CRKVATA VO SVOJATA MNOGVEKOV-

NA ISTORIJA SPROVELA TRI SU[TINSKI RE-

FORMI NA MUZI^KOTO PISMO I NA OSMO-

GLASNIOT SISTEM NA PEEWE. PRVATA RE-

FORMA MU SE PRIPI[UVA NA SIRIECOT SV.

JOVAN DAMASKIN (650 - 749), NAJPOZNATIOT

TEOLOG NA SVOETO VREME I PRVIOT GOLEM

TEORETI^AR NA VIZANTISKATA CRKOVNA

MUZIKA. VTORATA REFORMA VO 14 VEK JA IZ-

VR[IL SV. JOVAN KUKUZEL, NENADMINA-

TIOT KOMPOZITOR I TEORETI^AR, NA KOGO

TRADICIJATA MU GO PRIPI[A ONA [TO VO

MINATOTO MU GO PRIDAVA[E NA DAMA-

SKIN. SO SVOJATA REFORMA KUKUZEL GO

STABILIZIRA GOLEMIOT KRUG NA MUZI^KA-

TA ROTACIJA, A SO TOA I ODNOSOT I RAZ-

LIKITE ME\U AVTENTI^NITE I PLAGAL-

NITE GLASOVI. OVOJ SVETITEL JA REDUCI-

RA[E I SEMIOGRAFIJATA, SO [TO SE ELI-

MINIRAA DVOSMISLENOSTITE I BE[E OLE-

SNETA NEJZINATA PRAKTI^NA PRIMENA. VO

PERIODOT PO PA\AWETO NA KONSTANTINO-

POL POD VLASTA NA OSMANLIITE (1453),

VIZANTISKOTO CRKOVNO PEEWE SE ISPOL-

NUVA[E PRAKTICISTI^KI, KAKO DR@EWE

NA STARITE OBRASCI. ZA VAKVATA SOSTOJ-

BA, SÈ DO 18 VEK, PRIDONESE I SLO@ENOSTA

NA NEOVIZANTISKATA NOTACIJA, SO ENOR-

MNO ZGOLEMENIOT BROJ NA ZNACI ZA DI-

NAMIKA I IZRAZ. VO 18 VEK, SO OGLED NA

SLABEEWETO NA OTOMANSKATA IMPERIJA,

CARIGRADSKATA PATRIJAR[IJA PREZEDE

NAPORI ZA KONSOLIDACIJA NA PRAVOSLA-

VNIOT DUHOVEN PROSTOR. MUZI^KITE RE-

FORMI KOI[TO NAJPRVO SE PROJAVIJA KAJ

AVTORITE NA CRKOVNATA MUZIKA VO 17 VEK,

A VO TEKOT NA 18 VEK ZEDOA VID NA MENU-

VAWE NA KOMPLICIRANIOT SISTEM NA

NEOVIZANTISKATA NOTACIJA, KAKO MAKO-

TRPNA I KOMPLEKSNA ZADA^A SE PRIVEDOA

KON KRAJ DURI NA PO^ETOKOT OD 19 VEK, KA-

KO DELO NA CARIGRADSKITE DUHOVNICI

HRISANT, GRIGORIJ I HURMUZIJ, POZNATI

KAKO TROJCATA U^ITELI...

MUZI^KITE REFORMI VO MUZI^KITE REFORMI VO ISTO^NOTO CRKOVNO PEEWEISTO^NOTO CRKOVNO PEEWE

96

1.

Hrisant od Madit (+1843),

nekoga{niot u~enik na Georgij

Kritski (+1814) i na Petar Vizantiski

(+1818), so svoeto {iroko obrazovanie i

pozicijata na arhimandrit pri Cari-

gradskata Patrijar{ija u{te na samiot

po~etok kako da bil predodreden za pred-

vodnik na reformatorskata grupa. Gi

vladeel latinskiot i francuskiot jazik

i bil dobar poznava~ na evropskata i na

arapskata muzika, a za~uvanite podatoci

govorat deka svirel na nekoi orientalni

`i~eni instrumenti. Podgotvuvaj}i se

za svojata reformatorska zada~a, Hri-

sant patuval na Istok i vo razni bibli-

oteki so osoben interes gi prou~uval te-

oriskite dela na isto~noto crkovno pe-

ewe: od Sv. Jovan Damaskin pa s# do so-

vremenite avtori.

Spored eden podatok, vo vremeto

koga u{te bil arhimandrit vo Carigrad-

skata patrijar{ija, Hrisant bil nakle-

veten za ne{to od protivnicite, zaradi

{to vremeno bil ispraten vo Trakija.

