ӨМІРЗАҚ АЙТБАЙҰЛЫ

ҚАЗАҚ ФРАЗЕОЛОГИЗМДЕРІ

МЕН ПЕРИФРАЗДАРЫ

Алматы2013

УДК 80/81 ББК 81.2-3А 32

Айтбайұлы Ө. Қазақ фразеологизмдері мен перифраздары. – Алматы: «Абзал-Ай», 2013. – 400 бет.

ISBN 978-601-7172-25-1

Автордың «Қазақ фразеологизмдері мен перифраздары» деп аталатын еңбегі өзінің аты айтып тұрғандай үлкен екі бөлімнен тұрады. Алғашқы бөлігі фразеологизмдердің əр алуан қолданыс ортасындағы табиғаты сөз болады. Əсіресе, бұлардың қазақ тіліндегі түрлері сараланып, олардың аударма тіліндегі жай-күйі де зерделенеді. Сондай салғастырулар нəтижесінде қазақ фразеологиялық тіркестерінің табиғатын ашуға тырысады.

Екінші бөлім қазақ тіл білімінде бұрын-соңды көп қарастырыла қоймаған тілдік материалға арналған. Ол – ауыспалы, астарлы мағыналы болып келетін перифраздар мəселесі. Бұлардың қазақ тілінде тұрақты сөз тіркестері, мақал-мəтелдер, қанатты сөздер, афоризмдер, жұмбақтармен байланысы қарастырылады. Яғни перифраздардың фразеологизмдерге тəн нышандары да сөз болады.

Кітап жоғары оқу орындары мен орта мектеп оқушыларына жəне тіл мəселелеріне бейіл білдіретін қауымға арналған.

А32

© Айтбайұлы Ө., 2013© «Абзал-Ай», 2013

УДК 80/81 ББК 81.2-3

ISBN 978-601-7172-25-1

Қазақстан Республикасы Мəдениет жəне ақпарат министрлігі Тіл комитетінің тапсырысы бойынша

«Қазақстан Республикасында тілдерді дамыту мен қолданудың 2011 – 2020 жылдарға арналған мемлекеттік бағдарламасы»

аясында шығарылды

ҚАЗАҚ ФРАЗЕОЛОГИЗМДЕРІ

МƏСЕЛЕЛЕРІ

4

КІРІСПЕ*

Жер бетінде ежелден өмір сүріп келе жатқан халықтардың көбі осыдан жарты ғасыр бұрын бір-бірінің дүниеде бар екені жайлы да бейхабар болатын. Бірақ дүниені дүрліктірген ұлы оқиғалар бұйығып жатқан елдердің өміріне орасан өзгерістер əкелді. Ғылымның, техниканың дамуына байланысты халықтар арасындағы кеңістіктер жақындасып, қашықтықтар қысқарды. Енді адамдар өз үйінен алысқа ұзамай-ақ бір-бірін біле бастады. Осының нəтижесінде ортақ мүдде, бірегей мақсат, соған орай бірегей сөздер пайда болды. Бірақ адамдар тілінің əртүрлілігі бұрынғы қалпынша қала берді де, халықтар достығының дəнекері ретінде аударма өнері жандана бастады.

Аударма араласпайтын, аударма қатыспайтын мəдени өмірдің бірде-бір саласы жоқ.

Аударма деген сөздің ауқымы (аумағы) кең. Бір тілден екінші тілге өлең, көркем проза, ғылыми жəне ғылыми-көпшілікке арналған əрқилы еңбектер, дипломатиялық құжаттар, ісқағаздары, саяси қайраткерлердің мақа-лалары мен шешендердің сөздері, газет материалдары т. т. толып жатқан дүниелер аударылуы мүмкін. Мұның бəрінде де аудармашыға қойылатын талап, аударма теоретиктерінің айтуынша, екі ыңғайда көрінуге тиіс:

1) Аударманың мақсаты – түпнұсқа мəтінін тіл білмейтіндерге таныстыру;

* Ескерту: Ғалымның «Аудармадағы фразеологиялық құбылыс» атты монографиясы 1975 жылы «Ғылым» баспасынан жарық көрген болатын. Сол кеңестік кезеңнің тілдік ерекшеліктеріне оқырман қауым түсіністікпен қарайды деген ойдамыз. – Ред.

5

2) Ал аудару дегеніміз – өзге тілдің құралдарымен баяндалған мазмұнды екінші тілдің құралдарымен барынша толық əрі дəл жеткізу деген сөз.

Шынында, аударма өнерінің мəселелерін жан-жақты талдап беру оңай дүние емес. Өйткені «Құшағың жетпесті құша алмайсың» («Нельзя объятъ необъятное») деп Козьма Прутков айтпақшы, аударманың сала-саласын бір шағын жұмыстың көлемінде түгел тексеру мүмкін болмас еді.

Аударма – осы заманның өз мұқтаждығына сай туған өнер. Оның мəселелерін қарастыру деген сөз – дүние жүзі халықтарының ынтымақ, бірлігінің жаршысы болу деген сөз. Өйткені халықтардың өзара қарым-қатысы-ның күшеюі, бір-бірімен жақындасуы заманымыздың жарқын белгілерінің бірінен саналмақ.

Халықтардың өзара ынтымағы мен достығынан туындап жатқан жарқын ойлар мен жалынды істер лаулағанда «ошақ басында отырып қалу» жөн емес. Ендеше ұлттық мəдениетіміздің даму, өркендеу жайы оның интернационалдық сипатына тікелей қатысты екеніне дау жоқ.

Дарқан мəдениетіміздің бір ұшы аудармаға ойысып жатады. Мəдени өміріміздің қандай бір саласын алсаңыз да, аударма араласпаған, аударма қатыспаған түрін табу қиын. Осыдан келіп біз барша адамзат мəдениетін біріне-бірі жалғаса, ұласа жарасып жатқан байтақ жазира деп ұғар болсақ, соған дəнекер, оны селбестірер əр жұрттың қолындағы пəрменді құралдың бірі – аударма екенін айқын аңғарамыз.

Кешегі кеңестік дəуірде жүзден аса ұлт өмір сүрді. Еліміздің осы көп ұлттың құрамы аударма мəселелерінің мəн-маңызының қаншалықты екенін айқын танытса керек. Өзге туыс халықтар сияқты қазақ халқы үшін де аударманың атқарып отырған қызметі ерекше.

6

Біз бүгінгі таңда əлем классиктерінің шығармаларын, дүниежүзі мəдениетінің асқан үлгілерін өз ана тілімізде оқи алатын дəрежедеміз. Прогрестік мəні өзгеше бұл үдеріс негізінен орыс тілінен ұлт тілдеріне жəне кері аудару ісі арқылы іске асып жатқаны кімге болса да аян. Қай тілдің, қай халықтың болсын жұртшылықтың рухани жан дүниесін байытар қазынасын біз осы орыс тілінің дəнекерлігі нəтижесінде меңгерудеміз. Қазір орыс тілінен аударылған сансыз дүниелерді қарап отырсақ, біз ғылым саласында да, көркем əдебиет саласында да əлемнің төрт бұрышында болған, болып отырған небір оқиғаларды оймен, көкірек көзбен көңілге түйер дəрежеге жеткен екенбіз.

Бүгінгі тірлігімізге, тынысымызға ауадай қажет не түрлі рухани азықты орыс тілі арқылы алып отырмыз. Аударма бізді орыс халқының шалқыған мəдениетінің түпсіз мұхитына еркін жүздіріп, телегей сезімге бөледі. Яғни орыс тілінен аударылған дүниелер негізінде біз өз тіліміздің орасан мол мүмкіндігін ашып отырмыз.

Осыған қарағанда аударманың біздің мəдени өмірімізден алатын орны орасан зор екені байқалады.

Белгілі бір ұлт əдебиетінің даму дəрежесін, заң-дылықтарын білу үшін де оны көрші əдебиеттермен байланыстыра зерттеуге тура келеді. Мəселен, қазақ əдебиеті мен əдеби тілінің бүгінгі деңгейге дейінгі даму өрісін орыс əдебиеті мен тіліне байланыстыра қарамасақ, көп мəселеде олқы түсер едік. Ал сол өзара байланыс, қарым-қатынас дегеніңіз аударма арқылы жүзеге аса-тыны анық. Мұндай қарым-қатынастың əдебиет пен тілге тікелей əсері болары тағы да даусыз.

Аударма, сонымен бірге, туған əдебиетіміздің эсте-тикалық мүмкіндіктерінің молаюына, əдеби тіліміздің байи түсуіне айрықша əсер етеді. «Переводы необ-ходимы и для образования нашего еще не устано-вившегося языка; только посредством их можно

7

организовать из него такой орган, на коем можно будет разыгрывать все неисчислимые и разнообразные варианты человеческой мысли» [2], – дейді В.Г. Белинский. Көптеген тіл білімпаздарының, əдебиетші ғұламалардың зерттеулеріне қарағанда, Белинскийдің осы пікірді айтқан уақытынан бері орыс тілі ең бай тілдердің біріне айналып отыр. Мұнда аударма əдебиеттің алатын үлесі мол.

Қалыптасқан көзқарас бойынша əр тілде сөйлейтін халық мекен еткен əлемді жəне сол халықтардың мəдени мұрасын танып білу тек аударма арқылы мүмкін. Əрине бұдан кез келген аударма түпнұсқаны толығымен танытар дəрежеде деген қорытынды жасалмауы тиіс. Сонда да кез келген аударма, оның ішінде, əсіресе, көркем аударма басқа тілдің асылдарымен жасалған шығарманы екінші тілдің құралдарымен қайта жасау болып табылады. Бұл процесс əр алуан халықтардың өзара қарым-қатынасы негізінде тарихи дəлелденген жəне жасалған тəжірибелер мұның əбден мүмкін екенін көрсетіп отыр. Ал енді бұл аудармалардың сапасы, салмағы т.б. түрлі қасиеттері деген мəселенің бəрін көркем аударманың теориясы тексеруге тиіс. Аударма теориясы осындай қажеттіліктен келіп туған.

Біздің негізінен көңіл қойып отырғанымыз – көркем аударма. Яғни көркем əдебиеттің екінші елге сапары жайлы деп те айтса болар еді мұны.

Аударманың тарихына үңіліп қарасақ, ел мен елдің, халық пен халықтың өзара ұғысу, жақындасу ниеті ертеден-ақ пайда болған ақиқатты байқаймыз. Оған дəлел – əр жұрттың өмірінде замандар бойы жалғасып келе жатқан аударма өнерінің үлгілері. Əсіресе, аударманың өзге үлгілерінен гөрі көркем туындылары бір халықтан екінші халыққа, бір тілден екінші тілге жеделірек жетіп отыратыны. Халықтың рухани тілек-

8

талабынан келіп туған өзге елдің көркем шығармаларын аудару процесі келе-келе өзіндік принциптері мен қағидаларын алға тартады. Аударудың əрқилы тəсілдері мен заңдылықтары бой көрсетеді.

Сөйтіп бір халықтың əдеби мұрасын екінші елдің рухани қазынасы етуді мұрат тұтқан адам аудару үстінде екі тілдің өзді-өзіне ғана тəн неше алуан ішкі заңдылықтарының сырына үңіліп, аударудың өзіндік заң-жобаларын түзе (сыза) бастайды. Əрбір тіл арасында аударма арқылы болып жататын неқилы салыстыру, салғастыру дегендердің бір жүйеге түсіріліп, саралануы қажет екенін ертеден ұққан азаматтар осы жөнінде өз пікірлерін айтып, жазып отырған. Мəселен, дүниежүзілік мəдениеттің алтын қорын аралап кетер болсақ, сонау ертедегі Рим дəуірінің алыптары – Ливий Андроник, Цицерон, Гораций, Квинтилиан т. б. бастап, жиырмасыншы ғасырға дейінгі аударма проблемаларына арналған сан алуан теориялық пікірлердің болғанын тарихтан білеміз.

Сол дəуірлер сырын танытатын бұл қағида, көз-қарастардан аңғарылар бір нəрсе: аударманың қай дəуірде болсын қоғамда үлкен рөл атқаратыны. Яғни қоғам дамуындағы əрқилы өзгерістердің жүзеге асуына аударманың да елеулі қызметі болғанын Ф. Энгельстің мына бір сөзінен аңғаруға болар еді: «Своим переводом библии Янтер дал в руки плебейскому движению мощное орудие... Крестьяне всесторонне использовали это орудие против князей, дворянства и попов»[3].

Əрбір дəуірдің дамуына қарай аударманың əрқилы принциптері бой көрсеткен. Сонау ерте дəуірдің өзінде-ақ еркін аударма мен сөзбе-сөз аударма пайда болған. Əріпқойлық діни əдебиеттерге деген «киелі» көзқарастар негізінде қалыптасса, еркіндік римляндықтардың гректің бай əдебиетінен үйрену талабынан туса керек.

9

Шындығында, тарихқа жүгінсек, сол кезеңде грек əдебиетінің римляндықтар əдебиеті мен тіліне тигізген əсері ұшан-теңіз. Бұдан ұғатынымыз: аударманың тіл мен əдебиетке тигізер əсерінің қай кезде де мол екендігі. Тағы бір ескеретін нəрсе, сонау ерте кезде-ақ бой көрсеткен аударманың бұл екі тəсілі күні бүгінге дейін ұласып келе жатқаны. Көп дау, талас-тартыс осы екі принцип маңында өрбиді.

Қайта жаңғыру (эпоха Возрождения) дəуірі твор-честволық істің жаңа мұраттары мен түрлерін тарата отырып, аударманың рөлін көтеріп тастады. Бұл кезде Германияда аударманың əрқилы принциптері көріне бастайды. Тіпті бөтен тілдің синтаксисіне дейін жеткізуді талап еткендер (Никлос фон Виле) де, қайта өңдеуге дейін баратын еркіндікті талап етушілер (Генрих Штейнхавель, Альбрехт фон Эйб) де болған. Англияда поэтикалық түрлердің қандайын болсын ұлттық өңге айналдыру арқылы əдебиетін дамыту ағымы болған екен.

Францияда аударма патша сарайындағы аристократтар талғамына лайықты жасалып отырған. Яғни ол кезде еркін аударма етек алғаны байқалады.

Əрқилы елде əр алуан принциптері қалыптаса бас-таған аударма тəжірибесін түбегейлі тексеріп, оны ғылым ретінде теориялық жүйеге салып қарастыру қажеттігі осылай келіп туды.

* * *

Аударма мəселесіне арналған алғашқы теориялық еңбектер XVІІІ ғасырда шыға бастаған. Мəселен: Германияда Хоттингердің «Нечто новейшей фабрика-ции переводов из греков и римлян» деген, Англияда

10

Тайтлердің «Эссей о принципах перевода» деген еңбектері жарық көрген. Мұның соңғысын жақсы аударманың негізгі принциптерін анықтап берген (түпнұсқаның идеясын, стилін жəне жазу мəнерін беру. – Ө.А.) еңбек ретінде аудармашылар мен теоретиктер күні бүгінге дейін пайдаланып жүр. Осы еңбектер шыққан кезеңде аударма жəне аудармашылар жөнінде екі түрлі пікір болған сияқты. Оның бірі – түпнұсқа авторын аудармашы еліне алып келіп, өз жерлесі ету де, екіншісі, керісінше, аудармашының автор еліне түбегейлі көшуі. «Автордың жағдайымен түбегейлі танысу үшін оның еліне бар» дейтін принципті немістің ұлы ақыны Гете ұстанған.

Батыс Европа мəдениетінің тарихынан аударма теориясына қатысты əрқилы пікір айтып, еңбек жазған талай ғұламаларды (мəселен, аударманы шешуі жоқ жұмбақ деп ұғатын Гумбольдт, «перевод – смерть понимания» дейтін Мориц Гаупт, «автордың жанын беруге тырыс» дейтін Шлейермахер т.б.) келтіруге болады.

Аударма теориясын сөз еткенде, оның қалыптасуына тікелей қатысы бар ұлы орыс мəдениеті өкілдерінің пікірлеріне тоқтамай өте алмаймыз. Ресейде алғаш еркін аударма принциптерін қолдап, сол жайында пікір айтқан Ломоносов, Сумароков, Тредиаковский, Державиндер, т.т.

«Переводчик прозы – раб, переводчик поэзии – соперник» деген əйгілі қағидасымен орыс аударма өнерінде өзінің айтулы ізін қалдырған В. А. Жуковскийдің жөні бір бөлек.

А.С. Пушкин, М.Ю. Лермонтов айтқандарынан аударма теориясына негіз боларлық жəне соның дамуына едəуір септігін тигізген жайды аңғарамыз. Сондай-ақ, Белинский, Чернышевский, Добролюбов, Писарев

11

сынды сыншылардың аударма жөніндегі қағидалары өз алдына бір бөлек зерттеу объектісіне лайықты дүние. Бұлардың соңынан акад. Веселовскийдің үлгісі шықты. Осы мектептің өнегесін үлгі тұтқан аудармашылар саны молайды. Алайда, қайсыбір зерттеулерге жүгінсек, бұлар жасаған аудармалардың біразынан түпнұсқаны орыстандыру, творчестволық ерекшеліктер жағынан кедейлену айқын байқалар еді.

XІX ғасырдың соңғы кезеңінде тіл білімінде үстем бола бастаған декаденттік ағым мен психологизм аудару өнеріне деген пессимистік көзқарасты таратып жіберді (Потебня). Ал түрге əуестенушіліктің, қашан да, əркімнің өз басының талғамына лайықты аударма жасауға итермелейтінін аударма тарихынан білеміз. Жалпы Қазан төңкерісіне дейінгі аударма теориясына қатысты пікірлердің қысқаша шолу жасағандағы сипаты осындай. Осы қысқаша шолудың өзінен-ақ аударма өнері ғылым ретінде қалыптасып, оның принциптері, өзіндік заңдылықтары теориялық тұрғыдан тексеріліп, жүйелі жолға салынбағанын анық аңғаруға болады.

Аударманың бүкіл халықтық сипатқа ие болуы А.М. Горький есіміне тікелей байланысты. Кеңестік кеңістікті мекен еткен халықтар əдебиетінің тамаша үлгілерін баршаға ортақ қазына ету талабы аударма процесін бұрынғыдан əлдеқайда жандандырып жіберді. Алексей Максимович ұлттар əдебиетінің орыс тіліне аударылуын ғана емес, олардың бірінен біріне аударылуын да арман етеді. Аударма ісінің бүкіл халықтық мəні бар мəселе екеніне қатты көңіл бөле отырып, ол аудармашыларға қатаң талап қояды. Аудармамен айналыса бастаған творчество өкілдеріне, бұл мəселенің принциптері мен қағидаларын қарастырып, теориялық еңбек жазуын тапсырады. Өйткені бұған дейінгі

12

аудармаларда əркімнің қалауынша əрқилы жасалған жарамсыз үлгілер көп болатын. Олардың көбін қайта қолға алып, ғылыми негізде қайта жасау қажеттігі туды.

Мұндай аса жауапты мəселенің дұрыс жолға қойылуы үшін аудармашыларды аударманың ең қарапайым да түсінікті қағидаларымен қаруландыратын теория керек еді. Сөйтіп, 1919 жылы аударма теориясының əліпбиі жасалды. Мұны алғаш қолға алған аударманың аса көрнекті теоретиктерінің бірі, ол кездегі жас əдебиетші К.Чуковский [4] болатын. Кейін бұл еңбек əлденеше толықтырылып, жаңартылып басылып отырды [5].

Аударма теориясына қатысты алғашқы еңбекті жазар алдындағы қиындықты К. Чуковский былай есіне алады:

«Однажды Алексей Максимович, во время заседания нашей коллегии обратился ко мне с вопросом, с каким обращался к другим:

– Что вы считаете хорошим переводом? Я стал в тупик и ответил невнятно:– Тот... который... наиболее художественный...– А какой вы считаете наиболее художественным?– Тот... который... верно передает поэтическое

своеобразие подлинника.– А что такое верно передать? И что такое поэтическое

своеобразие подлинника?Здесь я окончательно смутился» [6].Міне, сол алғашқы кітапша шыққан жылдан бері

аударманың мəселелерін əрқилы көзқарастар тұрғысы-нан қарастырған əр алуан еңбектер пайда болды [7]. Аударма өнерінің ерекшеліктері мен заңдылықтарын таратып, талдай алатын тамаша теоретиктер өсіп жетілді. Олар – М.П. Алексеев, А.В. Федоров, Г.Гачечиладзе, И.А. Кашкин, О.Кундзич, А.В. Кунин, Ю.Д. Левин, П.М. Топер, Я.И. Рецкер, В.М. Россельс, В.Е. Шор т. б.

13

Қазақстанда да аударма мəселесіне байланысты біраз еңбектер жарияланды [8]. Республикамызда шығатын барлық газет-жорналдарда аударманың түбегейлі мəселелері туралы үзбей ғылыми ой-пікірлерін жазып келген М.Əуезовтің, М.Қаратаевтың, С.Талжановтың, Ə.Сатыбалдиевтың, Т.Əлімқұловтың, Ə.Ипмағамбетовтың, Е.Букетовтың, Қ. Қанафиеваның, А.Жовтистің, Е.Ғабдіровтың, Ш.Сарыбаевтың, Ə. Нұр-пейісовтың, М.Əлімбаевтың, С.Нұрышевтың т.б. ұсынып отырған қағидалары бұл проблеманың ғылым ретінде қалыптасуына едəуір септігін тигізгені мəлім.

Бұларға қоса аударма проблемаларына арналған Бүкілодақтық, республикааралық, республикалық кеңес-мəжілістер көптеген күмəнді, түсініксіз жайларды теориялық тұрғыдан ғылыми талқыға салып, саралап шықты. Əрине бұл мəжілістер аударма теориясының əр алуан мəселелерін түбегейлі шешіп берді деп айту ертерек. Алайда ден қоюға тұрарлық бір ақиқат, аударма өнерінің бүгінгі таңда филология ғылымының ерекше бір саласы ретінде танылып, оның даулы-даусыз мəселелерінің нақты ғылыми жолмен тексеріле бастауы. Дəлелдеме, дəйектемелерге негізделген мұндай ғылыми бағыт аударма проблемасының көптеген мəселелерін нақтылы шешуге, сөйтіп аудармашыларға қиындық туғызып келген кейбір жайттар жөнінде қажетті принциптерді ұсынуға едəуір септігін тигізгені хақ.

Бұл үлкен проблеманың қағидаларын талдап беруде əрқилы көзқарастар күні бүгінге дейін жалғасып келеді. Аударма өнерінің мəселелерін тексеруде əр ғылым саласы келіп түйісіп жатады. Əдебиет, тіл, психология, тарих, этнография, математика, т.т. Мұның ішінде аударманың өзіндік объекті (егер осылай айтуға болса. – Ө.А.) тіл мен əдебиет болуға тиіс. Өйткені

14

көркем аударманың тексеретін мəселесі белгілі бір тілде жазылған көркем туындының екінші бір тілдегі көрінісі. Осыдан келіп аударманы зерттеу саласында тілшілер мен əдебиетшілер арасында əр алуан көзқарастардың болатыны ақиқат.

Жалпы, теориямен айналыспаған аудармашының аударманың қазіргі талабына лайықты іс бітіруі неғайбіл. Советтік аударма теориясының бүгінгі талабы дегенде біз көркемдігі жағынан дəл, толыққанды аударманы айтамыз. Қанша дегенмен, өз бетінше, өз қалауынша аудармамен айналысушы адам білгенін өзімен ала кетеді де, оның қолы жеткен ақиқат жұмбақ күйінде қалады. Ал теория сондай көптеген тəжірибелерді қорыта келіп, қол жеткен табыстарды көпке ортақ дүниеге айналдырады.

Аударманың ғылыми қағидаларын ортақ мүддеге айналдырушы теоретиктердің бұл жөніндегі ұстанған принциптерін үш түрге бөліп, топтап əңгімелеуге болар еді.

Олардың бірі – аударманы əдебиеттану ғылымының еншісіне беріп, оны таза творчестволық құбылыс ретінде қарастыратындар. Мəселен, И.А. Кашкин, А.А. Смирнов, И.Брагинский, В.Роосельс, В.Шор т.б. пікірлері негізінен осы ыңғайда түйісіп жатады.

Ал проф. А. В. Федоров бастаған тілшілер қауымы-ның көбі аударманы тіл білімінің объектісі ретінде зерт-тейді. Бұлардың қатарына Л.С.Бархударов, Б.А.Ларин, Я.И. Рецкер т.б. жатады.

Бұл екі көзқарасты жалғастырып, аралық ұстанымда тұрған үшінші бір топ аударманы өз алдына бөлек сала ретінде тексереді. Яғни аударма негіздері тіл мен əдебиет қағидаларына сүйенсін дейді. Өзінің дəлелді теориялық тұжырымдарымен аударма ғылымының дамуына бөлекше үлес қосқан Г.Гачечиладзе мұны былай түсіндіреді: «Аударма теориясы лингвистика

15

мен əдебиеттану ғылымының аралығында тұрған, өзіндік орны бар өзгеше ғылым». А. Лейтестің де: «Она могла бы стать наукой об осмыслении и воссоздании художественных произведений средствами другого языка, показывая на материале многих литератур, как читательское сотворчество перерастает в сотворчество писательское», – деген пікірінен Г. Гачечиладзе ұсынып отырған принциптерді қолдайтынын аңғарамыз. Үш топтың өкілдері аударма проблемаларын осылай əрқилы тараптан тексеруді талап ете отырып, іс жүзінде бірінің мəселесін бірі қамтып кете береді.

Мəселен, аударманың көркемдік қасиетіне, эмоция-лық, эстетикалық əсеріне айрықша мəн беріп, алдымен тек соның жеткізілуін қадағалайтын зерттеушілер, кейде еріксіз, сол көркемдік ерекшеліктерді жасауға тікелей қатысты тілдік құралдарды талдап кетеді. Ал, керісінше, тіл мамандары əлгі тілдік факторларды талдай келе, бұлардың көркем құрал есебінде атқаратын қызметін саралайды. Осылай болуы заңды. Өйткені, біздің ойымызша, көркем аударма əдебиет пен тілге тікелей қатысты. Егер мұны құсқа теңеп бейнелеп айтсақ, құстың қос қанатсыз ұша алмайтыны сияқты, көркем аударма да əдебиет пен тіл қағидаларынсыз дами, өркендей алмақ емес. Міне сондықтан да, біз көркем аударманың өз заңдылықтарына орай жасаған соңғы тұжырымды құптаймыз.

Аударманы шығармашылық үдеріс деп оның эстетикалық мəніне, əсеріне баса назар аударатындар мен лингвистикалық мəселе ретінде тексеретін тілшілер де бұл проблеманы бір жақты сөз ететін тəрізді. Өйткені аударма мəселесінде бұл екеуін бөліп, олардың екінші тілдегі көрінісін жеке-жеке іздестіру тиімсіз. Бұлай аударма проблемаларын түбегейлі тексеру мүмкін

16

емес. Шындығында, аударманың шығармашылық үдеріс екеніне ешкім дау айта алмаса керек. Ал сол шығармашылық үдеріс екінші тілде қалай, немен жеткізілуге тиіс? Егіздің сыңарындай, тіпті бірінен- бірі туып, біріне-бірі жалғасып жатқан құбылыстың жігін ажыратып, байланыссыз қарастырудың қажеті қанша. Ал аударманың шығармашылық үдеріс екеніне дауымыз болмаса, мұның тек тіл құралдары арқылы іске асырылатыны тағы анық. Сонда, теориялық топшылау жасағанымызда мұны «эмоциялық мəселелері» немесе «лингвистикалық мəселелері» деп бөлек-бөлек қарастыруға негіз бар ма?

Бізге айқын нəрсе, аудару процесінде де, теориялық сараптама жасау барысында да лингвистикалық құбылысты эстетикалық-эмоциялық əсерден бөлуге тіпті болмайтындығы. Өйткені əдемілік дегеніңіз лингвистиканың функциясына жатады. Көркем контексте лингвистикалық құбылыстың осындай қызметі байқалмайтыны белгілі. Лингвистикалық элементтегі эстетикалық қызмет (функция) дегеніміз көркем туындыда бір сөзді жазған замат немесе оны аударған бойда көрінеді. Осы айтып отырған эстетикалық əсер дегеніңізді алсақ, ол тіл құралдары арқылы жасалады. Сөйтіп, аудармада бұл екі процестің екеуі де қатынасады. Онсыз аударманың жасалуы мүмкін емес.

Тілдің əрбір элементі көркем контекске ене отырып, сапалық өзгеріске ұшырайды. Яғни лингвистикалық құралдардың қабілеттілігі көркемдік мəн-мағынаға айналып жатады. Сондықтан да: «В диалектическом единстве лингвистического и художественного, в способности отмеченного качественного превращения и состоит возможность преодоления основного противоречия, выраженного в формуле – перевод

17

прекрасного с одной лингвистической системы на другую»[9], – деген теоретик О. Кундзичтің пікіріне қосылуға тура келеді.

Осы тұрғыдан алғанда «... область художественного перевода начинается там, где кончается область языко-вых сопоставлений» [10], – деген Г. Гачечиладзенің... «пусть он (тілді айтып отыр – Ө. А.) будет подчинен определенному художественному или идейному за-мыслу, но сам по себе представляет материал чрезвы-чайно богатый» [11], – деп түсінетін А.Федоровтың пікірлері де дау туғызады.

Көркем шығарманы жеке алып қарағанда, əрине, ол көркем туынды есебінде эстетикалық əсер ететін категория. Біз оны оқығанда ондағы сөйлем мүшелерін талдап жатпай-ақ таңдай қағамыз. Ал енді сол шығар-маны аудару қажет болса, не сол аударманы талдау керек болса, оны бірнеше бөлікке, материалға бөлуге тура келеді. Сөйтіп лингвистикалық сараптаудың қажеттігі туады. Əдеби-лингвистикалық байланысты осындай бірлікте қарау қажет.

Қазақ аударма өнерінің тарихына үңілсек, дəл осы тектес аражігі айқын, анық пікірлер бар деп айту қиын. Мұнда біз мынау тілшілер ұсынған, мынау əдебиетшілер ұсынған пікір деп бөліп-жарып жатпаймыз. Тек бір ескерте кететін жай мынау: аударманы өнер деп ұғатын жазушы, журналистер қауымы мұны тек əдебиеттің тексеретін саласы деп танитыны [12].

Тілші ғалымдар тарапынан бұл жайында айтылған үзілді-кесілді пікірді кездестіре алмаймыз. Мұның мəнісі арнайы зерттелмегендіктен бе деп ойлаймыз. Ал кейінгі тұжырымның, яғни аударманы əдебиет пен тіл арасындағы құбылыс деп қарайтын көзқарасты қолдайтын зерттеушілер де бар. Мəселен, аудармашы

18

ғалым Ə.Сатыбалдиевтың бұл турасындағы қайсыбір ойлары реалистік аударма ғылыми теоретиктерінің бірі Г. Гачечиладзенің кейбір пікірлерімен үндесіп жатады.

Көркем аударма теориясының аудармашылар ұстанған тəсілдері қайсы, бүгінгі таңда ұстанатын тəсілдері қайсы? Біз кіріспенің басында халықтар арасында достық қатынастың дəнекері ретінде пайда болған аударма өнерінің о бастан-ақ екі түрлі тəсілі бой көрсеткенін айтқан едік. Олар, сөзбе-сөз аударма мен еркін аударма. Бұлар аударманың күнделікті тірлігінде талай əжетке жаратылып келген тəсілдер. Тіпті күні бүгінге дейін қайсыбір аудармалардан көрініп қалады. Аударманың əрқилы үлгісін жасап, əр алуан қағидаларға жүгінген өнерпаздар іс барысында сан түрлі ағым жетегінде болғанмен, олардың бəрі де осы екі үлгінің, екі тəсілдің маңайына келіп үйіріле береді. Екі тəсілдің əрқайсысын дəуіріне, кезеңіне қарай жеке-дара алып қарастырсақ, оларды түсінуде, қолдануда қилы-қилы ұғымның да болғаны мəлім.

Бұл екі тəсілдің тарихи мəнін біржақты түсініп, теріс ағым ұстанып жүрген зерттеушілердің де бар екенін ескере отырып, алдымен аударманың біз сөз етіп отырған осы принциптеріне тоқтала кетуді жөн көрдік. Теориялық тұрғыдан қарастырғанда бұл принциптердің мəн беруді тілейтін өзіндік ерекшеліктері мол. Жəне аударма процесіне қырсығын тигізген кездері де жиі кездеседі. Осындай пайдалы-пайдасыз жақтарын марксистік диалектикаға жүгіне отырып қарағанда ғана ғылыми ақиқат тұжырым жасай аламыз.

Шынында, аударманың қай түрі болсын ол белгілі бір кезеңнің жемісі. Ғылымның, практикалық істің өзі əкелген алғашқы адымдары болады. Сондай қажеттіліктен келіп туған еркін аударма тəсілі кезінде

19

прогрессивтік рөл атқарғаны мəлім. Өйткені ғылым, өнер, экономиканың алғашқы тəй-тəй басқан шағында бірден реалистік аударманы талап ету мүмкін емес еді. Ол кезде халықтың білім дəрежесінің өзі көптеген мəселені түсіндіріп алуды тілейтін. Аудармашылардың өзі тілесін, тілемесін алып отырған объектісін түсіндіруге ыңғайлай беретіні, біріншіден осыдан, екіншіден, сол аудармашы-лар сүйенерлік бірде-бір жол-жобаның, аударманың семантикалық жүйесінің əлі қалыптаспауынан деп білеміз. Осы тұрғыдан қарағанда, бұл принциптің өз кезінде рөлі ерекше болғанын ұғу қажет. Мұның кесірлі тəсілге айнала бастаған кезін анықтау ғылыми байыптылыққа саятын нəрсе. Аударма тəжірибесі молайып, оның əрқилы жаңа, жарқын принциптері туа бастағанда, қайсыбіреулердің еркіндіктен арыла алмай жүруі, əрине орынсыз-ақ. Оның себебін ашып, бүге-шігесін талдау ғылымның міндеті.

Ал сөзбе-сөз аударманы кейбір практиктер мен зерт-теушілер жарамсыз тəсіл деп түсіндіреді. Шынында, бұл тəсілдің де себепсіз тумағанын ескеру керек сияқты. Кейінгі кезде жариялана бастаған ғылыми-теориялық еңбектерге жəне аударма тəжірибесіне жүгінсек, бұл принциптің көңіл аударуды тілейтін тұстары көп-ақ. Ғылыми тұжырымның мəні я олай, я былай деп тоқетерін айта салумен анықталмаса керек, қайта нақты мəселенің себеп-салдарына жүгінген жүйелі дəлелдемелерге орай байқалса керек. Əрине сөзбе-сөз, əріпқой аударма дегендердің ғылыми қағидаларға салғанда бадырайып көрінетін баянсыз түрлерін көрсету лазым. Аударманы ғылым деп танитындығымыздан оның əдіс-тəсілдерін ғылыми жүйеге салып, себеп-салдарын дəлелдемелермен аша, ажырата баяндауға міндеттіміз.

Жалпы ғылымның принциптері, əдіс-тəсілдері себепсіз ойдан жасалмайды. Қандай тəсіл болмасын

20

ол белгілі бір шындықтың айнасы. Ендеше сөзбе-сөз аударма практикасындағы белгілі бір мұқтаждықтан, қажеттіліктен келіп туған. Ал ол тəсілдің жарамды-жарамсыз болмысын анықтау екінші мəселе. Ғылыми талдауды тілейтін тұс осы. Ендеше біз аударма тəжірибесі алып келген əрқилы əдістерді түсіндіруде біржақты ұғымнан қашыңқырап, соның себеп-салдарына үңілуге тиіспіз. Оның жарамды қасиеті қайсы, жарамсыз қасиеті қайсы – міне осы мəселелер көбінесе көмескі күйде қала беретін. Тағы бір ескеретін жай мынау: əдетте сөзбе-сөз аударманы жарамсыз деп табатын жолдастар, шынында да, мұны сөзбе-сөз ұғатын тəрізді. Яғни белгілі бір сөйлем компоненттерін сол тұрған қалпында, сондай тəртіппен көшіру деп түсінеді. Егер мұндай тəртіппен аударсаң, əрине сөзбе-сөз тəсілдің түкке жарағысыз боларына күмəн жоқ. Ал сөзбе-сөз аударманы дұрыс ұғатындар ұстанған принцип сəл басқашалау. Олар əлгі сөйлемді мағыналық топқа айналдырып тұрған компоненттердің түпнұсқадағы күйін сақтап жатпайды. Бірақ сондағы айтылмыш ойды білдіруге қатысып тұрған сөздердің бəрінің лексикалық мағынасын жеткізуге тырысады. Жеткізгенде, əрине əр сөзді жеке-жеке қуалап, жеке-жеке аударатын болсаңыз баяғы Гумбольдт айтқан [13] жалған тұжырымға баратыныңыз ақиқат. Гумбольдт не дейді? Оның айтуынша, аударма дегеніміз шешілмейтін жұмбақты шешуге əурелену болып шығады. Мұның мəнісі: аудармашы жүзіп келе жатқан су астында шөккен екі тас бар. Бір халықтың көркем мүлкін жеткізуді мұрат тұтқан адам қалайда осы екі тастың біріне ұрынады. Оның бірі – түпнұсқаға өте адал болу үшін, ана тілінің заңдылықтарын аяққа басу болса, екіншісі – ана тілінің заңдылықтарына түпнұсқаның бар қасиетін түгел бағындырып, басқа қиянға шығып кету. Осыдан келіп

21

əрбір халықтың зат, материя, болмыс жайындағы түсінігі əрқилы, соған орай тіл байлығы да ала-құла. Ендеше бай тілден кедей тілге аудару мүмкін емес деген идеалистік қорытынды жасайды.

Міне, осы жалған ұғымның жетегінде кетпес үшін сөзбе-сөз аударманың ішкі-тысқы күйін талдап, таратып түсіну қажет. Яғни сөзбе-сөз дегенді сол сірескен қалпында қабылдамай, аудару кезінде сөйлем компоненттері аударылатын тілдің заңдылықтарына қарай ыңғайлана, орындары ауысып түсіп жататынын жəне сөйте тұра түпнұсқа мазмұны мен формасы түгел жеткізілетінін қамтамасыз ететін тəсіл деп те қарағанымыз жөн.

Кеңестік көркем аударманың аса үлкен табысы деп адекватты немесе реалистік аударманы айтуға тиіспіз. Бұған дейін адекватты жəне толыққанды аударма деген терминдер пайда болған. Бұлар жөнінде жоғарыда сілтеме жасалған еңбектерді қарауға болады.

* * *

Бұрын аударма қатынасы болмаған елдердің көркем туындысын екінші тілге жеткізуде толып жатқан қиындықтар болатыны белгілі. Ол қиындықтардың басы ең əуелі тілдердің əрқилы топқа жататындығынан басталады. Яғни тілдер құрылысы (типология) жағынан басқа-басқа болып келсе, бұл тілдерде жазылған көркем шығармаларды бірінен екіншісіне аудару оңайға түспейді. Аударма процесіне едəуір ықпалын тигізетін екінші бір жағдай – тілдердің негізі туыс еместігі. Басқаша айтқанда, үндіевропа тілдерінен түрік тілдеріне, немесе керісінше түрік тілдерінен үндіевропа тілдеріне аударудың сан алуан қиындықтарын байқаймыз. Ал

22

туыс тілдерді бірінен екіншісіне аудару əлдеқайда жеңіл. Мысалы, өзбек тілінен қазақ тіліне, қазақ тілінен қырғыз тіліне т.т. көркем шығармаларды аударуда көптеген жеңілдіктер болатынын да аударма тəжірибесі көрсетіп жүр. Əрине, бұл жерде лингвистикалық факторлардан тыс нəрселер де бар. Бұлар да аударма ісінде айрықша рөл ойнайтын факторлар. Мəселен, халықтардың мəдени өміріндегі тарихи орталықтар жəне ұзақ мерзімдік өзара тілдік қарым-қатыстың барысында пайда болған ұғымдар мен көзқарастардың ұқсастығының əсері мол. Бұл тұста аудармашының қызметі көп мəселені шешіп тастауы мүмкін. Сөз алмасу (заимствования деген мағынада алып отырмыз. – Ө. А.), калька жасау жəне қайта жасалған сөздер аударма арқылы келеді. Бұлар тіліміздегі көптеген сөздерімізге салалық өзгерістер енгізеді. Яғни тілімізде осы аудармаға дейін байқалмаған жаңа мағыналық сипаты бар сөз қатары көріне бастайды. Бұл процестің келесі аудармаларға жеңілдік жасайтынына дау жоқ.

Тілдердің үндіевропа тармағына жататын орыс тілінен түрік тобына жататын қазақ тіліне аударуда осындай құбылыстардың болып келгенін көреміз, əлі бола беретінін де сеземіз. Аударма процесінде болып жататын əр алуан толқындардың біраз себебі тілдердің осы тек өзгелігі мен құрылыс өзгелігін дұрыс ұқпаудан туса керек. Алайда орыс тілінен аударудың тарихын М.Горький творчествосы негізінде қарап өткенімізде əлгіндей ізденістердің, толқындардың қилы-қилы түріне тап болдық. Сонымен бірге Горькийді аударудың алғашқы кезеңнен бергі елу жылғы мерзімді салмақтап қарағанымызда аударма тілі көптеген сөздердің қосалқы мағыналы қосымша қорына ие болған екен. Бұлар адекватты аударма есебінде дайын күйге ие болады. Тіпті түпнұсқадағы қайсыбір конструкциялардың эквиваленті

23

есебінде алуға болатын дайын грамматикалық конструкциялар да қалыптаса бастады. Сөйтіп тілде аударғыш құрал түрінде пайдаланылатын семантикалық қосалқы жүйе жасалады. Аударма процесін жеделдетуде мұның рөлі ерекше. Əрине бұларды, көбінесе, байқау қиын да. Аудармамен түбегейлі айналысып жүрген маманның сөздік қорында осындай жүйе өзінен-өзі қалыптаса бастайтыны хақ.

Бұл семантикалық жүйенің молаюы немесе таралуы аударма қатынасының өзіндік тақылетіне байланысты. Көркем шығармалар жиі-жиі аударылып отырса, жаңа мағыналық топтар молая, түрлене түспек те, керісінше аудару процесі тежелсе, бұлардың да өрісінің тарылуы табиғи нəрсе. Бір кездері орыс тілінен қазақ тіліне аударудың қиындықтары болғаны мəлім. Олар, ілгеріде ескерткеніміздей, орыс тілі мен қазақ тілі құрылысының ерекшелігінен, тілдік дəстүрлі эквиваленттердің аздығынан жəне осы тілдерде сөйлейтін халықтар ұғымында қалыптасқан əдет-ғұрып, салт-санаға байланысты сөздердің өзгешелігінен туып жатқан қиындықтар еді.

Соған қарамастан қазір орыс тілінен қазақ тіліне аударудың алуан түрлі арналы жолдары жасалды. Жаңа ұғымды берерлік тіліміздің дəстүрлі эквивалентін құрайтын жаңа терминдер, жаңа тіркестер пайда болды. Мұның көптеген мысалын Горький шығармаларының аудармаларынан көреміз. Күні бүгінге дейін əрқилы типтегі тілдер арасында болып келе жатқан аударуға мүмкін емес тілдік қайшылық орыс тілі мен қазақ тілінің арасында қазір жоқ десе де болады.

Алайда қайсыбір тілдік материалдың мағыналық салмағы сайма-сай келмей шаршататын тұс кездесуі əбден мүмкін. Мұның себебін проф. А. А. Реформатский

24

былай түсіндіреді: «Частные случаи непереводимости основываются на чисто языковом факте – отсутствии в одном языке материальности, имеющейся в другом» [14].

Ал туыс тілдерден аудару бір есептен оңай болғанмен, оның да өзіндік қайшылықтары жетерлік. Мұнда екі тілдік омонимия мен полисемия [15] неше түрлі қиындықтар туғызуы ықтимал. Сөздердің сыртқы түріндегі жалған ұқсастықтың аудармашыларды əрдайым адастыратынын қырғыз, өзбек тілдерінен аударылған көркем туындылар материалы негізінде байқауға болады. Сыртқы түріне қарай тон пішіп, соған орай эквивалент ретінде берілген сөздер көбінесе мүлде басқа мағынаны ұқтырып, түпнұсқаға тəн кейбір өзгеше құбылыстарды солғындатады.

Түпнұсқалары полисемантикалық сөздің əрқилы мағынасына, аударма тілде өзара мағыналық жігі айқын көрініп тұрған əртүрлі сөздер тура келуі мүмкін. Алайда туыс тілдердің бірінен екіншісіне аударудың жеңілдіктері мол. Лексика жəне грамматика саласында, сондай-ақ стилистикалық жүйесінде эквиваленттер табу оңай екені анық. Əрине, кейбір зерттеушілердің айтқанындай, көптеген реалийлерді аударудың [16] оңай емес екені де белгілі.

Жалпы біз аударылғыштық жəне аударылуға келмейтін жайларды сөз еткенде, əңгіме көбінесе, лексика туралы болмақ. Өйткені бұл мəселелердің бəрі де, түптеп келгенде, жеке сөздердің мағыналық белгілерін талдау арқылы шешіледі. Ал аударма мəселесінің грамматикалық проблемасы болған емес. Қай тілде де грамматикалық формаларды, конструкцияларды беретін эквивалент конструкциялар жетерлік. Егер грамматикалық сəй-кестіктер болмай қалатындай жағдайда, адекватты аударманы лексикалық құралдармен жасау мүмкіндігі бар.

25

Лексикада, ең алдымен, негізгі сөздік қордағы сөздерді іріктеп қараған жөн. Бұл сөздер əлі экспрессивтік өңге көшпеген, сондықтан олардың көбі нейтральды болады. Аудармадағы сəйкессіздіктер көбінесе осындай сөздерді экспрессивті ажары айқын перифериялық тұлғалармен беруден туып жатады. Немесе керісінше, экспрессивті ажары айқын сөздерді мұндай белгілерден жұрдай сөздермен беруден кетіп жатады. Бұл тұста мынаны да ескеру қажет: Тілдердегі негізгі сөздік қордың мөлшері, аумағы бірдей бола бермейді. Бірінде енген сөз, екіншісінде қалыс калады. Жалпы негізгі сөздік қордағы сөздердің бəрі де, егер идиом немесе идиома құрамына жатпаса, аударылғыштық қасиеті жағынан термин сөздерден кейінгі екінші орынды алатын тəрізді.

Лексиканың перифериялық қабаттарына жататын – диалектизмдер, кəсіби сөздер, дөрекі ұят мəнді (вульгарная) сөздер, қарапайым сөздер (просторечъя) элементі, арготизмдер де аударма элементтері болып саналады. Бұлардың қатарын архаизмдермен, вульгаризмдермен толықтыра түсуге болар еді. Стилистикалық құбылысы жағынан ерекше топқа жататын терминдер мен идиом сөздер де осы қатардан табылуға тиіс. Бұл екі түрлі лексикалық топ бар қасиеті жағынан біріне-бірі қарама-қайшы. Термин сөздердің бір-ақ түрлі мағынасы болатындықтан жəне онда экспрессияның аздығына, халықаралық мəніне байланысты аудару əлдеқайда жеңіл. Ал керісінше идиом сөздерді аударуға кедергі жасайтын басты өзгешеліктері – олардың образдылығы, экспрессиясы, көп мағыналылығы.

Кісі аттары мен каламбурлар жəне географиялық атауларды аударудың да өзіндік ерекшелігі мол қиын сала. Каламбурдың қиындығы олардағы идиоматикалық

26

мəнге байланысты. Алайда Н.М. Любимов сияқты аудармашы ғұламалар: «Ілуде бір кездеспесе, сөздің аударуға көнбейтін ойнақылығы деген болмайды, тіпті болуға тиісті емес» [17], – деп тұжырады.

Аударма теориясының негізгі мəселелерінің бірі – аударманың адекватты жəне аударылғыштық принцип-тері болса керек. Мұның əрқайсысына жеке-жеке тоқталу қажет. Бұл біріне-бірі көмектесетін, біріне-бірі байланысты ұғымдар. Аударылғыштық деп мазмұн мен форманың бар қасиетінің барынша түгел жеткізілуін ұғатынымызды жоғарыдағы баяндаулардан байқауға болады.

Ал адекватты деген ұғым жөнінде əрқилы пікір таралып жүр. Бұл пікірлер табиғаты кімдердің айтуына орай танылмақ, яки көркем аударманың маманы ма, əлде машинамен жəне математикалық тəсілмен айналысып жүрген лингвист пе деген нəрсені анықтап алғанымыз жөн. Өйткені бұл екеуі мəселені екі тұрғыдан қарайды. Алайда қай пікірді қадағалап көрсек те, адекватты аударма жөнінде мардымды ешнəрсе біле алмаймыз. Аударма теориясындағы бірегей тиянақты қалыпқа түспеген шашыранды ұғынылып жүрген тəсілдің бірі осы. Мұны көбінесе «толыққанды» деп те, «реалистік» деп те əйгілеп қояды. Бұл атаулар бір-біріне синоним бола ала ма, оның да басы ашылмаған мəселе. Айтылып жүрген пікірлерге жүгінсек, осы ала-құлалық айқын көрінеді.

Адекват жөнінде жөнді пікір айтқан А.А. Смирнов: «Адекватным мы должны признать такой перевод, в котором переданы все намерения автора (как продуман-ные им, так и бессознательные) в смысле определенного идейно-эмоционального, художественного воздействия на читателя, с соблюдением по мере возможности –

27

путем точных эквивалентов или удовлетворительных субститутов (подстановок) – всех применяемых автором ресурсов образности, колорита, ритма и т. п. последние должны рассматриваться, однако, не как самоцель, а только как средство для достижения общего эффекта. Несомненно, что при этом приходится кое чем жертвовать» [18].

А.В.Федоров негізінде аударылғыштық принципті түбегейлі қолдай отырып, бұл жөнінде өз пайымдауын ұсынады. Əлгі Смирнов айтып отырған кейбір «құр-бандыққа баруға тура келеді» дегеннің «толыққанды» («полноценный») аудармаға еш қайшылығы жоқ деп түсінеді. Смирновтың тұжырымындағы «тұтас нəрсе мен жеке элементтер арасындағы тепе-теңдік» тезисіне қосымша Федоров: «Полноценность может и не требовать одинаковой степени словесной близости к оригиналу» [19], – деп тұжырады. Бұл екі пікірді салыстырып қарасақ, «адекват» пен «толыққанды» («полноценный») дегенді тепе-тең ұғым ретінде есеп-тейтіні байқалады.

Осы тектес түсінікті Ф. Д. Батюшков зерттеулерінен [20] де көруге болады. Аударманың бұл принциптері жөнінде бұрын-соңды айтылып жүрген пікірлерді жинақтай келсек, адекватты аударма көптеген қосымша факторларға байланысты жасалатынын аңғарамыз. Мəселен шығарманың адекватты аудармасы сол аударылатын көркем туындының түріне, жанрына жəне аударманың мақсатына орай жасалады екен.

* * *

Біз зерттеу жұмысымыздың объектісі етіп ұлы орыс жазушысы А.М. Горький шығармаларының қазақ

28

тіліндегі аудармаларын алып отырмыз. Жазушының қазақ тіліне аударылған туындылары көп. Олардың бəрін жан- жақты талдап шығу мүмкін емес. Сондықтан біз зерттеуді нақты мəселелер төңірегінде жүргізіп, топшылауларымызды соған орай түйдік. Нақты мəселе дегенде, көңілімізге алдымен ұялаған жəне зерттеу үшін ғылыми мəні айрықша тілдік құбылыс – көркем құрал – фразеологизмдер екені белгілі.

М.Горький творчествосына баруымыздың мынадай себептері бар. Қай халықтың болмасын əдеби мұрасын сөз еткенде, біз кешегі дəуірде қол жеткен табыстарымызда орыс халқының мəдениетіне байланыстыра бағаламай кете алмаймыз. Оның ішінде көп ұлтты кеңес əдебиетінің қалыптасып, өркен жаюына Алексей Максимовичтің қосқан үлесі ерекше болғанын тарихтан білеміз. Əдебиеттегі жаңа дəстүр – социалистік реализм əдісі Горькийдің тапқан, қалыптастырған, негізін қалаған «бəсіресі». Ұлт республикалар əдебиеті осы негізде, осы ыңғайда дамығаны мəлім. Сол социалистік реализм əдісінің ұлт əдебиеттеріндегі көріністері əр алуан. Одан тағылым алып, əдебиетіміздің жаңа бағытын бағдарлауда М. Горькийден үйренудің арналы жолдары жасалды.

Қазақ совет əдебиетіне М.Горькийдің əсері ұшан-теңіз. Ол өткен дəуірдің игі дəстүрлерін бір басына жинаған, жаңа дəуірдің жарқын болашағын бұлжытпай танып, жаңа жол бастаған ірі тұлға. Мəдениеті, əдебиеті жаңа-жаңа тəй-тəй басып келе жатқан қазақ сияқты елдің жазушылары Горькийді үлгі тұтпағанда кімді үлгі тұтар еді, содан үйренбегенде кімнен үйренер еді. Көркем шығарманың өзіне ғана тəн көптеген шарттарын меңгеруде, жаңа заманның жаңа талабына сай қалам ұштауда М.Горькийдің үлгі-өнегелік рөлі айрықша болды.

29

Мұның үстіне ұлы жазушы көркем «əдебиеттің бірінші элементі – тілге» өзгеше мағына-мəн беріп, соның білгірлікпен ұстартылуын қатаң талап еткен. Оның кейбір жас жазушы шығармаларының тіліне берген талдама-бағалары күні бүгінге дейін қаламгерлердің назарынан түспей жүрген шарттар.

М. Горький – халықтар достығының жаршысы. Ол – замандар бойы бірінің тірлігі жөнінде бірі бейхабар өмір сүріп келген халықтарды бір-біріне жақын-дастырудың алуан түрлі жолын қарастырған гуманист. Сол елдерді біріне-бірін тереңірек таныстырудың ең асыл жолы, олардың əдеби мұраларын бірінен біріне аудару деп түсінеді. Мінеки, сондықтан ұлы жазушы кеңес үкіметі орнаған алғашқы жылдардан-ақ күн тəртібіне аударма мəселесін қояды.

Сөйтіп ол аударма мəселесінің мəні мен маңызын ерекше бағалап, оның ғылыми қағидалары мен шарттарын қалыптастыруды да қолға алады. Бұл саладан да ұлы жазушының өнегелік рөлін көреміз. Осыншама игі əсері болған адамгершіл идеяны жалау еткен қаламгердің қазақ əдебиетіндегі көріністерін, іздерін оның аудармалары арқылы жүйелі əңгімелеудің ғылымдық мəні бар деп білгендіктен де біз М. Горький шығармаларын негізгі объектімізге айналдырып отырмыз.

Игі əсер дегенде біздің аса көңіл қоятын тұсымыз оның шығармаларында қолданылатын көркем құ-ралдарының, яғни тілдік элементтердің қазақ тіліне жасаған ықпалы, соларды ана тілімізде берудегі өз мүмкіндіктеріміз болмақ. Егер осы айтылғандарды бір мəселенің төңірегіне топтап нақтылай түспесек, пікір шашырандылығына ұрыну қиын емес. Сондықтан М.Горький аудармалары дегенде жалпы қарастырып қана қоймай, соның ішінде жазушы туындыларының

30

негізгі стильдік ерекшеліктерін танытатын құбылыс –фразеологизмдердің, идиомдардың берілу тəсілдері тексеріледі. Мəселе осыған ойысқан соң, біз əрине, бұл бейнелі құралдар көбірек орын тепкен шығармаларды алдымен ескергеніміз түсінікті болар. Оның үстіне фразеологизмдердің аударылу жайын сөз еткенде, бұл факторлардың өзі жайында, оның негізгі белгілері жайында айтпай кету мүмкін болмас еді.

Бұл мəселелерді тексерудегі негізгі мақсат мынау: қазақ əдебиетіне М. Горький мен оның шығармалары-ның əсері ерекше деп тапсақ, мұның қазақ тіліне, əсіресе əдеби тілімізге əсері мүлде бөлекше. Мəселенің бұл екінші жағын М. Горький шығармаларының аудармалары арқылы ғана анықтауға болады. Осыдан келіп аударманың өз жүйесі, өз принциптері, өз негіз-дері қандай, оның қазақ аудармашылары ұстанып жүрген қағидалары қандай деген мəселелер туындайды. Аударма ғылымының теориялық мəселелері қазақ филологиясында қай деңгейде тексерілген жəне оның бүгінгі қалпы қай шамада дегендер де аздап қадағаланады.

Жалпы əдеби тілдің қалыпты күйге түсуіне, тіл мəдениетінің артуына аударманың да едəуір əсері бар. Жаңа заманның жаңа іс-əрекеттеріне лайықты қалыптасқан сан түрлі ұғымдарды жасауда, оларды нормалы күйге түсіруде орыс тілінен аударудың рөлі айрықша болғанын бүгінде тілімізге əбден сіңісіп кеткен көптеген термин сөздерден айқын аңғарамыз. Ендеше тіліміздің ішкі мүмкіндіктерін ашып, оны жетілдіре түсуде аударманың атқарған қызметі ерекше бағалануға тиіс. Аудармалар арқылы қазақ тілінде дайын мағыналық топтар қалыптасатынын жоғарыда ескерткен болатынбыз. Тіліміздің ішкі мүмкіндіктері дегенде, оның эстетикалық-эмоциялық əсерінің жаңа өрнектері де əңгіме етіледі.

31

Осы сөз болған мəселенің бəрін де А.М. Горький шығармаларының аудармалары арқылы байқауға болады. Жазушы туындыларының осы тектес мəселелерін тал-дау – қазақ аударма теориясын жасаудағы кілттің бірінен саналмақ.

Біз Горькийді аудару арқылы Горькийден көп нəрсе үйренуге болатынын айттық. Тек бұл ғана емес, оны аудару арқылы, бізде жалпы аударма проблемасының біраз мəселелері шешілгенін байқаймыз. Горькийді тексере отырып, біз аударма мəселесінде тіл құралдарын пайдаланудың əр алуан жолдарын танимыз. Тіліміздің эстетикалық мүмкіндіктерінің аршылуына себепші болған өрнектердің қайсыбірін табамыз. Сонымен бірге, аударамадағы аса бір қиын құбылыс ретінде арнайы қарастыруды тілейтін фразеологизмдердің берілу жол-дарын саралаймыз.

Тақырып етіп М.Горький творчествосын, оның ішінде жазушы қолданған фразеологизмдердің қазақ тіліне берілу жолдарын қарастыратын болғандықтан, жалпы тіліміздегі фразеологизмдер деген не, олардың зерттелуі, көркем шығармалардағы орны жəне бұларды бір тілден екінші тілге аударудың жолдары жайында тоқталмай кете алмадық. Фразеологизмдердің түрлері, олардың классификациясы жөнінде күні бүгінге дейін əрқилы пікірлер таралып жүр. Оларды аудару жөнінде ғалымдар, жазушылар, аудармашылар арасында ала-құла пікірлер бар. Мұның бəрін саралап, жүйеге келтірмей зерттеуіміз мақсатына жете алмайтындай көрінді. Фразеологизмдерді аудару үшін олардың өзіндік ерекшеліктерін, көркем шығармада атқаратын стилистикалық қызметін айқындап алу қажет.

Еңбектің І-ІІ бөлімдері («Фразеологизмдерді зерттеу жайы мен оларды аудармада беру тəсілдері») осы мəселелерге арналған.

ІІІ бөлімде М. Горькийдің фразеологизмдерді қолдану тəсілдері, біртұтас туындыдағы фразеологизмдер жүйесінің қазақ тіліндегі көрінісі, фразеологизмдердің жеке образ жасаудағы қызметі мен соның аудармадағы күйі, түпнұсқа жəне аудармашылар қолданған прин-циптер сөз болады. Осылар арқылы тіліміздің, жоғарыда сөз болған ішкі мүмкіндіктерінің қалай аршыла түс-кенін, кейбір сөздердің жаңаша тіркесіп, жаңа бір мағыналық реңкке көшкенін, эстетикалық əсеріне ықпал жасағанын жəне мұның бəрі əр аудармашыда əрқилы ыңғайда көрінетінін талдауға тырысамыз.

33

ФРАЗЕОЛОГИЗМДЕР ЖƏНЕ ОЛАРДЫҢ ЗЕРТТЕЛУ ЖАЙЫ

Сөйлеуіміз сөйлемнен тұрады да, сөйлем əлденеше сөзден тұрады. Жеке сөздің сөйлемге айналуы сирек. Синтаксистік тұрғыдан алып қарасақ, сөз бен сөйлем аралығында тағы бір топ бар, ол – сөз тіркестері. Сөз тіркесі дегеніміз – екі не бірнеше сөздерден құралған грамматикалық бірлігі бекем топ. Сөз тіркестері еркін жəне тұрақты боп екіге бөлінеді. Еркін тіркестер жұмыс барысында, қажеттілікке орай қайта жасала беруі əбден мүмкін. Мұндағы сөздер қайтып ажырамастай қалыпта емес, керегі болса алмастырылып, орындары ауыстырыла береді. Мысалы, Ажар жұмысқа кешігіп келді дегендегі Ажар келді, жұмысқа келді, кешігіп келділер еркін тіркестер. Ал еркіндігі жоғалған, ажырамастай қалыпта кірігіп кеткен тіркестерді тұрақты тіркестер дейді. Бұларды біз фразеологизмдер деп те атаймыз. Сөз, сөз тіркесі, сөйлем дегендеріңіз сиитаксис тексеретін сала бола тұра əлгі тұрақты тіркес неге лексикологияның мəселесі ретінде қарастырылады. Себебі фразеологиялық тіркес туралы мəселе синтаксис тексеретін шеңберден шығып кетеді. Тіпті мұның лексикология, фонетика, грамматика сияқты өз алдына жеке сала болып зерттелуіне де қақысы бар.

Фразеологизмдердің тек өзіне ғана тəн өзгеше белгілері бар. Осы белгілер тілдің бұл категориясын өз алдына жеке сала ретінде қарастыруға итермелейді. Əрі тілдің басқа единицалардан айырмасын айқындайтын негізгі ерекшелік болып табылады. Бұл белгілердің түрі мына төмендегідей:

а) лексикалық мəні,ə) компоненттік құрамы,

34

б) грамматикалық категориялардың түрі. Бұл белгілердің тек фразеологизмдерге қатысты

екенін дəлелдеу үшін сол фразеологизмдерді, тілдік единица сөзбен жəне сөз тіркесімен салыстыру қажет. Екеуінің де фразеологизмдермен ортақтасып кететін белгілері бар. Сөз тіркесі дегеніңіз фразеологизмдер жасалатын ұяның бірі.

Лексикалық мəні жəне грамматикалық жасауы жағынан сөз бен фразеологизмдердің ұқсасатын тұстары көп. Фразеологизм мен сөздің лексикалық мəнін ашқанда, олар біріне-бірі синоним болып келетінін байқау қиын емес. Мысалы: қас пен көздің арасы – лезде; жермен жексен қылу – бірдей, тегіс; төбе шашы тік тұру – үрейлену; жерден жеті қоян табу – қуану; ит жеккен – алыс; үріп ауызға салғандай – сұлу т.т.

Фразеологиялық тіркестердің жеке сөздер тектес стилистикалық өңі ажарлы келеді. Сөйлемдегі орнына, қолданылу жүйесіне қарай фразеологиялық тіркестер кейде еркін тіркесіп, кейде тұрақтанып қалатын тұстары бола береді. Мысалы, ат үсті деген фразаны алайық. «Бұрын көлік мініп көрмеген қызға ат үсті жайсыз көрінді». Мұнда фразалық мəн жоқ. Ал, «олар мəселені ат үсті қарады» десек, бұл фразеологиялық мəні бар тіркес.

Фразеологизмдер тіл-тілдің бəрінде бар құбылыс. Жəне бұларды тілдік бөлекше бір сыпаттағы, шырыны мен сөлі таусылмайтын дəмді элементтері деп айтуға болар еді. Тілдің байлығы, тілдің сұлулығы, тілдің өткірлігі дегеніңіздің айрықша көрінер жері осы фра-зеологизмдер маңы. Ойды əсемдеп айтуды үйренудің мектебі осылар. Сөзіңіз нақты, дəлелді болсын десеңіз, өңменнен өтіп, қолқаны қозғайтын дəрежеде болсын десеңіз, халықтың хас туындысы – айшықты сөздер

35

тобының тамырын басыңыз. Сонда ғана сіз тілдің қасиеті деген не, байлығы деген не сияқты сауалдарға нақты жауап бере аласыз.

Қай елдің, қай жазушысының қай шығармасын алсаңыз да тілдің осы халықтық элементтерінің сан түрін табуға болады. Яғни қаламгерлердің қай-қайсысы да сөйлеудің халықтық формасын пайдалануға бейім. Осының өзінен-ақ ғылымдағы фразеологизм проблемасының мейлінше қызықты, мейлінше қиын проблема екенін байқау қиын емес. Осыларды ғылыми проблема ретінде қарастыратын əр алуан еңбектердің сөлін сүзсек, мұның не қилы мəселелері айқындала түседі екен.

Фразеологизм мəселесі көптен сөз болып келеді. Оның бүкіл ішкі-тысқы қасиеттерін ашып, оларды қолданудың пайдасы мен заңдылықтарын аршып берген еңбектердің санының өзі мыңға тартады.

Лингвистиканың жеке тарауы ретінде қалыптасып келе жатқан фразеология жайында жазылған зерттеулер өте көп. Мəселен, 1964 жылы шыққан «Проблемы фразеологии» деп аталатын жинақта 500-ден астам зерттеу жұмыстары көрсетілген болатын. Содан бергі аралықта мұндай еңбектердің саны едəуір екі, үш есе молайғаны мəлім. Бұл орыс ғалымдарының зерттеулері ғана. Ал туысқан ұлт республикаларының ғылыми жұмыстарымен танысар болсаңыз, фразеология мəселесіне арналған сан түрлі зерттеу еңбектерін табасыз. Осының бəрі фразеология проблемасының өте қызықты əрі қиын проблема екенін байқатады.

Проф. Б.А.Ларин 1956 жылы фразеология лингвис-тикалық пəн (дисциплина) ретінде «жасырын даму» («скрытого развития») дəуірін бастан кешіруде деп жазған еді. Жоғарыдағы еңбектерді талдап таныссаңыз «жасырынбақтың» күні өтіп, енді ғылыми айтыс, талас

36

дəуірі басталған тəрізді. Қазір фразеологияның мəнін, міндетін, аумағын түсінуде əртүрлі бағытты ұстанатын бірнеше ағым пайда болғанын байқау қиын емес. Қаншама еңбектер жазылғанмен, фразеологияның небір қызықты проблемалары біртіндеп ашылып, дəлелденіп келе жатқанмен, əлі де даулы мəселелері жетерлік.

Əдетте, біздің сөйлеуіміз шай ішу, ағаш үй, бір үзім нан, ұзақ жол, жақсы адам, үлкен қала т. б. тіркесуден тұрады емес пе. Бұлардың əрқайсысының құрамындағы сөздерді ауыстырып, басқа сөздермен байланыстырып айта беруге болады. Мұндағы айтылып отырған нəрсе күнделікті тұрмыста үнемі кездесетін үйреншікті құбылыстар. Көп қабатты үй, лимонды шай, жол жүру деп неше құбылтып айта бересіз. Бірақ тіліміз құрамындағы сөздер өзара тығыз байланысқа түсіп, жігін ажыратпай, тас түйін боп тұрған тіркестерге де бай. Бұл тіркестердің кұрамындағы сөздердің қай-қайсысын болсын орнын ауыстыруға, не басқа сөзбен алмастыруға бола бермейді. Ондай бола қалған күнде, басқа бір конструкцияға айналып, басқа бір мағынаға ие боп кетеді: əлгі тіркес мағынасы жойылады. Мұндай тіркестерді біз фразеологизмдер деп атап жүрміз. Фразеологизмдер қатарына кіретін тұрақты тіркестердің бəрі бірдей емес. Қайсыбірінің құрамындағы сөздер бастапқы лексикалық мағынасын сақтап тұрса, енді біразының компоненттері жиылып мүлде басқа бір ұғымды білдіріп жатады. Қандай түрі болсын мұндай тіркестердің бəрі де фразеология қатарында қарастырылуы тиіс. Бұдан былайғы жерде біз осы тақылетті тіркестерді фразеологизмдер деген терминге жинақтап сөз етпекпіз. Пікірдің нақты, жинақы болуына септігі тие ме дейміз.

Лингвистиканың өзге салалары сияқты, фразеология да жеке жəне жалпы сипатты болады.

Фразеологияға жататын барлық тіркестердің жалпы атауы ретінде фразеологиялық единица деген термин

37

жиі қолданылады. Бұл терминді əуелде акад. В.В. Виноградов [21] атаған еді. Көптеген ғалымдар бұл терминнің жалпы атау ретінде сəтті табылғанын қолдағанмен, кейінгі кезде оның мазмұнын əлі айқындай түсу қажеттігін айтып жүр. В.В. Виноградовтың классификациясы бір кезде айрықша рөл атқарды. Сонымен қоса, оның көптеген мəселелері жете қарастырылмай, дамытылмай, көмескі күйде қалғаны мəлім. Жоғарыда ескерткеніміздей, кеңес тіл білімінде фразеологияны зерттеген жүздеген еңбектер пайда болды.

Фразеологияны өзіндік ғылыми-зерттеу жұмыс-тарының негізгі объектісіне айналдырған көптеген айтулы ғалымдар бар. Олар өз зерттеулерінде В.В. Виноградовтың классификациясына дау айтады, дəлелді пікір қозғайды. Шынында, бұл пікірлердің жаны бар. Əлі піспеген күмəнді, күдікті жерлері тағы бар. Акад. В.В. Виноградовта фразеологиялық тізбектер (фразеологические едивства) кейде метафоралық тұрақты орамдар (метафорические устойчивые обороты) деп те аталады. Тағы бір жерде бұлар идиомдар болып, оның құрамына мақал-мəтелдер, тұрмыстық қосарлы аттар (составные бытовые названия), қанатты сөздер, үзінді цитаттар, кішіпейілдік формулалар (формула вежливости) т. б. еніп кеткен.

Сөз тіркесі түріндегі фразеологияның объектісін таныту үшін кейбір зерттеушілер «фразема» деген термин қолданып жүр. Бұл термин «лексема», «мор-фема», «семема» деген атаулармен сəйкес əрі ұйқас. Ал түрі жағынан сөйлемге бара-бар фразеологизмдерді «тұрақты фраза» («устойчивая фраза») деп атайды. Бұл терминді қолдануға пейіл білдіріп жүрген зерттеушілердің бірі В. Н. Телия.

Жалпы фразеологиялық тіркестерді зерттеуші ға-лымдар тұрақты сөз тіркестерінің спецификалық мəнін

38

əрқилы ұғынады. В.В. Виноградов, О.С. Ахманова, С.И. Абакумов, А.И. Смирницкий, Б.А. Ларин еңбек-терін [22] қараңыз.

В.Н. Телия өзінің «Фразеология дегеніміз не» [23] деген зерттеуінде құрылысы жағынан сөз тіркесі не сөйлем болып келе беретін фразеология объектісінің барлық түрін жинақтап атау үшін «фразеологиялық орам» («фразеологический оборот не жай ғана «орам»), «фразеологизм» деген терминдерді қолданады. Бұлай атауда ол отандық ғылымның игі дəстүріне сүйенген.

Қазақ ғалымдарының арасында да тұрақты тіркес-тердің жалпы атауы ретінде осыған ұқсас ғылыми терминді ұстанатындары бар. Мысалы, авторлар коллективі– проф. М.Балақаев, Е.Жанпейісов, М.Томанов, Б.Манас-баев [24] сияқты ғалымдар мынадай пікір айтады: «Мағынасы жалпыға белгілі, грамматикалық байланысы жағынан бір бүтін единица болып, қолданылуы дəстүрге айналған тұрақты сөз тіркестерін тіл білімінде фразеологиялық орам немесе фразеологизмдер деп атайды». Авторлардың «фразеологиялық орам немесе фразеологизм» деп отырғандарына енетін тұрақты тіркестер – идиома, фраза, мақал-мəтелдер. Бұған қалыптасқан тиянақты фразеологиялық сөздердің бір саласы ретінде қос сөздерді де қосады.

Мұнда фразеологиялық единица жəне оның В.В. Виноградов жіктеген үш түрі жоқ. Академик І.К. Кеңесбаев та қазақ тіліндегі фразеологимдерді əлгіндей жік-жікке бөліп жатпайды. Ол «лексикалық формасы, стилистикалық қызметі жағынан тілімізде айрықша орын алатын»[25] мұндай нақыл сөздерді екі топқа бөліп қарастырады. Ол лингвистика тілімен айтқанда идиомдар, фразалық топтар.

Осыған қарағанда көптеген түрік тілдерінде В.В. Виноградов классификациясын сол күйінде

39

қабылдаудың реті бола бермейтінін əңгіме етіп жүрген пікірлердің жаны бар тəрізді, осындай пікірлерді əзірбайжан, өзбек, татар т.б. ғалымдары да ұстанып жүр. Жəне дəлелдері көкейге қонымды – сол тілдің өз заңдылықтарына орай қорытылған пайымдаулар. Мысалы, 1961 жылы Самарқанда басылып шыққан «Фразеология мəселелері» («Вопросы фразеологии») деген жинақтағы А.А. Коклянованың мына пікіріне көңіл аудармауға болмайды. Мақала «О границах фразеологии тюркских языков» деп аталады.

«Түркі фразеологизмдерін зерттеушілердің негізгі міндеті – фразеологиялық материалдарды өзге тілдерде қалыптасқан жүйеге салып жіктеу емес, қайта бірқатар теориялық мəселелердің басын ашу болса керек», – дейді ол.

Фразеология терминінің өзі түптеп келгенде – орам, сөйлемше (оборот, выражение) деген ұғымды білдіреді. Бұл рһrаsіs – орам, сөйлемше (оборот, выражение); Іоgоs – ұғым, ілім (понятие, учение) деген грек сөзі. Фразеологияның көп мағыналылығы мазмұны күні бүгінге дейін сақталып келеді.

Орыстың атақты ғұламалары: М.В. Ломоносов, академиктер: Ф.Буслаев [26], И.И. Срезневский [27], Ф.Ф. Фортунатов [28], А.А. Шахматов [29], проф. А.А. Потебня [30] т.б. айтқан пікірлері фразеологияны зерттеу жұмыстарын ғылыми арнаға салып, дұрыс бағыт берді. Бұл ғалымдардың пайымдаулары фразеологияны зерттеудің белгілі-белгілі кезеңдерін, даму сатыларын танытады. Бірақ бұлардың ешқайсысы да фразеологияны лексикологияның жеке бір бөлімі ретінде бөліп қарастырған жоқ. Өз дəуірінің ғылыми ой-өрісінің деңгейімен қарағанда ұтымды, дəлелді пікір өрбіткенмен, түбегейлі зерттеу біздің ғасырымыздың 30–40-жылдарының үлесіне тиесілі болды.

40

Фразеологияны лексилогияның жеке бір тарауы ретінде бөліп шығарған Ш.Балли [31] болатын. Ол фразеологияның белгілі бір қалыптағы күйін (синхроническая фразеология) қарастырудың негізін жасады. Ш.Балли: «Языки постоянно изменяются, функционировать они могут только не изменяясь», – дей отырып, тілдің дəл қазіргі, осы күнгі жағдайына ерекше мəн береді. Міне сондықтан Ш. Балли концепциясының қазіргі кезеңде де едəуір маңызы бар. Дегенмен Ш. Балли де фразеологияның түрлерін, мазмұнын таратып, талдап айтып бере алмады.

30-40-жылдары кеңес тіл білімінде фразеологияға арналған жеке еңбектер шыға бастады. Проф. Е.С. Истрина [32] фразеологияны лексикологияның жеке тарауы етіп бөлген. И.Вульфиус «К вопросу о классификации идиомов» [33] деген мақаласында Ш. Баллидің теориялық көзқарастары тұрғысынан біраз пікір қозғаған.

Л.А. Булаховский фразеологияны тіліміздегі бей-нелеуіш мəнерлі сөздер жайындағы ғылым деп есептейді. Фразеологияны «обычно разложимые – смысловом отношении словосочетания, но закре-пившиеся в языке как материал ходовой цитации (пословицы, поговорки, удачные выражения писателей, ставшие «крылатыми» словами, и т. п.) и потому получившие известную цельность» [34], – деп түсінеді.

«Тұрақты тіркестердің» этимологиялық жүйелі классификациясын жасауға тырысқан проф. С.И. Аба-кумовтың [35] əрекеттері де көңіл аударарлық. Ол идиоматика мен фразеологияның жігін ажыратады.

Ол идиомалық орамдардың ерекше белгілері ретінде мыналарды көрсетеді: семантикалық бір тұтастығы, екінші тілге аударуға келмейтіні, синтаксистік жəне

41

лексикалық тұлғаларға бөлінбейтіні, грамматикалық формаларының өзгермейтіні, сөздер орнының тұрақтылығы, сөз жасау мүмкіндігінің кемдігі. Фразео-логияға жататын орамдардың беретін мағынасы оның компоненттерінің негізгі лексикалық мағынасынан алшақтамайтынын анықтайды.

Сонымен, Абакумовтың пікірі бойынша, фразеоло-гия дегеніміз ойды білдірудің дайын сөйлемшелері жөніндегі ғылым болып шығады.

