Hokand MuhtariyetiABDÜLVAHAP KARA

Mimar Sinan Üniversitesi Fen-Edebiyat Fakültesi / Türk›ye

TÜRKLER TÜRK DÜNYASI783

usya’da Çarl›k yönetiminin y›k›lmas›na yolaçan 1917 fiubat ‹htilali’nin Orta Asya’damilli, demokratik güçleri harekete geçirmesi

sonucunda kurulan Hokand Muhtariyeti1 Orta AsyaTürk Cumhuriyetleri, özellikle Özbekistan’›n milli de-mokrasi tarihinin bafllang›ç dönemini teflkil etmesi aç›-s›ndan büyük öneme haizdir. Hokand Muhtariyeti Hü-kûmeti iki ay gibi çok k›sa bir süre yaflamas›na ra¤men,Rusya Türk halklar›n›n Sovyetler Birli¤i’nin kurulmas›arifesinde gerçeklefltirdi¤i milli otonomi hareketleriiçinde modern devlet yap›lanmas›n›n temellerini ilk ola-rak atan siyasi hareket olarak ön plana ç›kt›. Bu baflar›-s›yla Rusya Türk halklar›n›n Çarl›k rejiminin sömürgesiyasetinde uzun y›llar ezilerek kendi kendini yönetmekonusunda kaybetti¤i özgüveni tekrar kazanmas›ndaönemli rol oynad›.

Türkistan’da düflünce ve e¤itim alan›nda uyan›fl›sa¤lamay› amaçlayan cedit hareketinin siyasi alandakitezahürü olan Hokand Muhtariyeti’nin tarihi konusun-daki araflt›rmalar› Özbekistan’da son y›llarda h›z kazan-d›. Sovyet döneminde Özbekistan’da bu konu ile ilgiliaraflt›rmalar ideolojik k›s›tlamalara maruz kald›.Bu sebeple Özbekistan’da Hokand Muhtari-yeti ile ilgili objektif ve bilimsel çal›flmalarancak Sovyetler Birli¤i’nin çökmesi ve ülke-nin ba¤›ms›zl›¤›na kavuflmas›ndan sonramümkün oldu. Genç Özbekistan Cumhuri-yeti’nde halkta ulusal devlet bilincinin olufl-turulmas› için önemli tarihsel olaylardan bi-ri olan Hokand Muhtariyeti konusunda ar-flivlerdeki belge ve kaynaklara dayal› olarakyap›lan yeni çal›flmalar,2 konuyla ilgili bilim-sel çal›flmalar›n derinlefltirilmesine im-kan sa¤lamaktad›r.

Çarl›k Rusyas›n›n Türkistan GenelValili¤inde3 yaflayan halk›n muhtar biryönetime sahip olmak maksad›yla siya-si çal›flmalara giriflmesini 1917 fiubatihtilali tetikledi. Rusya vatandafllar›nakardefllik, eflitlik ve hürriyet vaadindebulunarak gerçeklefltirilen ihtilal, Çar-

l›k rejimi bask›s› alt›nda ezilen bütün gayri Rus halklargibi Türkistan Genel Valili¤i’nin ahalisi taraf›ndan dasevinç ve heyecanla karfl›land›.4 Çünkü halkta Çarl›k re-jiminin y›k›lmas›yla sorunlar›n çözülece¤i inanc› hakim-di. Özellikle ayd›nlar, Çar’›n yerine iktidar› ele alacakolan Rus devrimci demokratlar›n Müslümanlara karfl›yap›lan haks›zl›klar›n son bulaca¤›na ve gayri Rus halk-lara birlikte Müslümanlara kendi kendilerini idare hak-k› verilece¤ine ve her fleyden önemlisi Orta Asya’ya ya-p›lan Rus göçünü durduraca¤›na inan›yorlard›.5

fiubat ihtilali ile Rusya’n›n yeni yönetimi konusun-da ortaya ç›kan geliflmeler, Türkistan halk›n›n bu ümit-lerini destekleyici mahiyetteydi. Devlet ifllerini yolunakoymak üzere Duma’n›n muhalefet kanad›n› oluflturanKadet, Menflevik ve Es-Er partilerinden bir komite tefl-kil edildi. Bununla efl zamanl› olarak Duma’da temsilci-si bulunmayan sosyalistler de iflçi ve asker temsilcilerisovyeti ad› alt›nda örgütlendiler. 2 Mart 1917’de Dumakomitesi ile iflçi ve asker temsilcileri sovyeti birleflerek,Rusya’n›n yeni anayasas›n› haz›rlayacak olan KurucuMeclis toplanana kadar ülkeyi idare etmek üzere bir

Geçici Hükûmet oluflturdular.6 Geçici Hükûmet’teadalet bakan› olarak Türkistan halk›na yak›nl›¤›

ile tan›nan Duma milletvekillerinden Alexan-der Kerensky görev ald›.7

Rusya’n›n yeni yönetim fleklini cumhu-riyet olarak belirlemesi ümit edilen Kuru-cu Meclis’te Türkistan halk›n›n 32 millet-vekili ile temsil edilmesi kararlaflt›r›ld›.8

Böylece Türkistan halk›na Rusya’n›n yeniyönetimin belirlenmesinde ve anayasan›n

haz›rlanmas›nda söz hakk› da verilmifloluyordu.

Fakat, Türkistan’›n yerli halk› Pe-tersburg’da meydana gelen bu olumlusiyasi geliflmeleri hakk›yla de¤erlendi-recek konumda de¤ildi. Yerli halk›n si-yasi alandaki tecrübesizli¤i, fiubat ihti-lalinin getirdi¤i demokratik haklardanazami derecede faydalanman›n temelflart› olan örgütlenme konusunda ken-

R

Müstakil Hokand Cumhuriyeti Baflbakan› Mustafa Çokay

TÜRKLER TÜRK DÜNYASI784

dini belli etti. Türkistan’›n ço¤unlu¤unu teflkil eden Öz-bek ve Kazaklar siyasi teflkilatlar›n› kurmakta gecikir-ken, az›nl›ktaki Ruslar etkili bir biçimde örgütlendi. 3Martta Taflkent’teki ilk sivil siyasi teflkilat olarak Rus ifl-çi temsilcileri sovyeti kuruldu. Bunu, ertesi günü; yani4 Martta, Rus asker temsilcileri sovyetinin kurulmas› ta-kip etti. Mart›n sonunda bu iki teflkilat iflçi ve askertemsilcileri sovyeti olarak birleflti.9

Türkistan’da Müslümanlar›n teflkilatlanmas› iseRuslar gibi bir bütünlük arz etmiyordu. Müslümanlararas›nda ilk teflkilatlanma mart ay›n›n ortalar›nda cedit-çi ayd›nlar›n teflebbüsüyle ortaya ç›kt›. 14 Mart’ta Ubey-dullah Hocayev, Münevver Kari ve Abdullah Avloni gi-bi ceditçi ayd›nlar›n önderli¤inde Müslümanlar fiura-i‹slamiye ad›yla ilk siyasi teflkilatlar›n› kurdular10 Müslü-manlar›n teflkilatlar›na fiura-i ‹slamiye yani ‹slam Sovye-ti ad›n› vermesi, ihtilalden sonra yayg›n olan “bütün ha-kimiyet sovyetlere” slogan›ndan esinlenmeydi.11 Bu isim,Müslümanlar›n Türkistan’da yönetime talip olma istek-lerinden kaynaklan›yordu. fiura-i ‹slamiye k›sa zamandaTürkistan’›n çeflitli bölgelerindeki Müslümanlar aras›n-da genifl çapta destek görmesine ra¤men, toplumun bü-tününü kapsamaktan uzakt›.Türkistan’›n birçok yerindebirço¤u birbirinden ba¤›ms›z vehatta habersiz çeflitli teflkilatlarkuruldu. Bunlar Semerkant’taMirac’ül ‹slam, Andican’daAzad Halk, Miftah’ül Maarif,Sana’ül ‹slam, Hokand’da Müs-lüman Emekçiler ‹ttifak›, Katta-korgan’da Ravnak’ül ‹slam, Ho-çent’te Muayin at-Talibin ad›n›tafl›yordu.12

Böylece parçalanm›fl Müslü-manlara karfl›, bir bütünlük havas› içinde hareket edenRus iflçi ve asker temsilcileri sovyetinin Türkistan’da yö-netimi eline almas› zor olmad›. Nisan ay›n›n bafl›nda ifl-çi ve asker temsilcileri sovyeti, di¤er Rus teflkilatlar› ilebirleflerek Türkistan Genel Valisi Kuropatkin’i görevdenald› ve eski Çarl›k yönetiminin bütün organlar›n› feshet-ti. Eyalet yönetimi Türkistan bölgesinin yeni yönetimi-ni seçecek olan I. Türkistan Genel kongresi toplananakadar Geçici olarak Taflkent halk teflkilatlar› icra komi-serleri olan ‹. N. ‹vanov, V. P. Nalivkin, ‹. ‹. Belyakov veF. N. Dobkeviç’e teslim edildi.13 Böylece Türkistan’daaz›nl›ktaki Ruslar, Çarl›k idaresinin bütün mekanizma-s›n›, silahl› güçlerini ve di¤er vas›talar› eline geçirerekço¤unluktaki Müslümanlara karfl› üstünlük tesis etmiflbulunuyordu.14

Rus iflçi ve asker temsilcileri sovyeti, Çarl›k rejimi-nin Türkistan Genel valisi Kuropatkin’i görevdenuzaklaflt›rarak yönetimi kendi eline almas›ndan hemensonra, Petersburg’da Geçici hükûmet, Türkistan GenelValili¤ini feshetti. Onun yerine 7 Nisanda, TürkistanKomitesi ad› alt›nda yeni bir idarî birim kurdu.15 Tür-kistan Komitesine 4 Müslüman ve 5 Rus’tan oluflan 9

üye atand›: N. N. fiçepkin, P. Preobrijensky, A. L. Li-pasky, V. S. Yelpatevsky, fikapsky, General AbdulazizDevletflin, Sadri Maksudi, Muhammedcan T›n›flbayev,Alihan Bökeyhanov.16 Türkistan Komitesinin sorumlu-luk alan›na Türkistan eyaletinin Semerkant, Sirderya,Fergana, Yedisu, Hazarötesi vilayetleri ile Hive ve Bu-hara Hanl›klar› girdi.17

Türkistan komitesi üyeleri 13 Nisanda Taflkent’e ge-lerek görevlerine bafllad›lar.18 Ertesi günü Türkistan eya-let icra komiteleri kongresine kat›lan Türkistan komitesibaflkan› fiçepkin bir konuflma yaparak yerel kendi kendi-ni idare sisteminin demokratik temel hak ve hürriyetleryoluyla meydana gelmesine yard›m edece¤ini vaat etti.19

Çarl›k yönetiminin y›k›lmas›ndan sonra, Türkis-tan’da ortaya ç›kan sivil teflkilatlar›n ilk kongresi, Tafl-kent’teki devrimci demokrat Ruslar›n yönetimde yerliunsurlara söz hakk› vermek taraftar› olmad›klar›n› aç›k-ça ortaya koydu. 9-17 Nisan tarihlerinde Taflkent’te ya-p›lan genel Türkistan ülkesi icra komiteleri kongresindeRuslar Türkistan’da oluflturulacak yeni yönetimin tama-men kendi ellerinde olmas› gerekti¤ini ileri sürdüler. Bugörüfl Hokand Ticaret Okulu ö¤retmenlerinden L. S.