Interesno e deka i vo takvi okolnosti

istrajniot Hrisant prodol`il u{te po-

intenzivno da istra`uva i da raboti vrz

novata teorija na isto~noto crkovno pe-

ewe. Za taa cel duri osnoval i u~ili{te

za crkovni peja~i, vo koe{to predaval

po noviot sistem. Od ova mo`e da se za-

klu~i deka Hrisant bil aktiven u~esnik

vo aktuelnite muzi~ki nastani i deka

bil golem pobornik za osovremenuvawe

na crkovnoto peewe i na muzi~koto pi-

smo u{te pred da bide anga`iran na re-

formata.

Hrisant, duhovniot predvodnik

na reformatorskata grupa, spored kogo

modernoto nevmatsko pismo na Isto~na-

ta Crkva go dobilo imeto, svoite teori-

ski postavki za noviot muziki sistem gi

obrazlo`il vo dvete kapitalni dela:

Voved vo teorijata i praktikata na

isto~noto crkovno peewe (Pariz, 1821)

i Op{iren prira~nik za crkovnata muzi-

ka (Trst, 1832), koi{to se smetaat za os-

nova na sovremenata teorija na isto~no-

to crkovno peewe.

Kako ve}e ugleden duhovnik i teo-

reti~ar na isto~noto crkovno peewe vo

1820 godina bil imenuvan za mitropolit

vo Smirna, a najposle stana mitroplit

od Madit. Se upokoi vo 1843 godina.

2.

Grigorij Protopsalt (1777-1822)

e roden vo Carigrad vo sve{te-

ni~ko semejstvo, istiot den i godina ko-

ga po~inal Petar Peloponeski. U{te ka-

ko mnogu mlad roditelite go dale na vos-

pituvawe kaj nekoj arhimandrit Eremija

Kritski, kaj kogo gi sovladal osnovite

na crkovno ~itawe i peewe. Svoite muzi-

~ki znaewa gi prodlabo~il kaj trojcata

najpoznati carigradski u~iteli po cr-

kovno peewe: Jakov Protopsalt, Georgij

Kritski i Petar Vizantiec, kaj koi{to

u~ele najpoznatite pretstavnici na is-

to~noto crkovno peewe od prvata polo-

vina na 19 vek.

Poznato e deka Grigorij Proto-

psalt podednakvo dobro gi poznaval ev-

ropskata muzika i vizantiskite notacii

i deka ve}e od 1805 godina intenzivno za-

po~nal da preveduva od stariot na no-

viot sistem tvorbi od najgolemite avto-

ri na crkovna muzika od izminatite sto-

letija. Osven ova, komponiral i zna~ite-

len broj crkovni kompozicii me|u koi:

heruvimski pesni, pri~esni, poli-

elei, slavoslovija, veli~anija i dr.

Kolkav e negoviot ugled kako kompo-

zitor govori i faktot deka negovite

kompozicii mo{ne ~esto se sre}avaat

prepeani i vo slovenskite zbornici na

crkovna muzika od 19 i 20 vek.

TROJCATA U^ITELITROJCATA U^ITELI

97

Na teritorijata na Makedonija tvor-

bi od Grigorij Protopsalt se nao|aat vo

razni rakopisni i pe~ateni psaltikii.

Taka, vo knigata „Pashalija“ na Joan

Harmosin-Ohridski, Grigorij Proto-

psalt e zastapen duri so ~etiri pri~esni

(Telo Hristovo) na vtori, ~etvrti, sed-

mi i osmi glas, a vo ~etiritomniot zbor-

nik „Isto~no crkovno peewe“ sostaven

od Kalistrat Zografski i zografskite

monasi - so tri pri~esni na treti, ~etvr-

ti i {esti glas i so edno ‘Dostojno est’

na sedmi glas.

Avtor e i na eden izvonredno vre-

den trud od pet obemni delovi, koi{to

sodr`at prostrani stihiri, slavi i dr.

Rabotej}i zaedno na muzi~kata

reforma, Grigorij Protopsalt posebno

se anga`iral na sistematiziraweto na

muzi~kite skali, na znacite za modula-

cija i alteracija - ftori, kako i na zna-

cite za povi{uvawe i za sni`uvawe na

tonovite - diez i ifes. Bil eden od troj-

cata u~iteli na Patrijarhiskoto u~ili-

{te vo Carigrad, vo koe{to zaedno so

Hurmuzij Hartofilaks gi predavale prak-

ti~nite predmeti po psaltika. Umrel vo

1822 godina, koga bil vo naponot na svo-

ite tvore~ki sili.