Фразеология мен идиоматиканың анықтамасын беруде Е.Д. Поливанов: Фразеология (или идиоматика) является «особой дисциплиной (наряду с фонетикой, морфологией, синтаксисом и словарем, или лексикой), занимающей по отношению к лексике то же положение, которое синтаксис занимает по отношению к морфологии», так как эта дисциплина оперирует так же, как и лексикология, «выражением индивидуальных понятий (лексических значений)» в отличие от синтаксиса и морфологии, кото-рые «имеют своим объектом изучение символики общих (абстрактных) идей» [36], – деп жазады. Поливановтың анықтамасы И.А. Бодуэн де Куртенэ қолданған сөздердің көп қызметтілігі (полифункциональность) жайындағы жалпы методология концепциясынан шығып жатқан ұғым. Мұны кейін Л.В. Щерба мен Б.Д. Поливановтың қабылдағаны мəлім. Фразеология мəселесімен арнайы шұғылданбаса да, Поливанов еңбектерінде, кейде, осын-дай аса қажет ғылыми пайымдауларын айтқан. Кейінгі зерттеушілер үшін бұл сияқты пікірлердің орны бөлек.

Фразеология синтаксистен, лексикологиядан, се-масиологиядан бөлек жеке-дара дами алмайды.

Сөйлеуіміздегі сөздерден гөрі семантикалық біртұ-тас тізбектерді, яғни сөздерден гөрі күрделірек сөздер тобының (фраза, идиома, фразеологиялық тығыз топ, тұрақты бөлінбейтін тіркестер, фразеологиялық

42

единицалар) жігін ажырату ниеті В.В. Виноградовтың жазуы бойынша К.Бругман, Г.Пауль, Ш.Балли, А.Сеше, О.Есперсен, И.А. Бодуэн де Куртенэ, А.А. Шахма-товтардың еңбектерінде байқалған. Бұл бір жол. Яғни бұл семантикалық сипаттама. Мұндай семантикалық топтарды басқа бір жолмен қарастыруға болатынын талдаған ғалымдар да бар.

Фраза құрудың механизмін басқарып отырған тіл категорияларын зерттеу айрықша нəтиже береді. Сондай категориялардың бірі тіл жүйесінің дерегі ретіндегі сөз мағынасының құрылысы болса керек. Фраза құрудың əрқилы процесінің негізін жасайтын сөз мағынасының құрылысын зерттеу жолын ең алғаш В.В. Виноградов [37] көрсеткен болатын. Ол «Современный русский язык» (Вып. І. М., 1938, 122 б.) деген еңбегінде былай деп жазған: «Тесная связь идиоматики и фразеологии с лексикологией обусловлена не только структурной близостью понятий слова и идиомы, но и постоянным движением внутри языка от слов к идиомам и фразам – и обратно – от фраз и идиом к словам». Ал «Основные типы лексических значений слова», – деген «Вопросы языкознания» журналының 1953 жылы 5-санында жарияланған мақаласында В. В. Виноградов фразеология төңірегіндегі ойларын кеңейтіп, біраз жаңа ұғымдарды өрбітті.

В.В. Виноградов фразеологиялық топқа семантика-лық талдау жасап, оның мағыналық жіктерін дəл ажыратып классификациялаған. Ең алдымен, ол бұл топтан фразеологиялық тіркестерді (фраз. сочетания) бөліп шығарды да, Ш.Баллидің «единства» деп жүргендерін екіге ажыратты; фразеологиялық түйдектер (тұтастықтар) жəне фразеологиялық тізбектер (единства) деп. Осының əрқайсысын жеке-жеке талдап көрейік.

43

1) Фразеологиялық тұтастықтардың (сращения) негізгі белгілерін тізіп айтсақ, мынадай түйін жасауға болады. Біріншіден, бұлар ішкі формасынан айырылған, дəлелдемесі жоқ жеке сөздер сияқты лексика-семантикалық единицалар. Екіншіден, тұтастықтар компонентінің бірде-бірі жеке өзіндік мағынаға ие бола алмайды. Яғни олар негізгі лексикалық мағыналарынан мүлде айырылған. Бір бүтіннің беретін мағынасы мен жеке компоненттердің əрқайсысының лексикалық мағынасы арасында ешқандай байланыс жоқ. Үшіншіден, мұның құрамындағы сыңарлардың сырт-тай қарағанда жеке-жеке тұруы тек тілдің өзіндік ежелден қалыптасқан дəстүріне, дағдысына байланысты нəрсе. Егер В.Виноградовтың өз сөзімен тұжырсақ, фразеологиялық тұтастықтар – «ерітіндіге айналған лексикалық бөлшектердің химиялық қосындысы». Бұл сияқты тұтастықтарды идиома деп те атайды. Идиомаландырылған сөз тіркестерінің грамматикалық мағынасы да өзгеріп кетеді. Оның себебі фразеологиялық тұтастықтардың семантикалық жағынан бөліп-жаруға келмейтіндігіне байланысты. Яғни семантикалық біртұтастық оны грамматикалық жақтан мүшелендірмейді.

Мұндай тұтастықтар кез келген тілде бар. Мысалы, қазақ тілінде: қой аузынан шөп алмас (момын), ала жібін аттамау (арамдық жасамау), мұртын балта шаппау (мығым, дəулетті), үріп ауызға салғандай (əдемі, сүйкімді), жүрек жұтқан (ештемеден қорықпау), ит өлген жерде (алыста) т. б.

Орыс тілінде: собаку съел, битъ баклуши, выносить сор из избы, пуганая ворона, держать камень за пазухой, сматыватъ удочки т. б.

Ұйғыр тілінде чишкэ тэгмэк (тіске тию), чойлида турмайдиған (ожауда тұрмайтын) т. б.

44

1966 жылы шыққан І.Кеңесбаев пен Т.Жанұзақовтың «Тіл білімі терминдерінің орысша-қазақша сөздігі» кітабында фразеологияның бұл терминдерінің бəріне қысқаша анықтама берілген. Мəселен, фразеологиялық түйдектерді (тұтастықтарды) былай түсіндірген: «Түйдекті тіркес ішіндегі сөздердің бір-бірімен лексикалық, грамматикалық берік байланыста болып, бөлініп-жарылмайтын фразалық мағынаның ол сөздердің лексикалық мағыналарымен ешбір жуыспайтын томаға тұйық тіркестер, мысалы; аузы-мұрны қисаймай (ұялмай), аузын буған өгіздей (момын, жуас) т. б.

2) Фразеологиялық тізбектердің В.В. Виноградов негізгі төрт қасиетін көрсеткен. Фразеологиялық тізбек болу үшін бұл белгілердің бəрі түгел болуының қажеті жоқ. Осының бірі де жеткілікті. Енді сол белгілерді жеке-жеке қарайық.

а) Біртұтас фразалық тіркестің бейнелі, ауыспалы мағынада болуы шарт. Бұл мағына бірден ұғынылмай, кей жағдайда ғана сезілуі тиіс; ə) экспрессивтік тығыздық (насыщенность); б) фразалық тізбектің лексикалық элементтерінің ешқайсысын басқа бір синоним сөздер-мен ауыстыруға болмайды; в) егер ауыстырар болсақ, онда фразалық тізбекті түгелімен ауыстыру мүмкін екендігі. Бірақ айтылған белгілердің бəрі де ешбір дау туғыза алмайтын ақиқат емес. Сондықтан мұның өзінде де біраз солқылдақтық бар (В.Н. Телия).

Жоғарыда көрсетілген тіл білімі терминдерінің сөздігінде фразеологиялық тізбектердің «Тұтас тізбек (бірліктер) күйінде бүтін бір мағынаны білдіретін, бірлік жігі ажырамайтын, компоненттері басқа сөзбен алмаспай тұратын тұрақты сөз тіркестерінің бір түрі» деген. Мысал ретінде, қой аузынан шөп алмас; тайға таңба басқандай; түйе үстінен сирақ үйтіп, жерден жеті қоян тапқандай т. б. тіркестерді берген.

45

В.В. Виноградов бұл топқа: держатъ каменъ за пазухой, выноситъ сор из избы, язык(ом) чесатъ, вывести, на чистую воду т. б. тіркестерді жатқызады. К.Ахановта тізбектер қатарында (ол көбінесе бірліктер деп алған. – Ө. А.) мынадай мысалдар жүр: ауырдың үсті, жеңілдің астымен; көзді ашып-жұмғанша; ауыз жаласқан; аузына құм құйылу; аузынан түскендей; тайға таңба басқандай; соқырға таяқ ұстатқандай; екі езуі екі құлағына жету; қысқа жібі күрмеуге келмеу; жаны мұрнының ұшында; жанын қоярға жер таппау; ер-тоқымын бауырына алу; тамырына балта шабу т. б.

Сөйтіп фразеологиялық тізбектердің негізгі қасиет-тері оның ең алдымен, бірден аңғарыла қоймайтын астарлы мағыналылығында болса, екіншіден, мұндай тіркестер өте əсерлі əрі мəнерлі болады; үшіншіден, бұлардың компоненттерінің ешқайсының орнын ауыстырып, не орнына басқа бір сөз қоюға келмейді; төртіншіден, фразеологиялық тізбекті мəндес бір сөзбен немесе синонимдес тіркеспен алмастыруға болады.

3) Фразеологиялық тіркестер фразеологиялық еди-ницалардың ең молырағы. В.В. Виноградов мұны тізбек пен тұтастыққа қарама-қарсы қойып қарайды. Бұл тіркестер семантикалық жағынан жіктеуге келеді. Мұндағы тіркескен сөздердің мағыналық салмағы бірдей. Фразеологиялық тіркестердің құрамындағы сөздер өзінің негізгі лексикалық мағынасында тұрады. Жалпы мағына осы сыңарлар мағынасымен тікелей байланысты. Мысалы: сүттен ақ, судан таза; қуанышқа бөлену; шаттыққа бөлену; құрдай жорғалау; бас қатыру; жаны ашу; бетке айту; көзге айту; абыройы айрандай төгілді; ит тұмсығы өтпейтін тоғай; ашуы жауған қардай, шөккен нардай; кеудесін көтеру, т. б.

Келтірілген мысалдардағы сыңарлардың көбінің мағыналары – тек осы өзі қатысқан тіркес аясында ғана

46

жұмсалады да, басқа тіркестерде дəл сондай мағына бере алмайды. Яғни қай тілде болсын кейбір сөздер белгілі бір сөздермен ғана тіркесетін тар өрісті болады. «Мұндай шектелу, – дейді акад. В.В. Виноградов, – белгілі бір тілге тəн сөз мағыналарының байланысу заңдылықтары арқылы болады».

Енді осы классификацияға қазақ ғалымдары қалай қарайды екен жəне жалпы фразеологиялық тіркестер жайындағы пайымдауларын талдап көрелік.

1962 жылы шыққан, І.Кеңесбаев пен Ғ.Мұсабаевтың «Қазіргі қазақ тілі» деп аталатын кітабында осындай тарау бар. Мұнда автор тіркес атаулының бəрін фразалық тіркес деп алады да, алдымен оны идиомдар жəне басқа фразалық топтар деп екіге бөледі. Идиомдарды ерекше категория ретінде өз алдына бөлек қарайды да, тіліміздегі басқа тұрақты сөз тіркестерінің бəрін (мақал, мəтел, қанатты сөз т.б.) фразаның қатарында əңгімелейді. Идиома мен фразаның негізгі айырмашылықтарын былай түсіндіреді: «идиом тобындағы сөздер өзінің жеке тұрғандағы негізгі мағынасынан айырылып қалады да, өзара жымдасып, бір ғана негізгі лексикалық ұғым береді. Басқаша айтқанда, идиом ішіндегі компоненттер өзінің лексикалық формасы мен мағынасын жоғалтады да, грамматикалық формасын сақтайды; бұлар (компоненттер) – негізгі бір кесек күрделі лексикалық единицаның грамматикалық элементтері (мүшелері) болып есептеледі» [38]. Идиоманың негізгі белгілері: біріншіден, «тұтас бір ұғым жеке сөздерінің ұғымынан алшақ кетеді де, жеке сөздер (компоненттер) өзінің дербес ұғымынан не жартылай, не мүлдем айырылып қалады», екіншіден, «бұл тізбектердің көпшілігі екінші тілге сөзбе-сөз аударуға келмейді» (205..). Ал фраза «жеке элементтердің негізгі мағынасынан барып жасалған тізбек» (207-б.).

47

Идиом мен фразаның ортақ қасиеттері де бар – ол тиянақтылық. Сөйтіп, біз идиом мен фразаның айырмасы олардың құрамындағы сөздердің жеке күйіндегі (о бастағы) мағынасынан айырылу, айырылмауына бай-ланысты ажыратылатынын байқап отырмыз. Авторлар мақал-мəтелдердің де негізгі қасиеттерін ашып, идиомдармен салыстыра зерттейді. Олардың ортақ белгілерінің бастысы орнықтылық, яғни бұл тіркестерді құрауға қатысып тұрған сөздердің арасына сөз қосып немесе олардың орнына басқа бір сөзді пайдалануға болмайтындығы деп көрсетілген. Бұлардың бəрін топтап келіп жасалған мына бір тұжырымға назар салыңыз:

«Мақал, фраза, идиомдарды басқа жүйеге (тілге) аударарда бұлардағы өзара негізгі айырмашылықтардың бірі айқын көзге түседі – идиом сөздердің дені сөзбе-сөз (мақал, фразадағы сөздердей) аударуға келмейді. Бұл – жоғарыда біз атап кеткен лексикалық өзгешеліктен туған қасиет» (206-б.).

Жалпы авторлар идиома мен фразаны егжей-тегжейлі талдағанмен, мақал-мəтелді тұрақты сөз тіркесінің қай түріне жатқызуға болатынын ашып айтпайды.

Идиомдардың тағы бір ерекше белгілерінің бірі – олардың көнелігі. Сөздер тізбегі идиом болу үшін көп замандар керек. Оның құрамындағы сөздер мүлде дерексізденіп, өзінің негізгі лексикалық мағынасынан алшақтауы осындай ой туғызады. Мақалдарды қолданғанда, оны өзгертпей сол қалпында алып, басқа сөздермен араға де («деп», «деген», «дегендей») етістігін дəнекер етеміз. Ал идиомдарды морфологиялық өзгерістерге салуға болады да, олардың синтаксистік тиянақтылығын ешбір өзгерте алмайсыз. Морфология-лық əрі синтаксистік беріктігі бірдей идиомдар да бар,

48

бірақ олар көп емес. Идиомдар түгесінді бір ғана ойды білдіруіне орай, олар көбінесе бір сөздің орнына жүреді.

Идиом, фразалардың тағы бір ерекшелігі – біразының дыбыс үйлесімі. Бұл тізбектерде біркелкі не дауысты, не дауыссыз дыбыспен (аллитерация) келетін немесе не біркелкі жуан, не жіңішке сөздерден келетін идиомдар бар.

Идиом, фразалардың лексикалық мағыналарын бөлек əңгімелеу қажет.

1964 жылы шыққан «Қазақ тілі» практикалық кур-сында (авторлары: Н.Оралбаева, Г.Мадина, А.Əбілқаев, жалпы редакциясын басқарған проф. М.Балақаев) «Лексика» тарауының бір бөлімі «Тұрақты сөз тіркестері» деп аталған. Мұнда авторлар тұрақты сөз тіркестерін идиома, фраза, мақал-мəтелдер деп жеке-жеке бөліп талдайды. Қысқа болса да əрқайсысына анықтама беріп, нақты тұжырым айтуға тырысқан. Əрқайсысына берілген анықтамаларға жеке-жеке қарап шығайық.

а) Идиома деп іштей бөліп-жаруға келмейтін жəне оның тұтас мағынасы құрамындағы сөздердің əрқайсысының лексикалық мағынасына байланысты тумаған сөздер тобын тұрақты тіркес дейміз. Мысалы: бүйректен сирақ шығару (орынсыз, жөнсіз іс), мұртын балта кеспейді (ешбір кемшілік, мұқтаж көрмеу), аузына құм құйылды (жеңілу, үндемей қалу), жер-жебіріне жету (ұрсу, соғу). Бұдан əрі бірнеше жаттығулар берілген.

ə) Тұрақты тіркестердің енді бір түрін фраза деп атайды да, оған да нақты анықтама бермегенмен, мұның өзіндік айырмасын түсіндіреді. Авторлардың түсініктемесін берейік: «Тұрақты тіркестің бір түрі – фраза. Ол да идиома сияқты түйдекті тіркес қалпында айтылады. Алайда мұның идиомадан айырмашылығы құрамындағы сөздердің бəрі, не біреуі өзінің бастапқы лексикалық мағынасынан айырылып қалмайды». Мысал ретінде тайға таңба басқандай; тепсе, темір үзеді;

49

еңбегі жанды; су жұқпайтын жорға; сегіз қырлы, бір сырлы; бұраң бел, алма мойын; асқар тау дегендерді келтіреді.

Шынында, бұл келтірілген мысалдар құрамындағы сөздер өзінің негізгі лексикалық мағынасынан онша алшақтамайды. Ал бұраң бел, алма мойын, асқар тау дегенде тіркестің екінші сыңарлары өздерінің негізгі мағыналарын бүтіндей сақтап тұр. Ендеше идиомалар сияқты, фразалық тіркестер де сөзімізді өткір, көрікті, образды ету үшін жұмсалады деген тұжырымды əбден қолдаймыз. б) «Мақал-мəтелдер халықтың ғасырлар бойғы іс-тəжірибесінен, өмір тануынан қорытылып, ереже түрінде тұжырымдалған аталық сөзі, ой түйіні». Біз авторлар анықтамасын бұлжытпай беріп отырмыз. Олар мақал-мəтелдің идиома, фразаларға ұқсас жағы мен өзгешелігін ажыратқан. Ұқсас жағы – мұның бəрінде «сыртқы құрылымы, сөздердің орын тəртібі тұрақты»болуында да, айырмасы, біріншіден, «мақал-мəтелдің құрамындағы сөздер өздерінің лексикалық мағынасын толық сақтап, сөйлем мүшесіне талдауға келеді»; екіншіден, «егер идиома мен фраза сөйлем ішінде басқа сөздермен байланысу үшін тұлғалық өзгеріске ұшыраса, мақал-мəтелдер ешбір өзгеріске түспей, басқа сөзбен не сөйлеммен де етістігі арқылы байланысады». Мысалы:

И д и о м а немесе ф р а з а: Бірнеше адам оларды қоршап алған: мəз, қолтық-

тарына дым бүркіп, дем береді (З.Ш.). Қолтығына дым бүрке берме. Қолтығына дым бүрке берсең, желіге береді.

Мақал-мəтел:«Аяғын көріп, асын іш, анасын көріп қызын ал» деген

бар ғой, бəйбіше, «егдеге ізет, жасқа жол» дегендей,

50

Əділ екеуіміз жер ортасы жасқа келдік, ізет көрдік, енді жастарға жол ашу лазым емес пе (Ж. Т.).

Авторлар мақал мен мəтелдің өзара айырмасын да ажыратқан: «Мақалда өмір тəжірибесінен екшеліп алынған ақыл, өнеге, оқушыны жақсыға баулып, жаманнан аулақ болуға үйрететін кеңес берілсе, мəтел белгілі бір ойға, ұғымға ишара жасайды, онда астарлап, жұмбақтап айту мəні басым» болады. Мысалы, салыстырғанда :

М а қ а лЕңбек етсең ерінбей, тояды қарның тіленбей. Көп

қорқытады, терең батырады. Еңбек етсең, емерсің. Күлме досқа – келер басқа. Білек сүріндіре алмағанды, білім сүріндіреді.

М ə т е лСиыр судан жериді, су сиырдан жериді. Той дегенде

қу бас та домалайды. Əшейінде ауыз жаппас, той дегенде өлең таппас. Соқыр тауыққа бəрі бидай.

Мұның қай-қайсысы болсын, айтайын деген ойды нақты, анық етіп жəне тыңдаушыға бірден аңғартуға немесе сөйлеген сөзімізден қысқа, тұжырымды қорытынды шығаруға үлкен жеңілдік жасайды. Бұларды талғамсыз қолдана беруге болмайды. Екінші жағынан мақал-мəтел əдебиеттің бір жанры есепті таптық сипатта боп келеді. Міне, сондықтан сақ болған жөн.

Фразеология жөнінде Қазақ ССР Ғылым академия-сының корр.-мүшесі, филология ғылымының докторы К.Ахановтың пікірлері көңіл аударарлық. К.Аханов өзінің кітабында [39] фразеологияны біраз талдайды. Ол осы еңбегінде бұларды екі топқа бөліп, оның бірін – еркін тіркес, екіншісін – тұрақты фразеологиялық тіркес деп алады. Мұның алдыңғысын синтаксистің сыбағасына беріп, кейінгісін лексиканың құрамында қарастырады.

51

Фразеология деген терминге келсек, мұның екі түрлі мəні бар тəрізді: біріншіден, «белгілі бір тілдегі тұрақты фразеологиялық сөз тіркестерінің жиынтығы» дегенді білдірсе, екіншіден, сол тіркестер жиынтығын ғылыми түрде зерттеп талдайтын ілім мағынасында түсініледі. Автор тұрақты сөз тіркестерін жақшаның ішінде фразеологиялық единицалар деп алады. Бұл орыс жəне қазақ терминологиялық сөздіктерінде орныққан термин. Мұнда да алдымен тұрақты тіркес пен еркін тіркестердің айырмасы нақты талданады. Автор мынадай басты-басты ерекшеліктерін көрсетеді:

Біріншіден, «тұрақты сөз тіркестерінің құрамындағы сөздердің орны, еркін тіркестің құрамындағы сөздердің орнына қарағанда əлдеқайда тұрақты, бекем болады».

Екіншіден, «тұрақты фразеологиялық сөз тіркестері-нен туатын бір бүтін мағына оны құрастырушы сыңарлардың мағынасынан басым» (241-б.) болады.

Үшіншіден, «тұрақты фразеологиялық сөз тіркестері бір тілден екінші тілге аударуға икемсіз келеді, əсіресе оларды тікелей сөзбе-сөз аударуға болмайды» (242-б.). Алғашқыда келтірілген мысалдар: «сақалын сипап қалу; мұны мұртын сипап қалды десек, мүлде басқа мағынаға ауысады. Немесе «мұртын балта шаппайды» дегендегі «мұрттың» орнына сақалын десек, болмаса балта орнына пышақты пайдаланып көрсек, тіркесіміздің тілім-тілімі шығар еді. Бұдан шығатын қорытынды тұрақты сөз тіркестері жаңадан тіркесуді қажет етпейтін, əркімнің өз қалауынша өзгертуін қаламайтын, бұрыннан даяр «өзінен өзі тіркесіп» əзір тұрған материал. «Ас иесімен тəтті», «ас – адамның арқауы» осыдан автор тұрақты сөз тіркестерінің анықтамасын шығарған. «Тұрақты сөз тіркестері деп əбден қалыптасып, нық орныққан, өзгертуге келмейтін сөз тіркестерін айтамыз» (241-б.).

52

Екінші өзгешелікті танытатын мысалдар мыналар: қырғи қабақ болу – «кейісу, араздасу»; қаны қайнау – «ашулану, ызалану, ыза кернеу»; санын соғып қалу – «өкіну»; су жүрек – «қорқақ»; мұрнын көкке көтеру – «менменсу, паңсыну»; қас пен көздің арасында, көзді ашып жұмғанша, не қас қаққанша – «лезде, өте жылдам»; қой аузынан шөп алмас – «момын»; тайға таңба басқандай, не соқырға таяқ ұстатқандай – «ашық-айқын» т. б. Бұлардың бəріне тəн ортақ белгі – тұтастық пен мағына бірлігі.

Үшінші аудару мəселесіне келсек, автордың бұл жөніндегі пікірін бекіткен мысалдар мыналар: На седъмом небе («шексіз бақытты, өте бақытты» деген мағынада), медвежъя услуга («пайда келтірем деп, зиян келтіру, орынсыз жəрдем» деген мағынада) дегендерді сөзбе-сөз қазақшаға аударуға немесе керісінше, қазақ тіліндегі – қырғи қабақ болу; ит арқасы қиянда; үріп ауызға салғандай; оның сөзінің басы тау болып, аяғы сиырқұйымшақтап келіп қылдай болды; мұртын балта шаппайды; көлеңкеге қарап тон пішу; қой аузынан шөп алмас; ат үсті қарау тəрізді тұрақты сөз тіркестерін сөзбе-сөз орыс тіліне аударуға келмейді. Автор осылай деп отырса да, бұларды екінші тілде мүлде беруге болмайды деп шорт кесіп тұжырым жасамайды. Бір халықтың санасы мен ойлау жүйесінің басқа кез-келген халықтың ой-өрісінен ешбір кем еместігін біледі. Сондықтан ол: «бұларды мағынасына қарай, балама боларлық тұрақты сөз тіркестерімен, егер ондай тіркестер болмаса, мағынасын бере аларлық жеке сөздермен немесе еркін сөз тіркестерімен аударуға болады», – деп түйеді жоғарыдағы еңбекте.

Қай тілде болсын фразеологиялық единицалар бірыңғай емес. Оның аумағы əлі күнге сұрыпталып

53

болған жоқ. Құрамы да сан түрлі. Күні бүгінге дейін фразеологияға қатысты терминдердің неше қилысы қатар қолданылып келеді. Осындай əр тараптық, əртүрлі атаулар нақты ғылыми пайымдаулар жасауда едəуір нұқсан келтіріп жүр. Ғылыми атаулары, терминдері төңкерістен соң ғана қалыпты даму жолына түскен қазақ тілінде фразеология маңында да бір пəтуаға келінбеген, əркім қалауынша атап, айдар тағып жүрген терминдер бар, бірізділік болмаған соң, ғылыми зерттеу жұмыстарының жібі босайтыны белгілі. Қазақ тілінде фразеологиялық единицалар (фразеологические единицы), фразеологиялық тіркестер (фразеологические сочетания), ажыратылмайтын сөз тіркестері (неразло-жимые словосочетания), тұрақты сөз тіркестері (устойчивые словосочетания), идиоматикалық сөйлемше (идиоматические выражения), лексикаландырылған тіркестер (лексикализованные сочетания); идиомдар, фразалар деген тəрізді əртүрлі терминдер қолданылады. Осының өзі фразеологияның мазмұны мен шеңберінің əлі толық анықталмағанын дəлелдейді. Фразеологиялық сөз тіркестері зерттеле бастағанда біз алдымен акад. В.В. Виноградовты [40] еске аламыз. Тіл білімінде фразеология мəселесі осы кісінің есімімен тікелей байланысты. Ол фразеологиялық сөз тіркестерін мынадай үш топқа бөледі:

Фразеологиялық тұтастықтар (фразеологические сращения), фразеологиялық бірлестіктер (фразеологи-ческие единства), фразеологиялық тізбектер (фразеоло-гические сочетания).

Үш топтың əрқайсысын жеке-жеке талдап көрейік. Мұның талдау стилі əркімде əртүрлі болғанмен, негізгі ерекшеліктерін, мазмұнын көп ғалымдар дұрыс ұғатын сияқты.

54

Алдымен фразеологиялық тұтастықтар қалай түсін-діріледі, соны байқайық. К.Аханов: «Фразеологиялық тұтастықтар деп бөлініп, ажыратылмайтын, беретін мағынасы жағынан құрамындағы сыңарлардың мағы-насымен мүлдем байланыспайтын, əбден бітісіп, тұтасып кеткен томаға-тұйық тіркестерді айтамыз», – дейді. Мысалы, ит өлген жерде (алыста), жүрек жұтқан (ештемеден қорықпайтын, сескенбейтін), үріп ауызға салғандай (əдемі, сүйкімді), мұртын балта шаппайды (мығым, дəулетті), қой аузынан шөп алмас (момын), аузы-мұрны қисаймастан (ұялмау, шіміркенбеу), ала жібін аттамау (ұрлық-қарлық жасамау) т. б. мұның қай-қайсысы болсын беріп тұрған мағынасы құрамындағы сөздердің мағынасымен байланыспаған. Мəселен, мұртын балта шаппайды дегеннің мағынасы мұрт, балта, шап сөздерінің лексикалық мағынасына байланысты емес. Бəрі жиылып, мүлде басқа бір ұғымды білдіріп тұр.

Фразеологиялық тұтастықтар кез келген тілде бола береді: өзбек, ұйғыр, қырғыз, қарақалпақ т. б.

Ұйғырларда: чойлида турмайдиған (сөзбе-сөз аудар-ғанда «ойда тұрмайтын») – «ойға сыймайтын ақылсыз, ақымақ»; чишкэ тэгмэк (сөзбе-сөз – «тіске тимек») – «ашуландыру, ызасын келтіру»; тува тілінде: башка хан кудар (сөзбе-сөз аударғанда «басқа қан құю») – біреуді жермен-жексен ету, қиын жағдайға ұшырату.

Бұл тəрізді фразеологиялық тұтастықтарды кейде идиомалар деп те атайды. Идиомаландырылған (идиоматизация) сөз тіркестерінің грамматикалық мағы-насы да өзгеріп кетеді. Осындағы сөздер мағынасы жайшылықтағы сөздердің мағынасынан мүлдем өзгеше. Мысалы, жұмысқа ат үсті қарауға болмайды дегендегі тұрақты тіркес беретін мағына ат үсті деген еркін

55

тіркес мағынасына мүлде сай келмейді. «Қас пен көздің арасында» – лезде деген үстеу сөздің синонимі, «қой аузынан шөп алмас» деген тұрақты тіркес – момын деген сын есімнің синонимі, «үріп ауызға салғандай», «тонның ішкі бауындай» деген сөз тіркестері де жеке сөздердің синонимі ретінде қолданылып, сын есім сөздің қызметін атқарады.

«Фразеологиялық тұтастықтардың семантикалық жақтан бөлініп, ажыратылмауы сөз тіркесінің грамматикалық жақтан мүшеленбеуінің басты себебі болып табылады. Фразеологиялық тұтастықтың семантикалық бірлігі оның грамматикалық табиғатын да өзгертеді. Мысалы, орыс тіліндегі спустя рукава (қазақша – қол қусырып) сөздердің көсемшелі орамынан (деепричастный оборот) үстеу сөзге айналған. Мұның орысша, қазақшасы грамматикалық жақтан мүшелен-бей, бір ғана үстеу сөз ретіңде қолданылса, мойны жар бермеу, кежегесі кейін тарту деген тұрақты сөз тіркестерінің əрқайсысы еріну деген мағынада бір бүтін лексикалық единица – етістік ретінде қолданылады.

«Белгілі бір тұрақты фразеологиялық тіркестің фразеологиялық тұтастық деп танылуы үшін оның құрамындағы жеке сыңарлар лексикалық мағыналары-нан, өздерінің дербестігінен айырылуы шарт». В.Виноградов мұны: «ертіндіге айналған лексикалық бөлшектердің химиялық қосындысы», – дейді.

Фразеологиялық бірліктерге К. Аханов мынадай анықтама береді: «Мағынасы жағынан ажыратылмай, тұтасынан бір бүтін мағынаны білдіретін, бірақ сөз тіркесінің бір бүтін мағынасы лексикалық сыңарлардың мағыналарының бірігіп тұтасуынан туатын тұрақты фразеологиялық сөз тіркестері, фразеологиялық бір-лестіктер (фразеологические единства) деп аталады».

56

Бұлар лексикалық мағынасы толық сақталған сөздерден бірігіп, тіркестің бүтін мағынасы сөз тізбегінің мағынасымен астарлас, образды, бейнелі, астарлы болады. «Түймедейді түйедей ету» деген тұрақты тіркестен туатын мағына осыларды құрап тұрған сөздердің астарлы, образды мағынасымен тығыз байланысты.Ауырдың үсті, жеңілдің астымен, көзді ашып-

жұмғанша, ауыз жаласқан, аузына құм құйылу, аузынан түскендей, тайға таңба басқандай, соқырға таяқ ұстатқандай, екі езуі екі құлағына жету, қысқа жібі күрмеуге келмеу, жаны мұрнының ұшында, жанын қоярға жер таппау, ер-тоқымын бауырына алу, тамырына балта шабу т. б. жоғарыда айтылғанға дəлел.

К.Аханов бұлардың басты белгілерін былай көр-сеткен:

а) əрдайым бірден аңғарыла бермейтін астарлы, образды мағынасы болады;

ə) өте-мөте мəнерлі, əсерлі болу қасиетімен ерек-шеленеді;

б) сыңарларының орнын өзгертуге немесе басқа сөздермен алмастыруға болмайды;

в) тіркесті синонимдес келетін бүтіндей фразео-логиялық сөз тіркесімен немесе мағына жағынан дəлме-дəл келетін жеке сөзбен алмастыруға болады.

Ал енді фразеологиялық тізбектер – дегеніміз не? Мағынасы жағынан құрамындағы сөздердің мағынасымен байланысып жататын, тіркесу тұрғысынан орнығып тұйықталған сөз тіркестері фразеологиялық тізбектер деп аталады.

Тілде сөздердің өзара тіркесу қабілеті бірдей емес. Қайсыбірі кез келген сөзбен тіркесіп, белгілі бір ұғымды білдіруге бейім болса, енді бірі азғана сөздермен

57

одақтасып, сонымен ғана тіркеседі. Тіркесу қабілеті əртүрлі. Сөздердің тұрақты тіркесте қолданылуға сеп болатын нəрсе, ол сөздердің лексикалық мағынасының образды, астарлы мағынаны қолдану қабілеті. Тұрақты сөз тіркестерін белгілі сөздер тобы ғана жасайды. Кез келген сөз тұрақты сөз тіркесін жасай алмайды. Кейбір белгілі бір тұрақты сөз тіркесінің құрамында ғана қолданылып, басқа тіркестерде мүлде кездеспейді. Мысалы, асқар тау, шалқар көл, жосадай қан, мидай дала, қыпша бел дегендегі асқар, шалқар, жосадай, мидай, қыпша сөздері тек осы тіркестерде ғана қолданылады.

Бүкіл тұтас тіркес мағынасын барласақ, оның беретін мағынасы тұрақты тіркес компоненттерінің тікелей мағынасынан туады. Фразеологиялық тізбектердің фразеологиялық тұтастықтар мен фразеологиялық бірліктерден негізгі айырмасының бірі осы. Мысал келтірейік: қуанышқа бөлену; шаттыққа бөлену; құрдай жорғалау; бас қатыру; жаны ашу; бетке айту; көзге айту; абыройы айрандай төгілді; ит тұмсығы өтпейтін тоғай; ашуы жауған қардай, шөккен нардай; сүттен ақ, судан таза; кеудесін көтеру т.б.

Фразеологиялық тізбектердің құрамындағы сөздердің өзі қатысқан тіркестегі мағынасында қолданылу шеңбері тар болады. Мысалы, қуанышқа бөлену, шаттыққа бөленудегі бөлену сөзі осы аталған тіркестерде ғана кездеседі. Бұлай болатын себебін В.В. Виноградов былай дəлелдейді: «Мұндай шектелу белгілі бір тілге тəн сөз мағыналарының байланысу заңдылықтары арқылы болады» [41].

Бұл аталған фразеологиялық тіркестердің барлық түрі қай тілде де бар болғанмен, мұндай классификация барлық тілге бірдей дəл келе бермейді. Мұны кейінгі жылдарда фразеология саласында біраз зерттеу жүргіз-

58

ген орыс ғалымдары да, басқа ұлт ғалымдары да айтып жүр. Əсіресе, орыс тіліне қарағанда, көптеген спецификалық өзгешеліктері бар қазақ тілі сияқты түрік тілдерінің көбінде əлгі атауларды бұлжытпай қабылдау ғылыми-зерттеу жұмыстарына біраз ауытқулар əкелер еді. Мұны əр тілдің өзі фразеологиялық тіркестерін түгел тізіп, сол тіл заңдылықтарына орай талдап шығу арқылы ғана ғылыми дəйекті жүйеге салуға болар еді. Тіпті осында фразеологиялық единицаның үш түріне келтірілген мысалдардың жəне оларға берілген түсініктемелердің өзін алып қарасаңыз да əлі орыс ғалымдарының арасында да, қазақ ғалымдарының арасында да пəтуалы пікір тұжырылмаған. Фразео-логиялық тізбектер мен фразеологиялық тұтастықтар-дың жігі айқын емес. Бұл екеуіне дəлелдеме ретінде берілген мысалдарды талдап қарасаңыз, олардың көбінің бір-бірінен айырмасы жоқ. Тізбектер деп отырғанымыз да, тұтастықтар деп отырғанымыз да көбіне-көп бір-ақ нəрсе боп шығады. Қай тілде болсын, бұрыннан келе жатқан идиома дегендеріміз тағы бар. Идиомалардан əлгілердің жігін айырып берген еңбектер де шамалы. Мақал-мəтелдерді қай фразеологиялық единицаға жат-қызамыз, жоқ əлде бұларды өз алдына бөлек қарастыру жөн бе?

Қай тілде болсын фразеологизм, фразеологиялық единица дегеніміз не жəне тілдегі мұндай тіркестердің көлемі қай шамада дегенге келгенде тұрақты пікір жоқ. Бұлардың құрамына кейбір орыс ғалымдары тіркес атаулының бəрін кіргізсе, енді біреулері тек тұрақты тіркестерді ғана жатқызады. Кейбір ғалымдар еңбегінде мақалдар да, мəтелдер де, қанатты сөздер де, ғақлия, нақыл сөздер де, афоризмдер де фразеологизмнің құрамына енсе, өзгелерінде қалып қойған. Тіпті кейбір ғұламалар жеке сөздерді де фразеологизм қатарында қарастыра береді.

59

Сонымен, фразеологиялық единицалардың, яғни тұрақты сөз тіркестерінің үш түрі болатынын анықтадық. Орыс, қазақ ғалымдарының пікірлерін алға ұстап, келісетін, келіспейтін тұстарымызды дəлелдеуге тырыстық. Негізінен ендігі жердегі пайымдауларымызда бұл аталған терминдерді осылай атап, пайдаланып отырамыз. Пікіріміздің шашырап кетпей, нақтылау, түсініктілеу болуы үшін осы үлгіні алуды жөн көрдік.

Ал енді мақал-мəтелдерді қайда жібереміз? Оларды фразеологиялық единицалар ретінде зерттеу керек пе, жоқ əлде өзіне бөлек, өзгеше тұрақты тіркестер тобына жатқызып қараймыз ба? Бұл жайында ғалымдар пікірі қалай?

Ең алдымен мақал-мəтелдердің, қанатты сөздердің фразеологиялық тұрақты тіркеске жататынын көптеген ғалымдардың дəлелдеп, пəтуаға келіскенін ескертеміз. Мəселе бұлардың фразеологиялық единицалардың əлі жоғарыда аталған үш тобының қайсысына жатқызу керек екенінде. Бұл өте күрделі мəселе. Кеңестік тіл білімінің тарихына үңілсек, көптеген əйгілі ғалымдар-дың бұл мəселеге талай қалам тартқанын көреміз. Фразеологизмдерді зерттеу ісінің көшбасшысы болған акад. В. В. Виноградов мақал-мəтелдерді фразеологиялық единицаның ешқайсысына жатқызған емес. Ал проф. А.И. Ефимов оларды фразеологиялық единицалардың айрықша бір түрі ретінде қарастырады. Осы тұрғыдан қарастырғанда мақал-мəтелдер компоненттерінің орнық-тылығы алдымен ескерілсе керек.

Қазақ ғалымдарының көпшілігі мақал-мəтелдерді осы фразеологиялық единицалардың қатарында қарастыратынын көрдік. Акад. І.К. Кеңесбаев, проф. Ғ.Мұсабаев, проф. М.Балақаев, т.б. ғалымдардың жоға-

рыда аталған еңбектерін қараңыз. Біздің де бұл жайында ұстанатын пікіріміз осы ыңғайда.

Біз бұл тарауда фразеология мəселесінің зерт-телуі жайында біраз пікір тараттық. Орыс, қазақ ғалымдарының жалпы фразеологияны қалай түсінетінін, оның түрлерін қалай талдайтынын, оған қандай тұрақты тіркестерді жатқызатынын баяндадық. Енді фразеологизмдердің тілімізде атқаратын қызметі жайында бірер сөз.

61

ФРАЗЕОЛОГИЯЛЫҚ ЕДИНИЦАЛАРДЫҢ ҚЫЗМЕТІ ЖƏНЕ ОЛАРДЫҢ

ЭМОЦИОНАЛДЫҚ-ЭКСПРЕССИВТІК БОЯУЫ

Тіліміздегі тұрақты сөз тіркестерінің қызметі жоға-рыда баяндалған негізгі белгілеріне орай айқындалады. Кіріспенің басында ескерткеніміздей, біздің сөйлеуіміз негізінен жеке сөздердің жай тіркестерге бірігуінен тұрады. Мұнда жеке сөздер емін-еркін бірімен-бірі байланысып, тіркесіп, əртүрлі қатынасқа түседі де, ойды білдіруге қызмет етеді. Жай тіркестердегі кез келген сөздердің кез келгенін алып тастап, орнына басқа сөз қоюға, не басқа бір сөзге телуге əбден болады. Ондайға көнбіс.

Ал енді бір алуан сөздер «мінезі» өзгешелеу.Олар тек белгілі сөздер үйіріне қосылып, тұрақты

мекенге ие болған. Бұлардың тобындағы сөздер бір-бірімен мүлде кірігіп, бір-ақ мағынаны мегзейді. Нақты семантикалық мағынаға, грамматикалық тұлғада тұ-рақтаған мұндай топты бөліп-жаруға, яғни осы тектес тұрақты тіркес компоненттерінің орнын алмастыруға, не басқа сөз қосуға əрекеттену əурешілік. Мұның мəнісі – фразеологиялық единицалардың тіліміздегі айрықша лексикалық топ болуында. Тұрақты тіркес тобындағы сөздердің орны тұрақты, бəрінің жиылғанда берер мағынасы біреу. Екі не бірнеше сөз жиылып бір-ақ мағына білдіруі – бұл тіркестердің негізгі қасиетінің бірі. Фразеологиялық единицалардың бəрі дерлік ауыспалы мағынаға ие. Бір нəрсе мегзеу, ишара түрінде, ар жағын өзің біл дегендей болжалмен айтылады. Бұлардың осындай қасиеттері тілімізді – көркем, бейнелі шешен етіп, оған айрықша ажар кіргізеді. Ендеше фразеологиялық единицаларды сөйлеу жəне

62

жазу, тілімізде орнын тауып, орайымен қолданудың ерекше мəні бар. Ауыс мағыналы метафоралы сөз тіркестері мен басқа да бейнелі сөз орамдарына көпшіліктің, əсіресе қолына қалам ұстаған творчество адамының құмар болуында сыр көп. Өйткені тұрақты сөз тіркестеріне тəн қасиеттің бірі образдылық. Ал көркем шығармаларда суреттелетін оқиғалар, кейіпкерлер образдылығымен ғана құнды. Тілді əрі көркем, əрі шұрайлы етуге жетелейтін осындай формаларға жазушылар неше алуан стильдік қызмет жүктейді. Ондайда тұрақты тіркестер сарқылмайтын қазына. Мəселен, «осы дəл қазір» дегенді білдіру үшін – қас пен көздің арасында десек, «алыс» дегенді ит арқасы қиянда, ит өлген жерде десек, «момын» дегенді қой аузынан шөп алмас десек, «сұлу» дегенді үріп ауызға салғандай десек т. т. тіліміздің ерекше өткірлігін, сұлулығын көрер ек. Келтірілген мысалдағы компоненттердің бəрі де ауыспалы мағынада. Ендеше айтылатын ойды барынша əсерлі, айқын жеткізу үшін мұндай фразеологиялық тіркестер таптырмайтын тілдік құрал.

Фразеологизмдердің бəрі бірдей метафоралы болып келмейді. Олардың ішінде зат, табиғат, неше түрлі ұғым, құбылыс жайында шертілген кішігірім əңгіме тəрізді. Нақты ақыл-кеңесті түйіп тастап отыратын бұл тектес тіркестер құрамындағы сөздер өзінің негізгі лексикалық мағынасында тұрып-ақ ойды соншама əсерлеп, мəнерлі жеткізеді. Мынандай тұрақты тіркестерге зер салыңыз: сұлу сұлу емес, сүйген сұлу; мыңның түсін танығанша, бірдің атын біл; игіліктің ерте-кеші жоқ; қыс азығын жаз жина; аңдысқан ауыл болмас; сақтансаң сақтаймын.

Мақал-мəтелдер де дəл осындай қасиетке ие. Өмір өзі түйген ащы тəжірибенің шындық тұжырымы іспетті,

63

олай емес, былай дегендей жол-жөн нұсқайды. Өмірдегі іс-қимылдың дұрысы қайсы, бұрысы қайсы т.б. адам баласының сан алуан əрекетінде таймас, табанды ба-ғыты қайсы, соны дөп көрсетеді. Бұның бəрі бос əңгіме болмай, өмір тəжірибесінен қорытылып шыққан əділ шындық. Ал образдылық ауыс мағыналы метафоралы сөз тіркестерінің бəрінде бірдей бола бермейді. Осыған қарағанда, кейбір ғалымдардың фразеологизмдерді құрылысы жəне образдылығы жағынан екі бөліп қараймыз деуі ақылға сыяды.

Қандай тілде болсын фразеологиялық единицалар астарлы, образды мағынада қолданылады. Олардың қай-қайсысында да мəнерлеп, бейнелеп айту қызметі күшті. Кейбір жеке сөздердегі тəрізді, тұрақты сөз тіркестерінде де эмоционалдық-экспрессивті бояу мол. Көбінде осы өзгешелік басым. Яғни фразеологизмдердің көпшілігі айрықша образды, экспрессивті қызмет атқарады. Экспрессивтік-эмоционалдық бояуы бұрын-нан бойында бар фразеологиялық единицалар көркем қолданылып, сөйлеушінің адамзат, не құбылыс турасындағы өз көзқарасын мəлім етеді. Экспрессивті тұрақты тіркестер сезімге айрықша əсер етеді. Мысалы, «алыс» дегенді күшейтіп, «алыстың алысы» деп айту үшін қазақ тілінде ит арқасы қиянда, ит өлген жерде деген бейнелі фразеологиялық орамды қолданар едік десек, «жұмыртқадан жүн қырыққан» дегенде «бірді бірге соғып, сауданың көзін тапқан пайдакүнем, тақыс адамдар» еске түсер еді. Ал бұған қарама-қарсы сұлу, көркем, батыр дегендей жағымды адамдарды бейнелер болсақ, үріп ауызға салғандай, жүрек жұтқан деген тұрақты тіркестер ауызға оралады. Тайға таңба басқандай, соқырға таяқ ұстатқандай деген тұрақты тіркестер ашық, айқын деген ұғымға экспрессивті өң

64

беріп, оны құлпыртып, күшейтіп тұр. Бұдан «ашықтың ашығы, айқынның айқыны» дегендей үстеме, күшейтпелі мағынаны түсінеміз.

Өткір мысқыл, ащы əжуа, тапқыр қалжыңды өн бойына жинаған тұрақты тіркестер де мол. Айдағаның екі ешкі, ысқырығың жер жарады фразеологиялық тұрақты тіркесі кісіге еріксіз езу тартқызады. Ауырдың үстімен, жеңілдің астымен; берсе – қолынан, бермесе – жолынан; көңіл қалмас, көңіл жыртпас; асын ішіп, текеметін тіліп; түйе үстінен сирақ үйіту; тырнақ астынан кір іздейді; бүйректен сирақ шығару; тіл мен жағына сүйену; аузы-басы қисаймау т.б. тұрақты тіркестер əрі ащы күлкі шақырса, əрі жиреніш сезімді қозғайды.

Елден ала бөтен ашқарақтық жасап, масқара сараңдыққа берілген адамдарды əжуалағанда халқымыз қу бастан қуырдақ ет алған деп салады. Қырым ет жоқ қу бастан қуырдақтық ет алса, ондай қу жақты мұнан артық қандай сөзбен бейнелеуге болар еді.Тоқсан ауыз сөздің тобықтай түйінін бір-ақ айтатын

мақал-мəтелдер де аз сөзден жасалғанмен, көп мағынаны білдіретін фразеологиялық топтың бірі. Келелі ойды, кең мазмұнды данышпандық ақыл-өсиет түрінде салмақты айтатын, айтқанда соншама дəл, əрі əділ, ащы мысқыл, əдемі əжуасы аралас келіп нұсқағанды тапжылтпай мақұлдатып тастайтын мақал-мəтелдерді пайдаланудың да мəні өзгеше. Бұларды əсіресе көркем əдебиетте, көпшілікке арналған əңгіме-дəрісте, публицистикалық жанрда мол пайдалануға болады.Жүздің көркі – сақал, сөздің көркі – мақал; тұз –

астың дəмін келтірсе, мақал – сөздің сəнін келтіреді; мақал – сөздің атасы деп сөздің қадірін білген қазақ өнер алды – қызыл тілге ерекше мəн берген. Сөз

65

құдіретін тек қазақ халқы емес, барлық халық біледі. Əр халықта да мұндай сөздердің қасиетін аша түсетін əлуетті мақалдар баршылық. Мысалы, орыстарда «без пословицы не проживешь» (мақалсыз тірлік жоқ), «старая пословица век не сломится» (ескі болса да, мақал ескірмейді), пословица недаром молвится» (мақал бекер айтылмас), «пословица не на ветер молвится» (мақал желге айтылмайды), «пословица всем делом помощница» (мақал бар істе жəрдемші) т.б. деп, мақалдың мəнін түсіндірсе, бұдан мəтелдің де осал емес екенін жəне оның мақалдан өзгешелігін ұғамыз. Халық өзі айтып отырады. Мысалы, орыстың мына мəтелдеріне назар аударыңыз: «красна речь поговоркой» (сөз мəтелмен мəнді), «из поговорки слова не выкинешь» (мəтелден сөзді шығарып тастай алмайсың), «поговорка – цветочек, пословица – ягодка» (мəтел – гүл, мақал – жеміс) т.б. Халық осы тектес даналық сөздің мəнін ұққандықтан да «слова хороши, если они коротки» (сөздің қысқасы жақсы) дей отырып, сөздің сүйектен өтетінін «не ножа бойся, а языка» (пышақтан емес, тілден қорық) деп ескертеді. Бірақ аты мақал деп қалай болса солай қолдана беруге де болмайды, өйткені қазақ –«айтқан сөз – атылған оқ», ал орыс – «написано пером, не вырубишь топором» деп сөздің өте жауапты нəрсе екенін, оған өте сақ болуды ескертеді. Əрбір мақал-мəтел əр елдің психологиясын, тіршілігін, болмысын танытады. Осы соңғы екеуін-ақ алып қарасақ – екі елдің өзіне ғана тəн ерекшелігін байқар ек. Жазуы, баспасы болмаған ел, ауызекі сөйлеудің шеберлігін, соның дəмін таттырса, өнер-ғылымы өркендеп, сан кітап шығарған ел жазудың жақсылығын паш етеді. Жазылған нəрсені балталасаң да құрта алмайсың дейді. Орыс халқында «от слова спасение и от слова погибель» деген мақал бар. Мұның мəнін қазақша сөзбе-сөз берер болсақ –

66

сөзбен құтыласың, сөзден тұтыласың дегендей ишара білдіріп тұр.

Сөзге байланысты орыстың тағы бірнеше мақал-мəтелдерінен мысал келтірейік:

«Слово не стрела, а к сердцу льнет» (сөз оқ емес, бірақ жаныңа тиеді), «доброе слово в жемчугах ходит» (жақсы сөз гауһар тəрізді), «слово за слово цепляется» (сөз сөзден туады), «человеку дано слово, животным – немота» (адамға сөз, хайуанға – меңіреулік), «лучше споткнуться ногою, нежели словами» (сөзден сүрінгенше, аяғың сүрінсін), «не каждое слово – зеркало» (сөздің бəрі айна емес), «слово толковое стоит целкового» (ақылды сөз, ақшадан жақсы), «на чужой роток не накинешь платок» (біреудің аузына қақпақ бола алмайсық), «у насмешливого зубы белы» (күлкішілдің тісі аппақ), «слово горы ворочает» (тіл тау қопарар, тіл тас кесер, тас кеспесе, бас кесер), «пулей попадешь в одного, а метким словом – в тысячу» (оқпен бірді, өткір сөзбен мыңды құлатасың), «сила слова – в правде» (сөздің күші- шындығында), «конь вырвется – догонишь, а сказанного слово не воротишь» (қашқан атты ұстау оңай, айтылған сөзді қайтару қиын) т.б.

Туысқан ө з б е к тілінде мынадай нақыл сөздер кездеседі: «яхши нақл – томири ақл» (жақсы нақылдың тамыры – ақыл), «оталар сузи – ақлнинг кузи» (аталар сөзі – ақылдың көзі) [42].

Татарларда – «картлар сүзен капка жый» (қарттар сөзін қапқа жи), «мəкаль сақалдан алырак» (мақал сақалдан ұзынырақ);[43] қырғыздарда –«мақал атасы – сөз, мата атасы – бөз»; əзірбайжандарда – «мақалмен дауласа алмайсың» (с пословицей не поспоришь); «сөз – гүл болса, мақал – гүл шоғы» (слово – цветок, пословица – букет), «даналық – мəтелде» (в поговорке – мудрость) [44] т.б. бар. Мақал сөзі араб тілінен келген делінеді.

67

1889 жылы Н.Исəнбет жинап бастырған «Татар халық мəкалəлəрəнің» 1-томында берілген мысалдарға қарағанда, арабтарда «ликелли мəканын мəкал» – «əр орынға лайық сөз бар» деген мақал да бар көрінеді. Сонда мақал деп жүргеніміздің о бастағы мағынасын тексер-сек, «орынды сөз», яки «тиісті жеріне дəл айтылған сөз» болып шығады. Көптеген тілдерде нақыл сөздің бұл түрлері əрқилы аталғанмен, олардың семантикалық мағынасы бір. Мəселен, өзбектер – «макал», əзірбай-жандар – «аталар сөзі», чуваштар – «қариялардан қалған сөз» («ваттисам калани») десе, көптеген түрік тілдерінде мақал мен мəтел қосарлана жүреді. Қырғыз-дар – «мақал мен лақаптар», түрікмендер – «нақылдар ве аталар сөзи», ұйғырлар – «мақал вə тəмсил», татар-лар – «мəкалъ һəм əйтем» деген терминдер қалып-тасқан. Бұдан шығатын нəрсе қай халық болсын мақал мен мəтелді қатты қадірлейтінін, əрі олардың өзара айырмасын да біліп, іске жарататынын байқаймыз.

Негізінде, мақал мен мəтелдің ортақ əрі өзгеше қасиеттерін жоғарыда əр тілден келтірілген мысалдардың өзі-ақ айқын танытса керек. Мысалы, орыс халқының «поговорка – цветочек, пословица – ягодка» деуін алыңыз.

Сонымен, фразеологиялық тіркестердің негізгі қасиеті оның айрықша семантикалық топ болуы жəне оның стилистикалық ажарында (окрашенность). Бұлар жеке сөздердің, сөз тіркестерінің, тіпті сөйлемдердің бейнелі синонимдері ретінде көркем əдебиетте айрықша рөл атқарады. Яғни фразеологиялық единицалардағы ең басты нəрселер – мағыналылық стилистикалық өң қолданудағы ерекше қызметі. Осыған қарағанда фразеология негізінде стилистиканың зерттейтін объектісі тəрізді.

68

ФРАЗЕОЛОГИЗМДЕРДІ АУДАРУ МƏСЕЛЕЛЕРІ

Фразеологизмдер, жалпы тілдердегі тұрақты тіркес атаулының бəрі аударма практикасы үшін де, теориясы үшін де ең қиын, күрделі проблеманың бірі. Аударма тəжірибесінде фразеологизмдерді екінші тілге берудің неше түрлі қиындықтары кездесіп, теориялық тұжырым жасауға итермелейді. Өйткені əр тілдегі фразеологизмдердің мағыналық жəне стилистикалық қызметі алуан-алуан болады. Оның құрамына кірген сөздердің байланысы да əр тілде əрқилы. Міне, осыларды аудару кезінде əр тілдің өзіне ғана тəн сөздердің тіркесу ерекшелігі көрінеді.

Қазақ тіліндегі сөздердің тіркесу қабілетін, фразеологизмдердің мазмұнын, мағынасын, сырын талдап жазған еңбектердің біразын жоғарыда атап өткенбіз. Ал фразеологизмдерді бір тілден екінші тілге аудару мəселесі аса қажет əрі барынша қиын проблема екенін сол еңбектерден жəне көркем əдебиетте қолданылып жүрген фразалық тіркестер табиғатынан-ақ тануға болады. Ғылымда фразеология мəселесі сөз бола бастаған уақыттан-ақ оны екінші тілге аудару жайы қарастырылып келеді.

Аударма – ел мен елдің арасына дəнекер болатын аса зор мағыналы құрал. Аудармамен шұғылданған бірде-бір зерттеуші фразеология мəселесін аттап өте алған емес. Тіркестердің аудармасын тікелей тексермегенмен, аудармашы-зерттеуші өзінің саласына қатысты тұстарда фразеология аудармасына байланысты пікірін айтып отырған. Бұл тұста ескеретін бір жайт, сол айтылған пікірлердің бəрі біркелкі емес екенін жəне ондай пікір қозғаушылар əрқилы ғылым өкілдері екенін есепке алған жөн.

69

Жалпы аударма проблемасы жөнінде айтылып жүр-ген тұжырымдарды екі топқа бөлуге болар еді. Бірі – əдебиетшілер тарапынан айтылған, екіншісі – тілші ғалымдар ұстанған пайымдаулар. О баста бұл екі ағым өкілдері қызу қарқында қарсы дау айтысқанмен, қазір қайсысы болса да сабаға түсіп, аударма теориясының өзіне ғана тəн, өзіндік сырларына тереңірек үңіліп, көп жағдайда келісімге келе бастағандай. Мұның өзі белгілі дəрежеде аударманың ғылым ретінде қалыптасып, əрқилы проблемаларын алға тартқанын танытады. Сонда да болса, біз аударма мəселелерін əдебиетшілер мен тілшілер бір пəтуаға келіп, қауымдаса тексеріп жатыр деп айта алмаймыз. Ғылым болған соң оның даулы, даусыз мəселелері толып жатады.

Фразеологизмдерді аудару мəселесі аударма теория-сының бір саласы болғандықтан, бұл жайында тілші, əдебиетші ғалымдар əрқилы пікір өрбіткен. Біздің жұмысымызға тікелей қатысты болғандықтан, енді фразеологизмдерді аудару ісіне қатысты пікірлерді талдап көрелік.

Бұл мəселені орыс ғалымдары да, қазақ ғалымдары да сөз етіп жүр. Басқа ұлт республикаларында да аударма ғылым объектісіне айнала бастады [45].

Тұрақты тіркестердің екінші бір тілдегі табиғатын тексергенде, біздің алдымен жүгінетініміз орыс ғалымы, тіл білімпазы А.В. Федоровтың еңбектері [46]. А.Б. Федоровтың аударма теориясын жасаудағы рөлі айрықша. Оның соңғы шыққан «Основы общей теории перевода» кітабында біраз жаңалықтар енгізілген. Фразеологизмдердің аудармасына байланысты да көптеген ғалымдардың кейінгі шыққан еңбектерін мұқият қарап, қорытынды пікір айтуға тырысқандық байқалады. Бұл мəселеге кейінірек арнайы тоқтайтын

70

болғандықтан, қазір қазақ оқымыстыларының арасында өрбіген ой-пікірлердің де тамырын басып байқайық.

Фразеологизмдердің аудармасы жөнінде əдебиетші ғалымдарымыз да, тіл білімпаздары да, жазушы-журналистеріміз де бірде арнайы тоқтап, енді бірде белгілі бір проблемаларға байланысты жол-жөнекей сөз арасында болса да əңгіме етіп жүр. Қай-қайсысы да белгілі бір көркем шығарманың аудармасын қараған кезде, мақал, мəтелдер мен идиомалық тіркестердің аудармадағы көрінісін байқамай өте алмайды. Аударма теориясы үшін, оның ішінде фразеологизмдерді екінші тілде беру мəселесіне келгенде, əр кезде əр түрлі елдің əрқилы көркем туындыларының аудармасы жайында айтылған мұндай пікірлерді жинақтап, електен өткізудің мəні зор.

Қазақ ССР Ғылым академиясының академиктері І.К. Кеңесбаев, М.Қ. Қаратаевтардың, Қазақ ССР Ғылым академиясының корреспондент-мүшелері М.Б. Бала-қаев, Ғ.Ғ. Мұсабаевтардың зерттеулерінде [47] осы мəселе тұрғысында біраз пайымдаулар жасалған. Қазақстанда аударма теориясын жасауға мейлінше зор еңбек сіңірген аудармашы ғалымдарымыз болды. Олар – филология ғылымдарының кандидаттары С.О. Талжанов пен Ə.Сатыбалдиевтер [48] еді. Аударма ғылымының теориясын жасауда бұлардан да басқа ғалымдардың үлесі мол. Мəселен, марксизм-ленинизм классиктері шығармаларының аудармаларын мұқият зерттеп, келелі ой-пікірлерін дамытып, үлгі-өнеге көрсеткен білгір мамандардың еңбектерінсіз бұл салада зерттеуіміз олқы соғар еді. М.Жанғалин, Қ.Сағындықов, Қ.Шəріпов, І.Жарылғапов [49] т.б. ғалымдардың ғылыми ой-пікірлері қазақ аударма ғылымының қалып-тасып, дамуына едəуір ықпалын тигізді. И.Ландау, С.Қоспанов,

71

Ə.Бектемісов, З.Тұрарбековтердің диссертациялық ең-бектерінде де фразеологизмдерді аудару жайында аракідік айтылған пікірлер кездесіп қалады. Мұның үстіне кейінгі жылдары жеке жазушылардың тілі жəне стилі, олардың көркем шығармаларда қолданған бейнелеуіш құралдарына арналған диссертациялық жұмыстар жəне зерттеулер көбеюде. Жазушы бейнелеуіш құрал есебінде қолданған фразеологизмдерді, мақал-мəтелдерді тек-серген арнайы еңбектер де бар. Мұндай жұмыстарда аударма мəселесі арнайы сөз болмағанмен, көңіл тоқтатуды тілейтін, біздің тақырыбымызға аз да болса қатысы бар ғылыми тұжырымдар кездеседі.

Тілші ғалымдардан бұл салада ой-толғағандардың бірі – І. Кеңесбаевтың мына бір тұжырымын алдымен еске алған жөн: «Аудару техникасы, аударма тілі өз алдына айрықша сөз болуға, айрықша тексерілуге тиіс деп ойлаймыз».

Академик ғалым «Қазақ тілінің идиомдары туралы» деген зерттеуінде аудару техникасына да байланысты өз топшылауларын айтқан. Ол идиома, мақал, фразалардың өзара айырмашылықтарын талдайды да, оларды басқа тілдерге аударудың жолдарын қарастырады. Бұларды аударуға бола ма, болмай ма деген сұрақтарға жауапты ғалым мақал, фраза, идиомдардың өз қасиеттерінен түзеді. Əрбір жеке тілдің өзіне ғана тəн жəне анағұрлым көнеленген идиомдар сияқты категорияларды «калька» ретімен алмасқа лаж жоқ дейді. Мақал, фраза, идиомдардың лексикалық өзгешеліктерін егжей-тег-жейлі талдайды да, олардың сөзбе-сөз аударуға кел-мейтіндігін түйеді. Бірақ акад. Кеңесбаев бұларды бір тілден екінші тілге мүлде беруге болмайды деп үзілді-кесілді пікір айтпайды. Оларды аударудың əртүрлі жолдарын «ізденіп, мағына жағынан сəйкес келетін

72

тізбектерді тауып, аударма тілін жұртқа түсінікті етуді қарастыруымыз керек»,– деп түсінеді.

М.Балақаев, Б.Жанпейісов, М.Томанов, Б.Манасбаев-тар 1966 ж. басылып шыққан «Қазақ тілінің сти-листикасында» фразеологияның аудармасына арнайы тоқтаған. Мұнда авторлар мəселенің қиындығын айтып қарап отырмай, фразеологизмдерді орыс тілінен қазақ тіліне аударудың əртүрлі жолдарын қарастырады. Үш түрлі тəсіл болуы ықтимал екенін дəлелдейді. Ол қандай тəсілдер:

Біріншіден, «фразеологизмдерді аударуда оның жалпы мағынасы беріледі». Мысалы:

«Вариться в собственном соку» – өзімен-өзі болу.«Козел отпущения» – кінəлі ету. «Подложить

свинью» – қастық істеу. «Яблоко раздора» – егестің басы. «Бросать слова на ветер» – пəтуасыз сөз айту т.б.

Екіншіден, «фразеологизмдерді аударуда олардың өзара мəндес келетіндігі ескерілетінін» айтады. Мы-салы: «беречь как зеницу ока» – көздің қарашығындай сақтау; «в пух и в прах» – күлін көкке ұшыру; «зубы точить» – тісін қайрау; «волосы встали дыбом» – төбе шашы тік тұру; «за тридевять земель» – жердің жеті түбі; «до седьмого неба» – төбесі көкке жету; «выйти в люди» – адам санатына қосылу; «утопающий за соломинку хватается» – суға кеткен тал қармайды т.б. Тіл-тілдегі фразеологизм-дердің өзара сəйкес, мəндес келуі, шынында да ау-дарманың жатық, түсінікті болуына септігін тигізеді. Мұның аударма жұмысын едəуір жеңілдететіні сөзсіз.

Үшіншіден, «көптеген тұрақты сөз тіркестері бір тілден екінші бір тілге сөзбе-сөз аударылады». Бұл тұста авторлар тұрақты сөз тіркестерінің басқа түрінен идиомдарды бөліп алады. Мақал-мəтел, қанатты сөздердің сөзбе-сөз аударуға тезірек көнетінін

73

мысалдармен көрсетеді. Мысалы: «ни рыба, ни мясо» – балық та емес, ет те емес; «как две капли воды» – екі тамшы судай; «лучше поздно, чем никогда»– ештен кеш жақсы; «береги честь смолоду» – арыңды жастан сақта; «черепаший шаг» – тасбақа аяң т.б.

Мұндағы аудармалар əр тілдің фразеологиялық қорын байытатын көз. Осымен бірге сөзбе-сөз аударманың өрескел қатеге апарып соқтыратын сəтсіз мысалдарын да əртүрлі саяси көркем əдебиеттен алып көрсетеді.

Аудармашылар үшін тағы бір аса қажетті пікір мынау ма деп ойлаймыз. Аталған кітаптың авторлары фра-зеологизмдерді аударудың əлгіндей бірнеше тəсілдерін талдай отырып, аудару процесінде кетіп жататын қателердің сырына үңіледі. Мұндай жағдайда, əсіресе əр халықтың тілді қолдану дəстүрін мұқият еекере отыруы, əрбір тұрақты тіркестің шығу, жасалу төркінін зерттеп білу қажет екенін басты шарттың бірі есебінде ұсынады. Яғни, авторларша айтқанда, «фразеологизмдерді аударуда олардың мағынасын, қалыптасу жолын жақсы білу» қажет. Сөйтіп фразеологизмдерді аударудағы ең өнімді тəсіл сөзбе-сөз аударудың тиімді, тиімсіз жағы бар екен. Қазақ тілшілерінің фразеологизмдерді аудару жөніндегі пікірлері осыған саяды [50].

Фразеологизмдердің аудармасы жайындағы пікір-лерге үңілгенде, көбінесе марксизм-ленинизм клас-сиктері шығармаларындағы тұрақты тіркестерді қазақ тіліне беру жолдарын қарастырушылардың еңбегін талдамай кетуге болмайды. 1958 жылы Алматы қаласы аударма проблемаларын қарастырған үлкен жиын ордасына айналды. Онда орыс тілінен Орта Азия, Қазақстан жəне əзірбайжан халықтарының тіліне əдебиеттерді аударудың көп жылғы тəжірибесі сарапқа салынып, əрқилы əдістер ұсынылған болатын.

74

Қазақстаннан төрт баяндама əзірленді. Соның ішінде біздің жұмысымызға тікелей қатысы бары екеу. Оның бірі – «Орыс тілінен қазақ тіліне аударудың негізгі принциптері» деген тақырып бойынша жасалған М. Жанғалиннің баяндамасы [51]. Мұнда аударма принциптері марксизм-ленинизм классиктері дамытқан қағидалар негізінде қарастырылған. Маркс, Энгельс, Ленин еңбектеріндегі аударма жайындағы пікірлер талданған. Бұлардың, əсіресе В.И. Лениннің аударудағы тəжірибесіне сүйене отырып, автор текстің мазмұны мен формасын, оның дəл, адекватты аудармасын беру жолдарын көрсетеді. Шындығында, аударманың қандай проблемасын талқылағанда болмасын, біз ең алдымен марксизм-ленинизм классиктерінің тəжірибелеріне сүйеніп, олар қолданған принциптерге жүгінуге тиіспіз. Сол себептен М. Жанғалиннің бұл ғылыми пайымдаулары аударма теориясының белгілі бір кезеңін танытатын құбылыс. Ол, əсіресе Владимир Ильичтің аударушы ретіндегі қызметіне толығырақ тоқтаған.

Қай кезде болсын марксизм-ленинизм классиктерінің еңбектерінде кездесетін бейнелі сөздерді, тұрақты тіркестерді, мақал-мəтелдерді беру аударма практи-касында ең қиын мəселенің бірі. Мұндай мəселеге барғанда, тіпті көркем шығармалардағы фразеологизм-дерді аударғанда да, алдымен Ленин қолданған тəсілдерді үйреніп, тəжірибесін талдау қажет. Классиктер бейнелеуіш сөздерді шығармаларының эмоциялы-экспрессивті өңін ажарландыру үшін қолданады. Сондықтан бұларды творчестволық талғаммен беруге тырыспаса, сəтті аударма жөнінде əңгіме қозғаудың мəні жоқ. Осы тұрғыдан қарағанда М. Жанғалин жорамалдарының рөлі едəуір.

Бейнелеуіш құрал дегенде М. Жанғалиннің толығырақ тоқтағандары – мақал мен мəтелдер. В.И. Ленин

75

шығармаларында неміс, француз, ағылшын, итальян, грек сияқты көптеген халықтардың мақалдары кездеседі. Оларды Ленин бірде аудармасымен қатарластырып берсе, бірде жақша ішінде түсіндіріп отырады. Қалай болғанда да əлгі мақал-мəтел оқушыға түсініксіз күйде қалмайды. Толық, дəл, адекватты аудармасы беріледі. Егер, мақал дəл аударуға келмесе, Ленин еркіндіктен де қашпайды. Морфологиялық ауытқуға барғанмен, мағыналық дəлдікті толық сақтайды. Мұндай жағдайда Ленин өзінің еркіндеу кеткенін ескертіп отырады. Жақша ішінде əлгі мақалдың түпнұсқа тіліндегі кейпін береді. Оқушы аударманың дұрыс-бұрыстығын көруге мүмкіндік алады.

В.И. Ленин өз шығармаларында не қазақ, не өзбек, не əзірбайжан мақал-мəтелін қолданған емес, сондықтан оларды қалай да аудару қажет екені түсінікті. Мұндай жағдайда Лениннің өз айтқандары көмекке келетінін дəл таниды М. Жанғалин. Егер аударуға еш мүмкін болмаса, соның ана тіліндегі баламасын іздеу керек. Онда да ол мақалдың бүкіл контексте қалай оқылаты-нын, түсінілетінін қадағалау қажет екені молдаван ғалымдарының тəжірибесі мысалға алынып, аударудың жақсы үлгілері мегзеледі.

Ленин тəжірибелерін талдай отырып, оның аудару тəсілдерін М. Жанғалин бейнелі құралдарды аударудың негізгі принциптері есебінде ұсынады. Сөйтіп, мақал-мəтелдерді аударудың мынадай бірнеше жолдары көрсетіледі.

М. Жанғалиннің дəлелдеуінше, біріншіден, мақал-мəтелдерді марксизм-ленинизм классиктері еңбектерінің идеялық мазмұнын мейлінше ашық, айқын ашу үшін қолданылған құралдар деп түсінеді. Сол себепті бұлардың аудармасы да өте дəл, анық, түсінікті, көркем

76

болуға тиіс; екіншіден, қазақ тілінде баламасы жоқ мақал-мəтелдің бəрі аударылуы тиіс. «Балық жоқта, бақа да балық. Қасқырды сұрлығы үшін емес, ұрлығы үшін ұрады дегендер тəрізді. Осы келтірілген мысалдар, шынында, қазір төл дүниелермен бірдей қорымызға еніп, өзге жұрттан келгені ұмыт боп барады; үшіншіден, егер кейбір мақал-мəтелдердің қазақ тілінде толық баламасы табылып тұрса одан қашудың қажеті жоқ. Қап түбінде біз жатпас осыған дəлел; төртіншіден, Ленин еркін аударған шет тіл мақал-мəтелдері де логикалық мəні жағынан болсын жəне мүмкіндігінше, тілдік, грамматикалық касиеттеріне дейін дəл аударып жеткізуге тырысу керек. Мысалы, Ленин аударған не так норовим, чтобы в рот, как чтобы в карман деген неміс мақалы қазақшада Ауызға салғаннан гөрі, қалтаға салғымыз келеді болар еді. Мінеки, М.Жанғалиннің пікірі осы тектес. Мұнда фразеологизмнің бір түрі ғана – мақал-мəтел сөз болады. Ол тұрақты тіркестердің бар түрін талдап жатпайды. Идиомдар да, фразалар да т. б. түрлері түгелімен мақал-мəтел тасасында қалған. Ал марксизм-ленинизм классиктері шығармаларында тек мақал-мəтелді ғана емес, бейнелі сөз тіркестерінің əлденеше түрін – идиомдарды да, фразалық түйдектерді де, фразалық тұтастықтарды да мейлінше мол қолданып, өздерінің негізгі мақсатын шешен де шебер жеткізуге тырысқаны мəлім. Сондықтан М. Жанғалиннің пікірлері тек мақал-мəтел төңірегіне қатысты. Оның өзінде де негізгі пікірлерін дамытып, жүйелеп өрбіте алмаған. Əрине неге өйтпедің деп ешкім де кінə таға алмайды, Өйткені бұл тұстағы М. Жанғалиннің негізгі мақсаты мақал-мəтел, фразеологизмдердің аудармасын арнайы тексеру емес, жалпы аударма мəселесінің кейбір негізгі принциптерін қарастыру. Осы көлемде қарасаң,

77

жоғарыда ескерткеніміздей, М.Жанғалиннің ғылыми тұжырымдары ой толғататын салмақты əрі салиқалы.

Марксизм-ленинизм классиктері шығармаларында кездесетін идиома, қанатты сөз, мақал-мəтелдерді қазақ тіліне аударудың мəселелерін арнайы тексерген зерттеушінің бірі – Қ.Сағындықов [52]. Ол өзінің ғылыми тұжырымдарын негізінен В.И. Ленин шығармаларының қазақ тіліне аударылуына байланысты дамытқан.

Жалпы, түрлі тұрақты тіркестерді, оның ішінде мақал-мəтелдерді қазақ тіліне аудару мəселесін зерттеп, алдымен əңгіме еткен Қ.Сағындықов десек қателеспес едік. Қазақ тіл білімінде, тіпті бүкіл филология ішінде мақал-мəтел аудармасын арнайы зерттеген бірде-бір еңбекті (тек Мұзафар Əлімбаев болмаса) [53], бірде-бір кісіні күні бүгінге дейін білмейміз. Сондықтан Қ. Сағындықовтың тұжырымдарына кеңірек тоқтауды қажет деп санаймыз.

Əдетте, орыс жəне басқа халықтардың ғалымдары мақал-мəтелді аударудың қиындығын поэтикалық аудармамен салыстырып танытпақ болатын. Шынында, қиындық жағына келгенде бұлардың өзара ұқсастығы бар. Ал түбегейлі тексере келгенімізде бұлардың жеке-жеке өздеріне ғана сыйымды сыры байқалады. Əрқайсысының табиғатына лайықты күрделі проб-лемалары көрінеді. Міне, осыған байланысты, яғни мақал, мəтелдердің табиғаты, қасиеті жəне оларды пайдаланудың реті жайында Маркс, Энгельс жəне Лениннің айтқандары аударма мəселесімен шұғылданушылар үшін айрықша рөл атқарады. Олар мақал-мəтелдерді, тіпті күллі бейнелі сөздерді қоғамдық өмір құбылысының сəулесі ретінде, яғни жаңа мен ескінің күресінің сəулесі ретінде қарастырады. Олай болса, мақал-мəтелдерді қоғамдық өмірдің

78

нақты тарихи жағдайларына орай жəне сол кезеңдегі əдеби тіл дамуының тұрғысынан тексерген жөн. Сағындықов мақал-мəтелдерді əдебиеттерде қол-данғанда оларды бір тілден екінші тілге аударғанда ұстанатын негізгі принцип жəне міндеттер осыған орай туады деп түсінеді. Сөйтіп бұл мəселеге диалектикалық жолмен келеді.

Аударуды əңгіме етпей тұра тұрғанның өзін де, оларды ретін тауып, мағынасын, мəнін дəл ұғып қолданудың өзі шеберлік. Қолданудың тамаша үлгілерін, біз марксизм-ленинизм классиктерінің еңбектерінен байқаймыз. Олар мақал-мəтелдерді көркемдік құрал ретінде (пікірлерінің бейнелі, дəл ұғымды əсерлі болуы) қолданумен қатар, кейде қоғамдық өмірдің нақты құбылыстарының мəнін айқын танытатын тарихи дерек ретінде пайдаланған. Сағындықов Маркстің «Навоз и у бога крадет» жəне «Вези навоз, не ленись, хоть богу не молись» деген орыс мақалдарын талдағанда шаруа адамның агрономиялық мəдениетті дін тұманынан артық санағанын айтады.