Nekora taraf›ndan kongrede flusözlerle aç›kça ifade edildi: “‹h-tilali Rus devrimcileri, Rus iflçilerive Rus askerleri yapt›. Bu yüzdenTürkistan’da hakimiyet ve idareRuslar›nd›r. Yerli halk Ruslar›nverdikleriyle yetinmelidir.”20

74 Sivil teflkilattan 99 Rusve 72 yerli temsilcinin kat›ld›-¤›21 kongrede Nekora’n›n ko-nuflmas›na, yerli halk ad›na sözalan ‹slam fiahahmeto¤lu cevapverdi. Ancak onun “Madem ki

ihtilali Ruslar yapt›lar, o halde onlar Rusya’da ba¤›rs›nlar.‹htilalin kimler taraf›ndan yap›ld›¤› bizi ilgilendirmez; bizhaklar›m›z› istiyoruz” fleklindeki sözleri22 Ruslar üzerindeetkili olmad›. Kongreye kat›lan Ruslar hangi partiden vehangi görüflte olduklar›na bakmaks›z›n Nekora’n›n söz-lerini benimsiyorlard›. Bu kongrenin kat›l›mc›lar›ndanMustafa Çokay’a göre, onlar›n Nekora’dan farklar›, bugörüfllerini devrimci nezaketi göstererek aç›kça ifade et-memelerinde yatmakta idi.23

Müslümanlarla ‹flbirli¤ine kat’i bir flekilde karfl›olan Ruslar›n önderli¤ini Türkistan Kadet lideri ve Tafl-kent Eski Belediye Baflkan› N. T. Mallitski yap›yordu.Kongrede Mallitski, Taflkent ve di¤er Türkistan flehirle-rinde Ruslar ve Müslümanlar için ayr› belediyeler kurul-mas› için bir proje ortaya att›.24

Nekora’n›n Rus üstünlü¤ünü savunan konuflmas›ve Mallitski’nin Ruslar için ayr› bir belediye talep edenteklifi, Türkistan Müslümanlar›n›n güçlerini bir mer-kez alt›nda toplamalar›n›n zarurî oldu¤u gerçe¤ini or-taya ç›kard›. Bunun için ayr› bir kongre tertip edip za-man kaybetmek istemeyen Müslüman üyeler Türkis-tan’›n her taraf›ndan temsilcilerin haz›r bulundu¤u bu

Hokand, Han Saray›'n›n ön cephesi

TÜRKLER TÜRK DÜNYASI785

kongre s›ras›nda Türkistan Müslümanlar› I. GenelKongresi’ni toplad›.25

16-21 Nisan aras›nda fiura-i ‹slamiye taraf›ndan or-ganize edilen ve Türkistan komitesinin Müslüman üye-leri Devletflin, Maksudi ve T›n›flbayev ile 150 temsilci-nin kat›ld›¤› kongrede hararetle tart›fl›lan konulardanbiri, Rusya’n›n yeni yönetim flekli ve Türkistan’›nMuhtariyeti’ oldu. Üyeler Rusya’n›n demokratik cum-huriyet olmas› konusunda hemfikir olurken, onun ünitermi yoksa federalist bir yap›ya sahip olmas› konusunda fi-kir ayr›l›¤› ç›kt›. Zeki Velidî, devlet yönetimi ve onunteflkili konusunda bir konuflma yaparak federatif bir yö-netimde Türkistan’›n topra¤a dayal› Muhtariyeti’ni ha-raretli bir biçimde savundu.26 Onun bu fikrini MahmudHoca Behbudi, Abidcan Mahmud, M. T›n›flbayev ve Va-dim Çaykin destekledi.27 Sadri Maksudi, Bekir Kebir,Çokay ve Münevver Kari ise demokratik Rusya Cumhu-riyeti içinde kültürel otonomiden yana görüfl bildirdi-ler.28 Bunlar, topra¤a dayal› Muhtariyeti’n Türkistan’averilmeyece¤ine inan›yordu. Bunun Rus Hükûmet’inindüflmanl›¤›n› celp edece¤inden endifle ediyordu. Onlaragöre böyle bir talep Rusya’ya savafl ilan etmekle eflde¤erdi. Ayr›ca yetiflmifl yerli kadrolar›n olma-y›fl› sebebiyle, Türkistan halk›n›n kendi ken-dini yönetimde yetersiz kalaca¤› endiflesini detafl›yorlard›. Bu sebeple topra¤a dayal› muh-tariyet yerine, kültür ve e¤itim sahas›ndamuhtariyet almakla yetinilmesinin do¤ru ola-ca¤›n› savunuyorlard›.29

Kongrede al›nan en önemli karar, Türkis-tan Eyaleti Müslüman Merkez fiuras› ad›y-la bir merkezi yönetim oluflturulmas› idi.Bununla Türkistan’da fiura-i ‹slamiye,Ravnak’ül ‹slam ve Mirac’ül ‹slamgibi çeflitli adlar alt›nda kurulan vebirbiriyle iliflkisi olmayan Müslü-man teflkilatlar›n bir çat› alt›ndabirlefltirilmesi amaçland›. Vilayetmilli fluralar› baflkanlar›, bu mer-kezi fluran›n üyeleri say›ld›. K›sacaMilli Merkez olarak adland›r›lan bu teflkilat›n baflkanl›-¤›na Çokay, sekreterli¤e Velidî, yönetim kurulu üyelik-lerine Münevver Kari, Abidcan Mahmut, Mahmud Ho-ca Behbudi, Ubeydullah Hoca gibi ayd›nlar seçildi.30

Kongrede may›s ay› bafl›nda Petersburg’da yap›lacakolan Rusya Müslümanlar› Kongresi’nde Türkistan’›temsil edecek 12 kifli belirlendi.31 Ayr›ca, Milli Merkezad›na Kengefl isimli bir gazetenin Velidî’nin yönetimin-de ç›kar›lmas› kararlaflt›r›ld›.32

Kongreye, Türkmenler Türkistan Eyaleti s›n›rlar›içinde yer almalar›na ra¤men temsilci göndermediler.Onlar Türkistan Müslümanlar›n›n siyasi çal›flmalar›nakat›lmad›lar.33

Milli Merkez, kuruluflundaki en önemli amaçlar›n-dan biri olan Türkistan Geçici komitesi nezdinde yerlihalk›n haklar›n› savunmada istedi¤i sonucu alamad›.Bunda Milli Merkez’in zay›fl›¤›n›n rolü oldu¤u kadar,

Türkistan komitesinin kendisinden kaynaklanan unsur-lar›n da pay› vard›. Türkistan komitesi, selefi TürkistanGenel Valili¤i’nden çok farkl› bir yönetim organ›yd›.Geçici Hükûmet’e ba¤l› olmakla birlikte, Türkistan’›idarede ihtilalin gere¤i olarak, yerel sivil teflkilatlar›n gö-rüfllerini dikkate almak zorundayd›. Bir yerde, Türkistankomitesi Rus teflkilatlar› ile Müslüman teflkilatlar›n çar-p›flan menfaatleri aras›nda hakem rolü oynayacak bir ku-rumdu. Bundan dolay›, Türkistan komitesine ba¤l› ola-rak üyeleri yerel teflkilatlar›n temsilcilerinden oluflan birnevi dan›flma meclisi olan Türkistan ülke fluras› kuruldu.

Türkistan komitesi üyesi T›n›flbayev ile Es-Er Parti-si’ne mensup Ruslar›n gayretiyle kurulan Türkistan ül-ke fluras›n›n üyelerini Türkistan komitesi üyeleri, MilliMerkez üyeleri ile iflçi ve asker temsilcileri sovyetinintemsilcileri oluflturdu. Burada Milli Merkez’i Çokay,Ubeydullah Hocayev, Taflbolatbek Narbotabekov ve Ve-lidî temsil ediyordu.34 Bütün önemli meseleler bu dan›fl-ma meclisinde görüflülüp karara ba¤lan›yordu.35

Ancak, Türkistan Geçici komitesi baflkan› fiçepkin,dan›flma meclisine üye teflkilatlar ile uyumlu bir çal›flma

yapamad›. May›s ay›ndan itibaren fiçepkin, iflçi ve as-ker temsilcileri sovyetinin engellemelerine maruz

kald›. Sovyet, fiçepkin’e karfl› aç›k muhalefetegeçerek, onun çal›flmalar›na güvensizlik bildir-di.36 fiçepkin, iflçi ve asker temsilcileri sovye-tinden gelen bask›lara karfl› Milli Merkez’e isedayanmak istedi. Fakat, Milli Merkez siyaseten

Müslümanlara s›cak bakmayan fiçepkin’e des-tek vermekten kaç›nd›.37

‹flçi ve asker temsilcileri sovyeti-nin bask›lar› alt›nda, Türkistan ko-mitesi görevini yapamaz hale gel-miflti. Art›k Türkistan’da iflçi veasker temsilcileri sovyetinin il veilçelerdeki teflkilat üyelerininkeyfi yönetimlerine dur diyecekhiçbir merci yoktu. Sovyetin si-lahl› üyelerinin evlerde keyfi ara-ma yapma ve tutuklamalar› artt›.

Evlerdeki de¤erli eflyalara sebepsiz el koyma olaylar› s›k-laflt›. Petersburg’dan Türkistan’a yollanan tah›l sadeceRuslar aras›nda paylaflt›r›l›yordu. Böylece yerli ahali yi-yecek s›k›nt›s› çekiyordu. Bütün bunlar, Türkistan ko-mitesinin iflçi ve asker temsilcileri sovyeti karfl›s›nda za-y›f kalmas›ndan ileri geliyordu.38

‹flçi ve asker temsilcileri sovyetinin kural tan›ma-yan hareketlerine ve kendisine yap›lan bask›lara sonvermek isteyen fiçepkin durumu Geçici Hükûmet’ebildirerek, Petersburg iflçi ve asker temsilcileri sovyetivas›tas›yla Taflkent sovyetine çeki düzen verilmesini is-tedi. Bu iste¤ine bir cevap alamayan fiçepkin GeçiciHükûmet’in Türkistan’daki otoritesinin yetersiz oldu-¤una kanaat getirdi.39

fiçepkin, 1 Haziran’da komite baflkanl›¤›ndan istifaetti. Onunla birlikte komite üyelerinden Preobrajensky,Devletflin ve Sadri Maksudi de istifa ederek Petersburg’a

Abidcan Mahmut

TÜRKLER TÜRK DÜNYASI786

döndü.40 Böylece Taflkent’te dokuz üyeli komiteden sa-dece iki kifli kalm›fl bulunuyordu: Lipovsky ve Yelpa-tevsky. ‹flçi ve asker temsilcileri sovyetinin bunlar› k›sazamanda tamamen etkisi alt›na almas› zor olmad›.41

Haziran ay›nda iflçi ve asker temsilcileri sovyetinindaha da güçlenmesine ve Milli Merkez’in zay›flamas›nayol açan ikinci geliflme fiura-i ‹slamiye teflkilat›n›n par-çalanmas›yla yafland›. fiura-i ‹slamiye teflkilatlar›nda iç-ten içe yaflanan kadimci-ceditçi çekiflmesi, haziran ay›ortalar›nda kadimcilerin fiura-i Ulema42 ad›yla bir teflki-lat kurmalar›yla neticelendi. fiir Ali Lapin baflkanl›¤›ndakurulan yeni teflkilatta kadimci din adamlar› yer ald›.fiura-i Ulema kendi görüfl ve faaliyetlerini duyurmakiçin Al-‹zah adl› bir dergi yay›mlad›.43

Müslümanlar›n fiura-i ‹slamiye ve fiura-i Ulemaolarak ikiye bölünmesi yaklafl›k çeyrek as›rd›r Türkis-tan’da süregelen kadimci-ceditçi çekiflmesinin siyasialandaki tezahürüydü. Türkistan’da XIX. yüzy›l sonla-r›na do¤ru yayg›nlaflmaya bafllayan ceditçilik yani mo-dernleflme ak›m› ça¤›n ilmi ve teknolojik geliflmelerineuygun bir e¤itim vermek sure-tiyle Müslüman toplumunu ge-ri kalm›fll›ktan kurtarmay›amaçl›yordu. XX. asr›n baflla-r›nda ‹smail Gasp›ral›’n›n usul-i cedit okullar›n›n Buhara ve Se-merkant’ta aç›lmas›ndan sonra,bu ak›m›n taraftarlar› ço¤alma-ya bafllad›. Muhafazakar Müslü-manlar ise cedit hareketinintoplum hayat›nda getirece¤i de-¤ifliklikleri, aile hayat› ile ‹slammedeniyeti için bir tehlike ola-rak görüyorlard›.