Hurmuzij Hartofilaks (+1840)

e tretiot ~len na grupata koja-

{to go stabilizira noviot sistem na vi-

zantiskata muzi~ka notacija. Nekoi na-

u~nici se na mislewe deka toj ima poseb-

ni zaslugi za definitivniot izgled na

novata notacija, zaradi {to vo nekoi mu-

zi~ki sredini, (na pr. vo Bugarija), ja na-

rekuvaat Hurmuzieva notacija. Vo slo-

venskata crkovno-muzi~ka literatura od

19 i od 20 vek ovoj zna~aen pretstavnik

na isto~nata crkovna muzika se sretnuva

i so imeto Georgi Hurmuzij Knigohra-

nitel.

Hurmuzij e roden na ostrovot

Halki vo blizinata na Cari-

grad. I toj, kako i Hrisant i

Grigorij, crkovnoto peewe

go u~el pod ra-

kovodstvoto na Georgij Kritski (+1814).

Vo 1813 god. e nazna~en za {ef na kance-

larijata, arhivar na Carigradskata Pa-

trijar{ija, t.n. hartofilaks (gr.

nadziratel na dokumentacijata) i

za direktor na patrijar{iskata pe~at-

nica. Vo periodot od 1815 do 1821 godina

predava crkovno peewe vo Patrijar{i-

skoto muzi~ko u~ili{te.

Kako odli~en poznava~ na stari-

te vizantiski notacii, Hurmuzij gi „pre-

vel“ na noviot sistem tvorbite na vizan-

tiskite kompozitori, po~nuvaj}i od dre-

vnite, od vremeto na Sv. Jovan Damaskin,

pa s# do Emanuil Protopsalt (+1819) i

negovite sovremenici, koi vo 70 tomovi

se ~uvaat vo carigradskiot metoh na Bo-

`jiot Grob.

Hurmuzij Hartofilaks svoite mno-

gubrojni kompozicii gi izdal vo crkoven

zbornik od dva toma vo Carigrad, 1824

godina. Od nego se so~uvani i brojni

drugi tvorbi vo razni zbornici na slo-

venski i romanski jazik. Kako avtor e za-

stapen vo zbornikot „Pashalija“ na Joan

Harmosin-Ohridski so edna kratima na

VIII glas, a vo tretata kniga Liturgija od

~etiritomniot zbornik „Isto~no crko-

vno peewe“, sostaven od Kalistrat Zo-

grafski i zografskite monasi, so tri he-

ruviki na prvi, treti i {esti glas.

Umrel vo svoeto rodno mesto na

ostrovot Halki, kraj Carigrad, vo 1840

godina.

1

Bogoev, Mir~o, U~ebnik po crkovno

penie, Plovdiv, 1940.. p. 97.2

1904. p. 105-

107, 137.3b

Dinev, Petar, Rakovodstvo... op. cit. p. 5.4

Bogoev, Mir~o, U~ebnik... op. cit. p. 96.

1992. p. 27.

98

Hrisantovata notacija, kako {to

vo naukata se narekuva novoto muzi~ko

pismo, vovedeno vo 1814 godina so posled-

nata i najtemelno izvr{enata reforma na

isto~nata crkovna muzika, pretstavuva

uspe{na sinteza na prethodnite fazi na

vizantiskata i na nekoi iskustva od te-

orijata na zapadnata muzi~ka notacija.

Zaradi nejzinite nesporni predimstva

vo pogled na prakti~nata primena1

, ova

poednostaveno i vosovr{eno nevmatsko

pismo naide na {iroko prifa}awe od

crkovnite peja~i na po{irokiot balkan-

ski prostor vo 19 vek.