В.И. Лениннің мына сөзі де зерттеушінің ілгері пікір қозғауына демеу болған. «Бывают такие крылатые слова, который удивительной меткостью выражают сущность довольно сложных явлений» [54].

Сағындықов бұдан кейін орыстың көркемсөз шеберлерінің пікірлерін саралап шығады, түйінді қорытынды жасайды. Бейнелі сөздер тобының табиғатын түбегейлі тексеріп жəне олардың ана тілімізде толыққанды аудармасын беру жолдарын қарастыру қажет деп түйеді. Осы мəселенің біразын В.И. Ленин шығармаларының қазақ тіліне аударылу сапасын тексеру арқылы айқындаған.

Ол алдымен В.И. Ленин шығармаларындағы бейнелі сөздерді мынадай үш топқа бөледі: а) көркем бейнелер,

79

афоризмдер, нақыл сөздер (изречения) жəне қанатты сөздер; ə) идиомдар жəне фразеологиялық тіркестер; б) мақал мен мəтелдер.

Көріп отырсыздар, Сағындықов тұрақты тіркестердің табиғатын, түрін тереңірек білетінін байқатады. Ол кейбір ғалымдар тəрізді тұрақты тіркестердің бəрін мақал-мəтел айналасына үйірмей ажыратып алады. Мақал-мəтел, идиом, фразеологиялық тіркестер, афоризмдер, қанатты сөздердің табиғатын, өздеріне тəн ерекшеліктерін тереңірек тексермегенмен, олардың бөлек-бөлек тілдік құралдар екенін бұларды зерттегенде сондай айрықша белгілеріне көңіл бөлу қажет екенін ескертеді. Біз мұны зерттеушінің табысының, саналы пайымдауларының бірі деп білеміз.

В.И. Ленин шығармаларында орыс жазушылары А.С. Пушкин, Н.В. Гоголь, И.С. Тургенев, М.Е. Сал-тыков-Щедрин, И.А. Крылов, А.С. Грибоедов, А.П. Чехов, А.М. Горький жасаған көркем бейнелер, афоризмдер, нақыл сөздер, қанатты сөздер молынан кездеседі. В.И. Ленин бұларды тіліне тиек ете отырып, революция мен жұмысшы табының жауларын аямай соғып отырған. Мəселен, Щедрин жасаған жексұрын бейненің бірі – Иудушканың сатқын Троцкийді əшкерелеуге, «данасынған шабақтардың» (премудрие пескари) халықшылдар, эсерлер, меньшевиктерді масқаралауға септігін тигізгенін білеміз. Ленин шығармаларынан Гогольдің талай «держимордалары» мен «маниловшыл» қиялкештерін табамыз. Оның көрегендігінен А.П.Чеховтың «Құндақты адамдарын» да танимыз. И.А.Крылов мысалдары мен Грибоедовтың «Ақылдың азабы» комедиясынан алынған «Ал төрешілер кімдер?» («А судьи кто?»), «Кещенің төрелігін тыңдар болсаң» («Услышишь суд глупца»), «Көрмес, пілді де

80

көрмес» («Не приметить слона»), «Мысықтан күшті аң жоқ» («Сильнее кошки зверя нет»), «Көкек қоразды мақтайды» («Кукушка хвалит петуха») т.б. тəрізді нақыл сөздер В.И.Лениннің қолдануында мүлде жанданып, қазір мақал, мəтел сияқты ел арасына кеңінен таралып кетті.

Ленин еңбектерінде донкихоттық, геростраттық əуре-сарсаң, Кирр жеңісі, Прокруст аясы, Ахилесс өкшесі, Хеопс пирамидасы т.б. тарихи адамдар мен мифтік геройлар есіміне байланысты туған тіркестер де шебер рөл ойнайды. Сағындықов осы аталған афоризмдер, нақыл сөздер, көркем бейнелер мен қанатты сөздерді логикалық мəнін, формасын сақтап, дəл аудару керек деп кесіп айтады. Кезінде бұлардың мағыналық мəнін беруге тырысушылық та болды. Соның нəтижесінде қазақ оқырмандарының талай «тұмсықбұзарлармен» («держиморда»), талай «қиялшылдармен» («манилов-щина»), талай «қожанасырлық» («донкихотство»)» істеушілермен таныс болғаны мəлім. Аударма ісіндегі осындай олақтықтардың себебін айқындай отырып, Сағындықов түрлі афоризмдердің, қанатты сөздердің, əдеби бейнелердің, нақыл сөздердің қазақ тіліне берілу тарихын шолады. Сөйтіп мұндай категорияларды аударуды тарихи жəне мифтік есімдерді сақтаудың ерекше мəні бар екенін тəжірибе жүзінде дəлелдейді. Аударманы бұлай қарастыру ғылыми дəлдікке апарады, əрі ана тіліміздің сөздік қорын жаңа фразеологиялық тіркестермен байытады деп түсіндіреді.

В.И. Ленин еңбектерінде идиомдар да көп кез-деседі. Сағындықов идиомдарды бөліп алып, бөлек категория есебінде қарастырған. Ең алдымен, тер-миннің өзі жайында бірер сөз. Зерттеуші идиом-дарды лингвистикалық терминологияда қалыптасқан

81

ұғым тұрғысынан ұққан. Оларды не идиом деп, немесе тілші ғалымдар қолданып жүрген термин бойынша фразеологиялық түйдектер (тұтастықтар – фразеологические сращения) ретінде қарастырады. Фразеологиялық түйдектердің өзіне ғана тəн өзге-шеліктерін дəл танып, екінші тілге аударғанда осы қасиеттерге ерекше көңіл бөлудің қажет екенін айтады. Идиомдарды аудару мəселесіне келгенде, Сағындықов өзінен бұрын пікір айтқан ғалымдардан, өз тұстастарынан əрі кете алмаған. Ол да идиомдардың əлгі негізгі қасиеттерін аударуға тосқауыл болатын кедергілер ретінде таниды. Сондықтан «точный перевод их на казахский язык с сохранением значений лексических составных частей невозможен», – деп үзілді-кесілді тұжырым жасайды. Өйткені бұларды бір кездегідей сөзбе-сөз аударатын болсақ, держатъ нос по ветру дегеніңіз «мұрнын желге тосу» боп, насолить дегеніңіз «тұз себу» (он мне насолил – «ол маған тұз септі») боп шыға келер еді. Зерттеушінің пікірінше, бұл шынында да, бір жағынан, түпнұсқаны бұзу болса, екінші жағынан, ана тілінің грамматикалық нормаларын, ежелден қалыптасқан ережелерін тəлкек ету деген сөз. Бірақ ол идиомдарды мүлде беруге болмайды деп түңілмейді. Мұндай ауыспалы мағынадағы тіркестерді, яғни идиомдарды қазақ тіліне аударуға əбден болады деп есептейді. Оның ойынша, қай халықтың болсын, белгілі бір зат не құбылыс жайындағы түсінігі бірдей, тек тілі басқа. Ендеше мұндай жағдайда белгілі бір ұғымды беруге септік жасап тұрған жеке сөздерді аударуға тырыспай, сол компоненттер жеткізіп тұрған ойды жеткізу қажет. Сағындықов жоғарыдағыдай идиомдардың қазақ тілінде сəйкес келетін баламаларын іздейді. Мəселен, ол брать быка за рога дегенді тоқетерін айту немесе «түйінді

82

жерін табу деп, вывести на чистую воду дегенді бет пердесін ашу немесе əшкерелеу деп, вариться в собственном соку дегенді өзімен өзі болу деп, дело в шляпе дегенді іс бітті не іс оңға басты деп, ставить палку в колесо дегенді тосқауыл жасау немесе кесе-көлденең келу деп алғанды дұрыс деп есептейді. Ал жоғарыда келтірілген держать нос по ветру – аңысын аңду болуға тиіс.

Ленин шығармаларындағы идиомдардың берілу сапасын саралай отырып, аудармашылардың əрқилы тəсілдерге барғанын аңғартады, жіберілген қателер мен жөн-жосықтарды жіктейді. Ретті-ретсізін көрсетіп, идиомдарды қазақ тіліне берудің барынша ғылыми дəл жолдарын көрсетуге тырысады. Сонда Сағындықов пайымдауларынан, негізінен мынадай екі түрлі жағдайды байқаймыз. Идиомдардың, біріншіден, қазақ тіліндегі баламасын табуға болады екен. Жоғарыдағы мысалдардан көргеніміздей, бұлардың бəрі де түп-нұсқадағы идиомдардың мағынасын дəл беріп түр. Екіншіден, орыс тіліндегі тұрақты фразеологиялық тіркестердің (автордың қолдануы бойынша – А.Ө.) біразын қазақ тіліне аударғанда барлық жағынан дəлме-дəл, эквивалентті болып келеді. Бұларды кейде я аударма деп, я төл тіркес деп ашып айту қиынға соғады. Сағындықов берген мысалды түгел келтіреміз: Беречь как зеницу ока – «көздің қарашығындай сақтау»; в мут-ной воде рыбу ловить – «лай судан балық аулау»; в прятки играть – «жасырынбақ ойнау»; волк в овечьей шкуре – «қой терісін жамылған қасқыр»; волосы встают дымом – «төбе шашы тік тұрады»; как небо от земли – «аспан мен жердей» немесе көк пен жердей; черепаший шаг – «тасбақа аяң» т.б.

Кейбір лингвист-ғалымдар идиомдарды бір тілден екінші тілге аударуға мүлде болмайды деп кесіп

83

айтады. Осы мəселені Сағындықов «вот где зарыта собака» деген идиомның төңірегінде туған тартысқа байланысты біраз өрбіте түскен. Бұл идиома қазақ тілінде екі түрлі вариантта берілген. Бірі, мағыналық аударма – «Істің мəні, міне осында»; екіншісі сөзбе-сөз аударма – «Иттің көмілген жері осы». К. Шəріпов т.б. кейбір зерттеушілер мұның алғашқысын қолдайды. Олардың сүйенетіні идиомдарды басқа тілге аударуға мүлде болмайды дейтін тілшілер қағидасы. Ал дəл аударманы жақтайтындар мынадай деректерге сүйенеді: «Неміс тілінен бұл идиоманың лексикалық құрамы түгел аударылып алынған, сондықтан оны дəл осылай қазақ тіліне аударуға болады» дейді. Осындай екіұдай талас пікірді қатар алып келгенмен, Сағындықов бұл жайында өзінің нақты пікірін шешіп айтпайды. Көпшіліктің үлесіне қалдырады. Осының өзі-ақ аудармадағы идиома проблемасының қаншалықты қиындығы барын аңғартса керек. Ал біз бұл мəселе тұрғысындағы ойларымызды əзір айтуға асықпаймыз. Өйткені алда əлі талай ғалымдар пікірі тоқайласатын болғандықтан, солардың тұжырымдарын түгел сарапқа салып, талдаған соң ғана, біраз мəселе айқындалмақ. Сондықтан əзірге бұл мəселені сол ғалымдар талқысына сала тұрамыз.

Сағындықовтың ендігі бір толығырақ тоқталған мəселесі – мақал-мəтел проблемасы. Бұларды аударуда қатаң талап қойылады. Бір қарағанда мақал-мəтел аударуға көнбіс. Сол көнбістік бұлжытпай орындалуға тиіс көптеген талап-тілектерді алға тартқан. Бірқатар талаптар мыналар – мағыналық дəлдік, образдылық, ауыспалы мағыналы, əсерлі əрі ұйқасты болу т.б. Тəжірибесіздіктен кеткен олқылықтардың екі түрі мынадай: орыс мақал-мəтелдері ретті-ретсіз жерінде де қазақ мақалдарымен алмастырылған немесе сөзбе-сөз

84

аударма тəсілі қолданылған. Мұның қай-қайсысы болса да жоғарыдағы талаптар талғамына жарамайтыны белгілі. Дегенмен көптеген жылдар жемісі Ленин қолданған мақал-мəтелдерді аударудың нəтижелі жолдарын жинақтаған. Қазақ аудармашыларына тамаша үлгі болған Лениннің өз аудармалары, яғни шет тіл мақал-мəтелдерін орыс тіліне аударудағы ол қолданған принциптер. Сол принциптерді егжей-тегжейімен қарастыра отырып, Қ. Сағындықов екі түрлі жайды ерекше атайды. Оның бірі мақал-мəтелдерді құрамындағы барлық сөздерімен түгел, дəл аудару. Мысалы, Хорошо смеется тот, кто смеется последним; Кто желает знать врага, тот должен побывать во вражеской стране; Обещания, что корка от пирога: их на то и пекут, чтобы ломатъ потом дегендер француз, неміс, ағылшын мақалдарынан аударылған. Мұнда түпнұсқаның бар компоненттері сақталып отыр.

Екіншіден, В.И. Ленин мағыналық аудармаға да барған. Мақалдың мағыналық дəлдігін беруге мүмкін болса, онда түпнұсқаның формасы мен образдылығын сақтап жатпай-ақ, соған сай келетін орыс мақалын алып отырған. Мысалы, «Свой своему поневоле брат» деген осыны аңғартады.

Өздерінің аудару принциптерін осы бағытта ұйымдастырған Орталық Комитет жанындағы Марксизм-ленинизм институты қазақ филиалының мақал-мəтелдерді қазақ тілінде беруде қолданған тəсілдерін Сағындықов мынадай үш топқа бөліп қарайды. Орыс тіліндегі қалпынша береміз.

1. Точный перевод пословицы с сохранением вещественно-образного значения слов и соблюдением ее характера и афористичности. Былайша айтқанда,

85

бұл тəсіл бойынша аударылған мақал-мəтел мазмұны жағынан да, түрі жағынан да түпнұсқаға дөп келетін, сонымен бірге ана тілінің өзіне тəн қағидаларына сыйымды, лайықты болуы тиіс. Осындай тəсілмен аударылып, тілімізде орныға бастаған, тіпті төл мақал-мəтелдерден айырғысыз көптеген мысалдар келтіріледі. Мысалы: қасқырдан қорыққан тоғай араламас; достық өз жөнімен, қызмет өз жөнімен; от болмаса түтін болмас; қасқыр да тоқ, қой да аман; еңбек етпеген ішіп, жемейді; тəтті өтіріктен, ащы шындық жақсы; аз болса да, жақсы болсын; қойға шапқан батырың, батырды көрсе қой болар; бетің қисық болса, айнаға өкпелеме; аңшы алдынан аң жортар (на ловца и зверь бежит); жылтырағанның бəрі алтын емес; ұнтақталса – ұн болар; балықшы балықшыны алыстан көреді; аштың жайын тоқ білмес; соң күлген жақсы күлер; жақсы даудан, жаман бітім артық (худой мир лучше доброй ссоры); əркім ауырған жерін сөз қылар т. б.

Шынында, бұл аударылған мақал-мəтелдердің ешбір бөтендігі жоқ. Жұрттың бəріне түсінікті байырғы нақылдар сияқты. Ана тіліміздің заңдылығы да мүлтіксіз сақталған. Ал түпнұсқамен салыстырып қарасаңыз, оның да бар қасиеті түгелімен қамтылған. Тіліміздің бейнелеуіш құралдар құрамын байытқан мұндай мақал-мəтелдер жүздеп саналады.

2. Передача русских пословиц и поговорок с известным видоизменением отдельных составных частей словесной формулы подлинника. Мұны біздіңше былай түсіну қажет. Тіл-тілдегі мақал-мəтелдердің бəрі бірдей аудару кезінде əлгіндей тəсілге көне бермейтіні белгілі. Сондықтан аудармашыларға əрқилы тəсілдерге баруға тура келеді. Кейде кейбір

86

сөздерді амалсыз өзгертіп, түпнұсқадан сəл де болса алшақ кететін жайды көресіз. Яғни түпнұсқадағы ма-қал-мəтел жасап тұрған компоненттердің бəрін бірдей грамматикалық формаларымен қазақ тіліне беру мүмкін емес. Осындай объективті себептерді байқағандықтан да Сағындықов екінші тəсілді мақұлдайды.

Егер бұл тəсілді қандай жағдайда қолдану керек дегенді зерттеушінің өз сөзімен айтар болсақ, былай болып шығар еді. Түпнұсқаның морфологиялық қасиетін түгел бере алмайтын жағдайда жəне дəл аударғанда əсерлі, ауыспалы, астарлы мағынасы сақталмайтын жағдайда осы тəсілге баруды жөн деп есептейді. Мұның салдарынан қазақтың төл мақал-мəтелінен өзгешелеу, бірақ табиғаты жəне айтылуы, естілуі тұрғысынан соларға жақын аудармаға ие боламыз. Берілген мына мысалдарға назар аударыңыз: ауыр жүкке жегілме, жегілсең – егілме («взялся за гуж – не говори, что не дюж») немесе жүк көтерсең – ауыр деме; өткелін білмей су кешпе («не спросясь броду, не суйся в воду»); біреу орман паналайды, біреу отын арқалайды («кто в лес, кто по дрова»); талабы зордың тағдыры – дозақ («охота смертная, да участь горькая») немесе талабы зор, ақыры сор; шындық əрқашан да жеңеді («правда всегда берет вверх»); ауру бастың сақинасын сау басқа телу («с больной головы на здоровую»); əлдеқайдан жаңғырық, білмей қалды аңырып («слышал звон, да не знает, где он»); қорқынышты түс болса да, рақымшы құдай бар («страшен сон, да милостив бог»); орманға кірген сайын, отынға молығасың («чем дальше в лес, тем больше дрово) т.б. мысалдарға қарап отырсаңыз аздаған өзгерістің өзі байқалмайды. Əдетте оқушы өзіне түсініксіз нəрсені іздестіреді емес пе? Мына мақалдар оқушы көңіліне күдік те туғызбайды. Тек түпнұсқа

87

мен аударманы қадағалап қараған адам ғана аздап таңданар еді. Онда да аудармадағы ауытқушылыққа емес, аудармашының шеберлігіне. Мақал-мəтел компоненттерінің кейбірі қазақ тіліне түпнұсқадағыдай түрде жеткізілмегенмен, олардың берер мағынасы жəне сол мағына арқылы алынатын əсер ешбір кемімеген. Қайта қазақ тілінің ерекшеліктеріне тəн заңдылықтарға сай құлпырып тұр. Түпнұсқа мен аударманы салыстыра отырып, зерттеушінің тұжырымдарына қосыласыз. Яғни қазақ тілінің заңдылықтарына сай осындай «орынды өзгертулердің» нəтижесінде түпнұсқа мазмұны толық танылумен қабат, оның оқырмандарға түсініктілігі қамтамасыз етіледі.

Осы тұста мына бір жайды ескерте кеткіміз келеді. Сағындықов мақал-мəтелдердің аудармасын соншама зеректікпен талдайды. Екі тілдің де сырын, табиғи заңдылықтары мен мүмкіндіктерін өте жақсы меңгере білген зерттеуші зерделі ойлар толғайды. Міне, сондықтан да қазақ филология ғылымында тұрақты тіркестер түрінің аудармасын тұңғыш талдап, түбегейлі тексеру жүргізген автордың еңбегі ерекше. Оның зерттеу тəсілінің өзі кісі қызығарлық. Мəселен мына бір мысалды талдауын барлайық. Үлкен істің үлкенді-кішілі жетістігі, үлкенді-кішілі кемшілігі де жетерлік болады ғой. Сағындықов Ленин еңбектерін аударуда жіберілген кемшіліктердің сырына үңіледі. Оларға уақытына сай объективті баға береді. Жоғарыдағыдай нəтижелі тəсілдер табылғанға дейінгі сүрлеу жолдардың соқпақты, тастақтысын таратып, солардың табиғатын танытарлық дəйекті пікір қозғайды. «Взялся за гуж – не говори, что не дюж» деген мақалды жүк көтерген екенсің, шамасызбын деме деп аударуға болар еді. Мұндай жағдайда түпнұсқа компоненттері түгел беріледі. Бірақ мақал өзінің негізгі қасиеттерінен: əсерлі, ұйқасты,

88

ырғақты түрінен жұрдай. «Жүк көтерген екенсің, шамасызбын деме» деген мақал емес, кəдімгі бұйрықты сөйлем. Ал Ауыр жүкке жегілме, жегілсең – егілме дегенде мақалдың ұйқастық əуеніне дейін сақталады. Орысшасында: «за гуж» – «не дюж» деп келсе, қазақ-шасында «жегілме» – «егілме» болып ұйқасады.

Осы мақал бір кезде «Қолыңмен істегеніңді, мойныңмен көтер» деп те аударылған («то, что сделал руками, подними плечами», буквально: «подними шеей»). Бұл нұсқа орыс мақалының мəнін бере алмайды. Өйткені мақал «егер сен бір нəрсеге ұрынсаң, жауап беруден қашпа, тиісті жазаңды алуың керек» деген мағынаны білдіретін қазақтың өз мақалы. Ал түпнұсқадағы мақал мүлде басқа мағынаны меңзейді. Сағындықовтың дəлелдемелерін өз сөзімізбен баяндап отырмыз. Осы сияқты көптеген мысалдарды алып, кеткен кемістіктің себебін дəл табады. Аударманың əртүрлі варианттарын қарастырып, дұрыс-бұрыстығын ғылыми дəйектілікпен көрсетуге тырысады. Кейбір талдауларына дау да айтқымыз келеді. Мəселен, «на воре шапка горит» дегеннің «ұрының бөркі жанды» жəне «сезікті секірер» дейтін екі нұсқасын алады да біріншісін мүлде жоққа шығарады. Мұнда ешқандай ауыспалы мағына жоқ деуіне əбден қосыламыз. «Сезікті секірер» дейтін қазақ мəтелі түпнұсқаның мағынасын дəл береді деп соны мақұлдайды. Əрине басқа ешбір амал қалмаса осылай берген дұрыс болар еді. Біздің одан да басқа мүмкіндігіміз бар емес пе. Мысалы, «Ұрының бөркі қызыл» десек ауыспалы мағына да сезіліп, шапка гориттің ажарын аңғартып тұрған жоқ па?

3. Использование в переводе равнозначных казахских пословиц и поговорок. Жалпы бұл тəсіл де қай халықта болсын қолданылып жүр. Тіпті кейде осы

89

əдіспен берілген мақал-мəтелдерді бірінші тəсіл арқылы аударылған мақал-мəтелдерден ажыратып алу қиынға соғады. Сағындықов бұл үшінші тəсілді түпнұсқаның əсерлілігі, əсем ұйқасы, ауыспалы мағынасы мен сөйлеу тіліне тəн өте түсініктілігі сақталмаған жағдайда қолдануды жөн дейді. Осы айтылғанның бəрі қазақ тіліндегі мақалдармен жеткізіліп тұрса, оларды аударудың қажеті қанша. Аудару деген осы емес пе. Аударғанда қойылатын талаптың да түрі əлгі айтылып отырған нəрселер болғандықтан, мұны ерекше категория етудің қажеті бола қояр ма екен. Зерттеушінің бұл тұста қоятын талабының бірі алмастырылған мақалдың ұлттық иісінің болмауы. Яғни ол мақал-мəтел қазақ халқының ғана тарихы мен тұрмыс күйіне тəн пайда болған нақыл болып жүрмесін дейді. Əбден дұрыс. Бірақ мəселенің бір жағын қозғаған соң, екінші жағын неге ұмытамыз. Дəл осындай мақал-мəтелдер орыс халқында да толып жатыр. Орыс халқының өз табиғатын, ерекшелігін танытатын талай мақал-мəтелдер бар, оларды қайтеміз. Аударамыз ба, жоқ əлде түсініктеме беріп тынамыз ба? Мəселенің қиын тұстарына келгенде тереңдемей тайсала беретін жері де жеткілікті. Мұнда келтірілген мысалдардың бəрі де дау туғызбайды. Солай екені солай. Түпнұсқаны дəл беретін төл мақал-мəтелдеріміз толып жатыр. Осының сыры неде? Автор бұған да бойламайды. Оның мəнісін біз бұл еңбектің баяндама есебінде əзірленген шағын зерттеу болғандығынан деп білеміз. Сағындықов бұл мəселемен анда-санда ғана емес, тиянақты шұғылданып жүргендіктен шешуін, себебін тілейтін осындай кейбір мəселелердің сырына үңілуі керек еді деп те ойлаймыз.

Ал үшінші тəсіл бойынша берілуге тиісті мақал-мəтелдер екі топқа бөлінген. Бірі – мағынасы мен түрі бара-бар келетін: друзья познаются в беде – достың

90

достығы басыңа іс түскенде танылар; дурной пример заразителен – жаман əдет жұққыш келеді; утопающий хватается за соломинку – суға кеткен тал қармайды; что посеешь, то и пожнешь – не ексең, соны орасың поспешишь – людей насмешишь – асыққан қалар ұятқа деген сияқты мақал-мəтелдер. Екіншісі – түрі тура келмегенмен, мағынасы дөп шығып жататын мақал-мəтелдер. Мысалы: кошку бьют, невестке наветки дают – қызым, саған айтам, келінім, сен тыңда; куда ни кинь – все клин – жапалақты таспен ұрсаң да, тасты жапалақпен ұрсаң да жапалақ өледі; провалиться в тартарары – жер жұту т.б.

Сағындықовтың пайымдаулары, ғылыми дəлелдері осы тəрізді. Аудармашылар жəне аударма теориясымен шұғылданушылар мұнда айтылған пікірлермен жете таныс болуы тиіс. Өйткені аударманың қиын проб-лемаларының бірі – тұрақты тіркестердің тілден-тілге берілудегі табиғатын зерттеп, тұңғыш ой толғағандар көп емес. Бұл тəрізді күрделі мəселенің шешімі қалай табылатыны осы еңбекте аз да болса баян етіледі.

Біз осы тараудың басында мақал-мəтелдер аудармасын тексерген біраз зерттеушіні атап өткен едік. Солардың бірі белгілі ғалым Ғылым академиясының академигі М.Қ. Қаратаев болатын. Жалпы Қазақстан бойынша аударма мəселелері жөнінде келелі ой толғап, кесек пікір айтқан кісі көп емес. Осы деңгейден қарасақ, М.Қаратаевтың көркем аударма проблемаларына байланысты жазған сын-зерттеу мақалалары алдымен көзге түседі. Республикамызда көркем аударманың маңызын, мəнін, оның ерекшеліктерін жете түсініп, сауатты, салиқалы пікір айтушының бірі де М. Қаратаев. Аударманың əртүрлі мəселелеріне арналып жазылған еңбектерді түгел талдап жатпай-ақ, біз бұл жолы

91

ғалымның тұрақты тіркестер төңірегінде айтқан ойла-рын қарастырамыз.

Проф. Қаратаев «Тынық Донның» қазақшаға ауда-рылуы жəне көркем аударманың кейбір мəселе-лері» [55] деген мақаласында тіл проблемасының, соның ішінде «орыс тілінде де бар, бейтарап идиома» деп аталатындардың қалай шешілгенін сөз етеді. Автор тұрақты тіркестер түрін талдап жатпайды. Термин қолдану жағынан ауытқитын жерлері де бар. Жалпы идиом атаулының екі түрін бөліп алып, солардың аударылғыштық қасиетін тексереді. Бейтарап идиомдар жəне «ұлттың өз бояуы, ерекшелігі бар идиомдар». Зерттеушінің пікірі бойынша, бұлардың алғашқыларын «дəлме-дəл, тіпті сөзбе-сөз дерліктей етіп аударуға мүмкіндік бар», мысалы: «И волки сыты, и овцы целы – қасқыр да тоқ, қой да аман. Чем богаты, тем и рады – барымен базар деген сияқтылар. Ал ұлттық ерекшелігі бар идиомдарды дəл бұлай аударуға болмайды. Сөзбе-сөз аударғанда түпнұсқа мағынасын беру мүмкін емес. Өз пікірлерін өзге ел ғалымдарының пікірлерімен тиянақтайды. Мəселен, əзірбайжан ғалымы Д.Азимов-тың да осыны қолдайтынын айтады. Мұндай идиом-дарды аударуға болмайтындықтан, олардың тек қана баламасын іздестіру қажет деп біледі. Ондай баламалардың түрлері мынадай: мать ее курица – ой енесі байтал, чума его знает– қырғын тигірді кім білсін, туда и дорога – барсын барар жеріне, земля пухом – топырағы торқа болсын, царство ему небесное – жаны жəннəтте болғыр, аж чорт их хмылем візьме – қағар олардың сайтанын, туды же его в перемет – қара басқыр антұрған, наведут ухлат – сазайларын тарттырар, а какой мерой меряете, тою и воздается – кісіге не істесең, алдыңа сол келер т.б.

Аударма кезінде ауыз əдебиетінің сөз орамдары да творчестволықпен пайдалануға болатыны əңгімеленеді.

92

Мəселен, алабұға, ақ қайран, қармағыма қап қайран – ловись, ловись рыбка, большая и малая – дегеннің мағынасын шынында да тамаша береді. Мынау аталған балықтарды түпнұсқадан іздеп əлек болғандарды сынайды.

Ал орыс тіліндегі идиомдарға сай балама қазақ тілінен табылмайтын жағдайда «Тынық Донды» аударушылар жаңа идиомдар мен мақалдар құрастыруға тырысқан. М. Қаратаев идиомдар проблемасын арнайы зерттеме-ген. Оны тек аударма проблемаларының бірі ретінде жол-жөнекей сөз етеді. Бұл түсінікті де. Аудармада жазушының көркем бейнелеуіш құралдары қозғалмай тұрмайды. Сол себептен идиома аударма талдамасының логикалық жалғасы ретінде азғана тексерілсе де, ойға азық тастайды. Жоғарыда Сағындықов халықтар мақал-мəтелдерінің кейбірі неге біріне-бірі сай келеді деген мəселеге тереңдемейді деген болатынбыз. Осы мəселенің сырына аз да болса М.Қаратаев үңіліп, толғамды пайымдаулардың басын бастаған тəрізді. Ол: «Барлық халықтардың, соның ішінде орыс халқы мен қазақ халқының да ауыз əдебиетінде пікірлер образдарына, суреттеудің поэтикалық құралдарына, халықтардың сан ғасырлар бойғы тəжірибесін, даналығын бейнелейтін мақалдар мен мəтелдерде бəріне ортақ, ұқсас, туыс жəйттер көп»,– дейді. Бұдан біздің байқайтынымыз М.Қаратаев идиомдарды мүлде аударылмайтын кате-горияға жатқызбайды. Оларды бір тілден екінші тілге аударуға əбден болатынын «Тынық Донның» қазақша аудармасын тексеру арқылы дəлелдейді. Жəне аударманың əрқилы тəсілдерін көрсетеді. Халықтардың тарихына тереңірек үңілсек, көптеген көрші елдің тіршілігі, болмысы, кəсібі ұқсас болғанын байқаймыз. Ұқсас тірлік, ортақ кəсіп əр тілде түрлі асыл ұғымдарды,

93

нақыл сөздерді дүниеге келтірген. Бұдан халықтар ой-пікірінің тең, деңгейлес екенін, қай-қайсысының болса да тілге шешен, ойға жүйрік екенін білеміз. Олай болса, қай халық жасаған ұғым болмасын, оларды бірінен-біріне аударуға əбден болады деген ой туындайды.

Көрші туысқан халықтарға қарағанда, бізде аударма мəселесінің зерттелу жайы онша мақтарлық емес. Ал оның жекелеген проблемаларына келгенде жағдай мүлде төмен болатын. Мəселен, осы біз объект етіп отырған көркем əдебиеттегі тұрақты тіркестердің екінші тілде берілу жайы арнайы тексерілмеген сала. Көрші отырған туыс халықтарда аударма проблемаларын сала-салаға бөліп, жан-жақты терең талдауға кіріскенін жоғарыда жасалған сілтемелерден байқайсыздар. Əрине біз бұл салада арнайы еңбек жазып, өзінің күллі өмірін аударма теориясын жасауға бағыштаған ғалымдардың ісін жоққа шығара алмаймыз. Алайда бірді-екілі еңбекпен ғылым жасалмайтыны да белгілі. Жоспарлы түрде жұмыла кірісіп, аударманың бар тармағын тарамдап талдағанда ғана, ғылыми ой-пікірлер дамып, ғылыми айтыс туғанда ғана ғылым болмақ.

Кейінгі жылдары біздің республикамызда да аударманың жеке салаларына арналған еңбектер, бірен-саран болса да бой көрсете бастады. Солардың ішінен біздің тақырыбымызға тікелей қатыстысы жазушы Мұзафар Əлімбаевтың 1967 жылы басылып шыққан «Өрнекті сөз – ортақ қазына» деп аталатын кітабы. Бұл кітап ақынның көптен ізденіп, жинақтап жүрген еңбегінің нəтижесі. Кітап мақал-мəтелдердің көркем құрал ретіндегі рөлі жəне оларды аударудың жолдарын қарастырады. Автор көптен практикалық жұмыстармен де шұғылданып жүр. Ол көптеген халықтың мақал-мəтелдерін аударып, баспадан шығарған. Сөйтіп өзге

94

ұлттың талай айшықты сөзін халқымыздың ортақ қазынасына айналдырған. Еңбекті түгел талдап жату-дың бізге қажеті жоқ. Сондықтан «Аударма ағайын-дастырады» деген біздің ізденісімізге септігі тие ме деген бесінші тарауға ғана кеңірек тоқталғанды жөн көрдік. Алдымен автордың аударма жөніндегі түсінігіне зер са-лайық. Өйткені негізгі пікірлерге жол ашу үшін бұл өте қажет. Автор аударманың негізгі міндеті түпнұсқаның эмоциялық жəне эстетикалық ерекшеліктерін екінші тілде түгел мүсіндеу деп ұғады. Өз сөзімен айтсақ: «Өзге тіл табиғатында қызара бөртіп, қызу қанын сыртқа тепкен өмір тіршілігін өшіріп алмай, тынысын тарылтпай, тамыр соғысын бəсеңдетпей, өз ана тілінің табиғатына аялап əкелу – көркем аударма дегеніміз міне осы!»

Яғни оның өзге жұрттан келгендігін оқушы аңда-масын... Біз автордың «түпнұсқаның ыстығын суытып алмай, суығын қыздырып жібермей, өз температурасын сақтап аудару – басты талаптың бірі» дегеніне əбден қосыламыз. Бірақ оны оқушыға байқатқысы келмей, мүлде қазақыландырып жіберу ниетін жақтайтын тұстарын дұрыс дей алмаймыз. Өйткені аударма екені сезілмесе, оның несі аударма. Ол ана тіліміздің топырағында туған төл туынды болады да шығады. Аударманың күллі қасиетінің өзі оның аударма екені білініп тұруында, яғни оқып отырған нəрсеңізге сүйсінер болсаңыз оның аударма екеніне, тамаша аударма екеніне сүйсінуіңіз хақ. Аударманың қасиеті сонда байқалмақ.

Автор мақал-мəтелдердің аудармасы жайында өте қызғылықты пайымдаулар түзген. Мұнда ең алдымен ажыратып алатын нəрсе, Əлімбаев белгілі бір көркем шығармаларда қолданылған нақыл сөздерді емес, əр халықта жеке-дара күйінде əжетке жарап жүрген мақал-мəтелдерді аудару мəселесін əңгімелейді. Мұның

95

шынында өзгешелігі бар. Көркем шығармалардағы нақыл сөздерді аудару үшін, сонда баяндалатын оқиғаларды ескеру қажет. Ал əлі қолданысқа түспей, жеке күйде тұрған мақал-мəтелдің сыры басқашарақ. Мұндағы сан түрлі астарлы ойды мақал-мəтелдің өз бойынан табуға, танып ашуға тура келеді. Əлімбаевтың аудармашы жəне зерттеуші ретіндегі басқалардан өзгешелігі осынысында. Бұл процесс кезіндегі еңбектің ауыр-жеңілдігін ол былай түсіндіреді: «жеңілдігі – қол байлайтын контекске жалтақтағаным жоқ, ауырлығы – əр мақалдың дербес универсалдығын сақтау керек болды» [56].

Нақыл сөздерді аударуда ескеретін басты нəрсе – ондағы ұлттық сипат жайы, əр халықтың өз мəнері болса керек. М.Əлімбаев та бұл мəселені ескермей кете алмаған. Міне, осы ерекшеліктерді сақтауды ол жөн деп есептейді. Суармалы егісті, бау-бақшалы елдерде туған жəне таулы-тасты, теңіз аймақтарында, орман-тоғайлы өлкелерде өрбіген көптеген мақал-мəтелдерді аудар-ғанда ұлттық өрнектерді əсте ұмытпау дұрыс. Сонда тіліміз бен əдебиетіміз жаңа мақалдармен байып қана қоймай, оның көркемдік өрнектері сұлулана түспек деп ақиқат тұжырым жасалады.

Автордың байқауынша, мақал-мəтелдерде ұлттық оқшау бояулардан гөрі, барша халықтарға ортақ интернационалдық сипаттағы нақылдар басым көрінеді. Шынында да солай. Бұл да жоғарыда ескерткеніміздей халықтар тұрмысының, болмысының өте ұқсас екенін, соған орай олардың ақыл, ойлау, сезім дүниелерінің де бара-бар келетінін танытатын фактор.

Бұл жерде автормен аздап түсінісіп алатын да мəселе бар. Ол мақал-мəтелдердегі ұлттық өрнектерді əңгімелейді дедік. Жалпы аударма мəселесінде, қала

96

берді мақал-мəтелдерді аудару кезіндегі ең қиын да күрделі процестің бірі осы ұлттық ерекшеліктерді қалай беруге байланысты болса керек. Мұның қиын мəселе екенін автордың қашқақтауынан да аңғарамыз. Ол сол ұлттың өрнек дегендерді аударудың жолдарын мүлде сөз етпейді. Оны сипай өтіп, «мұндай асыл сөздерді аударғанда сыртқы бояу – ұлттық нышан іздеп, түртініп, қарайламай, ойдың тереңдігіне, өрнекті сөз бедеріне баса көңіл бөл», – дейді. Біріншіден, ұлттық нышан дегенді «сыртқы бояу» деп қарау қате тұжырымға апаратын сияқты. Ұлттық өрнек деген халықтың қанына, сүйегіне сіңген асыл қасиеттерден туатын, болмыспен, тірлік дүниесімен біте қайнасқан біртұтас нəрсе. Мақал-мəтелдердегі өзге халықтар мəдениетіне өң беріп, түрлендіруге септігін тигізер ұлттық нышандарды интернационалдық сипаттағы нақыл сөздерге карсы қоюдың қажеті шамалы. Екіншіден, əрине кез-келген мақал-мəтелден ұлттық нышан іздеп «түртінудің» орны жоқ, ал бар нəрсені көрмеу тағы бекер. Үшіншіден, «ойдың тереңдігіне, өрнекті сөз бедеріне баса көңіл бөлу» əбден керек нəрсе. Ондай қасиет ұлттық сипаттағы мақал-мəтелдерде де өте басым болатынын ескерген жөн.

Автор сəтті-сəтсіз аударылған көптеген мақал-мəтелдерді қарастырып, біраз түйінді ойларға барған. Сол түйіндердің қайсыбірін тереңірек талдауға тура келеді. Бізде көп ретте негізгі мəселеге тікелей кіріспей орағытып жүріп алатын əдет бар. Сондай əдеттен кейде Əлімбаев та құтыла алмаған. Мəселен, аударған адамның əдебиетші емес екенін алдын ала айтып, оқушыны сендіруге тырысудың қаншалықты жөні бар. Сондықтан, ең алдымен, ол шығарманы кім аударса

97

сол аударсын соны ғылыми байыптылықпен тексеріп, негізгі қағидаларға сай дəлелді пікір таратқан абзал. Аударма мəселесіндегі парасатты, мəдениетті сын дегенімізге сонда ғана жақындай түсеміз.

«Аударма – мамандық емес, өнер» деген тұжырымда автордың не айтқалы отырғанын əбден түсінеміз. Сонда да болса бұл «қағидаға» кеңірек түсінік берген дұрыс. Бұл мəселе төңірегінде көптеген білімпаздар əрқилы пікір айтқан. Оның көпшілігі қызу айтысқа да ұласқан. Олардың бəрін тізіп жатпай-ақ (əрине сол пікірлерді еске ала отырып), өз ойымызды білдірейік. Аударманың өнер екеніне дау жоқ. Сонымен бірге оның өнерге толы айрықша мамандық екенін де мойындау қажет. Оны сол өнерге дағдыланған, соны меңгерген білгір, маман адамдар ғана игере алмақ. Оған маманданбай аударма өнеріне ешкімнің тісі батпаса керек. Осыған қарағанда өнер мен мамандық деген ұғымдарды жарыстырмай-ақ, оларды бірімен-бірін байланыстыра зерттеп, аударма-ның негізгі қасиеттері ретінде əңгімеленгені жөн тəрізді.

Зерттеуші осындай бірнеше түйінді ойларын өр-біте келіп: «Əр халықтың айшықты сөздерінің кілтін тапса, қазақшаға аударылмайтыны кемде-кем», – деп қорытынды жасаған. Сол кілт қалай табылмақ десек «гəп аудармашының білігі мен шеберлігінде» екен.

Ал мақал-мəтелдерді қалай аудару керек, оларды аударудың жолдары қайсы дегенге келсек, автордың ұстаған принциптерін былайша баяндауға болады. Ең əуелі ол мақал-мəтелдерді поэтикалық тұрғыдан алып қарастырған. Осыған сай оларды аударудың үш түрлі жолын саралап көрсетеді. Яғни мақал-мəтел негізгі ұйқастармен, ішкі ұйқастармен, ішкі үндестіктермен аударылуы тиіс. Осының үшеуінде де автор өз тəжірибесін жəне негізінен көркемдік кестені қалай

98

сақтағанын баяндайды. Аударма мəселесімен автордың арнайы шұғылдануы ғылыми-зерттеу ісіне едəуір пайдасын тигізген. Шынында да, мақал-мəтелдердің аудармасын қарастырушы адамға автор көрсетіп отырған өзгеше белгілерге мəн бермей өтуге болмайды. Бұлар мақал-мəтелдің негізгі қасиеттері. Ендеше аударғанда сол негізгі қасиеттердің табиғатына үңілу əбден қажет.

Зерттеуші бұл тұста мақал-мəтел жасайтын əсерлі ықпалды да талдауға тырысады. Мəселен, аударма творчестволық өнер болғандықтан, аудармашының тебіреніссіз, сезімсіз, толғанусыз еш нəрсе бітіре алмайтынын айтқанда еріксіз бас шұлғисыз. Шынында, түйсіксіз еш тірлік бітпек емес. Ал мақал-мəтелді аударғанда аудармашы өзгеше толғаныста болуы шарт. Ондай толғануды мақал-мəтелдің өзі-ақ тудырады. Сол себепті автордың: «Ақын өзінің төл туындысын жазарда қалай толғанса, аудармашы да халық даналығын – мақал-мəтелді, нақыл сөздерді өзге тілден ана тіліне аударарда солай шиыршық атып, шын тебіренуі парыз»,–дегеніне қосылуға болады. Өз тəжірибесінен туған мысалдармен əлгі пікірлерін дəлелдеп отырады. Көптеген мақал-мəтелдердің аудармасы өте ұтымды шыққан. Бұған себеп автордың ақындық алғырлығына байланысты ма дейміз. Ол ең алдымен қазақ мақал-мəтелдерінің қазақ поэзиясының ең ақырында мейлінше бай ауыз əдебиет үлгілерінен алуан түрлі жол тауып, талғаммен пайдаланып отырған. «Күйе киімді жесе, күйік миыңды жейді («моль одежду ест, печаль человека»), «солдат бізбен қырынады, түтінге де жылынады» («солдаты шилом бреются, солдаты дымом греются») деген мы-салдар, əсіресе орыстың «Курица – не птица, лодырь – не человек, болтун – не работник» деген мақалын аударудың техникасын баяндау өте нанымды. Дəл солай

99

ұғынып, дəл солай аудару қажет сияқты: «Тауық – құс емес, жалқау – кісі емес, бос сөз – іс емес».

Міне, осылай ұйқастарын аударғанда зерттеуші қазақ өлеңінің өзіне тəн өлшеміне, табиғатына мейлінше көңіл бөлген. Өзге халықтың көптеген мақал-мəтелдерін осылай өлеңдік ұйқаспен əдемі аударуға болатынын автор тікелей өз тəжірибесімен дəлелдеген.

М. Əлімбаевтың екінші бір көңіл қойған мəселесі мақал-мəтелдердегі ішкі ұйқастың мəні. Бұл да нақыл сөздердегі қажетті белгілерден саналады. Мақал-мəтелдің мəнін, əсерлілігін айқындауда айрықша рөл атқаратын да осы. Ішкі ұйқас поэтикалық аудармаға ғана емес, көркем шығарманың барлық түріне тəн əрі аса қажетті элемент.

Мұндай мақал-мəтелдер формасына қарай екі түрлі ыңғайда болады. Соңғы сөздері ұйқаспен келген мақалдарда жəне ұйқаспай жай сөйлем ретінде келген мақалдарда да ішкі ұйқас берік сақталады. Аудармашылардың мақал-мəтелдерді осындай форма-сын сақтап беруге мүмкіндігі мол. Осы типтес аудармалардың біразын қарап отырсақ, М.Əлімбаев аудармашылар назар аударатын біраз мəселені шешкен. Мəселен, бірнеше мысалды қарастырайық: «долг – это проклятие» («қарыз дегенше, қарғыс де»), «ум не от возраста, а от головы» («ақыл жас талғамайды, бас талғайды») дегендер немесе əзірбайжан мақалын бы-лай алуы: «сұрай-сұрай халықтан тау асарсың, сұрама-саң жарықта адасарсың», «күйеусіз сайқал – жүгенсіз байтал» т.б. қонымды. Бұларда мақалдың əрі аударма екенін, əрі өзіміздің төл дүниеміздей шыққанын байқаймыз.

«Аударылған дүниенің аударма екені мүлде білінбеуі керек» деген тұжырымына автор осындай мысалдармен өзі қарсы жауап береді.

100

Зерттеушінің бөліп айтқан үшінші мəселесіне біраз анықтамалар берген абзал сияқты. Мұнда ұйқас, ішкі ұйқас дегендерге үндестік деген сөзді термин ретінде жегіп, белгілі бір бөлек ұғым есебінде қарсы қояды да, жеке-дара қарастырады. Жалпы бұлардың бəрі де біріне-бірі байланыспайтын жеке ұғымдар тобына жатпаса керек. Өйткені сол саздылық, үндестік дегендеріңіз əлгі айтқан ішкі ұйқас, ұйқастардың табиғатынан шығатын нəрсе. Тіпті мысал үшін басқа кітапты ақтарсақ, автордың дəл осы пікірін дəлелдеу ретінде берілген мына бір мысалды қарайықшы:Құлақтыға сөз айтсаң,Құлағының астында.Құлақсызға сөз айтсаң,Құла қырдың астында.Бұл қазақ фольклорынан алынған мысал. Мұнда

ұйқас немесе ішкі ұйқас жоқ деп кім айта алады. Шалыс ұйқас дегеніңіз осы емес пе?

Басқа тілдердегі мақал-мəтелдердің көпшілігінен ассонанс пен аллитерация тəсілін қолдану арқылы беруге болатынын дəлелдеген автор мысалдарының сəттілері де көп. Осы тəсілмен аудару процесінің талдамасы талай аударушыға талшық боларлық, ой саларлық нəрселер. Мəселен, Мұзафар Əлімбаев «у хорошей головы – сто рук» деген малаял мақалын ассонанс тəртібімен үйлестіріп, «ақылды бастың алпыс қолы бар» деп береді. Бұл жерде түпнұсқаға «адалсынған» кейбір аудармашысымақтар «жүз» бен «жақсыны» іздеп əуре болар еді. Мəселе қолдың санында емес, соның мəнінде екеніне мəн бермес еді. «Умелому – везде место» деген əзірбайжан мақалының кейбір сөздерін алмастырған. Өйткені зерттеушінің дəлелдеуінше, «везде место» дегенді қазақшалау үшін шынында да «қай жерде де

101

орын көп» деп шұбатып алар едік. Сондықтан бұл жерде де ассонанс көмекке келген. «Өнерлінің – өрісі кең» деп біршама дұрыс шешім тапқан. Ал біздіңше, ақыры бұлай алған соң «өнерліге өріс көп» десе тіпті дұрыс деп есептесек, онда «императордың» – «хан» болып қазақшалануын құптай алмаймыз. Біріншіден, «хан қателессе – халықтың соры» дейтін қазақтың өз мақалы бар. Сондықтан мұны аударма деп берудің реті жоқ. Екіншіден, император мен хан сөзінің мағыналық шеңбері тең емес. Бұл екі сөздің екеуінде екі халықтың тарихи шындығына байланысты сіңген айырым мағыналары кімге болса да айқын көрінеді. Оны елемеу, оны ескермеу – аудармашының біліміне дақ түсіретін қылық. Əңгімеге арқау боп отырған мақал белгілі бір тарихи оқиғаға негізделген көркем шығармада қолданылған болса, онда мұны аудару күр-делі проблемалардың бірі ретінде көлденең тартылар еді. Ендеше М.Əлімбаевтың аудармашы ғалымдарды толғандыратын күрделі мəселелерді талдауға келгенде, жалтара жол тауып, жанамалап кететінін байқаймыз. Осы тəрізді «Ұшқары əзіл ұрыншақ» дегенді біз автордың өзі айтқандай «зергердің қашауы мен қырнауынан» өткен мақал деп тани алмаймыз. Қайта мұны өзімізде бұрыннан бар – «Əзіл түбі – зіл» деген баламамен берсе қайтер еді.

«Көңіл соқыр болса, көзге не амал» дегенді автор «нет ума – не помогут и глаза» деген мақалдың баламасы ретінде берген. Мұны аударғанда да ол дұрыс бағытты байқайды да, барар жерін бағдарлай алмай қалған. Егер «көкірегің көр болса, құр көзіңнен пайда жоқ» десе де, біршамаға келер ме еді деп ойлаймыз.

Біздің топшылауымызша, автор келтірген мына бір қағиданың қажеті жоқ еді. Сөзбе-сөз келтірейік: «Аударылатын шығарманың рухына жақындай түсуі

102

үшін, түпнұсқадан алыстай түсу керек» дейтін қағиданың дұрыстығына мақал-мəтелдерді аударғанда да көзіміз жетті». Оның бұлай дейтін себебі – «өзге тіл тұтқынын-да» қалмай, «туған тіл теңізі айдынында еркін жүзу». Ал сол туған тіл теңізін шарлататын не жəне не үшін шарлайсыз? Өзге тіл құдіретін білдірерлік элементтерді өз тіліңнен табу үшін шарлайсыз. Сонда негізгі мақсат тұтқында болу емес, бұлай тілді безеудің қисыны жоқ, мақалдың мəнін-мағынасын, ондағы сиқырлы бейнелеу тəсілдерін ана тіліне барынша дəл, барынша адал жеткізу мақсат. Мұнда кісі аттары кездесетін мақал-мəтелдерді аудару мəселесі де сөз болады. Автор кісі аттарын түпнұсқадағы күйінше алмай қазақыландырып, яғни ана тілде бар есімдермен ауыстырып алған жөн деп кесіп айтқан. Əркім өз пікірін өрбітуге хақы бар. Бірақ зерттеуші болған соң өзге пікірлердің де төркінін баққан жөн. Кісі аттарын аудару-аудармау жөнінде С.Талжанов, Ə.Сатыбалдиев сияқты ғалымдардың дəйекті пікірлері бар. Олар кісі аттарын өзгертпеу керек дегенді айтады. Аударма тарихы беттерін ақтарыңқырап қарасақ, бір кездерде ондай есімдердің неше түрлі Аллаберді, Қарынбай, Қайырғали боп берілгенін білеміз. Собакеевичтердің – Итбаевтар болып, Ноздревтар-дың – Тұмсықовтар боп берілгенін қазір күле қарап оқимыз. Бұлар əрбір кезеңнің өз белгілері. Енді оған қайта оралу аударма мəдениетін кері кетіру боп саналмақ. Платон мен Лұқпан хакімді қалайша айыра алмаймыз. Сол Платонды бұрынғыша Аплатон дейтін болсақ, ұшы-қиырына жетпейтін былыққа еніп кетер едік.

Əйтсе де, бұл жерде де сол есімдердің табиғатын ажырату қажет. Яғни туыс тілдер мен туыс емес тілдер кісі аттарының аударылғыштығы екі түрлі. Туыс емес тілдердегі кісі аттарын аударуға болмайды, оларды

103

сол күйінде алу қажет. Əйтпесе ұлттық ерекшелік дегеніміздің ең басты белгілерін жойып аламыз. Ал тұрмысы, тірлігі бір, тілі туыс түркі сияқты халықтардың туындыларын бірінен-біріне аударғанда кейбір фоне-тикалық өзгешеліктерді ескермеуге де болатын тəрізді. Біз кісі аттарына байланысты айтып отырмыз. Оның себебі көптеген кісі аттары белгілі бір мағынаға ие. Əр тілдегі ондай кісі аттары сол тілдің фонетикалық тонын киеді. Сол есімдерді сол күйінде алатын болсақ, еріксіз езу тартқызатын күйге ұшыраймыз. Оқушы бəріне түсініп отырса да, тілі тұтқырланып, шығарманың оқылуы қиындамақ. Сондықтан ондай есімдердің əлгіндей дыбыстық жабдықталуын аударылатын тілдің табиғатына сай берген абзал ма дейміз. Мысалы, қырғыздарда Құлкиши деген есім бар. Мұндай есімдерді сол күйінде алсақ түпнұсқаға да, аудармаға да нұқсан келтірер едік. Түпнұсқаға дейтін себебіміз қазақ оқырманы Құлкишині өмірі бұлай оқымайды. Ол Құлкісі деп оқиды. Сондықтан мұндай мағыналық өңі екі тілге де бірдей кісі аттарын аударылатын тілдің заңдылықтарына орай берген жөн сияқты.

Зерттеушінің тағы бір көңіл қойған мəселесі – аударма кезінде сөз үнемдеудің түрлері. Қай тілден қандай тілге аударсаңыз да сөйлемнің көлемі кейде ұлғайып, кейде тарылып отыратынын байқаймыз. Тілдердің өзіндік заңдылықтарына тереңірек бойлай білмеген кейбіреулер, əлгіндей құбылысқа қарап, тілдерді бай не кедей деп бөлуге тырысады. Мəселенің байыбына бармай беделді байлам жасау зерттеушілік қасиет емес. Белгілі бір ұғымды берудегі тілдік құралдың я көп, я аздығына қарап əрбір тілдің, ең алдымен өзіне ғана тəн өзгешеліктерін, заңдылықтарын танимыз. Сол тілдегі сөздердің өзара байланысу, тіркесу қабілетін

104

барлаймыз. Осыларды түбегейлі танып, білгеннен кейін ғана аудармаға баға беруге тырысамыз. Жоғарыдағы тасулық пен тарылу төңірегінде неше түрлі талас пікірлер болған, болып келеді жəне əлі бола бермек деп ойлаймыз. Өйткені тілдің табиғаты өте қызық құбылмалы, дамымалы болып келеді. Аударма процесі тұсындағы тілдің сан түрлі сарапқа салынуы, сан алуан құбылысқа түсуі зерттеушілерді қилы-қилы ойға жетектемек. Аудармадағы əлгіндей құбылыс М. Əлімбаев жолдасты да біраз ойларға жетектеген. Ол алдымен, «Бір тілден екінші тілге аударылғанда шығарма көлемі өсіп кететіні заңдылық деушілер де табылады» деп алады да, сол пікірге мүлде қарама-қарсы дау айтады. Түпнұсқаны қайта «шөп-шалам бостекі сөзден арылту» қажет дейді. Біз бұл пікірдің екеуін де ғылыми дəлелді пікір дей алмаймыз. Біріншіден, аударылған шығарма көлемінің өсіп кетуін заңдылыққа айналдыру мүлде қате. Шығарманың мазмұны мен табиғатына орай оның көлемі қилы-қилы болуы мүмкін. Сол мазмұнды берер тіл құралдарының əртүрлі қызметі де мұндай үзілді-кесілді байлам жасауды қаламайды. Бұл пікір Мұзафар Əлімбаевтың ашып отырған жаңалығы емес. Егер Батыс Европа əдебиетінің тарихына үңілсек, бір кездерде өзге халық туындысын аударылатын тілде сөйлейтін елдің талап-талғамына бейімдеп, өңдеп аудару етек алған кезі де болған. Шекспир кейіпкерлері французға айналып жататын. Мынау пікір соның бір көрінісі. Екіншіден, М. Əлімбаевтың түпнұсқаны өңдемек болуы көптен қалыптасып келе жатқан аударма теориясының қағидаларына қайшы.

Аудармашының міндеті түпнұсқаны өңдеу емес, ондағы бар нəрсені мейлі қандай кемшілігі, тіл мүкісі болса, тіпті соларды да түгел жеткізуге тырысу емес пе. Осы күнгі адекватты аударма деп жүргеніміздің бізге

105

қояр талабы осы. Бұл жерде аударма шығармашылық өнер болғандықтан, əлгіндей қысымға көнбейді деушілер де табылар. Əрине шығармашылық өнер екені даусыз. Осыған қарап аудармашының түпнұсқадан тыс кетіп, өзінше көсілуіне болады деу қате. Аудармашының шығармашылық еркіндігі түпнұсқаның аясында ғана болмақ. Оның еш нəрсені қосып, еш нəрсені алып тастауға хақысы жоқ. Түпнұсқада неше қилы тіл тебіреністерімен баяндалған мазмұнды, аударылған тілдің бай құралдарымен оқырманға шебер жеткізу тұсында ғана аудармашы шығармашылық өнерін сарқа пайдалануы тиіс. Аударманың қиындығының өзі осынысында. Яғни өз жанынан еш нəрсе қоспай, еш нəрсе қысқартпай, бар нəрсені бабымен беру оңай іс емес. Қазіргі кезде аудармашы ұстанатын темірқазық осы. Ал енді түпнұсқадағы кейбір сөйлемдердің сөз тіркестерінің жəне жекелеген сөздердің атқарып тұрған қызметіне орай, екінші тілде бірде артып, бірде кеміп кететіні рас. Бұған қарап жоғарыдағыдай екі түрлі теріс пікірді мақұлдайтын болсақ, аударма ғылымында арылмайтын былыққа батамыз да кетеміз.

Бұл əңгіме болып отырған кейбір мəселелер біздің көзқарасымызға оғаштау көрінгенмен, қалың оқырман үшін кітаптың бағасы айрықша. Мақалада қозғалған даулы нəрселер əсте еңбектің құнын түсіру мақсатында емес, ғылыми пікірталас ретінде ғана ұсынылып отыр. Ендеше автордың мақал-мəтел аудармасын зерттеу арқылы қазақ филология ғылымына сүбелі үлес қосқанын ашып айтқан жөн.

Фразеологизмдердің аудармасын арнайы зерттеген еңбектер өзге тілдерге қарағанда, орыс тілінде аздап болса да барырақ [57]. Диссертациялық еңбектер де, жеке монографиялық еңбектер де [58] бар. Бірақ бұлар

106

тек фразеологизмдердің аудармасын ғана тексеріп қой-майды. Белгілі бір тілдің фразеологиялық байлығын жинақтап, олардың классификациясы, табиғаты, жұм-салу қызметі жайында ғылыми дəйектемелер жасалады. Бұлардың ішінен баса назар аударуды тілейтін пікірлердің бірі Москва ғалымы доцент А. Я. Рожанский пікірі.

А.Я. Рожанский 1948 жылы «Иностранные языки в школе» журналының 3-санында жарияланған «Идиомдар жəне олардың аудармасы» деген мақаласында көптеген ғалымдардың тұжырымдарына мүлде қарсы пікір айт-қан. Жəне оның пікірлері бос даурықпа сөз емес, ғылыми деректерге негізделген салмақты пайымдаулар. Ол не дейді? Ең алдымен Рожанский идиомдардың аудармасы жайында топшылау жасаған өзіне дейінгі ғалымдардың пікірлерін ғылыми тұрғыдан алып қарастырады да, дəлелдерінің негізсіз екенін көрсетеді. Ол қандай пікірлер еді? Идиомдарды бір тілден екінші тілге аудару мүмкін емес, өйткені олардың құрамындағы сөздер өзінің бастапқы мағынасынан айырылып, дерексізденіп кеткен дейтін пікір. Мұндай пікір күні бүгін де кейбір оқымыстылардың ғылыми тезистеріне тірек болып келеді. Автор осы тəрізді пікірлердің түп төркіні шет тілі мұғалімдерінен тарағанын біледі. Рожанский идиомдарды аударуға əбден болатынын, олардың ішкі сыртқы табиғатын, яғни семантикалық құрылысын, экспрессивті ажарын айқындау арқылы дəлелдеген. Зерттеуші орыс тіліне идиомдарды аударудың нақты жолдарын ұсынады. Бірінші жолы – эквивалентті аударма. Екінші жолы – сөзбе-сөз (калька) аудару тəсілі. Үшіншсі идиомдардың мағыналық мəнін ғана беру жолы.

Аударма ғылымы теоретиктерінің бірі А.В. Федоров өзінің «Основы общей теории перевода» деген

107

кітабында бүкіл аударма проблемасының бар мəселесін лингвистикалық тұрғыдан талдаумен қатар, оның жалпы лексикологиялық мəселелеріне де біраз тоқтайды: Бұл тараудың «Фразеологиялық құбылыс» («Фразеологические явления») деген бөлімінде идиом-дарды, метафоралық тұрақты тіркестерді аударудың жолы қарастырылады. Автордың пайымдауларына қарағанда, идиоманы аудару керек, бірақ оның жолы көп емес. Жəне қай тілде болмасын идиомдар да көп емес. Олай болса бұларды аударғанда мағынасын сақтау қажет дейді. Идиомдардың негізгі қасиетінің бірі ретінде айтылатын «аударылмайтындықты» («непереводимость») негізгі нысанадан тайдыратын пиғыл деп жоққа шығарады. Идиомалардағы сөздердің жоғалған бастапқы лексикалық мағынасы тек тіл білмейтіндерді ғана тосылтады деп түсінеді ғалым. Қателіктің көбі идиомдардың компонентінен бастапқы мағыналарды іздеп əуреленуден туып жатады. Əріпқойлық дегеніміз осыдан шығады дейді. Яғни бұл ғалым да идиомдарды аударуға болады деп түйеді. Осы заманғы француз əдебиетінің орыс тіліне аударылуынан мысал келтіре отырып, идиомдардың көпшілігінің метафоралы тұрақты тіркестермен берілу себебін осыдан деп түсінеді. Сонымен А.В. Федоров идиоматиканы аударманың жалпы тілдік мəселелердің ішіндегі аса күрделісі деп қарайды.

Ал тұрақты метафоралық тіркестер дегенге автор тиянақты ойды білдіретін жеке бір сөйлем тəрізді нақыл сөздерді – мақал-мəтелдерді жатқызады. Бұларды бір тілден екінші тілге аудару мəселесін өзіндік ерекшелігі бар жеке сөздер – реалийлердің аударылуымен салысты-рады. Кеңестік аударманың кейінгі онжылдық тəжіри-бесін талдай отырып, мақал-мəтелдер құрамындағы

108

сөздердің заттық бейнелі мағынасын беруге болатын мысалдарды дəлел ретінде ұсынады. Мұндай жағдайда мақал-мəтелдегі əрбір сөздің лексикалық мағынасы жеткізіліп, оның үстіне ауыспалы мағынасы мен синтаксистік құрылысына дейін беруге болады екен.

А.В. Федоровтың ұсынатын екінші тəсілі – мақал-мəтелдер құрамындағы кейбір сөздер бөлігінің заттық мағынасын өзгертіңкіреп беру.

Үшінші тəсіл – аударылатын тілде бұрыннан бар мақал-мəтелдерді, жалпы фразеологиялық тіркестерді балама ретінде пайдалану, мұндай тəсілмен ешқандай ұлттық өзгешелік, реалий жоқ мақал-мəтелдерді ғана беруге болады.

Осыған ұқсас пікірді, біз 1969 жылы Москвада басы-лып шыққан Т.Р. Левицкая мен А.М. Фитерманның кітабынан [59] да табамыз. Бұл кітап аударманың теориялық жəне практикалық мəселелерін сөз етеді. Еңбектің теориялық бөлігі үш түрлі мəселені үш та-рауға бөліп қарастырған. І тарауда аударманың жалпы проблемалары: дəлме-дəлдік, əріпқойлық жəне адекват-ты аударма деген терминдердің мағынасы баяндалады. Соларға ғылыми тұрғыдан анықтама беріледі. ІІ та-рауда ағылшын жəне орыс тілі құрылысының ерекшелігіне байланысты байқалатын аударманың негізгі грамматикалық жəне лексика-грамматикалық проблемалары талданады. Ал ІІІ тарауда аударманың лексикалық жəне лексика-стилистикалық мəселелеріне анализ жасалады. Біздің көбірек көңіл бөлген бөліміміз осы үшінші тарау.

Мұнда авторлар фразеологиялық единицалардың барлық түрлерін, атап айтқанда, фразеологиялық тізбектерді (единства), оның ішінде, əсіресе, мақал-мəтелдерді жəне фразеологиялық тіркестерді (құра-

109

мындағы кейбір сөздерді алмастыруға көнбіс) түгел қарастырады. Бұлардың бəрі де аударма үшін аса күрделі мəні бар мəселелер. Осы сөз болып отырған фразеологиялық единицалардың түрлерін аударудың жолы автордың көрсетуінше мына төмендегідей:

Фразеологиялық түйдектер (тұтастықтар) басқаша айтқанда, компоненттердің о бастағы негізгі лексикалық мағынасынан туындамайтын, жеке бір ғана сөзге тең мағынаны білдіретін идиомаларды дұрыс түсініп, олардың мағынасын беру қажет. Бұлардың көбінесе ұлттық өңі болатындықтан, басқа тілдерде дəлме-дəл баламасы кез келе бермейді. Идиомаларды сөзбе-сөз аударуға болмайды. Қателік осыдан туады. Идиоманы аудару жайында авторлардың пікірлері осы тектес.

Фразеологиялық тізбектер, оның ішінде, мақал-мəтелдерді аударудың мынадай үш жолы көрсетілген: Бірінші жол – мағынасы да, түрі де, яғни бейнесі сайма-сай келетін мақал-мəтелдер. Екінші жол бойынша тек мағынасы сақталып, соның негізінде жататын бейнесі, түрі жеткізілмей қалады. Үшінші жол бойынша мақал-мəтелдердің екінші тілде баламасы болмаған күнде сипаттамалы аударма жасалады немесе аудармашы өз тарапынан мəтел жасау арқылы жеткізеді. Авторлар ұлттық қасиеті айқын көрініп тұрған мақал-мəтелдерді түпнұсқадағы мақал-мəтелдерге мағынасы жағынан қаншама дəл келсе де пайдаланудан бас тартады. Бұл түсінікті нəрсе.

Мұнда фразеологиялық тізбектердің ішінен зерттеу-шілер салыстырмалы қалыпта түзілген бейнелі фразеологиялық тізбектерді бөлек алып қарастырады да, оны да аударудың үш түрлі жолын ұсынады. Бірінші топқа жататындар – екі тілде де толық бейнелі сəйкестік болған жағдайда, екінші топқа – дəл сол мағынаны басқаша бейнелеуіш құралмен беру, ал үшінші топқа – орыс тілінде жоқ теңеулермен беру жатады.

110

Ал фразеологиялық тіркестерді (сочетания) аудару онша қиынға соқпайды, авторлардың дəлелдеуінше шынында да солай. Бұлардың құрамындағы кейбір сөздерді алмастыруға болатын еркіндікті байқаймыз. Авторлар бұл топқа – қанатты сөздерді, сілтемелерді де жатқызады. Мұнда байқалатын бір нəрсе авторлар ғылыми терминологияға жетік. Алып отырған объектіні сол терминдерге салып, соның аясында нақты əңгімелейді. Өзге ғалымдардай жалпы мəселемен шектелмейді. Сондықтан да пікірлері ғылыми дəйекті, дəлелді.

Фразеологиялық единицаларды аудару проблемасы қаншалықты күрделі мəселе екені жоғарыда келтірілген пікірлерден айқын аңғарылса керек. Егер бұларды аудару жайында XІX-XX ғасырлардағы орыс жазушылары мен кейбір ғалымдардың ойларын жалғастыра түссек, мыналарды анықтауға болады. Белгілі дəуірлердің, кезеңдердің талап-талғамына орай бұларды аударудың жолдарын əрқилы түсінгенмен, фразеологизм проб-лемасын көркем аударманың қажетті саласы екенін мойындайды. Ол пікірлердің біразы мына типтес: «Каждый язык имеет свои обороты, свои условленные риторические фигуры, свои усвоенные выражения, которые не могут быть переведены на другой язык соответствующимя словами» [60]; «...каждый язык имеет овои одному ему принадлежащие средства, особенности и свойства, до такой степени, что для того, чтобы передатъ верно иной образ или фразу, в переводе иногда их должно совершенно изменить» [61]. Бұл айтылған сөздерден де фразеологизмдерді бір тілден екінші тілге аудару қаншалықты қиын екені көрінеді. Əрине, ол тұста фразеологизмдерді аударудың қиындыған жазушы, оқымыстылардың бəрі де білгенмен, оларды аударудың жолдары арнайы қарастырылмаған еді.

111

Ал бертінірек келген сайын бұл мəселе төңірегіндегі ойлардың даму өрісін байқаймыз. Енді ғалымдар фразеологизмдерді аударудың мүмкін еместігін айтып қарап отырмай, зерттеумен шұғылдана бастайды. «...Аудармашылар үшін ең қиыны – мағыналары құрамындағы компоненттерден шықпайтын идиомалық тіркестерді дұрыс беру» [62]. Келесі бір автордың зерттеуінен мынадай пікірді оқимыз: «Қиындықтың бір парасы тілдің идиомалық табиғатында»[63]. Осы автор басқа бір мақаласында бұл пікірін дамыта түседі. Онда ол «аударылмастықтың» сырын «идиомалылықтан» көріп қарап тұрмай, оны екінші тілге берудің амалын іздестіреді. Нақты ұсыныс жасайды. «Автордың стилін дұрыс жеткізу үшін лексика-фразеологиялық құрал-дарды іріктеп алған жөн» [64].

Белгілі бір шығарма авторының өзіне тəн стилін жəне сол шығармада пайдаланған стильдік тəсілдердің адекват аудармасын беру үшін лексика-фразеологиялық құралдарды іріктеудің мəні айрықша, Рецкер осыны айқын түсініп отыр.

Бұларды дұрыс аударудың жазушының жеке өзіне ғана тəн стилін жəне ұлттық өзгешелігін беруге айрықша қатысы барын В.Д. Андреев те айтады: «Лексика мен фразеологияны аудару мəселесі – автордың өзіне тəн стилін жəне оның ұлттық ерекшелігін беру жолдарының қаншалықты күрделі екенін дəлелдей түседі»[65].

Белгілі тіл білімпазы Л.С. Бархударов та фразеоло-гияны, идиоматиканы аударма теориясының пробле-малық мəселелері ретінде бағалайды. Ол өзінің аударма теориясының жалпы лингвистикалық мəселелерін талдаған зерттеуінде мынадай пікір айтады: «В лек-сикологии данные теории перевода могут дать ценный материал при исследовании таких проблем, как общая

112

и частная семасиология... проблемы фразеологии, идиоматики, синонимики и пр.» [66].

Демек, бұл салада жүргізілген зерттеулердің қай-сысына зер салсақ та, автор стилін беруде фразеология мен идиоматиканың рөлі ерекше екенін көреміз.

Фразеологизмдерді аудару проблемасын көршілес отырған туыс республикалар ғұламалары да зерттеуде. Жоғарыда ескерткеніміздей, бұл жөнінде əзірбайжан, өзбек, түрікмен, қарақалпақ, қырғыз ғалымдары еңбектерімен танысуға болады. Бұл еңбектерге сілтеме жасалған.

Сонымен, фразеологизмдерді бір тілден екінші тілге аудару мəселесін ғалымдардың əрқилы түсінетіні байқалып отыр. Жалпы бұлардың аударылу қажеттігі жөніне келгенде пікірлері бір жерден шығып жатқанмен, оның түрлерін ажыратып, қайсысын қалай аудару керек деген мəселеде бірінен-бірі алшақтау пікір ұстанатын ғалымдарды көрдік. «Аударылғыштық» немесе «аударылмайтындық» мəселесіне келгенде зерттеушілер фразеологизмдерді екіге бөліп қарайды. Бірінші – идиомалар, яғни лингвистикалық терминологияда фразеологиялық түйдектер (тұтастықтар) деп аталып жүргендер. Екінші – фразеологиялық единицаның басқа барлық түрі, яғни мақал-мəтелдер мен фразеологиялық тіркестер т.б. Фразеологиялық единицалардың бұл екі тобының аудармасын қарастыратын пікірлерді жеке-жеке талдап көрелік.

Бірінші сала – идиомалар жөнінде қарама-қайшы екі пікір бар. Ғалымдардың бірсыпырасы бұларды аудару мүмкін емес деп есептейді. Өйткені бұлардың көбі ұлттық ерекшелікке тəн қасиетке ие, аударар болсақ колориті жоғалады дейді. Аударуға кедергі болатын ең басты нəрсе идиома құрамындағы сөздер мағынасының

113

дерексізденіп, жоғалып кетуі. Ал зерттеушілердің енді бір тобы идиомаларды аудару өте қажет жəне оларды аударуға əбден болады деп есептейді. Əрине аудару тəсілдеріне келгенде бұл ғалымдардың бір-бірінен басқашалау пікір ұстанатындары да бар. Дегенмен негізгі мəселені дұрыс шешуге тырысады. Бұлар аудару қажет дегенде құрғақ сөзбен тынбай, аударма тəжірибесінен нақты мысалдар келтіріп дəлелдейді. Сонда олардың ұстанып отырған басты дəлелі идиомалардың берер негізгі мағынасы. Яғни идиомаларды жасап отырған компоненттердің жеке сөзге синоним болып келетін мағынасы. Соны беруге əбден болады дейді. Ал қайсыбір ғалымдар сол мағынаны идиома құрамындағы барлық сөздерді аудару арқылы да жеткізуге болатынын айтады. Ендеше кейде идиомалардың мазмұнын да, формасын да, тіпті грамматикалық құрылысын да беруге болатын сəттер кездеседі екен.

Бұл жөнінде біз соңғы топтағы ғалымдар пікірін қолдаймыз. Өйткені жылдар бойы жинақталып келе жатқан аударма тəжірибесін сарапқа салып қарасақ, белгілі бір халықтың тілінде өрнектелген қандай ойды болса да екінші тілге аударуға болады деп есептейміз. Маркстік ілімнің тұрғысынан қарағанда да бұл диалектикалық заңдылыққа саятын логикалық шешім.

Шындығында, идиомаларды сөзбе-сөз аударуға болмайды, өйткені оның құрамындағы сөздердің бəрі де бастапқы мағынасынан айырылған, сол себепті аударсаңыз мағынасыз бірдеңе болып шығады дейтіндерге зер салыңызшы. Бəрі дұрыс. Сонда қалай, біздің мақсатымыз идиомалардың құрамындағы əрбір жеке сөздің жоғалған мағынасын іздеу ме, жоқ əлде құрамындағы сөздердің біріне-бірі кірігіп, бір-ақ нəрсені меңзеп тұрғанын беру ме? Екінші тілге аударылмай, сол

114

түпнұсқа тілдегі қалпының өзін қадағалап көрелікші. Біз олардың құрамындағы сөздердің бастапқы мағынасын іздеп əуре болмаймыз. Бізге керегі сол идиома сөздерінің бəрі бірігіп берер бейнелі, астарлы мағынасы.

Жалпы мынаны дұрыс түсінген жөн: идиомалар түріне, құрылысына қарағанда тіркес те, берер мағынасына қарағанда олар жеке сөзге тең, синоним типтес. Аудармашы осыны естен шығармауы тиіс. Ендеше ең алдымен бұлардың екінші тілдегі эквивалентін іздеу – өнімді тəсіл болмақ. Сонымен бірге калька жолымен келіп, қазір қалыптасып кеткен талай мысалды жоғарыда келтірдік. Тағы бір ескеретін нəрсе идиомдар компоненттерінің бастапқы мағынасы мүлде жоғалған деп кесіп айту ретсіз сияқты. Идиомалар өзінің құрамындағы сөздердің о бастағы лексикалық мағынасынан жасалмағанда қайдан шықпақ. Мағынасыз нəрседен мағыналы нəрсе қалай тумақ. Идиома дегеніңіздің қазіргі мағынасы оның құрамындағы сөздердің о бастағы мағынасынан туындап жатады. Ол сөздер заманнан заман өтіп, ғасырларды аттаған соң біртіндеп астарлы, бейнелі күйге түсе бастайды. Халық даналығы, ойлау қабілеті тіліміздегі сан алуан сөздерге бейнелі пішін беріп, белгілі бір ұғымды көркем көрсету үшін мағыналық топтар құрады. Жалғыз сөздің білдірер мағынасын бірнеше сөзбен астарлап, көркем етіп көрсету, тілімізді көрікті, көсем əрі шешен қалыпқа түсіреді. Сондықтан бұлардың аудармасын зерттегенде ең алдымен, оның құрамындағы сөздердің табиғатына зер салып, содан соң оның астарлы мағынасын беруге тырысу қажет. Бұларды екінші тілге аударуға əбден болады жəне аудару аса қажет. Əйтпесе белгілі бір халықтың рухани қазынасынан құр алақан қаламыз. Бұларды аудару арқылы өз халқының тілдік қазынасын

115

ақтарып, қабілетін танытуға да мүмкіндік туады. Көптеген аудармашылардың аудару тəжірибесі мен зерттеуші ғалымдардың пайымдаулары осындай ой түюге итермелейді.

