ankara, 2007.

Prof. Dr. Zeynep Korkmaz, Türkiye Türkçesi Grameri, Türk Dil Kurumu Yayınları, Ankara, 2003.

10. sinif dİl ve anlatim - pdfkitapindir.net · 10. sinif dİl ve anlatim konu anlatimli yusuf...

Documents