Cedit hareketini tehlikeli bulanlar yaln›z kadimcilerde¤ildi. Çarl›k yönetiminin Türkistan’daki yerel idareci-leri de cedit hareketini halk› siyaseten bilinçlendirdi¤iiçin rejim aç›s›ndan tehlikeli bulmaktayd›. Bu yüzdenyerel Rus idareciler, Panislamist düflünceleri yaymaklasuçlad›¤› ceditçilere karfl›, muhafazakar din adamlar› iledin okullar›na destek vermeyi rejimin ç›karlar›na uygunbuluyordu. Bu destek sayesinde fiubat ihtilali öncesindekadimciler Türkistan’da halk›n ço¤unlu¤unun deste¤inesahip oldular44

Rus monarflistleri ile Kadetlerin yard›m etti¤i fiura-i Uleman›n kurucular› gerçekte hiçbir siyasi görüfl veprograma sahip olmayan kimselerdi. Bunlar›n siyasi ha-reketlerinin temelini ceditçi ayd›nlar›n siyasal alandakibaflar›lar›n›n önüne geçmek oluflturdu. Çünkü kadimci-ler fiubat ihtilalinin özgürlük ortam›nda ceditçileringüçlenmesinden endifle ediyorlard›. Bu sebeple ceditçile-rin en küçük kusurlar›n› oldu¤undan fazla büyüterekhalka bir din düflmanl›¤› gibi göstermekteydiler.45

fiura-i ‹slamiye ile fiura-i Ulema çekiflmesinin Rus-lar›n ifline yarad›¤›n› fark eden baz› ayd›nlar, iki teflkila-t›n aras›n› bulmak için çaba sarf etti. Türkistan kurul-taylar›n›n birinde bunun için Türkistan’›n her bölgesin-

den gelen vekillerin üye oldu¤u özel bir heyet teflkiledildi. Heyet iki teflkilat› uzlaflt›rmak için gayret göster-di. Fakat, fiura-i Ulema kanad›ndan olumlu hiçbir tepkial›namad›.46

A¤ustos bafllar›nda yap›lan Taflkent Belediyesi se-çimlerinde, fiura-i Ulema ile fiura-i ‹slamiye aras›ndakisiyasal rekabet doruk noktas›na ulaflt›. Siyasi basiretsiz-liklerine ra¤men halk›n ço¤unlu¤unun deste¤ine sahipolmas› sebebiyle fiura-i Ulema seçimlerde büyük bir ba-flar› kazand›. Seçimlerde, fiura-i Ulema 112 temsilcili¤in62’sini kazan›rken, fiura-i ‹slamiye 11, Sosyal Demokrat-lar 5, Es-Erler 24 temsilcilik kazand›.47

Ancak bu baflar› fiura-i Ulemaya itibar kazand›rma-d›. Çünkü, fiura-i Uleman›n deste¤iyle belediye baflkan-l›¤›n› kazanan Markov isimli bir Rus monarflistti Bu du-rum, iflçi ve asker temsilcileri sovyetinin Müslümanlar›Geçici Hükûmet’e flikayet ederek Rus monarflistlerinidesteklemekle suçlamas›na yol açt›. Bu durumHükûmet’te bir monarfliste belediye seçimlerini kazan-d›ran ço¤unlu¤a devrim ifllerini teslim etme konusunda

bir güvensizli¤in do¤mas›na se-bep oldu.48

A¤ustos ay›n›n sonunda Pe-tersburg’ta yaflanan bir darbe gi-riflimi, Taflkent’teki siyasi denge-lerin Bolflevikler lehine de¤ifl-mesine yol açan geliflmeler zinci-rini bafllatt›. Petersburg’da Rusordular› baflkomutan› Lavr Kor-nilov, Geçici Hükûmet Baflkan›Kerensky’ye karfl› bir darbe giri-fliminde bulundu. Kerensky’nin,bu giriflimi sosyalist güçlerindeste¤iyle önlemesi, sovyet tefl-

kilatlar›n›n Petersburg’da güçlenmesine yol açt›. ‹flçi veasker temsilcileri sovyeti eylül ay›ndan itibaren Peters-burg’ta egemen konuma yükseliyordu.

Bunun yans›mas› Taflkent’te hemen hissedildi. 28A¤ustos’ta Taflkent’te Rus sosyal demokratlar› ileBolflevikler iktidar›n sovyetlere devredilmesi talebi ileortaya ç›kt›lar. Fakat bu talep Taflkent’teki yerel teflkilat-lar taraf›ndan protesto edildi.49 Bolfleviklerin iktidar ta-lebine bir sert yan›t da Türkistan Müslümanlar›n›n II.Kongresi’nden geldi. fiura-i ‹slamiye taraf›ndan 7-11Eylül tarihlerinde düzenlenen kongrede, Bolflevikleriniktidar sovyetlere teklifi kesin bir dille reddedildi.Kongre bildirisinde, yönetimin ülkenin bütün güçleri-nin ortak idaresi alt›nda olmas› gerekti¤i vurguland›.

Türkistan Müslümanlar›n›n bu önerisi Taflkent iflçive asker temsilcileri sovyeti taraf›ndan da desteklendi veTürkistan’›n bütün demokratik kurulufllar›n›n temsilci-lerinin kat›l›m›yla bir koalisyon Hükûmet’i oluflturmaçal›flmalar›na baflland›.50

Ancak bu süreç, 12 Eyül’den itibaren geliflen olaylarsebebiyle bafllamadan bitti. 12 Eylül’de sol radikal sosyaldemokratlar ve onlara yak›nl›¤› olan Çernayski, Parfilov,

Hokand, Hüdayar Han Medresesi'nin görünümü (XX. yy.)

TÜRKLER TÜRK DÜNYASI787

Vanflteyn ve Domazatsky önderli¤indeki Es-Erler bir ih-tilal komitesi kurdular. Komite, 13 Eylül’de Türkistankomitesini tan›mad›¤›n› ilan etti. Böylece Bolflevik ol-mayan ilk sovyet Hükûmet’i kurulmufl oldu.51 Bu adetaEkim’de Petersburg’da meydana gelecek olan Bolflevikihtilalinin bir prototipi idi.

Taflkent’teki darbe k›sa zamanda Türkistan’›n di¤erflehirlerindeki yerel sovyetlerden destek buldu. Yerelsovyetler Taflkent’teki yeni yönetimi tan›d›klar›n› ve birTürkistan sovyet komitesinin tesisi için Taflkent’e yar-d›mc› kuvvetler göndereceklerini bildirdiler. BütünTürkistan yerel iflçi ve asker temsilcileri sovyetleri için-de, sadece Fergana iflçi ve asker temsilcileri sovyetiGeçici Hükûmet yanl›s› olarak kald›.52

Fakat, Taflkent’teki yerel Hükûmet darbesi uzunsürmedi. Petersburg Geçici Hükûmet Baflkan› Ke-rensky’nin Taflkent’teki ayaklanmay› durdurma konu-sundaki kararl› tutumu darbecileri geri ad›m atmayamecbur etti. Kazan bölgesi Rus ordusu komutan› Gene-ral P. A. Koroviçenko’nun53 Kerensky taraf›ndan Türkis-tan Genel Komiserli¤i’ne atand›¤› ve yeteri kadar kuv-vetle Taflkent’e do¤ru yola ç›kt›-¤› haberinin ulaflmas›yla, Tafl-kent isyanc›lar› çark etti.54

Koroviçenko, 24 Eylül’deTaflkent’e gelerek görevine baflla-d›.55 Onun baflkanl›¤›nda yap›-lan Türkistan komitesinin ilkoturumu Milli Merkez’in lehinebir atmosferde geçti. General’inbiri askeri ifllerden sorumlu birsubay, ikincisi sivil ifllerden so-rumlu Graf Dorrer isimli bir si-vil olmak üzere iki yard›mc›s›,Lipovsky, fienderikov56 ‹vanov veÇokay’›n kat›l›m›yla57 gerçekleflen toplant›da, komiteyeyeni üye olarak Ubeydullah Hoca ile ‹slam fiahahmeto¤-lu’nun al›nmas›n›n Geçici Hükûmet’e tavsiye edilmesikararlaflt›r›ld›.

Ekim ay›n›n sonlar›na do¤ru, Petersburg’da oldu-¤u gibi Taflkent’te de Bolflevikler ile Es-Erler iyice güç-lenmifl bulunuyorlard›. Her tarafta onlar›n Türkistankomitesini devirerek yönetimi ellerine alacaklar› söy-lentisi yay›ld›. Genel Komiser General Koroviçen-ko’nun emirlerine itaatsizlik artt›. 23 Ekim gecesi Tafl-kent Hürriyet Yurdu binas›nda iflçi ve asker temsilcile-ri sovyeti üyeleri toplanarak Hükûmet’i devirme plan-lar›n› aç›kça görüfltüler. Ard›nda hiçbir silahl› kuvvetibulunmayan komitenin bu toplant›y› da¤›tmaya gücüyetmedi. Bolflevik ve Es-Erlerin yöneticilerini tutukla-ma çabalar› da baflar›s›z kald›.

Taflkent’teki Bolflevik ve Es-Erlerin Hükûmet’i elegeçirme faaliyeti, 25 Ekim günü Petersburg’daBolfleviklerin Geçici Hükûmet’i devirip iktidar› ele al-mas›ndan sonra, akflama do¤ru bafllad›.58 Kozak kuv-vetleri silahs›zland›r›ld›. Garnizonda isyan ç›kt›.Geçici Hükûmet yanl›s› olanlar az›nl›ktaki küçük bir

gruptu: Harbiye ö¤rencileri, Kadet mensuplar› ve baz›müstakil birlikler.59

Taflkent’te dört gün boyunca savafl oldu. GeneralKoroviçenko ve Türkistan komitesinin baz› üyeleri Top-rak Kurgan’a s›¤›nd›. Komite ad›na isyanc›lar ile müza-kere edilmesi görevi Çokay ile Dorrer’e verildi. Bu amaç-la Bolfleviklerin karargah›na giden ikili burada bir sonuçalamad›klar› gibi ölüm tehlikesinden zor kurtuldular.‹syanc›larla ikinci defa Taflkent belediye binas›nda birgörüflme yapt›larsa da, bundan da bir netice ç›kmad›.60

Bunun üzerine General Koroviçenko, Taflkent veçevresindeki halk› isyanc›lara karfl› silahland›rd›. Ancakbu geç kal›nm›fl bir tedbirdi. ‹yice güçlenen isyanc›lar›durdurmak mümkün olmad›. 29 Ekim’de bütün Tafl-kent isyanc›lar›n kontrolüne geçmifl bulunuyordu. fie-hirde yo¤un tutuklama ve öldürme olaylar› bafllad›.61 1Kas›m 1917’de Kolesov, Tobolin ve Uspensky idaresin-deki ihtilal komitesi Türkistan’da idarenin kendilerindeoldu¤unu ilan etti.62

Taflkent’te Bolflevikler ile Hükûmet komitesi taraf-tarlar› aras›nda cereyan eden silahl› mücadeleye, Türkis-

tanl›lar müdahale etmedi.63

Çünkü, onlar›n birço¤u bu mü-cadeleyi Ruslar aras›ndaki bir iççekiflme olarak görüyordu.64

Onlar, Geçici Hükûmet komite-si ile Bolflevikler aras›ndaki ikti-dar mücadelesinin Türkistan’›ndolay›s›yla kendilerinin kaderle-rine etki edecek bir sonuç do¤u-raca¤›n›n fark›nda de¤ildi.

Nitekim Türkistan ve Pe-tersburg’da sovyet iktidar›n›ntesis edilmesinden sonra, MilliMerkez üyeleri Taflkent’ten ay-

r›larak Hokand’a gitmek zorunda kald›.65 Milli Mer-kez’in Hokand’daki ilk çal›flmalar›, Bolflevik ihtilalin-den sonra Türkistan’daki siyasi durumu de¤erlendire-rek yeni politikalar›n belirlenmesi üzerinde yo¤unlaflt›.Bolflevik iktidar›n›n 2 Kas›m’da yay›mlad›¤› bir bildi-ri, Türkistan’da milli muhtariyet kurma ümidinin he-nüz yok olmad›¤›n› gösteriyordu.66 Hokand’da topla-nan Türkistan ayd›nlar›nda, muhtariyete Bolflevik yö-netiminin engel olmayaca¤› kanaati olufltu. Bu sebep-le, Türkistan’da Kurucu Meclis seçimlerine ciddi birflekilde haz›rlanma karar› al›nd›.