Ал фразеологиялық единицаның түріне жататын мақал-мəтелдер жөнінде жəне компоненттер негізгі лексикалық мағыналарын жоғалтпаған фразеологиялық тіркестер туралы мəселе идиомдардан басқашарақ. Бұлардың аудармасын əңгімелеуде көптеген ғалымдар пікірі бір жерден шығып жатады. Орыс, украин, өзбек, қырғыз, əзірбайжан, қарақалпақ, татар, башқұрт, осетин тілдеріндегі зерттеулерді саралап шыққанда, мақал-мəтелдерді екінші тілге аударудың мынадай үш түрлі тəсілі қалыптаса бастағаны байқалады.

Мұнда алдымен ескеретін нəрсе мынау. Осы мақал-мəтелді пайдаланып отырған халықтың өзіне ғана тəн ерекшеліктері болады. Күнделікті тұрмыстың əрқилы іс-əрекеттері, əдет-ғұрып, салт-санасы айрықша сөз орамдарымен өрнектелген ұлттық мақал-мəтелдер бар. Бұларды аударудың табиғаты идиомдарды берудің жолдарымен «ұқсас». Ол қандай жолдар екені жоғарыда көрсетілген. Бəрін жинақтап, нақты объектіге орай байланыстыра айтар болсақ, орыс тіліндегі мақал-мəтелдерді қазақ тіліне аударудың мынадай жолдары көріне бастағанын байқаймыз. Бұл жолдарды аудармашылардың біз айтқан күйде сақтауы да, сақтамауы да мүмкін. Нақты мəселеге келгенде түпнұсқа мүмкіндіктеріне орай олай да, бұлай да ауытқулар бола береді. Алайда ол ауытқулардың бəрі де біз көрсеткелі отырған тəсілдер шеңберінде болатын құбылыс. Сонымен, мақал-мəтелдерді қазақ тілінде берудің тəсілдерін мынадай үш толқа бөліп қарауға болатын сияқты.

116

Бірінші тəсіл. Бұл тəсіл бойынша мақал-мəтелдер құрамындағы сөздердің заттық жəне бейнелі мағынасына қоса олардың құрылыс пішінін, астарлы мəнін де толық сақтап аудару мүмкін екенін көреміз. Егер мұны кеңейтіңкіреп айтсақ, былай болып шығар еді. Мақалдың мазмұны мен формасын түгел сақтауға əбден болады. Аударма мақалдарды жəне өзіміз тəжірибе ретінде аударып байқаған мысалдарды қадағалап карағанымызда бірсыпыра жайлар анықталады. Бұл тəсілмен көптеген мақал-мəтелдер аударылған екен. Зерттеп байқағанда əлі жүздеген мақал-мəтелдерді осы тəсілге салып аударуға болатыны белгілі болды. Бұдан екі тіл заңдылықтарының ешбіріне зиян келмейтіні де дəлелденді. Қайсыбіреулері алғашқы да тосындау көрінгенмен, бара-бара қазақ тілінің қалыпты күйіне түсті. Мына мысалдар осы айтылған пікірімізді дəлелдей алады деп ойлаймыз: жақсы даудан, жаман бітім артық (худой мир лучше доброй ссоры); балықшы балықшыны алыстан көреді (рыбак рыбака видит издалека); аңшы алдынан аң жортар (на ловца и зверъ бежит); тəтті өтіріктен, ащы шындық жақсы (лучше горъкая правда, чем сладкая ложъ); қасқыр да тоқ, қой да аман (и волки сыты, и овцы целы); қасқырдан қорыққан тоғай араламас (волков боятъся – в лес не ходитъ) т.б.

Екінші тəсіл. Мұнда мақал-мəтелдің мағынасы сай келгенмен, бейнелеу тəсілі сай келмейді. Яғни мақалда айтылатын ой, мазмұн бір бейнелі сөздермен беріледі. Былайша айтқанда, бұл жағдайда мақал-мəтелдердің мазмұны сақталады да, формасына өзгеріс енгізіледі. Өйткені олардың құрамындағы кейбір компоненттердің заттық мағынасын аздап өзгертуге тура келеді. Сол себепті бұлар – аударма тілде бұрын бар, ежелден қалыптасқан мақал-мəтелдерден басқашалау болып

117

шығуы ықтимал. Бірақ ұқсастығы болады. Мысалы, «əлдеқайдан жаңғырық, білмей қалды аңырып» (слышал звон, да не знает, где он); «қорқынышты түс болса да, рақымшыл құдай бар» (страшен сон, да милостив бог); «орманға кірген сайын, отынға молығасың» (чем далъше в лес, тем больше дров); «шындық əрқашанда жеңеді» (правда всегда берет верх); «өткелін білмей, су кешпе» (не спросясь броду, не суйся в воду); «ауыр жүкке жегілме, жегілсең – егілме» (взялся за гуж – не говори, что не дюж) т.б. толып жатқан осы тектес аудармалардан мысал тізуге болады. Қарап отырсаңыз бұл тəсілмен берілген мақал-мəтелдер де тіліміздің байлығын мо-лайтып, икемділігін арттыратынын көреміз. Мұндағы өзгерістердің көбі аса көзге түсе қоймайды. Түпнұсқа компоненттерінің қайсібірі аударылмаған. Бірақ олардың айтпақ, білдірмек ойы басқа бейнелі сөзбен жеткізілген. Кейбір сөздер ғана қалыпты қолданыстан шығып, жаңа үйірге қосылғандықтан, кейде ретсіздеу көрінуі де мүмкін. Алайда бұл үрке қараудың əсері.

Тілдің негізгі функциясы қатынас құралы екенін ұмытпасақ, ондай-ондай жаңа қолданыс, жаңа өріссіз əдеби тіліміздің аясы кеңи алмайтыны мəлім. Ендеше тіл мəдениеті, оның баюы, дамуы дегендеріңізге осы екінші тəсіл əсері ерекше. Басқаша формадағы жаңа мақал-мəтелдердің тосындау көрінуі осындай себептерден. Жаңа нəрсенің қалыпты ұғымға түсуі, сыюы қашан да қиын. Олай болса аудармашының шеберлігі деген мəселені де осы тұстан басымырақ іздестірген жөн. Өйткені, орыс тілінде ерекше сөздер тобымен бейнеленген мағынаны, екінші тілдегі басқаша бейнелі ұғым арқылы беру жеңіл нəрсе емес. Бұл жерде аудармашыға қос тілдің бүге-шігесін біліп қана қою аз, сол тілдердегі сөз байлығының ішкі мүмкіндіктерін, дамымалы-үдемелі

118

қасиетін əр сөздің əлі аршылмаған бұқпантайлы мінезін мейлінше сезімталдықпен мүлтіксіз ұғатындай қабілет керек. Мұндай қабілетті талант немесе дарын деп те айтуға болар еді. Себебі əрбір істің, əрбір маманның өзіне лайықты, өзіне жарасымды таланты болмақ. Сөйтіп мақал-мəтелдерді аударудың бұл екінші тəсілі аударма ісінде мақызды құбылыстың бірі деп айтуға болады.

Үшінші тəсіл. Орыс мақал-мəтелдерінің көбінің қазақ тіліндегі баламасын табуға болады. Яғни тіршілік дүние, болмыс, табиғат жайындағы ортақ түсінікке орай жəне күнделікті тұрмыстық, əдет-ғұрып, салт-сананың ұқсастығына сай бірінен-бірін ажыратып алғысыз егіздің сыңарындай мақал-мəтелдерді қай халықтан да көптеп кездестіруге болатыны айқын. Осындай балама мақалдар бар болса, түпнұсқаны аударып жатудың қажеті жоқ. Бұл тəсілге салынатын мақал-мəтелдердің мағынасы мен құрылысында «мен мұндалап» тұрған ұлттық ерекшелік болмауға тиіс.

Бүкіл халықтық, яғни азаматтық ұғымды сыйымды, барлық елге ортақ мақал-мəтелдерде ғана осындай сəйкестіктер бар. Үшінші тəсілдің тағы бір ұтымды жағы сол, мұңда түпнұсқаның фразеологиялық ажары сақталады. Ал аударылуға душар болған фра-зеологизмнің қайсыбірінде, қанша дегенмен осы жағынан ақаулар байқалып қалатыны сөзсіз. Яғни көптеген мақал-мəтелдерді дəл аударғанда ауызекі сөйлеу тіліне тəн тірілігінен жəне афористік бояуынан, астарлы мағынасынан айырылып қалатынын байқап жүрміз. Тағы да қайталап айтамыз эквивалент болып келген мақал-мəтелдерде осы көрсетілген қасиеттің бəрі дерлік жеткізіледі.

Жалпы көрші туыс халықтардың тəжірибесінде де бұл ең сенімді тəсіл ретінде бой көрсетеді. Бұл сəйкестіктің

119

мынадай екі түрі байқалады. Бірі: достың достығы басыңа іс түскенде танылар – друзъя познаются в беде; не ексең – соны орарсың – что посеешь, то и пожнешь; жаман əдет жұққыш келеді – дурной пример заразителен; суға кеткен тал қармайды – утопающий хватается за соломинку; асыққан қалар ұятқа – поспешишь людей насмешишъ т.б. мысалдарға қарасаңыз, бұл мақалдар мағынасы жағынан да, түрі жағынан да біріне-бірі сайма-сай келіп тұр. Ал мына мысалдардан жартылай сəйкестерді байқаймыз: қызым, саған айтам, келінім сен тыңда – кошку бъют, невестке наветки дают; жапалақты таспен ұрсаң да, тасты жапалақпен ұрсаң да жапалақ өледі – куда ни кинъ – все клин т.б. Бұларда мақалдардың мағынасы дəл сақталады.

Бұл сөз болып отырған үш тəсілдің үшеуінің де ұлттық өзгешелігі айқын көрініп тұрған мақал-мəтелдерге қатысы жоқ. Осы үш тəсілге жатпайтын фразеологизмдер бөлек қарауды тілейді. Олар белгілі бір ұлттың тек өзіне ғана тəн ерекшеліктері бар, басқа тілге аударғанда бар қасиетін жоғалтуға бейім мақал-мəтелдер. Ең қиын əрі күрделі мəселелердің бірі осы. Мұндай мақал-мəтелдерді аудару қажет пе, жоқ қажет емес пе дегенге кімнің қалай қарайтыны жоғарыда біраз талданды. Ұлттық өзгешелік дегеніңіздің өзі де бірыңғай бола бермейді. Оның əрқилы түрі бар. Бұлардың қатарына халықаралық, мифтік діни мағынада қалыптасқан фразеологизмдерді жатқызуға болады.

Біз мұндай мақал-мəтелдерді аудару қажет деп есептейміз. Бұл ойымызды біз төмендегідей жəйттермен дəлелдеуге тырысамыз. Біріншіден, аударма мəселесімен көптен айналысып, талай теориялық еңбек беріп келе жатқан айтулы ғалымдардың нақты тəжірибеден шығарған тұжырымдарына сүйенуге болады. Мəселен,

Чуковский ұлттық ерекшелігі айқын көрініп тұрған фразеологизмдерді қалайда аудару қажет деп есептейді. Себебі оқырманға керегі сол өзгешелік, соның табиғаты, болмысы, онсыз түпнұсқаның негізгі қасиетінен құралақан қалдырамыз дейді. Əбден қосылуға болады. Ұлттық өзгешелікті берген талай мысал бар. Біздің зерттеп отырған саламызда да, бұлардың əр қилы жолдары кездесетінін көрсетуге тырысамыз. Көркем шығармаларда қолданылған фразеологиялық единицалардың бəрі бірдей біз көрсеткен тəсілмен бұлжымай аударылған деп айтудан аулақпыз. Аударыл-ған шығармалардан жиналған мысалдарды осы тəсіл-дерге салып көрейік. Əрине, кезінде аудармашылардың ешқайсысы да дəл осы тəсілдер бойынша аударайын деп отырмағаны белгілі. Олар ең алдымен қал-қада-рынша оқырманға түсінікті болу жағын көздеген. Бұл бірінші шарт. Ал түсінікті ету үшін тілді білген жөн, білген емес-ау оның барлық элементтерін жұтып жібе-ріп түпнұсқа аясында қалағанынша шарықтай алуы қажет.

121

БЕЙНЕЛІ СӨЗ ТІРКЕСТЕРІНІҢ КӨРКЕМ ШЫҒАРМАЛАРДАҒЫ СТИЛЬДІК ҚЫЗМЕТІ

ЖƏНЕ ОЛАРДЫ АУДАРУДЫҢ КЕЙБІР АМАЛДАРЫ

Жоғарыда біз тұрақты тіркестердің түрлері жəне олардың зерттелуі жайында біраз деректерді бердік. Ептеп олардың сөйлеуімізде атқаратын қызметінің де біразын көрсеткендей болдық. Бұлардың зерттелуі мен классификациясына едəуір тоқталуымыздың себебі мынау: фразеологизмнің түрлерін, олардың өзара өзгешеліктерін жете ұқпай тұрақты тіркестерді аудару мəселесін сөз етудің мəні жоқ. Ендеше бұлардың көркем əдебиеттегі кейпін, сан алуан қызметін айқындау аударманың негізгі проблемаларының бірі.

Фразеологиялық единицалардың көркем əдебиетте қолданылу сапасын сол тұрақты сөз тіркестерінің əр түрінің өз қасиеттерінен бөліп қарауға болмайды. Ол қандай қасиеттер. Жалпы сөз өзара қатынас құралы есебінде негізінен екі түрлі қызмет атқарады; номинативті (сөздің атаулы қасиеті) жəне коммуникативті қызметте жұмсалады. Яғни сөздер, сөз тіркестері атаулы күйде жəне қатынас құралы есебінде жұмсалады. Атау түріндегі тіркестердің бəрі де номинативті – үлкен үй, жақсы жазады, өте қатерлі т.б. Бұлар заттың, қимылдың, құбылыстың атауы ретінде. Кейбір фразеологиялық тіркестер де осындай номинативті қызметке ие.

Коммуникативті қызмет атқаратын көбіне-көп сөйлемдер. Бұлар ойласу, бір нəрсе тұралы біреуге хабар беру түріндегі тиянақты, түбірлі ойдың түйіскен түрі. Сөздердің бұлай өзгеруінде екі грамматикалық тірек (бастауыш пен баяндауыш), екі логикалық тірек (субъект жəне предикат) бар. Дəл осы сияқты тұрақты

122

сөз тіркестері де коммуникативтік қызмет атқарады. Бірақ фразеологиялық единицалардың ерекшелігі осы екі түрлі қасиетпен шектелмейді.

Көркем əдебиет үшін бұлардың ең қажетті белгілері мынадай бірнеше қосымша қызметіне байланысты. Фразеологиялық единицалар өзінің табиғатында сөй-леуімізді образды бейнелі-айшықты етуге бейім. Қысқа, нақты, тұжырымды сөйлеуге баулиды. Сөйлеуіміздің эмоционалды-экспрессивті бояуы күшті болады. Жəне айтылған пікір өмірдің көптеген құбылыстарынан қорытылып жинақталған сөз тəрізді даналық сипат алады. Осыған қоса сөзіміз терминологиялық дəлдікпен түсініледі. Сондай-ақ сөзімізді мағыналы, мəнді етуде фразеологизмдер көп жеңілдік жасайды.

Сөздің образды-бейнелі болуы дегенді қалай түсінеміз. Ауыспалы астарлы, метафоралы тіркестерді орнын тауып дəл қолдана білсе, сөйлеуіміз əдемі, əсерлі, образды болудың үстіне ұйқасты-ырғақты əуенге көшеді. Фразеологиялық единицалардың бəрі бірдей тілімізді дəл осындай əсерлі, бейнелі ете бермейді. Мұндай мəндегі тіркестер көбінесе метафоралы пішіндегі фразеологизмдер. Яғни құрамындағы бір, екі не барлық сөздері астарлы мағынада болып келетін тұрақты сөз тіркестері тілімізге бөлекше өң беріп, ажарландырып тұрады. Ал фразеологизмдердің ауыспалы, астарлы мағынасы болуы деген өмірдегі неше алуан заттар мен құбылыстарды жəне олардың өзара қатысы мен ерекшеліктерін соншама дəл, көпке түсінікті қарапайым формада, əрі əсем, көтеріңкі, əрі көркем тілмен жеткізу деп түсіну қажет. Мысалы, «өте асығыс» дегенді мұрнынан шаншылу, «шапшаң, лезде» дегенді қас пен көздің арасында немесе көзді ашып жұмғанша, «момын» дегенді қой аузынан шөп

123

алмас т.б. айтар едік. Метафоралы фразеологизмдер заттарды өзгеше құлпыртып, əсем жасандыратыны сондай, тіпті əлгі заттың өзін көрмей-ақ қолмен ұстап, көзбен көріп тұрғандай боласыз. Міне, сондықтан да мұндай фразеологизмдерге жазушылардың қай-қайсысы болсын мейлінше əуес. Метафоралы фразеологизмдерді «сөз арқылы пластикалық бейне жасаудың аса көрнекті құралы» [67] деп М. Горькийдің өзі де бекер айтпаған.

Образды-мəнерлі тұрақты тіркестердің ішінде мақал-мəтелдердің қызметі өзгеше. Акад. Ф.И. Буслаевтың мақал мен мəтелді кішігірім көркем шығарма [68] есебінде қарауы заңды. Шынында, халық мақал-мəтелдері өмір шындығынан сығымдалып шыққан шағын шығарма іспетті.

Жазушылардың творчестволық ісінде метафоралы фразеологияның таптырмайтын тағы бір қасиеті – эмоционалды-экспрессивтік ажары. «Тілің кесілгір», «Тіліңе шиқан шыққыр» десек қатты ренішті, ашуды білдіреміз. «Мығым» деудің орнына мұрнын балта кеспейді десек əлдеқайда əсерлі. Немесе өрескел, епетейсіз қылықты – түйе үстінен сирақ үйіту деп берсе, сол əрекетті айна-қатесіз көз алдыңызға келті-ресіз. Осы сияқты мысалдарды топтап келтіруге болады.

Жіктеп, саралап, салалап айтар болсақ, фразеология-лық единицалардың көркем əдебиеттегі ролі сан алуан. Оның қилы-қилы қызметін М.Горький шығар-маларындағы фразеологизмдердің аударылу жайын талдау барысында айтылатын болғандықтан əзірге осымен тежелеміз.

Фразеологиялық орамдар жалпы барлық стильде қолданылады, бірақ əрқилы ыңғайда қызмет атқарады. Ғылым жəне ресми-іс стилінде, жалпы əдеби, стильара-лық тұрақты тіркестер атау күйінде (номинативті қызметте) жұмсалса, көркем əдебиетте, публицисти-

124

када, сөйлеу тілімізде ең алдымен фразеологизмдердің экспрессивті-стилистикалық жағына аса зор мəн бе-ріледі. Əсіресе күнделікті ауызекі сөйлеу тілінде, кітаби тілде мол кездесетін фразеологизмдердің мəнерлі мүмкіндіктері қатты ескеріледі. Жоғарыдағы мысалдарға қараңыз.

Көркем əдебиет пен публицистикада фразеологиялық орамдарды қолданудың бірнеше жолы бар. Жазушылар, публицистер фразеологизмдерді сол күйінде ғана алып қоймай, белгілі мақсатқа орай оларды өзгертіп, құлпыр-тып та жібереді. Фразеологизмдердің семантикасын, құрылысын жəне экспрессивті-стилистикалық қасиетін жақсартып, жаңғыртып отыратын да тұстары бар. Жаңадан мағыналық реңк алып, бірнеше көркемдік қасиетке ие болады. Сөздердің байланысу қабілеті молаяды. Өйткені кейбір ғалымдарымыздың айтуына қарағанда, жазушылардың фразеологиялық творчест-восы бұрыннан бірігіп тұрақтанған сөздердің үйрен-шікті қалпын жасаңғыратуында [69] болса керек.

Осы жаңарту, жаңғыртуда авторлық өрістер бірдей болмайды. Əркімнің творчестволық мүмкіндігі, білімі, шеберлігі əрқилы болуына орай фразеологизмдерге енгізілетін жаңа бояулар, жарқын ажарлар да алуан-алуан болып келмек.

Тұрақты сөз тіркестеріне жататын мақал-мəтелдер де, идиомдар да, қанатты сөздер де стилистикалық мақсатта қолданылады. Бұлар барлық жанрда көрінеді. Өте икемді, қысқа орамдар көркем шығармаға өзі тіленіп «жұтынып» тұрады десе де болар еді. Мақал-мəтелдердің образдылық қуатын Н.В. Гогольдің мына бір сөзі айқын танытса керек: «В пословицах наших … видна необыкновенная полнота народного ума, умевшего сделать все своим орудием: иронию, насмешку, наглядность, меткость, живописного изображения…»

125

Көркем əдебиетте мақал-мəтелдер кейіпкерлердің ішкі жан-дүниесін, психологиялық мінез-құлқын, сөйлеу мəнерін суреттеу үшін қолданылады. Бұларды түрлендіріп, аса шеберлікпен пайдалануда, орыстың ұлы жазушысы Александр Максимович Горькийдің тəжірибесі таптырмайтын үлгі. Мақал-мəтелдердің, идиомдардың жəне фразеологиялық единицалардың басқа түрлерінің көркем əдебиеттегі бейнелеу, суреттеу құрал ретіндегі қызметінің алуан-алуан сипатын, қасиетін М. Горький шығармаларынан айқын көруге болады. Халықтық нақыл сөздердің табиғатын мейлінше терең түсінген жазушы өзінің жазуды, ең алдымен, мақал-мəтелдерден үйренгенін ашық айтады. «Я очень много учился на пословицах – иначе: на мышлении афоризмами», – деп жазады М. Горький. Яғни – «Мен мақалдардан көп өнеге алдым, басқаша айтқанда: нақыл сөздермен ой толғап үйрендім» [70].

Халық тарихын жəне оның əлеуметтік-саяси ой пікірін білу үшін, ең алдымен ертегілерге, аңыз-əңгімелерге, мақал-мəтелдерге айрықша назар аудару қажеттігін айтады. «Шынында да, мақал-мəтелдер халық бұқарасының ой-өрісін өте айқын көрсетеді, сондықтан да жас жазушылардың осы материалмен танысуы аса пайдалы»[71]. М. Горькийдің мақал-мəтелдерге құмар болуының басты себебін мына айтқан пікірінен де анық ұқсақ керек: «Пословцы и песни всегда кратки, а ума и чувства вложено в них на целые книги».

Сөйтіп жазушы сөз бен ой-толғауды ежелден машық еткен. Ол «пословица век не сломится» деген тəрізді мақалдарды еске ала отырып, тілдің табиғатында даналық өсиет айтуға бейім болғанын дəлелдейді. Өзінің жазушылық өнеріне осы халықтық нақыл сөздерді тірек етеді. Міне, сондықтан фразеологизмдер жайында,

126

оның аударылу процесі хақында пікір болғанда М. Горькийдің пікірлерінің мəні ерекше. Нақыл сөзді барынша көп қолданатындықтан да Л.Н. Толстой М. Горькийді кінəлаған болатын. Оның ойынша М. Горький кейіпкерлері «ылғи бір көсемсіген шешендер» боп көрінетін. Бірақ жазушының мақсаты кейіпкерлерді қалайда данышпан етіп көрсету емес, олардың өмір туралы пікірін таныту үшін керемет дөп түсіп жататын мақал-мəтелдер пайдаланады. Жəне олар əлгіндей фразеологиялық единицалардың жеке өзін жаттап айта бермей, өзінше өңдеп, бұрып, өзгеше құбылтып сөйлеп кетеді. Көпшілігінің қарапайым сөздерінің де мақалға бергісіз болатындығының себебі осында. М. Горький əрбір сөздің, бір афоризмнің, мақал-мəтелдердің ішкі мазмұнына үңіліп, олардың ойлы, астарлы, айшықты ажарын аңдайды. Сөздердің, тұрақты тіркестердің халықтық этимологиясын көркем шығармада ойната білу шеберлігі орыс жазушыларының ішінде Лесковтан соң, осы М. Горькийде айрықша байқалатынын зерттеушілер дұрыс көрсетіп жүр.

Біз жазушылардың сөз қолдану қабілетін қарағанда жеке сөздердің, сөз тіркестерінің спецификалық ерекшеліктеріне қоса, жалпы халықтық тілдегі сөздердің семантикалық даму мүмкіндіктерін де анықтаймыз. Нағыз суреткер тілдің осындай айрықша қасиеттерін дəл танып, оларды шебер пайдаланады.

М. Горький шығармаларындағы фразеологизмдердің қолданылуынан мынадай жағдайлар аңғарылады. Мұнда сөздердің фразеологиялық тіркесінің кеңеюі жəне олардың əрқилы өзгеріске түсуін көреміз. Мəсе-лен, бұрын тіркеспеген, бір-бірімен байланысқа түспеген сөздерді жазушы алуан түрлі құбылту нəтижесінде қилы-қилы қызықты комбинация құрады. Мұндай

127

жаңашылдықтың бəрі де əрине тілдің заңдылықтарына мүлде қайшы келмей, қайта сөздердің тіркесу қабілетіне сай фразеологиялық топтар негізінде жасалады. Сонда көптеген сөздер мен жаңа жасалған тұрақты тіркестердің семантикасын анықтап, олардың көркемдік ажарын, мүмкіндігін толықтыра түседі.

Жазушының халықтан ала бөтен тілі жоқ, сонымен бірге оның шығармаларының тілі жалпы халықтық тілмен тепе-тең де бола алмайды. Фразеологизмдер жалпы халықтық тілдің шұрайлы бір элементі, тобы, яғни бұларды да сол халықтық тілмен тығыз байланыста қарау керек. Сонымен бірге олардың өзгешелігін де айыра білген дұрыс. Бұларды белгілі бір көркем туындыда қолданудың реті біркелкі емес. Ол бірінші-ден – автордың талғамына, екіншіден – шығарманың мазмұн-мақсатына, үшіншіден – жанрына байланысты. Жазушы сол шығармасында айтпақ ойын, оқырманға білдірмек мақсатын жалпы халықтық тіл мен əдеби тілдің бай материалын барынша мол пайдалана отырып баяндайды жəне ол ойды қалай болса, солай емес, мей-лінше түсінікті, шебер жеткізуге тырысады. Ал жазушы тілін түсінікті, əсерлі, дəмді ететін бейнелеу құралдарының бірі – фразеологизмдер, мақал-мəтелдер, идиомдар. Бұларды қолдануда жазушылардың əрқайсысы əрқилы тəсілдерге барады. М. Горькийдің шығармаларында айрықша рөл атқаратын мұндай афоризмдердің сыр-сипатын жете білмейінше, аудармашы жұмысының нəтижесі шамалы.

М. Горький тілінің басты ерекшелігі жалпы халықтық тілмен тығыз байланыстылығында. Жазушы тілі халықтық дегенде біз осыны ескереміз. Өйткені ол жалпы халықтық фразеологияны молынан пайдаланған.

Заманның даму ерекшелігіне орай əлемдік əдебиет майданына келген М.Горький шығармаларының идеясы,

128

мазмұны, тілі дəуірдің салмақты жүгін арқалағаны мəлім. Біз жазушы тілінің басты ерекшелігі дегенде жалпы халық тілімен жазушының өз творчествосының қабысуын айттық. Бұл да сол дəуірдің шындығына орай тіл дамуының негізінде туған талап болатын. Оның үстіне «чем богаче язык выражениями и оборотами, тем лучше для искусного писателя» [72] екенін, əсіресе, М. Горький жақсы білетін.

Жазушы фразеологизмдердің барлық түрін пай-даланған. Олардың бəрі де сол шығарманың бүкіл болмысына өң беріп, белгілі бір шындықты жеткізуге сеп болады. Қоғамның əрқилы топтарының сөйлеу формасы ретінде жəне жазушының соларға деген көзқарасын танытатын ыңғайда жұмсалады.

М. Горькийдің тағы бір ерекшелігі мақал-мəтелдерді қолданғанда, əйтеуір тіл көркем болсын деп қана емес, орыс əдеби тілінің бүгінгісі мен ертеңін ойлап, соны дамытуға, байытуға көмегін тигізсін деген мақсатпен саналы түрде іске жаратады. Жазушының творчествосын зерттеуші орыс ғалымдары оның шығармаларындағы фразеологизмдерді мынадай бірнеше топқа бөліп көрсеткен: кітаби үлгілер, қоғамдық-саяси жəне техникалық мамандыққа қатысты фразеологизмдер [73].

Қаламгердің халықтық фразеологизмдерге соншама құмар болуының сырын өз сөзімен де аңғартуға болады. «Вот как хорошо сочиняют. Все просто, слов мало, а чувства много. Настоящая мудрость немногословна...» [74].

Халықтың жан дүниесін дəл танытатын қысқа, нақты сөздер тобы жазушының творчествосына айрықша реңк береді. Шығармада суреттелетін белгілі бір бейненің дəл сол сəттегі кейпін, жан дүниесін фразеологизмдер арқылы өзгеше əсерлі беруге бейім. Мəселен, М. Горький

129

өзінің «Фома Гордеев» романында мұжықтың əні туралы былай дейді: «И ему казалось, что поют не двое людей, все вокруг поет, рыдает и трепещет в муках скорби, все живое обнялось крепким объятием отчаяния». Бұдан Фома Гордеевтің өмірге деген өкінішті өксігін, іштей егілуін көреміз. Ал адам төзгісіз өмірдің ащы шындығын білдіретін уытты сөзді жазушы мұжықтың аузына салған:

«Э, эх ваше степенство, – вздохнул мужик, – горе заставит – бык соловъем запоет...». Мұнда фразеологиялық тіркестің стилистикалық өңі арқылы, яғни халықтық афоризмнің əсері арқылы кісі төзгісіз амалсыздықты көрсетуді мақсат еткен автордың контексі дамытылған.

М. Горький шығармаларында күнделікті тұрмысқа байланысты қарапайым сөйлеу тіліне жататын (народная разговорно-бытовая и просторечная группа) фразеологизмдер де мол. Осыларды мол кірістіре отырып, жазушы орыстың əдеби тілін байытты. Тілдің тарихи жағынан дамуын жете түсіне келіп, ол əдеби тіл мен халық тілі дегеннің айырмасын ажыратты. «Уместно будет напомнить, что язык создается народом. Деление языка на литературный и народный значит только то, что мы имеем, так сказать, сырой язык и обработанный мастерами»[75]. Горький қалыпқа түспеген халық тіліне əдеби ажар беріп, өңдеп, мəдениетті түрге енгізеді. Одан бұрын да жазушыға өнеге болған қалам иелері бар. Горький бұл мəселеде алдымен соларға сүйенген. Халық тілін пайдаланудың асқан үлгісін көрсеткен – Пушкин. Орыстың ұлы ақыны туралы оның: «Первым, кто прекрасно понял, это был Пушкин, он уже первый и показал, как следует пользоваться речевым материалом народа, как надо обрабатывать его» [76], – деген сөзі осыған дəлел.

130

М. Горький қарапайым фразеологизмдердің ішінен оның өміршең формаларын тауып алады, соның қолдануын əдеби нормамен жеткізуге күш салады. Мұның ерекше көзге түсетін себебі оған дейінгі дəуірде көркем шығармада халықтық фразеологизмдердің қолданылу аясы онша кең болмайтын. Оларды əдеби қалпына түсіру жағы өте баяу жүріп жататын. Оның себебін орыстың атақты оқымысты тілшісі Даль дəл көрсетеді. Ол мақал-мəтел жинаймын деген адам халықтың арасына барсын, білімді оқымысты ортада нақыл сөздер жоқ, өйткені олар мақалдап сөйлеуді «мəдениетсіздік» [77] деп біледі дейді.

М. Горький қолданған фразеологизмдердің көбі кейін əдеби тілге айналып, белгілі бір нормаға ие болды. Мысалы: поехала кума, неведомо куда («Фома Гордеев»).

Орыс тілінің тамаша білгірі М. Горький о бастағы мағынасын сақтаған, яғни номинативтік мағынасын жоғалтпаған мақал-мəтелдерді пайдаланады. Əрине, бұлар көбіне ауыспалы мағынада болып келеді.

Жазушы творчествосында ауыз əдебиетінде мол кездесетін эпикалық əуендерге толы үлгілер де бар. Халық өлеңдері, жұмбақтар, тақпақтар белгілі мақсатқа орай шығарманың өңін кіргізетін мысалдар. «Начало искусства слова – в фольклоре», – деп М. Горький мейлінше дəл айтқан. Көркем туындының қандай бір түрін алсақ, не қай жазушының тілін тексерсек те алдымен берілетін баға – тілінің көркемдігі. Ал тіл көркемдігі қашан да халық творчествосындағы шексіз байлықтың мекені. Соны жайлаған жазушы ғана шеберлік шыңына шеру тартпақ. Сонда ғана халық тілінің қазынасы игеріледі. Сонда ғана тіл байлығы дегенді анық түсінуге болады. Ескі өлеңдер, ертегілер қай тілдің де бар қасиетін тамаша танытатын үлгілер. Мұны жете түсінген, түсініп

131

қана қоймай белгілі бір кезеңде əдеби тілдің дамуына дерек ретінде жаратқан жазушы – М. Горький. Бұлар түгілі оның шығармаларында жаргондық («при плохих картах всегда с козыря ходи» – «Фома Гордеев») үлгілер де жетерлік.

Фразеологизмдердің грамматикалық, стилистикалық жəне функционалдық өзгешелігі бар.

Ендеше М. Горький пайдаланған фразеологиялық топтардың өзіндік ерекшеліктерін байқау қажет. Фразеологизмдер көркем əдебиетте қашан да белгілі бір сөйлем ішінде беріледі. Олай болса бұларды сөйлеммен байланысты тексерген дұрыс. Кейде бұлар өзара синоним болып та жұмсалады. Бірақ мұның сыры əдеттегі синонимдерден басқаша. Фразеологияның грамматикалық ерекшелігі дегенде осы қасиетін, яғни сөйлемде белгілі бір грамматикалық формада, белгілі бір сөз табын тілейтінін айтамыз. Сөйтіп ол грамматикамен, əсіресе морфологиямен байланысты екен. Ал лексикологиямен байланысты болатын себебі, онда лексикалық сөздердің болатындығынан. Фразеологизмдер белгілі бір сөйлем мүшелері ретінде көрінетіндіктен синтаксиспен де тығыз байланыста.

Сөйлемнің бастауышы болса тəуелсіз, баяндауыш не басқа тұрлаусыз мүшенің бірінде тұрса тəуелді қалыпта жұмсалады. Фразеологиялық тіркестердің грамматикалық заңдылықтары олардың стилистикалық қызметін де танытады. Яғни бұл синтаксистік стилистика элементі.

Бұдан біз фразеологизмдердің белгілі бір грамма-тикалық формаға түсіп, қажетті стилистикалық қызмет атқаратынын көреміз. Сөйлем – біздің қатынас құралы-мыз, тілдің ерекше единицасы. Егер сол сөйлемдегі кейбір сөздің, не жай тіркестің бірінің орнына фра-

132

зеологиялық тіркесті қолдансақ, сөзіміз басқаша сти-листикалық өң-ажарға ие болатынын байқаймыз. Əлгі сөйлеміміз бұрынғыдан гөрі экспрессивті-эмоционалды кейіпке түседі, басқаша айтқанда, əсерлі əсем болмақ. Бұлар сөйлемнің басқа мүшелерімен байланысқа түскенде, əрқилы мінез танытады. Егер бастауыш рөлінде тұрса, сол бастапқы дербес күйі сақталады, ал сөйлемнің басқа мүшелерінің бірінде тұрса əбден кірі-гіп кетеді. Сөйтіп олардың грамматикалық байланыс-тары əртүрлі болып келеді.

М. Горький шығармаларынан байқалатын бір жайт, ондағы фразеологизмдердің бəрі дерлік жоғарыда айтылған əрқилы қызметте жұмсалатыны. Яғни олар барлық грамматикалық, синтаксистік стилистикалық қызметте жұмсала береді. Тек бастауыш болып келетін фразеологизмдер өте сирек. Мысалы: «Вот и Валаамова ослица заговорила» («Фома Гордеев») деген сияқтылар.

Өмір шындығын, қоғамдық құбылысты, болмыстың неше алуан фактілерін көркем суреттеу үшін предика-тивті фразеологизмдерді жиі қолданған. Контекске синоним боп келетін фразеологиялық тіркестердің номинативті мағынасы баяндауыш қызметінде белгілі бір қозғалыс процесін, соның қалай өтіп жатқанын, қандай белгілері барын көрсетеді. Мысалы: «А ты прежде время не горуй,– сказала она» («Фома Гордеев»). Осы фразаны «подожди» деген бір сөзбен алмастыруға да болар еді. Бірақ ондай жағдайда жазушы ойлаған көркемдік қасиет көмескі күйде қалады. Сөйлемнің көркемдігіне нұқсан келеді.

М. Горький фразеологизмдерді шығармашылықпен қолданады дедік. Мұның мəнісі қалай? Ол баяндалатын құбылыстың ыңғайына орай фразеологизмдерді əрқилы қызметке жегеді. Құрылысы, формасы өзгеруі де,

133

өзгермеуі де мүмкін. Ол автордың творчестволық мақсатына байланысты. Мысалы: «загребатъ жар чужими руками» деген фразеологиялық тіркесті талдағанда, мынадай жағдайды анықтаймыз. Мұнда «чужими руками» деген еркін тіркес семантикалық жағынан əлсіз байланысқан «загребать жар» дегенге омоним мəндес. Ал ауыспалы мағынасы жағынан бұлар фразеологиялық тіркес. «Загребать жар руками» дегенде əлі фразеологиялық бола алмайды. Ол үшін «чужими» деген сын есімді қосып, «руками» зат есімімен байланыстырғанда ғана фразеологиялық мағынаға көшеді.

Осы фразеологиялық тіркес сөйлемде басқа мүше-лермен байланыстырушы баяндауыш қызметінде жұмсалады. Мысалы: «А что ее Сонькой зовут это всем известно... И что она любит чужими руками жар загребатъ тоже все знают» («Фома Гордеев»).

Бірақ М. Горький бұл фразеологиялық тіркестің осы күйінде берер жалпы мағынасын қанағат етпейді. Оны белгілі бір құбылыстарды көрсету мақсатына жақындатып нақтылай түседі. Мұны ол «чужими» деген сын есімді басқа сөзбен алмастыру арқылы іске асырады. Дерексіз мағынадағы «чужой, чужими» сөзінің орнына «рабочих» деген нақтылықты танытатын сын есімді қолданады. Мысалы: «не удастся вам загрести руками, рабочих жар в свои пазухи... («Жизнь Клима Самгина»).

М. Горький сөйлемнің тұрлаусыз мүшесі қызметінде жұмсалатын фразеологизмдерді де едəуір қолданады. Бұлар атрибут мəніндегі фразеологизмдер. Сөйлегенде көбінесе анықтауыш рөлінде жұмсалады. Мұндай қызметте жұмсалатын көбінесе идиомдар, қарапайым фразеологиялық тіркестер, синтаксистік құрылысы əбден қалыптасқан фразеологиялық штамптар т.б. Бұ-

134

лардың стилистикалық қызметі тілдің көркем құралдары қызметімен тығыз байланыста болмақ. Мына мысалға көңіл бөліңіз: «Который человек сам за себя отвечать не может, значит – боится он себя, значит грош ему цена» («Фома Гордеев»). Осындағы курсивпен берілген фразеологиялық тіркес «человек» деген сөзге предикативті анықтауыш ретінде жанасып тұр.

Жазушы шығармаларында өз алдына жеке сөйлем ретінде қолданылатын фразеологизмдер де бар. Олар жай сөйлем болып та, күрделі сөйлемдерде не басыңқы, не бағыныңқы болып та келе береді. Сауаты бар Маякиннің қызына үйлен дегенде Фома былай дейді: «Но это – пустое дело. Всякая ржавчина очищается, ежели руки приложитъ...». Бұл – қоғамдық құбылыстарды, халық тұрмысын бұлжытпай танытатын фразеологизм.

Өз алдына жеке сөйлем немесе күрделі сөйлемнің бір бөлегі болып көбінесе мақалдар, мəтелдер, афоризмдер, цитаттар жəне қарапайым сөйлеу тілі формасындағы фразеологизмдер қолданылады. Жеке сөйлем болу үшін оның бастауышы мен баяндауышы болуы қажет екені белгілі. Бұлардың кəдімгі сөйлемдерден айырмасы оның грамматикалық құрылысында емес, фразеологиялық тұтастығында, яғни компоненттер жиылып беретін ауыспалы, астарлы мағынасында. Ал сол фразеологиялық мəн, мағыналық əр дегендеріңіз стилистикалық қызметті айқындайды. Олай болса грамматика жағынан қарағанда фразеологиялық тіркестер мен сөйлемдер арасынан алшақтық іздеудің қажеті жоқ.

М. Горький шығармаларындағы фразеологизмдердің көпшілігі құрылысы жағынан бастауыш, баяндауыш жəне сын есімнен болған анықтауышты болып келеді. Кейде «есть», «является» деген сияқты етістіктер түсіп қалып отырады. Мысалы, «бывший друг – злейший

135

враг», «Матъ – враг смерти» («Фома Гордеев»). Белгілі бір тұлғаның мінездемесін беріп тұрған бұл мысалдар жазушының əрқилы стилистикалық өң беруіне септігін тигізген. Алғашқының баяндауышы мінездемелік сипатқа ие. Қазіргі қалпында əшкерелеудің түрін стилистикалық өңмен беріп тұр. Мұндай қолданыстар өнімді келеді. М. Горький кейбір фразеологизмдерді стилистикалық мақсатта неше түрлі өң беріп, дамытып, түрлендіріп қолданып отырады. Сөйтіп фразеологиялық тіркестердің жаңа түрлерін жасайды. «Счастье – возможно полное удовлетворение потребностей» тəрізділер осыған дəлел.

Жазушы қолданған фразеологизмдердің біразы құрылысы жағынан бір құрамды сөйлемдер сияқты. Бұлардың негізгі ұйтқысы əртүрлі формадағы етістіктер.

«Золото огнем пробуют» дегенде ең басты объект зат есім. Ол бірінші орында тұр. Көптеген фразеологизмдер құрмалас сөйлемге бара-бар. Біріне-бірі басыңқы-бағыныңқы болып келетін екі сөйлемнен тұрады. Мысалы: «Волка не осудит господь, если волк овцу пожрет,.. но если крыса мерзкая повинна в овце – крысу осудит он».

Бұл келтірілген мысалдардан ұлы жазушының халықтық фразеологизмдерді мейлінше сұрыптап мол қолданғанын көреміз. Олардың əрқилы мақсатта, əртүрлі формада ғана жаратылып, жазушы тіліне стилистикалық ажар бергенін байқадық. Бұдан М.Горький өз шығар-маларында тек дайын фразеологизмдерді, мақал-мəтел, идиомдарды ғана пайдаланумен шектелген екен деп қорытынды жасауға болмайды. Осыларды твор-честволықпен еркін пайдалана отырып, өз тарапынан да мүлде жаңа фразеологиялық тұрақты тіркестер жасап отырған.

ПЕРИФРАЗ – ФРАЗЕОЛОГИЯНЫҢ

БІР САЛАСЫ

138

ПЕРИФРАЗ – ФРАЗЕОЛОГИЯНЫҢ ҚОМАҚТЫ

САЛАЛАРЫНЫҢ БІРІ

Лингвистиканың жеке саласы ретінде қалыптасқан фразеология жайында біраз зерттеулер бар. Негізі, «фразеология» деген термин «сөз орамдары туралы ілім» дегенді білдіреді. Ол грек тілінің phrazo «орам, сөз тіркесі», logos «ұғым, ілім» деген сөзі. Фразеология терминінің көп мəнділігі осы уақытқа дейін сақталып келген.

Лингвистика пəні ретінде фразеология тарихы М.В. Ломоносов еңбектерінде де кездеседі. Мəселен, ол «фразема», «идиома» жəне «тіркестің» сөзге жақын екендігін сезе келе, «фразема мен идиомдары» сөздікке кіргізу керектігін айтқан [116].

Ең бірінші рет фразеологияны лексикологияның жеке бөлімі ретінде қараған Ш. Балли болатын. Ол синхроникалық фразеологияның нігізін салған ғалым. Сондықтан да Ш. Баллидің концепциясы осы күнге дейін қолданылып келеді. Ол «фразеологические единства называется лексической единицей, которую можно сравнить с химическим соединением» деген Ш. Балли-дің бұл концепциясы – күні бүгінге дейін маңызын жоғалтқан жоқ [148].

Қазақ ғалымдарының арасында да тұрақты тіркес-тердің жалпы атауы ретінде В.Н. Телияның терминіне ұқсас ғылыми терминдерді ұстанатындары бар. Мы-салы, авторлар профессор М.Балақаев, Е.Жанпейісов, М.Томанов, Б.Манасбаевтар [171] мынадай пікір айтады. «Мағынасы жалпыға белгілі, грамматикалық байланысы жағынан бір бүтін единица болып, қолдануы дəстүрге айналған тұрақты сөз тіркестерін тіл білімінде

фразеологиялық орам немесе фразеологизмдер деп атайды». Авторлардың «фразеологиялық орам немесе фразеологизм» деп отырғандарына енетін тұрақты тіркестер – «идиома», «фраза», «мақал-мəтел». Бұған қалыптасқан тиянақты қос сөздерді де қосады.

Мұның бəрін саралап келгендегі мақсатымыз фразеологизмдерге тікелей қатысы бар тағы бір мəселеленің басын ашып алу еді. Ол – тіл білімінде перифраз деп аталып жүрген тілдік оралымдар. Ең алдымен, осы перифраз дегеніміз не, оның түрлері қандай, олардың фразеологизмдерге қатысы қаншалықты деген мəселелердің басын ашып алу қажет деп білеміз.

140

ПЕРИФРАЗДЫҢ ЗЕРТТЕЛУ ТАРИХЫНАН МƏЛІМЕТ

Перифраз мəселесіне қызығушылар көп болғанымен, оны түбегейлі зерттеп, түйінді пікір айтқандар шамалы. Тіпті мұның өзін дəйекті саралап, талдап беретін салиқалы еңбек те жоқ. Көбіне-көп əр алуан тақырып бойынша жазылған зерттеу жұмыстарында жол-жөнекей, жанамалай айтылып кететін пікір болмаса, бұл проблеманы тыңғылықты қарастырудың сəті түспеген.

Аздап болса да көзге ілінетін зерттеулерде ізденушілер перифразды лингвистиканың қай саласына жататынын анық білмейді. Қайсыбіреулер мұны фразеологияның объектісі деп қараса, екінші біреулер синтаксиске телігісі келеді. Кейде перифраз троптың жəне поэтикалық фигураның бір түрі деп те қарастырылып жүр. Яғни əңгіменің бұл жағы да əзірге айқын емес.

Перифраз – сөздердің бейнелі мағынада қолдану тəсіліне жататын көркем троптың бір түрі. Негізінде сөздерді перифраздық ыңғайда қолдану – бір нəрсенің, я құбылыстың атауын, оның өзіне сүйене отырып, басқа астарлы мағынада суреттеу. Басқаша айтқанда, күнделікті тұрмыс қажеттіліктерінен туындайтын жаңа ұғымдарға байланыты өмір шындықтарын, құбылыстың кейбір ерекше реңктерін айту тəсілі. Перифраз жалпы көркем шығармаларда сөздерге я сөз тіркестеріне бейнелілік сипат беру процесіне ғана емес, сол сияқты газет, журнал беттерінде де, техникалық жəне экономикалық əдебиеттерде де кеңінен қолданылады.

Жалпы алғанда, перифраз фразеологияның ерекше салаларының қатарына жатады. Себебі перифразда сөздерді бір-бірімен тіркестірудің өзіндік ерекшеліктері бар. «Поскольку любая (индивидуальная или группо-

141

вая) сочетаемость лексем является фактом языка, она должна быть предметом особого раздела языкознания изучающего закономерности сочетаемости лексем. Таким разделом мы считали фразеологию» [165]. Немесе: «Если имеет смысл провести порог, за преде-лами которого фразеосочетание становится собственно фразеологизмом, то таким порогом по нашему мнению, следует считать возникновение коннотативности. Фра-зеологизмами, таким образом, оказываются все соче-тания, в которых хотя бы одна семена не является отражением экстралингвистической сущности» [146].

Перифраз əр уақытта тұрақты сөз тіркесінен тұрады, əрі мағынасы коннотативті, сондықтан оның фразеология объектісі екенінде дау жоқ.

Біз перифразды фразеологияның ерекше бір тобы деп отырмыз, енді осыны дəлелдеп көрелік.

Сонымен, перифраз өзінің лингвистикалық мəніне қарай фразеологизмге жақын болады.

1. Бұл екеуінің де мақсаты тілге көркемдік, образдық, əсерлілік сипат беру, демек олардың антологиялық табиғаты бір (перифраз да, фразеологизм де – көркем-деуші құралдар).

2. Перифраз да, фразеологизм де номинативтік қызмет атқарады, яғни олар заттың, құбылыстың атауы, не солардың белгілерінің, қасиеттерінің атаулары ретінде қолданылады.

3. Перифраз да, фразеологизм де заттың, құбылыс-тың атын атағанда, əртүрлі қарым-қатынастарды білдіргенде, белгілі бір сөздермен лексика-семантика-лық байланысқа түседі. Бұл байланысты – метафоралық байланыс деп атауға болады. Метафоралық перифраз-дар əр түрлі жолдармен жасалынады:

a. заттың, процестің, құбылыстың түр-түсіне қарай жасалатын перифраздар. Мысалы: қар – ақ ұлпа (белый пух).

142

b. заттың, процестің, құбылыстың жасалынған материалына қарай болатын перифраздар. Мысалы: паровоз – от арба (огненная повозка).

c. заттың, процестің, құбылыстың сыртқы келбетіне қарай жасалынған перифраздар. Мысалы: шайтан – сары бала (рыжый подросток).

4. Перифраз да, фразеологизм де сөздің, сөз тіркесі-нің мағынасын толықтырып, кеңейтіп тұрады.

5. Перифраздың да, фразеологизмнің де құрылысы ұқсас болады. Екеуі де кем дегенде екі сөздің тіркесуінен жасалады. Екеуі де өздерінің лексика- грамматикалық сипатына қарай есім тіркестер, етістікті тіркестер болып жіктеледі, «сын есім + зат есім» моделі – перифраз бен фразеологизмдердің ең кең тараған құрылымдық түрі.

6. Перифраз бен фразеологизмнің стильдік қызмет-тері де бір-біріне жақын. Мысалы:

a. экспрессивтік орамдар;b. эвфемистік орамдар;c. ирониялық орамдар екеуіне де тəн.7. Сөйлем мүшесі ретінде екеуінің де қызметі

шектеулі.8. Перифраздардың да, фразеологизмдердің де сино-

нимдік варианттары көп болады. Мысалы: қар – ақ алтын, ақ ұлпа, ақ көрпе, ақ мамық.

Сонымен, перифраз да, фразеологизм де екі түрлі тіл-дік единица болғанымен, олардың антологиялық таби-ғаты бір, құрылымдық жəне семантикалық мінездемесі ұқсас. Сондықтан перифраз фразеология ғылымының объектісі болады деп есептейміз.

Тіл білімінде перифраз стилистика жəне фразеология тұрғысынан да зерттеліп жүр. Əлемдік тіл білімі тарихы-нан байқалатынындай антик заманнан бері қарасты-рылған. Перифраз – «сөздің көркі» («укращение речи»)

143

деген мағынаны білдіретін грек сөзі. Яғни ол тілдің айқындылығы, анықтылығы, дəлділігі, ықшамдылығы, əсерлілігі секілді қасиеттерін əңгімелейтін лексикалық қабат.

Ал канондар перифразды əсемдікті, əсерлілікті білдіретін образды көркемдеуші тəсілге жатқызып: «Никто, думаю, не станет сомневаться, что перифраза содействует возвышенности речи. Подовно тому, что в музыке основной тон звучит приятнее благодаря так называемым созвучием, так и перифраза часто вторит главным словом и весьма содействует общей красоте», – дейді И.В. Арнольд өзінің «Риторика к Гереннию» деген еңбегінде. Осы еңбегінде перифраздың басқаша да өзгешелігі айтылған: «Описательность есть способ изложения описывающий простую вещь посредством привлечения сложимых оборотов».

Осы сияқты пікірлерді басқа антик заманының авторларынан кездестіруге болады. Мəселен, Квинти-лиан: «Когда то, что может быть выражено одним или во всяком случае немногими словами, выражается многими, это называют перифразой, чем-то вроде словесного обихода, иногда необходимо именно в тех случаях, когда им прикрывают то, что будущи выска-зано прямо, звучало не крова; иногда же перифразы служат только целям красоты... ».

Бұл авторлардың «заттың жай атауын күрделі тіркеспен атауды перифраздар дейміз» деген пікірлерін біз де қолдаймыз. Бірақ Квинтилиан оның стильдік қасиетін таратып айтпаған.

М.В. Ломоносов та перифраз туралы осы талдауға сəйкес өз анықтамасын береді: «Парафразис есть изображение одного или немногих слов через многие, например: разоритель Карфагены вместо Сципиона...

144

Сей троп служит к распространению идей и оных важному приятному преставлению, а особлибо, когда действие или страдание какого-нибудь свойства или обстоятельства, часто вида или предыдующие или последующие, подовные либо противные вещи самого действия или страдания положены будут...».

М.В. Ломоносов антик авторлар мен өз заман-дастарының еңбегінен мысал келтіре отырып, пери-фрастикалық тіркестердің жасалу жолдарын анықтады. Бірақ М.В. Ломоносов өз еңбегінде бұл жолдың тек сыртқы жағдайын ғана ескертеді. Ол перифрастикалық тіркесті зат атауының орнына қайталаумашылыққа ұмтылу үшін қолданылады деген, бірақ бұл тіркестің көр-кемдегіш, əсерлегіш қасиетін ескермеген. А.А. Потебня өзінің «Из записок по теории словесности» деген еңбегінде перифразға мағыналық жағынан көңіл бөледі. Перифраз заттың, құбылыстың ең жақсы қасиетін суреттей келіп, эпитетке жақындайды, бірақ оның айырмашылығы заттың, құбылыстың жай атауымен қатар тұрмай, өз құрамындағы логикалық мағынаны эмоционалдық мағынамен ауыстырып тұруына бай-ланысты дегенді айтады.

Перифраздың эпитетке жақындығын, күрделі эпи-теттен перифрастикалық ұғымға ауысуын В. И. Харциев байқаған.

Зерттеушілердің көзқарасы семантикалық белгілеріне келгенде ғана əралуандана бастайды. Антикалық теорияда перифразды тек қана тілдік фигураға жатқызбай, оны күрделі метафора деп те есептеген.

О.С. Ахманованың «Лингвистикалық терминдер сөз-дігінде» перифразға: «а) описательное выражение, б) троп, состоящий в замене обычного слова, описа-тельным выражением» [117], – деген анықтама береді де, поэтикалық перифраз, перифраз-табу деп бөле қарайды.

145

Егер перифраз жоғарыда айтқандай, көркемдеуіш құралға жатса, əрине, бұл стилистика саласынан алысқа кете қоймайды. Өйткені стилистика дегеніміз – тіл материалдарын мағынасына, əсеріне қарай пайдалана отырып, ойды дəл ашық жəне тартымды етіп жеткізе білу үшін қолданылатын құралдар тұралы ілім. Перифраз сөзге, ойға көркемдік қасиет берсе, оны стильдік мағына демей, не деуге болады. Сондықтан да стилистер бұған көңіл бөлмей тұра алмайды.

70-жылдардың ортасында стилистика жөніндегі еңбектерде «метафоралық перифраз» термині қолданыла бастайды. Онда заттың, құбылыстың образды белгісі (сипаты – обозначение), екі не бірнеше сөзден құралып, метафоралық мағына беріп тұратынына назар аударылады.

Жалпы перифраз жəне метафоралық перифраздың стильдік мүмкіндігін зерттеудің нəтижесі əлденеше зерттеу мақалалар (А.Р. Обердорфер, 1870, 1983; И.А. Аникина, 1974; Д.П. Вовчок, 1974; А.А. Брагина, 1977, 1986) жəне диссертациялық жұмыстарда (И.З. Ильина, 1954; И.Л. Рапшите, 1973; Г.С. Розанова, 1973) қарастырылған. Зерттеушілер бұл еңбектерінде бірнеше мəселе көтереді.

Біріншіден, бұларда метафоралық перифраздың, көркем əдебиеттегі индивидуалдық поэтикалық мета-форадан айырмашылығы көрсетіледі. Бұл айырмашы-лықтар А.А. Брагинаның ойынша, метафоралық, пери-фраздың шарттылығы, əдемілігі, үйлесімділігі, таным-дылығына байланысты.

Екіншіден, перифраздың функциясы (С.Я. Макарова, 1972, 1973, 1976, 1977), аталған затты суреттеу қызметі; автордың процеске, затқа, құбылысқа, сонымен бірге, сатиралық жəне эвфемизмдік қызметі (Н.В. Романовская 1978), жайы қарастырылады.

146

60-70-жылдары орыс жазушыларының шығар-маларындағы перифраздың көркемдегіш мүмкіндігі зерттеле бастайды (В.П. Уткина, 1959; Н.Н. Иванова, А.Д. Григорьевна, 1969; Л.Н. Синельникова, 1973, 1975; О.С. Юрченко, 1983).

Бұл жылдары стилистермен бірге фразеологтар да перифразға көңіл бөле бастайды. Стилистер перифраз-ды тек тексте ғана көркемдеуіштің басты құралы десе, фразеологтар оны басқа фразеологиялық единицалармен ұштастырады, мағынасының тұтастығы жəне бөлшек-тенбейтіндігіне мəн береді.

Фразеологтар перифраздану мəселесіне жəне пери-фраз деп нені түсінеміз дегенге көбірек көңіл бөлген.

Б.В. Томашевскийдің еңбегінде «в описательных формулах, заменяющих обычное слово, могут быть слова «прямого и переносного» значения, а для поэтической речи более употребительны перифразы метонимического или метафорического типа» [221] деп перифраздың қасиеттерін бөліп көрсетеді. Оның бұл ойын дамыта отырып, П.Р. Гальперин: «Это такой стилистический прием, который в форменного словосочетания или целого предложения заменяет называние соответствующего пердмета или явления. Перифраз обычно выделяется одно из черт явлений, которая представляется в данном конкретном случае характерной, существенной... Наиболее частой и одновременно наиболее характерной функцией перифраза является функция дополнительной характеристики описываемого явления или предмета действительности» [147], – дей келе, перифраздың 3 тобын – логикалық, метафоралық жəне метонимиялық деген түрлерін атап көрсетеді. И.Р. Гальпериннің ойын-ша, перифраз дегеніміз заттың, құбылыстың өз атын атамай, оның қасиетін ғана образды немесе анықта-

147

малы түрде суреттеп көрсету. Бұл классификацияға тура мағыналы перифраз бен ауыспалы мағыналы пери-фраздар кіреді.

Ал профессор А.И. Ефимов перифразды образды синоним деп қарайды. Бұған оның «Для перифразы характерно переносно – иносказательное наименование лица или предмета употребления вместо обычных рече-вых средств, при помощи которых дается художествен-ное описание и создается образная характеристика предмета или явления» [156], – дегені дəлел.

А.Д. Григорьева перифразға: «Причинами, стимулиру-ющими перифрастиность речи, может быть и желание ввести запретные предметы в поэзию (перифраза как эвфемизм) и стремление к своеобразно понятой красивости, к речевому разнообразию, и желание создать особое настроение путем затушевывания предмет-ности, вещественности, материальности» [151], – деген анықтама береді.

А.Д. Григорьева, П.Р. Гальперин мен А.И. Ефимовтың көзқарасын қолдай отырып, перифразды поэзияда қолданудың кейбір себептерін де ашуға тырысады. Оның ойынша, суреткердің тыйым салынған заттарды поэзияға кіргізгісі келуі, немесе əдемілікке, сөз қайталамаушылыққа ұмтылуы, оқушы сезіміне əсер ету мақсаты перифраздың тууына түрткі болады. Біздіңше, А.Д. Григорьеваның бұл байымдауы дəйекті. Неге десеңіз, əрбір ақын өз шығармасының əсерлі болуын көздейді. Ал əдемілік (көркемдік) пен сезімге əсер ету образдылықтың басты белгілері. Бұл зерттеулердің қай-қайсысын алсақ та, перифраздың толық жəне қайшылықсыз жүйесін анықтап бере алмайды.

Ол перифраздың структуралық-семантикалық екі типін бөліп көрсеткен. Ю.А. Гвоздаревтің топтастыруы

148

өзінің логикалық жүйесімен ерекшеленеді. Дегенмен, бұл да толық деп айта алмаймыз, өйткені мұнда ол номинативтік мағынадағы перифраздар («город трех революции» [149] – Ленинград, «Родина великих живописцев» – Италия), яғни құрылымы сөз тіркестеріне ұқсас перифраздарды елемеген.

Осы шолудан байқалатынындай, зерттеушілер əр алуан пікір жетегінде болғанмен, бір түйінге келіп тірелетін сияқты. Осының өзінен-ақ бұл мəселені түбегейлі зерттеу қажеттігі көрінеді.

Жалпы А.А. Потебня мен В.П. Уткинаны қолдай отырып, біздің ойымызша, перифразға тек бейнелі көркем тіркестерді жатқызғанымыз жөн болар дей-міз. Бұндай перифраздар фразеологиямен тығыз байланысты. Бұл жайында В.П. Уткина өте құнды пікір айтқан: «Иносказательное выражение понятия может представлять собой словосочетание чисто индивидуальное, независимое, принадлежащее опреде-ленной личности, но вполне возможен такой случай, когда перифраза выражается с помощью словосочетания привычного, употребительного, обработанного в речевой практике коллектива и существующего долгое время в языке. Следовательно, понятие перифрастического оборота перекрещивается с различного рода фразео-логизмами» [227].

Перифраз – ерекше сөз тіркесі. Ол сөздің жай ғана эквиваленті емес, ол сөздің семантикасына бір жаңалық енгізе келе, затқа, құбылысқа қосымша түр, көрініс бе-реді. Осы орайда Т.А. Прокудинаның берген анықтама-сын да есте тұтқан жөн. «Перифраза – оригинальная комбинация слов, которая не имеет эквивалента среди свободных (переменных) словосочетаний обладающая целостным значением, соотнесенная с одним денотатом, являющая образным синонимом слов, но вносящая дополнительную информацию о предмете или явлении».

149

Ал Н.Н. Иванова перифраз туралы: « ... вопрос о перифрастическом выражении какого-нибудь явления, ...действия или процесса, является и вопросом о синонимических средствах», – дегенді айтады. Н.Н. Ива-нованың перифразды синонимдік тəсілмен байла-ныстыруын орынды пікір деп ойлаймыз. Соңғы 20 жыл ішінде осы пікірді қуаттайтын көптеген еңбектердің жазылуы (В.И. Зимин, 1963; И.И. Кирсанова, 1964; С.К. Бережан, 1973; И.В. Черкасская, 1976; А.А. Брагина, 1986; Т.Қоңыров, 1966) тіпті де тегін емес.

Перифраздың фразеологизмге негіз болатынын айта келіп, Л.Н. Синельникова А.И. Моложайды қолдайды. Ол атап айтқанда перифраз туралы: «Традиционных же перифраз в общелитературном языке т.е. перифраз единицы словаря не существует: возникнув в речи, так называемые традиционные перифразы, благодаря ре-гулярности, частоте употребления, приобретают черты, свойственные фразеологизмами », – деп жазады.

Сөйтіп, Л.Н. Синельникова перифраз бен фразеоло-гизм арасын айырып (перифраз – сөйлеу единицасы да, фразеологизм – тілдік единица), «дəстүрлі» (тұрақты) перифраз бен «индивидуалды-авторлық перифраз» дегенді түсіндіре келіп, перифраз бен сөз – денотат арасындағы синонимдік қатынасты талдай келе пери-фрразды 4 топқа бөліп қарастырады:

а) перифразы – логические синонимы («работник полей» – колхозник):

б) перифразы – соотносимые с синекдохой («люди в синих шинелях» – милиционеры):

в) перифразы – тождество («первооткрыватель радио» – А.С. Попов).

г) перифразы, называющие и экспресивно харак-теризующие денотат («желтоволосый отрок» – месяц).

150

Л.Н. Синельникованың классификациясында тек есім (именные) перифраздар ғана қаралып, етістікті пе-рифраздар (глагольные) ескерілмейді. Бұл – автордың кемшілігі. Шындығында, ондай перифраздар көп-ақ. Мəселен, етістіктің перифрастикалық формалары тюркологияда біраз зерттеушілердің назарына іліккен. М.С. Михайлов бірінші рет бұл формаға анықтама беріп, оның жасалу жолдарын жəне мағыналық типтерін ажыратып көрсеткен. Д.Г. Тумашева қандай тіркестерді перифрастикалық форма деп атау керек екенін жəне «бол» – көмекші етістігінің көмегімен жасалатын тіркестерді қарастырған. Ал К.Сулайманов пен К.А. Тұрсынқұлова етістіктің перифрастикалық форма-ларын, құрылымдық түрлерін ашып көрсеткен.

Белгілі бір жазушының тілін зерттей отыра, пери-фразға жанамалай тоқталып кеткен тілшілеріміз де жоқ емес. Мəселен, Т.Қоңыров Сəкен Сейфуллин тілін зерттегенде перифразды образды синонимдер деп, оған мынандай анықтама бере кетеді: «Перифраз дегеніміз – затты, процесті, құбылысты өз атымен атамай, басқаша атау əрі соның негізінде бір қасиетін келтірінді мағы-нада қолдана отырып, соны образды түрде сипаттау, анықтау» десе, Қ.Мұхамеджанов: «Қазіргі қазақ тілін-дегі сөздердің ауыс мағынасына жатқызып, заттың, құбылыстың, процестің атауын оның өзіне тəн белгілерінен басқа астарлы мағынада суреттеу əдісі», – дейді.

Ал К.Шəменов С.Торайғыров тілін зерттей келе перифразды емеурін деп алып, оны символ, аллегориямен ұштастырады да, оны көбінесе сатиралық сипатта болады деп түйеді.

Тіл білімінде А.А. Потебня: «Перифраз дегеніміз суреттеп атау, қомсынып айтсақ, айналсоқтап сөйлеу» («Перифраз – описание хуже обиняк, речь околицею,

151

окололичнословие») деп анықтама береді. Əйгілі ғалым Ш.Балли перифразға берген анықтамасында «қайта айтып беру» (повторение), «қайталап айтудың кеңейтілген түрі деген. Қазақ тіл білімінде осы ойды айтқан академик З.Қабдолов «қайта айтып беру» дейді. Проф. Ə.Болғанбаев өзінің «Синонимдер сөздігінде» жазған кіріспе сөзінде перифраздар синонимдерді қолданудың тағы бір тəсілі деп көрсетіп, жеке сөздің орнына оның түсінігін сыпаттап беру деп анықтама береді.

Қазақ тіл білімінде перифраз мəселесінде кеңірек тоқталған профессор Р.Сыздықова көріктеу құрал-дарының ішінде көп айтылмайтыны перифраз деп, оның себебі біртектес троптық категорияларды бір-бірінен дəл ажыратушылықтың жоқтығынан деп көрсетеді. Өзінің «Абай шығармаларының тілі» деген еңбегінде перифраздарға талдау жасай келе, ұлы ақынның тіліндегі перифразды қолданумен қатар (өмірді «бұлдыр заман» деуі: «қайта айналмас, жаңғырған бұлдыр заман», «сұм жалған», «қайран дəурен» деуі: Бір қызық ісім екен сұм жалғанда, Қалжыңдасып өткізген қайран дəурен), перифрастикалық тіркестердің небір ойға келмейтін түрлерін жасайтынын сөз етеді. Мысалы: «соқтықпалы, соқпақсыз жерде өстім» деп, Абай өзі өскен ортаны, өзін қоршаған сол кездегі əлеуметтік, қоғамдық ой-пікірді айтып отырса, əбден қажыған кезін, өзінің бір жабырқау күйін ақынның «сұрғылт тартқан бейуақ» деп беруі тіпті əсерлі бейнелеу деп таниды. Проф. Р.Сыздықова, сонымен бірге Абайдың жаңаша жасалған перифраздарында Пушкин мен Лермонтовтың əсері байқалатынын дəлелдейді.

Шынында, Абай тіліндегі перифраздар өзіндік ерекшелігімен бой ұрып тұрған, бейнелі, көркем, жаңашыл – өте шебер жасалған жəне қисынымен

қолдауын тапқан тіркестер. Олардың эстетикалық құндылығы осында деп көрсеткен проф. Р. Сыздықова перифразға «құбылыстың, заттың, айрықша белгісін ерекшелеп, айқындап, оны сипаттап көрсету» [220] деп анықтама береді.

Сонымен, біз барлық тілшілеріміздің еңбектеріне, энциклопедия мен сөздіктерге сүйене отырып, перифраз туралы өзіміздің көзқарасымызды ортаға салып, бір анықтама беруге тырысып отырмыз. Яғни перифраз дегеніміз – затты, процесті, құбылысты өз атымен атамай, басқаша атау əрі соның негізінде сол заттың, процестің, құбылыстың ең негізгі бір қасиетін келтірінді мағынада қолдана отырып, соны образды түрде сипат-тау, анықтау.

153

ПЕРИФРАЗДЫҢ ТІЛДІК ТАБИҒАТЫ

Өрбітілген біраз пікір бар болғанымен, перифраздың тілдік табиғаты, оның лингвистикалық статусы əлі күнге шейін толық шешімін тапқан жоқ.

Перифраз дегеніміз – затқа, құбылылысқа, процеске суреттемелі түрде ат қою. Перифраз – лингвистикалық единица. Себебі біріншіден, ол міндетті түрде тұрақты сөз тіркесінен болады, екіншіден, оның семантикасы келтірінді (коннотативті) мағынада жұмсалады. Сөзді перифрастикалық мағынада қолданғанда, заттың тек жеке бір айрықша белгісі ғана алынады да, басқалары ескерілмейді. Үшіншіден, тілде бұрыннан қолданылып келе жатқан узуалды (тұрақтанған) перифраздар бар да, көркем шығармаға тəн жеке авторлық еркін (оказионалдық) перифраз бар. Алғашқысын жалпы тілдік, соңғысын стильдік құбылысқа жатқызамыз. Перифраздың өзіне тəн бір ерекшелігі – тура мағынадағы сөздердің тіркесі арқылы екінші бір жаңа ұғымды суреттеуі. Бұл жағынан ол басқа көркемдеу, бейнелеу тəсілдірімен – метафора, метонимия, синекдоха, табу т.б. мағына жағынан ұштасып жатады. Айталық, бір заттың екінше бір затпен өзара функциялық ұқсастығы да перифраздық сөзге мəн беруге негіз бола алады. Сондай-ақ, перифраз тура мағынадағы бір сөзбен я белгілі бір сөз тіркесімен берілетін ұғымды бірнеше сөздер арқылы сипаттап суреттейді. Мысалы, бидай, мақта, жол деген ұғымды ақындар былайша перифраздаған.

Қырманда алтын, қызыл маржан,Жайнайды жаратылыс берген сыйдай (С.С.).

Ағылып паравоздар бірде тынбай,Тасыған алтын астық, көмір мұнай . . .

154

Тау, тасты көктеп өткен жаңа жолдарЖерімнің бейне күре тамырындай (Ж. М.).

Қарағай, қайың, тал, терек,Тамылжыған ну алтын.Ақ мамықтай мақтасын,Ақықтайын ақ алтын (Ə. К.).

«Қызыл алтын», «қызыл маржан», «алтын астық» дегендер бидайдың перифраздық атауы болса, «ақ алтын» тіркесі – мақтаның, ал «күретамыр» – жолдың перифраздық атауы. Бұл тіркестер үнемі, жиі қолданудың арқасында құлаққа үйреншікті узуалды перифраздық қолданысқа айналып кеткен. Олардың жалпы мағы-насы контексте айқындала түседі.

Далаға жайып көк жібек,Өзен болып өзі мөлдіреп,Гүл болып өзі мөлдіреп, Көктем сұлу келеді,Құшағын жайып елжіреп (С. Мəуленов).

Жауыны жауып, жасылыЖарқылдайды – жаз кепті (І. Ж.).

Құйылып гүлдергеАйдан саулап аппақ сүт (С. Мəуленов).

Көп болды еркін желмен асыр салыпКөңілдің ұшпағалы көк дөнені (С. Мəуленов).

Бұл «көк жібек», «жасылы жарқылдайды», «аппақ сүт», «көңілдің көк денені» сөз тіркестері шөпке,

155

жапыраққа ай сəулесін, көңіл күйге суреттемелі ат қойып, метафоралық перифраздар жасаланып тұр.

Жан-жануар ұлы анасы –Төсі сүтті қара жер,Жас босанып буланадыТөсін ашып ағып тер (С.С.).

Жердің аппақ төсегі –Жаңа жауған жатыр қар (С. Мəуленов).

Əуенің диірмені түнде жүріп,Тастады ақ ұлпаға жерді көміп (І. Ж.).

Жарқ етіп аспанында көк семсері,Көктемнің басын шайып өтсе селі (С. Мəуленов).Келеді алтын сағат көтеріліп,Бастауға кең əлемінің жұмыс күнін (сонда),

Дағдылы қараңғы түн қырандары,Көптерді түнделетіп алып жүрді (С.С.),

Ортамызда отыр Сəкен –Ақындардың аққуы (С. Мəуленов).

Бұл асты сызылған сөз тіркестері «ұлы ана» бейнелі түрде жерді сипаттап тұр, логикалық тұрғыда «ұлы ана» екені рас. Ал қардың – «ақ ұлпа», «жердің аппақ төсе-гі» екеніне, ойлап қарасақ, таласы жоқ, бұл да логика-лық тұрғыда дұрыс сипаттама. Осы тіркестердің бəрі де коннотативтік метафоралық перифраздар. Перифраз жасау үшін заттың, құбылыстың бір қасиетіне сүйену қажет. Бұл сөз тіркестері жеке автордың өз тіліне ғана

тəн болғандықтан, окказионалды перифраздар болады. Ал ақ ұлпа, алтын сағат, түн қырандары коннотативті сөз тіркестері еркін перифраздан тұрақты перифразға айналып, узуалдық типте қолданылып жүр.

Қорыта келгенде перифраздың құрылымы – тұрақты сөз тіркесінен: екі мүшелі жəне көп мүшелі немесе сөйлем түрінде болады. Мағынасы келтірінді, ауыс коннотативті мағынада (метафоралық, метонимиялық, синекдохалық, табу) қолданылады. Үшіншіден, тіркестер эмоционалды-экспрессивті сипатта болады. Мазмұны бейнелі, əсерлі келеді.

157

ТІЛДІК (ТҰРАҚТЫ) ЖƏНЕ ПОЭТИКАЛЫҚ (ЕРКІН) ПЕРИФРАЗДАР

Сөйтіп перифраз дегеніміз – кем дегенде екі сөзден тұратын бір заттың, процестің, құбылыстың суреттемелі атауы болып табылатындықтан, көп жағдайда келтірінді мағынаны білдіретін ерекше сөз тіркесі екені белгілі болды. Осы тұжырымды ойды берік сақтай отырып, перифраздық сөз тіркесінің лингвистикалық табиғатына үңіліп, оның басқа троптармен байланысын, қарым-қатынасын ескере келе жəне бізден бұрынғы зерттеулерге (А.Григорьевна, Н.Н.Синельникова) де сүйеніп, пери-фраздарды тілдік (тұрақты) жəне поэтикалық (еркін) перифраздар деп екіге бөліп қарастыруды дұрыс деп таптық.

Күнделікті сөйлеу мен жазу тəжірибесінде көптеген жаңа сөз тіркестері, соның ішінде перифраздар да пайда болып жатады. Олардың кейбіреулері жиі қолданылудың салдарынан тұрақтанып фразоелогизмдік мағынаға ие болады да, келе-келе тілдік (узуалдық) перифраздарға айналады. Ал сөйлеу (речь) процесінде пайда болған перифраздардың көпшілігі дерлік еркін (окказионалдық) перифраздар ретінде қалып қояды.

Енді біраз мысалдарға талдау жасап көрелік.

Қалтырады отарба,Болды безек дөңгелек (І. Ж.).

Ақ бикешті майға салып жесе, жақсы болар еді (Диал.),

Ақ таяғын артына қыстырып, сиыр өргізетін Байбол отағасы да көрінбейді (Ж. А.).

Ел аузында, ескі көз қарттар арасында атақты сері Ақан жайлы айтылып жүрген таңдай қақтырып, көзге жас шақыратын талай əңгімелер бар («Қаз. əдеб.»).

158

Нағашы атасы, ауылдың кəрі көз, кəнігі диқан – Өтеке сияқты ақсақалдар күріш еккен кезде, Орынкүл əлі жұмысқа араласа қоймаған (9-шы шежіре).

Орманда түн ішінде жол білмесеңМерт болмай өту қиын аман-есен (С.С.).

О да құдай пендесі,Түспей кетер деймісіңТəңірінің құрған тезіне (Абай).

Тап ортамнан Қарағанды кең қайнаған,Таусылмас қара алтыным жер бойлаған. Өрбіген қалың байлығы Қарағанды,Болады деп бұрын мұндай кім ойлаған? (Қаз. сов. əнд.).

Əкей болса марқұм болып кетті (Ж. А.).

Бірінен-бірі бөлек пе,Иемнің əділ бендесі (Абай).

Осы мысалдардағы асты сызылған тіркестер тіл-дік (тұрақты) перифраздар болып табылады. Бұл перифраздар тілде жиі қолданылудың арқасында тұрақтанып, узуалдық сипатқа ие болған.