Ovaa okolnost e iskoristena od

strana na Carigradskata Patrijar{ija

od Hrisantovata notacija da si sozdade

nov efikasen medium za u{te pozasileno

vlijanie vo slovenskite crkovni prosto-

ri. No ako se pogledne po{iroko na ovaa

pojava, mo`e da se zabele`i deka op{to-

to i relativno brzo prifa}awe na Hri-

santovata muzi~ka reforma vo crkovno-

muzi~kata praktika, pretstavuva svoevi-

den izraz na zaedni~kiot otpor sprema

vekovnoto ropstvo na balkanskite naro-

di pod Osmanliite. Samo taka mo`e da se

objasni faktot deka reformiranata no-

tacija na Hrisant bila prifatena vo cr-

kovnite eparhii na onie narodi koi{to

s# u{te se nao|ale pod turska vlast. Ta-

ka, osven vo gr~koto, taa bila primenu-

vana, i vo crkovnoto peewe na teritori-

ite na Bugarija i na Makedonija.2

So toa

se poka`aa kako opravdani o~ekuvawata

na Carigradskata Patrijar{ija deka so

usvojuvaweto na novata notacija na Hri-

sant }e se vospostavi povisok stepen na

kontrola i usoglasenost vo primenuva-

weto na tradicionalnoto crkovno

peewe i deka }e se obedini razdrobeniot

duhoven prostor na Isto~nata pravosla-

vna Crkva vo uslovi pod otomansko vla-

deewe.

Sudej}i spored za~uvanite muzi-

~ki rakopisi, voveduvaweto na noviot

sistem na Hrisant vo crkovnata prakti-

ka na teritorijata na Makedonija vo pr-

vata polovina na 19 vek se ostvaruva re-

~isi isklu~ivo na gr~ki jazik. Najsta-

riot rakopis so reformiranata notacija

koj{to e pronajden na teritorijata na

Makedonija e ohridskiot Irmologion,

napi{an vo 1818 godina, samo ~etiri go-

dini po objavuvaweto na reformata.

Ovoj crkovno-muzi~ki zbornik pronaj-

den vo Ohrid, kako i podocne`nite ra-

kopisi i pe~ateni knigi so Hrisanto-

vata muzi~ka notacija {to se pojavuvaat

na teritorijata na Makedonija, se so tek-

stovi na gr~ki jazik. Duri kon sredinata

na istiot vek, so prvite priznaci na

Prerodbata, se pojavija i rakopisi na

crkovno-muzi~ki zbornici so paralelna

zastapenost na gr~kiot i na slovenskiot

jazik: vo po~etokot so gr~ka ortografi-

ja, a podocna so s# po~esta upotreba na

slovenskoto pismo.

Pra{aweto za jazikot vo slovens-

kite Crkvi, po~nuvaj}i kon sredinata na

19 vek, }e bide postavuvano vo izostrena

forma i }e stane povod za `estoki spro-

tivstavuvawa so Carigradskata Patri-

jar{ija. Vsu{nost, Prerodbata zapo~na

so otporot protiv gr~kiot jazik i so nas-

tojuvawata za vra}aweto na naroniot

govor vo u~ili{tata i na slovenskiot

vo crkovnata bogoslu`ba.

Transformacijata na crkovnoto

peewe vo Makedonija od „gr~ko“ vo

„slovensko“, najubavo mo`e da se

sogleda niz `ivotniot pat na

HRISANTOVATA HRISANTOVATA REFORMA REFORMA VO VO MAKEDONIJA

Dimitar Zlatanov-Gradoborski, ma-

kedonski prerodbenik, crkoven peja~, av-

tor i u~itel od prvata polovina i premi-

not vo vtorata polovina na 19 vek, koj vo

prviot period od karierata peel isklu-

~ivo na gr~ki jazik, a vo sledniot pe-

riod, koj{to go ozna~uva po~etokot na

nacionalnoto budewe, prodol`il da pee

na slovenski jazik.3

Vo ovoj kontekst va-

`no e da se spomene deka Gradoborski,

koj{to kako kompozitor i psalt bil poz-

nat ne samo na Balkanot tuku i vo Mala

Azija, crkovna muzika u~el kaj trojcata

u~iteli Hrisant, Grigorij i Hurmuzij.4

Malku podocna po patot na Gradoborski

}e trgne i Naum Miladin (1817-1897), av-

torot na prviot u~ebnik po isto~no cr-

kovno peewe vo Makedonija, a po ovoj i

Kalistrat Zografski, Joan Harmosin-

Ohridski, kako i redica drugi muzi~ki

dejci koi{to }e ja zbogatat crkovnata

muzika vo Makedonija so vredni muzi~ki

ostvaruvawa vo duhot na vizantiskata

tradicija.

pi{uva:

d-r Jane Koxaba{ija

2

Dinev, Petar, Rakovodstvo po sovre-

mena vizantiska nevmatska notacija,

Sofija, 1964. p. 16.

3

Ortakov, Dragoslav, Ars nova….. ibi-dem. p. 106.

4

Ortakov, Dragoslav, Makedonska

muzika, br. 3. „Dimitar Zlatanov-

Gradoborski“, Skopje, 1981. r.16.

15

100