8 A¤ustosta Geçici Hükûmet ald›¤› bir kararla,Rusya genelinde Kurucu Meclis seçimlerinin takvimi-ni 12 Kas›m olarak belirlemiflti. Kurucu Meclis çal›fl-malar›na sahip ç›kan Bolflevikler, seçimlerin tarihinide¤ifltirmedi. Geçici Hükûmet’in seçim nizamnamesi-ne göre, Kurucu Meclis seçimleri için Türkistan beflbölgeye ayr›ld›. Bu bölgelerden toplam 32 milletveki-li seçilecekti.67 Geçici Hükûmet’in seçim nizamname-si, Kurucu Mecliste Türkistan için 32 milletvekili be-lirlemiflti. Ancak, Ruslar›n Yedisu bölgesinin d›fl›nda,Türkistan’›n hiçbir yerinde milletvekili ç›karma flans›

Türkistan’da bir istasyon (Mon Journal De Voyage De Lorient A Samarcande, 1889)

TÜRKLER TÜRK DÜNYASI788

yoktu. Bu yüzden Rus teflkilatlar› bütün Türkistan’›Rus ahalisi için tek seçim bölgesine çevirme teklifiniortaya att›lar. Milli Merkez’in itiraz›yla bu teklif kabuledilmedi. Buna ra¤men Milli Merkez, Kurucu Meclis’-te Ruslardan da milletvekillerinin bulunmas›n› arzulu-yordu. Bu sebeple seçim listelerine baz› Rus milletve-kili adaylar›n›n da isimlerini eklenmesi kararlaflt›r›ld›.Böylece bir Rus köylü temsilcisi Sirderya’dan ve Es-ErPartisi’nden Çaykin Fergana’dan olmak küzere iki RusMilli Merkez listesinden milletvekili aday› olarak se-çimlere ifltirak etti.68

Türkistan’da seçimler, Bolflevik ‹htilali’nin getirdi-¤i anarfli ortam›nda sadece iki bölgede, Yedisu ve Ferga-na’da yap›labildi. Her seçim bölgesinde Türkistan halk›taraf›ndan iki liste ç›kard›. Bunlar›n biri fiura-i ‹slami-ye’nin ve di¤eri de fiura-i Uleman›n listesiydi. Seçimlerfiura-i ‹slamiye’nin üstünlü¤ü ile neticelendi.69

Halk›n ço¤unlu¤unu devaml› arkas›ndan sürükle-yen kadimcilerin teflkilat› fiura-i Ulema’n›n KurucuMeclis seçimlerinde fiura-i ‹slamiye karfl›s›nda hezimeteu¤ramas›n› yorumlayan Togan, hal-k›n devlet yönetimi gibi ciddi konu-larda, dünyadaki ilmi ve fenni gelifl-melerden haberdar ayd›nlar› terciheden sa¤duyusuna dikkati çeker.70

Kurucu Meclis seçimlerindensonra, Milli Merkez Türkistan’›nMuhtariyeti ile ilgili çal›flmalar üze-rinde yo¤unlaflt›. Bunun için Tür-kistan Müslümanlar›n›n IV. Ola¤a-nüstü Kurultay›’n›n toplanmas› ka-rarlaflt›r›ld›.71 Milli Merkez’in, Tür-kistan Muhtariyeti stratejisinin bel-kemi¤ini Ruslar ile Müslümanlar›karfl› karfl›ya getirmemek oluflturdu.Bunun için Ruslar›n demokrat kesi-minin deste¤i al›narak TürkistanMuhtariyeti’nin sadece Müslüman-lar› kapsayan etnik ve dini bir muh-tariyet de¤il, Rus az›nl›klar› da içinealan genel bir muhtariyet olmas› amaçland›. Fakat MilliMerkez Türkistan Muhtariyeti için Müslümanlarla bir-likte siyasi çal›flmalar yapacak yeterli say›da Rus unsurubulmakta zorland›. Nalivkin gibi baz› demokrat Rusla-r›n d›fl›nda, Taflkent’teki bütün Rus gruplar› Müslüman-lar›n idarî mekanizmalarda oldu¤u bir TürkistanMuhtariyeti’ni istemiyorlard›. Onlara göre, Müslüman-lar Ruslarla eflit siyasi haklara sahip olamazd›.72 Ferganabölgesinde ise iflçi ve asker temsilcileri sovyetinin önem-li isimlerinden Vadim Çaykin ile Buhara YahudilerindenSalomon Herzfeld Türkistan Muhtariyeti’ne destek ve-renler aras›ndayd›.73

Milli Merkez’in taraftar kazanmadaki en önemli ba-flar›lar›ndan biri fiura-i Ulema ile uzlaflma oldu. fiura-iUlema baflkan› fiir Ali Lapin ile yap›lan görüflmeler so-nucunda, Türkistan Muhtariyeti konusunda Milli Mer-kez ile birlikte çal›flmay› kabul etti. Buna karfl›l›k fiir Ali

Lapin’e kurulacak Muhtariyette önemli bir görev veril-mesi kararlaflt›r›ld›.74

Türkistan Müslümanlar›n›n IV. Ola¤anüstü Kurul-tay› 26 Kas›m 1917’de Hokand flehrinde Han saray›ndaÇokay’›n konuflmas›yla aç›ld›.75 Bolfleviklerin kurultay›nyap›lmamas› için yapt›¤› bütün engellemeler bofla git-miflti. Neticede Bolflevikler de Komiser Poltaratski’yitemsilci olarak kurultaya göndermek zorunda kald›lar.Kurultayda Taflkent’teki Sovyet halk komitesi ad›na birkonuflma da yapan Poltaratski, Türkistan Muhtariyeti’niistediklerini aç›klad›. Ancak, onun konuflmas› kurultayakat›lanlara inand›r›c› gelmedi. Çokay Poltaratski’ninsözlerini samimi bulmamakla birlikte, onun kurultayakat›lmas› ve kurultay çal›flmalar›n› kutlayan bir konufl-ma yapmas›n›n siyasi aç›dan önemine iflaret eder. Bu du-rum, ona göre, Türkistan’da Sovyet Hükûmet’inin millitemelinin yoklu¤unun aç›k seçik bir göstergesiydi.76

Kurultaya kat›l›m yüksek oldu. 203 delegenin ka-t›ld›¤› kurultayda Fergana bölgesi 150 delege ile ço¤un-lu¤u teflkil ediyordu. Semerkant bölgesinden 21, Sirder-

ya’dan 22, Buhara’dan 4, Hazaröte-si’den 1 delege gelmiflti.77 Üç gündevam eden kurultay çal›flmalar› s›-ras›nda kat›l›mc›lar›n say›s› 250’yekadar ç›kacakt›.78

Kurultaya kat›lan delegeler ara-s›nda flehir dumas› temsilcileri, Ta-tar temsilcileri, Türkistan Yahuditeflkilati Paoley Sion’dan temsilcilergibi yerli Müslümanlar›n d›fl›nda datemsilciler vard›. Ulug Türkistangazetesi 8 Aral›k 1917’de ç›kan sa-y›s›nda kurultay ile ilgili de¤erlen-dirmesinde, kurultay›n, kat›l›mc›-lar›n çeflitlili¤inden dolay›, Müslü-man kurultay› olarak de¤il, Türkis-tan halklar› kurultay› olarak adlan-d›r›lmas›n›n daha do¤ru olaca¤›n›belirtir.79 Türkistan Müslüman ifl-çileri, köylüleri ve askerleri temsil-

cileri sovyetinin organ› “‹flçi Dünyas›” dergisi ise, ku-rultaya Türkistan’›n her kesiminden temsilciler kat›ld›-¤› için Türkistan’›n 10 milyon Müslüman ahalisininmenfaatlerini gözeten kararlar› alma hakk›na sahip ol-du¤unu ifade eder.80

Üç gün süren kurultay süresince kat›l›mc›lar, Tür-kistan bölgesinin gelecekteki siyasi yap›s›n›n nas›l ol-mas› gerekti¤i konusundaki görüfllerini ortaya koydu-lar. Bunun neticesinde 27 Kas›m gece geç saatlerdeTürkistan Muhtariyeti’nin81 ilan›na karar al›nd›.82 Ka-rarda “Yaflas›n Türkistan Muhtariyeti! Türkistan Müs-lümanlar› IV. Ola¤anüstü Kurultay› Türkistan bölge-sinde yaflayan halklar›n iste¤i üzerine, Rusya Devrimitaraf›ndan belirlenen esaslara binaen federasyon teme-linde kurulan Rusya Cumhuriyeti ile birlikte kald›¤›halde Türkistan’›n toprak Muhtariyeti’ni ilan eder” de-niyordu.83 Kurultay bununla birlikte Türkistan’da ya-

Do¤u Türkistanda eski bir halk dans› olan “KaraLamba Dans›”

TÜRKLER TÜRK DÜNYASI789

flayan az›nl›k halklar›n hukuklar›n› her cihetten koru-yaca¤›n› da beyan etti.84

28 Kas›m’da yeni teflkil edilen devlet “TürkistanMuhtariyeti” olarak adland›r›ld›. Kurultayda ayr›ca dev-letin anayasas› ile icra organlar›n› belirleyecek olan Tür-kistan Kurucu Meclisi toplanana kadar ülkeyi yönetecekiki organ seçildi: Türkistan Geçici Sovyeti ve TürkistanHalk Meclisi. Türkistan Geçici Sovyeti’nin üye say›s›Rusya Kurucu Meclisi’nde Türkistan için belirlenenmilletvekili say›s›yla ayn› olacak biçimde 32 olarak be-lirlendi.85 Bununla Türkistan Geçici Sovyeti üyelerinin,ayn› zamanda Rusya Kurucu Meclisi’nde de görev yap-malar›n›n öngörüldü¤ü anlafl›lmaktad›r.

54 üyeli Türkistan halk meclisinde gayrimüslimtemsilcilere 18 koltuk ayr›ld›. Bununla, halk meclisindebütün Türkistan nüfusu içinde sadece %7’lik oran› tem-sil eden gayrimüslimlere %33’lik bir temsil hakk› veril-mifl oluyordu.86 Böylece Türkistan Muhtariyeti’nin kuru-cular›, ülkede az›nl›klar›n haklar›n›koruyaca¤› hususundaki kararlar›ndasamimi olduklar›n› gösteriyorlard›.Türkistan halk meclisi, Türkistankurucu meclisi seçilene kadar Geçiciparlamento vazifesi de görecekti.87

Türkistan Halk Meclisi’nde gay-ri müslimlere verilen %33’lik temsiloran›, Türkistan Kurucu Meclisi’ndede aynen muhafaza edildi. 234 mil-letvekilinden oluflturulmas› kararlafl-t›r›lan Türkistan Kurucu Meclisiiçin Müslüman ve Müslüman olma-yan halklar için ayr› seçim bölgeleritesis edilmesi uygun görüldü.88

Kurultay çal›flmalar›n›n so-na ermesinden iki gün sonra topla-nan Türkistan Geçici Sovyeti birHükûmet oluflturdu.89 TürkistanGeçici Sovyeti’nin kendi üyeleri ara-s›ndan seçti¤i ve 12 üyeli olmas›planlanan Hükûmet’in bakanlar› flu kiflilerden olufltu:

1. Muhammedcan T›n›flbayev, Baflbakan ve ‹çiflleriBakan›.

2. ‹slam Sultan fiahahmedov, Baflbakan Yard›mc›s›3. Mustafa Çokay, D›fliflleri Bakan›4. Ubeydullah Hocayev, Savunma Bakan›5. Yurali Agayev, Yeralt› ve Yerüstü Zenginlikleri

Bakan›6. Abidcan Mahmud, ‹afle Bakan›7. Abdurrahman Orazayev, ‹çiflleri Bakan› Yard›mc›s›8. Solomon Abramoviç Herzfeld, Maliye bakan›90

8 Aral›k 1917 tarihli Ulug Türkistan gazetesindebelirtildi¤ine göre, Hükûmet’te 4 bakanl›k gayrimüs-lim temsilcilerden aday gösterilmesi ihtimaline karfl›bofl b›rak›ld›.91