Егер құрылысына көз жүгіртетін болсақ, онда мынаны аңғарамыз: «ақ бикеш», «кəрі көз», «қара алтын», «ескі көз» сөз тіркестері «сын есім + зат есім» моделі (бұл модель ең көп тараған түрі) бойынша жасаланып, мағынасы келтірінді мəнді білдіріп тұр. Ал «отағасы», «отарба», «құдай пендесі», «иемнің пендесі» деген перифраздар «зат есім + зат есім» моделімен жасалынып, алғашқы келтірінді мəні солғындап, номинациялық қызмет атқаруға ауысқан. Ал «мерт болмай», «марқұм

159

болып кетті» тіркестері «етістік + көмекші ет. бол + афф.» моделімен жасалынып, белгілі бір процесті суреттейтін етістікті перифраздар болып табылады. Бұл тіркестердің бəрі тұрақты, семантикасы келтірінді мағынада.

Табиғаттың бал бөбегі,Ойнап көктің бұлтын ашып,Боз ат мінген таң келедіАла тозаң бұрқыратып (С. Мəуленов).

. . .Арғымақтай жалбыр жалын сілкініп,Көл бетінен көшеді жай жылысып (Сонда).

Пай, пай, пай неткен өлең гүрілдегенБезілдеген сырлы шектер дірілдеген (Сонда).

Наданның көңілін басып тұр,Қараңғылық пердесі (Абай).

Жамылып жасыл барқыт асыл құндызТүрленген тоты құстай тау көркем (І. Ж.).

Көктемнің желі жұлқынып,Жыртылып қыстың көйлегіБұлттарын айдап бұрқырап,Күркіреп аспан сөйледі (С. Мəуленов).

Əуенің тиірмені түнде жүріп,Тастады ақ ұлпаға жерді көміп (І. Ж.).

Жиырма тоғызы міне апрельдіңКөк торғын жамылғаны қара жердің . . .Киініп ағаштар да жасыл тонынЖоғалған жер жүзінен қысқы көрік (І. Ж.).

160

Сарыарқасы солқылдап,Балхаш, Арал толқындап,Жер желіні иіп тұр (Сонда).

Михнатты, былғанышты жерге түсіп,Кіршіксіз аппақ таза болдың перде (С.С.).

Сұлудай толып бұралған,Жібекке жасыл оранған (Сонда).

Дер едің еріген бал бар мінезі,Жылы жел ескен – тəтті сөзі (Сонда). Жоғарыда келтірілген сөз тіркестері – ақынның

өзіндік қолтаңбалары. Əр ақын, əр шешен өзінің өмірге көзқарасына, оның жан-дүниесіне, тіл байлығына қарай, əр затқа, құбылысқа суреттемелі, көркем ат береді. Осыған орай күнделікті сөйлеу практикасында еркін перифраздар тілде көптеп пайда болып жатады. Еркін (поэтикалық) перифраздар көркем шығармаға көтеріңкі əсер, бейнелі сипат беріп тұрады.

С. Мəуленовтың күнді «бал бөбек», толқынды «жалбыр жал», домбырына «сырлы шек» деуі əрі көркем, əрі бейнелі. Бұлардың құрылысы тұрақты тілдік перифраздармен бірдей, бір-бірінен ешбір айырмасы жоқ.

«Бал бөбек», «жалбыр жал», «сырлы шек», «ақ ұлпа», «көк торғын» перифразды – «сын есім + зат есім» моделі бойынша жасалған. «Күркіреп аспан сөйлейді», «жасыл жібекке оранған», «жасыл тонын киініп», «бал мінезі еріген», «жазғы жел ескен» перифраздары – «сын есім + зат есім етістік» моделі бойынша жасалған етістікті перифраздар. Бұлардың бəрі де келтірінді

мағынада жұмсалып, шығарма тілін бейнелей, көркемдей түскен.

Тұрақты (тілдік) перифраздармен мен еркін (поэтикалық) перифраздардың құрылысы бірдей болады деген біздің жоғарыдағы пікірімізді осы мысалдар толығымен дəлелдейді. Бұлардың семантикасында да айырмашылық жоқ. Екеуі де бір затқа, яғни құбылысқа суреттемелі бейнелі ат қояды. Яғни қарапайым ұғым айшықты, өрнекті мəнге ие болады. Демек, бұл екеуінің айырмашылығы олардың қолдану мүмкіндігі мен аясында ғана, яғни олардың узуалдық жəне окказионалдық сипатында ғана.

162

ПЕРИФРАЗДАРДЫҢ ҚҰРЫЛЫМДЫҚ ТИПТЕРІ

Перифраздардың құрылысын ашып көрсету үшін біз бұл жерде синтаксис саласына да барғыштаймыз. Алайда бұл біздің перифраз фразеология объектісі дегенімізден бас тарту емес.

Қазақ тіліндегі перифраздарды құрылымдық типтерге топтастырғанда, есім перифраздар жəне етістікті перифраздар деп екі топқа бөлдік. Есім перифраздар өз ішінен екі мүшелі, үш мүшелі жəне көп мүшелі болып үш топқа жіктеледі. Екі мүшелі есім перифраздарды «зат есім + зат есім», «сын есім + зат есім», «сан есім + зат есім» деп үш құрылымдық топқа жіктедік. Енді əр топқа жеке-жеке тоқталып, олардың құрылымдық жəне семантикалық ерекшеліктерін сипаттап көрелік.

ЕСІМ ПЕРИФРАЗДАР

Проф. Т. Сайранбаев өзінің «Сөз тіркесі мен сөйлем синтаксисі» деген кітабында сөз таптарының сөз тіркестеріне қатысы туралы айта келіп, сөз тіркесін үш тобын атады.

Олар: 1) əр сөз табының негізінде қалыптасқан сөз тіркестері; 2) бір сөз табының негізінде қалыптасқан сөз тір-

кестері; 3) бір сөздің қайталануы негізінде жасалған сөз тір-

кестері. Ол сөз таптары – сөз тіркестерін құрастыруда басты

тұлға деп түсінеді. Проф. Т.Сайранбаев осы еңбегінде зат есім мен есімдердің байланысу формаларын анықтайды. Олардың қабыса, меңгеріле байланы-сатынына, сонымен бірге сөз тіркестерінің əрқайсының

163

өзіндік ерекшеліктеріне тоқталады. Осы сияқты қазақ тіл білімінде зат есім мен өсімдіктердің тіркесуін проф. М. Балақаев бұдан да бұрынырақ қарастырған. Ол зат есімді сөз тіркестерінің өзіндік тіркесу заңдылықтарын зерттеген. Осы еңбектерге сүйене отырып, біз де перифраздарды есім перифраздар жəне етістікті перифраздар деп екіге бөлдік. Екі мүшелі перифраздар екі сөзден тұрады. Бұл тіркестерді біз олардың мүшелерінің орын тəртібіне қарай жəне олардың лексика-грамматикалық мағыналарына қарай төмендегідей модельдер төңірегінде қарастырдық.

ЕКІ МҮШЕЛІ ЕСІМ ПЕРИФРАЗДАР

А. 1) «зат есім + зат есім» моделінің өзі грамматика-лық тұрғыдан бірнеше құрылымдық типтерге бөлінеді:

«зат есім + зат есім»: бұл модельмен жасалған перифраздардың көбі біріккен сөздерден тұрады. Мысалы: отарба, төраға, отаға.

Түстім келіп метроға,Домбырамды өнгеріп,Жөнелді алып отарба,Жұлдызы жанған дем беріп (Ж .Ж.).

Мұнда зат есімдер бір-бірімен еш бір жалғаусыз байланысқан. Осы үлгімен жасалған перифраз мүшелерінің арасындағы байланыс бекем əрі олар көбінесе тұрақты сипатқа ие болады. Сөйтіп тұрақты узуалдық перифраздарға айналады.

2) «зат есім + зат есім» (тəуелдік тұлғалы): отағасы, дəулет құсы, жыр бабасы, тарлан жорғасы, құдай құлы, түн еркесі.

164

Мысалы: Мен емес ертегінің қариясы,Мен емес, үй ішінен үні шықпас,От басында отырған отағасы (А. Л.).

Жүректе жара, баста мұң,Түнерді тұнық аспаным.Қайран менің бас ием,Сорлыңды кімге тастадың (М. Мақатаев).

Дəулет құсы қонды басыңа,Қыдыр келді қасыңа.Бақ үйінде түнедіңАлыста тоят тілегің (Б. ғ. ж.).

Қарағай шанақ, қаз мойын,Домбыра алған Шөжеден.Шернияз, Бұқар, СүйінбайЖыр бабасы демеген (Жамбыл.).

Қазақтың тарлан жорғасыӨлеңнің көркем ордасы . . . (сонда).

Бар еді сол кісінің бір жақсы ұлы,Қаза жетіп өліпті сол бір жылы.Жесір қалған келінін Қодар алып,Қылмайтын істі қылған құдай құлы (Шəкəрім).

Балауса бел, құба жон, бал құрақтан,Шəйі самал желпиді балбыратқан.Бала бұлақ беймаза түн еркесі,Құла тайын құздардан қарғылатқан (М. Мақатаев).

Бұл тектес құрылымдық типтермен жасалған перифраздарға мысалды көптеп келтіруге болады.

165

Бұларға тəн грамматикалық ерекшелік сол: оның мүше-лерінің бір-бірімен матаса байланысуы жəне оның бі-рінші мүшесінің міндетті түрде ілік септігінің жасырын (имплицитті) формасында, ал екінші мүшесі міндетті түрде тəуелдік жалғауының үшінші жағында ашық (эксплицитті) формасында тұруы. Бұл құрылымдық типтің мүшелері де бір-бірімен нық байланыста бола тұрып, соның нəтижесінде олар жартылай тұрақты сипатқа ие болып, кейде тұрақты (узуалды), кейде еркін (окказионалды) перифраздар жасайды.

3) «зат есім (ілік) + зат есім» (тəуелдік): көктің кемесі, қайыңдардың көйлегі, толқынның арғымағы, малдың патшасы, сөздің патшасы, суымның тұнығы, өлеңнің ордасы т.б. Бұл сөз тіркестері бір-бірімен матаса байланысады.

Сөгілді бұлттың көбесі,Көрінді көктің кемесі.Алатау тұрды асқақатап,Аспанды тіреп төбесі (М. Мəуленов).

Желмен ұшып қайыңдардың көйлегіКүркіреген күн мен аспан сөйлейді (Сонда).

Жаздың демі,Дерттің емі лебі тиген соң (С.С.).

Шұлғи тартқан сұлығын ту асаудай,Арындайды толқынның арғымағы (С. Мəуленов).

Жылқы – малдың патшасыТүйе – малдың қасқасы (Мақал).

166

Өлең – сөздің патшасы, сөз сарасы,Қиыннан қиыстырар ер данасы,Тілге жеңіл, жүрекке жылы тиіп,Теп-тегіс жұмыр келсін айналасы (Абай).

Қазақтың тарлан жорғасыӨлеңнің көркем ордасы.Ойдың терең арнасы,Жырдың асыл қазынасы (Н. А.).

Бұп-бұлтық өкшеңменен тебінесің,Ұмтыласың, шалқалап Баданадай көздері бақырайып,Ей, өмірдің қонағы, не білесің? (М.Мақатаев).

Неге, неге ? Білмейсің. Мен білемін,Мен айтайын кезегім келді менің.Ей, өмірдің даңғаза қуанышы,Түсінерсің бір кезде, сендіремін (Сонда).

Махаббатын қыз Бану күйеледі,Бағдат барып, қайыңға сүйенеді,Керуен тартыпты батыс жаққа,Кер тырналар – аспанның түйелері (Сонда).

Тауы – құмға, Айналған жаны – мұңға,Қорғаушыңды, аққуым, таныдың ба?Неге сонша телміріп көп қарадың,Мият тұтып, мұң шағып, жалыну ма?Пана таппай жалғанның жарығында (Сонда).

Адамның бағзы арманы –Жұлдыздар қайда манағы?

167

Аспанның лағыл маржаны,Мұхитқа батып барады (Сонда).

Жоқ сөндірме, сөндірме, жыламан да,Қуаныштан мұң жуық тірі адамға.Дариясы өмірдің шайқалмайды,Дəрмені жоқ бір пенде жылағанға (Сонда).

Жетер енді, жел сөзді желпіді інің,Жолаушы аға, барсың ба, мен тірімен.Атын былғап, аман- сау жүрсін бе сен,Қазақтың қасиетті кемпірінің? (Сонда).

Жұмабай деген бала тұла бойым тұңғышым еді – дейді ол сырласып отырып – отымның алды, суымның тұнығы еді (С.М.).

Бұл моделі бойынша жасалған перифраздар да баршылық. Олардың бірінші мүшесіне ілік септігінің жалғауы, екінші мүшесіне тəуелдік жалғауы ылғи да ашық (эксплицитті) түрде жалғанады. Бұл перифраз мүшелерінің арасындағы мағыналық байланыстың «кездейсоқ», «ойламаған жерден» болатынынан болса керек. Өйткені бұлар таза поэтикалық метафорға негізделген. Ақын, жазушының өмір танымына, талантына байланысты метафораның небір өзгеше түрлері пайда болып жатады. Мəселен, С. Мəуленов қайыңның «қайыңдардың көйлегі», С. Сейфуллин сайғақты «жаратылыстың баласы» десе, басқалар оны «қайынның желегі», «жаратылыстың перзенті» (варианттары көп) деуі əбден мүмкін ғой. Міне, осыдан болса керек, бұл тектес перифраздар көбінесе еркін (окказионалды) сипатта болады. Олардың тұрақты

168

(узуалды) деңгейге көтерілуі өте сирек. Бірақ оңдайлар жоқ та емес. Мысалы, «Қайда барсаң Қорқыттың көрі», «атаңның басы», «қасқырдың аузы жесе де қан, жемесе де қан».

... Қаз қатар дəрігердің шипасы тұр.Ішпепті.Қаз қалпында менсінбейді (М. Мақатаев).

Вальпарайсо ілесіп бара жатыр,Бостандықтың құрбаны – өліктермен (Сонда). Ə. «сын есім + зат есім» моделімен жасалған пери-

фраздарда грамматикалық тұрғыдан бірнеше құры-лымдық түрге бөлінеді:

1) «сын есім + зат есім»: жасыл көрпе, ақ қант, ақ орда, қара арғымақ, ауыр кілем, ақ сиыр, т. б.

Бұл заманның сол заман,Күннен – күнге түрленген.Ақ ордалар ойран бопАқ сүйектер сүрінген (І. Ж.).

Жылқыда өрен жүйрік қара арғымақ,Мойыны жануардың бунақ-бунақ,Айылын екі жерден мықтап тартып,Кетеді қамшы бассаң зулап-зулап (Қ. Ж.).

Сатайын десем ауыр кілем,Сатпайын десем тəуір кілем (Сонда).

Ақ сиыр тұрып кетер,Қара сиыр жатып қалар (Сонда. Қардың кетуі).

169

Кішкентай ақ безер,Жер дүниені кезер (Сонда. «Күміс ақша»).

Жалын мен су барып-барып басылсын,Мөлдір моншақ жағаға кеп шашылсын (М. Мақатаев).

Көзіңнің жасын көрмесем екен сенің мен,Қайғыңнан сенің қабырғам талай сөгілген.Қара көзіңнен қара моншақтар төгілген,Қалған тұқыммын – қара моншақтан себілген (Сонда).

Жазира, жасыл кілем, өрнектеген,Туған жерге, дариға, жер жетпеген (М. Мақатаев).

Адам тіктеп көре алмас күннің көзін,Сүйіп, жылып тұрады жан лебізін.Қызыл арай сары алтын шатырынаКүннің кешке кіргенін көрді көзім (Абай).

Піскен түйнек сенде бар,Алтын кездік менде бар,Əуестікке қолға алып,Жаздырмаққа келгенмін (Ер Қосай).

Мына модель бойынша жасалған мысалдарға көз жүгіртетін болсақ, оның ішінде тұрақтаған перифраздар да, еркін (поэтикалық) перифраздар да кездеседі екен. Бұл қазақ тіліндегі ең көп тараған түрі. Бұл модельдің бір-бірімен қабыса байланысқан түрі.

2) «сын есім + зат есім» (тəуелдік): бұның мүшелері бір-бірімен матаса байланысады. Тіркестің екінші мүшесіне тəуелдік жалғауы жалғанып жасалынады.

170

Көк лағым көгенде тұрып семірген (Қарбыз).

Қара күшігім қабаған,Артына киіз жамаған (Қақпан).

Сайлардан самал ескенде,Алыстан Ай кеп, Шыңдарын,Ақ сəлдесін шешкенде, Керуен – бұлттар көшкенде ... (М. Мақатаев).

Айқұш-ұйқыш зарядтар дір еткенде,Тамыр бойлап, ток ойнап жүректерде,Ақ моншасын аспан да шашып алып,Нұр жамырап жөнелсе түнектерде (Сонда).

Əлдилеп ақ төсінде, бермей тыным,Ақ айдын ақ мүсінін тербейтұғын.Бұл көлге мылтық алған саятшы емес,Тірі жан аяқ басып келмейтұғын (М. Мақатаев).

3) «сын есім + зат есім (септ.)»: Бұлар тіркестің екінші мүшесіне септік жалғауының біреуінің жалғануы арқылы жасалады.

Жанында жайдың оты жарқылданған,Табанда тап берсе жау тартынбаған.Халықпыз ақ алмасты айға жанып,Күл қылып жауды талқандаған (А. Ж.)

Оңаша, жалғыз, отырмын жұмсақ мақпалда,Қоямын қарап, жеңешем кеткен шатқалға.Оңбаған ойлар, оралып жатыр қайтадан,Сонау бір өткен, сонау бір сұрқай шақтарға (М.Мақатаев).

171

Аппақ қыстың бояуы,Аппақ қыстың бояуы,Ақ көрпеге орайды,Ақ қар байтақ даланы (С. О.). Талма түс. Маздап тұр шуақ күн.Көркін-ай көк, жасыл құрақтың.Саялар жандарын сиырлар,Жағасынан паналап суаттың (М. Мақатаев).

Сүйінші бер дегендей бір толықсып,Сыбырлайтын «Жетім көл» Алатауға.Тына қалып бұлбұл жаға – талда,Қарайтұғын айдынға, ақ отауға (Сонда).

Б. «сын есім + зат есім». Бұл модельмен жасалған перифраздар онша көп болмағанмен, ептеп кездеседі.

Қартқожаға да бір төрт сирақ табылды (Ж. А.).

Көрсе көзің алар тыныс,Екі сəулем ерке еді (С.С.).

Екі кербез қатар түзепКөлдің келді шетіне (С.С.)

Күміс суды жұмсақ сызып,Екі сұлу сыланды (Сонда).

Тоғыз белбеу, қос жібек,Екі мұрын, бір шүмек,Өлсем де « Көк кептерге» бір соғайын,Қу тақтай екі шекті əпер бері!Аузыма айырыларда сөз салмасаң,Қонғаның өлең шіркін бекер ме еді? ...

172

Екі антқа жаны ашысын кім елжіреп,Беттеріне түкірді бəрі де кеп,Борсақтың басты адамы батыр ҚиялБолмады: «Таспен атпай, дарға асам!» – деп (Шəкəрім).

Бекзаданың бейнесі мүсінінде,Бұл өлкеде болмаған кісі мүлде,Қос жанары қараса от шашады,Тəкаппарлық тулап тұр пішінінде.

Бұл мысалдарға «төрт сирақ» əйтеуір мінуге жарайтын ат, ал «екі сұлу», «екі кербез» тату-тəтті өмір сүріп жатқан жұбай аққулар. Ал «тоғыз белбеу», «қос жібек», «екі шек» деген тіркестермен домбыра сөзінің бірнеше варианттарын бере білген. Бұл перифраздардың жасалуына себеп болып тұрған нəрсе – сан есімдер мен синекдохалық мағынадағы тіркестер.

Қорыта айтқанда, екі мүшелі перифраздарға құрылымдық жəне семантикалық тұрғыдан талдау жүргізгенде, олардың құрамындағы сөздердің мағына-лық қарым-қатынасына көңіл аудару қажет. Екі мүшелі перифраздардың екінші сыңары ауыспалы мағынада, яғни коннотативтік ыңғайда жұмсалады. Айталық, «қайыңдардың көйлегі» тіркесіндегі «көйлек» сөзі «жапырақ» деген мағынаны білдіріп, ауыс мəнде қол-данылып тұр.

Қазақ тіліндегі тұрақты сөз тіркестері өзінің құрамы жағынан қаншалықты сан алуан болып келсе, сыңарларының бір-бірімен байланысу тəсілі жағынна да соншалықты сан алуан болып келеді. Тіліміздегі еркін сөз тіркестері тəрізді тұрақты сөз тіркестері өздерін қоршап тұрған басқа сөздермен немесе сөз тіркестерімен үнемі байланысқа түсіп отырады. Əйтсе де, еркін сөз тіркестеріне қарағанда, тұрақты сөз тіркестерінің басқа сөздермен байланысып, тіркеске түсу мүмкіншілігі

173

шектеулі. Себебі, біріншіден, тұрақты сөз тіркестері өздерінің құрылымы жағынан күрделі (кем дегенде екі мүшелі) болып келеді.

Екіншіден, жеке сөз тіркестерінің бір компоненті барлық жағдайда ауыс, бейнелі мағынада жұмсалуы – заңды құбылыс.

ҮШ МҮШЕЛІ ЕСІМ ПЕРИФРАЗДАР

Есім перифраздардың екінші бір тобы – үш мүшелі перифраздар. Бұлардың 4 түрі бар: «зат есім + зат есім + зат есім»; «сын есім + зат есім + сын есім»; «сын есім + сын есім + зат есім», «сын есім + зат есім + зат есім» болып үш топқа бөлінеді.

а) «зат есім + зат есім (ілік) + зат есім (тəуелдік)»

Бұлтттың жібек пердесінСудырлатты жел түріп (С. Мəуленов).

Бақа-шаян, айуандар не түрлі,Сол күнəні қалайтындай секілді.Басқа шығып бал шарабы көктемнің!Балбыратып, мазамызды кетірді (М. Мақатаев).

ə) «зат есім (ілік) + сын есім + зат есім (тəуелдік)». Бұл модельде жасалған перифраз көбінесе құбылыс-

тары атауларының орнына жүріп, олардың суреттемелі атаулары қызметін атқарады.

Ұшан теңіз.Жердің семізТəні болып иген соң (С.С.).

174

Күздің желі ұшырған,Жаздың жасыл желегін (С. Мəуленов).

Егер бірінші мүше ілік септігіндегі зат есім болса, онда бірінші мүшесі түспейді, егерде бірінші мүше есімдік болса, ол көбінесе түсіп қалып, оның орнына мысалы, «ақ, қара, қызыл» деген сияқты түр-түсін білдіретін сын есімдер қолданылады.

Мысалы:(Менің) Қара сиырым қарап тұр,(Менің) Қызыл сиырым жалап тұр (Жұмбақ).

(Менің) Ақ сандығым ашылды,Ішінен жібек шашылды (Жұмбақ).

Бұл тіркестерде ілік септігінде есімдік түсіп қалып, ол, зат есімге (сиыр, сандық) жалғанған тəуелдік жалғауынан белгілі болып тұр.

б) «сын есім + сын есім + зат есім»:

Ұшқындап сəні кеткен ағаштарға,Ақ күміс шашақ болып көрік бердің (С.С.).

Сусылдап жасыл ала жібек қанат,Шырқайды жазғы өмірдің күйін күйлеп (Сонда).

«Жұмбақтас» – бейне арыстан шөгіп жатқан,Айбатты жалбыр жалын төгіп жатқан (С.С.).

Қош бол, көк, көкшіл түсті жібек торғын,Саянда жігіт болып өсіп-өндім (М. Мақатаев).

Бұл моделі бойынша жасалған перифраздардың мағынасы екі мүшелі перифраздармен бірдей. Тек

175

мұнда ауыс мағынада қолданылып тұрған соңғы мүшені қабаттаса қолданылған сын есімдер мейлінше бейнелеп, айшықтай түседі.

в) «сын есім + зат есім + зат есім» моделі.

Көктің күні өрттей сөніп батқанда,Қара барқыт шапанын түн жапқанда (С. Мəуленов).

Ажал жүрді қуып,Ақ қанат періштелер (С. Мəуленов).

Ақ көйлекті,Сұлу текті,Жасыл шашақ желекті (С.С.).

Қазақ тіліндегі перифраздық тіркестердің бəрі бірдей матаса байланысуы шарт емес. Мына мысалдарды морфологиялық жағынан қарасақ, «сын есім + зат есім + зат есім» тіркесі де, ал синтаксистік жағынан алып қарасақ, бұлар қабыса байланысқан тіркестер.

КӨП МҮШЕЛІ ЕСІМ ПЕРИФРАЗДАР

Қазақ тілінде көп мүшелі есім перифраздар да баршылық. Құрылымы жағынан көп мүшелі тұрақты сөз тіркестері екі жəне үш мүшелі перифраздарға ұқсас болғандықтан, олардың құрылымдық сипатына түбегейлі тоқталып, тек кейбір өзіндік ерекшеліктерін атап өтелік.

Көп мүшелі перифраздарға біз төрт мүшелі жəне одан да көп сөз тіркестерінен тұратын перифраздарды жатқыздық. Көп мүшелі перифраздар құрылымы жағынан, əдетте, «сын есім + зат есім + сын есім + зат есім» немесе «сын есім + зат есім + зат есім + сын есім » тектес болып келеді.

176

Мəселен,а) «сын есім + зат есім + сын есім + зат есім»:

Ағашта жапырақтар сылдырлайды,Төгілген алтын тенге сансыз жалқын (С.С.).

ə) «сын есім + зат есім + сын есім + зат есім (септік)»:

Жібектей күймен толғап аяладың,Көк шыбық, құралай көз сұлу затты (Сонда).

б) «сын есім + зат есім + сын есім + зат есім (тəуелдік)»: Төсінен шықты қай таудыңАқ толқын ерке аруым (С. Мəуленов).

Өзінің жасыл желек жас аруынОқжетпес күзетеді бағып сырттан (Сонда).

Жетісу – сері жанды жер еркесі (Сонда).

Көріп отырғанымыздай, аталған сөз тіркестері негізгі немесе туынды сын есімдіктердің негізгі немесе туынды зат есімдердің тіркесуінен жасалған. Мұндай тіркестер мағыналары еркін сөз тіркестерінен құралғанымен, құрамы мен қолданылуы тұрғысынан тұрақты болып келеді. Мəселен, қара толқын, ақ желек, құралай бас деп ауыстырып айтуға болмайды. Өйткені толқын, желек, көз деген қазық сөздерге тек осы сын есімді сөздер ғана тəн, екеуі тіркесіп əдемі, көркемсөз тіркесі болып тұр.

Келтірілген мысалдарға қарап отырсақ, перифраздың грамматикалық ерекшеліктері фразеологизм сияқты (фразеологизм мен перифраздың антологиялық табиғаты бір (қазақ тілінің жалғамалы, агглюнативті) сипатымен

177

астасып жатыр. Яғни грамматикалық өзгерістер пери-фразбен, фразеологизмнің синтетикалық тəсілмен де, анатикалық тəсілмен де (синтаксистік) жасалуынан келіп шығады. Мұның өзі «есім + есім», «есім + етістік» (əрі бұлардың күрделі түрі) тізбектердің қай-қайсысына да ортақ норма. Тіркестердің (анықтауыш + анықталушы) соңғы мүшесі өзінің негізгі мағынасын сақтап, тиянақты келетін болса, анықтауыш мүшесі ауыспалы мағынада қолданылады. Абъективті тіркестердің (сын есім, сан есім, сан есім мен сынға айналған зат есімді, немесе сын есім, сан есімнен кейін жасалған туынды өзге есімді тіркестер) анықтауыш мүшесі осы ізбен жасалады. Адвербиалды тіркестер де жоғарыдағыдай бір сыңары (алғашқысы) негізгі мағынада жұмсалып, кейінгі мүшесі туынды мағынада тұрады.

ЕТІСТІКТІ ПЕРИФРАЗДАР

Қазақ тілі сөз таптарын, сөз тіркестерін, оның ішінде етістіктерді зерттеп, еңбек жазған ғалымдар едəуір. Соның бірі – проф. А.Ысқақов. Ол қазақ тіліндегі сөздерді топтастыра келіп, құранды етістіктер тобына: «құбылыстары жағынан жай синтаксистік тіркестерге ұқсас та, құрылымдас та болып келгендерімен компо-неттерінің арақатынастары жағынан лексикаланған, идиомаланған тіркестерге жақын күрделі (құранды) формаларды бөлуге болады. Ондай құранды тіркестерге «бас қос», «көз сал», «қол үз» деген əрі идиом, əрі фраза есебінде қызмет ететін формалар жатады», – деп көрсетеді (Қазіргі қазақ тілі, 1974, 27-бет).

Ал Р. Жайсақова қазақ тіліндегі фразеологизмдердің семантика-грамматикалық құрылымдарын қарастыр-ған. Сөйтіп, етістікті фразеологизмдердің жасалу жолда-

178

рын бірнеше топқа бөліп көрсетеді. Осы еңбектерге сүйене келіп, біз де перифраздардың етістікті формаларын бірнеше топқа бөліп қарастырдық.

«Есім + етістік» тіркестері де «есім + есім» тіркестері іспеттес, яғни есім мүшесі негізгі мағынада тұрса, етістікті мүшесі негізгі мағынада тұрса, етістікті мүшесі туынды мағынада жұмсалады. Мысалы: көзі ілінеді, табаны тайды.

Сонымен, есім перифраз сияқты етістікті перифразды да екі мүшелі, үш мүшелі жəне көп мүшелі деп үш топқа бөлдік.

ЕКІ МҮШЕЛІ ЕТІСТІКТІ ПЕРИФРАЗДАР

Екі мүшелі етістікті перифраздардың да екі түрлі модельмен жасалатынын мысалға алынған материалдан аңғаруға болады:

а) «зат есім + етістік (көсемше)»Біржан сал ажал айдап өзің келдің,Іздеуге ойланып едім өткен жолы (Айтыс).

Сүйегім бір ағармай келе жатыр,Көрініп жеккөрінішті ауылдасқаАқ орда үйім болса жаз тігетін,Саф алтын сары орақтан сары ағашқа (Сонда).

Ажалым жетіп осыдан,Өліп кетсем орным жоқ,Өзіңе мəлім бұл жағым,Қамбар деген мен едім,Екі күн уəде деп едім,Егер сенің қолыңда,Ажалым жетсе, өлемін (Қамбар батыр).

179

Қазақтың қан жылап жатқаны мынау (Ж. А.).Жүніс ыңғайлы, əйелге жұғымды Қартқожаны жеңге

қылып, Шəмкеш деген қызбен сөйлестіріп жүрген кезі де (Сонда).

ə) «зат есім + етістік (жіктік жалғау)»:

Аңламастан сөйлесең,Ауырмай-ақ өлесің.Азар берсең кісіге,Өзің де азар көрерсің (Мың бір түн).

б) «зат есім (тəуелдік) + етістік (жіктік жалғау)» Ит қалмақ көзің ағарды,Ақиқатпен білмейсіңАжалыңмен келгін (Қыз Жібек).

Немереңді танымай,Көзің неден ағарды? (Алпамыс).

Жоғарыдағы мысалдардан байқап отырсақ, «зат есім + етістік», «сын есім + етістік» моделімен жасалған сөз тіркестері морфологиялық тұрғыдан, əдетте, бірінші мүшесі зат есімге немесе заттанған арқылы жасалады, ал екінші мүшесі етістіктің болымды не болымсыз түріне көсемше жұрнақтарының бірі немесе жіктік жалғауларының бірі жалғануы арқылы жасалады екен.

Үйірінен адасқан тентек едің,Тентегім-ай, үзілді ерте демің.... Қарасаңыз мінеки, əлдилеуде,Əлсін-əлі жаңартып көрпелерін (М. Мақатаев).

180

Қимылдаған тіл мен жақ,Жетеуім тірі жүргендеҚаптап еді кəрі аруақ.Баладан кемдік көргендеЖаңа туды шамшырақ (Ер Қосай).

Қаза келсе, малдыдан мал таймай ма?,Ажал жетсе, батырдан жан таймай ма?Азар болса, күйеуің жастау шығар,Жарлы байып, жас өсіп қартаймай ма? (Шəкəрім).

ҮШ МҮШЕЛІ ЕТІСТІКТІ ПЕРИФРАЗДАР

Үш мүшелі етістікті перифраздар да құрылымы жағынан сан алуан болады. Мəселен,

1. «зат есім + зат есім + етістік»;2. « зат есім + етістік + көм. етістік»;3. «зат есім + етістік + зат есім»;4. «зат есім + сын есім + етістік»;5. «сан есім + етістік + етістік».

1. «зат есім + зат есім + етістік» моделінің өзі грамматикалық тұрғыдан бірнеше құрылымдық типтерге бөлінеді:

а) «зат есім (септік) + зат есім + етістік (жіктік жалғау)»

Бұл Керей деген ағаштан түйін түйеді деуі рас екен. Ағашқа шебер екен бұл Керейің (С. М.).

Ұлы Октябрь жеңістерін жыр еттік,Сонда маған пайда болды жүректік.Жауған оқтың жарып өтіп дауылын,Көзді ашып, көкірекке гүл ектік (М. Х.).

181

ə) «зат есім + зат есім (септік) + етістік (көсемше)»Осы жерде ұры еместі ұры ғып, құтырып талай саққа,

ағаш атқа мінгізіп жатқан кез ғой, – деді Жарасбай (М. Ə.) б) «зат есім (тəуелдік) + зат есім + етістік (жіктік)» Таудай толқын қайықты ысырғанда Гүлбанудың

иманы ғасыл болды (С.М.). в) «зат есім (ілік) + зат есім (тəуелдік) + етістік»Тел қозыдай шіркінмен намысты едің!... Аңырамын иесіз жағалауда,Айырылып достықтың кемесінен (М. Мақатаев).

О, Елім! Неткен намысты едің!Өртенсін жауың, өртенсін.... Келіп ең, жауым, маршпенӨлімнің сазын шертерсің (М. Мақатаев).

Айналып түннің жалауы.Жығылды түннің жалауы.Алауын баспай ақ таңның,Жұлдыздар сөніп барады (Сонда).

Жас алпысқа келгендеҚайратымды түйейін.Алты ағамның соңынанШаһит кебінін киейін (Ер Қосай).

г) «зат есім + етістік (есімше) + көмекші етістік»Суырып қанмен даланы,Өлім екпек болады,Дүниеде барлық баланыЖетім етпек болады (Қ. А.).

182

ғ) «зат есім (тəуелдік) + етістік + көмекші етістік»Олардың бетіне қараған соң, жүрегі орнығайын деді,

сөйтсе де кемпірдің түсі суық, көзінің астымен еріксіз қарап қояды.

Тоқта, тоқта жүз қатын,Қырқылған шығар қанатым.Мұқалған шығар болатым? (Ер Қосай).

д) «зат есім (септік) + етістік + көмекші етістік»Қара жерімдей қайыспай менің төзімдім,Көрмесем екен жылаған сенің көзіңді.Көзіңде жасың, көңілінде сөзіңді,Есітпей, көрмей, жамылсам екен бөзімді (М.Мақатев).

е) «зат есім (тəуелдік) + етістік + зат есім (септік)»Ақылы жоқ басқаАдырайған көз бітеді.Дуасы жоқ ауызғаСылдырлаған сөз бітеді (Мақал)

ж) «зат есім + етістік (есімше) + зат есім» Өр өмір түн пердесін жамылған,Алып ми, мүмкін, ауырлауда.Ол да мүмкін, қасында столыныңАдамзаттың сақшысы дамылдауда (М.Мақатаев).

Туғалы түз көрмеген сорлы ... Кім біледі ... ауырып сырқағандай күн бола ма? (Ж. А.).

Жеті атаңды өлтірген,Жанына қаза келтіргенТоқтаболат, Тасболат,Ода келді жалғыз тақ (Ер Қосай).

183

з) «зат есім (септік) + етістік + етістік»Қадамның құтты болсын, қарағым!Қосағыңмен қоса ағар! (М. Ж.).

и) «сан есім (септік) + етістік + етістік»Ерттеп мініп елуді,Жүзге тартып жөнелдің (С. Мəуленов).

к) «сан есім + зат есім + көмекші етістік»... Осы сөзді айтқан соң,Тоқболат патшаныңБір 61 болды заманы,Ұлықтың ауды табаны... (Ер Қосай).

л) «зат есім + етістік (көсемше) + көмекші етістік»Талайдың таудай күшін талқан қылып,Емі жоқ екпінді ажал бұзып өтті.Жете алмай мақсұтына Еңлік – Кебек,Арманда екі ғашық өліп кетті (Шəкəрім).

КӨП МҮШЕЛІ ЕТІСТІКТІ ПЕРИФРАЗДАР

Етістікті перифраздардың келесі бір шағын тобы – көп мүшелі етістікті перифраз. Көп мүшелі есім перифраз сияқты бұған төрт немесе одан да көп мүшелерден тұратын перифраздарды жатқызып отырмыз.

Мəселен,Əйел кемпірдің сөзін естігенде, аза бойы тік тұрып,

қорқып кетті (Мың бір түн).Есік пен терезеге кезек қарап, екі көзім төрт болып,

анамды күтемін (Ə.Н.).Сот Мүсіретəлиев қара суды теріс ағызып,

Күзембаеваның пайдасына 450 сом төлеуге тиіс деп үкім шығарды («Қазақ əдебиеті»).

184

Көп мүшелі етістікті перифраз сөйлемде көбінесе сабақтас құрмалас сөйлемнің бір мүшесі болып келеді. Ол құрылымы жағынан алуан түрлі.

а) «сын есім + зат есім + сын есім + етістік», ə) «сын есім + зат есім + көмекші етістік», б) «сан есім + зат есім + сан есім + көмекші етістік».

Мəселен, жоғарыдағы үзінділердегі қара суды теріс ағызу, аза бойы тік тұру, екі көзі төрт болу тəріздес перифраздар – осының дəлелі.

Құрылымы жағынан сөйлемге тең сөз тіркестері

(яғни сабақтас құрмалас сөйлемнің бір құрамдас бөлшегі) түрінде болып келген фразеологиялық орамды проф. Қ.Аханов коммуникативті жəне номинативті деп екіге бөлген. Коммуникативті фразеологизмдер құрылуы жағынан да, мазмұны жағынан да сөйлеммен бірдей келіп, хабарды білдіреді. Фразеологиялық сөз тіркестерінің бұл түріне мақал-мəтелдер, қанатты сөздер, афоризмге айналып кеткен тіркестерді жатқызуға болады. Мысалы: төбе шашы тік тұру; шегірткеден қорыққан егін екпес; Сырдың суы сирағынан келмейді. Ал номинативтік фразеологизмдер жасалу жолдары, құрылымы жағынан сөйлемге ұқсастығымен, мағына тұрғысынан алып қарағанда да толыққанды сөйлем емес. Яғни мұндай фразеологизмдер сөйлеммен тек формалды түрде сəйкес келеді. Мəселен, жүрегі тас төбесіне шықты; қызыл сөзден бал жақты; мұртын балта шаппайды, т.б. Мұндай фразеологиялық сөз тіркестерінің барлығы «құрылымы жағынан сөйлем тəрізді болғанымен, мағынасы жағынан коммунакативті единица (сөйлем) ретінде емес, тек жеке сөздердің эквиваленті-номинативті единица ретінде ұғынылады жəне қызмет атқарады» [116].

185

ПЕРИФРАЗДЫҢ ТАҚЫРЫПТЫҚ ТОПТАРЫ

Перифраздың қолданылу мүмкіншілігінің молды-ғынан оны тақырыптық топтарға да бөлуге болады. Өмірдегі кездесетін əртүрлі құбылыстарға байланысты бірнеше топтардың түрлері болуы мүмкін.

Біз үлгі үшін мына төмендегі топтарды алып отырмыз:а) табиғат құбылыстарына байланысты перифраздар;ə) өсімдіктерге байланысты перифраздар;б) батырлық, ерлікке байланысты перифраздар;в) қыз-келіншектерге байланысты перифраздар;г) жан-жануар, құстарға байланысты перифраздар;д) тұрмыс-салтқа байланысты перифраздар;е) адамның жан-дүниесіне байланысты перифраздар;ж) сұлулық, əдемілікке байланысты перифраздар. ТАБИҒАТ ҚҰБЫЛЫСТАРЫНА БАЙЛАНЫСТЫ

ПЕРИФРАЗДАР

Адам – табиғаттың төл баласы, жалғасы. Сондықтан адамзат ерте кезден-ақ өзін қоршаған табиғи ортаның, туған жердің табиғатына ерекше назар аударып келген. Табиғат тақырыбының дүниежүзі əдебиетіндегі ірі классик ақындарының барлығының шығармаларының ішінен елеулі орын алатыны – осының айғағы. Ақындар əр дəуірде, əр жағдайға лайықты табиғатты əртүрлі жырлады. Біреулер табиғат арқылы өмір сүруді, екіншілер табиғатты суреттеу арқылы көңіл-күйін, көзқарасын айтып берсе, көп жағдайда олар табиғатты суреттей отырып, адамның сезім-күйін, оны қоғаммен тығыз байланыста алып көрсетті. Қазақ тіліндегі табиғат құбылыстарына байланысты перифраздардың

186

пайда болуын халықтың тұрмыс-тіршілігі, негізгі шаруашылық кəсібі, əлеуметтік жағдайымен түсіндіруге болады. Күн көрісі табиғатпен байланысты болған қазақ елі туып-өскен жерінің географиялық жағдайын, жан-жануарларын, тау-тасын, өсімдік дүниесін, табиғатын жақсы білумен қатар, жыл он екі ай бойы бұлттың қабағына, күннің райына көз тігіп өмір сүрді. Сондықтан да табиғатты суреттегенде ақынның тілі бояуға қанық, көркем болады.

Ақ сандық əлі батқан жоқ. Жазғы майдай кеш. Көк судай ашық (Ж. А.).

Шаш мөлдір моншақтардыТарт кемпірқосақтарды (С. Мəуленов).

Төңкерілген көк кесе,Теңізді тұнық кезінде,Жырлауға тілің жетпесе,Обалың, ақын, өзіңде (С. Мəуленов).

Көк күмбездің астында көк масаты,Сəулемен алтындаған сары белім (С. Торайғыров).

Ақ қант аспандағы сонда жауып,Бал бұлақ таудан, тастан орғылаған (С. Ж.)

Ақ қар жапты даланы,Ақ жамылды айнала.Отырып кім қалады,Тоңатұғын қай бала («Қазақ əдеб»).

Келтірілген үзінділердегі перифраздар көркемдіктің тамаша үлгілері болып табылады. Күнді «ақ сандыққа»

187

балау жəне оны қиюын тауып қолдану кез келген ақын-жазушының маңдайына жазылмаған. Талантты суреткер Ж. Аймауытов «Ақ сандығым ашылды, ішінен жібек шашылды» деген жұмбақта тұрған «ақ сандық» деген тұрақты перифразды алып, «күн əлі батқан жоқ» деудің орнына «Ақ сандық əлі батқан жоқ» деп отыр. Соның нəтижесінде күн бату қарапайым, үйреншікті құбылыс жайнап, жарқырап шыға келген. Бұл узуалдық жəне окказионалдық құбылыс қатар келіп, «ақ сандық» тіркесі ерекше мəн-мағынаға, өзгеше сипатқа ие болған.

Бір айта кететін жай мынау: өмірде сандықтың ақ, моншақтың мөлдір, күмбездің көк, қанаттың ақ болатыны жиі кездесетін нəрсе. Ал жоғарыдағы тіркестер құрамындағы сандық, моншақ, кесе, күмбез, қант сөздері коннотативтік, яғни ауыс мағынада қолданылып тұр, яғни олар өздерінің сыртқы формасы, бояуы жағынан өздері суреттейтін заттарға ұқсайды.

Жылдың көркі кеткенін,Жастығы жылдың өткенін,Білдіріп қайтты тырналарҚоштасып шырқап тізіліп (С.С.).

Құлап сызды топыраққа,Жатыр сонда ағай біздің,Жапты талай жапыраққа,Тамды жасы талай күздің (С. Мəуленов).

Қайғысыз мəңгі сəби періштелер,Мəңгілік жайын тастап жерді құштың (С.С.).

Азалы ақ көрпесін сілке тастап,Жер күлімдер өзіне шырай беріп (Абай).

188

«Азалы ақ көрпе» деп отырғанымыз қыс бойы жатқан қар. «Жылдың жастығы» тіркесі табиғаттың гүлденіп, ағаштардың бүршік атуы дүниеге келген нəрестені немесе қыз-бозбаланың жастық шағын елестетеді. Жаздың өтіп, жаңбырлы күздің келуін Сəкен «күздің жасы» деген перифразбен жеткізе білген. «Сəби періштелер» дегеніміз де – көркем, образды тіркес. Ойлап қарасақ қардың өзі аппақ, пəк, ыстыққа да, суыққа да сезімтал, нəзік сəби емес пе? Бұл да сəтімен табылған, кез келеген жазушының ойына келе бермейтін үйлесімді перифраз.

ӨСІМДІКТЕРГЕ БАЙЛАНЫСТЫ ПЕРИФРАЗДАР

Табиғаттағы адам тіршілігі əсіресе, өсімдіктер дүнесімен тікелей байланысты болады. Сол себепті өсімдіктер сан – алуан образдардың эталоны ретінде тілдегі троптар мен фигураларда кеңінен қолданылады.

Жасыл көрпе жердегі,Майда жібек желдегі,Əн менен күй көлдегі!Жайылып бітіп барады (С.С.).Желкілдейді көк майсаЖелпілдейді мол майса,Ауыл көшті қыстауданƏне апамдар қой сауған (І. Ж.).

Көктем даланы құндақтағанЖасыл көйлектерімен (С. Мəуленов).

Əр жерден ақ көйлегі бір жарқ етіп,Жүгірген жалаң аяқ бала қайың (С. Мəуленов).

Шашағын жасыл тал жайып,Құрақтар төмен иілген,

189

Нəзік жан дүние ғажайыпАтлас жібек киінген (С. Мəуленов).

Бұл мысалдардан көрініп отырғандай, өсімдіктің ең көп тараған түрлері – шөп пен жапырақ əр қырынан көрініп, бірде жасыл көрпе, майда жібек болса, ал бірде атлас жібекке айналып кетеді. Бұлардың қай-қайсысының да сəтімен табылған еркін перифраздар екенінде ешкімнің де күмəні болмаса керек.

Табиғат бөбектері бір туысқанҚайғысын бір-бірінің ұғынысқан (С. Мəуленов).Иə, ағаштардың, расында табиғат бөбектері екені рас.

Өйткені табиғат оны өзі өсіріп отырмай ма? Көктемде туылған ағаштар, жылдың қалған мезгілдерінде жапырақ жайып, көкке бой созады. Осы орайда ағаштарды «табиғат бөбектері» деп айту өте тапқырлықпен жасалған перифраз.

ЖАН-ЖАНУАР, ҚҰСТАРҒА БАЙЛАНЫСТЫ ПЕРИФРАЗДАР

Қазақ тіліндегі перифраздардың келесі бір шағын тобы зоонимдер мен орнитонимдердің қатысуымен жасалады. Мал, құс атаулары да басқа заттардың атаулары сияқты тұрмыстың қажетіне байланысты пайда болған. Ғасырлар бойы мал шаруашылығында атаулардың көпшілігі қазақ тілінің негізгі сөздік қорына айналды. Зооним атауларына жасалған перифраздар тілімізде баршылық. Орнитонимдерден сөз тіркестері жасалынып, эмоционалды-экспрессивті мағына беріп, əрі бейнелеп, əрі көркемдеп тұрады.

Кермиығым, кербезім,Керіскендей шаңдозым,

190

Құлжадай айбар мүйіздім,Құланнан ащы дауыстым (М. Ө.).

Міне, бұлардың қайсысына болса да, Нұрым мырза сүттей ұйып: «Пəле, пəле, тіпті жөні бар: аруақ асыға ма, саса ма? Біз ұмытсақ та, жарықтықтар жебеп, желеп жүреді ғой», – деп арқасы шымырлап кетіп, тез мола басына түнетіп, талай ай мүйізді, аша тұяқтыларын құрмандық қылып, жанбасы мен терісін емдеушінің өзіне ұстатса да, жазыла алады (С. Т.).

Киіктің құралайын асырады,Мен үйрендім, бірақ бұл жатырқады,Қалай енді тебіренбей басыламын,Кетті тастап даланың жат ұрпағы (С. Мəуленов).

Ақ сұлу əдемі үнді шаңқаң қылаңЖүзетін күміс көлде аққу сылаң, – ...

Өлең жазар кезімде тебіреніп,Табады олар тағы да мені келіп,Жас сандуғаш жыр төгіп, жас құралайТөсімді иіскеп тұрады еміреніп (С. Мəуленов).

Сылантып сұлу торыны мінген қандай?Сай құлдап, жарды күтіп жүрген қандай ?Бір сайға торышаны байлап тастап,Артына ақбоз үйдің келген қандай? (І. Ж.)

Бота тірсек бұйра жал,Болдырмайтын сұлу кер марал,Ер мінер ат сенбісің? (Ж. Саин).

Қорыта айтқанда, қазақ тілі мал атаулары, жан-жануарлар, құс атауларына байланысты пайда болған

191

сөздерге, сөз тіркестеріне өте бай. Сондықтан олардың сырын, мағыналарын жан-жақты қарастырып білу – осы зерттеу міндеттерінің біріне жатады.

ТҰРМЫС-САЛТҚА БАЙЛАНЫСТЫ ПЕРИФРАЗДАР

Тілімізде қазақ халқының өмір сүру салтына, тұрмы-сына жəне дəстүріне байланысты қалыптасқан сөз тіркестері көптеп кездеседі. Мəселен, «қара шаңырақ» – үрім-бұтақ тараған үлкен үй:

Шұбар тас азулы ата, шынжыр балақ,Батырған азу тісін елді талап.«Толықсып» бесенесі бестен болып,Байыған еңбегі жоқ жұртты қанап (Ж. С.).

Қыс бойы тынбай еңбек етіп, уақыттарының көп-шілігін шеберханаларда өткізген комсомол мүшелері бəйгеге қосар темір тұлпарларын ерте бастан жаратып қойған (Ж. Ж.).

Толып қалды төрт айға,Күйікпенен күн өтті ...Жарылды, өкіріп, отарба,Қанды жаққа əкетті (М. Жұмабаев).

– Бұл кімнің суреті? – деп сұрасаң: – Бұл Береген отағасының суреті ғой, – дейді Қали (Б. М.).

Бұл асты сызылған тіркестердегі «отаға» деген сөз үй иесін отбасы, қожайынын перифраздап айтып тұр, шынында ол оттың, яғни үйдің ағасы емес пе? Ал «от арба» деген перифраз паравоз деген ұғымды білдіріп тұр, шынында оның теміржолмен жүретіні, əрі

192

отпен қуат алатыны рас, сондықтан бұл да табылған перифраз демекпіз. Негізінде бұл перифраз аударма арқылы жасалынып, «огненная повозка» деген перифраздан аударылып алынып тұр. Бұл асты сызылған перифраздардың бəрі де матаса байланысып, «зат есім (ілік), зат есім (тəуелдік)» моделінің үлгісімен жасал-ған. Егер бұл модельде ілік септігі жасырын (импли-цитті) тұрса, келесі модельде ілік септігі ашық (эксплицитті) тұрады.

АДАМНЫҢ ЖАН-ДҮНИЕСІНЕ БАЙЛАНЫСТЫ ПЕРИФРАЗДАР

Адамның ішкі жан дүниесі, сезім жүйесі, ақыл-ойы өте күрделі құбылыс. Осы құбылыстарға байланысты жасалған перифраздар да аз емес. Ақындар ақ тілекті, қуанышты сабырлы мүсінді жасыл жапыраққа оранған, ақ шүберек киген ақ арулы қайыңдарға балайды.

Көңілдің елжіреуімен қоса, бұрын жалбарынуы жоқ, жаңаруы көп жан сарайында үлкен сағыныш пайда болған еді (Ə. К.).

Қаншайымның алқына алған тынысы Қасымның көкірегін күйдіріп, жан сезімін апиындай ерітті (Ө. Қ.).

Лай суға май бітпес, қой өткенге,Күлеміз қасқыр талап, дəметкенге.Сол қасқырша алақтап түк таппадым,Көңілдің жайлауынан ол кеткен бе? (Абай)

Салған əн – көлеңкесі сол көңілдің,Тақтысына билесін ол құлаққа (Сонда)

Жалтыр құздан құладым,Қолымнан кетіп сүйеніш,

193

Көңілімнің күні өшкен соң,Жалғанда болмас жұбаныш (Сонда).

Көңіл құсы құйқылжыр шар тарапқа,Адам ойы түрленіп ауған шақта.Көңілдің күйі тағы даӨмірсіз жанның алды ішін.Аударды өлең жағынан.Нəпсінің сынған қайғысын.

Бірге туған жақындығы болса да, табиғаты қаламады ма, Қадыр жанға онша жуыспады (Т. Ахтанов).

Мына мысалдарға қарап отырсаңыз, Ұлы Абай көңіл күйді, жан сезімді бірнеше тамаша «синонимдік перифраздармен бере білген, бірде «көңілдің жайлауы» десе, екіншіден «көңіл күйі» деп, тіпті кейде «көңіл құсы» деп те бейнелейді. Əрине бұндай көркем, əсерлі образ тіркестерді тек Ұлы ақындар қаламынан ғана кездестіруге болады.

Көк теңіз,Күрең қарағай,Ақ қайың,Ардақтар асылым ең,Келіпсіңдер.

Жер, көкпенен,Көн ерттермененМен бүгін сендерді таптым,Почта жəшігінен (С. Мəуленов)

Гүліміз де ерте ашылып, кəмелеттік кез келді,Тыңдап біліп, көмейдегі айтылмаған сөздерді,Тани білдік құмарлықтың тұманы бар көздерді (М. Мақатаев).

194

Назды дауыстар дірілдейді,Жан пердесін басып ылғиКөкірегімде дірілдейді,Күмбір қағып осы бір күй (С. Мəуленов).

Ата – анаға көз қуанышАлдына алған еркесі,Көкірегіне көп жұбаныш,Гүлденіп ой өлкесі (Абай).

Шыгар күн, атар таңымнан,Аз емес алар үлесім.Көремін бақты бағынан,Көңілдің шуақ күнесің (Ө. Ж.).

Адам жан-дүниесін сан қырлы, алуан сырлы нəзік қырларын «жан пердесі» тіркесі арқылы беру де ұтымды. Бұл да жоғарыдағы перифраз секілді айшықты, образға құрылған.

СҰЛУЛЫҚҚА, ƏДЕМІЛІККЕ БАЙЛАНЫСТЫ ПЕРИФРАЗДАР

Сұлулық, əдемілікті əңгіме, сөз етпеген ақын, жазушыларымыз жоқ шығар. Орман, жасыл жапырақ, гүл, қыз дегенді ұнатпайтын адам аз. Мұның бəрі де көріктілік, сұлулық дүниесі екені рас. Бұлардың арасындағы жарасым гармония да əдемі. Сол гармонияны шебер, жанды суреттеген өлеңнен жүрекке ұғымды ерекше əсер алатынымыз да бар. Бұл тақырыпқа арналған ақын, жазушы шығармаларында өзіндік окказионал перифраздармен қатар, толып жатқан фразеологизм – перифраздар да кездеседі.

195

Мысалы:Қызыл, сүйген достым, егісте оздың,Айна көз, сұлу үнді, құралайым!Оралып наз мойыныңды, құшып сенің,Айналып сылап-сипап бұлалайын (С. С.).

Алғыншы алған арудыңАқша бетін сылдырмай,... Қапыда қалған қасқамын (М. И.).

Ақша бетің солыпты.Жігерің жасып, өт құрып,Жанбастан болып сөніпті (І. Ж.).

Бой түзу, жіңішке бел, текше иық,Алғандай сұлулықтың бəрін жиып.Ақша жүз, қыр мұрынды, оймақ ауыз,Боз бала алмайды көрсе қиып (Д. Е.).

Алаңдап, алабұртып тұрғанындаАлдыңнан қарсы шықса ақша маңдай (І. Ж.).

Жан сəулем, асыл бейнең көз алдымда,Көргенде бір өзіңді төзе алдым ба?Əніңе жаным құмар,Қол жетпесе сен бір шынар ... (Н. Ш.).

Сүйген жарым сонда кенет, Сағынғандай есіне алды.Оймақ ауыз дөп-дөңгелек,Жайлап қана əнге салды (М. Х.).

Айтпа өкпе, айнам көзім,Алаңдама мұңды ойға (М. Ə.).

196

Сөйтсе де бота көзі өзіңнің қарауына тұрарлық, бір нəрсеге түскендей жайраңдап, ойнақтап, оймақ аузына күлімсіреу пайда болды (С. Е.).

Жаудыр көз бір сүп-сүйкімді балалар («Лен. жас»)

Аққумен аспандағы əн қосамынЖелдей есіп, күлім көз күндей шалқып (С. М.).

Ғашық болған қара көз,Қашан тарқар күйігі (Қазақ əндері).

Оймақ ауыз, құмай көз іздеген ерге табылды-ай ...Қыз Жібекті Төлеген ақылымен танып тұр.Көз мейірі қанып тұр (С. С.).

Құралай көзін төңкерсе,Көзінің нұры жанғандай (А. Ж.).

Аманшылық боп каникулға келсең, Қызылжардан қасыңа еріп шығам да, нендей көк мойын қыздардың бірін көрсетем (С.М.).

Ару ма əлде алтын кірпік,Ұйқысынан жаңа ғана оянған?Ақын ба əлде жүзі алаулап,Шабытпен елі жайлы, жері жайлы ойланған? («Қаз. əдеб.»)

Ай қабақ, алтын кірпік, қызыл ерін,Кел десең неге аяйын аттың терін,Сары ағаш сазға біткен секілденіп,Қай жерде отыр екен бұраң белім (Қазақ əндері).

Хасенге күлім көз, оймақ ауыз, қыр мұрын жас сұлу қараған сайын ұнап барады (І. Е.).

197

Қол бұлғап бір бұраң бел,Ұсынды арнап қызыл гүл (С. Б.).

Құмырсқа бел, оймақ ауыз, бота көзінен сен де көзіңді айырып ала алмайсың (С. Ш.)

Алыстан бұлаңдап құба төбел, қынай бел сұлу ажар танынатын бұйрат-бұйрат қалың қырқа құмның сырын білген жанға шынар биіктен қоныс тепкен Құстың ұясындай бір түрлі жылы, ыстық көрінеді («Қазақ əдеб.»)

Қарақат көз қадалса,Қара қасы қиылып.Қалдырап таң-тамаша,Кеудеңе нұр құйылып (С. Мəуленов).

Жігіт арманы құралай көз, қиғаш қас болушы еді ғой.Ақын оны сезінген жоқ, өзгені сезінді (Ғ. М.)

Төсіне төңкеріліп қос алмасы,Төгілді аш белінде қолаң шашы.Сəулесі екі көздің шам-шырақтай.Сызылған сүгіреттей қалам қасы (Б. А.)

Талдырмаш қара торы, ақша маңдай.Майда тіл, жібек мінез асқар жандай (С. М.)

Қара қас, жазық маңдай, қара көзді,Дауысы жіп-жіңішке, жұмсақ сөзді.Мінезі майға еріткен қорғасындай,Келсең де ерте-кешті бір мінезді (Ақан сері).

Аршын төс, алма мойын қолаң шаштыңКөңілінде бір арманы бар секілді ... (Ү. К.)

198

Көз тігіп қарағанмен көңіл бермес,Не пайда нұр сипатты сүмбіл шаштан («Қазақ əдебиеті»)

Тамсанып, таң қалдырып, көздің жауын алған қаса сұлу əйел мүсіндерін осындай қарындастарға қарап қана жасаған болар (Ө. Қ.)

Айттым сəлем, қаламқас,Саған құрбан мал мен бас.Сағынғаннан сені ойлап,Келер көзге ыстық жас (Абай).

Білектей арқасында өрген бұрым,Шолпысы сылдыр қағып жүрсе ақырын.Кəмшат бөрік, ақ тамақ, қара қасты,Сұлу қыздың көріп пе ең мұндай түрін (Абай).

Кең маңдай, қалың шашЯ бір кез, я құлаш.Ақ тамақ, қызыл жүз,Қарағым, бетіңді аш! (Абай).

Қара көз, имек қас,Қараса жан тоймас.Аузың бал қызыл гүл,Ақ тісің кір шалмас (Абай).

Қыр мұрын, қыпша бел,Солқылдар, соқса жел.Ақ етің үлбірепӨзгеше біткен гүл (Абай).

Ақ дидарың көргенде тұра алмаймын,Сенсіз жерде салтанат құра алмаймын.

199

Қара жерге қар жауса,Ақша бетке сабалар.Жақсы аттан жығылса,Жаман адам табалар (Қамбар батыр).

Дəмелі қаршыға да, қара құс та,Боп тұрсың сен бір үйрек көлден ұшқан.Аршын төс, алма мойын, қиғаш қастан,Ешбір жан көре алмадым сенен асқан (И. Б.)

Молда, сопы дым білмес, кеткен есі,«Бұл жалғанда жұмбақ жоқ» деген несі?Жалғанда жұмағым – ар-иманым,Албыраған арудың аршын төсі (Б. К.)

Жалғыз біткен тал шыбық,Келбетің келген қарағым,Бір дерегін білуге дүниені кезіп қарадым,Аш бурадай басып, керіліп.Қырмызы ерін, ай жүз, бота көзім,Маған қымбат хорың, періңнен (Б. К.)

... Менің досым сен болсаң,Оймақ ауыз, күлім көз,Мен кеткенде сен қалма (Қазақ əндері).

Бетіңнен түзу, күйлі қоңы,Бұл өнер өмірінің ақыр соңы.Əлі де есі шыққан ер қызығар,Қара көз, қаймақ ауыз, сұлу өңі (Батырлар жыры).

Жұмақтың шарап кəусар қауасында,Сен едің шапшып тұрған інжі шабақ.

200

Əуелден көңілім қойдым, сені арнап,Нəзік бел, қиғаш қасты, қалам қабақ (А. Қ.).

Қар аппақ, бүркіт қара, түлкі қызыл,Ұқсайды қаса сұлу шомылғанға.Қара шашын көтеріп екі шынтақ,О да бүлк-бүлк етпей ме симағанда (Абай)

Құралай көз, қолаң шашАлма мойын, қиғаш қас.Сүйген сəулем – Қарлығаш (Халық əндері).

Ол жас ағаш, бір қызыл гүл,Жапырағы жаңғырар.Сорлы Онегин, жолды өзің біл,Қай тарапқа қаңғырар (Абай).

Жібектей шашы оралған,Қыпша белі бұралған,Еркесі қырдың бұралған,Сағындым мен сəулемді (С. С.)

Бір ағашта бүлдірген.Қыз бен жігіт бір жүрген.Оймақ ауыз, күлім көз,Ішімді іштей күйдерген (Қазақ əндері).

Көз тігіп қарағанмен көңіл бермес,Не пайда нұр сипатты сүмбіл шаштан («Қазақ əдебиеті»).

Ақ тамақ қарлығаштар –Қара көз қарындастар,Күн болып көріндіңдер,Гүл болып өрілдіңдер (Ауыл кеші көңілді)

201

Айналдым, ақ маңдайлым,Ақылдым, бал таңдайлым.Жалынды жас дəуренде,Ұялма, «жан сəулем» де (Сонда).

Қара көзім,Бар ма есіңде сондағыАйтқан сөзім-ай (Сонда).

Алма беттер албырап,Тұлымдары салбырап,Тыңдап отыр сабағын (Ғ. О.).

Осы мысалдардағы асты сызылған тұрақты тіркестер поэтикалық образ екені ұмыт қалып, штампқа айналып, халық санасына сіңіп кеткен тұрақты перифраздар. Қарап отырсаңыз, бір «көз» деген сөзіне неше перифраз жасалған: бота көз, құралай көз, күлім көз, қара көз, жəудір көз, қарақат көз, құмай көз, қара көз деген тұрақты тіркестер жасалса, «бет», «қас» дегендер тіпті басқаша. Керек десеңіз, қазақ «бет» деген сөздің өзін синонимдік тəсілге салып, «алма бет», «ақ дидар», «ақша бет», келбет, сұлу өң, «қызыл жүз», «ақ ет», «асыл бейне» деп əсерлеп, көркем образбен берген.

Ақын, жазушылар сұлулық, əдемілікті суреттегенде алдына жан салмайтыны көптеген мысалдардан белгілі. Сұлу мүсінді қыздың бет əлпетінің бір бөлігін алып, оған анықтауыш сөзін қосып, əсем де шебер суреттей білген. Шебер жасалған тіркестердің біразы тілде жиі қолданғандықтан тұрақтанып, бүгінде фразеологизм – перифраздарға айналып кеткен.

202

БАТЫРЛЫҚҚА, ЕРЛІККЕ БАЙЛАНЫСТЫ ПЕРИФРАЗДАР

Желкесі болат ақ алмас,Суырып желге соқтырған.Айбалтаның ұрыста,Жүзіне қаннан қақ тұрған (Н. А.).

Қазақ батырлар жырына, қиссаларға өте бай. Ұрпағымызды қаһармандыққа жетелейтін сол батырлар жыры мен қиссалардан бұлардың сан алуан түрін кездестіруге болады. Əдетте, қисса айтушылар мен жыраулар батырларды таныстарғанда олардың ерлік, батырлық ісі мен тұлғасын айқын да əсерлі суреттейді. Сондықтан олар көркемдегіш құралдарға, соның ішінде перифраздарға көбірек жүгінеді.

Ерлер бар – бітістері жасыл құрыш,Ерлер бар – айтса қайтпас, алмас қылыш.

Бұл мысалда «жасыл, алмас» лексемалары құрыш, қылыш сөздеріне тіркесіп, анықтап, көркем сөз тіркесін жасап тұр.

Сондай-ақ:Сарбазың соныңда,Ақ алмас қолыңда,Айбынды асқар таудай,Жау тұрмас жолыңда (Қазақ əндері).

Еген төсті ат мінді,Жұп-жұмыр қылып сауырын (Батырлар жыры).

Ақ сұңқар құс дабысты,Дұшпаннан алған намысты.

203

Халық дастандарындағы осы игі дəстүр, кейін көптеген ақын, жазушылар шығармаларында өзінің жалғасын тауып, ерді ерлікке баулып, елді бірлікке шақырып жатады.

Қамбар кедей деген сөз,«Ел құлағы елу ғой»,Есітті батыр сыбысты (Қамбар батыр).

Алдында бəсеке деген екі тосқаулы кезең тұр. Бірінен өту үшін түгі шыққан жүрек, балуан білек керек (М. Ə.).

Жұмса əке, бел балаңмын – ұлыңмын.Ел бақытын, ер азабынКөрген сенің ұлыңмын (Б. М.).

Тілдің өрен шенені –Тайталасқан дауда өсер,Қайратты туған қас батыр Қаптаған селді қанда өсер (Қазақ əндері).

Сегіз қырлы, бір сырлы деген мықты марқасқа, бағлан жігіт болса керек (Т. А.).

Үш жыл болды келгелі,Ақбөрте бесті шығады.Өрген ер мен тұлпарды,Кім жасырып шығады? (Д. Б.)

Мына мысалдарда батыр жігітті бірде «егей төсті», «марқасқа» десе, екіншіде «ақ алмас» немесе «ақ сұңқар құс» деп берсе, оның ештеңеден қорықпай, көзсіз жасаған ерлігін «ақ көз ерлігі» деп перифраздап тұр. Əрине, бұлар бір емес, бірнеше ақын, жазушы тілінде

204

қолданылғандықтан, тұрақтанған перифраздар дейміз. Бұлар да көркем жасалған конструкциялар.

ҚЫЗ-КЕЛІНШЕКТЕРГЕ БАЙЛАНЫСТЫ ПЕРИФРАЗДАР

Қыз-келіншектерді суреттеуге келгенде поэзиядан асып түсер жанр шамалы. Бұған оның əрдайым көлемінің шағын, айтуға икемді, əсерлі де бейнелі болып келетіні сеп. Соның нəтижесінде көптеген ақындарымыздың өлеңдерінен, жырауларымыздың ауызша айтқан жыр-ларынан, ауыз əдебиеті, жазба əдебиеті үлгілерінен де бұл тақырыптың айналысында пайда болған перифраз-дар ұшан-теңіз.

Жас елік босап тұтқын қолдан,Жас құлан шықты ойнақтап түскен ордан (С.С.).

Ақ сұлу – сен көлдегі аққу сынды,Ақ күміс, сыңқылдаған сұлу үнді (Сонда).

Қарай бер, қара көз,Күте бер хат-хабар (С. Мəуленов).

Ақ марал осы жолы жығылмай кет,Алтайдың душар болдың мергені (Айтыс).

Қыздың «жас елік», «ақ сұлу», «қара көз», «ақ марал» деп бейнелі сөз тіркестерімен алмастырып отыруы қандай көркем болса, əсемдіктің қазығы болып тұрған қызды «елік, сұлу, марал» деп айтуы да өте əсерлі де ұтымды.

205

Бұның бəрі – окказионал перифраздар. Қазақ тілінің байлығына қарай қыз-келіншекті əңгіме еткенде бай-қалатын тұрақты (узуалды) перифраздар да аз емес.

Қарт дейтін емес ол шашы ағарған,Тағы да қандай сұмдық тосады алдан, Соратын ақ мамасын бөбек қайда,Иіді, сүт төгілді қос анардан (Т. М.).

Ізгі перзент, ақ жаулық,Қорада жатыр ақ саулық,Құлаш мойын, кез құлақБір бедеу ат, денсаулық (Н. Н.).

Құралай көз, қолаң шаш,Алма мойын, қиғаш қас,Сүйген сəулем – Қарлығаш (Халық əндері).

Көлдегі көркем аққудай,Көгінде жүзді алтын ай,Шын бір лəззат тапқандай,Жүректің бүгін шалқуы-ай (Т. Ж.).

Мына «ақ жаулық», «құралай көз», «қолаң шаш» деген қыз-келіншіктерге жасалған перифраздар нағыз тұрақты тіркестер.

Жалпы қыз-келіншектерге байланысты перифраздар түрі ерекше. Тіпті суреттеуге өзек алып қараңыз, бұлар, əсіресе, халық əндерінде көп кездеседі. Тұрақты перифраздардың түр-түрін осылардан табуға болады. Мына төмендегі мысалдарға назар аударалық:

Үйірі қысырақтың мақпал қара,Шашыңды күндіз жу да, түнде тара.

206

Алыстан ат аямай келгенімде,Ей, Мақпал, қырындамай бермен қара (А. К.).

Түн қарайды төбемнен,Алтын ай ғой айнасы.Күтіп тұрмын өлеңдеп,Қаракөзім, қайдасың? (Қазақ əндері)

Аяулы нəзік сезімін,Саясы сенсің Алтынай.Асылдай берік төзімнің,Аясы сенсің, Алтынай (Сонда).

Жайлау көзі жəрмеңке,Есенбісің, Ақерке.Арындатсам осы əнді,Еске оралар əр нəрсе (Сонда).

Ақтотым!Сенің отың өртеді.Көктем бүгін.Өткен күнім ертегі (Сонда).

Қарлығашым, толқып кетем,Еске түссе сол есім.Секілді бір алғашқы үміт,Көз ұшынан келесің (Сонда).

Сол бір кеште аялады тəтті арман,Жан сырымды жая алмадым, Ақбаян.Көк теңіздей буырқанған, толқыған,Жүрегінен сая таптым, Ақбаян, Ақбаян (Сонда).

Сүйген сəулем Нұржамал,Күтудемін бір хабар.

207

Үш жыл өтті ойыңды,Біле алмай болдым дал (Сонда).

Алыстан қол бұлғап сағым,Аңсайды күлімкөз таңым.Үзіліп кеудеден түскен,Ақмаржан – ақ арман сол күн қайда, жаным (Сонда).

Ақ жүзің айдай көркем,Арманым сені көрсем.Алыстан аңсап келемін,Ақмарал, сұлу еркем (Сонда).

Айнамкөз, сен қайдағы, мен қайдағы,Біреудің мен де өзіңдей боз тайлағы.Есіме, беу қарағым, сен түскенде,Қайнайды зығырданым қай-қайдағы (Сонда).

Ей, Ақмарал,Сұлу бикеш,Жан сəулем (Сонда).

Ахау, Гүлдерайым,Күн мен аййым.Ұшарға қанатым жоқНеғылайын (Сонда).

Қарашаш түскен жылы төсегімен көтеріп ұл туды (Н. Б.).

Мұндағы кейбір ұғымдар басында еркін перифраз болғанымен, келе-келе тұрақтанып, бастапқы поэти-калық образы ұмытылған. Бұлар көбінесе образды теңеулер ретінде қатар түзеді.

208

Мəселен, «Алтынай» – мұнда екі түрлі ұғымды білдіріп тұр. Сипатталып тұрған қыз, біріншіден, «жарқырап тұрған алтын секілді болса», екіншіден, ол «айдай сұлу жан».

«Ақ, аппақ» деген ұғымды білдіретін «ақ» лексемасы арқылы жасалатын кісі аттары да көп-ақ. Мысалы: Ақтоты – аппақ, тотыдай əдемі; Ақмарал – аппақ, маралдай сұлу қыз деген ұғымды білдіріп тұр. Қазақ халқы ұғымында «ақ» ең қалаулы түс, қасиетті ұғым. Халық ең сүйікті, нағыз қадірлі ұғымдарына ғана «ақ» айқындауышын қосып айтады. Жаны таза адамды «ақ адам» деп атайды. Дүние тұтқасы, барлық тіршіліктің бесігі, адамзат өмірін өрбітуші ананы «ақ ана», малдың ақ сүтінен пайда болған тағамдарды «ақ» деп атайды. Міне, «ақ» сөзінің арғы тегі, түп төркіні сайып келгенде пəк, таза деген ұғыммен байланысты. Сонда мына жоғарыдағы қыз аттарындағы «ақ» лексемасы қыз жанының пəк, таза болып келуінің жоралғысы, соны ұғым. «Гүлдерайым» де солай. Өзі гүлдей əдемі болса, екіншіден, айдай сұлу.

Қазіргі өмірде бұл қыз-келіншекті бір қарағанда ешкім перифраз деп ойламайды. Қазақ халқы қыз баласын сұлу болсын немесе балам сұлу дегенді «Нұрсұлу» деп, мінезі жұмсақ, нəзік дегенді «Мақпал» деп тұспалдап, дəлірек айтқанда, перифраздап беріп отырған. Əрине, бұл мысалдар қазақ тілінің байлығын көрсетудің бір түрі ғана. Ендеше, біздің ойымызша, мына жоғарыдағыдай тұрақты тіркестен болған адам аттарын клишеге айналған перифраздар деген жөн сияқты.

ШАҒЫН ТҮЙІНДЕМЕ

Бұл тарауда біз есім перифраз бен етістікті перифраздың құрылысына тоқталдық. Материалдарды қарап отырсақ, біз перифраздардың екі, үш жəне көп

209

мүшелі тұрақты сөз тіркестерінен тұратынын аңғарамыз. Осы тұрақты сөз тіркестерінен болған перифраздарды өз ретіне қарай модельдерге бөліп талдадық. Қазақ тіліндегі сөз тіркестеріне құрылымдық жəне семантикалық тұрғыдан талдау жүргізгенде, жүйелеп, мүшелеп талдау тəсілін қолдану бірден-бір тиімді тəсілдердің бірі болып отыр. Құрамы мен семантикасының тұрақты болып, сөйлеу кезінде даяр күйінде қолданылуы тұрақты сөз тіркестерінің (перифраздардың) ең басты ерекшелігі. Бұл тараудағы басты мақсатымыз перифраздың əртүрлі құрылымдық түрлері тұрақты сөз тіркестеріне де тəн болатындығын көрсету. Тұрақты сөз тіркестерінің еркін сөз тіркестеріне ұқсамайтын, өзіне ғана тəн жеке-дара құрылымдық үлгісін біз кездестіре алмадық.

Кез-келген фразеологиялық сөз тіркестері тіліміздегі еркін сөз тіркестерінің синтаксистік байланыс үлгі-лерімен жасалады. О.С. Ахманованың сөзімен айтқанда фразеологизмдердің «құрылымы жағынан кəдімгі жай сөз тіркестерінен ешқандай айырмашылығы жоқ» [117] екеніне көзіміз жеткендей. Сонымен қоса, перифраздың жасалу мүмкіншілігінің молдығына сəйкес, оларды тақырыптық топтарға бөліп жүйеледік. Материалдарды іріктегенде табиғат, өсімдіктерге байланысты пери-фраздардың өте көп екенін аңғардық. Мұның себебі табиғаттың əсемдігін жырламаған ақын, жазушы сирек болатынынан ба деп түйдік. Олар бұл əдемілікті, əсемдікті өздерінше түсініп, көркемдеуіш құралдарды өздерінше іске қосып жатады. Сол сияқты сұлулық символындай қыз-келіншек атауларын жырлауға сеп болған перифраздар қаншама!

Осының бəрін саралай келгенде байқалатын бір жəйт, қазақ тілінің адам мен табиғат суретін бейнелеп, көркемдеп берудегі мүмкіндігінің шексіз екендігі. Ал бұл мүмкіндік сөз қуатын терең сезіп, соны тарата білгеннің қолында ғана ойнайды екен.

210

ПЕРИФРАЗДЫҢ СЕМАНТИКАЛЫҚ ТИПТЕРІ

Перифраз дегеніміз – затты, процесті, құбылысты өз атымен атамай, басқаша атау дедік. Əрі соның негізінде сол заттың, процестің, құбылыстың ең негізгі бір қасиетін келтіріңді мағынада қолдана отырып, образды түрде сипаттау, анықтау. Сөйтіп, біз бұдан былай перифраз дегенімізді процестің, құбылыстың, заттың бір қасиетін келтіріңді мағынада көркемдеп, əсерлеп жеткізу деп білеміз.

Сол мағыналарының ауысып, келтірінді мағынада жұмсалынуы тек перифраз арқылы емес, əр түрлі тəсілдер арқылы да іске асады. Ол бірде метафора мен метономия тəсілі арқылы болса, бірде синекдоха тəсілдері арқылы жасалып жатады. Ал кей жағдайда перифраз эвфемизм мен табу тəсілдері арқылы да түрленетінін байқаймыз. Бұл жайында Л.Н.Синельникова «В перифразе могут быть использованы такие тропы, как метафора: (Ах, увял головы моей куст» Есенин; метонимия «Все флаги в гости будут к нам» (Пушкин); синекдоха («Когда для смертного умолкнет шумный день» (Пушкин). Разновидности перифраз – эвфемизм и табу» деген пікір айтады [217]. Енді осы тəсілдердің əрқайсысына тоқталып өтейік.

МЕТАФОРАЛЫҚ ПЕРИФРАЗДАР

Метафоралау – тіл-тілдің бəрінде жиі кездесетін сөзқолданыстың үнемді түрі. Əрбір нақты тілдің сөздік құрамындағы ауыс мағыналы сөздердің өздеріне тəн ерекшеліктері болады. Олар сол ұлттық тілде кейбір өзіндік сөз жасам қасиеттерін сақтайды. Мұндайда

211

құрылымы əртүрлі тілдердің табиғатына ұқыпты қараған жөн. Өйткені бұлардың көбінде бір ұғым өзінің тура (номинативті) мағынасымен қатар мета-форалық болмысын да сақтайды. Тіл-тілдің мұндай сөз түрлендіргіш қасиеті сəйкес келе бермейтіні бар. Ал ондай сəйкестілігі көбінесе семантикалық калька арқылы айқындалады. Сонда метафора дегеніміздің өзі не? Зерттеушілер мұны былай түсіндіреді. «Өзара ортақ түр-түсте, сырт формасына қарай байырғы тіл қорындағы сөз мағынасының ауыстырылып қолданылуын метафо-ра дейміз» [121]. Сөздің метафоралық қызметі, оның қолданыс түрлері сөйлеу тілімен ауыз əдебиеті үлгілері-нен де, сондай-ақ жазба көркем əдебиет стилінен де айқын аңғарылады.

Метафора жөніндегі зерттеулер орыс жəне басқа тілдерде əсіресе поэзияға, көркем шығармаларға байланысты өте көп. Соңғы жылдары жеке жазушыларға тəн сөздердің метафоралық мағынада қолданылу жолдары да ғылым объектісі болып жүр. Мұнда – метафора тек жазушылар шығармаларындағы əдебиет-тік тəсіл, стиль тұрғысында ғана зерттелмей, көркем шығармада қолданылатын метафоралардың тілдік-лингвистикалық аспектіде қаралуы аз да болса ескерілген. Мысалы, тілші ғалым Б.Хасановтың «Қазақ тілінде сөздердің метафоралық қолданылуы» атты кандидаттық диссертацисы арнайы осы тұрғыда жазылған. Бұл еңбекте негізінен қазақ поэзиясы тіліндегі сөздердің метафоралық мағынада қолдану жолдары, оның түрлері сөз болады. Метафоралы сөздердің қолданыстағы табиғатын бірша-ма ашып берген бұл зерттеудің негізгі бағытын құптауға татырлық. Осы еңбектегі «Метафоралық тіркес» деген тарауды біз метафоралық перифраз дер едік. Метафораға

212

байланысты кейбір пікірлер Б.Манасбаевтың «Сəбит Мұқановтың поэзия тілі» (1961), Р.Барлыбаевтың «Сөз мағыналарының тарылуы мен кеңеюі» (1963), М.Жақыпбековтың «Жамбыл шығармаларындағы сөз-дердің жəне фразеологиялық тіркестердің стильдік ыңғайында қолданылуы» (1955) сияқты диссертация-лық еңбектерінде де орын алған.

Жалпы қазақ тіліндегі сөздердің ауыспалы келтірінді мағынада қолданылуы оның негізгі түрлері, яғни троптар (метафора, метаномия, синекдоха т.б.) жөнінде қазақ лингвист ғалымдарының: Ғ.Мұсабаевтың, І.Кеңесбаевтың. К.Ахановтың, Ə.Қайдаровтың, Ə.Бол-ғанбаевтың, т.б. еңбектерінде де жəне жоғарғы оқу орындарына арналған «Қазақ тілі» оқулықтарында да қысқаша мəліметтер берілген.

Бірақ бұл еңбектердің бір де бірінде метафора мен перифраздардың өзара жақын, ұқсас белгілері туралы сөз болмайды. Салыстыра қарағанда метафора мен перифраздың сол сияқты түрлі троптардың бір-біріне ұқсас белгілері айқын аңғарылады. Жəне бұл троптардың бəрі де қолданыста көркемдегіш қызметін атқарады. Яғни метафора мен перифразды бейнелегіш тəсілдердің бір түрі деп түсінген жөн. Кейбір метафораны тар мағынада алған ғалымдарымыз өз еңбектерінде оны троптың басқа түрлерімен шатастырып ала береді. Бұл ретте, Ж. Вандриестің «Язык» деген еңбегіне зер салған мақұл. Метафораны тар мағынада қарастырған ғалымымыз проф. Қ. Жұмалиев троптың əр түрінің өзара қоян-қолтық жақындығын, кей реттерде оларды ажыратуға болмайтындығын атап көрсетіп отырған.

Біздің ойымызша, метафора мен перифразды бір деп қарауға болмайды. Метафораның ең басты ерекшелігі –

213

бейнелігі, ойды бейнелеп жеткізетіндігі. Бірақ бейне-лілік қасиет метафора біткеннің бəрінде бірдей бола бермейді. Мысалы, қазіргі əдеби тіліміздегі қызыл бұ-рыш атауының ығымен жасалған қызыл отау да – метафоралық тіркес. Мұнда қызыл қарын, терең сыр, қиял мекені сөз орамдарындағыдай бейнелілік, поэти-калық астар жоқ. Ал перифраздарда бейнелілік қасиет үнемі болады. Онда образдылық, көркемдік мүлде жоғалмайды. Бұл перифраздың ең үлкен ерекшелігі. Осыған орай, басқаша айтқанда, троптың басқа түрлері сияқты, перифраз да метафора тудыратын өнімді тəсіл-дердің бірі. Анықтап айтсақ, ең алдымен перифраз бо-лады да содан барып семантикалық мағынасына қарай басқа троптарға бөлініп кетеді. Бұған төмендегідей мысалдар дəлел:

Ыдысысың параның Қотара құйса толмайтын (XVIII – XIX ғ.).

Айталық əңгіменің жібін үзбей, Əйтпесе тыңдаушымыз кетер жеріп (І. Ж.).

Адамның бурасына адам батып,Батылдық күресуге етер де емес (Сонда).

Көсемі көш алдында басшы болып,Бақыттың жайлауына қонған тұсы (Сонда).

Қызықтың айдынына құлаш ұрып,Армансыз қаздай қалқып қудай жүзген (Сонда).

214

Тарихтың таңы атпастан ерте жасап,Талайды қазақ түгіл көшірген тас (Сонда).

Даналықтың нұрлы шамы сөнді ғой (Сонда).

Тіршіліктің перделерін ашады (С.С.).

Ғайша жайын сырттан сөз қылушы қызыл ауыздар бар еді (М. Ə.).

Ақбота болса, жылқышылардың қызыл кеңірдек болып ұғындыра алмаған ойын бір сөзбен-ақ түсіндірер еді (М. Д.).

Жан сарайының тереңінде жатқан, кім көрінгенге айтыла бермейтін небір құпия сырларын ақтара салғысы келді (С. О.).

Талаптың мініп тұлпарын,Тас қияға өрледің (Абай).

Мына «ыдысысың параның», «əңгіменің жібі», «адам-ның бурасы», «бақыттың жайлауы», «қызықтың айды-ны», «тарихтың таңы», «даналықтың шамы», «тіршіліктің пердесі», «жан сарайы», «талаптың мініп тұлпарын» тəрізді асты сызылған сөз тіркестері нағыз перифраздар деп ойлаймыз. Адам баласының тойымсыздығын, пара-қорлығын – «ыдысысың параның» үлкен, толымсыз ыдысқа теңеп, рахат, тыныш өмірді жайлауға – «бақыттың жайлауы» деп перифраздап айту да кез келген ақынның қаламына сай нəрсе емес. Жаңа өмірге келу немесе тірші-лік есігін ашуды да «тіршілік пердесін ашу» деп перифраз-дау да сөз бедерінің тамаша түрі.

215

Адамның ішкі дүниесінің өзі де бір жатқан сарай емес пе, осыны «жан сарайы» деудің өзі қандай əсерлі. Міне, бұл да сөзді перифразданудың жарасымды үлгісі. Я, болмаса, кісінің талабының зор екендігін тұлпарға теңеп, «талаптың мініп тұлпарын» деп перифраздап отыр. Осы келтірілген тіркестердің бəрінің де лин-гвистикалық табиғатына бойлай отырып, олардың лексика-семантикалық мəніне үңіле түсіп, біз мұны метафоралық перифраздар деп атадық.

Бітпейді ішімдеҒашықтық жарасы (Абай).

Сұм өмір сенен кəəусер ішем деп емТұрмыс тонын өзімше пішем деп едім (С. М.).

Алтайдың Қайсар ойын отыр сезіп,Ол-дағы ой сарайын тартты (Сонда).

Бұлттарын айдап бұрқыратып,Күркіреп аспан сөйледі (С. Мəуленов).

Əйелдің мен бір шолпанын көрдім (Ж. А.).

Ала кестелі жібекке оранып, жасарған қара жер қызыл күннің көктем күліп тұрған алтын нұрына балқып, рахаттанған денесін төсеп, жас босанған, қалжасы жаққан келіншекке жадырап көсіліп жатқан тəрізді (С.С.).

Мына «тұрмыс тонын пішу» тұрақты сөз тіркесі, негізінде «өз ойынша өмір сүру» деген сөз ғой. Шындығында, өмір сүру үшін алға қойылған мақсат, жоспар өзінше бір тон пішкенмен бірдей. Осыны автор

216

бейнелеп «тон пішу» деп отыр. Немесе «күркіреп аспан сөйлейді» аспандағы найзағайдың күркіреуі ол да өзінше аспанның сөйлеуі іспетті. Бұл да жақсы табылған образды теңеу немесе перифраз. Басқа мысалдарды да осы ретпен беруге болады.

Мұндай метафоралық перифраздар сөйлеу тілінде көркем шығармаларда, мақал-мəтелдерде, жұмбақ-тарда, басқа да фольклорлық шығармаларда кеңінен қолданылады. Демек, көп жағдайда перифраз бен метафора бір-бірімен байланыста болып, бір-бірімен астасып жатады. Кейде бұлардың бірінен бірін айыру қиынға түсуі мүмкін. Бір ескеретін жай мынау: мұндай құбылыс екі не онан да көп мүшелі метафораларға тəн болады.

МЕТОНИМИЯЛЫҚ ПЕРИФРАЗДАР

Əдетте метафора мен метонимия өзара ұқсас келеді. Бірақ бұл екеуі бір құбылыс емес. Сөздің метонимиялық мағынасы жазба əдебиеттен гөрі көбінесе сөйлеу тілінен жиірек кездеседі. Мысалы: «Жақында үйімді көшіріп алдым» дегенде, үй дегенді дəлірек айтқанда, үй ішін көшіріп алу болып шығады. Осы мысалға қарап, кейбір заттар, не құбылыстар кеңістіктегі өзара байланыстылығында, мекендік қарым-қатынасына ір-гелес-шектестігіне қарай бірінің орнына екіншісі, яғни бірі екіншісінің атауымен аталып кетеді. Метонимияда метафорадағы тəрізді – заттардың өзара ұқсастығы емес, ол заттардың орын ерекшелігі, өзара қатынастығы, байланысы ескерілуі тиіс. Метафоралық мағына мен метонимиялық перифраздардың ең басты айырмашылығы осында.

217

Лингвистикалық əдебиеттерде, əсіресе қазақ тіл білімінде, метонимияға арналған толық зерттеулер жоқтың қасы. Тек Л. Нұржекееваның «Метонимияның лингвистикалық табиғаты» атты диссертациясы жəне жоғарыда айтылып кеткен профессорлар Ғ. Мұсабаев, Ə.Қайдаров, Р.Сыздықова, Ə. Хасенов, З. Ахметов, Т. Қоңыров, Р. Барлыбаев, Б. Хасанов, Қ. Мұхамеджанов, жəне басқалардың метонимия жөнінде айтқан бірлі-жарым пікірлерін ғана атап өтуге болады. Метонимия грек тілінің («переименование») «атын өзгерту, қайта ат қою» деген сөзі бойынша жасалған термин. Сонымен, бір заттың немесе құбылыстың атауының екінші затқа не құбылысқа олардың заттардың не құбылыстың өзара іргелестігі, шектестігі негізінде атау болып ауысуы жəне осыған орай сөздің ауыспалы мағынада жұмсалуы метонимия деп аталады.

Ал сөзді басқа сөзбен келтірінді мағынада атау, əрине перифраз. Демек, метонимия мен перифраздың да, айтып кеткеніміздей, тегі бір болып шықты. Сөз тіркесінің келтірінді мағынасы перифраз болады да, содан барып метонимияға бөлінеді. Бұл жайында Б.В. Томашевскийдің «Стилистика» деп аталатын кітабында «Когда развивают метонимию, получается то, что носит название перифраз (от греческого слова peгiphrazo – пересказ)» – деген [225]. Негізінде метони-мия да, перифраз да тілде барлық уақытта бірге жүрген, бірақ та олар белгілі бір уақытқа, əдеби мектепке тəн болады. Əсіресе олар жай сөздерді поэтикалық сөз емес деп санаған уақытқа сай еді. Сондықтан да тілге поэтикалық əсер, нəр беру үшін, көптеген ақын-жазушыларымыз əртүрлі басқаша айту, бейнелі түрде сипаттау құралдарына жүгінген. Метофора мен метонимия сөз мағынасын басқаша айтудың ең басты түрлері.

218

«Перифраза строится на принципе развернутой метонимии» [193]. Енді мына мысалдарға қарап көрелік:

Токионың нақ сондаТөбе шашы тік тұрды (К. А.).

Еңсесі кеткен еңкейіпЕскілік енді өлер ме (Сонда).

Біреуі болмасам да көп мықтының,Өткірлеп өлең соқтым өжет тілмен,Құя алман үгітілген балшық өлең,Көңілімде көл жасаман тамшымененЖығылды жауыздықтың таж бен тағы (К. А.).

Кимешектер кітап оқып,Малма тұмақ мылтық алды.Жалба шекпен жауға аттанды,Жер түрленіп, ел шаттанды (І. Ж.).

Бір кездегі ауқатты үйлердің қора-мүлкі қиқайып-сиқайып қалыпты (Ж. Аймауытов).

Елдегі байлардың, жуан атаның нашарға істеген қиянатын, зорлығын газетке жазып, күштілермен ұстасып жүретін (Сонда).

Нашар кісілер бір үйде жатқан тəуір болар еді деп əлділеріне аударуға саясат қылып көріп еді, əлділер үйлерімізде жас əйел бар деген дəлелдерді келтіріп, жеңіп кетті (Сонда).

Қатын, тұр, аяқ жуғыз, қымыз құй мына кісіге, – дей бастады (Сонда).

219

Мына сөз тіркестеріндегі «Токионың төбе шашы тік тұрды» деген тіркесте, шындап келсе, Токионың төбе шашы тік тұрып тұрған жоқ, əрі Токио дегеніміз де бір қала емес, сол қаланың тұрғындары, автор Токио тұрғындарының қатты үрейі ұшқанын осы тіркеспен перифраздап, көркемдеп оқырман қауымға əсірелеп жеткізіп отыр. Ал мына тіркестерге қараңызшы, бай, жағдайы бар кісіні бірде «ауқатты үй», бірде «жуан ата» немесе «əлді» деген образды синонимдермен алмастырып берген. Шындығында, байдың ауқатты болатындығы да, сондықтан жуан, əлді болатындығы да рас. Ал кедей керісінше «малма тұмақ» деп оның сыртқы пішініне, өңі кеткен киіміне қарап айтып отыр. Бұл мысалдарда айтылар ойды тікелей өз аттарымен атамай, оны келтірінді мағынада көркемдеп, əсерлеп, метонимикалық перифразбен беріп отыр. Бұл екеуінің айырмасы мен ұқсас белгілерін осыдан-ақ аңғаруға болады.

СИНЕКДОХАЛЫҚ ПЕРИФРАЗДАР

Сөздердің келтірінді мағынада қолданылатын ерекше түрлерінің бірі – синекдоха. Бүтіннің орнына бөлшекті, жалпының орнына жалқыны (дараны), үлкеннің орнына кішіні қолданудың негізінде сөз мағынасының ауысуы синекдоха деп аталады [197].

Егер бүтіннің орнына бөлшек, жалпының орнына жалқы қолданылатын болса, онда сөз мағынасы кеңиді. Синекдоха қолданылу ауқымына (сферасына) қарай метафорадан гөрі сөздердің метонимиялық қолданылуына жақын. Сондықтан кейбір əдебиеттерде

220

синекдоханы метонимияның ерекше түрі деп те атап жүр. Негізінде метонимия мен синекдоханы өзара ерекшеліктеріне қарай ажыратқан дұрыс [234].

Синекдохаға тəн негізгі белгі – ауыспалы мағынада қолданылған сөздердің сандық қатынас негізінде, бүтіннің орнына бөлшек, бөлшектің орнына бүтін, жалпының орнына жалқы я керісінше бір сөздің екінші сөз мағынасында, келтірінді мағынасында қолданылуы. Синекдохаға жататын сөздер сөздік құрамда жиі кезде-сетін жалпы халыққа түсінікті қарапайым сөздерден жасала береді. Мысалы: «Бұл дудар басты өзім де жаңа көріп тұрмын» дегенде «дудар бас» шын мəнінде адам туралы айтылып тұр. Жеке бір атауды осылай синекдохалық мағынада жұмсауда коммуникативтік функциядан гөрі, эстетикалық бояу, стильдік мақсат басым тұрады. Метафора мен метонимия тəрізді синекдоха да көркем əдебиеттегі бейнелеу, көріктеу тəсілінің бірі. Олай болса, синекдоха да алдыңғылар сияқты перифразға жақын мəселенің бірі.

Құнанбай өз басы шешеден жалғыз, бəйбішенің жалғызы. Қара шаңырақ иесі (М. Ə.)

Кейін осы өсек еріккен қызыл ауыздың бірін кернеп кеткен уақытта ... (Сонда).

Қартқожаға да бір төрт сирақ табылды (Ж. А.).

Алғашқы мысалдарда «қара шаңырақ» үй деген ұғымды білдіріп тұр. Мұндағы қара сын есімі үй сөзінің анықтауышы ретінде, үлкен деген мағынаны білдіріп, келтірінді мағынада тұр. Немесе «төрт сирақ» орындық

221

дегенді жалқының орнына жалпыны алып, оның төрт аяғы барына қарай келтірінді мағынада көркемдеп «төрт сирақ» деп алып отыр. Синекдоханың перифразға жақын тұратыны сондықтан.

ЭВФЕМИСТІК ПЕРИФРАЗДАР

Эвфемизм термині лингвистикада семасиология мəселелеріне байланысты қолданылады. Эвфемизм грек тілінде – eupho – «сыпайы сөйлеймін» деген сөзінен жасалған термин.

Эвфемизм қай тілдің болсын сөздік құрамында кездеседі. Олар тілдік əдептілікті, мəдениетті сөйлеуді білдіреді. Эвфемизмге дөрекі, жағымсыз сөздерді сыпайылап сөйлеу тəсілі де жатады. Мұндайда сөздер ерекше эмоционалдық мəнге ие болады. Қазіргі қазақ тілі сөздік құрамында эвфемизмге жататын сөздер тобы көп. Бұл жөнінде Ə.Ахметовтың [118] еңбегінен басқа арнайы еңбек болмаған, кейбір лингвистердің еңбектерінде жанамалай ғана сөз болып жүрді.

Эвфемизмнің лексика-семантикалық қолдану мүмкін-шілігі жан-жақты. Эвфемизм басқа троптармен – метафора мен метонимиямен де тығыз байланысты. Эвфемизм де басқа троптар сияқты сөзге мəнерлілік, көркемділік сипат береді. Бұл əсіресе сөздерге эмоционалдық мəн беру үшін де қолданылатын сөз саптау əдісіне жатады.

Жалпы түркі тілінде эвфемизм, негізінен, əдет-ғұрып-қа, мəдениетке байланысты сыпайылықты білдіру үшін қолданылатын тарихи құбылыс. Түркі тілінде эвфемизм əйелдер тілінде түрлі əдет-ғұрыпқа (ұялу, үлкенді сыйлау т.б.) жəне діни наным-сенімге байланысты əйелдердің

222

сөйлеу мəдениетіне қойылған түрлі талаптарға сай жиі қолданылған. Бұл жағынан алып қарағанда, эвфемизмдік сөздер табу құбылысына жақын, бірақ олардың өзара айырмашылығы бар. Эвфемизм табу сияқты үрейленуден туған соқыр сенімге негізделмейді, сыпайыгершілік пен əдептілікке негізделеді. Қазіргі кездердегі қолданылып жүрген эвфемизмдер өскелең халқымыздың бүгінгі таңдағы қалыптасқан этикалық жəне эстетикалық нормаларының күнделікті көріністері деп есептеледі, – дейді проф. Ə.Болғанбаев [136]. Сондықтан табу мен эвфемизмді бір-бірімен шатастыруға болмайды. Екеуі екі мақсаттан шыққан.

Эвфемизм тек ауызекі тілде, сөйлеу тілінде ғана қолданылмайды. Эвфемизм, əсіресе, дипломаттар, ізетті кісілер сөздерінде көп ұшырасады. Олар «айтып отырғаныңыз өтірік» деуді ерсі көріп, «сөзіңіз онша шындыққа жанаспайды» т.б. етіп сөйлеуге тырысады.

Жоғарыда айтқанымыздай, эвфемизм метафора, метонимия, табумен тығыз байланыста болса, оның перифразға қатысы болмауы мүмкін емес. Ең алғаш перифраз пайда болады да, сосын барып троптың əр түрлері пайда болатыны жөнінде айтылды. Əдетте, перифраз деп заттың өз атын тура атамай, оны басқа сөз-дер арқылы сипаттай түсіндіруді айтамыз ғой. Мəселен, Ленинград деудің орнына – революция бесігі (колыбель революции), не Нева үстіндегі қала (Город на Неве), Англия деудің орнына – тұманды Альбион (туманный Альбион) деу де перифразға айқын мысал. Алайда бұл сияқты перифраздың бəрі эвфемизм бола бермейді. Эвфемистік перифраздың қолданылуы, мақсаты мен атқаратын қызметі мүлде басқа. Ол мағынасы суық немесе айтуға, жазуға өрескел саналатын, тіпті кейде қағаз беті де көтере алмайтын дөрекі сөздерді майдалап,

223

тігісін барынша жатыстырып, келтірінді мағынада айту. «Частным случаем перифраза является эвфемизм – описательное выражение «низких» или «запретных» понятий «нечистый» вместо «черт» [231].

. . . Өзі залым закүншікТанып алды талайды.Көрмей тұрып құсамынТемір көзді сарайды (Абай).

Көзге де, ауызға да қызығы жоқ,Қызығы – үзілгені бос жүргенше (Абай).

Елің – ала,Отты жала,Тайса аяғың, кім көнбек? (Абай).

Халық ағасы Төребай –Ақырын істің оңғарсын,Сыныпты бұтақ теректен (Базар жырау).

Орамды тілді ауыздым,Ақылға жүйрік маңыздым,Көп жасамай тез кетіп,Көзімнің жасын ағыздың (Абай).

Жиырма жеті жасындаАбдірахман көз жұмды.Сəулең болса басыңдаКімді көрдің бұл сынды (Абай).

Соның да тілін алмадыңСабадың, сөктің, қарғадыңКөріне қашан кіргенше (Шəкəрім).

224

Мына мысалдарға көңіл бөлелікші. «Сыныпты бұтақ теректен» деп Төребайға баласының өлгенін тікелей бірден айта салмай, оны жаман хабардың жағымдысы жоқ, əйтсе де, аз да болса жұмсартып, құлаққа естіртуге жағымдылау етіп, перифразбен жеткізіп отыр. Қарап отырсаңыз, адам өсіп тұрған терек те, ал бұтақтары оның балалары емес пе?!. Немесе адамның өмірден аттануын «көзін мəңгілік жұмды» я «қызығы үзілді» деп айтылған.

Бұл сөз тіркестерінің бəрі əрі перифраз, əрі эвфемизм. Олардың қай-қайсысы болсын эвфемистік мағына тудырып тұр. Олардың тасасында тұрған суықтау, ыңғайсыздау ұғымдардың бəрін саралап жатудың қежеті шамалы деп ойлаймыз.

Тағы бір айта кететін жағдай эвфемизмдер тура (номинативті) мағынада қолданылатын мəнерлі, сыпа-йылықты білдіретін синоним сөздермен беріледі. Бұл жайында келесі бөлімде сөз етеміз.

СИНОНИМДІК ПЕРИФРАЗДАР

Тіл байлығының бір көрінісі – оның синонимдерінде. Тіл-тілде синонимдер дара сөз де, тиянақты тіркес те болып келеді.

«Өскелең бай тілдің басты белгілерінің бірі – синонимді сөздер. Тіл-тілдің өсіп, көркеюі үшін, бай əдеби тілі боп жетілуі үшін синонимика категориясының айрықша маңызы бар» (Нұртазин Т.). Сөздік құрамда тура мағынада қолданылатын сөздердің көптеген синонимдері болады. Олар синонимдік сөздіктерде беріледі. «Белгілі бір ұғымды білдіретін мəндес сөздердің топтарын синонимдік қатар дейміз» (Нұртазин Т.). Синонимдердің ішінде негізгі номинативті мағынада қолданылатын түрлері мен сол мағынаны білдіру үшін синонимдік

225

қатар құрып тұрған екінші бір абстрактілі ауыс мағынадағы сөздерді де кездестіреміз. Əрине, олар əр уақытта кең қолданылады. Оның себебі тілде семантика жағынан бірдей жəне эмоционалды болуы мен əсері жағынан абсолютті тепе-тең екі сөздің болатындығы айқындалмаған. Ал енді ондай синонимдер бар болса, олар міндетті түрде не семантикалық, не стилистикалық дифференцияға ұшырайды. Сонымен, синоним сөздер əр басқа ұғымды емес, бір ұғымды əртүрлі жақтан белгілейтін атаулар.

Сөздердің мағыналық жақтан дамуы, қосымша мəн, мағыналарға ие болуы синонимдік қатардың толығып, баюына əсер етеді. Осыдан барып көп мағыналы сөздер (полисемия) мен синонимдердің қарым-қатынасы өзара байланысы келіп туады.

Синоним сөздер мағыналық жақтан даму нəтижесінде жасалынады. Дəлірек айтсақ, ауыспалы мағынаның өзінің перифраздануы көбінесе оның полисемиядан əбден бөлініп, саралануына – басқа бір лексикалық даралыққа, синонимге айналуына əкеліп соғады. Суреткердің əдемілікке, көркемділікке ұмтылу нəтижесі сөздерді, сөз тіркестерін бейнелеп, образдап, басқа бір атаумен, яғни перифразбен жеткізу тəсілін туғызады. Ал сөз қайталамаушылықты талап етуі осы образды синонимдердің шығуына келіп соқтырады. Бұл жайында Н.Н. Иванова «Перифраз синонимдік тəсіл» [165] десе, ал Т.Қоңыров кандидаттық диссертациясында перифразды образды синонимдер [183] деген. Қазақ тілі табиғатына осы соңғы пікір дөп келетін сияқты. Бір ұғымды білдіретін мəндес сөздер, əрине синонимдер, ал ол жай сөзбен емес, көркем, образды сөз тіркестерімен берілсе, əлбетте ол образды синоним болады. Н.Н. Иванова мен Т.Қоңыровтың сөзін растай келе

226

Ə.Болғанбаев та «синонимді қолданудың бір тəсілі – перифраз» [136] дейді. Мұның мəнісі – жеке сөздің орнына оның түсінігін сипаттап беру. «Алматы дегеннің орнына Қазақстанның астанасы, Күлəш деудің орнына қазақтың бұлбұлы деп қолдануға болады» деген пікір айтқан.

Қазақ ақын, жазушыларының ішінде М.Əуезов, С.Мұқанов, С.Сейфуллин, І.Жансүгіров, С.Мəуленов образды синонимдердің сан алуан үлгілерін жасап қолданған.

Соның бір нұсқалары мыналар:« ... Осылайша айналасы айықпаған сұр тұман, суық

заман ішінде ұлы жан дүниеден көшті. Мағаштың қырқын беріп болған күннің ертеңінде Абай қаза тапты. Ұлы кеуденің ыстық демі тоқталды. Шөл даланы жарып аққан дариядай, игілік өмір үзілді. Сонау бір шақпақ тасты тақыр, жалтыр биік басына жалғыз шыққан зəулім өскен алып шынар құлады. Өмірден Абай кетті» (М.Əуезов).

Ұлы жазушы келтірген үзіндіде Абай орнына «ұлы жан, ұлы кеуде, игілік өмір, алып шынар» тəрізді метафоралық перифраз тəсілімен кемеңгер ақынға тəн ерекше қасиеттерге ден қойғызып, көңіл аудартқан. Ал өлді деген жағымсыз қатты сөздің орнына «дүниеден көшті, қаза тапты, демі тоқталды, үзілді, құлады, кетті» деген жұмсақ эвфемистік перифразбен алмастырып отырған.

Дұшпанға мені мерт қылма,Өзегімді дерт қылма (С. М.).

Хош, жаным деп қанат қақтыҮзілді тез шыбын жан (С. С.).

227

Өлшеулі демі біткенде,Ажалдың оғы жеткенде,Бадана көзді берік сауытТең болар оның панасы –Жаланқат киген шекпенге (Базар жырау).

Дəуде болса, Əлімбайдың кемпірі тырапай асқан болар (Ж. А.).

Орманды түн ішінде жол білмесең,Мерт болмай өту қиын, аман-есен (С. С.).

Қомағай қара топырақ бүлкіл қағып,Асығып екі жастың қанын ішті (М. Ж.).

Темір айғырАлмас тіспенЖердің тізіп жартысын (С. С.).

Темір бура жеккеніАузы жерді қапса,Аузы жерді тапса,Тасты тұздай кемірсеТасты мұздай жемірсе,Ырғалса,Сықыр, сықыр, сықыр ... (І. Ж.).

Қалтырады отарбаБолды безек дөңгелек (І. Ж.).

Қара айғыр, қара алып, жүйткиді, –Жануар күшіне сенеді (С. С.).

228

Төңкерілген көк кесе,Теңіздің тұнық көзінде ... (С. Мəуленов).

Көк күмбездің астында көк масаты,Сəулемен алтындаған сары белім (С. Т.).

Мың түрлі ала жібек, көркем десте,Мың түрлі сұлу өрнек ойған кесте (С. С.).

Жер жүзі көгеріп, жасыл ала жібекке оранып құлпырады (С.С).

Көкшеге жаз көк жібек жапқандайын,Көкшеге қыс ақ күміс таққандайын,Көкшеге – қыз күзде киіп қырау ішік,Көк айна – көлі қыста қатқандайын (І. Ж.).

Ақ қанат аспандағы сонда жауып,Бал бұлақ, жаудан, тастан орғылаған (І. Ж.).

Қайғысыз мəңгі сəби періштелер,Мəңгілік жайын тастап жерді құштың (С.С.).

Ұшқындап сəні кеткен ағаштарғаАқ күміс шашақ болып көрік бердің (С. С.).

Жердің аппақ төсегіЖаңа жауған жатыр қар (С. Мəуленов).

Əуенің тиірмені түнде жүріп,Тастады ақ ұлпаға жерді кеміп (І. Ж.)

Ақ мамығым, ақ үлдірім,Неге мұнша сүйірдің (С. С.)

229

Сəулем сылаң,Аппақ қылаң.Ақ көбікке шомылған (С. С.).

Беу, дүние-ай, аққулар оралғанда,Айдын көлдің иесі жол алғанда (М. Мақатаев).

«Аққулар ...»:Аққу мойын, сүмбе қанат,Алаңсыз таранудан күнге қарап,Айдынның еркелері, білмей тұрмын,Етермін тағдырыңды кімге аманат?!.

Жоғарыда келтірілген синонимдер табиғатына зер салалық. Бір шөптің өзін бірде «ала жібек» десе, бірде «көк жібек» деп бейнелей береді. «Ақ, көк» лексемалары шөптің түр-түсіне қарай айтылып, жібек сөзін анықтап тұр. Сол сияқты қарды да біресе «ақ ұлпа, ақ күміс, ақ қант немесе сəби періштелер, жердің аппақ төсегі» деп құбылта керемет синонимдермен алмастырып отырған. Шынында, қардың ақ екені рас, ол аспаннан жерге түскенде жерде жайылып жатқан төсек сияқты екені де рас. Олай болса, бұл сөз тіркестерінің өте табылған образдылығы, көркемділігі, адам жан дүниесіне əсер ететін перифраздар екенінде дау жоқ. Осы сияқты аққудың өзінде бірнеше құбылтып, оның кербез кейпін, нəзік түрін мейлінше көркемдеп, образды синонимдермен көрсете білген. Біздің ана тіліміздің сөз тіркестеріне, оның ішінде синонимге өте бай екенін, əрі соншалықты оралымды, икемді екендігін осы фактілердің өзі-ақ толық айғақ бола алады.

230

ПЕРИФРАЗ ЖИІ ҚОЛДАНЫЛАТЫН ƏДЕБИЕТТІК ЖАНРЛАР

а) МАҚАЛ-МƏТЕЛДЕР ҚҰРАМЫНДАҒЫ ПЕРИФРАЗДАР

Мақал-мəтелдер – халық даналығын, көрегендігінің айнасы, тіл байлығының алтын қазынасы. Олардың көбі өмір шындығының қорытындысы іспетті.

«Сөздің көркі – мақал» деп тегін айтылмаған. Мақал-мəтелді айтылатын ойларға орайластырып, орынды қолдансақ, сөзіміз мірдің оғындай өткір, көңілге қонымды əрі көркем, əрі бейнелі болады. Мақал- мəтелдер аз сөзбен терең мағынаны беретіндіктен, өте ұтымды болады, сөйлеген адамның шешендігін, ой ұшқырлығын, тапқырлығын білдіреді. Мақал мен мəтелдер халық санасында талай жылдар мен ғасырлар бойында қалыптасып, тұрақталып қалған, сөйлегенде дайын тілдік құбылыс ретінде қолданылады. Бұл жағынан келгенде, яғни құрамындағы сөздердің тұрақты болуы, дайын дəйек ретінде қолданылуы жəне ойға əсерлі де əсем, көрікті де көркем мəн үстеуі жағынан мақал-мəтелдер тұрақты тіркестерге жақын.

Сөйлем құрылысы, ішкі мазмұны жағынан мақал мен мəтелдердің өз ішінде ерекшелігі байқалып тұрады.

Мақалдарда ой түйіні, өсиет, тағылым тəрбиелік мəнде ауыс, астарлы мəнде тұжырымдалып айтылады.

Мысалы: Ер жігіттің екі сөйлегені – өлгені. Еменнің иілгені – сынғаны.

Өз басыңды дауға берсең де, жолдасыңды жауға берме.

231

Ал мəтелдерде негізгі айтылатын ой-пікір жанамалап, сілтеме-ишара түрінде беріледі.

Мысалы: Күш атасын танымас.

Айласыз батыр алдырар.

Нар тəуекел – ер ісі.

Мақал-мəтелдердің, көпшілігі ауыспалы, келтірінді мағынада беріледі.

Мысалы: Əркімнің өз шығар биігі бар.

Кісінің шырайына қарама, райына қара.

Оқ жетпес жерге қылышыңды суырма.

Мақал-мəтелдердің құрылысы тұрақты. Олар өзара ұқсас, тектес болғанмен, əрқайсысының бір-бірінен айырмасы, өзіндік ерекшелігі бар. Жоғарыда айтқаны-мыздай, мақал толық аяқталмаған ойды білдіреді, дербес тұжырымды ұғым береді. Ал мəтелде сөйлем аяқталмай тұрады, ондағы сөздер басқа сөйлемдермен қосылған-да ғана айтылмыш ойды анықтайды, толықтырады.

Үлкен Совет энциклопедиясы мақалды былай сипаттайды: «Пословица – меткое изречение, которая обобщает и типизирует различное явление жизни». «... Пословицы и поговорки образцово формирует весь жизненный, социально-исторический опыт трудового народа».

«Поговорка образное выражение, оборот речи, метко определяющий явление жизни, в отличие от пословицы, лишена обобщающего поучительного смысла».

232

Бұған қарағанда мақалға тəн қасиет өмірдегі түрлі құбылысты жинақтау жəне типтендіру, əрі дөп айтыл-ған сөз болуы, ойды түгел беру, əрі қорытынды жасауы, мақалды, ойды толық жеткізбей тұспалдап қана айтуы. Егер ол бейнелі сөз болса əрі дəл айтпай тұспалдап, келтірінді мағынада айтса, ол да перифразға жақын болмай ма? Негізінен көркем əдебиетке, соның ішінде поэтикалық туындыларға тəн көркемдегіш құралдардың баршасы дерлік мақал-мəтелдерге тəн болып келеді. Мақал-мəтелдер сол себепті де сезімді селт еткізіп, ақыл-ойға сəуле шашады. Сап алтындай таза, қоспасыз асыл сөздер. Ықшамдылығымен өткірлігі, көркемдік жəне идеялық тұтастығы арқасында тез жатталады, адамның жадында ұмытылмай сақталады. Бұл барша халықтар-дың шынайы мақал-мəтелдерінің тозбас қасиеті.

Ердің құнын екі сөзбен бітірер.

Жүрген аяққа жөргем ілінеді.

Жын соққаннан мың соққан жаман.

Ерді кебенек ішінде таны.

Қисайған ауызды қырық дəрімен сыласа да түзелмейді.

Бір басты асырайтын екі қол.

Жүйрік ат аяғынан ақсайды,Жақсы жігіт ағайыннан ақсайды.

Ақылды бастың алпыс қолы бар.

Отыз тістен шыққан сөз отыз елге тарайды.

233

Бестің басы болғанша, алтының аяғы бол.Елдің баласы бола алмаған, ағасы да бола алмайды.

Ердің атын аты шығарар, Ғалымның атын хаты шығарар.

«Жақсы жігіт ағайыннан ақсайды» дегенде адамның аяғынан ақсауы емес, оның мағынасы тым тереңде жатыр. «Ер жігіт елдікке ебі жоқ жекжатынан қорлық көреді» деген ойды қаншама бейнелі етіп бере білген.

«Жүрген аяққа жөргем ілінер» – мұнда олжа, мал-дүние, пұл деген ұғымдар орнына жөргем – қойдың өрілген шегі ғана алынған ғой. Ал, «жын соққаннан мың соққан жаман» – бұнда да қалың халық, көпшілік деудің орнына жалпыны жалқы «мың» делініп ауыстырылып алынған.

«Ерді кебенек ішінде таны» – «кебенек» – бұл тірі адамның киімі. Ал кебін болса – өліктің киімі. Яғни ер адмның жақсы қасиеттерін оның тірі кезінде дəріпте дегені емес пе? «Кебенек» – ауыртпалық сын сағаты. Мұндағы перифраз, яғни басқа сөзбен белгілі бір заттың не құбылысты келтірінді мағынада бейнелеу халық арасында шебер пайдаланады.

Біздің ана тіліміздің көркемділігін күшейту үшін перифразға, яғни троптарға сүйену керек болады.

Мақал-мəтелдер – көркемдегіш құралдар, яғни троп-тардың арақатынасын ерте заманның өзінде-ақ айтып кеткен болатын. Аристотель: «И пословицы метафоры от вида к виду» – деген. Ал, проф. І.Кеңесбаев: «... мақал, мəтелдердің, тізбектердің қай-қайсысы болса да метафоралық мағынада қолданылып, өмірде кездесетін конкретті жағдаяттың тілден орын тепкенін көрсетеді» [170], – деп түсіндіреді. Орынды айтылған пікір. Егер метафоралық мағынада қолданылған мақал-мəтелдер болса, олардың перифразға негізделуі əбден

234

мүмкін. Өйткені, метафора перифраздан өніп, туып отыр. Оны мына мақал-мəтелдерден көруге болады».Тіл тас жарады,Тас жармаса, бас жарады (М. М.).

Тіл жүйрік емес,Шын жүйрік (Сонда).

Тілдің майын тамызып,Сөздің балын ағызыпҚас шешендер сөйледі (Сонда).

Көрмегенге көсеу таң (Сонда).

Шешеннің сөзі мерген,Шебердің көзі мерген (Сонда).

Көз жетпеген жерге сөз жетеді (Сонда).

Бірінші мысалдарға перифраздардың тура мағына-сын алсақ, тілдің бас жаруы мүмкін емес, сондай-ақ пілдің көтермегенін тіл көтеру де мүмкін емес. Бұлардың бəрі де келтірінді мағынада бейнелі ойды білдіріп, перифразданып тұр.

Бұл мақал-мəтелдердің бəрі дерлік құрылысы жа-ғынан əрі ықшам, əрі көркем, мағынасы жағынан терең ой, кең мазмұнды қамтитын, асқан шеберлікпен жасалған сөз өрнегі. Мақал – келелі ой, кең мазмұнды бір-ақ ауыз сөзбен айтып, қорытынды жасаудың тамаша үлгісі, халық тапқырлығымен айтқанда, «тоқсан ауыз сөздің тобықтай түйіні».

Кейбір мақал-мəтелдер өзінің тура мағынасында ұғынылса, қайсыбірі астарлы, келтірінді мағынада ұғынылады.

235

«Олақтан салақ жаман», «Ердің атын еңбек шығарар» деген мақал-мəтелдерден біз астарлы мағына іздеп əуре болып жатпаймыз. Бұлар тікелей өзінің тура мағынасын ұстап тұр.

Ал, «Болат пышақ қын түбінде жатпайды», «Қалауын тапса, қар жанар» дегендердің арқалап тұрған мағына-лық жүгі басқашалау. Мұнда айтылатын ой астарла-нып, келтірінді мағынаға ие болып тұр. Біріншісі «асыл зат еш уақытта белгісіз боп қала алмайды. Ол ақыры бір жерден шығады» дегенді меңзесе, екіншісі «ретін тапса, қолдан келмейтін іс болмайды» дегенді образдап, бейнелеп жеткізіп тұр. Əрине, образдау тəсілі перифразға соқпай кетпейді. Сондықтан да бұл мақал- мəтелдерді перифраз негізінде құралған мақал-мəтел-дер дейміз. «Тоқсан ауыз сөздің тобықтай түйіні» болған осы бір мақал-мəтелдер «аз сөзде көп мағына» болсын деген талапқа сай жасалған, айрықша мəнерлі сөз өрнегі. Халықтың мақал-мəтелдер жасаудағы өнері мен шеберлігін «ағаштан түйін түйген» шеберлікпен тең десе болады. Сондықтан да «Тұз астың дəмін келтірсе, мақал сөздің сəнін келтіреді» дейді. Сол рас. Тіл тəжірибесі соны дəлелдейді.

ҚАНАТТЫ СӨЗДЕР, АФОРИЗМДЕР ҚҰРАМЫНДАҒЫ ПЕРИФРАЗДАР

«Крылатые слова – устойчивые выражения, вошедшие в язык из определенного литературного или историчес-кого источника и получившие широкое распространение блогодаря присущий им выразительности».

Афоризм, қанатты сөздер негізінен ұлы адамдардың кейінгі ұрпаққа қалдырған өнеге, өсиеттері. Олар да тілде жиі қолданыс тауып тұрақталған, мақал-мəтелдер сияқты түйдегімен тұтас бір-ақ айтылады.

236

Ақын, жазушылардың мақал-мəтелдерге үндес жасалған əрі көркем, əрі терең мағыналы сөз өрнегі қанатты сөздерге айналып, халық арасында кең тарап кетеді. Олардың қанатты сөздерге айналуы үшін терең мағыналы болумен бірге, мақал-мəтелдер сияқты құрылысы жағынан ықшам, əрі көркем, айтуға жеңіл болуы шарт. Ақын-жазушылардың шығармаларынан осы талапқа сай жасалған терең мағыналы, нысанаға дəл тиерліктей əрі өткір, əрі көркем қанатты сөздердің сан алуан түрлерін кездестіруге болады. Əрине бұлар да мақал-мəтелдер сияқты перифразға, яғни образдап бейнелеуге негізделе жасалған қанатты сөздер. Қанатты сөздер жайында Н.Төреқұловтың «Қанатты сөздер» деген кітабында мақал-мəтелдер көбінесе о бастағы шыққан төркіні, дерегі мен авторы ұмытылып, жалпы халықтық мұраға айналып кетеді!» деп айтқанын еске аламыз, ал қанатты сөздердің қай кезде қандай оқиғаға байланысты жағдайдан шыққанын оңай аңғартуға болады дейді. Сонымен, ойымызды жинақтай келе, мақалға тəн ойлы өсиет, шешендік сөздерге тəн тапқырлық, фразалық тіркеске тəн нақтылық, жинақылық, мəтелге, перифразға тəн астарлы, бейнелі, көркем қасиеттердің бəрі авторы бар, шығу төркіні белгілі нақыл, қанатты сөздердің бойынан да табылады демекпіз.

Еңбек етсең ерінбей,Тояды қарның тіленбей (Абай).

Əкесінің баласы – адамның дұшпаны,Адамның баласы – бауырың (Абай).

Шырқ айналар шіркін тауық,Жемің болса қолыңда,

237

Қайдағысы сені тауып,Топырлайды жолыңда ... (С. С.).

Құлақтыға сөз айтсаң, Құлағының астында.Құлақсызға сөз айтсаң,Құла қырдың астында (Қазақ əдебиеті хрес.).

Ақиқаттың арбасы алысқа кетеді (Сонда).

Елдің баласы бола алмаған, ағасы да бола алмайды.Аталы сөзге арсыз таласады (К. М.).

Білімдіден аяман сөздің майын (Абай).

ЖҰМБАҚТАР ҚҰРАМЫНДАҒЫ ПЕРИФРАЗДАР

Жұмбақтар – ауыз əдебиеті шағын жанрларының бір түрі. Жұмбақта табиғаттың, жанды-жансыз заттардың аттары жасырынып, даралық белгілер, ерекше қасиеттері сипатталады, мінезделеді. Жұмбақ атынан да белгілі, бір нəрсенің белгілі түр түсті қасиеттерін екінші нəрсеге балап, теңеу арқылы астарлап, ауыстырып, мəнерлеп айту. Бұл үшін, əрине, автор көркемдік құралдардың бір түрі – перифраз тəсілін қолданады. Сырт қарағанда перифраз да жұмбақты керек етеді, образды ойлы, аз сөзді тұжырымды болып келеді. Іштей үңілсек, жұмбақ – перифраздық сөз колдану.

А.Лосев пен О.Фрейденбергтің жұмбақтың негізінде тұспал бар, жұмбақ дегеніміз формалды астарлы сөз деген ойлары көкейге қонады.

Ақ сандығым ашылды,Ішінен жібек шашылды (Күннің көзі).

238

Қос əйнек, шыны да емес, темір де емес,Бұзылса оны адам түзер емес,Кезінде өзі ашылып-жабыладыМағынасы қымбат нəрсе, арзан емес (Адамның көзі).

Уыстасам уысыма толмайды (көзді жұму), Қоя берсем, жер жүзіне симайды (көзді ашу),

Кішкентай ғана түйме тас,Атан түйе тарта алмас (Кене) (Қ. Ж.).

Бір түкті кілем,Бір түксіз кілем (Аспан, жер) (Сонда).

Япырым-ау, бір мақұлық осындай-ау,Қасында екі сойыл емес жаяу,Шабатын өткір оның қылышы бар,Қолына түскен жанды болмайды аяу.Жымқырып қиып алып шықса кəне,Аспанның ол бір түрлі нажағайы-ау (Бүркіт).

Ақ сəлделі қожалар, Зікір салып сұңқылдар,Өз тамағы тойған соңБейне жынды бұрқылдар (Самауыр).

Алпыс тісті айдаһар,Еш қонса қадам баспайды,Қозғамасаң жатады,Ештеңеден саспайды.Ағаштан тамақ жейді екен,Жұтпай шайнап тастайды (Ара).

Тарауды қорыта келгенде, перифраздың тілде қол-данылу белсенділігінің артып отыруы осы жоғары-дағы санап, талдап өткен қасиеттеріне тікелей қатысты.

239

Өйткені қисынын тапса, троптардың бұл түрінің мүм-кіндіктері шексіз.

Жоғарыдағы мысалдардан көріп отырғанымыздай, заттың тура атын атамай, перифразды қолданудың қаншалықты қажеті барлығын көрдік. Осыны есепке ала отырып, бұлардың мағынасы басқаша берілуі де мүмкін екенін еске саламыз. Көркем образдылықты үнемі бір қалыпта тұрады деуге еш болмайды, тілдің күнделікті қолданысында, көркем əдебиетте, жеке авторлардың қолданылуында да ауыспалы мағыналы сөздердің қызметін түсінуде контекстің атқаратын рөлі ерекше. Ауыспалы мағынаның жасалуы жəне оның əрі қарай өміршеңдігі контекспен тығыз байланыстығы соншалық, Т. Колшанский айтқандай «троптар – контекстің төл туындысы».

ЕСТІРТУ, ЖҰБАТУ, КӨҢІЛ АЙТУ, ЖОҚТАУ ҚҰРАМЫНДАҒЫ ПЕРИФРАЗДАР

Қазақ поэзиясының шағын түрлері: мұң-шер өлең-дері («естірту», «жұбату», «көңіл айту», «жоқтау») құрамында да перифраздар көптеп кездесіп жатады.

ЕСТІРТУ. Өлімді қаза болған кісінің туыстарына жанамалап,

орағытып, тұспалдап барып айту. Тікелей, ашық айта салмай, тұспалдап, басқа сөзбен айту, əрине, перифразға жақын. Мына мысалдар соның дəлелі болмақ.

Ақсұңқар ұшты ұядан.Жол жетпейтін қиядан,Қанаты бүтін сұңқар жоқ,Тұяғы бүтін тұлпар жоқ.

240

Тозбасты ұста соқпайды,Өлместі тəңір жаратпайдыТопырағы торқа болсын,Қалғанға өмір берсін!

Қазақтың ханы Абылай!Ақиықты аспанғаҰшпастай ғып торладыҚұлағанға ұқсайды.Қазақтың қамал қорғаны,Қайғырмаңыз, ханзадам,Айтпасыма болмады,Батырың өтті Бөгембай.

Тау құлады шынарынан,Айырылып шықты көздің шырағыңнан.Айырылдың Жиреншедей ділмарыңнанКөрсең көзіңнің раушаны,Көңіліңнің күш-қуаты,Жүрегіңнің ол дидары.Көзіңнің ол жанары,Айырылдың əспеттеген перзентіңнен.

Иманын айтып өлерде,Иекке жаны келгендеСəлем айтты үш қайта,Кеттім деп сізді көре алмай.Батырды қолдан өткіздім,Сəлемін міне жеткіздім.

Ей, Абылай, Абылай,Сөзімді тыңда тағыда-ай!Өзіңнен біраз жасы үлкен,

241

Демпеш таудай басы үлкен.Жасында болған сырласың,Үлкен де болса құрдасың,Сексеннен аса бергенде,Қайырылмас қаза келгендеБатырың өлді – Бөгенбай.

ЖОҚТАУ.Жоқтау өлген кісіні жоқтап сөйлеу. Жоқтау көбінесе

белгілі адамдарға айталады. Қаза болған кісінің əйелі, я қызы, я келіні зарлы үнмен өлген адамның тірідегі істерін, қазіргі бастарына түскен қайғы-қасірет, күйік-терін шағып, жылағанда айтатын жыр түріндегі сөз. Жоқтауды көбінесе ақындар шығарып береді, сондық-тан олар көркем сөздерге жүгінуі əбден мүмкін. Соның бірі – перифраз.

Арғымақ үйірін сағынса,Артқы аяғын қағынар.Алғанын бейбақ сағынса,Қаннан ендік (далап) жағынар.

Асыл да гауһар болатым,Ұшайын десем қанатым,Əкем қосқан қосақтанАйырды шебер құдайым.Мөлтілдеген қара көз,Жаспен оны ояйынАлшаңдап жүрген жас төрем,Орныңа кімді қояйын.

Жануар жаз жайладым, күз жайладым,Сыртына қызды ауылдың көп байладым.

242

Құлагер мерт болды деп естігенде,Жұлдым да сақалымды ойбайладым (Ақан сері).

Жасқа жас, ойға кəрі едің,Атаңның атын жоймаған.Замана, неткен тар едің,Сол қалқамды қоймаған (Абай).

Жиырма жеті жасында Əбдірахман көз жұмды. Сəулең болса басыңда, Кімді көрдің бұл сынды (Абай).

Құйрықты жұлдыз секілді Туды да, көп тұрмады. Көрген, білген өкінді, Мін тағар жан болмады (Абай)

Қайғы болды, күйгендей, Ол қуатым еді рас. Көзге қамшы еді рас. Шыр айналды артқы жас (Абай).

Іздеп табар жаманнан Бала берген бенде едім. Бенде өлмейді арманнан, Мінеки, мен де өлмедім (Абай).

Айналайын, құдай-ау, Қапалық салдың жасымнан. Шешенің зарын тарттырдың, Бес жасымда басымнан. Сөйлемей бенде шыдамас

243

Қайғы отына ашынған.Жарымды көрмей неше жыл, Қапалықты асырған. Жарымды алып қор қылдың, Жас өмірде тасынған.Айырып, от қып өртедің,Əбіш сынды асылдан.Қызылды гүлді жасылдан.Тым болмаса қызмет қып,Өткізбедім қасымнан.

Жиырма екі жасымдаМен айырылдым жарымнан.Жарық сəуле көрмедімШыққалы ана қарнынан.Күйік күшті түскен соң,Кетеді екен сабырдан.Қызықты күнім қалмадыЖылаған айтып зарымнан.

Көре алмай зар боп айырылдымҚұдай қосқан жарымнан.Өзгеше болып жаралған,Таныған жан қалпынан

Тілеуді кесіп құдайым, Зарлатып қойды артынан. Құдай салды жүрекке Жалғанда бітпес жараны.

Қалқамды алып, құдайым, Қоймады күйік бойыма ес. Əбіш сынды жарымнан,

244

Айырылған соң барымнан,Жалғанда болмас жұбаныш!

Көз жұмғанша дүниеденИманын айтып кеткені-ай!«Бейсенбі ме бүгін?» депЖұмаға қарсы өткені-ай!Жер күңіреніп, жұрт шулап,Ағайын түгел жеткені-ай!Жамиғат тоңбай күн жылап.

Тəңірім рахым еткен-ай!Ием қабыл алды-ақ деп,Көңіліме қуат біткені-ай!Қуаттанып бақсам да, Күнəлі нəпсім түтпеді-ай.

Ата тегі мұндағыОрта жүздің ұлығы,Ана тегі ондағыӨзен судың тұнығы. Екі асылдан қосылған Сом алтынның сынығы,Өлгенше естен қалмайдыӨзгеше біткен қылығы.

Қызыл балақ қыранныңБалапаны дерт алды.Жеміс ағаш, бəйтерекБалдырғанын өрт алды.Артына белгі тастамай,Жал-құйрығын келте алды,

245

Ағайынды тойғызбай,Аз күн қоймай, ерте алды.

Көп жасамай, көк орған,Жарасы үлкен жас өлім.Күн шалған жерді тез орған,Күншіл дүние қас өлім.

Артына белгі қалдырмай,Бауыры қатты тас өлім.Жыламайын десем де,Шыдарлық па осы өлім?

Болмайды көштің көркі түйесі жоқ,Сөз жаман таппай айтқан жүйесі жоқБаламды бірте-бірте ала берді, Қала ма домбыранның иесі жоқ (Қ.Ə.).

Жолынан Мəдібұлақ ел көшеді,Ұрысса екі ағайын сен деседі.Баласы ер жігіттің өле берсе,Шырағы жанып тұрған демде өшеді.

КӨҢІЛ АЙТУ.Естірту, жоқтау сияқты көңіл айту да сөз өнерінің

бір түрі. Көңіл айту да шеберлікті керек етеді, ақын-жазушылар бұл жағдайда көркемдік құралдарға, соның ішінде перифраздарға да жүгінеді.

О, Жəке, жүз жасаған ақынымсың, Қайғырып Алғадайға жатырмысың, Сəулесін жүрегіңнің сөндірмеші, Асқан еді Алатаудан ақыл-күшің,

246

Не күшті дүниеде, адам күшті, Көрдіңіз бір ғасырда талай істі, Миуалы Ұлы Отанның дарағы едің, Жел соғып бір жемісің жерге түсті (Қ. Ə.).

ЖҰБАТУ.Бермеген құлға, қайтесің,Жұлып аларлық ерікті.Ақжол тұра келген соң,Шыдатпайды берікті.Ғаріптікке көз жетті, Алғаннан соң серікті. Өмірін берген құдайым Ажалын да беріпті (Абай).

Мұқұм қазақ баласы Тегіс ақыл сұрапты. Тобықтыны ел қылып, Басын жиып құрапты. Меккеде уақып үй салып, Пəтер қып, жаққан шырақты. Бір құдайдың жолына Малды аямай бұлапты. Ажал уақты жеткен соң, Соның да гүлі қурапты. Қажыны алған бұл өлім, Сабыр қылсаң керекті (Абай).

Жылағанда тоқтатып. Ынсап қылсақ жарайды Қоймасаң, қайғы ауыр боп, Тұла бойыңа тарайды. Қызыл гүлің суалып,

247

Ақ көңілің анық қарайды.Һəммə жанды аулыменПатша құдай сынайды.Бір сен емес жылатқан Сыңарын алып талайды. Бəрімізді аясаң Тоқтау қылсаң ұнайды. Ұмытқаның жарамас Жаратушы құдайды. Уақыты жетсе, құлайды. Дəл уақыты жеткенде, Талайдың гүлі қурайды.

Міне білемін, қайтейін, Мұндай асыл тумайды.

Жылама, Мағаш, жылама, Алладан өлім тілеме! Қолдан ұшқан ақ сұңқар Қайтіп келіп қонбайды. Бір шешеден туғанда, Бəрінен кетті тəуірім. Көтермеске амал жоқ, Көрдім дүние ауырын.

Тоқтамады, тұрмады, Кетті ортадан асылым (Абай).

ТОЛҒАУЛАР ҚҰРАМЫНДАҒЫ ПЕРИФРАЗДАР

Ақындық толғау – қазақтың халық əдебиетінде ежелден келе жатқан, жанрлық жағынан лирикаға жақын, белгілі өлең түрлерінің бірі. Толғауда қоғам өмірінің

248

маңызды уақиғалары, елеулі табиғат құбылыстары қамтылады немесе əлеумет өмірінде көрнекті қызмет атқаратын тарихи адамдардың өмірі, ісі сөз болады. Əрине, бұндайда ақын тілі көркемдік тəсілдерге бай болу керек. Соның бірі – перифраз. Ақын-жыраулардың толғауларын қарап отырсаңыз, алуан тақырыпты екенін көресіз. Олар өмірдің жалғандығын, жастық шақты, батырлық пен жауыздықты жəне сұлулықты толғай білген. Соның біразына шолу жасап көрелік.

Қоғалы көлдер, қом сулар Кімдерге қоныс болмаған, Саздауға біткен құба тал ағаш Кімдерге сайғақ болмаған. Басына жібек байлаған Арулар кімдерден қалмаған. Таңдап мінген тұлпарлар Иесін қайда жаяу салмаған. Құландар ішпес бұршақ қақ Кімдерге шербет болмаған. Садағына сары шіркей ұялап, Жау іздеген ерлердің Қайда басы қалмаған. Мінелік те, түселік Киелік те, ішелік Ойналық та, күлелік Қарап тұрсаң, жігіттер Мына жалған дүние Кімдерден кейін қалмаған!

Бұл үзінділерді де Махамбет өмірдің жалғандығын толғаудың көмегімен перифразды көптеп қолдана оты-рып, əдемі жеткізген. Осы сияқты Ақтамберді жырау-

249

дың жастық туралы толғауында да перифраздар жоқ емес.

Күлдір де күлдір кісінетіп, Күреңді мінер ме екеміз, Күдеріден бау тағып, Ақ кіреуке киер ме екеміз! Жағасы алтын, жеңі жез, Шығыршығы торғай көз Сауыт киер ме екеміз! Ор қояндай жүгініп, Аш күзендей бүгілтіп, Жолбарыстай шұбарды Таңдап мінер ме екеміз! Сол тұлпарға мінген соң, Қоңыраулы найза қолға алып, Қоңыр салқын төске алып, Қол төңкерер ме екеміз, Жалаулы найза жанға алып, Жау қашырар ма екеміз! Тобыршықты ендіген Толтыра тартар ма екеміз, Тобылғы түбі құралай, Бытыратып атар ма екеміз! Жарлауға біткен жапырақ Жамылсақ тоңар ма екеміз, Жазыққа біткен бүлдірген Сұғынсақ тояр ма екеміз! Тобылғы сапты қамшы алып, Тұмар мойын ат мініп, Қоныс та қарар ма екеміз! Ел жазылып жайлауда Жақсылар кеңес құрғанда

250

Мұртымыз өрге шаншылып, Бұрын да сөйлер ме екеміз!

Жастықпен қатар, кəрілік те толғаудан тыс қалмаған. Бұл жайында Шал ақынның толғауы – жақсы үлгі.

Ұлғайып қартаяды жастан адам,Жас қартайса қалады астан адам,Жеткенін кəріліктің ескермейді,Көңілі өсіп, мейманасы тасқан адам.

Кəрілік қартайғанда бастан келер,Ағарып, басындағы шаштан келер, Жасында қандай көркем болсаң-дағы, Қыржиған қабақ, маңдай, қастан келер. Кəрілік қартайғанда көзден келер, Белгісі алжығанның сөзден келер, Сыртылдап буындарың ебі кетіп, Белгісі аяқ жақта тезден келер.

Қартайғанда мүкістеу болар құлақ, Жас ағып, екі көзден тұрар жылап,Нəрсені басқа көрген көре алмассың,О не деп көргендерден білер сұрап,Бір жаман кəрілікте түссе тісің,Ауыздан опырайып кетер пішін.Жасында оймақ ауыз сұлулардыңӨзгертіп бұл кəрілік алар түсін.

Болсаң да ханнан сұлу жаста бұрын.Салатын көрген адам көздің қырын.Қайран жас, қара шаш пен қалам қастыңӨзгертіп бұл кəрілік алар сұрын.

251

Белгісі кəріліктің кеудең толар,Жөтел мен түрлі қақырақ пайда болар,Жасыңда қандай толық болсаң-дағыБелгісі кəріліктің мүшең солар.

Белгісі кəріліктің кетер күшің,Болмайды бастағыдай ешбір ісің.Кəрілік дауасыз дерт ем қонбайтын,Жылаймыз қартайдық деп соның үшін.

Қартайсаң, аяқ, тізең ауырады,Жатудан жамбастарың ауырады,Қадірің күннен-күнге кеми берер,Жолатпай қосағың да дау ұрады.

Ауырар қартайғанда бұт пен белің,Екі иық, кеуде, арқа барлық жерің,Жатарсың салқын тисе төсегіңдеҚайталап ұстады деп ескі терім.Атам болған жиырма бес,Қызықты күндер қыздырғанАсау толқын бұздырған.Қызды ауылды көргендеБұлаңдатқан жиырма бес.Төскейден қашқан түлкідейСылаңдатқан жиырма бес,Күлдір-күлдір кісінетіп,Күреңді мінген жиырма бес,Күрек тісін қасқайтып,Сұлуды құшқан жиырма бесІздесең де табылмас!Кəрілік шіркін не қылмас:Апта бойында бас алмай,

252

Келін бала келгенде,Аузыңды аша алмай,Уақыттың ісі қиын-ды,Уақытымыз жеткен соң,Айтып-айтпай немене,Мезгіліміз өткен соң,Жайнап тұрған қызыл шоқСу құйылып өшкен соң.Жайнап жүрген заманымБасымнан бүйтіп көшкен соң.Уақытымыз жоқ, не айтайын,Уақытым менің өткен соң,Мезгіліміз жеткен соң,Қатты тамақ шайнарғаМен пақырда тіс бар ма?Арыстандай ақырған –Бөденедей күш бар ма?

Мына үзінділерге қарап отырсаңыз, толғау – сөз өнерінің тамаша үлгілерінің бірі екенін көреміз. Толғау – негізінен мұңды өлең, көңілдің неше түрлі күйін шертетін өлеңдер. Мəселен, ғашықтық, сағыныш, қайғы, күйініш, кейістік, кіжініс, өкпе, наз сияқты көңіл-күйлерін білдіреді. Бұл толғаудың көңіл күйлердің бəрі бірдей өмірде бола бермейді. Соларды өмірде болғандай етіп, əдемілеп айтып, əрлі сөзбен суреттеуге үлкен өнер, ақындық керек. Толғау көңілдегі көркем сырлардың айнасы десе де болады. Əдемі толғаулардан алатын əсердің жөні бөлек. Толғауларда лек-легімен қисынын тауып, қиюласып жататын бейнелі тіркестердің қай-қайсысы да, жай сөздердің бəрінен де əсерлі. Мұндай əрлілік пен нəрліліктің неше алуан түрі перифразға ғана тəн емес, фразеологизмдерге де тəн екенін жоғарыдағы

бөлімнен де аңғардық. Ендеше, қазақ тіл білімінің бұл екі категориясының тіл қолданыстағы болмыс-бітімі барынша бай мысалдар бере алатынын байқадық. Жəне бұлар бірімен-бірі байланысты, тіпті кей тұста бірінен-бірі туындап жататынын көрдік. Сонымен бірге бұлар-дың əралуан қолданыс алаңында тіл байытарлық қабілет-қарымының қилы-қилы болып келетіні де ой қозғайды. Қысқасы, фразеологизмдер мен пери-фраздардың неше түрлі қолданыстағы түрленуін тексере келе мынадай қорытынды жасаудың қисыны бар ма деп шештік.

Мұны анықтауда бізді алдымен қызықтырған мəселе фразеологизмдердің өзге тілдің осы тектес сөз байлығын жеткізудегі қызметі болды. Ол үшін тілдің осындай байлығын молынан пайдаланатын жазушы шығармаларына назар аударуға тура келді.

254

ҚОРЫТЫНДЫ

1. М. Горький шығармалары қазақ тіліне 20-жыл-дардың алғашқы жартысынан аударыла бастайды. Содан бергі аудармаларды сүзіп қарағанда, қазақ аударма өнерінің қалыптасу сыпатын танытатын əртүрлі ізденістерді, əртүрлі тəсілдерді байқадық. М.Горький творчествосын қазақша аударуға қатысқан аударма өнерінің қайраткерлерін танимыз. Олардың ішінде І.Жансүгіров, Ғ.Мүсірепов т.б. сынды айтулы сөз шеберлерін, М.Қаратаев, С.Талжанов, Ы.Дүйсенбаев т.б. сынды ғұламаларды, Қ.Сағындықов, К.Шəріпов, Ж.Алтайбаев т.б. сияқты практик-журналистерді, Ə.Нұрпейісов, Т.Ахтанов, Қ.Шаңғытбаев, С.Бақбергенов, А.Байтанаев т.б. жазушыларды, М.Дəулетбаев, Н.Құл-жанова, Р.Уəлиахметов, Ж.Қасыбаев, И.Бегалиев, Ф.Дінисламов, Ғ. Османов, т.б. сияқты аудармашыларды да көреміз. М. Горькийді аударуға қатысқан адамдардың жалпы саны қырыққа таяу. Бұлардың қай-қайсысының да қазақ əдебиеті мен тілінің алтын қорын байытуда, əсіресе аударма өнерінің ғылымдық негізде зерттеліп, өзіндік қағида-ережелер түзуде тигізген пайдасы аса зор. Тіпті, атақты жазушыларымыздың қайсыбірі жазушылық өнерге М.Горький творчествосын ана тілімізге аудару арқылы машықтанған. Мəселен, Ғ.Мүсіреповтің жазушылық аренаға шығуының сыры бізге осыны аңғартады.

2. Аударма – қиын өнер. М. Горькийдің аудармала-рынан аударудың əрқилы принциптері бой көрсетеді. Аударма өнерінің тарихында ертеден келе жатқан тəсіл – еркін аударма мен сөзбе-сөз аударманың да іздері бар... Бұл тəсілдің əрқайсысының өзіне ғана тəн жемісі мен олқылықтары бар. Сонымен бірге аударма теориясының бүгінгі талабына сай жасалған туындылар да жоқ емес.

255

Бұл аудармалардан біз Горькийше, Горький кейіп-керлерінше сөйлеудің алуан түрлі сипатын байқаймыз. Азды-көпті кемшілігін ескермей есепке алғанда, М. Горький стилін, жазу мəнерін қазақ тіліне тəуір жеткізген аудармашылар деп Ғ.Мүсіреповті, С.Талжа-новты, М. Қаратаевты, Қ. Бекхожинді, Қ. Сағындықовты, Қ. Шаңғытбаевты, Ж. Алтайбаевты, Ə. Нұрпейісовты, Ф. Дінисламовты т.б. көптеген қалам иелерін атап ай-туға болады.

М. Горький шығармаларының қазақ тіліне аударылу жайы бір қарағанда жаман жүргізілмеген сияқты. Ал сол аудармалардың сапасын салмақтайтын сын-зерттеу жұмыстарына келсек, бұл жөніндегі деректердің мүлде мардымсыз екенін мойындаудан басқа амал жоқ. Осы олқылықтың орнын толтыруға біздің жұмысымыздың сəл де болса септігі бола ма деп отырмыз.

3. Ал мəселенің екінші жағы – түпнұсқа тілі мен аударма тілінің жай-жапсары қазақ аударма ғылымында түбегейлі тексерілді деп айту ертерек. Мұны М. Горький шығармаларының аудармаларына байланысты тіпті айқын көреміз. Ендеше аудармада ең алдымен тілдік элементтерді салыстырмай толыққанды творчестволық дүниенің құнын айыру қиын.

Осыған орай жалпы аударма теориясындағы мынадай үш түрлі бағытты байқауға болар еді. Біз мұны шартты түрде көрсетіп отырмыз. Біріншіден, аударманы əдебиеттану ғылымының зерттейтін объектісі ретінде қарастыру (Кашкин, Брагинский, Росельс, Талжанов, т.б.); екіншіден, тіл білімінің объектісі ретінде қарас-тыру (Федоров, Бархударов т.т.); үшіншіден, жалпы фи-лологияның объектісі ретінде қарастыру (Гачечиладзе, Эткинд, Сатыбалдиев, т. т.).

4. Қазақ аударма ғылымында аражігі айқынырақ көрініп тұрған мұндай көзқарастарды ашып айтуға

256

қиын. Тек мынаны ғана ескертеміз. Бізде аударманы күні бүгінге дейін көбіне жазушы, əдебиетші ғұламалар зерттеп келгендіктен, бұл жөніндегі көзқарастар əде-биет тану ғылымының ыңғайына қарай бейімделе беретіні байқалады. Бұл саладан аударманың біраз мəсе-лесі шешілді дегенмен де, оның ғылыми проблемалары енді-енді жан-жақты зерттеу объектісіне айналып келеді. Ғылыми проблемалар дегенде, біз бұл жерде əдеби-лингвистикалық тұрғыдан тексерілуге тиісті мəселе-лерді мегзеп отырамыз.

Қазақ аударма ғылымының барысын қадағала-ғанымызда оны бірыңғай лингвистикалық тұрғыдан зерттеген еңбектер жоқ екен. Көркем аударманы (басқа түрі емес) тексергенде, не бірегей лингвистикалық зерттеумен кетуге, не бірыңғай əдебиет тану ғылымының тəсілдеріне салуға болмайтыны анық. Мұны əдеби лингвистикалық проблема есебінде қарастырған жөн. Міне, сондықтан да біз монографиялық зерттеуіміздің барысы көрсеткендей, соңғы комплексті зерттеу əдісін жақтайтын ғұламалардың пікірін аударма ғылымының бүгінгі талап-тілегіне сай туған дұрыс бағыт деп қараймыз.

5. Көркем аудармада фразеология мəселесі өте қиын да күрделі мəселенің бірінен саналады. Бұл проблеманы дұрыс шешудің бір жолы фразеологизмдердің табиғатын терең түсінуде жатыр. Оның түрлерін, соған орай көркем туындыда атқаратын қызметін жете ұғып алмай тұрып, екінші тілге аудару жөнінде сөз болуы мүмкін емес. Қазақ тілінде болсын, орыс тілінде болсын фразеологизмдердің зерттелу жайы бізді қанағаттандырады. Сол зерт-теулердің нəтижесінде аудармашыларға, аударманы қарастырушыларға аса қажет мəселелердің беті ашыл-ған. Көркем шығарманың өн бойында əрқилы қызметте жұмсалатын фразеологизмдерді дұрыс аудару үшін, аудармашының стильдік өңі айқын, мұндай тілдік

257

категорияларды жете зерттеген еңбектердің болғаны абзал.

Қазақ тілі мамандары фразеологизмдерді аударудың жай-жапсарына бірсыпыра уақыттардан бері-ақ көңіл бөліп келеді. Біз бұл істе сонау 30-жылдардың бастапқы кезеңінде айтылған проф. Қ. Жұбанов пікірлерінің айрықша ғылыми мəні бар деп білеміз. Мəселен, марксизм классиктері аудармасының тілі жайындағы С. Аманжоловтың зерттеулеріне жасаған редактордың ескертпелерінде ол фразеологизмдерді аударудағы кейбір олқылықтарды былайша атап көрсетеді. «Образные выражения незнакомые читателям перевода, можно и должно заменить соответствующими образными же выражениями, выработанными на казахской почве. Мы считаем совершенно непростительным для Самойловича А.М. такие переводы на русский язык как «заставить жаворонка нести яйца на овце» или как «ясно как то, что на жеребенка положили тавро». Дело в том, что тут мы имеем дело с идиоматической фразеологией с так называемыми «крылатыми словами», значения которых непередаваемы переводом отдельных слов, из которых они состоят. Следовало бы объяснить значение фразеологии в целом».

Ең алдымен фразеологизмдерді екі топқа бөліп қарап, олардың аудармасын соған орай тексеру қажет. Біріншіден, мағынасы жағынан жеке сөздер мен сөз тіркесіне бара-бар фразеологизмдер. Бұларға жататындар идиомдар. Екіншіден, синтаксистік құрамы біртұтас, тиянақты аяқталған ойды білдіретін фразеологизмдер. Яғни мақалдар мен мəтелдер жəне басқа түрлері. Бұлай бөліп қарауда мəн бар. Зерттеу нəтижесі байқатқандай, фразеологизмдердің бұл екі түрінің аударылғыштық сипаты осылай бөлек қарауды талап етеді.

Сайып келгенде, біз идиомдар жөнінде күні бүгінге дейін жалғасып жатқан пікірлерден сəл басқаша қорытындыға келдік. Идиомдарды аударуға болады жəне

258

аудару қажет деп санаймыз. Əрбір жазушының, əрбір шығармасындағы идиомдардың қолданылу өрісінің өзі аударудың тəсілін көрсетеді. Мұны калька жолымен, эквивалент-балама арқылы беру қажет.

6. Ал мақал-мəтелдердің жайы басқашарақ. Бұлар-ды аударуда тəжірибеде сыналған үш түрлі жолы барын байқаймыз, М. Горький шығармаларының аудар-маларынан да біз осы үш түрлі жолдың əрқилы көрінісін анықтадық.Бірінші жол. Фразеологизмдердің мазмұны мен

формасы, тіпті экспрессивті-эмоциялық əсері де түгел жеткізіледі. Басқаша айтқанда, фразеологизмдердің заттық бейнелі мағынасы толық сақталады.Екінші жол. Фразеологизмдердің мазмұны толық

жеткізілгенмен, лексика-грамматикалық құрылысында аздаған өзгерістер жасалады. Яғни мұның заттық-бейнелі мағынасы жартылай сақталады.Үшінші жол. Халықтар өміріндегі ұқсас тіршілік пен

құбылыстар нəтижесінде жасалған мақал-мəтелдерді бір-біріне дайын балама ретінде пайдалануға болады. Мұндай лексика-семантикалық топтар қай халықта да жетерлік. Тек соны таба білу керек.

Бұл тəсілдердің ешқайсына да салуға көне бермейтін біраз мақал-мəтелдер бар. Олар ұлттық бояуы айқын фразеологизмдер. Бұлар аударылса ұлттық ажарынан айырылады, аудармауға тағы болмайды. Осындай өзгешелігі жағынан бұлар идиомдарға келетін тəрізді. М. Горький аудармашылары мұның да əрқилы амалын карастырған. Негізінен орыс тілінің небір қиын сөз орамдарын да аударуға болатынын, олар қазақ тілінің материалы арқылы дəлелдеуге тырысады.