26-28 Kas›m tarihleri aras›nda üç gün devameden Türkistan Müslümanlar›n›n IV. Ola¤anüstü Kurul-tay›n›n en önemli karar›, hiç flüphesiz TürkistanMuhtariyeti’nin ilan›d›r. Bu karar, Türkistan halk› ara-s›nda büyük coflku ve sevinçle karfl›land›. 1 Aral›k’ta Na-mangan’da 10 bin kifli muhtariyete destek yürüflü yapt›.Yürüyüflte “Yaflas›n Türkistan Muhtariyeti ve Hükûmet’i”yaz›l› afifller tafl›nd›.92 Buna benzer gösteri ve mitinglerhafta içinde Türkistan’›n baflka vilayetlerinde de devametti. Bu konuda en görkemli toplant› ise 6 Aral›kta Tafl-kent’te yap›ld›. Cuma Camisi’nin içinde ve d›fl›nda 60bin kifli topland›. Toplant›y› Said Gani Mahdum, Mü-nevver Kari ve fiir Ali Lapin idare etti. Toplant›da halkTürkistan Muhtariyeti’ni desteklediklerini bildirdiler vebundan böyle Türkistan Muhtariyeti GeçiciHükûmet’inden baflka hiç bir Hükûmet’i tan›mayacak-lar› konusunda karar ald›lar.93

Bu olumlu atmosfer içinde çal›flmalar›na baflla-yan Türkistan Geçici Hükûmet’ininilk olarak silahl› kuvvetler kurulma-s›, mali ifllerin düzene konmas›, dev-let kurumlar›n›n teflkil edilmesi vevergi sisteminin düzenlenmesi gibibir devletin hayati unsurlar›n› ger-çeklefltirmeyi hedefleyen kendi prog-ram›n› belirledi.94 Hükûmet, Tür-kistan kurucu meclisi seçimlerinin20 Mart 1918’de yap›lmas›n› kararaba¤lad›. Türkistan Müslümanlar›n›nIV. ola¤anüstü kurultay› taraf›ndanHükûmet’e havale edilen Kazak lide-ri Ataman Dutov’un güney-do¤u it-tifak› teklifi D›fliflleri Bakan› Ço-kay’›n önerisiyle reddedildi.95

Türkistan Geçici Hükûmet’imilli ordu kurma meselesindebirçok zorlukla karfl›laflt›. En önem-li eksiklik Çarl›k döneminde Tür-kistanl›lar aras›nda hiçbir subay›nyetifltirilmemesi idi. Bu yüzden

Hükûmet’in emrinde askerli¤i iyi bilen yetiflmifl birkimse yoktu. Hokand’da bulunan ve Hükûmet’i des-tekleyen genç ve tecrübesiz subaylarla ifle bafllamak zo-rundayd›lar. ‹ki Tatar, iki Leh ve bir emekli Leh askerile ordunun nüvesi oluflturuldu.96

Bu flekilde kurulan Türkistan milli ordusunungücü konusunda kaynaklarda çeflitli say›lar öne sürül-mektedir. Baz› araflt›rmac›lar Türkistan milli ordusundagörev yapan asker say›s›n›n 60 kifliyi aflmad›¤›n› ileri sü-rerken Ulug Türkistan gazetesi bu say›n›n 2000 civar›n-da oldu¤unu belirtir.97

Türkistan Geçici Hükûmet’inin gerçeklefltirilmesi-ne büyük önem verdi¤i konulardan biri de eski Çarl›kdevlet kurumlar›n›n kontrol alt›na al›nmas›yd›. Bundak›smi baflar› elde edildi. Özellikle Fergana bölgesindekidevlet kurumlar› Türkistan Geçici Hükûmet’ine tabi ol-may› kabul etti. Taflkent’teki baz› devlet kurumlar› ile

Türkistan, Günefl simgesi

TÜRKLER TÜRK DÜNYASI790

devlet bankas› da Türkistan Geçici Hükûmet’ini tan›d›.Genelde Türkistan Muhtariyeti’ne taraftar olmayan bukurumlar›n böyle bir karara varmas›nda, onlar›nBolflevik karfl›tl›¤› etkin rol oynad›.98 Çokay, Çarl›k dö-neminin devlet kurumlar›n›n Türkistan GeçiciHükûmet’ine tabi olmas›na büyük önem atfeder. Onagöre, devlet kurumlar›n›n daha k›sa bir süre öncesine ka-dar yönetim kademesinde hiçbir hak ve hukuk vermekistemedikleri Türkistanl›lar›n hakimiyetini tan›m›fl ol-malar›n›, onlardaki üstünlük kompleksinin törpülenme-ye bafllad›¤›n›n bir iflareti olarak kabul edilebilir.99

Türkistan Geçici Hükûmet’i aral›k ay› içinde yenidevletin yap›lanmas› aç›s›ndan çeflitli alanlarda önemliçal›flmalar yapt›. Mali alanda düzenlemeler için yeni ver-gi kanunlar›n› belirlemek maksad›yla vergi müfettiflleritoplant›s›n› gerçeklefltirdi. Mili E¤itim Bakan› Nas›rhanTöre baflkanl›¤›nda ilkö¤retim okullar›n›n organizesi vee¤itim ifllerini yoluna koymak amac› çerçevesinde ka-nunlar yap›lmaya baflland›. ‹afle Bakan› Abidcan Mah-mut, Türkistan’da etkisini iyice hissettiren açl›k sorunu-nu hafifletmek maksad›yla g›da maddeleri sat›n al›nma-s› için Kafkasya’da çal›flmalar yapt›. Aral›k ay› sonundatoprak ve arazi iflleri ile ilgili kanunlar da haz›rland›. Bukonuyla ilgili olarak Tar›m Bakan› Hidayet Yurgul Aga-yev gerekli çal›flmalar› yürütüyordu.100

Türkistan Muhtariyeti konusunda ilk kanl› hadise13 Aral›k’ta Taflkent’te yafland›. O günün mevlid-i flerifolmas› dolay›s›yla Türkistan Muhtariyeti’ne paraca yar-d›mda bulunmak amac›yla fieyhantaur Camii’nde topla-nan halk›n provoke edilmesi, kan dökülmesine yol açt›.Olaylar öncesinde, fieyhantaur Camii’nin önünde 200bin kadar kifli Türkistan Muhtariyeti’ne destek için top-land›. Mitingde Müslümanlardan baflka Rus, Yahudi,Ermeni ve di¤er gruplar›n siyasi teflkilatlar›n temsilcile-ri bulunuyordu. Münevver Kari’nin konuflmas›yla baflla-yan mitingte söz alan konuflmac›lar, kendilerini halk ko-miserleri ilan eden Bolfleviklerin faaliyetlerinden flika-yetçi oldular. Konuflmalar›n en heyecanl› an›nda kalaba-l›k içinden baz› provokatörler, halk› yönlendirmeye bafl-lad›lar. Halk› flehrin Bolfleviklerin kontrolündeki k›s-m›nda hapis bulunan Türkistan komitesi üyelerinden T.

‹. Dorrer’i ve di¤er mahkumlar› kurtarmaya ve flehrinhakimiyetini ele geçirmeye davet ettiler. Bu sözlere ka-p›lan kalabal›k gruplar halinde hapishanenin ve halk ko-miserleri sovyetinin bulundu¤u flehrin eski k›sm›na101

do¤ru harekete geçti. Bolflevik kuvvetleri bafllang›çtaolaylara seyirci kald›. Halk Dorrer ve di¤er mahkumlar›hapisten ç›kard›lar. Bunun üzerine Bolflevik askerleri,mahkumlar› yakalamak üzere atefl açt›. Halktan 16 kifliöldü. Dorrer ve di¤er mahkumlar da yakalanarakBolflevikler taraf›ndan öldürüldü.102

Bu olaylarla ilgili olarak Türkistan GeçiciHükûmet’i 15 Aral›kta yay›mlad›¤› bir bildiri ile olay›nsorumlular›n› k›nad› ve halk› sakin olmaya davet etti.103

Taflkent Bolflevik Hükûmet’i de bu kanl› olaylar›, Pe-tersburg’a bildirerek bu konuda önlem al›nmas›n› istedi.Sovyet Hükûmet’ Baflkan› F. Kolesov, Hokand’da burju-va s›n›f› taraf›ndan kurulan ve Türkistan proleterlerinitaraf›ndan tan›nmayan Hükûmet’in Türkistan flehirle-rinde muhtariyet ilan›n› kabul ettirmek için çal›flmalaryapt›¤›n› ve bu çerçevede 13 Aral›k günü Taflkent’temuhtariyet ilan ettiklerini ifade ederek bu konuda ken-dilerine talimat verilmesini istedi.104 Petersburg’un ver-di¤i cevap Taflkent Sovyet Hükûmet’ini bu konuda iste-di¤i flekilde davranmakta serbest b›rak›yordu. Peters-burg Taflkent sovyetine bölgede yetkili oldu¤unu veproblemi kendilerinin halletmesi gerekti¤ini bildirdi.105

Böylece Petersburg, 20 Kas›m’da kendisinin yay›mlad›-¤› do¤unun Müslüman iflçi ve emekçilerinin kendi ken-dini idare etme hakk›n›n oldu¤unu ifade eden bildiriyeayk›r› düflüyordu. Petersburg Hükûmet’i halk›n ço¤un-lu¤unun destekledi¤i Türkistan Geçici Hükûmet’indenyana de¤il, az›nl›k Bolflevik Hükûmet’inden yanayd›.

Bu arada Türkistan Geçici Hükûmet’ine güçlü birdestek daha geldi. 25 Aral›k’ta Hokand’da çal›flmalar›nabafllayan Müslüman iflçi, asker ve köylü temsilcilerinin I.ola¤anüstü kongresi Geçici Hükûmet’i destekledi¤iniaç›klad›. Türkistan’da hakimiyet ve yönetim flekliningündemin ana maddesini oluflturan kongreye 200 kadartemsilci kat›ld›.106 Türkistan Askeri fiura Baflkan› ArifKlevbeev, Türkistan Geçici Halk Meclisi ad›na ‹slam fia-hahmedo¤lu ve Es-Er Miller, Kazan Müslümanlar› aske-

Hoca Ahmed Yesevi Türbesi, Musaver (Türkistan Tarihi ve Seyahatnamesi)

TÜRKLER TÜRK DÜNYASI791

ri fiura Temsilcisi ‹smail Ubaydullin, Kafkas Müslüman-lar› ad›na Piri Murselzade, Semerkant ‹flçi ve Asker Tem-silcileri Sovyeti ad›na Ponomarev ve Hokand BelediyeBaflkan Yard›mc›s› Abidcan Mahmudov’un birer konufl-ma yapt›¤› kongrede kas›m ay›nda kurulan TürkistanGeçici Hükûmet’ini destekleme karar› al›nd› ve buHükûmet’te görev alacak temsilcilerin seçimi yap›ld›.