М. Горький фразеологизмдерін аудару үшін алдымен, олардың шығармаларындағы қолданылу өрісін, көлемін, түрін, мақсатын анықтап алу қажет. Өйткені фразеологизмдер жазушының негізгі мақсатына

259

орай стильдік қызмет атқарды. Ендеше жазушының стилистикалық мақсатына орай олардың аудармасын қарастырған жөн.

7. М. Горький фразеологизмдерді кейіпкерлер образын дараландыру үшін қолданады. Бұл қол-даныстың мынадай түрлерін атап көрсетеміз. Ол халықтың қарапайым нақыл сөздерін кейде өзгертпей сол күйінде алса, кейде кейіпкерлердің іс-əрекеті, мінез-құлқына байланысты неше саққа салып өзгертіп, құлпырта қолданады. Олардың лексика-грамматикалық құрылысына өзгерістер енгізеді. Ал енді бір сəтте Горький кейіпкерлері халықтық фразеологизмдерге бергісіз мүлде жаңа афоризмдермен сөйлеп кетеді. Мұның бəрінің сыр-сипатын айырып, эмоциялық-эстетикалық əсерін білу оңай емес. Аудармалардан байқауымызша мұндай тұстарды жеткізуге қазақ тілінің мүмкіндігі мол. Соларды аудару арқылы тіліміздің экспрессивті-эмоциялық мүмкіндігі аршыла түсті. Көптеген сөздеріміз жаңа мағыналық реңкке көшіп, стилистикалық өрісі кеңейді.

М. Горький қолданған əр алуан фразеологизмдерді аудару арқылы, оларға балама іздеу арқылы ана тіліміз даналық сөздер қорының қатарын молайтты. Қаламгерлеріміз осылар арқылы да бейнелеу құралын күшейтті. М. Горький шығармаларындағы нақыл сөздерді аударудың осылай бірте-бірте семантикалық жүйесі жасалады.

М. Горький творчествосына тəн ерекшеліктерді саралағанымызда жазушының өзіндік өзгешелігін айрықша танытатын тілдік құбылыстары мол екенін, оларды қазақ тіліне аударуда ана тіліміздің де мүмкіндігі жетерлік екенін байқадық. Бұл жерде, тек фразеологизмдердің əрбір шығармадағы стилистикалық қызметін айқындап алған жөн. Бұл аудармалар қазақ тілінің мəдениетін арттыруда үлкен рөл атқарды.

260

8. Алайда аудармалардың бəрі бірдей үлгі тұтарлық дəрежеде емес. Біз тексеріп отырған нақты мəселенің өзін жеткізуде де толып жатқан олқылықтар кеткен. Сондықтан аудармалардың біразын қайта қолға алып, бүгінгі талғам таразысына лайықты қайта жасау қажет.

Əрбір аударма – өз кезеңінің жемісі. Оның əрқай-сысында автор стиліне қоса аударылған кезеңнің, аудармашылардың тіл ерекшеліктері мен стилі көрінеді. Олай болса М. Горькийдің тіл, стиль ерекшеліктерін аударушылар əрқилы түсініп, əрқилы жеткізуге ты-рысады.

М. Горький фразеологизмдерін тексеру арқылы бұ-ларды аудару мəселесінде екі тілді фразеологиялық сөздіктің аса қажет екені байқалды.

9. Ал перифраздарды зерттеу барысында бұл мəсе-ленің түркологияда мүлде аз қарастырылғанын, қазақ тілінде арнайы монографиялық еңбектер тіпті жоқ екенін аңғардық. Бірақ арнайы зерттеу болмағанымен, бірен-саран ғалымдарымыз белгілі-бір жазушының тілін зерттегенде перифразға жанамалай соғып кетіп отырған. Əрине, бұл перифраздардың түбегейлі зерттеуіне толық айғақ болмайды. Оның тілдік табиғатын ашуға пікірлер мүмкіндік бере қоймайды. Біздің перифразды зерттеу объектісі етіп алғандағы екінші мақсатымыз, зерттеушілер назарына іліге қоймаған тың саланың сырына үңіліп, оның тілдік табиғатын ашу, фразеологизмдермен байланысын көрсету еді. Сөйтіп, перифраз жайында толық мəліметті жинақтап шығар-сақ деген ойда едік. Бұл мақсат біршама орындалған түрі бар. Мұнда біз əуелі перифраздың құрылымдық жəне семантикалық типтері, сондай-ақ стильдік қызметіне назар аудардық.

10. Зерттеу жұмысымызда перифраздың, ең алдымен тілдік единица екені, соның ішінде оның фразеология

261

объектісі екені айқындалады. Оны фразеологизмдерге жақын дейтініміз мынадай себептерге байланысты. Біріншіден, перифраздың көбінесе екі не одан да көп сөздердің тіркесуі арқылы жасалатыны, екіншіден, олардың мағынасы міндетті түрде келтірінді бола-тындығы. Жиналған материалдарға қарағанда «отаға, отарба, төраға» тəрізді перифраздар екі сөздің тіркесуі арқылы да жасалатын болып шықты. Ал құрылымы жағынан олар фразеологиялық тіркестерге жақындау. Семантикасы жағынан троптармен ұштасып жатады екен. Оларды метафоралық перифраз, метонимиялық перифраз, синекдохалық перифраз, эвфемистік пери-фраз, синонимдік перифраздар деп қарастыруымыздың негізгі мəні осында.

Мақал-мəтелдер құрамындағы перифраздар, қанатты сөздер, афоризмдер құрамындағы перифраздар, жұм-бақтар, мұң-шер жырлары жəне толғаулар құрамындағы перифраздар деп бөліп қарастыруда да осындай мақсат көзделген.

Лингвистикалық тұрғыдан қарағанда перифраздар тұрақты (узуалды) жəне еркін (окказионалды) перифраздар болып екі топқа бөлінеді. Рас, екіншісінің үлес-салмағы біріншіге қарағанда əлдеқайда басым. Біз узуалдық перифразды «тілдік перифраз» деп, ал окказионалды перифразды «поэтикалық перифраз» деп алдық та, олардың тілдік табиғатын қарастырдық. Поэтикалық перифраздың кейбіреулері тілде жиі қолданудың нəтижесінде тұрақтанып, тілдік перифразға айналады. Ал поэтикалық перифраздардың көбі бір қолданыс ретінде қала береді. Алайда тілдік перифраз бен поэтикалық перифраздың екеуінің де грамматикалық құбылысы бірдей, екеуі де сөз тіркесі ретінде өмір сүреді. Бұл екеуінің семантикасында да айырмашылық жоқ, екеуі де келтірінді, суреттемелі, көркем мағынада болады. Қорыта айтқанда, тілдік перифраз бен поэтикалық перифраздың құрылысы мен семантикасы бірдей.

262

11. Зерттеу барысында перифраз мүшелерінің грамматикалық мағыналарына қарай, перифраздың есім жəне етістікті перифраздар болып бөлінетіні анықталды. Біз оларды құрамына қарай екі мүшелі перифраздар, үш мүшелі перифраздар жəне көп мүшелі перифраздар деп топтадық. Соның ішінде модельдік типтеріне қарап, бірнеше шағын топтарға жіктедік.

Сондай-ақ перифраз мағыналарына қарай, тақырып-тық топтарға да жіктеледі. Айталық, табиғат құбы-лыстарына тəн перифраздар, өсімдіктерге байланысты перифраздар, жан-жануарлар, құстарға байланысты перифраздар, қыз-келіншекке, сұлулық, əдемілікке, батырлық, ерлікке байланысты перифраздар, сонымен бірге адамның жан-дүниесіне байланысты перифраздар деп жіктеп бөліп бердік. Осылардың ішіндегі ең көп табиғат құбылысына, өсімдікке жəне қыз-келіншекке, сұлулыққа, əдемілікке байланысты перифраздар болып шықты.

12. Өзімізден бұрынғы ғалымдардың зерттеулеріне сүйене отырып жəне перифраздың лингвистикалық статусын анықтай отырып, біз оған мынадай анықтама бердік. Перифраз дегеніміз – затты, процесті, құбы-лысты өз атымен атамай, басқаша атау, əрі соның негізінде олардың ең негізгі бір қасиетін келтірінді мағынада қолдана отырып, оларды бейнелі түрде сипаттау, анықтау.

Демек, перифраздың ең негізгі белгісі – олардың келтірінді мағынада болатыны. Бұл жағынан ол троптарға ұқсайды, ұқсап қана қоймай, олармен ұштасып, ұласып байланысып жатады. Осыдан келіп, саф таза перифраздың жоқ екеніне көзіміз жетті. Оны үнемі өзімен іргелес, мəндес тілдік факторлармен байланысты қарау керек екен деп түйдік. Перифраздың өзіне тəн табиғаты сонда ғана айқындалмақ.

ҒЫЛЫМИ МАҚАЛАЛАР

264

ФРАЗЕОЛОГИЗМЫ И ПРОБЛЕМЫ ИХ ПЕРЕВОДА

За последние годы во всем мире возрос интерес к теории перевода, вообще и к теории художественного перевода, в частности. Это и понятно, ибо роль переводов, особенно, художественных переводов, в развитие литературных языков огромна.

Однако конкретное изучение этой роли перевода только еще начинается. Люди, в той или иной мере причастные к делу перевода, все еще спорят о том к какой области знаний или дисциплин можно было бы отнести перевод. Ученые, в одном случае, выводят перевод за рамки лингвистики, относя его к особому роду прикладного искусства. В других случаях наблюдается стремление к тому, чтобы разобраться в лингвистических основах перевода, в том числе и художественного.

Не менее горячие споры возникают в научной среде и в связи с проблемой переводимости. Возможность перевода научной литературы с языка на язык ныне не вызывает сомнения. Но в отношении художественной прозы все еще существуют мнения о, якобы, ее непереводимости. Что же касается поэзии, то тезис, гласящий «всякий подлинный поэт не переводим» не редко и сейчас находит многочисленных приверженцев.

В отечественной филологии проблема переводимости в целом решается положительно по отношению ко всем стилям и жанрам. Иное дело за рубежом: там часто берется под сомнение сама возможность перевода художественных произведений.

Труды отечественных ученых стали большим подспорьем в деле решения актуальных вопросов теории

265

перевода. Так, знаток истории переводов – французский ученый Э. Кари пишет: «Книга А.В. Федорова «Введение в теорию перевода» и сборники «Вопросы художественного перевода» и «Мастерство перевода» – стали предметом дискуссий не только в СССР, но и во Франции и в других странах».

Немало делает для пропаганды культуры пере-водческого труда Международная федерация пере-водчиков (ФИТ), организованная в 1953 году. Эта же федерация проводит международные конгрессы переводчиков. Четвертый из подобных конгрессов проходил в 1963 году в городе Дубровнике (Югославия).

В любом современном переводе имеются и «элементы науки» и «элементы искусства». Но в зависимости от жанра и стиля произведения меняется соотношение и тех и других. Нет надобности доказывать, что в переводе художественного произведения, особенно стихотворного, удельный вес «элементов искусства» значительно повышается по сравнению с переводом, скажем, научного текста. Но в принципе при любом переводе мы вынуждены будем считаться как с лин-гвистическими, т.е. научными, его основами, так и мастерством переводчика в самом широком смысле.

Исходя из подобной теоретической постановки вопроса, мы рассматриваем «Способы передачи фразеологизмов М. Горького на казахский язык».

В отличие от перевода художественного текста, вообще, фразеологизмы характеризуются устойчивостью как и своих форм, т.е. синтаксической конструкцией, так и содержания, т.е. лексико-семантического значения образностью выражения. Следовательно, мы стремились осветить по мере возможности все сложности вопроса,

266

связанных с переводом образных, экспрессивно-эмо-циональных слов в составе отдельных произведений М. Горького.

Также мы рассматриваем принципы перевода в аспекте горьковского воззрения на проблему.

Как известно, М. Горький будучи глашатаем лозунга «О дружбе народов!», выдвигал на первый план культурную взаимосвязь членов социалистического общества путем перевода с языка на язык их нацио-нальную литературу. На этом поприще его деятельность получила бурное развитие, в особенности после Великой Октябрьской революции. Несмотря на свою чрезвычайную занятость, он находил время и на такой, казалось бы частный вопрос, как художественный перевод. Поэтому дела и думы великого пролетарского писателя и по сей день окрыляет и одухотворяет людей, занятых теорией и практикой художественного перевода.

По замыслу Горького проблемные вопросы художе-ственного перевода характеризовались двумя наиболее важными моментами. Первый – это перевод многознач-ной национальной литературы народов Советского Союза на русский язык, с тем чтобы освоить и изучить культурное наследие их в интернациональном аспекте. Второй момент – это перевод богатой русской литературы на языки народов СССР и тем самым поднять общий уровень искусства художественного слова. Так в своей известной статье «Литературное творчество народов СССР» еще в 1928 году он писал: «Искусство слова – художественная литература содействует взаимному пониманию людьми друг друга; рабочие и крестьяне Союза Социалистических Советов должны хорошо знать своих соседей иного языка, к этому их обязывает

267

единство цели: создание новых форм государственной жизни. Чем лучше будут знать психику – «душу» – друг друга люди различных племен, тем единодушнее, быстрее, успешнее, будет их движение к намеченной цели!».

Собственно появления этой статьи и положило начало того большого дела, как художественный перевод многонациональной советской литературы.

Развивая свою мысль и творческую деятельность в области переводческого дела, М. Горький в дальнейшем выдвигал идею перевода произведения литературы в самой среде национальных языков больших и малых народов нашей страны. Так, на страницах «Правды» в 1934 году появилось его письмо редактору азербайджанской колхозной газеты, где он выразил свою сокровенную думу: «Идеально было бы, если бы каждое произведение каждой народности, входящей в Союз, переводилось на языки всех народностей Союза». Это светлая мечта великого писателя впоследствии сбылась, благодаря титаническим трудам деятелей, как Н. Тихонов, П. Антокольский, Л. Соболев, М. Ауэзов и др.

Выдающиеся представители национальных литератур приложили усилия к тому, чтобы их искусство стало достоянием других братских народов через посредство русского языка, который сыграл и играет роль межнационального и словесно-художественного мерила или критерия. М. Горький придавал художественному переводу не только литературно-эстетическое значение, к тому же он рассматривал это дело как огромной политико-воспитательной важности. Как он замечает резонно, не каждый европеец осведомлен о жизни и деятельности народов Советского Союза в такой степени, как каждый советский человек знает всю подноготную

268

образа жизни европейца. Причины всему этому он считает уровень развития художественного перевода.

Деятельность М. Горького в смысле художественного перевода не ограничивается одним лишь обоснованием этого важного дела, а охватывает всесторонне все его важнейшие этапы и направления. Так еще на заре советской власти по инициативе М. Горького было создано издательство «Всемирная литература». Оно способствовало рождению азбуки теории перевода. Первым значительным шагом издательства был выпуск книги, тогда еще молодого, писателя К.Чуковского, посвященной принципам художественного перевода. В дальнейшем поиски издательства в области теории перевода было продолжено Горьким в стенах издательства «Академия» и ГИХЛа.

На протяжении всей своей творческой деятельности М. Горький неустанно заботился о качестве переводи-мых текстов, разрабатывал методику частных проблем техники перевода. И потому небезосновательно, порою, сетовал, что «...Ни один из наших критиков не указывал литераторам, что язык, которым они пишут, или трудно доступен, или совершенно невозможен для перевода на иностранные языки».

Все указания Горького в деле организации пере-водческой работы, его высказывания относительно качества того или иного перевода, а также ряд замечаний деятелям литературного фронта ценны прежде всего потому, что они жизненны, вытекают из самой природы языковых явлений и не теряют злободневности и в наше время.

Известно, что невозможно говорить о какой-либо горьковской традиции, не изучив благотворное влияние писателя на казахскую литературу вообще. Созвучие

269

горьковского творчества с самой природой казахской литературы в известной степени определяет норму и стиль перевода его произведений.

На сегодняшний день связь Горького с казахской литературой была объектом лишь немногих моно-графических исследований и статей. По некоторым данным интерес Горького к казахскому словесному искусству было проявлено еще до революции. Так, во многих очерках и письмах того времени писатель сообщал немаловажные сведения из жизни казахских степей. Демократические взгляды его, побуждаемые угнетенной жизнью инородцев, нашли свои отражения еще в «Самарской газете», когда М. Горький сотруд-ничал в ней.

Официально, творчество Горького до революции не было переведено на казахский язык. Но отзвуки его выдающихся гимнов как «Песня о Буревестнике» раздавались и в среде казахских трудящихся. Текст этой песни был опубликован на странице газеты «Русский Туркестан». Вторично, с разрешения автора она была напечатана и в «Тургайской газете».

Судя по материалам и исследованиям о жизни писателя, он с большой любовью относился к произведениям на казахские темы. Еще в 1913 г. отредактированная Горьким повесть Г. Гребеньшикова «Ханство Батырбека» была помещена в журнале «Современник». В тот период прочитав очерк Новоселова «Облик моей Родины», повествующий о жизни казахов, он воскликнул: «Ура, да ведь это целая золотая россыпь».

Уже после революции представляется более широ-кая возможность писателю для ознакомления с всевозможными образцами казахского художественного речетворчества. Так он был знаком с произведениями

270

классиков казахской литературы Абая Кунанбаева, Ибрая Алтынсарина и др. Об этом свидетельствует тот факт, что в созданном 1918 году по инициативе Горького в издательстве «Всемирная литература» выпускались серии статей о художественном творчестве народов Советского Союза. Одна из таких статей под названием «Литература народов Востока», написанная известным тюркологом, академиком А.Н. Самойловичем (1919 г.) посвящается разбору творчества Абая и Ибрая. В личной библиотеке писателя хранилась известная казахская лиро-эпическая поэма о «Козы корпеш и Баян сулу», сюжет которой в свое время заинтересовал и гениального А.С. Пушкина. Находясь в Италии в 1928 году А.М. Горький запрашивает «Сказки об Италии» в переводе на казахский язык и сборник «Молодой Казахстан».

Не только литературное творчество интересовало великого пролетарского писателя в сокровище духовной культуры казахского народа. Он с одинаковым рвением отнесся и к казахскому музыкальному искусству. Об этом свидетельствует его восторженный отзыв сборника А.А. Затаевича «Вот передо мной сборник «Тысяча казахско-киргизских песен», они положены на ноты, оригинальнейшие их мелодии – богатый материал для Моцартов, Бетховенов, Шопенов, Мусоргских и Григов будущего. И, когда слушаешь пение... думаешь, конечно, не только о музыке будущего, а о будущем страны, где все равнозначные люди труда научаться уважать друг друга и воплотят в жизнь всю красоту, издревле накопленную ими. Это должно быть, и это будет...».

Горький был знаком и с историческим прошлым казахского народа через посредство научных трудов учёных, в особенности – трудов акад. А.А. Бартольда. Он

271

собственноручно правил рукописи и оставил множество заметок на полях книг русских писателей Казахстана Н.И. Анова и И.П. Шухова, пишущих на казахскую тему. Установлено, что наиболее тесного творческого контакта между А.М. Горьким и казахскими писателями способствовал І Всесоюзный съезд советских писателей. На съезде он воочию увидел казахскую литературную поросль, а ныне уже классиков казахской советской лите-ратуры – С. Сейфуллина, И. Жансугурова, Б. Майлина, М. Ауэзова, С. Муканова, Г. Мусрепова и др. Каждый из этих труженников пера навека запомнил память от этой встречи с основоположником социалистического реализма в советской литературе. И не случайно С. Сейфуллин говорил, что «Максим Горький из всех писателей страны стоит ближе к сердцу казахских трудящихся». И. Жансугуров в своих воспоминаниях о Горьком описывает эпизод, когда он продекламировал великому писателю свой перевод буревестника. «После того, как я прочитал свой перевод, Горький пожал мне руку и сказал: «Хотя я не знаю ваш язык, но чувствую, что вы меня поняли!».

Наш великий современник М. Ауэзов, говоря о влиянии творчества на свою писательскую практику, писал: «Из образно-сюжетных построений Горького я помню в своей творческой практике огромное влияние повести «Челкаш» на обрисовку характера и социального окружения моего героя Бахтыгул из повести «Караш-Караш». Рассказывая о своих личных ранних читательских впечатлениях, М. Ауэзов вспо-минает «колоссальную силу воздействия бесподобно мастерских пейзажей А.М. Горького».

Под непосредственным влиянием А.М. Горького соз-давались образы казахских «босяков» в этнографиче-

272

ских рассказах непревзойденного бытописца казахской литературы Беимбета Майлина. В духе горьковских «университетов» была создана и трилогия С. Муканова «Школа жизни». Г. Мусрепов, вслед за Майлиным, признанный как мастер коротких рассказов, считает вехой своего творческого пути тот период, когда он приступил к переводу горьковских сказаний о матери. Как дань великому писателю Г. Мусрепов завершает свой поиск создания образа матери собственными творениями на эту тему, которые как бы переносят горьковскую стихию на казахскую почву. Галерея портретов последователей горьковской традиции не будет полной, если не упомянем имя пленившего думой и помыслами писателя Саттара Ерубаева, который коротко, но весьма ярко засверкал на небосклоне казахской советской литературы. Как прежде, так и теперь мастеров художественного слова Казахстана роднит с великим гением пролетарского писателя кровная близость их творческого замысла.

Короткие рассказы А.М. Горького впервые увидели свет на казахском языке в середине 20-х годов. Так, в 1924 году в Москве вышел небольшой сборник под названием «Сұңқар жыры» («Песня о Соколе»), куда вошли переводы «Песни о Соколе», «Старуха Изергиль», два рассказа о матери, «Хан мен ұлы», а также отрывок стихов из пьесы «На дне».

Первыми переводчиками горьковских творений были М. Даулетбаев и С. Талжанов. Их усилиями казахский читатель в конце 20-х годов ознакомился с «Песней о Буревестнике», рассказами «Счастье», «Суық сары шымшық пен турашыл тоқылдақ» и «Герой» («Сабаз»).

В эти годы молодая казахская интеллигенция, неог-раничиваясь только переводом произведений писателя, стремилась вникнуть в его творческую лабораторию.

273

Естественно, поэтому появились и статьи и заметки о жизни и творческой деятельности Горького. Писатель И. Жансугуров опубликовал в журнале «Жаңа əдебиет» («Новая литература») свой перевод статьи Горького «Мен жазуды қалай үйрендім» («Как я научился писать»). Отдельные авторские работы на страницах этого журнала посвящались обзору творчества Горького.

Одним из первых среди казахских труженников пера обращается к горьковской тематике ныне известный писатель Г. Мусрепов. В 20-х годах он публикует в жур-нале «Жаңа əдебиет» («Новая литература») вначале – перевод статьи Луначарского «М. Горький», а затем собственную статью о жизни и творчестве Горького. Кроме того в тот же период Г. Мусрепов переводит обращение участников 1-го Всесоюзного съезда советских писателей «Мəдениет төңкepici мен осы күнгі əдебиет» («Культурная революция и современная литература»). Данный документ имел так же непо-средственное отношение к деятельности великого писателя-гуманиста.

Отдельные произведения писателя переводились в ту пору и анонимно. За перевод Горького взялись не только известные писатели, но и другие лица, увлеченные переводческой деятельностью. Так, в 1928 году очерк Горького «1905 год» был опубликован в переводе Назипы Кульжановой. Это была первая женщина-казашка, пропагандирующая творения писателя в массы.

Перевод творчества Горького в 30-х годах осу-ществлялся более интенсивно. Наряду с короткими рассказами в это время обнародуется и роман «Мать» в переводе Э. Мустафаулы. Из числа переводчиков этого периода более часто мы встречаем С. Талжанова, Г. Мусрепова. В 1935 году на казахском языке выходит

274

большой очерк писателя «Владимир Ильич Ленин», перевод которого был осуществлен Р. Уалдиахметовым. В том же году читатели получают законченный перевод «Моих университетов», являющихся плодом деятельности одаренного литератора Мухамеджана Ка-ратаева.

Наряду с писательской общественностью, куда мы относим М. Ауэзова, Г. Мусрепова, М. Каратаева и др., занимается переводом творчества Горького и журна-листы как К. Шарипов, Н. Ногаев, Ибегалиев и др. Благодаря им дошли до читателей переводы отрывков «9 января», «В людях» и полный текст рассказа «Дед Архип и Ленька», повести «Детство», а также библиографическая статья И. Груздева «Жизнь и приключения М. Горького» («М. Горькийдің өмірі мен басынан кешірген уақиғалары»).

В 30-х годах внимание переводчиков было обращено и к публицистическим и литературно-критическим трудам Горького, в результате появились в свет переводы статей «Гуманистам» («Адамгершілдерге»), «1931 г.», «О формализме» («Формализм туралы», 1936 ж.). С целью глубокого и всестороннего познания творческого гения писателя казахские переводчики постоянно знакомили читателей с материалами, повествующими о самом Горьком. К ним мы относим переводы воспоминаний Н.К. Крупской «Ленинге көркем əдебиеттің қандайы ұнайтын еді?», (1930 г.), Ф. Гладкова «Мені баулыған М.Горький», (1932 г.), а также статьи Д. Заславского «Буревестник пролетариата» («Пролетариат дауылпа-зы», 1936).

В связи с становлением и развитием казахской советской литературы, а также литературоведческой науки в 40-х годах, переводческое дело приобретает уже

275

наиболее планомерный и организованный в творческом отношении характер. Настает время пересмотра качества ранних переводов с профессиональной точки зрения. В силу сего роман «Мать» в начале 40-х годов перево-дится заново К. Сагындыковым. В связи с вероломным нападением гитлеровских полчищ переводчики, как все деятели литературного фронта, обратили свои взоры на героику. В этом большим подспорьем для них служили неувядающие воззвания Горького, воспевающие безумство храбрых. Сборник статьи Горького под названием «Если враг не сдается, то его уничтожают» («Егер жау берілмесе – құртар болар») ими был выпущен в первый же год войны . В последующие годы появились переводы «Девушка и смерть» («Қыз бен ажал», Қ.Шаңғытбаев), сборник избранных рассказов в переводе О. Оспанова (1945 г.).

Наступили послевоенные, тяжкие по-своему, годы четвертого десятка нашего века. Могучие движения народов советской страны по восстановлению и развитию народного хозяйства, грандиозные планы послевоенных пятилеток, начертанных партией, увлекли и людей, скромно именующихся переводчиками. В 1947 году был переиздан роман «Мать». Рассказы Горького, переведенные переводчиком-профессионалом О. Оспановым, увидели свет в 1948 г.

Казахстанская биография А.М. Горького в после-военные годы знаменуется активными переводами его драматургических произведений. Так, только в 1948 году переводчиками О. Оспановым, М. Жангалиным, Ж. Есбатыровым были переложены на казахский язык пьесы «На дне» («Шыңырау түбінде»), «Егор Булычев» и «Васса Железнова». Перевод пьесе означал следующий,

276

к тому же значительный, этап развития мастерства кадров-переводчиков, ибо они должны были считаться не только с достоверностью переводного текста, но в то же время согласовывать язык и стиль произведений законами драматургии – сценической необходимостью. К концу 40-х годов были переведены также пьеса Горького «Враги» («Дұшпандар», Ж. Курманова) и ряд литературно-критических статей «О молодежи и детях» («Жастар жəне балалар туралы», Б. Шалабаев.), «С кем вы, мастера культуры»(«Мəдениет шеберлері кім жағындасыздар») и т.д.

В 50-х годах дело перевода горьковских творений развивалось все более продуктивно. Так, писатель К. Бекхожин в 1952 году осуществил новый перевод заключительной части трилогии «Мои университеты». Сборник сочинений писателя издавался и арабским шрифтом для казахских читателей за рубежом. Вновь был переведен «9 январь» (А. Шаншаров). На книжных полках появился новый перевод «Детства» Горького (Ж. Косыбаев). Значительным событием в литературной жизни Казахстана явилось издание сборника статей Горького «О литературе» на казахском языке.

В середине 50-х годов группа известных казахских переводчиков, в лице Г. Оспанова, У. Турманжанова, О. Талжанова, выпустили сборник горьковских рассказов под общим названием «Дауылпаз туралы жыр» («Песня о Буревестнике»). В нем также некоторые произведения писателя были переведены вторично, что указывает на возросшее требование к качеству художественного перевода. Почти одновременно зазвучали на казахском языке пьеса Горького «Мещане» (А. Кулбеков), «Старуха Изергиль» (А. Нурпеисов) и «Сказки об Италии» (Ф. Динисламов).

277

Во второй половине 50-х годов проблемы перевода в республике становятся на новые организационные рельсы. Делом перевода занимаются целые отделы научно-исследовательских институтов, редакционный коллектив издательств, вопреки одиночкам-энту-зиастам. В Союзе писателей республики начинает функционировать секция художественного перевода, возглавляемая членом Союза писателей СССР, кандидатом философских наук С. Талжановым. Пути творческого перевода с языка на язык теперь уже стали предметом обсуждения республиканских, региональных, всесоюзных совещаний. Одним словом, организация дела перевода и подготовка квалифицированных кадров в этой отрасли приобрели государственный характер.

В 60-х годах сборники рассказов Горького выпу-скались неоднократно. А роман «Мать» издавался третий раз. В эту пору казахский читатель получил на своем родном языке «Фому Гордеева» в переводе одного из опытнейших мастеров этого дела Ж.Алтайбаева. Увидели свет на казахском языке и некоторые другие произведения писателя.

Во второй половине 60-х годов «Горьковские чтения» в Казахстане пополняются и другими материалами. Так в 1966 г. казахский читатель знакомится с новеллой Г. Серебряковой «Өткен жылдарыма саяхат», где автор делится мыслями о великом писателе.

Все прогрессивное человечество нашей планеты в 1968 году отметило выдающееся событие – 100-летие со дня рождения М. Горького. Писательская общественность Казахстана также готовилась к нему в духе значительного творческого подъема. Было решено выпустить двухтомник горьковских рассказов на казахском языке. К ним вошли, наряду с имеющимися

278

переводами, и новые переложения на казахский язык молодых тружеников пера, представляющих следующее поколение горьковцев. В целом, в дело перевода произведений Горького в 60-х годах включилось наибольшее количество тружеников по сравнению с предыдущими годами. Среди них мы встречаем как представителей старшего поколения, так и молодых профессиональных кадров художественного перевода. Общее число переводчиков за все эти годы составляет более сорока человек.

Разумеется, уровень перевода произведений писателя не может быть одинаковым во всех отношениях. Наиболее удачными переводами, близкими духу самого писателя, мы считаем работы Г. Мусрепова, С. Талжанова, М. Каратаева, К. Бекхожина и др. Хотя невозможно требовать от всех переводчиков одинакового стан-дартного уровня и качества, упомянутые выше лица по-своему творчески подошли к передаче горьковских словесных образов на родной язык казахов.

История художественного перевода неразрывно связана с историей развития художественной литературы вообще. Если учесть, что казахская литература, литературный язык казахского народа развивались и обогащались путем сближения с русской художественной культурой, то становится ясным, что перевод произведе-ний Горького сыграл в этом деле немаловажную роль.

Хотя перевод произведений А.М. Горького осуще-ствлялся в значительном темпе, но о его качестве говорилось очень мало; за исключением отдельных критических статей и рецензий, не было какой-либо теоретической работы, обобщающей творческий опыт переводчиков. Зачастую это было связано и с уровнем литературной критики.

279

Однако состояние перевода не было тайным дня широкого круга читателей. Среди литературной обще-ственности раздавались голоса, призывающие публику обмену мнениями относительно того или иного пере-вода.

Нами установлено, что впервые о качестве переводов Горького начали говорить в печати в 30-х годах. Так на страницах журнала «Əдебиет майданы» («Литературный фронт») в начале 30-х годов появляются первые высказывания критиков и исследователей перевода произведений Горького. Одним из таких авторов является А. Конратбаев, который делает наибольший упор в деле перевода на отклонения идейного порядка и замысла писателя. В отдельных номерах упомянутого выше журнала были помещены статьи, посвященные мастерству казахских писателей, считавшихся после-дователями горьковских традиций. В этой связи следует отметить выступления К. Утепова, которые стремятся вскрыть гармоническую связь произведений Горького с творческими исканиями талантливого писателя Г. Мусрепова.

Видный казахский поэт К. Бекхожин в своей статье «Горький и казахская литература» также останавливается на качестве перевода. Как и пре-дыдущий А. Конратбаев, он резко критикует первые переводы произведений писателя и сообщает неко-торые данные о переведенных к тому времени романов «Мать», «Мои университеты» и др.

В журнале «Əдебиет жəне искусство» в 1946 году публикуется статья Ж. Бейсенбина «Горький шығар-маларының аудармалары туралы» («О переводах произведений Горького»). Автор подвергает резкой кри-тике сборник рассказов Горького, выпущенный в 1945 г. По его мнению переводы «Песни о Буревестнике»,

280

«Песни о Соколе» рассказов «Чалкаш» и «Макар Чудра» не выдерживают никакой критики.

В связи со 100-летием А.М. Горького на страницах республиканских газет и журналов появились целый ряд статей, среди которых не мало и тех, которые посвящаются проблемам перевода. Так, доктор фило-логических наук Е. Габдиров, в статье «Горький говорит по-казахски» затрагивает некоторые принципиальные вопросы перевода. Преимущество статьи в том, что в ней автор подвергает анализу состояние перевода, на науч-ной основе. Иначе говоря, в ней внимание обращается и на языковые средства художественного изображения, и на экспрессивно-эмоциональные особенности текста.

Как бы то ни было статьи и рецензии, появившиеся в 30-х годах, а также исследования Е. Габдирова, отно-сящиеся к 60-м годам, нас не могут удовлетворять в полном смысле этого слова. Если первые из этих работ несут весьма обзорный характер, поверхностно касаясь основной темы, то вторая, т.е. работа Габдирова преследует чисто литературоведческую цель, где в основном рассматриваются идейное содержание произ-ведений и передача их на казахский язык. Разумеется, Е. Габдиров более углубленно анализирует изучаемый вопрос, чем его предшественники.

В своем исследовании по данной теме мы ставим себе целью осветить собственно языковые стороны, в тесной связи его с литературно-художественными особенностями текста. А.М. Горький говоря, что пер-воэлементом литературы является язык, призывал художников слова, так и исследователей заострить внимание на языково-стилистических моментах худо-жественного творения. Это высказывание писателя в одинаковой степени относится и к языку переводной литературы.

281

На сегодняшний день на ниве художественного перевода различаются по крайней мере три точки зрения, если резко непротиворечащих, то все же не солидаризирующихся. Представители этих тенденций условно можно было бы отнести: а) к литерату-роведческому уклону; б) к языковедческому уклону; в) к общефилологическому уклону, носящему в себе зачатки и того и другого уклона в их симбиозном сочетании. Так, один из ярких представителей ли-тературоведческого уклона В. Россельс относительно науки о переводе категорически заявляет: «нас должна принять в свое лоно не наука о языке, а наука о литературе». По его мнению лингвисты ищут меру точности перевода в пределах грамматического единства слова, фразы, абзаца, тогда как для переводчика важно не языковая точность, а образно-смысловое единство.

В противовес этому мнению А.В. Федоров радует за лингвистическую точность переводимого текста, хотя и не отрицает наличие образности и смысловой экспрессии в художественно-словесном речетворчестве. В своих исследованиях он придерживается принципа лингвистического подхода ко всем проявлениям и ньюансам стилистического коэффициента.

Приверженцы более нового взгляда на науку о переводе хотят объединить усилия и тех и других с тем, чтобы создать наиболее гибкую, своеобразную методику изучения вопроса. По словам А. Дейча ныне от переводчика требуется, чтобы он был «высокораз-витым лингвистом, историком, поэтом». Г. Гачечиладзе видит теорию перевода на стыке литературоведения и языкознания, как са мостоятельный член общей филологической семьи. Интересным, на наш взгляд, представляется в этом отношении точка зрения проф.

282

Б.А. Ларина. Относя споры о принадлежности пере-водческой науки к той или иной отрасли филологии к претензиям не серьезным, возникшим на почве неглубокого познания сути предмета, он утверждает о том, что относительно того или иного перевода невоз-можно достичь истинного умозаключения, необъединив методы лингвистики и литературоведения.

На самом деле теория перевода объединяет в себе все главнейшие методы исследования как языка, так и литературы. Но при этом необходимо учесть, что объединение методов смежных наук не является чем-то механическим, а проистекает органически, как-то из самой природы материала. Так, по исследователю И. Кашкину – главным вопросом в переводе является создание или передача образа, полнокровной картины, а по-Россельсу – важнее всего передать с языка на язык целостные звенья комплексов авторской мысли. А что касается Федорова, то его критерием является предложение, т.е. его лингвистическая достоверность при переводе.

Фактически все эти разновидности принципа подхода к дату перевода не являются столь отдаленными друг от друга, как это кажется на первый взгляд. Наоборот они тесно взаимосвязаны между собою и при правильной, научной интерпретации вопроса все они должны дополнять друг друга, как части единого целого.

В своих воззрениях на теорию художественного перевода мы разделяем мнение проф. Бархударовой, которое утверждает, «что теория перевода стремится к установлению закономерных соответствий между единицами двух (по крайней мере) разных языков на основе общности выражаемого ими семантического содержания». Отсюда вытекает необходимость решения

283

вопроса о диалектической связи формы и содержания оригинала. Так, как форма и содержание произведения находятся в тесной связи с диалектикой языка и мышле-ния, то перед переводчиками возникает необходимость вникнуть в суть этого явления. Иначе говоря, он обязан передать эстетический комплекс понятий, созданный средствами одного языка, на другой язык, но уже другими средствами. Такой перевод понимается в науке как адекватный. Мерилом достоверности перевода при этом явится качество передачи единства формы и содержания. Все это безусловно предопределяет насущную необходимость обращения при переводе к закономерностям языка, как к материальным факторам.

Каковы же они – эти собственно языковые факторы? Во-первых, это возможность передачи информации с языка на язык, т.е. переводимость лингвистического материала, вообще. Во-вторых, неисчерпаемость сти-листических ресурсов во имя избежания буквалщины в переводе. Все это основано диалектикой языка и мышления, когда смысловое содержание, заключенное в одном языке, через посредство аналогичного мышления, выражается словесными величинами другого языка.

Однако в своем исследовании мы не претендуем на полноту охвата всех литературно-лингвистических явлений теорий перевода. Наша задача заключается в научном освещении способов передачи фразеологиче-ских единиц при переводе художественного целого. Хотя наша работа преследует лишь частную цель, но нам думается, что на основе такого благодатного материала, как творение выдающегося мастера художественного слова А.М. Горького, можно выявить много ценного из опыта передачи с языка на язык устойчивых идиоматических словосочетаний и подобных им

284

синтаксических окаменел остей, которые заведомо признаны неподдающимися, обычно, переводу.

В целях всестороннего изучения и освещения объекта нашего исследования, а также для уяснения самой сути вопроса, связанного с образованием, существованием в языке фразеологических единиц и их использованием в индивидуализированной речи, каковой является авторское литературное произведение, в дальнейшем мы переходим на рассмотрения категорий фразеологизмов, вообще, и на возможность их передачи на другой язык путем калькирования, установления эквивалентных единиц, использования ситуативных тождеств анало-гичных образований.

Проблемы изучения фразеологизмов, и способы их передачи при переводе, в частности. Собственно проблемы фразеологии изучаются издавно и трудов посвященных на эту тему насчитываются немалое количество. Так, только в одном сборнике «Проб-лемы фразеологии» указывается на более 500 иссле-довательских работ. Число исследований с тех пор увеличивается с каждым годом. Если в работах середины 50-х годов были слышны робкие голоса о том, что фразеология переживает период скрытого развития в качестве лингвистической дисциплины, то теперь мы становимся свидетелями самых разнообразных точек зрения на этой почве. В этой связи прежде всего следует упомянуть о разногласии между лингвистами и фольклористами. Будучи представителями одной филологической семьи, они оспаривают принадлежность фразеологизмов к той или иной отрасли данной науки, прежде всего потому, что подобные единицы по своему смысловому содержанию равнозначны с словесными величинами, т.е. в языке функционирует не более чем,

285

как лексическая единица. Это точка зрения лингвистов. К тому же, она в качестве своего довода приводит аргу-мент о том, что идиоматические вы ражения, хотя и относятся к общенародному образному словоупот-реблению, но сами по себе не требуют специального исполнения как произведения фольклора. В противовес к сказанному фольклористы утверждают образность, поэтическую выраженность фразеологизмов и отмечают, что они хотя и не исполняются как произведения устно-поэтического творчества, но хранятся в языке и передаются из уст в уста как и подлинно фольклорные образцы.

На наш взгляд даже само это разногласие среди филологов говорит за то, что категория фразеологических словосочетаний не может принадлежать к какой-либо одной отрасли упомянутых выше дисциплин, а требует к себе подхода с общефилологических позиций, куда по праву примыкает и наука о теории художественного перевода.

Термин «фразеология» буквально означает оборот или выражение и происходит от греческого phrasis и logos, т.е. учение о фразах. Данной темой филологии в отечественной науке занимались в свое время М.Ломоносов, Ф.Буслаев, И.И. Срезневский, Ф.Ф. Фор-тунатов, А.А. Шахматов, А.А. Потебня.

Из числа зарубежных ученых по этому поводу сле-дует упомянуть Ш. Балли, который рассматривал фразеологию как самостоятельный раздел лексикологии. По его словам «языки постоянно изменяются, функцио-нировать они могут только не изменяясь».

Это было сказано им для того, чтобы обосновать концепцию о синхронической фразеологии.

В советскую эпоху вопросами фразеологии занима-лись в разные годы Е.С. Истрина, Л.А. Булаховский,

286

М.А. Абакумова и др. Следует подчеркнуть так же высказывания Е.Д. Поливанова, который исходя из учений И.А. Бодуэна де Куртэне, придерживался взгляда о том, что «фразеология (или идиоматика) является особой дисциплиной, занимающей по отношению к лексике то же положение, которое синтаксис занимает по отношению к морфологии».

Наиболее плодотворный в области исследований фразеологизмов следует считать работу академика В.В. Виноградова, который указал на различные про-цессы образования фразы, где основную нагрузку несет семантическая структура слова. Так, он писал, что «... тесная связь идиоматики и фразеологии с лексикологией обусловлено не только структурной близостью понятий слов и идиомы, но и постоянным движением внутри языка; от слов к идиомам и фразам и обратно – от фраз и идиом к словам». Позднее автор, на базе материалов русского языка, классифицировал данную категорию речи в трех ответвлениях, как фразеологическое единство, фразеологическое соче-тание и фразеологические сращения. Это по ложение ученого послужило впоследствии для многих иссле-дователей отправным пунктом в деле изучения фразео-логизмов различных языков.

Исследования проблем фразеологии в казахском языке начались еще в 30-х годах, и главным образом, оно связано с именем первого казахского профессора-языковеда Х.К. Жубанова. В своем труде «Из истории порядка слов в казахском предложении» он подвергает анализу нетипичные современному казахскому языку синтаксические обороты, и в связи с этим, обращает взоры своих читателей на такие исконно казахские сочетания, как «адам тағы», «күн елту», «жау жұмыр»,

287

«ер қара», «ай сұлу», «күн сұлу», «ай жарық», ‘»таң жарық» и др., где синтаксический порядок сочетания слов обнаруживают собой наиболее древнее состояние грамматического мышления казахов.

Вопросы фразеологических словосочетаний нашли всестороннее и целенаправленное освещение в трудах другого видного казахского ученого академика АН КазССР С.Кенесбаева. Развивая взгляд акад. В.В.Виноградова и других, относительно фразеоло-гизмов, он описывает пути формирования устойчивых словосочетаний в языке и, на фактах собственно казах-ских единиц, устанавливает некоторые закономерности формирования заимствованных и калькированных с других языков фразеологизмов.

Известно, что фразеологизмы в языке представляют собою отобранные народом из общей сокровищницы языка и отточенные веками образные словоупотребления. Благодаря им говорящий или пишущий индивид доводит свою мысль доходчиво и красочно. Однако образность, эмоциональная экспрессивность присуща не только фразеологическим словосочетаниям. Словесные образы создаются как через посредство отдельных слов, путем метафорического или метонимического их употребления, а также и посредством целого оборота или высказываний: эти последние речения не подчинены той строгой закономерности, которые мы наблюдаем на примере функционирования фразеологизмов, соблюдающих свой незыблемый синтаксический порядок и почти окаме-нелое смысловое содержание.

В разных языках существует как бы идентичный процесс формирования данной категории языка. Но, в силу различных социальных и экономических условий народов-носителей того или иного языка,

288

фразеологические пласты их речи ни в коей мере не могут представлять собою полное тождество в лексико-грамматическом и др. отношениях.

Следовательно, в общей теории стилистики хотя и признается переводимость языков всевозможной типологической структуры, но их фразеологические единицы составляют собой особый разряд лексико-стилистических образований, передача семантики которых не всегда связаны с переводом лексического значения слов, входящих в число компонентов фразы или идиомы. Отсюда вытекает особая литературно-лингвистическая проблема передачи эстетических функций фразеологизмов одного языка путем выявления равнозначных как по смыслу, так и по стилистической окраске адекватов другого языка.

Также освещается проблему перевода фразеологиз-мов с подобной точки зрения. Изучение породы фразеологических единиц в лингвистической науке ведет свое начало издавна. И почти с возникновением этих, порою противоречивых и довольно таки спорных, взглядов на проблему существует не менее важный для всей филологической науки вопрос о том, как можно было передать лексико-семантическое значение и эмоциональность фразеологизмов с одного языка на другой.

Вопрос это далеко не праздный и по своей значимос-ти до известной степени всеобъемлющий. Категория фразеологизмов не может быть выясненной науке до конца, ибо сам процесс образования подобных словес-ных конструкций весьма разнороден и не прекращается испокон веков до настоящих дней. Так, не каждому хотя бы тонкому, наблюдателю-лингвисту удается распоз-навать отличия фразы от идиомы, пословицы, от

289

поговорок одного языка, поскольку подводное тече-ние языковой стихии постоянно трансформирует все эти, казалось бы, уже оформленные категории. Происходят между ними естественные взаимовлияния и взаимопроникновения, зависящие от фактора времени и пространства. Что касается практики перевода фразеологизмов, то здесь дело обстоит еще сложнее по той простой причине, что лексическое значение того или иного устойчивого словосочетания не всегда вытекает из семантики его компонентов.

На этой почве в среде исследователей и переводчиков возникали и возникают все возможные полемические высказывания, когда одни полностью отказываются от калькированного перевода компонентов словосочетаний, а другие, наоборот, прибегают к краткому переводу. Ни мало сторонников и того взгляда, который базируется на подборе разноязычных фразеологизмов другого языка при переводе определенного текста. В добавок ко всему, не соприкасаются точки зрения и между литераторами и лингвистами в понимании данного вопроса. Сложность решения данной проблемы связана не только казахской филологией, а носит общеязыковой характер. Следовательно, в своем исследовании мы охватили наиболее общие моменты вопроса перевода фразеологизмов, основываясь на положениях ряда ка-захских, русских и других советских исследователей.

Из числа казахских ученых наше внимание обращает помимо отдельных высказываний проф. Х.К. Жубанова об относительной трудности передачи с языка на язык идиоматических словоупотреблений, труды АН КазССР Кенесбаева С.К., членов-корреспондентов АН КазССР Каратаева М.К., Балакаева М.Б., Муса-баева Г.Г., кандидатов филологических наук Талжа-

290

нова.С.О., Сатыбалдиева А., Коспанова С. Не остаются вне поля зрения также собственные наблюдения из опыта практиков-переводчиков М. Жангалина, К. Сагын-дыкова, К. Шарипова, А. Бектемисоваи др.

Следует особо остановиться на мнениях М. Каратаева, литературоведа и писателя-переводчика пословиц и поговорок М. Алимбаева. По мнению С.К. Кенесбаева при переводе устойчивых словосочетаний следует четко уяснить себе качественные отличия идиомы от фразы и пословиц и наоборот. Автор рекомендует также искать иные творческие пути при передачи того или иного фразеологизма на другой язык, если не представляется возможным его буквальный перевод. Он придерживается мнения о необходимости кальки при переводе наиболее древних идиоматических выражений.

Проф. М. Балакаев и др. видят троякий путь перевода данной категории. Так, во-первых, это передача общего смысла словосочетаний. Примеры: вариться в собственном соку – өзімен өзі болу; подложить свинью – қастық істеу; яблоко раздора – егестің басы; бросать слово на ветер – бəтуасыз сөз айту и т.д. Во-вторых, при переводе использовать соответствующие по значению, т.е. аналогичные словосочетания. Примеры: беречь как зеницу ока – көздің қарашығындай сақтау; в пух и прах – күлін көкке ұшыру; зубы точить – тісін қайрау; волосы встали дыбом – төбе шашы тік тұрды; утопаю-щий за соломинку хватается – суға кеткен тал қармайды и.т д. В-третьих многие устойчивые словосочетания, по мнению автора, поддаются дословному переводу с языка на язык. Но из этой категории он исключает часто идиоматические выражения. В качестве примера им переводятся пословицы, поговорки и крылатые слова типа: ни рыба, не мясо – ет те емес, балық та емес; как

291

две капли воды – екі тамшы судай; лучше поздно, чем никогда – ештен кеш жақсы; береги честь с молоду – арыңды жастан сақта; черепаший шаг – тасбақа аяң и т.д. Хотя автор считает, что подобный перевод обогащает фонд фразеологизмов, он не рекомендует часто прибегать к подобному методу. Говоря его словами, для того что бы перевести то или иное словосочетание, надо выяснить пути его формирования на том языке, где бытует, ибо можно легко допустить ошибку в передаче подлинного смысла.

На сегодняшний день с вопросами перевода фразео-логизмов в Казахстане связаны три группы творческих работников. Это, прежде всего, лингвисты изучающие природу устойчивых словосочетаний и следовательно, возможность их передачи на иноструктурном языке. Вторая группа это практики-переводчики, встречающиеся в своей повседневной работе с трудностями перевода фразеологизмов и невольно ищущие какой-либо сис-темности в данной отрасли. Большинство подобных деятелей языкового строительства, как известно, связано с переводом социально-экономических текстов. Поэтому их немалый опыт на поприще перевода фразеологиче-ских оборотов представляет для нас известную цен-ность и в деле установления наиболее приемлемых пу-тей творческого перевода. К третьей группе мы относим представителей художественной литературы, включая сюда исследователей-литературоведов, так и писателей, чье творчество так или иначе связано с переводом художественно-словесных изобразительных средств.

Точка зрения казахских лингвистов по данному вопросу нами было изложено несколько выше. Теперь же в нескольких словах мы остановимся на взглядах переводчиков социально-экономических текстов. Одним

292

из подобных деятелей является М. Жангалин, который в свое время разрабатывал вопросы перевода с русского языка на языки тюркских народностей произведений классиков марксизма-ленинизма. В своем докладе на региональном совещании по данному вопросу, он главным образом ссылается на творческий опыт В.И. Ленина, как переводчика. Из всего комплекса вопросов, связанных с переводом его творчество, он выделяет, как наиболее трудное, передачу на казахский, узбекский и др. языки фразеологических оборотов в его сочинениях. По мнению автора перевод фразеологизмов в контексте должен быть наиболее близким к идейному замыслу автора в данной ситуации. Следовательно, пословицы, поговорки и крылатые слова, использованные Лениным, необходимо по возможности переводить ясно и четко, в лаконичных выражениях, чтобы соблюсти их точность. В то же время М. Жангалин не отказывается и от адекватного использования исконно казахских фразеологизмов, как, например: Қап түбінде біз жатпас – шило в мешке не утаишь и др. Мнения М. Жангалина, одного из видных тружеников переводческого дела, в целом приемлемы в практической деятельности. Хотя в своих суждениях он не расчленяет виды фразеологизмов, рассматривая их как однотипные лексико-грамматические образования.

Более дифференцированный подход к фразеологиз-мам мы обнаруживаем в высказываниях другого пере-водчика социально-экономических текстов К. Сагын-дыкова. Он стремится глубже понять природу изобрази-тельных средств вообще и на этом пути учитывает мне-ния наиболее известных художников слова. Его выводы связанные с переводом произведений В.И. Ленина, а именно с трудностями передачи его фразеологических

293

оборотов. Исходя из своего опыта перевода, он делит образные выражения В.И. Ленина на три разновидности:

а) образные словоупотребления типа афоризмов, изречения крылатых слов;

б) идиомы и фразеологические сочетания; в) пос-ловицы и поговорки. Следует отметить, что К. Сагын-дыков воспринимает данные категории речи в лин-гвистическом аспекте. Так, он придает особое значение переводу идиоматических оборотов и фразеологических сращений, т.к. «точный перевод их на казахский язык с сохранением значений лексических составных частей невозможен». В таких случаях он предлагает находить адекватные словосочетания из казахского языка, как например: брать быка за рога – тоқ етерін айту; вывести на чистую воду – бет пердесін ашу; держать нос на ветру – аңысын аңду и т.д. Но в других случаях, считает он образные выражения одного языка вполне переводятся на другой, с соблюдением их смыслового значения и грамматической структуры. К ним относится: беречь как зеницу ока – көздің қарашығындай сақтау, в прятки играть – жасырынбақ ойнау, как небо от земли – жер мен көктей и т.д.

В переводе же пословиц и поговорок автор предлагает более строгие требования, которые сводятся, в основном, к смысловой точности, образности, фигуральности выражения, эмоциональной экспрессивности и рит-мической организованности. По мнению К. Сагынды-кова переводчики социально-экономических текстов ныне придерживаются трех принципов в передаче пословиц и поговорок:

1) Точный перевод пословицы с сохранением веще-ственного-образного значения слов и соблюдением ее характера и афористичности.

294

2) Передача русских пословиц и поговорок с извест-ным видоизменением отдельных составных частей сло-весной формулы подлинника.

3) Использование в переводе равнозначных казах-ских пословиц и поговорок.

Наше отношение к предложенным принципам К. Сагындыкова будет изложено несколько ниже. Что касается правомерности автора, то следует заметить, что ему, лишь практику-переводчику, а не лингвисту-исследователю не всегда удается поддерживать необ-ходимый теоретический уровень в анализах категории фразеологизмов.

В несколько ином плане трактуется вопрос о переводе идиом, пословиц и поговорок в высказываниях профессора М. Каратаева. Будучи профессиональным литератором, М. Каратаев придает главное значение всему тексту художественного произведения и рассматривает использованные в нем фразеологизмы как неотделимые части эстетического целого. Его критерием в деле передачи фразеологизмов можно считать то, что им рекомендуется исторический под-ход к каждому устойчивому словосочетанию, ибо они отражают образы мышления народа-носителя на определенном отрезке времени. Следовательно, при переводе, по мнению М. Каратаева, нет надобности создавать новые словосочетания, хотя они окажутся образными и эксрессивными. М. Каратаев характеризует идиоматическое выражение как нейтральные и нацио-нально-особенные. Если первые из них поддаются переводу почти без ущерба, как например: волки сыты, и овцы целы – қасқыр да тоқ, қой да аман; чем богаты тем и рады – барымен базар, то вторые не переводятся дословно. Их смысл можно передать эквивалентными

295

выражениями другого языка, как например: земля пухом – топырағы торқа болсын; царство ему небес-ные – жаны жанатта болсын и т.д.

Автор убежден в том, что наши народы (русские и казахи) веками проживающие в аналогичных истори-ческих условиях, не могли испытывать и духовную близость. То есть их устно-поэтические творения, также должны отражать общность экономической и духовной культуры. Это служит истоком в нахождении идентичных по смыслу и эквивалентных в речевом отношении фразеологических единиц.

Своеобразной практикой перевода пословиц и пого-ворок занимается поэт М. Алимбаев, под его авторством вышли из печати несколько сборников мудрых изречений народов мира, переложенные на казахский язык. Им написана также книга, обобщающая собственный опыт переводов.

Ныне М. Алимбаев приобрел известную популяр-ность как создатель, почти, типичных казахских образцов иноязычных поговорок. Этого мнения разделяет, якобы, и сам поэт, который между прочим утверждает, что для того, чтобы поговорки-пословицы не чувствовались инородными, необходимо при переводе делать большие отклонения от оригинала. Подобное теоретическое кредо М. Алимбаева не устраивает нас, прежде всего, потому, что задачей переводчика является не нивелировка национальных черт переводимого образца словотворчества, а, наоборот, сохранение их и передаче на другом языке, как можно больше, особенности подлинного текста. Это достигается на основе глубокого познания национальной стихии того народа, чье творчество служит объектом перевода. С этой точки зрения нам необходимо подчеркнуть, что

296

переведенные М. Алимбаевым образцы, как бы то ни были приятны для слуха казахов, не являются чем-то национальными, а представляют собой авторизованные сочинения на иноязычные мотивы. К тому же, хотя М. Алимбаев и считает данные поговорки и пословицы переведенными из разных языков, первоисточником для него послужили, в основном, их русский перевод. Стало быть, это обстоятельство способствовало еще большому отходу переводчика от оригинального источника.

Также нельзя не заметить, что М. Алимбаев в своей переводческой практике имеет дело только с отвлеченными, т.е. оторванными от контекста образ-цами пословиц и поговорок. А ведь известно, что фразеологические единицы, как бы там ни были само-стоятельными, законченными, не употребляются диффе-ренцированно, т.е. вне языковой среды, а находятся в окружении других слов и оборотов. В зависимости от этого смысл того или иного словосочетания прояс-няется или затушевывается только в контексте. Без учета фактора среды невозможно передать подлинные лек-сико-семантические нюансы подобных словесных величин.

Что касается теоретических воззрений М. Алим-баева, то они сводятся главным образом к стремлению создания музыкальности, т.е. поэтического благозвучания текста. Свои принципы, которыми руководствуется М. Алимбаев формирует следующим образом:

а) рифмированность текста в целом;б) соблюдения внутренней рифмы;в) созвучие компонентов.Как видно все эти моменты являются лишь внешними

признаками пословицы и поговорок, которые могут наличествовать и вне зависимости от смыслового

297

содержания. Помимо того, все эти перечисленные явления в сущности представляют собою лишь один только структурный момент поэтического начала, подразумевающийся как эвфония текста.

Короче говоря, М. Алимбаев в своих исследованиях упускает из виду самое главное – языковую природу переводимого текста, ибо передача информации с языка на язык не может быть однородной, так как они, т.е. языки, находятся в одном случае в генеологической близости, а в другом – в типологической. Проблема адекватной передачи фразеологизмов инструкторных языков все еще ждет своего подлинного научного решения.

В отечественной филологической науке целый ряд ученых занимаются проблемами перевода в целом, и собственно передачи фразеологических единиц с языка на язык, в частности. Автор «Основы общего перевода» А.В. Федоров все главные вопросы перевода объясняет с лингвистической точки зрения, углубленно зани-мается лексикологическими проблемами перевода. Так в специальном разделе своей книги «Фразеологиче-ские явления» он рассматривает пути перевода идиом, устойчивых метафорических сочетаний. Так, он кри-тически относится к теории «непереводимости» идиомов, как не состоятельной. По его убеждению ошибка в этом деле кроется в буквализме переводчиков, которые в составе устойчивых сочетаний не замечают древнейшие компоненты.

Подобно Федорову А.Я. Рожанский, также выступает против «непереводимости» идиом. Автор считает, что мнение об утере компонентами идиоматических оборо-тов первоначального конкретного значения распро-странено преподавателями иностранных языков. Факти-ческие же они, т.е. идиомы переводимы. Так, Рожанский предлагает, что путем уяснения заключенного в ком-

298

понентах смысла и экспрессивных оттенков можно передать иноязычные идиоматические сочетания тремя способами: через посредства эквивалентов, кальки-рование, а так же свободным изложением смыслового значения.

Аналогичное высказывание мы находим в книге Т.Р. Левидской и А.М. Фитерман. Наше внимание обращает, прежде всего, третья глава данной книги, где рассматриваются все виды фразеологических единиц. К тому же авторы выражают свое мнение относительно перевода этих лексико-стилистических категорий. Главная мысль его сводится к тому, что идиоматические обороты не всегда поддаются дословному переводу.

Как одно из сложнейших проблем языка и стиля, фразеологические обороты издавна занимали умы практиков и теоретиков, связанных в той или иной степени с употреблением, изучением и переводам их. Занимательной в этом плане высказывания гениев русской художественной мысли А.С. Пушкина и В.Г. Белинского, которые признавались в невозмож-ности перевода подобных оборотов соответствующими словами другого языка.

Целая группа специалистов иностранных языков, как Н.Н. Амосов, А.В. Кунин, А. Раихштейн, Л. Бинович, Я.И. Рецкер и др., делятся своими наблюдениями и методикой работы над переводами или адекватной передачи фразеологизмов с английского, немецкого, французского языков на русский. Ими же намечаются некоторые задачи сопоставительного анализа переводов устойчивых словосочетаний. Небезинтересны выс-казывания В.Д. Андреева относительно некоторых переводов на русский язык болгарской художественной литературы, ибо эти языки, принадлежащие к славянской группе, имеют много общего как в лексико-

299

грамматическом плане, так и в структуре фразеологиз-мов. Л.С. Бархударов, также считает проблемным воп-росом теории перевода – способы передачи фразеологии и идиоматики. Касаясь общелингвистических вопросов теории перевода, он пишет: «В лексикологии данные теории перевода могут дать ценный материал при исследовании таких проблем, как общая и частная семасиология, проблем фразеологии, идиоматик, семантики и пр.».

Суммируя все выше приведенные высказывания ученых можно сделать следующие выводы. Почти все ученые в основном сходятся в том, что фразеологизм языка можно делить на две разновидности, в зависимости от переводимости и непереводимости данной лексической категории. Причем непереводимую форму фразеологизмов составляют идиомы, а все остальные виды фразеологических единиц признаются переводимыми.

Мнение ученых разделяются и в отношении идиом, когда одни придерживаются сугубо отрицательного взгляда против перевода, а другие рекомендуют переводить в идиоматические обороты по мере их возможности. Сторонники первого взгляда считают, что компоненты идиомы, давно утратившие перво-начальное значение, выдают при переводе ту сумму значений, которые присущи к сочетанию о целом. Следовательно значение идиомы равно лишь отдельно взятой лексической единицы. Сторонники же перевода не разделяют столь категоричное утверждение и считают, что все таки компоненты идиоматического оборота в комплексе должны передавать в той или иной степени смысл сочетания. Со своей стороны мы также придерживаемся последнего взгляда о переводимости

300

идиом, путем глубокого проникновения в суть каждого компонента и умелый в передачи их на другой язык. За это говорит и сама логика языка, распознаваемая на основе марксистской теории отражения.

Что касается способов передачи с языка на язык пословиц и поговорок и фразеологических единиц компоненты которых не утратили первоначального лексического значения, то здесь мнения ученых, специалистов множества языков, можно сказать сходятся, за отдельными исключениями. Разумеется, среди пословиц и поговорок каждого народа имеются сугубо специфичные в отношении национальных черт и характера. Перевод подобных лексико-семантических образований несколько походит на способы передачи идиоматических оборотов, о которых говорилось выше.

Относительно перевода пословиц и поговорок с русского языка на казахский, так же имеются немало суждений, определяющих принципы подхода к мате-риалу. Хотя среди них имеются отдельные расхождения в деталях, принципы эти можно сгруппировать в трех аспектах.

Первое – это возможность перевода пословиц и поговорок с полным соблюдением их формы и содержания. На сегодняшний день в практике перевода этим путем создан не мало образцов равнозначных русско-казахских фразеологических единиц, типа пословиц. Например: жақсы даудан жаман бітім артық (худой мир лучше доброй ссоры); тəтті өтіріктен ащы шындық жақсы (лучше горькая правда, чем сладкая ложь); қасқыр да тоқ, қой да аман (и волки сыты, и овцы целы); қасқырдан қорыққан тоғай араламас (волков боятся, в лес не ходить) и др.

301

Второе – это перевод с полным соблюдением смыслового значения пословиц и поговорок, но через посредство несколько иных изобразительных средств, чем в оригинале. При таком переводе лексическая и грамматическая структура пословиц и поговорок пре-терпевает частичного изменения, ибо отдельные слова оригинала заменяются другими, более подходящими для переводимого языка. Например: слышал звон, да не знаешь, где он – əлдеқайдан жаңғырық білмей қалды аңырып; чем дальше в лес, тем больше дров – орманға кірген сайын отынға молығасың; не спросясь броду, не суйся в воду – өткелін білмей су кешпе и др.

Третье – это использование в замене русских посло-виц и поговорок идентичных казахских лексико-семантических образований. Как известно, жизни и быту различных порою даже отдельных друг от друга народов, бывает множества сходных или аналогичных явлений и факторов. В процессе познания людьми подобных культурных или экономических проявлений жизни народов запечатлевают их иден-тичными словесноречевыми атрибутами типа посло-виц и поговорок. Так, в разных языках появляются афористические изречение или как говорит народ-ная мудрость, представляющая собой лексико-грамматических близнецов. При умелом нахождении и использовании подобных языковых тождеств дея-тельность переводчика приобретает более творческий характер, даже по сравнению с самым удачным переводом, который не может полностью покрыть значение оригинала. Следует оговорить, что подобное тождество наблюдается двоякого характера, как полное и частичное. Например: друзья познаются в беде – достың достығы басыңа іс түскенде танылар; что посеешь, то и пожнешь – не ексең соны орасың; утопающий

302

хватается за соломинку – суға кеткен тал қармайды; дурная голова ногам покоя не дает – ақымақ бас екі аяқтың соры (немесе баста ми жоқ болса екі аяққа күш түседі) и др. Здесь форма и содержание русских и казахских пословиц-поговорок полностью соответст-вует друг-другу. А вот в таких образованиях такого полного соответствия нет, но в целом являются тождественными между собою. Например: кошку бьет, невестке наветки дает – қызым саған айтам, келінім сен тыңда; из мухи слона делают – түймедейді түйедей етеді и др.

Все эти три принципы подхода к переводному материалу не применимы в отношении пословиц и поговорок ярко выраженными национальными коло-ритами и сугубо специфичными образами мышле-ния отдельных народов. Фразеологические образования подобного типа требуют к себе особенного подхода. Зачастую при переводе можно утратить самое коло-ритное, но в то же время, сугубо национальные черты подобных единиц. К числу подобных специфических черт относятся отражения в пословицах и поговорках мифологического или религиозного понимания наро-доносителя данного языка. В своем исследовании мы пытались выработать специальный, четвертый по счету принцип подхода к подобным фразеологическим единицам, которые в немалом количестве встречаем в произведениях А.М. Горького.

В заключение нам хочется отметить, что в данной работе мы все же не касались проблемы применения фразеологизмов в отдельных художественных по-лотнах, в зависимости от целевой установки автора. Индивидуальный авторский подход к тем или иным фразеологическим словосочетаниям в его художест-венно-словесном творчестве также требует к себе

303

специального исследовательского взора и по плану нашей диссертации освещается нами в третьей главе.

Далее освещаются способы передачи образных словосочетаний в связи с замыслом писателя. Работа отражает основные положения исследования в связи с авторской интерпретацией фразеологизмов в художественном тексте. Первая из них посвящена подходу А.М. Горького к фразеологическим единицам в плане выражения собственных эстетических кон-цепций. Следовательно, в этой части нашей работы речь идет не о переводе фразеологизма, а о том какие художественные критерии придерживался писатель в своих оригинальных творениях. По нашим наблюдениям горьковский гений писателя не ограничивал пути применения фразеологизмов в художественном рече-творчестве, а использовал всякую возможность для выражения своей мысли через посредства образных словосочетаний, идиоматических оборотов и крылатых выражений. Но в каждом отдельном случае М. Горький подходил дифференцированно к употреблению того или иного фразеологизма и вырабатывал свои принципы относительно их реализации в контексте. Так, в зависимости от ситуации, которую описывает писатель, фразеологизмы могли предстать в его художественных полотнах и своих первоначальных обликах, или же перифрастически расширяя или сужая словосочетания, в зависимости от характера описываемого образа. Подобного рода фразеологизмы употребляются в произведениях как в составе авторского повествования, так в диалогической или монологической речи отдель-ных героев.

А.М. Горький не ограничивается употреблением исконно-народных образцов фразеологизмов или же

304

их варьированием на разный лад. Вместе с тем он прибегает и к созданию крылатых выражений на подобии общенародных образных средств. Афористические словоупотребления М. Горького воспринимается чита-телем почти как оригинальная народная мудрость, бытующая в языке испокон веков. Это и понятно, ибо Горький черпал темы для своих творений из самой кипучей народной жизни. Сам он представлял весьма заметную частицу народной массы и его думы и чаяния, выраженные в словах, органически переплетались с духом народа, его мечтой, его словесными образами.

Вот почему как практику-переводчику, так и спе-циалисту-исследователю необходимо изучить, в первую очередь, горьковские традиции использования образных выражений в творчестве, прежде чем переводить их или же дать ту или иную оценку качеству перевода.

Вторая подтема отражает принципы перевода системы фразеологизмов в составе целостного художественного полотна. В ней нами излагаются наблюдения над переводами образных словосочетаний в романе «Фома Гордеев» А.М. Горького.

По данным советских текстологов, М. Горький вло-жил колоссальный труд в дело индивидуализации своих героев. Так, после первого опубликования повести «Фома Гордеев» в 1889 году на страницах журнала «Жизнь», им было внесено в текст около трех тысяч изменений. В своем большинстве они касались диалогов отдельных персонажей. В зависимости от характера образов своих героев, А.М. Горький снабжал их речь типичными для каждого персонажа образными выражениями, часть которых брал непосредственно из народной сокровищницы, а другие вложил в уста героев из собственного арсенала художественных средств.

305

В повести Горького перед нами встают яркие образы Фомы, Игната Гордеевых, Якова Маякина и др., каждый из них настолько близок и знаком читателю своей речью, своими характерами и обликами. Это было достигнуто благодаря типизации каждого образа, где не последнюю роль сыграли употребляемые ими фразеологические обороты и словосочетания. Наблюдая за языком Маякина, Гордеевых, Щурова Ефима, Пелагеи, Саши и др. мы четко различаем представителей мещан и купечества, а также выходцев из трудовой массы. Так, одни из них зачастую произносят слова и выражения типа: зенки, прок, обладить, пособить, заткнуть глотку, тятя, давеча, утереть нос, гнуть спину, зарубить наносу, хлопать глазами, другие искажают самые обыденные слова в виде: агромадный, аржаной, Яфимка, опосля, промашка, делов, ихний, купцы и связанные с ними люди не могут обойтись не употребляя слова: барыш, обернуть вокруг пальца, с руками оторветь, первый сорт, сбыть с рук и т.д. Таким образом, каждая прослойка народа старается пользоваться наиболее удобным для себя афоризмами, пословицами и поговорками как готовыми рецептами на все случаи своей жизни. По выражению самого М. Горького «... пословицы и поговорки образцово формируют весь жизненный, социально-исторический опыт трудового народа, и писателю совершенно необходимо знакомиться с материалом, который научит его сжимать слова, как пальцы в кулак и развертывать слова крепко сжатые другими, развертывать их так, чтобы было обнажено спрятанное в них, враждебное задачам эпохи, мертвое».

Перевод повести «Фома Гордеев» осуществлен одним из опытных переводчиков Ж. Алтайбаевым. Следует

306

сказать, что это работа переводчику в целом удалась. Но нас интересует не вообще перевод повести Горького, а подход переводчика к передачи образных выражений персонажей, у которых в речи переплетаются и фразеологизмы, и просторечные словоупотребления, и жаргоны, характеризующие принадлежность человека к известной социальной среде.

Одним из интересных типажей в этом смысле являются в образ Я. Маякина, человека изощренного стиля, богатого на выдумки и довольно общительного. У него, как и у многих других героев, заготовлены пословицы и поговорки и др. изречения на многие случаи жизни. Одно из излюбленных его выражений «слаба, брат, душа у ерша, коли у него щетинка дыбом не стоит». Или же: «или всех грызи, иль лежи в грязи», «девка не лощадь, без сбруи с рук не сбудешь» – таков его жизненный канон.

Переводчик стремится как можно точно передать подобное выражение Маякина. С этой целью он изучает корни каждого из подобных образных выражений, добытых Горьким в народной среде. Следовательно, во многих случаях ему и удается сохранить всю прелесть подобных изречений при переводе. Ср.: «Замечай, как они к тебе ластятся... Чует кот сало» – «Көріп тұрмысың бəрінің саған жалбақтауын ... майдың иісін алған мысықтай...»; «не робей.., хотя у них на брюхе шелк, да брюхе щелк» – «жасқанба ... бұлардың бəрі сырты жылмаң іші сырдаң адамдар». Последний перевод напоминает известное абаевское выражение «бойы былғаң, cөзі жылмаң». К числу подобных удачных передач фразеологизмов можно отнести: «Дуб – дерево хорошее, да плоды его только свиньям годны...» – «емен жақсы ағаш болғанымен, оның ұрығын шошқадан басқа

307

жемейді»; «При плохих картах всегда с козыря ходи» – «қолдағы картаң жаман болса əрқашан көзірден жүр»; «Пора им глотку заткнуть» – «олардың үнін өшіретін уақыт жетті» и т.д.

Известно, что фразеологизмы в языке существуют и в синонимических вариантах. Так в русском языке одновременно употребляются близкие по назначению фразы «золото испытывают огнем», «золото огнем», «Золото искушается огнем, а человек напастьми». Однако горьковский герой гласит: «Ты сунь его с головой в какое-нибудь горячее дело... Золото огнем пробуют». Как видно, подобный оборот более подходит в данной ситуации, чем другие версии.

Переводчик же, в свою очередь, заменяет слово «пробует» словом «плавят», так как по-казахски пробовать можно только лишь на вкус, а испытывают в огне («Алтынды от балқытады»). Другой калоритный герой Горького Игнат Гордеев. По словам автора «сильный, красивый и не глупый, он был одним из тех которым всегда и во всем сопутствует удача». Сочетания «сопутствует удача» можно по разному передавать по-казахски, но переводчик здесь употребляет исконное образное выражение «жұлдызы оңынан туған», что вполне приемлемо. В отличие от Маякина Игнат употребляет более доступные образные выражения, как например «слезы пожара не потушать», «не согрешишь не покаешься, не покаешься не спасешься «, «вожжи в руках крепко не держал» и др. Подобные выражения и переводятся на казахский доходчиво и точно: «Көз жасыңмен өрт сөндіре алмайсың», «Күнəға батпасаң құлшылық ете алмайсың», «Тізгінді бекем ұстай біле-йік». В других случаях Ж. Алтайбаев не прибегает к переводу фразеологизмов, а находит их удачные эквиваленты. Например, «псу живому лучше, чем

308

мертвому льву» – «Өлі арыстаннан тірі тышқан артық»; «Мертвому рай, живой дальше играй» – «Өлгенге иман, тіріге жан», «Смолчишь и людям угодишь и греха не сотворишь» – «Үндемесең үйдей бəледен құтыласың» и др.

Однако переводчику не всегда удается складно перевести или найти полноценную замену всем образным выражениям. Порою созданные им картины оказываются не типичными для той среды, где обитают горьковские герои. Так, переводя слово «смирная» как «қойдан қоңыр», а фразу «за нос водила как» как «мұрнын тескен тайлақтай жетелеп», поговорку «или всех грызи, или лежи в грязи» заменяя казахским «алпыс күн атан болғанша, алты күн бура бол», он вводит в действия повести целый животный мир овца (қой), верблюд (бура, атан), что как-то не вяжется с горьковской трактовкой образов. Следует заметить, что в этой части своей работы мы стремились осветить способы передачи фразеологизмов в целом произведения вообще. В даль-нейшем наблюдении расскажем о фразеологизмах, употребленных в связи с созданием образа В.И. Ленина в художественной литературе.

Как известно, зародившаяся после Октябрьской революции советская литература, как и все остальные отрасли советского искусства ставила своей целью запечатлеть образ великого вожди пролетариата В.И. Ленина в своих словесно-художественных полот-нах. Это была священная, но неимоверно трудная задача. Как говорил А.М. Горький: «Писать его портрет – трудно. Ленин внешне, весь в словах, как рыба в чешуе».

Тем не менее за создание образа вождя взялись такие родоначальники литературы социалистического реализма как М. Горький, В. Маяковский, Д. Бедный и др. Трудность создания образа заключалась и в том,

309

что облик уже бытовал в устах в виде легенд и других словесных портретов. Писателям же надо было описать его портрет реалистически, т.е. очистив от всех обросших вокруг конкретной личности фантастики и воображений.