Ayr›ca Türkistan Geçici Hükûmet’ini desteklemesiiçin Petersburg Sovyet Hükûmet’ine ça¤r› yap›lmas›nakarar verildi. Çünkü, V. I. Lenin’in TürkistanMuhtariyeti’ne destek verece¤i ve hatta bu konuda Tür-kistanl›lara yol gösterece¤i ümit ediliyordu.107 27 Aral›k1917’de kongre ad›na Lenin’e destek ça¤r›s› yapan birtelgraf çekildi. Telgrafta, Türkistan’da Halk Komiserle-ri Sovyeti’nin ilan etti¤i prensipler do¤rultusunda muh-tariyet ilan edildi¤i ve bu nedenle Muhtariyeti’n Türkis-tan flehirlerinde destek gördü¤ü belirtildikten sonra,Türkistan Müslüman iflçi, asker ve köylü temsilcilerininI. Ola¤anüstü Kongresinde kabul ettikleri karara binaenLenin’den Rusya Demokratik Cum-huriyeti’nin baflkan› s›fat›yla, Tür-kistan Geçici Hükûmet’ini destek-lemesini istedikleri belirtildi. Ayr›-ca telgrafta Lenin’den Türkistan’da-ki disiplinsizlik ve iki bafll›l›¤› orta-dan kald›rmak için Taflkent SovyetHükûmet’inin hakimiyetine son ve-rilerek sadece Türkistan GeçiciHükûmet’inin tan›nmas› istendi.108

Telgrafa cevap bir hafta içindePetersburg Sovyet Hükûmet’ininmilletler ifllerinden sorumlu komi-seri J. Stalin taraf›ndan verildi. 5Ocak 1918 tarihinde gönderdi¤itelgrafta Stalin flöyle diyordu: “Tafl-kent’teki Sovyet Hükûmet’ini ortadankald›rmak için Petersburg’a müracaatetmeye lüzum yoktur. E¤er bu Hükûmet’iistemiyorsan›z, onu güç kullanarak yokedebilirsiniz.”109 Stalin bunlar› yazar-ken Türkistan Geçici Hükûmet’inin elinde Taflkent’tekiSovyet Hükûmet’ini y›kacak askeri gücü olmad›¤›n› bi-liyordu. Bu sebeple, Stalin’in telgraf›, Petersburg SovyetHükûmet’inin Türkistan Geçici Hükûmet’i ile Müslü-man iflçi, asker ve köylü sovyetine diplomatik dille ifadeedilen bir savafl ilan›ndan baflka bir fley de¤ildi.110

Ocak ay› bafl›nda, Türkistan Geçici Hükûmet’indedevlet masraflar›na kaynak temini için devlet bankalar›-na el koyma karar› krize sebep oldu. Bu kriz Hükûmet’baflkan› T›n›flbayev’in görevden azledilmesiyle sonuçlan-d›. Çokay’a göre, T›n›flbayev baflkanl›¤›ndaki Hükûmetmali konularda çok yavafl ve tedirgin davrand›.111 Ba-kanlar kurulu ocak ay›n›n ilk haftas›ndaki oturumundaHokand’daki Rus devlet bankalar›ndaki paralara el ko-nulmas› yolunda karar ald›. Ancak, Baflbakan T›n›flba-yev’in bu karar› uygulamada tereddüt etmesi, Bolflevik-lerin önce davranarak bankalar›n içini boflaltmas›na yol

açt›.112 Bolflevikler Hokand bankalar›ndaki 8 milyonruble civar›ndaki paraya el koyarak Taflkent’e götürdü-ler.113 Böylece, Bolflevikler Türkistan Geçici Hükûmeti-nin Hokand devlet bankalar›ndaki paralara el koymas›naf›rsat vermediler. Bunun üzerine Bakanlar Kurulu 2Ocak 1917’de T›n›flbayev’i baflbakanl›k görevinden ald›.Onun yerine Müslümanlar›n menfaatlerini kararl›l›klakoruyaca¤› ümit edilen Çokay atand›.114

Çokay’›n baflbakanl›k görevine atanmas›ndan sonra,Türkistan Geçici Hükûmeti daha aktif çal›flmalar yap-maya bafllad›.115 Hükûmet maddi s›k›nt›lar› aflabilmekiçin 30 milyon ruble de¤erinde devlet tahvili ç›kard›.Hükûmet üyeleri bu tahvilleri halka satmak için Türkis-tan’›n çeflitli vilayet ve illerine gittiler.116 TürkistanGeçici Hükûmet’inin bu tahvillerine devlet bankas›n›nSemerkant ve Fergana flubelerinden büyük talep oldu.Tahvillerin böylesine baflar›l› olmas›, Taflkent’tekiBolflevik temsilcilerini telaflland›rd›. Çünkü, Çokay’›nfikrine göre, bu durum Hokand Hükûmet’inin oyun ol-

mad›¤›n›, aksine ciddi bir devletteflkilat›n›n do¤makta oldu¤unugösterdi. Bu ise sadece SovyetHükûmet’ine de¤il, Türkistan’dakiumumi Rus menfaatlerine zarar ge-tirebilirdi.117 Ancak bu tahvillerinsat›lan k›sm›ndan elde edilen gelir-ler ve toplanan ba¤›fllar Hükûmet’inmali sorunlar›n› çözmesine yeterliolmad›.118

Çokay’›n Hükûmet baflkanl›¤›s›ras›nda yaflanan önemli bir siyasigeliflme Kazak Alafl Orda Hükû-met’i ile birleflme yolunda ilk ad›m-lar›n at›lmas› oldu. 5 Ocak 1918 ta-rihinde Türkistan flehrinde HokandMuhtariyeti’ne ba¤l› Sirderya vila-yeti Kazaklar›n›n kongresi yap›ld›.Alafl Orda Hükûmet’ temsilcileri-nin de kat›ld›¤› bu toplant›da Sir-derya Kazaklar›n›n Alafl Orda’ya

flimdilik kat›lmamas› ve Türkistan Muhtariyeti’nde kal-mas› kararlaflt›r›ld›. Ayr›ca bu kongrede Alafl Orda ileHokand Muhtariyeti aras›nda bir federasyon oluflturma-s› ihtimali ilk defa resmi olarak ifade edildi.119 Oysa ozamana dek özellike Alafl Orda lideri Alihan Bökeyha-nov, Türkistan halk› ile birlikte herhangi bir siyasi olu-fluma girmeye kesin bir dille karfl› ç›kmaktayd›.

Türkistan bölgesinde kadimcilik ve dini fanatizminkuvvetli oldu¤unu ve halk›n muhafazakar dini liderlerinetkisinde bulundu¤unu söyleyen Bökeyhanov, Alafl Ordaile Hokand’›n birleflmesini iki körün el ele tutuflarak biryere gitmek istemesine benzetiyordu ve böylece hiçbiryere var›lamayaca¤›n› iddia ediyordu.120 Ancak, HokandHükûmet’inin devletleflme yolunda elde etti¤i baflar›larve yönetimde kadimcilerden ziyade ceditçi ayd›nlar›n et-kili olmas› Bökeyhanov’un bu görüfllerini yumuflat›yor-du.121 Ancak, Bolfleviklerin artan bask›s› Alafl Orda ile

Özbekistan, Hive, Mahmud Pehlivan Türbesi, kubbeayr›nt›, (1810-1825)

(Y. Karbendau, L’architecture Sacrée L’islam, 1997)

TÜRKLER TÜRK DÜNYASI792

Hokand Hükûmet’i aras›nda bu federasyon fikrinin birdaha ele al›nmas›na imkan vermedi.

Di¤er taraftan Taflkent halk komiserleri sovyeti Ara-l›k ay›nda meydana gelen olaylardan sonra, Türkistan’›nçeflitli bölgelerinde kendi hakimiyetini tesis etme çal›fl-malar›n› h›zland›rd›. Bunun için Türkistan GeçiciHükûmet’inin etkisinin az oldu¤u bölge olan Hazaröte-si vilayeti kontrol alt›na al›nd› ve Türkmen askeri birlik-leri da¤›t›ld›.122

29 Ocak gecesi Türkistan Muhtariyeti’ni destekle-yen kimli¤i belirsiz birtak›m askerler Hokand Kalesinimuhasara etti. Kalenin önünde nöbet tutan askerler te-sirsiz hale getirilerek esir edildi. Ancak, kaleyi sabahakadar kuflatan askerler Hokand Sovyetinin Baflkan› E. A.Babuflkin’i ele geçiremedi.123 Sabahleyin muhtariyetçiaskerlerin çekilmesinden sonra, Babuflkin iflçileri topla-yarak kendi baflkanl›¤›nda bir devrimci komite (revkom)oluflturdu. Bundan sonra, kalede ç›kar›lan çan ve silahsesleriyle flehirdeki demir yolu iflçileri kalede topland›.Toplanan iflçilere silah da¤›t›ld›.124 30 Ocak günü Ho-kand devrimci komitesi, Türkistan Geçici Hükûmet’inebir ultimatom vererek, üç saatiçinde tutuklanan askerlerin sal›-verilmesini ve kaleye sald›r› dü-zenleyenlerin teslim edilmesini is-tedi. Ayr›ca devrimci komite bafl-kan› Babuflkin, Çokay ve HokandHükûmet’inin di¤er üyelerinin tu-tuklanmas› için karar ç›kard›.125

Bununla beraber devrimci ko-mite Türkistan Geçici Hükûmet’i-ne taleplerini kabul ettirecek gücehenüz sahip de¤ildi. Bu sebepleTaflkent, Yeni Margilan (Skobelev),Andican ve Namangan flehirlerin-den takviye kuvvetler istemiflti. 30Ocak günü akflam› Yeni Margi-lan’dan K. Osipov kumandas›ndatakviye kuvvetlerin gelmesiyle,Hokand devrimci komitesinin po-zisyonu kuvvetlendi. Osipov’unyan›nda 140 asker, 4 top ve 4 makineli tüfek vard›.126

Devrimci komite Osipov’u flehirdeki sovyet güçlerininbaflkumandan› tayin etti. Ertesi günü devrimci komite,Türkistan Geçici Hükûmet baflkan›na tekrar bir ultima-tom gönderdi. Bu arada Osipov’un askerleri Hokandflehrinin Müslümanlar›n yo¤un oldu¤u eski k›sm›n› topatefline tutmaya bafllad›.127 Bir Bolflevik heyeti, Han sa-ray›na gelerek Türkistan Hükûmet’i baflkan› Çokay’a ul-timatom flartlar›n› iletti:

1. Türkistan Geçici Hükûmet’i, Sovyet hakimiyeti-ni tan›yacak,

2. Türkistan halk›n› Sovyet Hükûmet’ine itaat et-meye ça¤›ran bir bildiri yay›nlayacak.

3. Ahali silahs›zland›r›lacak ve bütün toplanan si-lahlar Bolfleviklere teslim edilecek.

4. Türkistan Geçici Hükûmet’inin milli ordusu der-hal da¤›t›lacak.128

Bu flartlar› kabul etmeyen Çokay, Hükûmet ad›naBolfleviklere flu cevab› verdi: “Güç sizin taraf›n›zda. Biz-de ise kendi milli hakk›m›z› tan›maktan baflka bir güç flimdi-lik yok. Bununla birlikte sizin hakimiyetinizi, Türkistan’daSovyet hakimiyetini tan›may› reddediyoruz.”129

Çokay ve Türkistan Geçici Hükûmet’inin üye-leri, kendilerinden kuvvetçe üstün Bolfleviklere boyune¤mek istemeyifllerinin temelinde, onlar›n hakimiyeti-nin kal›c› olmayaca¤› do¤rultusundaki inançlar›ndankaynaklanmaktayd›. Bu yüzden, Bolflevik hakimiyetinikabul ettikleri takdirde hem Bolfleviklere karfl› Türkis-tan’da yürütülecek mücadeleye kat›lma hakk›ndan mah-rum olacaklar›n› ve hem de Türkistan’› lay›k›yla temsiledip edemediklerinin sorgulanaca¤›ndan endifle ediyor-lard›.130 Bolflevik temsilcileri, ültimatom üzerinde tek-rar düflünmeleri için 3 saat mühlet vererek ayr›ld›lar.131

Fakat Bolflevikler mühletin dolmas›n› beklemediler.20 dakika sonra Hokand Hükûmet’ine karfl› sald›r›y›bafllatt›lar. Bu, Bolflevik ültimatomundaki flartlar› müza-

kere etmekte olan Hükûmet bafl-kan› Çokay ve kabinenin di¤erüyeleri için beklenmedik bir hadi-se oldu. Bolfleviklerin silahl› sald›-r›lar›n›n bafllamas› üzerine Ho-kand Hükûmet’i üyeleri Hükûmetbinas›n› terk etmek zorunda kald›-lar. Çokay, bundan sonra bir dahaHükûmet üyelerinin bir araya ge-lemedi¤ini belirtir.132

Hükûmet’in da¤›lmas›ndansonra Hokand flehrinin müdafaas›-n› üstlenen milli güçler, Korbafl›Küçük Ergefl’in komutas› alt›ndatopland›.133 Ancak, silahça üstünve e¤itimli orduya sahip Bolflevikkuvvetleri karfl›s›nda Ergefl’in ko-mutas›ndaki düzensiz ve genellik-le ellerinde balta, sopa ve kürek gi-bi aletlerden baflka silah olmayan

halk milisleri fazla tutunamad›. Müslüman kuvvetler 22fiubat’ta Bolfleviklere teslim oldu¤unda, Hokand flehrikorkunç bir manzara arz ediyordu. Harabeye dönen fleh-rin büyük bir k›sm› yan›yordu. fiehrin en az üçte birioturulamayacak bir haldeydi. fiehir sakinlerinden on binkifli öldürüldü. fiehir Bolflevik kuvvetlerince ya¤ma vetalana maruz kald›.134 Böylece Hokand MuhtariyetiBolflevik kuvvetlerin ac›mas›zca girifltikleri sald›r›lar so-nucunda sona erdi.

Ancak, Türkistan halk›n›n Bolfleviklere karfl› müca-delesi bununla bitmedi ve da¤lara ç›kan baz› silahl› güç-ler yeni bir mücadele bafllatt›. “Basmac› Hareketi” olaraknitelendirilen bu hareket belli bir süre devam etti.

Hokand Muhtariyeti, iki ay gibi k›sa bir müddet ya-flamas›na ra¤men Türkistan’›n siyasi tarihinde b›rakt›¤›

Özbekistan, Buhara, Kalyon Camii, eyvan, ayr›nt›, (1514) (Y. Karbendau, L’architecture Sacrée L’islam, 1997)

(fieybani Hanl›¤›)

TÜRKLER TÜRK DÜNYASI793

izler derin ve büyük oldu. Rusya’da Çarl›k yönetimininy›k›lmas›ndan sonra ortaya ç›kan siyasi özgürlük orta-m›nda, Hokand Muhtariyeti’nin devletleflme yolunda at-t›¤› ciddi ad›mlar, Türkistan halk›n›n kendi kendini ida-re edemeyece¤i yolundaki görüfllerin temelsiz oldu¤unuispatlad›. Uygun zemin ve flartlar olufltu¤unda, Rus-ya’n›n Türk halklar›n›n milli yönetimlerini oluflturabile-cek siyasi teflkilatlar›n› kurup yönetecek kadrolar›n› ba¤-

r›ndan ç›karabilece¤ini somut bir biçimde ortaya koyanHokand Muhtariyeti Geçici Parlamentosu ve GeçiciHükûmet’i ile Rusya Türklerinin tarihinde özel bir yeresahiptir. Ayr›ca, Bolflevik iktidar›n›n bütün Rusya çap›n-da tesis etti¤i Sovyetler Birli¤i’nin 1991 y›l›nda çökme-sinden sonra, bölgede ba¤›ms›z bir devlet olarak ortayaç›kan Özbekistan Cumhuriyeti, Hokand Muhtariyeti’nindo¤al bir tarihi uzant›s› olarak telakki edilebilir.

1 Araflt›rmac›lar taraf›ndan sonradan Hokand Muhtariyeti ad› verilenbu siyasi oluflum kendini Türkistan Muhtariyeti olarak adland›rm›fl-t›r.

2 Özbekistan’da son birkaç y›lda bu konuda yap›lan araflt›rmalardan ba-z›lar› flunlard›r: Saidakbar A’zamhocayev, Türkiston Muhtariyeti,Taflkent 2000; Turkestan v Nachale XX Veka: K Istorii ‹stokovNatsional’noy Nezavisimosti, Taflkent, 2000; Nadira Abdurahimo-va - Govkhar fiad Rustamova, Kolonal’naya sistema vlasti v Tur-kestane vo Vtoroy polovine XIX - I Çetverti XX v. v., Taflkent1999; Cadidçilik: Islokhot, Yangilanifl, Mustakillik ve TarakiyatUçun Kurafl, Taflkent 1999.

3 Rus çar› II. Aleksandr taraf›ndan 11 Haziran 1867 tarihinde kurulanve merkezden atanan askeri valiler taraf›ndan idare edilen Türkistangenel valili¤i bugünkü Özbekistan, K›rg›zistan, Türkmenistan ile Ka-zakistan’›n güney ve do¤u bölümlerini kapsayan Sirderya, Fergana, Se-merkant, Yedisu ve Hazarötesi vilayetlerinden (oblast) olufluyordu.Ayr›ca Buhara Hanl›¤› ile Hive Hanl›¤› da, içifllerinde serbest olmak-la birlikte, d›flifllerinde Türkistan genel valisine ba¤l›yd›. Bu konudadaha genifl bilgi için bkz. Richard A. Pierce, Russian Central Asia1867-1917, Berkeley and Los Angeles 1960, s. 46-64.

4 Mustafa Çokay, 1917 Y›l› Hat›ra Parçalar›, Ankara 1988, s. 10; Bay-mirza Hayit, Türkistan Rusya ile Çin Aras›nda, ‹stanbul 1975, s.213.

5 Çokay, a.g.e., s. 13.6 Qazaq, Almat› 1998, s. 366-68; Akdes Nimet Kurat, Rusya Tarihi

Bafllang›c›ndan 1917’e kadar, Ankara 1987, s. 433-434.7 Zeki Velidî Togan, Hat›ralar Türkistan ve Di¤er Müslüman Do¤u

Türklerinin Milli Varl›k ve Kültür Mücadeleleri, ‹stanbul, 1969,s. 140; Qazaq, s. 367. Çocukluk y›llar› Taflkent’te geçen Kerensky’ninTaflkent hat›ralar› için bkz. Alexander Kerensky, The Kerensky Me-moirs Russia and History’s Turning Point, London 1966, s. 10-19.

8 Georgiy Safarov, Kolonal’naya Revolutsiya (Op›t Turkestana), (I.bask›, Taflkent 1922) Almat› 1993, s. 23.

9 Saidakbar A’zamhocayev, Türkiston Mukhtoriyati, Taflkent 2000, s.33; Turkestan v Nachale XX Veka: K ‹storii Istokov Natsi-onal’noi Nezavisimosti, Taflkent 2000, s. 20. (Bundan sonra Turkes-tan olarak gösterilecektir. ).

10 Turkestan, s. 22; A’zamhocayev, s. 36.11 Ayn› yer.12 A.g.e., s. 40.13 A.g.e., s. 41, 43.14 Çokay, s. 22.15 Çokay, s. 30, 32-33; Hayit, s. 215. Alexander G. Park, Bolshevism

in Turkestan 1917-1927, New York 1957, s. 9-10. Kazak Alafl hare-ketinin lideri Alikhan Bökeyhanov Türkistan Komitesinin kurulma-s›n› Türkistan’›n Muhtariyeti için önemli bir ad›m telakki eder. Onagöre bu, ‹ngiliz kolonilerinde oldu¤u gibi kendi içinde parlamentosuolan özerk yönetime geçiflin bafllang›c›d›r. Bökeyhanov, Kurucu Mec-lisin Türkistan’a özerk yönetim hakk›n› verece¤i ümidini tafl›yordu.Qazaq, s. 378.

16 Turkestan, s. 28-29; A’zamhocayev, s. 42-43; Abdurahimova, s. 93;Richard Pipes, The Formation of the Soviet Union Communismand Nationalism 1917-1923, New York 1980, s. 89. Bökeyhanov,Türkistan Komitesine atanmas› bir formaliteden ibaretti. TürkistanKomitesinde hiçbir zaman görev yapamad›. Çünkü Bökeyhanov, Ge-çici Hükümet taraf›ndan 20 Mart tarihinde Torgay vilayeti valisi (ko-miser) atanm›fl bulundu¤undan Türkistan’a hiçbir zaman gidemedi.Çokay, 1917, s. 30; Hayit, s. 216.

17 Qazaq, s. 378; A’zamhocayev, s. 42.18 A’zamhocayev, s. 43.19 A.g.e., s. 44; Togan, s. 152.20 Çokay, s. 22.21 A’zamhocayev, s. 62.22 Hayit, s. 226.23 Çokay, ayn› yer.24 A.g.e., s. 23; A’zamhocayev, s. 64; Togan, s. 150.25 Çokay, s. 24.26 Togan, s. 154.27 A’zamhocayev, s. 67.28 Ayn› yer.29 Ayn› yer.30 Ayn› yer; Togan, s. 154; Çokay, s. 24; Pipes, ayn› yer.31 Togan, s. 154.32 Ayn› yer.33 Çokay, s. 25. Hayit, Serdar Orazayev’in de kat›ld›¤›n› söylerse de, bu

bilgiye baflka kaynaklarda rastlanmad›. Hayit, s. 218.34 Togan, s. 154, 164; Çokay, s. 32.35 Ayn› yer; A’zamhocayev s. 49.36 Ayn› yer.37 Çokay, s. 32-33.38 A.g.e., s. 35.39 A’zamhocayev, ayn› yer.40 Çokay, s. 33: A’zamhocayev, s. 51; Togan, s. 151.41 Çokay, s. 34.42 Baz› kaynaklarda bu teflkilat›n ad› Cemiyet-i Ulema olarak geçer. Dö-

nemin dergi ve gazetelerinde ise teflkilat için fiura-i Ulema yani Ule-ma Sovyeti ismi kullan›lmaktad›r. Bkz. A’zamhocayev, s. 88-90.

43 A.g.e., s. 88. ‹lk say›s› 19 Haziranda yay›nlanmaya bafllayan Al-‹zahdergisi 1918 May›s›nda Bolflevikler taraf›ndan kapat›lana kadar 31 sa-y› yay›mland›.

44 Türkistan’daki cedit hareketi hakk›nda daha genifl bilgi için bkz. Ca-didcilik: Islahat, Yangilanifl, Mustakillik va Tarakiyat Uçun Ku-rafl (Turkistan va Buhara Cadidçilgi Tarihiga Yangi Çizgilar), Tafl-kent 1999; Abdurahimova, s. 94-97; Edward A. Allworth, The Mo-dern Uzbeks: From the Fourteenth Century to the Present. A Cultu-ral History, Stanford: Hoover Institution Press, 1990, s. 122-140; Ser-ge A. Zenkovsky, Rusya’da Pantürkizm ve Müslümanl›k, (Çev.Prof. Dr. ‹. Kantemir), s. 68-79; Hayit, s. 192-198.

45 Çokay, s. 47.46 A.g.e., s. 27.47 A’zamhocayev, s. 101; Zeki Velidî Togan, Bugünkü Türkili Türkis-

tan ve Yak›n Tarihi, ‹stanbul 1981, s. 363.48 Çokay, s. 28.49 Turkestan, s. 46.50 A.g.e., s. 47.51 A’zamhocayev, s. 55; Turkestan, s. 51; Çokay, s. 62; Hayit, s. 230.52 Çokay, ayn› yer.53 Baz› eserlerde bu isim Korovniçenko olarak gösterilmektedir.

Dipnotlar

TÜRKLER TÜRK DÜNYASI794

54 Çokay, ayn› yer.55 A’zamhocaev, ayn› yer; Togan’a göre bu tarih 25 Eylüldür. Togan, Ha-

t›ralar…, s. 180.56 Kozak as›ll› fienderikov, Nalivkin’in baflkanl›¤› döneminde hükümet

taraf›ndan komite üyesi olarak atanm›flt›.57 ‹stifa eden Nalivkin ile Buhara’ya siyasi gözlemci olara tayin edilen

Yelpatevsky bu toplant›da yoktu. Çokay, s. 64.58 A’zamhocayev, s. 119.59 Çokay, s. 67.60 Çokay, s. 68.61 Ayn› yer. Halka da¤›t›lan silahlar›, flehre hakim olan Bolflevikler halka

da¤›t›lan silahlar› bir hafta sonra, geri toplad›. General KoroviçenkoBolflevikler taraf›ndan öldürüldü.

62 Ordali Koniratbayev, Turar R›skulov, Almat› 1997, s. 25; Hayit, s.233; Turkestan, s. 66.

63 Çokay, s. 68; Hayit, s. 232.64 Çokay, ayn› yer.65 Çokay, s. 69.66 Lenin ve Stalin imzal› bildiride, Rusya halklar›n›n eflitli¤ine ve siyasi

haklar›na sayg› gösterilece¤i vurgulan›yordu. A’zamhocayev, s. 120.67 Çokay hat›ralar›nda bu say›y› 33 olarak gösterir. Çokay, a.g.e., s. 69.

Ancak bu konuda haf›zas› Çokay’› yan›ltmaktad›r. Kurucu Meclis içinTürkistan bölgesine ayr›lan milletvekili say›s› çeflitli kaynaklarda be-lirtildi¤i gibi 32’dir. Bkz. A’zamhocayev, s. 129; Turkestan, s. 83; Sa-farov, s. 117. Türkistan’›n seçim bölgelerine göre milletvekili say›lar›ise flöyledir: Fergana bölgesi 10, Sirderya bölgesi 9, Semerkant bölge-si 5, Yedisu bölgesi 6 ve Hazarötesi bölgesi 2.

68 Çokay, ayn› yer.69 Ayn› yer.70 Togan, Türkili…, s. 363.71 Bu karar›n ne zaman al›nd›¤›na dair kesin bir bilgiye ulafl›lamad›. Ba-

z› araflt›rmac›lar bu karar› Milli Merkez’in Taflkent’te meydana gelensilahli ihtilalden hemen sonra ald›¤›na iflaret eder. Turkestan, s. 81;A’zamhocayev, s. 125. Taflkent’te Milli Merkez’in çal›flmalar›n›n birk›sm›na kat›lm›fl olan Kazanl› ayd›n Abdullah Recep Baysun da bugörüflü teyit etmektedir. Baysun, karar›n 20 gün önceden al›narak, ba-s›n organlar›nda halka duyuru yap›ld›¤›n› belirtir. Baysun, TürkistanMilli Hareketi, ‹stanbul 1943, s. 31. Kurultay›n için bafllang›çta be-lirlenen tarih 25 Kas›md›r. Ancak posta ve telgraf iflçilerinin grevi yü-zünden kurultay bir gün gecikerek 26 Kas›m günü bafllad›. Turkes-tan, s. 81.

72 Çokay, s. 42.73 A.g.e., s. 42-43; Hayit, s. 247.74 Yafl Türkistan, 1932, say› 13, s. 26.75 Çokay, s. 43; Turkestan, s. 81; Hayit, s. 247; Safarov, s. 116; A’zam-

hocayev, s. 125.76 Çokay, s. 44.77 Turkestan, s. 81-82; Baymirza Hayit, Die Nationalen Regierungen

von Kokand (Chokand) und der Alasch Orda, Münster/Westf. 1950(Yay›mlanmam›fl doktora tezi), s. 59; A’zamhocayev, s. 126.

78 Ayn› yer.79 Ayn› yer.80 Ayn› yer.81 Turkestanskaya avtonomiya.82 Turkestan, s. 82; A’zamhocayev, s. 127; Pipes, s. 92. Muhtariyeti ilan

etmek için Rusya Kurucu Meclisi’nin aç›l›fl›n› bekleyip beklememekgerekti¤i konusunda tereddüt vard›. Kurultaydan önce çeflitli illere bukonuda görüfl soruldu. Sirderya, Fergana ve Semerkant bölge komite-leri ile Yedisu ve Hazarötesi’nin ilçe komitelerinin hepsi bir a¤›zdanKurucu Meclis’in aç›l›fl›n› beklemeden Türkistan Muhtariyeti’nin ilanedilmesi yönünde görüfl bildirdiler. Es-Er, köylü teflkilat temsilcileri,iflçi, memur, banker, sanayici gibi birçok meslek ve teflkilattan Rus daTürkistan muhtariyetine destek vaat ettiler. Çokay, s. 43.

83 A’zamhocayev, s. 127; Turkestan, s. 82; Hayit, Türkistan…, s. 247.84 Turkestan, s. 82-83; A’zamhocayev, s. 128.85 Turkestan, s. 83; A’zamhocayev, s. 129.86 Turkestan, ayn› yer; A’zamhocayev, ayn› yer; Hayit, s. 218.87 A.g.e., s. 219.

88 A’zamhocayev, ayn› yer.89 Yafl Türkistan, 1932, no: 26, s. 11.90 A’zamhocayev, s. 129-130; Turkestan, s. 84. Hayit, kurultay›n 10

üyeli hükümeti teflkil etti¤ini yazar. Hayit’in s›ralad›¤› bakanl›klararas›nda Çokay’›n seçildi¤i d›fliflleri bakanl›¤› yoktur. Buna karfl›l›kHidayet Yurghul-Agayev, tar›m bakan›, Mir Adil, selamet ve sa¤l›kbakan›, Nas›rhan Töre, e¤itim bakan› olarak gözükmektedir. Hayit,Die Nationalen…, s. 65-66. Hayit taraf›nda ifade edilen bu üç ba-kanl›k hükümetin ilk teflekkülü esnas›nda olmamakla beraber, geçenzaman içinde hükümete eklenmifltir. Ancak bunlar›n hangi tarihtehükümete girdi¤i konusunda bir bilgiye rastlamad›k. Buna karfl›l›kÇokay, yeri geldikçe bu bakanlar›n ismini zikreder. Bkz. Yafl Tür-kistan, 1932, no: 26, s. 11-15.

91 Turkestan, s. 84; A’zamhocayev, s. 130. Hayit, bakanl›klar›n Ho-kand ve Alafl hükümetlerinin birleflme ihtimaline karfl› bofl b›rak›l-d›¤› görüflündedir. Hayit, Türkistan…, s. 247-248. Oysa, HokandMuhtariyeti ilan edildi¤i s›rada henüz Alafl Hükümeti kurulmam›fl-t› ve Alafl Hükümeti’ni kuracak olan Kazak liderler ile TürkistanMuhtariyeti kurucular› aras›nda bu s›rada bir iletiflimin olmad›¤›görülmektedir. Çünkü, Alafl Orda Hükümeti’nin liderleri TürkistanMüslümanlar› IV. ola¤anüstü kurultay›n›n kararlar›n›, bir hafta son-ra, 5 Aral›kta Orenburg’ta bafllayan Kazak kurultay›na kat›lan Ço-kay’dan ö¤reneceklerdi. M. Koygeldiyev, Alafl Qozgal›s›, Almat›1995, s. 345. Zaten Alafl Orda ile Hokand muhtariyetleri aras›ndadaha sonra söz konusu olacak olan birleflmenin flekli, bir hükümet ça-t›s› alt›nda de¤il, bir federasyon çat›s› alt›nda iki hükümet olarakdüflünülüyordu.

92 A’zamhocayev, s. 131.93 A’zamhocayev, s. 132-133; Turkestan, s. 86.94 Türkistan Muhtariyeti konusunda yap›lan incelemelerde, Türkistan

geçici hükümetinin Bolfleviklerle mücadelesine genifl yer ayr›lmas›-na ra¤men, onun yeni devletin yap›land›r›lmas› ve ekonomik haya-t›n flekillendirilmesi ile ilgili yapt›¤› çal›flmalar ve ç›kard›¤› yasalarüzerinde fazla durulmam›flt›r. Bu konudaki bilgilere genellikle Ço-kay’›n Türkistan Muhtariyeti ile ilgili olarak Yafl Türkistan dergisin-de yazd›¤› makalelerde tesadüf ediyoruz.

95 Yafl Türkistan, 1932, No: 27, s. 6. Çokay, Bolfleviklerin bu konudadevaml› surette çarp›tma yaparak, Türkistan IV. kurultay›n›n güney-do¤u ittifak›na girmeyi kabul etti¤ini yayd›klar›n› belirtir. Ayn› yer.Nitekim, Özbekistan’da Sovyet kaynaklar›na dayan›larak son y›llar-da yap›lan incelemelerde Türkistan IV. ola¤anüstü kurultay›n›n gü-ney-do¤u ittifak›na girmeyi kabul etti¤i görüflü yer almaktad›r. Tur-kestan, s. 85. Safarov, Türkistan kurultay›n›n, Türkistan halk›Orenburg’un tah›l›na muhtaç oldu¤u için bu ittifaka girdi¤ini yaz-maktad›r. Safarov, s. 119-120. Bolflevikler, Türkistan Muhtariyeti’niilan edenleri karfl› devrimci ve burjuva gruplar›n›n güney-do¤u itti-fak›na girmifl göstermekle, Türkistan Geçici Hükümeti’ni yok edensald›r›lar›n› hakl› ç›karan sebepleri artt›rmak istiyorlard›.

96 Yafl Türkistan, 1932, No: 27, s. 6-7.97 Turkestan, s. 99.98 Yafl Türkistan, a.g.e., s. 8.99 Ayn› yer.

100 A.g.e., s. 10.101 O dönemde Taflkent flehri eski ve yeni olmak üzere iki k›s›md›. Eski

k›s›mda 500 bin ve yeni k›s›mda 75 bin kifli yafl›yordu. M. Y. (Ma-riya Yakovlevna-AK) Çokayo¤lu, Eflinin A¤z›ndan Mustafa Çoka-yo¤lu, Ankara 1972, s. 43.

102 A’zamhocayev, s. 134-137.103 Ayn› yer.104 Ayn› yer.105 Ayn› yer.106 A’zamhocayev, s. 139. Kongreye 93 kifli Fergana’dan, 40 kifli Semer-

kant’tan, 30 kifli Sirderya bölgesinden, 5 kifli Hazarötesi bölgesin-den, 4 kifli Buhara’dan ve di¤er bölgelerden geldi.

107 A’zamhocayev, s. 140.108 Turkestan, s. 92; Yafl Türkistan, 1930, No: 13, s. 9; A’zamhoca-

yev, s. 140-141.109 Hayit, s. 248; Yafl Türkistan, No: 83, s. 11; A’zamhocayev, s. 141.110 Hayit, s. 248-249.111 Yafl Türkistan, 1932; No: 27, s. 8.

TÜRKLER TÜRK DÜNYASI795

112 ‹z ‹storii Rossiyskoy Emigratsii Pis’ma A. -Z. Validova i M. Ço-kayeva (1924-1932), Moskova 1999, s. 121. Çokay’a göre T›n›flba-yev, bankalardaki paraya el konmas›n›n Taflkent Rus Bolflevik Hükü-meti’nin Türkistan Hükümeti’ne öfkesini do¤uraca¤›ndan endifleediyordu. Yafl Türkistan, 1930, No: 13, s. 7. Çokay, isim vermedenzikretti¤i bu olayda bir bakan›n bankalardaki paralara el koymadaa¤›r davrand›¤›n› ve hatta sabotaj yaparak karar›n gerçeklefltirilme-sini engelledi¤ini yazar. Yafl Türkistan, 1932, no: 27, s. 8.

113 Turkestan, s. 98.114 Ayn› yer; Togan, s. 365.115 Turkestan, s. 99.116 Ayn› yer.117 Yafl Türkistan, 1932, No; 27, s. 9.118 Turkestan, s. 99.119 Koygeldiyev, s. 348.120 Koygeldiyev, s. 339-340.121 Bökeyhanov, Hokand Muhtariyeti’nin Bolflevikler taraf›ndan da¤›t›l-

mas›ndan sonra, Eylül 1918’de Hokand Hükümeti eski baflbakan›Çokay, Baflkurt Muhtariyeti lideri Z. Velidî ile birlikte bir Türkistanfederasyonu kurma karar› alacakt›. Togan, Hat›ralar…, s. 229, 231;Togan, Türkili…, s. 370-371.

122 A’zamhocayev, s. 144.

123 Turkestan, s. 101; Pipes, s. 175; Bu sald›r›ya kimin ön ayak oldu-¤u bugüne kadar anlafl›lamam›flt›r. Ancak, bunun bafl›nda Rus su-baylar›n›n oldu¤u yönünde flüpheler mevcuttur. Baflar›s›zl›kla sonuç-lanan bu sald›r›, bundan sonra bafllayacak olan trajik olaylar›n ana se-bebi olacakt›. Turkestan, s. 101.

124 A.g.e., s. 100-101.125 A.g.e., s. 102.126 A.g.e., s. 103.127 Safarov, s. 128; Çokay, s. 44; Pipes, s. 176.128 Çokay, s. 44.129 A.g.e., s. 45.130 Ayn› yer.131 Ayn› yer; Turkestan, s. 104.132 Kenes Nurpeyisov, Alafl hem Alafl Orda, Almat› 1995, s. 234.133 Turkestan, s. 106. Sovyet tarihçileri 5 fiubatta Ergefl’in ve fiura-i

Ulema taraftarlar›n›n Hokand Hükümeti’ni devirdiklerini ve Ço-kay’›n onlara teslim oldu¤unu yazma e¤ilimindedir. Oysa, 31 Ocak-tan itibaren ortada devrilecek herhangi bir hükümet yoktur.

134 Hokand flehrinde Müslüman kuvvetler ile Bolflevikler aras›nda cere-yan eden savafl hakk›nda daha genifl bilgi için bkz. Turkestan, s.104-108; Hayit, s. 250-251; A’zamhocayev, s. 147-151. Pipes, s.176.