В этом смысле заметную роль сыграл известный очерк М. Горького «В.И. Ленин», это произведение про «человека с большой буквы, с черепом Сократа и всевидящими глазами» описывает Ленина – этого «великого дитя окаянного мира сего», то «заливающимся смехом’», то «стоящим фертом, сунув руки куда-то под мышки», то «в победоносно-петушиной комической позе», «Проницателен и мудр был этот человек, который так помешал людям жить привычной для них жизнью». Очерк впервые на казахский язык переводился в 1935 году Р. Уалиахметовым, надо сказать вполне квалифицированным переводчиком. Вторично через тридцать с лишним лет очерк был заново переведен А. Байтанаевым. Все выше приведенные горьковские обороты в разной мере удавались переводчикам для передачи их смыслового содержания и реалистических нюансов. Ниже приведем некоторые примеры из двух переводов. Заметим, что в примерах первыми даются образцы оригинала, а затем его перевода в хронологическом порядке. Преимущественно нами выбраны переводы тех выражений и фраз, которые являются или устойчивыми словосочетаниями или же имеют более или менее устойчивый характер: «большая драчка» – «үлкен төбелес» – «үлкен жанжал»; «своевременная книга» – мезгілді жазылған кітап» – «дер кезінде шыққан кітап»; «заедает хозяйство» – «жандарын шаруа жеп жүр» – «үй шаруасы басып кеткен»; «кто ясно мыслит – ясно излагает» – «кім ашық ойласа, сол ашып айтады», «айқын ойлаған адам ойын да айқын айтады»; «Я к

310

нему (Луначарскому) питаю слабость – черт возьми, какие глупые слова: питать слабость!» – «Оған дегенде менің əлсіздігім бар» – сайтан біледі «əлсіздігім бар деудің өзі де сөз емес» – «Менің саған дегенде көңілімнің бостығы бар, түу, сайтан алғыр, «көңілімнің бостығы» деген қандай топас сөз»; «Написано пером не вырубить топором» – «Қаламмен жазғанды балтамен шауып тастай алмайсың» – «Қаламмен жазғанды балтамен де шауып тастай алмайсың»; «На ошибках учимся» – «Қателіктен сабақ аламыз» – «Қателікті жөндей отырып үйренеміз»; «Талантливый, но ленивого ума» – «Талантты халықпыз, бірақ ақылымыз жалқау» – «Талантты халықпыз, бірақ ақылға жалқаумыз»; «не лезет на стену из-за лишной обиды» – «Жеке наразылық үшін ашуланбайтын, орынсыз ешқайда өрмелемейтін адам екен» – «Өз басының реніші үшін басын тасқа соқпайтын адам екен»; «Тонкое чутье на правду» – «Оның шындықты табуға шеберлігі бар» – «Ол шындықты сезгіш адам»; «настроение – не малая вещь» – «көңіл аз нəрсе емес» – «көңіл күйі деген аз нəрсе емес»; «вырваны с корнем» – «түпкі тамырымен жұлынған» – «тамырымен жұлынып алынған»; «сегодня по головке никого нельзя гладит – руку прикусят» – «басынан сипауға болмайды, қолыңды тістеп алады»; «не мог раскусить» – «сезе алмай-ақ қойдым» – «тани алмай-ақ қалдым»; «с меня хоть кожу сдерите» – «менің терімді жыртыңыз»– «менің жон терімді сыпырып алсаңыз да» и т.д. В работе дан исчерпывающий список перевода образных словосочетаний двумя переводчиками. При таком сопоставлении наблюдается в первую очередь этапы развития казахского литературного языка и влияние на него переводной литературы. Если в 30-х годах у нас не были еще узаконены отдельные обороты для передачи смыслового комплекса слов

311

горьковской стилистики, так удачно запечатлевших движение и манеру действия вождя, как «стоит фертом», «победоносно-петушиное», «великое дитя», «окаянный мир», «всевидящий глаз», «просит, как правда», «густо говорить» и т.д., которые большей частью переводились описательно, то в 60-х годах уже появились подобные, почти трафаретные сочетания, благодаря которым общий тонус перевода максимально приближается к оригиналу. Не говоря об отдельных неудачах переводчиков, мы обязаны отметить, что оба они подошли к своему делу вполне творчески, не стесняя себя узкими рамками буквализма, но каждый из них придерживается принципа своего времени.

Сопоставление подхода двух переводчиков дает богатый материал для наблюдения и исследования. Однако эти сопоставления могут иметь различный характер. Если в случае перевода очерка «В.И. Ленин» нам пришлось сравнивать труды двух переводчиков, отдаленных друг от друга в отношении фактора времени стали свидетелями вытекающих отсюда стилистиче-ского разнобоя, то сравнивая два перевода рассказа М. Горького «Рождение человека» мы выявили отличия труда переводчиков совершенно иного аспекта.

Перед нами перевод данного рассказа за 1936 год. Переводчик Г. Мусрепов является наиболее яркой личностью в области казахского художественного слова. В своем творческом пути он был одним из поклонников гения М. Горького и свои творческие искания направлял по пути его писательской традиции. Романтический дух горьковских творений воодушевлял и развивал его писательское дарование до той степени, что Г. Мусрепов впоследствии стал соперничать с М. Горьким, в лучшем смысле этого слова в создании шедевров казахских художественных рассказов.

312

Как было сказано выше, Г. Мусрепов начав с перевода рассказов Горького о матери, в дальнейшем, продолжал этот цикл своими собственные произведениями. Г. Мусрепов законный наследник М. Горького в области казахской советской литературы. Это дало ему право при переводе творчества Алексея Максимовича несколько авторизованно подойти к его сюжетам. Так, если у Горького рассказ «Рождение человека» начинается словами: «Это было 92-м, голодном году, между

Сухумом и о Чемчирами на берегу реки Кодер, не далеко от моря – сквозь веселый шум светлых вод горной речки ясно слышен глухой плеск волн...» и т.д., то Мусрепов начинает свой перевод с совершенного не похожего на описы ваемое писателем пейзажа, но психологически вполне гармоничного с лейтмотивом рассказа «с левого бока у меня появилась сплошная, черная дымящаяся туча. От ее тяжести казалось, что земля извивается как змея, нахмурив сердито брови...» (подстр. перевод наш).

Сам Г. Мусрепов писал по этому поводу «включая в сборник своих рассказов и два перевода из Горького, я не соблюдал строго весь буквальный смысл оригинала, а лишь придерживался основного канона и когда нужно добавлял или сокращал по своему усмотрению». Таков принцип подхода Г. Мусрепова, как переводчика.

Другой перевод рассказа сделаны Г.Оспановым, профессиональным кадром переводческого дело, в отличие от Мусреповского текста передает все слова и обороты оригинала в максимальной точности. Он не отходит от текста и не допускает той вольности, которая свойственна Г. Мусрепову – писателю. Если нужно передать шум морских волн, щебетанье птиц, пепельно-серый цвет песка, вид кизиловой палки, стук ног при ходьбе по твердой почве, то Г. Оспанов добросовестно

313

описывает все эти подробности и позволяет себе лишь изредко заменить детали, которых невозможно передать аналогичной лексической величиной казахской речи. Но такая пунктуальность стоит ему качества художествен-ного перевода, ибо за этим перечислением подробностей наступает и серость текста, нагроможденность идеи, обычная газетная статистика. Буквализм поглощает гармонию и стройность оригинала, так как при переводе стилистические ресурсы другого языка не всегда соответствуют оригиналу и словесные элементы требуют иной синтаксической конструкции и связи. Но все же надо отдать должное переводчику, он верен оригиналу и содержание рассказа передает без ущерба. Что касается вольных интерпретаций текста Г. Мусрепова, то здесь мы выигрываем в художественности произведения. Однако до читателя доходят не все моменты, которых счел нужным описать сам Горький. И на наш взгляд это является одним из недочетов вольного перевода в особенности по отношению к творчеству классиков. Разумеется, не случайно Горький применяет эпитеты: «веселый», «светлый», «глухой», «горный, «морской» и т.д. Впереди существительных «шум», «вода», «плеск», «волна» и т.д. Переводчик обязан придавать значения подобным сочетаниям, но делать это умело, творчески, иначе «веселый шум», «светлая вода», «глухой плеск волн» благодаря буквализму могут зазвучать на казахском языке совсем не по-горьковски, вызывая совершенно другую ассоциацию. Это мы говорим потому, что у казахов шум вовсе не имеет эпитета или же употребляется с усилительной частицей как: «у-шу, айғай-шу, шу-шу», а вода не может быть светлой, ибо его прозрачность (мөлдір су) наоборот ассоциируется с темным цветом как мөлдір қара в значении черным-

314

черно. По видимому такое определение воды связано с глубиной водоемов – «қара су», буквально «черная вода», т.е. не проточечная глубокая вода. Что касается глухости плеска воды, то это вовсе не воспринимается казахами, как нечто реальное явление, ибо глухим могут быть только люди или животные, которые должны слышать звук, а не сам звук, как это допустимо в русском языке.

Все это, однако, не значит, что подобное образное словоупотребление М. Горького должны оставаться в стороне из-за своей «непереводимости». Реалистический перевод предусматривает и передачу таких сугубо специфичных национальных образов мышления путем адекватного использования аналогичных средств дру-гого языка. В этом отношении подход писателя Г. Мусрепова как творческого переводчика оправды-вается в большей степени, чем сухой, черствый перевод добросовестного труженика перевода.

Факты языка перевода упомянутого рассказа в изобилие введены в самой диссертации. Здесь же нам хочется заключить из сказанного выше то мнение, что перевод вольный и перевод дословный не должны бытовать как две самостоятельные пути переложения текста с языка на язык. В зависимости от степени художественности переводимого материала необходимо прибегать как к тому, так и к другому пути, все больше сочетая их в своем творчестве. Содержание переводимого материала должно дойти до читателя, без ущерба, а вольность переводчика должно иметь свою границу в рамках предложений и оборотов, подборе изобразительных средств национального языка.

Таковы вкратце наши наблюдения над переводом рассказа М. Горького «Рождение человека».

315

ВЫВОДЫ

Объектом нашего исследования мы выбрали перевод произведения М. Горького, основоположника социалистического реализма советской литературы. М. Горький был духовным отцом и казахской советской прозы. Всем известны требования М. Горького к языку художественного произведения, а также его заботы о взаимном обогащении многонациональной советской литературы через посредство обмена творческим опытом, и разумеется через перевод.

В практической деятельности переводчика наиболь-шая трудность сопряжена с передачей с языка на язык крылатых, образных словоупотреблений и идио-матических оборотов. Уяснение сути фразеологических единиц родного языка способствует лучше ориен-тироваться в фразеологизмах переводимого языка, тем более образных словоупотреблений в индиви-дуализированной речи писателя.

М. Горький, вышедший из гущи народной среды, является великолепным знатоком русского общена-родного языка в целом и его орнаментальных, стилистически изощренных арсеналов поэтической речи в частности. Немало шедевров художественного речетворчества, излюбленных образных выражений мы находим в самом творчестве М. Горького. Проблема перевода и передачи на казахский язык подобных изюминок речи писателя является важнейший задачей исследования филолога.

В заключение нам хочется отметить, что благодаря изучению перевода разных по характеру и объему произведений писателя разными переводчиками в разное время, удалось выявить новые стилистические

возможности нашего языка для передачи самых тон-чайших нюансов русской речи. А именно, языка такого великолепного мастера художественного слова, как А.М. Горький содержит принципиальные точки зрения исследователя по поводу адекватного, вольного, дословного, калькированного, эквивалентного и реалис-тического переводов, что явиться своего рода лептой в общий фонд теории перевода. Немаловажное значение имеет также уяснение сути вопроса о наличии двух начал в переводческом деле, представляющем синтез науки и искусства.

В процессе исследования объекта установлено, что изучение творческого пути перевода носит общефи-лологический характер. Теория перевода также как лингвостилистика, зиждется на стыке языкознания и литературоведения, и опираясь на эти два крыла, как птица, парящая в синеве, открывает доселе невидимые законы науки о языке и стиля.

317

ҚАЗАҚ ӨРКЕНИЕТІНІҢ ҚАЙНАР БҰЛАҒЫ –МАҚАЛ-МƏТЕЛДЕР ХАҚЫНДА

Тарихтың тарғыл беттерін тарамдап ашып, талдай қарасаңыз қазақ даласын өркениеттің өресін кеңейтер шешендік өнердің өзгеше бір өлкесі деп тануға болар еді...

Өткен дəуірдің қай-қайсында да сөз өнердің айрықша түріне айналып, қастерленіп, қашалып келгенін біз, əрі қысқа, əрі нұсқа айтылған осы тектес сөздер мен нақылдардан аңғарамыз. Ал сөзді өзінің күнделікті тіршілік тынысына балаған, содан лəззат алып, соған табынған қазақ сияқты ел бұл өнермен ешқашан енші бөліскен емес. Жер мен жесір дауына, мал мен жанның арашасына керегінде білекті кезеп, қажетінде тілді безеп дегендей, сөзді негізгі құрал есебінде пайдаланып келген. Сонда жұрт көбіне білектің күшіне емес, жүректің сөзіне тоқтап отырған. Сөздің сылдырына емес, дөптігіне құлаған. Мұны біз емес, бізден əлдеқайда бұрын көптеген шетелдік жəне отандық ғұламалар таңдай қаға айтқан. Олар, əсіресе, бұл тілдің тазалығы, əуезділігі, байлығы жайында байыппен жазды. Бұдан əрине, алдымен халықтың қарапайым өкілдеріне қоса, ел ішінен шыққан əйгілі шешендерден туған мəселе болса керек. Шығыс-тың əйгілі зерттеушісі академик В.В. Радлов былай деген: «Қазақтың тілі əуезді де əсем, шебер де шешен, əсіресе, сөз сайысына келгенде олардың алғырлығы мен өткірлігі, тауып сөйлейтін тапқырлығы таңғалдырады». Ал профессор П.М. Мелиоранский «Зерттеушілердің барлығы да бір ауыздан бұл тілді (қазақ тілін – Ө.А.) ең бай, ең таза түркі тілінің бірі деп таниды» деп жазыпты. Поляк журналисі А. Янушкевичтің де назарына, алдымен тілді, сөзді əлеуетті қаруға айналдыра білген адамдар

318

ілінуі тегін емес. Шаршы топта суырылып шығып, сөз сайысына түскен небір дүлдүлдерді ол таңдана таңдап, даланың Демосфендеріне теңеген.

Бұл кезеңдердің арғы-бергі жағында өмір кешкен небір жезтаңдай əнші-жыршылар мен ақын-жыраулар артқа тастаған мұралар ше?!

Осы деректерді тізгенде, біз өз тілімізді өзіміз өзгеше бір биікке көтеріп, басқалардан алабөтен ардақтап уағыздаудан аулақпыз. Əрбір тілдің қалыптасып, даму тарихында көзге айрықша түсетін бір кезеңі болады. мұны осы тұрғыдан түсінген жөн.

Халқымыздың сөзді өмірдің ұлы қаруы, ұлттың ұлы мұрасы ретінде қастерлеп тұтынғанын, біз басқа көптеген мəліметтермен қатар мақал-мəтелдерінен де байқаймыз. Ақылдың көзіне айналып кеткен бұл аталар сөзінде көкейге түйетін көп үлгі бар.

Сөз қасиетін терең түсінген ол ел оның бар қасиетін тұжырымдап, түйін айтып кеткен. Адам баласына тəн өнердің бəрін тізіп келіп қазақ тіл өнерін алдына шығарады да «Өнер алды – қызыл тіл» дейді. Өйткені «Тіл – көңілдің айнасы», «Қызыл тіл – жанның мияты» деп ұғады. Өнер – білімді адамның өресін танытатын аса бір керекті компонент деп танитын болсақ, халықтың бұлардың кілтін өнерден іздеуі тегін емес. Шынында да, «Білім кілті – тіл».

«Жақсылардың көңілі алтын сандық,Кілт болмаса сандықты кім ашады», – деген өлең

жолдары еске түскенде, осы бір іңкəр сезімнің заттық формасын тауып, шебер өрнектей білген тілдің тақылетіне тəнті болмаймыз ба...

Тіл туралы мақал-мəтелдерді сараласаңыз бұл халықтық мұраға берген анықтамасының дəлдігіне, əдемілігіне, мəнділігіне сүйсінесіз. Оның барлық

319

қасиетін жан-жақты ашып, өрнекті тілмен өмірлік өнеге беріп отырады. Мəселен, «Көңіл – сандық, тіл – кілт», «Ой – бай, тіл – сараң», «Тіл – буынсыз, ой – түпсіз», «Тіл – қылыштан да өткір» т.б. тəрізді тағы басқа мақалдарға зер салыңыз. Көңілдің сандығын ашатын кілт сияқты бола тұра, тіл ойға қарағанда мүлде сараң əрі буынсыз. Кілт болмаса сандықтағы қазынаны игеру мүлдем қиын. Ақтардыңыз екен, тіл буынсыз деп оңды-солды сілтей беру тағы жөнсіз. Өйткені бай ойды бабын тауып баяндау қажет. Тілдің сараңдығы деген сөз – оның сарамандығы деген сөз. Тілдің мəдениетіне де қойылатын шарттардың бірі осыған саяды.

Ал тілдің таянышы деген не? Əрі не? Нəрі не? Мұның халық нақылы «Жүздің көркі – сөз, тілдің көркі – сөз» деп əдемі жеткізген. Сонымен бірге сөздің де пірі бар. «Сөздің атасы – ақыл, анасы – тіл». Ендеше сөз ақылдан əл, тілден нəр алады. Сөйтіп барып тіл сүйексіз болса да, сүйекті тебірентер қасиетке ие болады.

Тіл жеке адамның игілігінде болумен қатар, халық қазынасы «Халық тілі – қайнар бұлақ» деудің мəнісі осында. Көпшіліктің кəдесіне жараған тіл өз иесінің заманына лайықты талап-тілегіне орай қашалып, сұрыпталып, жетіліп отырады. Тарих іздері де осыны байқатады. Əр халық үшін, əрине, өз тіліне жететін де, содан асқан да бай тіл жоқ. Шынында, ананың ақ сүтімен бойға сіңіп, біртіндеп ойыңды өсіретін, тəліміңді жетілдіретін тілден қасиетті не бар? Міне, сол себепті де халық «Ана сүті бой өсіреді, ана тілі ой өсіреді» деп келіп, «Ана тілі – дана тіл» деп түйін жасайды. Сонымен бірге ана тілі өзге тілді үйренуге де үлкен сеп. Оның ұлы қызметінің бірі осы. Ана тіліміздің алуан түрлі айшықты құралдары мүмкіндігі болмаса бізге өзге тілдердің байлығын танып білу, ұлт əжетіне жарату қиынға соғар еді.

320

Ана тілін барынша игеріп, баппен ұстап, байыппен əжетке жарату, əсіресе, жас ұрпақтың түбегейлі міндеті болып саналады. Сөйлеу, жазу мəдениетіміздегі олқылықтарды ойға алғанда өз тілімізде өрнектелген тіл байлығын неге ескермейміз. Неге халықтық мақал-мəтелдерден үлгі алмаймыз деген сауалдарға еріксіз барасыз. Сөйлеу мəдениетін көтерудің алғы шарттары халық нақылдарында айқын айтылған. Қалай сөйлеп, қалай жазудың үлгісі осыларда жасалған.

Адамның əдептілігі алдымен тілінен байқалады, содан соң тіл арқылы көрінетін білімінен байқалады. Біз əлде бір кісілерге парасатты, пайымды, сыпайы, ізетті, инабатты, есті адам деп баға беріп жатамыз. Осының бəрі адамгершілігі мол адамның бойына жарасқылықты қасиет. Бұлар мəдени өресі мейлінше биік, ерекше жандар. Адамдардың бір-бірінен негізгі айырмашылығы рухани байлық пен мəдени өреден байқалады. Жастар осы рухта тəрбиеленіп отырса құба-құп. Алайда сөз байлығын игеріп, мəдениетті азамат болу оңай емес. Ол үшін не істеу керек? Қазақ мақал-мəтелдері мəселенің бұл жағын да ескерген. «Оқып ойыңды түзет, үйреніп сөзіңді түзет» дейді.

«Сөз де ара сияқты, оның балы да бар, уы да бар», тілдің байлығын игерудің бейнеті көп. «Адамға келетін он пайданың тоғызы тілден» дей отырып, соған жетудің əлденеше амалдарын алға тұтатын мақалдар бар. Барлап қарасаңыз тіл асау арғымақ тəрізді, айлаң асып, күшің жетіп, оны ауыздықтай алсаң арғымақ дегеніңе көнеді, шамаң келмесе өзіңді тебеді.

«Ат жүйрігі асқа, тіл жүйрігі басқа», «Артық тұз асқа залал, артық сөз басқа залал», «Жауынның көптігі жерді құртады, сөздің көптігі елді құртады», «Адам тілінен жазады, мал мүйізінен жазады», «Аңдамай

321

сөйлеген ауырмай өледі», «Қотыр қолдан жұғады, пəле тілден жұғады», «Өз тілің өзіңе жау», «Тіл ерді қабірге салады, нарды қазанға салады» дей келіп, халық тілдің өткірлігін қылышқа теңейді. Соны ұстай біл, керегіңе пайдалана біл дейді. «Тіл – қылыш, тиімсіз жерде тый, тиімді жерде қи» деуде үлкен астар бар.

Халық мақалы «аузынан сөзі, қойнынан бөзі» түсіп ылбырап тұрғандарды немесе өзі мен сөзіне ие бола алмай ордаңдап шыға келетін ожар да олақ жандарды өлтіре сынайды. «Сөзіне əлі жетпегеннің аузында масқарасы бар», «Орынсыз сөз орға жығады», «Өзі ынжықтың сөзі де ынжық». «Жаман қауып айтады, жақсы тауып айтады», «Біреудің ат көтермес сөзі бар, біреудің ат көтермес бөзі бар», «Жүре білмеген жол бұзады, сөйлей білмеген ел бұзады», «Аузында əзілі жоқтың, қолында шоқпар», «Кесірлі ауыздан кесапатты сөз», «Тентекке сөз жаңғырық, шапқан атқа жел жаңғырық» деген тəрізді нақыл сөздерге қарап отырсаңыз, а деп аузын ашқаннан адамның кім екенін байқауға болатынын көресіз. Халқымыздың сөз өнеріне аса зор мəн бергенін дəлелдейтін мақалдардың бұл да бір парасы.

Сөйлеу өнеріне дағдылану оңай емес. Ең алдымен тыңдай білер құлақ керек, содан кейін ұға білер зерде болсын. Себебі, «Тыңдаушысы болмаса сөз жетім», «Суды сіңетін жерге құйып, сөзді ұғатын адамға айтқан абзал», «Ақпа құлаққа айтсаң ағып кетеді», сондықтан құйып алатын құйма құлаққа айт дейді халық нақылы. Өнегелік үлгіні нұсқап отырып өзінше бір түйін жасайды. «Айтушы ақылды болса, тыңдаушы дана болады», ал мұның бəрі қолынан келмесе, «Айта білмес ауыздан, тыңдай білген құлақ артық». Сөз білмесең үндемегеннің өзі абзал. Өйткені «Үндемеген үйдей пəледен құтылады», «Үндемегеннің ойы жүйрік».

322

Мақалдың енді бір тобы – сөйлер сөзге мейлінше ұқыпты, сақ болуды талап етеді. Өйткені «Айтылған сөз атылған оқпен тең». «Ауыздан шыққан сөзді атпен де қуып ұстай алмайсың», «Отыз тістен шыққан сөз отыз рулы елге тарайды», «Сөйлегенше сөзіңе өзің қожа, сөйлеген соң өзіңе сөзің қожа». Міне, сондықтан да сөйлемес бұрын, ойланып алған артық болмайды дегенді негіздейді.

Сөзге қойылатын талаптың бірі барынша қысқалық, нақтылық, дəлдік. Қашанда «Ақылдың сөзі қысқа, айта қалса – нұсқа», «Адамның даналығы – сөзінің қысқа-лығы» болмақ. Айтар ойыңды қысқа сөзбен жеткізе алмасаң басыңа бəле болып жабысады. Халықтың «Етегің ұзын болса, аяғыңды орайды, тілің ұзын болса, басыңды орайды», «Артық тұз асқа залал, артық сөз басқа залал», «Жауынның көптігі жерді құртады, сөздің көптігі ерді құртады» деуінде үлкен мəн бар. «Пышақ жетесіне, сөз келтесінен» болып жатса құба-құп. Мылжыңдықтан жаман азап жоқ. Өйткені «Дау шешеннен қорқады, шешен мылжыңнан қорқады», «Тұзды сабын жеңеді, шешенді мылжың жеңеді» деген сөз бар. Сөздің қысқалығына құмарлық «Көп сөз – көмір, аз сөз – алтын» болатындығын сезгендіктен туады. Керек десеңіз халық ұғымында «көп сөз – есекке де жүк». Осындай ащы ауаны да араластырып «арқанның ұзыны, сөздің қысқасы жақсы» екенін ескертіп отырады. Ал қысқа сөзде мəн болмаса, оның да құны бір тиын. Қысқа сөз көп мағына көтеріп тұрса ғана құнды. Мəн қашанда сөздің ақиқаттығынан туындайды. Айтылған əңгімең шындыққа негізделмесе, сөзімді тыңдамды деп жұртқа өкпелеме. «Əуелгі сөзің рас болса, соңғы сөзіңнің өтіміне жақсы», сондықтан «Айтылған сөздің құдіреті – ақиқатта». Ақиқаттың салмағын мына

323

тəрізді сөздерден анық аңғаруға болады: «Суды шым тоқтатар, сөзді шын тоқтатар», «Тіл жүйрік емес, шын жүйрік», «Түйін-түйін сырыңды түбінде келіп шын ашар» т.т.

Əрине шындықтың тізгінін ұстап, діттегенін орындау оңай емес. Өйткені «Ақ сөз ащы болғандықтан» «Тура айтып туғаныңа жақпайсың». Ал туралықтың жолына түсіп, қара қалды қақ жаратын қасиетке ұмтылған адамда қашанда «Тура биде туған жоқ, туғанды биде иман жоқ» деген қағида болу керек.

Халық сөзді үлкен өнер есебінде тұтынған адамдарға, оның жоғарыда əңгіме болған неше түрлі шарттарын ұсынады да, мұны игерген кісілерді шешендіктің өлкесінен іздейді. Қазақ халқының тарихында бұл өнердің айрықша мəні болған. Ел басындағы неше түрлі əлеуметтік мəселелердің, дау-дамай, талас-тартыстар-дың көбін шешеннің дөп қосып айтқан бір сөзі шешіп кетіп отырған. Шешен адамды қадірлеуде осындай сыр бар. Зер салыңызшы, халық шешендік өнер жайлы, шешен адамдар жайлы аса зор ілтипатпен əңгімелейді: «Ай ортақ, күн ортақ, шешеннің тілі ортақ», «Батыр жауда озады, шешен дауда озады», «Ине көзінен сынады, шешен сөзінен сынады», «Шебердің көзі мерген, шешеннің сөзі мерген», «Шешеннің пайдасы тиер, сотқардың найзасы тиер», «Шебер көптің апасы, шешен көптің опасы», дейді. Ал сөз білгеннің бəрі бірдей шешен бола бермейді. Сарнап, мақал-мəтелді жатқа соққан адам де ретті-ретсіз жерін байқамаса, қасиеті шамалы. «Көре-көре көсем боларсың, сөйлей-сөйлей шешен боларсың», «Көпті көрген көсем, дөп сөйлеген шешен», яғни шешен адамға қойылар талап үлкен. Сөздің қадірін, қасиетін, салмағын, сəнін, əрін, нəрін, дəмін, сөлін үнемі қадағалап, сауатты пайдаланған адам ғана шеберліктің

324

шыңына бет түзейді. «Дауды шешен бітірмейді, шебер бітіреді» дегенде де істің шебер шешім табуына есеп болатын ақиқатқа негізделген сөйлеу қисынын ұғамыз.

Сондықтан сөз өнерінің қайнар бұлағы халық ортасында. «Кен асылы жерде, сөз асылы елде», «Бабадан сөз қалады, əкеден көз қалады», «Кəрі, кəрінің сөзі дəрі», «Аталар сөзі – ақылдың көзі» болғандықтан да халықтың нақыл сөздеріне көпшілік құмар. Сол себепті де, сөз атасы – мақал жайында кейбір пікірімізді бүгінгі оқырманмен ойласқымыз келеді. «Бөз атасы мата болса, сөз атасы – мақал» екенін əңгімелеп, халықтың өз мүлкін өзіне ұсынғымыз келеді. Əсіресе өсіп келе жатқан жастар қауымының асыл қазынамыз – ана тіліміздің байлығына мəн беруге бейім еместігін көргенде қынжылмасқа лаж жоқ. Ертеңгі күні «айтар нақылы жоқтың – табар ақылы жоқ» болып жүрмесін деп күйзелесің. Əсіресе мектеп оқушылары, студенттер, ауыл-қала интеллигенттері ана тіліміздің айшықты элементтері болып табылатын мақал-мəтелдің сөз өнерін шыңдай түсетін мектеп екенін ұға түссе деп айтып отырмыз. «Кемеңгерге де кеңес керек» деген ғой. Қайран қазақ, мемлекеттік тілді білгеніне ғана мəз болып қалмай, соның кереметін де терең түсініп, өзінің сөйлеу, жазу мəдениетін шыңдай түссе екен деген ой-дағы бұл!

325

ФРАЗЕОЛОГИЗМДЕРДІ АУДАРУ ТƏСІЛДЕРІ

Фразеологиялық тіркестердің аудармасын тексеру күрделі əрі қиын іс. Күнделікті практикалық істе де, теориялық мəселелер үшін де фразеологияның мəні зор. Қайсыбір тілде болмасын заттың, нəрсенің ұғымдық мəні, мағынасы бірдей болады да, ал олардың сти-листикалық қызметі əр тілде əртүрлі. Сонымен бірге сөздердің тіркесу қабілеті де бірдей емес. Бұл жағдай-дың аудару процесіне белгілі дəрежеде əсер ететіні даусыз.

Мұны тереңірек зерттеу үшін ең алдымен фразео-логиялық единицалардың түрлеріне тоқтап өтелік. Акад. В.В. Виноградов орыс тілінің материалына сүйене отырып, бұлардың үш түрін алып қарайды. Фразеологиялық түйдектер, фразеологиялық тізбектер жəне фразеологиялық тіркестер Виноградовтың пікі-рінше, фразеологиялық единицаның негізгі түрлері – осылар. Осылай бөлу ғылымда белгілі бір тəртіп енгізіп, жүйелі зерттеу ісін жүргізуге септігін тигізбей қоймайды. Ғылым дəл анықтаманы қалайды. Егер біз бастауыш, баяндауыш дегендерді басқа бір атаулармен атаған болсақ не болар еді. Ешқашан да дəйекті пікірге жете алмас едік. Фразеологиялық единицаларды осындай жүйеге келтіру өте орынды. Виноградовтың бұл классификациясын басқа тілдер үшін де пайдалануға болады, көп ғалымдар солай жасайды да.

Фразеологиялық түйдектер мен тізбектер белгілі бір тілдің өзіне ғана тəн ерекше құбылыс. Оның өзіндік өңі, əрі болады, аударма ең алдымен осы қасиеттерді беруі тиіс. Фразеологиялық тізбектер жəне фразеологиялық түйдектер деп отырғанымыз не? Бұл екеуінің белгісі ретінде идиомдарды, мақал-мəтелдерді қараймыз,

326

яғни нақыл сөздерді аудармада қалай беру керек. Міне, ең алдымен осы мəселенің басын ашу қасиет. Нақыл сөздер деп отырғанымыз, лингвистика тілімен айтқанда, идиомдар мен фразалық топтар.

Осы екеуінің де ортақ қасиеттері болумен қатар, өзгеше белгілері де бар. Аудармасын сөз етуден бұрын, осындай өзгешіліктерін ажыратып, ортақ қасиеттерін анықтап алайық. Идиом тобындағы сөздер өздерінің негізгі мағыналарынан айырылып, басқа ұғымды береді. Егер мұның компоненттері бастапқы мағынасынан алшақтамай барып бір ұғымды берсе, онда ол идиом емес, фраза болғаны. Идиом тобындағы сөздер лекси-калық формасы мен мағынасын жоғалтады да, тек грамматикалық формасын сақтайды.

Ал енді бұлардың ортақ қасиеттеріне келсек, фраза-ның да, идиомның да құрамындағы сөздер тұрақты келетінін байқаймыз. Оның компоненттерінің орнын ауыстыруға, басқа бір сөздермен жанастыруға болмайды. Белгілі бір орында тек өзімен үйірлес сөздермен қатар тұрады. Көбінесе бұлардың жігін ажырату қиын. Бірінің орнына бірін қолдана беруге болады, олардың ортақ қасиеттері осылай.

Сөйтіп, компоненттерінің жеке күйіндегі негізгі мағынасынан айырылу, не айырылмауына қарай идиом мен фразаның айырмасын ажыратамыз. Бұлардың ерек-шеліктері əсіресе басқа тілдерге аудару процесі кезінде ерекше көзге түседі. Бұл жөнінде акад. І.Кеңесбаев: «Мақал, фраза, идиомдарды басқа системалы тілге аударарда бұлардың өзара негізгі айырмашылықтарының бірі айқын көзге түседі: идиом сөздердің дені сөзбе-сөз (мақал фразадағы сөздердегідей) аударуға келмейді, бұл жоғарыда біз атап кеткен лексикалық өзгешеліктен туған қасиет», – дейді.

327

Міне, осындай идиом, фразалардың аудармасын берерде мұқият болу керек. Жоғарыда айтқанымыздай, идиом категориялары көп жылдар бойы халықпен біте қайнасқан, сол халықтың өзіне ғана тəн ерекше құбылыс болғандықтан, бұларды амалсыздан «калька» жолымен аударуға тура келеді. Бірақ бұған үйір болудың əдеби тіл үшін ешбір пайдасы жоқ, зияны көп нəрсе. Нағыз қиындық осы кезеңде туады. Жазушының шеберлігі де осы жерде көрінеді. Шебер жазушы мұндай жағдайда мағына жағынан сəйкес келетін идиомдарды, тізбекетерді қалайда табуға тырысады. Ерінбей ізденген аудармашы табады да. Осындай қиындықтарына қарамастан нақыл сөздердің аудармасы адамды қызықтыратын нəрсе. Акад. І. Кеңесбаевтың «аудару техникасы, аударма тілі өз алдына айрықша сөз болуға, айрықша тексерілуге тиіс деп ойлаймыз» деуі осының айғағы.

Біз енді пікірімізді нақты мысалдар негізінде дамытып көрелік. Мақаламызға материал ретінде М. Горький творчествосын таңдадық.

Əдебиетте белгілі бір жазушыны мадақтау үшін, ең алдымен, оның шығармаларының тілін сөз етеміз. Халықтық тіл екен дейміз. Неліктен бұлай дейміз? Көр-кем шығарманың əрін кіргізіп, жан бітіретін тіл екенін талай замандар бойы данышпан адамдар айтып келеді, əлі талай айтатын болады. Жазушы белгілі бір халық-тың өкілі. Ол өз шығармасында сол өз халқының бей-несін бергісі келеді. Шығармасын халыққа түсінікті етіп, солардың мақсат-мүддесін тəрбиелейтіндей етіп жа-зады. Яғни ол халық тілін барынша пайдаланады. Халық тілі өте бай. Əсіресе, нақыл сөздердің неше алуаны халық ортасында туындап жатады. Халық мақалдап, мəтелдеп сөйлейді. Оның сөздерінде небір тамаша идиом сөздер мен фразалық топтар бар. Нағыз халықтық жазу-

328

шы міне осы элементтердің бəрін екшеп пайдаланады. Ол да мақалдап сөйлеуге тырысады. Халықтың мол байлығын пайдалана отырып, жазушы белгілі бір тілді дамытуға үлес қосады. Жалпы нақыл сөздерді бір тілден екінші тілге аударуға бола ма? Ғалымдар, аудармашылар бұл мəселеге қалай қарайды? Егер біз идиомдардың, мақал-мəтелдердің қазақ тіл білімінде, əдебиеттану ғылымында көптен зерттеліп келе жатқанын ескерсек, бірнеше пікір бар екенін байқаймыз. Бұл жөнінде акад. Кеңесбаевтың қандай пікірде екенін жоғарыда айттық.

Ал белгілі сыншы, филология ғылымдарының кандидаты М. Қаратаев 1957 жылы «Тынық Дон» қазақ тілінде жəне көркем аударманың кейбір мəселелері» деген мақаласында аудармадағы ең қиын нəрсе осы идомдар мен мақал-мəтелдер деп атап көрсетеді. Соны екінші тілде берудің тəсілдерін тəжірибеден келтіріп, үш түрлі əдіс ұсынады. Филология ғылымдарының кандидаты, үлкен аудармашы С. Талжанов та өзінің «Көркем аударманың кейбір мəселелері» деген еңбегінде осы мəселеге барып, өз пікірін ортаға салады. Бірақ осының бəрінде де нақыл сөздерді аударуды проблемалық мəселе ретінде арнайы зерттелмеген. Көбісі терең бармай, тиіп-қашып айтады. Ал нақыл сөздерді аударуға бола ма, жоқ па деген сұраққа бұл ғалымдардың бəрі де дұрыс жауап береді. Аударуға əбден болады жəне автордың стилін беруді қазіргі кезеңде реалистік аударманың басты принципі деп қарасақ, бұларды аудару өте қасиет те. Біз мақаламызды негізінен осы мақсатқа байланысты жазып отырмыз.

Ал енді нақыл сөздердің аудармасы жөнінде мағ-лұматымыз кеңейе түсуі үшін жəне мұның өзін проблемалық мəселе ретінде тексеріп отырғанда, біз фразеологизм аудармасы туралы орыс баспасөзінде

329

жарияланған мақалалар мен еңбектерге тоқталмай өте алмаймыз. Олар қандай мақалалар?

Жалпы фразеологизмдердің аудармасы жайында ғылыми зерттеу еңбектерінің күні бүгінге дейін аз екенін жоғарыда ескерткен болатынбыз. Соған қарамастан үлкен ғалымдардың еңбектерінде, кейбір салиқалы мəжілістерде сөйлеген сөздерінде аударма жайында, оның ішінде фразеологизмдердің аудармасы туралы тиіп-қашып айтпай тұра алмайды. Сонда бəрі фразеологизм аудармасын тексеру өте күрделі іс екенін, бұған көп еңбек ету қажет екенін жасырмай айтады. Жəне көпшілігі осы мəселеге қызығады.

Жолбасшы материалдың аздығынан біздің пікіріміз де бір абсолютты ақиқатты білдіреді деп таласа алмаймыз. Тек біздің мақсатымыз азды-көпті бұрын жазылған мақалаларды зерттеп қарай отырып, солардың негізінде өз топшылауымызды ұсынбақпыз.

«Иностранные языки в школе» журналының 1948 жылғы 3 нөмірінде доцент А.Я. Рожанский (Москва) «Идиомы и их перевод» дейтін мақаласын жариялады. Ол идиом туралы түсініктің əлі күнге бір жүйеге келтірілмегенін, тіпті көптеген авторлардың пікірлері түйісіп қалған жағдайдың өзінде де онша дəлелді емес екенін əңгімелейді. Мəселен, А. Кунин «Идиоматические вырожения» (1934) деген, В. Потоцкая «Французские идиоматические выражения» кітабында т.б. ағылшын, француз зерттеушілері, сол сияқты орыс зерттеушілері де Даль, Ушаков сөздіктерінде де кейбір пікір алшақтықтарын ескермегенде, идиом жөнінде пікір ұқсастығын байқаймыз.

Олар идиом мəнін өз компоненттерінен шығаруға болмайды жəне идиомдары басқа тілдерге аудару мүмкін емес дейді. Мұндай салтқа айналған пікірді таратушы

330

шет тілі мұғалімдері болды. Автор аударуға болады деген идеяны қолдап, дəлел келтіреді. Ең алдымен ол идиомдарға сипаттама береді, оның табиғаты, семантикасы, құрылысы, экспрессивті бояуын айқындап алады. Рожанский идиом мағынасын өз компоненттерін шығара алмаймыз дейтіндерге енді қандай дереккөзден іздейміз оның мəнін деп қарсы сұрақ қояды. Рожанскийдің дəлелдеуінше, идиомдардың мынадай белгілері бар екен. Идиом біртұтас жəне ауыспалы мағыналы тұрақты тіркес (устойчивое словосочетание) екен. Осыны жеке-жеке алып қарайды. Зерттеушілердің көбісін шошытып жүрген идиомның бір қасиеті – метафоралығы. Рожанский идиом компоненттерінің жеке мағынасынан барып идиомдық мағына шығатынын дəлелдейді. Əрбір идиомның келтірінді мағынасы оның компоненттерінің ең бастапқы лексикалық мəнінен туындап жатады. Ол бірте-бірте метафоралап əуенге, ауыспалы мағынаға ие болады да, біртұтас кейіпке түседі. Біз кейбір тұрақты тіркестердің бір жағдайда тура мағынасында, ал екінші бір жағдайда идиомдық мағынаға қолданыла беретінін білеміз дейді. Мысалы: протянуть ночи, задать ток т.б.

Тіркестердің идиомдық мəні мен тура мағынасы арасында қандай байланыс бар? Бұл ассоциацияға байланысты.

Идиомдар мағынасы жағынан лексикаланған тір-кестер, яғни формасы жағынан сөз тіркесі де, мəні жағынан сөз тіркесі де, сөз болып келеді. «...В разных языках разные образы могут вызвать образование идиом одного и того же значения. Но и в одном языке создаются синонимические ряды из идиом, подсказанных раз-ными образами».

Идиомды аударуға болмайды дейтіндер көп-ақ. Олар егер аудара қаласақ, мағынасыз бірдеңе болып шығады

331

дегенді айтады. Əрине сөзбе-сөз аудару мағынасыз-дыққа апаратыны даусыз. Бірақ сол идиомның əрбір компонентін сөзбе-сөз қабылдап көрелікші, не болар екен?

Калька жолымен тілімізге еніп, сіңісіп кеткен талай тамаша үлгіні білеміз. Екіншіден, идиомдардың эквивалентін таба білу. Бұлар өте көп. Жəне аударудың ең бір жақсы да өнімді тəсілі болмақ.

Сонымен Рожанский идиомдарды аударудың негізгі жолдарын ұсынады. Алдымен идиомдардың эквива-лентін табуды ең қасиетті шарт екенін айтады, екіншіден, сөзбе-сөз аудару (калька) мұны мүмкін екенін дəлел-дейді, бірақ бұл өте шектелген жол. Үшіншіден, идиомдардың мағыналық мəнін, маңызын жай текспен беру жолы. Осының қайсысын таңдай білу аудармашы-ның сөз мəдениетіне, түпнұсқаны терең ұғынуына, екі тілдің күллі байлығын бойына сіңіре білгендігіне байланысты. Ең ақырында автор фразеологиялық идиоматикалық қорымызды игеру сөз мəдениетінің, аударма мəдениетінің артқандығын көрсетеді. Ең алдымен өз ана тілінің идиомаларын жете білу қажет.

1958 жылы 15-18 қаңтарда Алматыда орыс тілінен Орта Азия, Қазақстан жəне Əзірбайжан халықтарының тілдеріне əдебиетті аудару мəселесіне арналған өңірлік мəжіліс болды. Мұнда Қ. Сағындықов идиомдары аудару тəжірибесіне байланысты баяндама жасады. Ол «В.И.Ленин шығармаларында кездесетін идиомдарды, қанатты сөздерді, мақалдар мен мəтелдерді қазақ тіліне аудару» деп аталады.

Бұларды аудару поэзияны аудару сияқты өте ауыр. Маркс, Энгельс, Ленин мақал-мəтелдерге, бейнелі сөздерге диалектикалық тұрғыдан қарау керек, олар əрқашанда қоғамдық өмір құбылыстарының сəулесі, жаңа мен ескі күресінің сəулесі ретінде қарау керек деп

332

үйретеді. Ленин қанатты сөздерді, мақал-мəтелді былай бағалайды: «Бывают такие крылатые слова, которые с удивительлной меткостью выражают сущность, довольно сложных явлений».

Ұлы сыншыл жəне ойшыл Белинский мақал-мəтел-дерді əрқашанда əрбір халықтың дамуы кезеңіндегі нақтылы, тарихи негізін қарау керек дейді. Əрбір халық басқа ешбір елде жоқ көптеген сөздер мен терминдерге, тіркестерге ие, міне, соларды көркем аударманың арқасында бүкіл адамзаттың игілігіне айналдыру қажет деген.

Пушкин: «Подстрочный перевод никогда не может быть верен. Каждый язык имеет свой оборот, свои условленные риторические фигуры, свои усвоенные выражения, которые не могут быть переведены на другой язык соответствующими словами» деп жазды.

Гоголь: «Бейнелі сөздерді берерде механикалық əдіс-тің қажеті жоқ», – деді. Міне, осылай негізгі пікірді кел-тіре отырып, Сағындықов Лениннің идиомды орасан көп қолданғанын жəне оны қазақ тіліне берудің тə-жірибесін сөз етеді. Ленин шығармаларында кездесетін бейнелі сөздерді аударуды мынадай топқа бөледі:

а) художественные образы, афоризмы, изречения и крылатые слова;

ə) идиомы и фрозеологические сочетания;б) пословицы и поговорки.Сағындықов Федоровтың «Введение в теорию

перевода» деген еңбегінде идиомдарды, фразалық тіркестерді өзіне сай эквивалентін тауып беру керек деген пікірін жақтайды. Ғалым Ленин тəжірибесіне сүйенеді дейді. Ұлы көсемнің идиомдарды, мақал-мəтелді аударуда екі түрлі қолданғанын айтады. Біріншіден, мақалдардың барлық сөздерін түгел аудару, екіншіден, мағыналық аударма, яғни тек мағынасын беру. Түп

333

нұсқаның формасы мен образын сақтамай-ақ, мақалдың мағыналық дəлдігін бере білу басқа.

Сағындықов осы принцип негізінде жасалған үш түрлі тəжірибені баяндайды.

1) «Точный перевод пословицы с сохранением вещественно-образного значения слов и соблюдение ее харектера и афористичности».

Осы тəсіл негізінде қазақ тіліне көптеген жаңа мақал-мəтел енді. «Волков бояться в лесу не ходить» – «Қасқырдан қорыққан тоғай араламас» деген сияқты жұмыс істелді. Мұнда форма мен мазмұн сақталады.

2) «Передача русских пословиц и поговорок с известным видоизменением отдельных составных частей словестной формулы подлинника». Бұл əдіс те біріншіге өте ұқсас. Мұнда қазақ мақалдарына ұқсамайтын жаңа мақал-мəтел жасалады, бірақ сипаты, айтылуы, əуені жақын. Мысалы: «Взялся за гуж – не говари, что не дюж». – «Ауыр жүкке жегілме, жегілсең – егілме».

3) «использование в переводе равнозначных казахских пословиц и поговорок». Сөзбе-сөз аудару мүмкін болмаған жағдайда қажет. Бірақ қазақ мақалы ұлттық ерекшелігі байқалатын тек өзіне тəн қазақы мақал болмауы тиіс. Онда түпнұсқа дұрыс берілмейді.

Міне, біз танысқан азды-көбі материалдардың айтатын пікірі дəл осылай.

334

ТІЛ ЖƏНЕ АУДАРМА

Қазақ аударма өнерінің тарихына көз жіберсек, жалпы өнер мен мəдениеттің басқа салалары сияқты, оның да еліміздің тағдырындағы бұралаң жолдарды таңбалап отырғанын байқаймыз. Халқымыздың басынан өткен əр алуан кезеңдер, қоғамдағы əрқилы əрекеттер сыры бізге нені аңғартады? Елді жаппай сауаттандыру мақсатын көздеген мəдени революция, колхоздастыру, коллективтендіру, алғашқы бесжылдықтар, индустрия-ландыру, Ұлы Отан соғысы, тиімділік пен сапа заманы, 1985 жылғы апрельден басталған мүлде жаңа кезең – қайта құру дəуірі, міне, осының бəрі қоғам тарихындағы сан түрлі даму кезеңдерін əйгілейтін ірі-ірі құбылыстар. Бұл кезеңдердің мəдени өмірімізде ізі қалып отырғаны сөзсіз. Шын өмірде кезегімен келіп, алмасып, ауысып жататын мұндай құбылыстар аударма ісіне де əсерін тигізбей қойған жоқ. Қарап отырсақ, сол өзгеріс-өрістердің болуына алдымен қолқабыс тигізетін аударма екен, сөйтіп əрбір кезеңнің талап-талғамына орай аударылатын дүниелер іріктеліп, аударудың тəсілдері қалыптасып отырған. Мəселен, сонау сауат ашу дəуірінде аударылған шығармалар мен 60-жылдардан бергі жерде аударылған дүниелердің тақырыптарының аумағын мүлде салыстыруға келмейді. Ал олардың аудару тəсілдеріндегі айырмашылық жер мен көктей. Мəселен, 1920–30-жылдарда сауатын енді-енді ашып, көзі қарақтана бастаған қазақ оқырманына көбіне-көп тез түсінілетін, тілі жеңіл ұсақ жанр үлгілері ұсынылып келген. Оқырманға оңай ұқтыруды көздеген түсініктеме аударманың белең алуы кезеңіне лайықты мақсаттың табиғатынан туындап жатты.

335

Осы тұрғыдан келгенде, тереңдете зерттейтін үлкен бір ғылыми проблема шығады. Яғни аударманы кезеңдеп зерттеу проблемасы. Басқаша айтқанда, əрбір кезеңде бой көрсеткен аудармалардың түрі мен сапасы, аудармашылар қолданған тəсілдер мен жаңалықтарды т.т. саралап талдап, зерттеп берген əлі ешкім жоқ. Еркін аударма, сөзбе-сөз аударма, дəлме-дəл аударма, адекват аударма, баламалы аударма дегендер сол əрбір кезеңнің нəтижесі. Айта берсек, аударманың терминдік ұғымдарының өзін қарастырып, реттеп алатын да кез болды. Неге десеңіз, бірен-саран жазылған зерттеулердің өзіңде термин қолданыста бір жүйелілік байқала бермейді. Мұндай нəрсе аударма ғылымының өзі əлі қалыптасу дəуірінде екенін мегзейді. Енде ше бұл да – өз алдына қарастыруды қалайтын сала.

Аударманы рухани баюдың, тіл мен əдебиетті, мəдениетті байытудың бір жолы деп қараған жөн. Қазіргі қазақ тіліңде ойлау жүйесінің өзінде соның сөз материалы арқылы іске асырылатын құрылымдық сипатыңда, стилі мен мақамында орыс тілінің ықпалын байқамау мүмкін емес. Əсіресе, қазақтың тіл қорына үңілсеңіз, игі əсердің жемісті үлгілерін молынан кездестіресіз. Осыдан көркем аударманың ұлттық əдебиет пен ұлт тілінің байи түсуіне мол септік жасайтынын байқау қиын емес.

Советтік дəуірімізде актив, автор, анкета, аптека, газета, журнал, база, гимнастика, спорт, делегат, декрет, дедукция, индукция, гимн, генетика, грамота, талант, герб, сеанс, вальс, ведомостъ, бланк, большевик, бригада, бухгалтер, базис, баланс, банк, смена, талон, аттестация, операция, индекс, устав, программа, партия, курс, тактика, стратегия, семинар, норма, инспекция, социализм, совет, стаж, товар, абонемент, диссертация, автореферат, диплом, документ, адрес,

336

пакет, субъект, акцент, плакат, диктант, диктор, диктатура, диск, диспансер, зал, корпус, оппонент, директива, диагноз т.т. толып жатқан сөздермен қазақ тілі толыға түсті. Өзіндік мағынасымен сөздік құрамынан өз орнын тапқан, сөйтіп тіліміздің колданыс өрісін кеңейткен осы іспетті сөздерді қалайда аударудың жолын қарастырып, қисынсыз баламалап əлектеніп жүрген ағайын да бар.

Бұл жақсы ниет, алайда ол үшін тілдегі сөзжасам мен ауыс-түйіс принциптерін жете игермей тұрып шалағайлық жасауға болмайды. Тіліміздің халықаралық сипатын, əлемдік ауқымын кеңейтіп отырған мұндай сөздерді қазақ тілінің аударуға шамасы келмесе, оның несі бай тіл деп кемсітіп, келеке етудің қаншалықты орны бар? Жобасы келсін, келмесін мұндай əлемге ортақ сөздердің бəрін қалайда қазақшалау ағымы жетегіне ергендер бұрын да болған (20–30-жылдарда). Содан бергі тəжірибенің жемісті нəтижесін білдіретін мұндай сөздерден үркудің қажеті жоқ.

Əлемдік қарым-қатынас əжетін өтеп отырған неміс, француз, орыс тілдерінің қалыптасу тарихына үңіліп байқалықшы, олардың қазіргі деңгейге көтерілуінде өзге тілден сөз ала білу принципінің де үлкен орын алатынын көреміз. Яғни ол тілдер де кірме сөздерді – дамудың бір көзі деп танып, қабылдады. Рас, кезінде сөздің берер негізгі мағынасын тереңдеп ашпай, атүсті асығыс қабылданған сөздердің жөні басқа. Ондайлардың біразы қайта қаралып, дəл баламасы боларлық сөздердің қолданысқа енгізілгені мəлім. Мұндай орынды түзетулерге ешкімнің таласы жоқ. Дегенмен осының өзінен-ақ аударманың тіл байытудағы рөлін анық аңғаруға болады. Яғни тіл байытудың бір көзі – аударма екені анық. Аударманы жəне аударма тілін құбылмалы

337

құбылыс, өзгермелі өмірмен байланыстыра баяндау үшін, алдымен біз жұрттың бəріне бірдей түсінікті болып есептелінетін осы «аударма» деген ұғымның өзі жайында пікір өрбітіп алуымыз керек сияқты. Ол нені қамтиды, нендей ұғымды білдіреді. Сонымен бірге аударманың қандай ғылым тармағына жататыны, оның түрлері, амалдары, принциптері т.т. мəселелеріне назар аударуға тура келеді. Əрине бұл санамалап отырған мəселелердің əрқайсысын өз алдына бөлек саралай əңгімелеуге татиды. Солай ету де керек. Алайда біз бұл жолғы міндетіміздің шекарасын шектеңкіреп алмасақ, ұшы-қиырына көз жетпейтін мəселеге еніп кетуіміз ғажап емес. Сондықтан бұлар туралы жол-жөнекей азын-аулақ мағлұмат бере кетуді жөн көрдік.

Жалпы аударма өзінің мағыналық ауқымы жағынан мейлінше кең. Бір тілден екінші тілге аударылмайтын нəрсе жоқ: көркем шығарма, публицистика, өлең, ғылымның сан саласынан ғылыми-көпшілікке арналған кітаптар, ісқағаздары, дипломатиялық құжаттар, мемлекет қайраткерлерінің сөйлеген сөздері мен мақалалары, газет материалдары, шешендік сөздер, тіл білмейтін жандардың өзара əңгіме-сұхбаты т.б. толып жатқан дүниелер аударылып жатады. Аударманың қоғамдық мəнін, өмірлік қажеттілігін соншама терең білдік дегенмен, адам əрекетінің ерекше бір түрі ретінде мұның əлгіндей айрықша белгілерін əңгімелей отырып, терминологиялық дəйектілік тұрғысынан нақтылай, дəлелдей түсетін тұстары бар деп білеміз. Бұл, біріншіден, психологиялық акт есебіндегі процесс жəне бір тілде жасалған шығарманың екінші бір тілде көрініс беруі, қайта жасалуы; екіншіден, осы процестің сол екінші тілде берілген жаңа түрі, нəтижесі. Əңгіме болып

338

отырған бұл процестер бір-біріне тікелей байланысты, бірінен екіншісіне ұласып жататын құбылыс.

Əйтсе де, бұл шаруаның қай түрі болсын, кім аударсын барлық түріне қойылар мынадай ортақ екі шарт бар тəрізді.

Түпнұсқа тілін білмейтін оқырманға қолындағы шығарманы барынша жақындата жеткізу, жете таныстыру – аударманың бірінші кезектегі міндеті. Ал аудару дегеніңіз, бір тілдің тілдік құралдары арқылы жасалған дүниені екінші тіл амалдары арқылы барынша дəл жəне толық жеткізу деген сөз. Яғни, ешқандай өзіндік түсіңдірме, қосымша-қоспасыз, қысқарту-толықтырусыз түпнұсқа мазмұнын дəл де дұрыс беру.

Егер жалпы аударма тарихына көз жіберсек, сонау көне дəуірлерге сапар шегуге тура келеді. Əрбір халықтың рухани өмір жолында, мəдени болмысыңда аударманың алатын орны айрықша. Осыдан жүз жылдан аса уақыт бұрын басталған қазақ аударма ісінің жандануының өзі кезең-кезеңмен əйгіленеді, 20–30-шы жылдардағы аударма ісін алғашқы кезең деп танысақ, оның барынша қаулап, қарыштап дамуы Ұлы Отан соғысынан бергі жердегі кезең болып саналады.

Аударма бір тілден екінші тілге, туыс емес тілдерден, туыс тілдерден, жүйесі бөлек тілдерден жасала береді. Екіншіден, əдеби тілдерден диалектілерге не тиісінше диалектілерден əдеби тілдерге аударылуы мүмкін, тіпті прозаның поэзияға, поэзияның прозаға айналу фактісі де бар. Үшіншіден, сонау көне замандарда жасалған дүниені осы заман тіліне көшіруге болады.

Мəселенің бұл жағына келгенде, аударма өнерінің тарихын тереңнен тартуға болатын тəрізді. Мысалы, «Мың бір түн», «Камила мен Димна» оқиғаларын, шығыс халықтарының көбіне ортақ аңыздар мен ертегілерді

339

дастан етіп жырлау дəстүрі бізде ежелден-ақ орын алған. Мұндай үлгілерді аударманың бір көрінісі деп қарауға болса, аударма тарихы ғасырларға ұласатыны рас. Алайда мұны тереңдеп зерттемей жатып, тиянақты бір пікірге келе қою қиын. Өкінішке қарай, бұл мəселе күні бүгінге дейін өзінің зерттеушісін таппай келеді. Арнайы білімі бар мамандардың жетіспеушілігінен ұлт мəдениетіне қосар үлесі мол маңызды саланы мандыта алмай отырмыз.

Аударманың қандай түрі болсын тіл атқарар міндет сол қалпы – «адамдар арасындағы аса маңызды қатынас құралындық қызмет» (Ленин) Горькийше айтар болсақ, «əдебиетгің бірінші элементі – тілсіз» ешқандай аударма болмақ емес.

Аударма ісінде түпнұсқаға тəн ой мен түрдің бірлігін, яғни мазмұн мен сапаны білдіру үшін қамтылған тілдік ресурстарды екінші тілге барынша толық, дəл жеткізу міндеті тұрады. Осыдан келіп, аударманың, аударылып отырған тіл нормасын сақтау қажеттігі тағы шығады. Аударманың түсініктілігі, оның оқырман ойынан шығуы деген шарттардың бірсыпырасы осы тектес.

Жалпы аударма процесі, тəжірибелі мамандар мен аудармашы зерттеушілердің айтуына қарағанда, шынында да, екі бөліктен тұратын тəрізді. Яғни аудару үшін аудармашы əуелі түпнұсқамен түбегейлі танысып, аударуға келеді деген негізгі əрі маңызды тілдік элементтерін ойша іріктеп, қиындық туғызар тұстарын белгілеп, түстеп, түсініп алуға тиіс, екіншіден, аудару үшін аударма тілінің əлгіндей тілдік-стильдік ерекшеліктерін əйгілеп тұрған қатпарларына сəйкес келер сөздерді, сөз тіркестерін жəне грамматикалық амалдарды аударылар тілден іздестіріп табуы шарт.

340

Көркем əдебиеттің өзі сияқты, көркем аударманың да сапасы оның тіліне байланысты айқындалып отырады. Ендеше аударманы тексергенде, ең алдымен, екі тіл сəйкестігіне, олардың стильдік құралдарының қалай берілуі жайына басымырақ назар аударылатыны сондықтан. Мұның мəнісі мынада: түпнұсқа мазмұны тілден тыс өмір сүре алмайды, мазмұнының сапасы, мағыналық, стильдік, шеберлік салмағы тек тілдік құралдар арқылы іске асырылады. Яғни мазмұн тілмен біртұтас өмір кешеді. Бұдан, екінші жағынан, ой мен тіл бірлігі жайын қозғайтын философиялық проблема туындайды. Ол өзінше бір бөлек əңгіме тақырыбы.

Сөйтіп, аударманы зерттеуші адам автордың өзіндік стилін, əр алуан шеберлік белгілерін қозғамай тұра алмайды. Ал мұның бəрі негізінде аударманың тілін зерттеу арқылы іске асатын жайт. Қайсыбір пікір бойынша, екі тілді жетік білген жəне тілге деген түйсігі бөлек жандардың кез келгенінің қолынан аудару келе береді делінеді. Ал шындығында, мұның өзі қажетті шарттардың бірі болғанымен, аударма процесі үшін жеткілікті бола бермейді. Аударманың барлық түріне бірдей сəйкес келе беретін əмбебап ережені, қапысыз қағиданы ешкім де ұсына алмайды. Аудару ісінің барысында аудармашы жоғарыда сөз болған негізгі принциптерді ұстана отырып, өзінің білік-біліміне, шығарманың өн бойындағы əр алуан ерекшеліктеріне жəне творчестволық талғам-танымына сəйкес жаңаша жол тауып, өзгеше шешім қабылдап, бұл жерде өзіндік үлесін қосып жатады. Мұның бəрі тағы да тіл қолданыс табиғатынан, сөз жарату шеберлігінен танылады.

Тілдердің бəрінің бірдей сөздік қоры мен сөздік құрамы, оның сөзжасам тəсілдері т.т. толып жатқан мүмкіңдіктері бір-біріне сəйкес келе бермейтіні заңды.

341

Аудармашылардың қиналатын жері де осы тұстан туындап жатады. Өйткені тілдердің құрылымдық, стильдік, грамматикалық жүйелері, лексикалык байлығы əр алуан тарихи негізде туып, жасалып қалыптасқан. Міне, осындай əрқилылық аударма ісіне əсер етпей тұрмайды. Алайда бұдан қайсыбір тілдерді аударуға болатын, ал екінші біреулерін аударуға болмайтын тіл деп саралауға болмайды. Негізінде өз ұлтына қалтқысыз қызмет етіп отырған тілдердің қай-қайсысында да аудар-ма ісі жаңдана алады. Ендеше тілдер табиғатындағы əлгіндей өзгешеліктерден шошынудың жөні жоқ. Қайта ондай ерекшеліктердің əсерімен өз тіліңнің жаңа бір мүмкіндігі іске қосылып, жаңаша қыры ашылып жата-ды. Тілдердің бір-біріне игі əсері, өзара ықпалы дегенде оның осындай прогрестік мəнін ерекше ескеріп отырған лазым.

Белгілі бір сөздердің мағыналық салмағын, реңкін беру мəселесіне келгенде, оның контекстегі күйін еш уақытта естен шығармау керек. Неге десеңіз, сөз мəні контексте ашылады, контексте құбылады. Ол тіпті кейде автор алғырлығының нəтижесінде, өзінің əуелгі лексикалық мағынасынан алшақтаңқырап, жаңаша мəнде жұмсалуы мүмкін. Контексте құбыла түскен мұндай сөздердің дəл осы сəттегі мағыналық қызмет астарын аңдамай, қайсыбір аудармашылардың əлгі сөздің əуелгі мағынасын іздеп, соған иек артып жататыны бар.

Осыдан байқалатынындай, екі тіл сөздерінің бəрінің бірдей мағынасы бір-біріне толық сəйкес келе бермеуі ықтимал. Яғни ана тілде де, мына тілде де бір ғана мағынамен шектелген сөздер сəйкестігі – арнаулы лек-сика болып саналатын терминдер басында ғана болады деген сөз, бұл. Сондай-ақ, күн, ай, жыл атаулары, туыстықты білдіретін сөздер, хайуанаттар мен жіктеу

342

есімдіктерін білдіретін сөздер ғана əлгіндей жалқы мағыналы болып келеді.

Ал басқа лексикалық қабаттардың мағыналық өрісі, қолданыс қуаты, түрленгіштік қабілеті шексіз. Тек олардың контексте жүктелер қызметіне орай əрқайсысының өз қауызын ашып, жарып сұрыптай, саралай білу қажет.

Жоғарыда ескерткеніміздей, сөз мағынасы түпнұсқада да, аудармаларда да контекске тəуелді. Бір сөз мағынасы аудармада бірнеше сөзбен немесе бірнеше сөздің мағынасы бір сөзбен берілетінін аударма тəжірибесінен байқап жүрміз. Кейде тіпті жеке сөз аудармада сөз тіркесіне айналып, ал сөз тіркестердің қайсыбірі жеке сөзбен беріліп жатады. Сондай-ақ сөз бен сөз тіркесінің өзара байланысынан тұратын сөйлем аударманың негізгі мағыналық бөлшектерінің бірі. Сөз бен сөз тіркесінің мағынасы, ең алдымен осы сөйлемдерде ашылады. Содан абзацқа ұласады. Сөйлем мағынасы да өз алдына бөлек дербес күйде өмір сүре алмайды. Өйткені ол да алды-артындағы сөйлемдер, абзацтар мазмұнына тəуелді. Қысқасы, сөзден сөйлемге, сөйлемнен абзацқа, абзацтан шығарманың тұтас бір бөлік, бөлімдеріне ұласып, тізбектеліп жатқан осындай заңды жалғастықтарды өзара байланыста қарап аудару қажет.

Жылдар бойы аудару тəжірибесі арқылы жинақталған жəне осы саладағы ғылыми топшылаулар мен ізденістер негізінде біршама айқындалған принциптер мен қағидалар туралы, сондай-ақ солардың негізінде аудармашыларға қойылар талап қандай болмақ дегенді жалпы түрде еске салып өткеніміз мақұл. Мұны біз көркем текстің құрылымына байланысты сөз етпекпіз. Кейінгі кезде жасалып жатқан сансыз көп аудармалардың

343

бəрінде бірдей осы принциптер сақтала бермейтіні байқалады. Сондықтан бұл мəселеге мəн беру керек-ақ.

Жалпы аударма зерттеушілері, теоретиктері көркем текст құрылымына мəн беріп келеді. Əйтсе де бұл істе бірізділік үнемі байқалмайды, тек жол-жөнекей мəн беріліп жатады. Мұның үстіне тіл туралы, ғылым мен əдебиет туралы, ғылымның дамуына байланысты көркем текст құрылымы туралы түсініктің өзі де үнемі құбылып, өзгеріп отырды.

Көркем аударманы кездейсоқ жасалған шектеулі бір дүние деп қарамай, оның өзіне тəн ерекшелігі мен заңдылығы бар тұтас бір жүйе деп қараған жөн. Көркем текстің барлық қасиетін түгел көрсету мүмкіндігі сөз болғандықтан, біз бұл жолы оның көркем шығармаға тəн ең басты екі жағын (қасиетін) ғана əңгіме етеміз. Бұл, əсіресе көркем аударма мəселесін қарастырғаңда пайдасы тиер ең негізгі белгілер деп ойлаймыз.

Ол қарастырылатын белгілі тізбекте əлденеше мағыналық реңк болатыны, яғни оның бір не бірнеше мағыналы болатынын айтып отырмыз. Бұл мағыналар өзінің мазмұны, түрі жағынан əр алуан. Мысалы, «Столда бірнеше кітап жатты» деген сөйлемді алайық. Осындағы грамматикалық мағыналарға зер салыңыз. Əңгіме «кітап» туралы. Мұнда əуелі заттың көптік мағына жəне бүкіл сөйлем болмысына тəн синтаксистік мағына бар. Бар мағына «кітап» сөзіне байланысты туындап отыр.

Сөйлемнің хабарлы мəні, яғни қарабайырлық сипаты жəне оның не салалас, не сабақтас сөйлем құрамында емес, өз алдына тұрғаны т.т. бəрі грамматикалық мағынаға тəн белгілер. Міне, осыған үстемеленіп сөздің лексикалық мағынасы жасалады. Егер сөз не бейнелі, не метафоралы болып келсе, онда бұдан лексикалық мағынаның бірсыпыра жүйесін табамыз.

344

Сөйтіп тіл дегеніңіздің табиғаты бір сызықтың бойына жинақталған қатып калған нəрсе емес. Сөйлеуде əлденеше мағыналық сипат тізбектеліп жатады. Яғни біз бұл жерде грамматикалық, лексикалық, синтаксистік, стилистикалық мағыналар тізбегін айтып отырмыз. Сөйлеудің, сөздің тілдік мағынасын айқындайтын осы-лар. Ал көркем тексте сөздің лексикалық мағынасы күрделене бастайды. Өйткені оның мұнда көптеген қосымша, қосалқы мағыналарының қызметі үстемеле-неді. Ол басқа сөздермен жанаса, тіркесе байланысу арқылы жаңа мағына пайда болады. Міне, сөздің осы-лайша аршылған жаңа мағыналары шығарманың стильдік сипатын қалыптастыруда мүмкіндік жасайды.

Прозада сөйлем мен сөйлем ғана емес, абзац пен абзац, тарау мен тараулар арасында мұндай байланыс болмаса, тұтас туынды шықпайды. Мұның бəрі шығар-маның композициялық мəнін де айқындайды.

Көркем шығарманың жазылу барысында сол шығар-мадағы бейнелер мен оқиға, құбылыстарды жасауға пайдаланылған көптеген сөздер мен сөз тіркестері оқиға өрбіген сайын өзінің мағыналық өрісін нақтылай, аша түседі.

Аудармашы шығарманың осындай құрылымдық бел-гілері мен əлгіндей өзара байланыс сырын, мағыналық қатпарын беруге тырысу керек. Бұның өзі стильдік ерекшелікті құрайтын белгілер. Соны жеткізу қажет. Стильдік дəлдік, қайталаулар мен түрлі тілдік құралдарды түгел беру шарт.

Тілдер грамматикалық құрылымы, лексикалық қоры, фразеологиялық байлығы, эмоционалды, экспрессивті мүмкіндігі, əлеуметтік жəне стильдік қабаттары, тарихи-əдеби дəстүр-дағдысы, сондай-ақ кітаби жəне тұрмыстық сөз құрамы жағынан үнемі бір-біріне сəйкес, тепе-тең

345

болып келе бермейді. Міне, осындай сəйкессіздіктер аударма процесінде əжептеуір қол байлайды.

Жалпы аударма ғылымының қайсыбір өкілдері осы тұрғыдан аударманы екі топқа бөліп қарайтыны бар: 1) түпнұсқаны филологиялық дəлдікпен, əрбір фраза-сына дейін жеткізетін аударма; 2) адекватты аударма. Бұл бойынша түпнұсқаны толық жеткізерліктей ана тілдің бар мүмкіндігін сарқа пайдалану, сөйтіп түпнұсқадағыдай əсер ететін туынды беру мақсат. Жəне мұңдай аудармалардан өз кезеңінің рухы біздің заманымыздың адамдары түсінігі тұрғысынан түсінілуі де тиіс.

Тіл де бір қарағанда адамның өзі іспеттес. Олар жай көзге байқала қоймайтын өзіндік заңдылықтар арқылы дамып жатады. Бұлардың осындай өзіңдік болмысын кезінде Ломоносов пен Гумбольд та байқаған. Тілді бұлар əлеуметтік айшық, бедерлері толып жатқан қылық-мінезі, қарқын-карымы бар адами құбылыс деп табады. Тіпті адам мен стильді теңестіріп, салыстыра қарайтындар да кездеседі. Олай болса, тілді стиль ретінде қарастырудың əбден жөні келеді. Бұл жерде əңгіме жанды сөздерден тыс грамматикалық белгілер немесе лексикалық құрам туралы болып отырған жоқ, экспрессия мен импрессия жөнінде, осы тілдің лексика-грамматикалық құралдарымен эмоционалды-эстетикалық əсер жасау жайында болып отыр.

Əрбір тілдің стильдік экспрессиясы əртүрлі. Міне, осы əртүрлі болып келетін стильдік ерекшеліктерді көбіне-көп ескермей жатамыз. Аударма процесінде мұны қатаң қадағалау қажет. Аудармашы өзі аударып отырған шығармасының, жазушының стилін біліп қоюы аз, ол түпнұсқа тілінің жалпыхалықтық тіліне тəн стильдік ерекшеліктерді игеруге тиіс. Ал мұндай мақсатты біздің қазақ аудармашыларынан алдына қойғандар

346

мүлде аз. Аудармай тұрып аударатын дүниесін өмірге алып келген нендей тарихи, əлеуметтік қажеттілік жəне ол елдің жалпы сан қасиетін танытатын айырым-белгілерін, тілдік табиғи құндылықтарын зерттеп білу жағынан олқы соғып жататын тұстарымыз бар. Орыс тілі – қосымша, жалғауларының əртүрлілігі жəне молдығы жағынан ең алдыңғы орындардың бірін алады. Тіл экспрессияландырып тұратын грамматикалық құ-ралдарға мейлінше бай. Орыс тілінің осы эмоционалды-экспрессивті байлығы аудару ісіне едəуір қиындықтар əкеледі. Əсіресе, реалистік көркем проза кейіпкерлерінің өзара əңгімесі, диалогы соншама солғын, қансыз, сөлсіз, солбыраңқы немесе тіпті шектен тыс əсіреленіп, жалған шығып жатады. Мұны біз Толстойдың аудармаларын зерттеген Ə. Сатыбалдиевтің, Гоголь аудармаларын зерттеген С. Талжановтың еңбектерінен жəне Горький шығармаларының аудармаларын қарастырған өз тəжіри-бемізден байқадық. Сонда қайсыбір аудармаларда Толстой, Гоголь, Горький кейіпкерлері өздерінің жаңа Отанында өзгеше оғаш көрініп, тиянақты орын таппай жатады. Мұның бəрі əлгіндей стильдік ерекшеліктердің ескерілмеуінен. Аудармада тілдік нұқсан мен стильдік өрескелдіктердің орын алып жататыны – орыс тілінің бай функционалдық стилін, əр алуан əлеуметтік қатпар-қыртыстарды білмеуден немесе орыстандырып аламын ба деген қауіптен ғана емес, стильдік, экспрессиялық құралдарға сəйкес құрал таба білмеуде. Өз елінде классиктер қатарында саналатын жазушының аударма елінде қатардағылардың біріне айналып шыға келетіні осыдан. Мысалы, ұлы Абайдың немесе Ғ. Мүсірепов-тің т.т. орыс оқырмандарына ортақолды каламгер қата-рында жеткізілуінің себебі де қазақ əдебиетінің өзіне тəн əлгіндей экспрессивті-эмоционалдық мүмкіндігін

347

айқын танытатын грамматикалық құралдарды терең зерттеп біліп, творчестволық ізденбеуден. Немесе қазақ тіліне Толстойды, Гогольді, Достоевскийді, Салтыков-Щедринді, Пушкинді, Некрасовты, Чеховты, Островскийді т.б. асқан сөз зергерлерін өзді-өзіне ғана тəн қасиет-қадірімен түгел жеткіздік деп айта аламыз ба? Жоқ, айта алмаймыз. Оларды қаншама талантты тəржімашы, тамаша жазушыларымыз аударғанмен, халқымыздың рухани қазынасына айнала аларлықтай, үлкен бір кезеңдік құбылыс деп танырлықтай дүниені əзір жасай алғанымыз жоқ. Өйткені ғылым мен творчествоны қанаттастыра қатар өрбітіп, ізденетін аудармашы аз. Кəнігіліктен гөрі, кəсіпқұмарлық басым түсіп жатады.

Орыстың сөйлеу тілінде адам пайымына, парасатына қатты əсер ететін экспрессия мейлінше мол. Мұны орыс жазушылары шығармаларынан да байқауға болады. Осыған лайықты эквивалентті аударма тілінен де іздеу қажет. Қуану, ренжу, қамығу, қайғыру, шаттану, шалықтау, мақтау, мадақтау, кемсіту, келеке ету, мұңаю, мүлəйімсу, қулану, қуару, күлу, күңірену, алдау, арбау, айналу, аймалау, қарғау, қалжыңдау, қағыту, ұрсу, ұру, жылау, жырлау, жалбарыну, жарамсақтану т.б. толып жатқан шегі, шеті жоқ халық тілінің адамның психологиялық көңіл-күйін білдірер стильдік, экспрессиялық мүмкіндіктерін жете меңгермей тұрып, түпнұсқаға лайықты балама табу оңайға соқпайды. Тілдегі осындай эмоционалдық экспрессивті белгіні жасайтын грамматикалық құралдарды тілшілер көптен салыстыра зерттеп келеді. Ал аудармашылар жағы бұған əзір көңіл аудармауда.

Ағылшындар мен скандинавтықгар ұрыс-керіс сөздеріне шорқақ. Бұл жағынан итальяндықгар мен

348

орыстар көсіліңкірейді. Біздің қазақ та шабыттанып алса, біраз жерге барады. Мəселен, орыстарда «дурак» деген бір ғана сөзді, қалайша түрлендіріп қолдануға болатынын қараңыз. Мамандар «Вы (ты) дура (дурак)» дегенге қоса, мұның «Дура ты такая!», «Эх, дура ты, дура», «Дуреха ты, право, дуреха», «И дурища же ты!» «Балда ты, бал-да» т.б. тəрізді түрлерін көрсетеді. Осының əрқайсысы-ның стильдік-эмоционалды астары əр алуан. Біздің қазақ тілі қанша бай дегенмен, осындағы стильдік-экспрессив-тік айшықтарды беруге келгенде аудармашылар балама таппай қиналып жатады. Кедергілердің бірі осы деп отырғанымыз сондықтан. Бір ғана «ақымақ» деген сөзді орысша осыншама түрлендіріп беруге болады екен. Аудармашыға осыншама мол мүмкіндікті түпнұсқаға дөп келетіндей етіп, бірін ғана таңдап алу оңайға түспейді. Соңдықтан кейде амалсыз плеоназмдерге (басы артық сөздерге) баруға тура келеді. Оқырманға керегі тек жекелеген тіл ньюанстары емес, көркем шығарманың тұтастығы екенін түсінеміз. Сөйтсе де сол тұтастықтың көркемдік мазмұнын қамтамасыз ететіносындай тілдік элементтер екенін ұмытпаған жөн.

Орыс тілінде ой мен сөзді үстемелеп күшейте түсетін жəне сөйленіс арасындағы үзілісті жалғастырып тұратын «Он-то знает», «Да уж, не говорите!», «знаете», «понимаете», «так сказать» дегендер жалпы жол-жөнекей қыстырмаланған, əдеби тілге жатпайтын, керексіз басы артық сөздер болып есептелінеді. Əйтсе де бұлар кейіп-кер бейнесін жасауда табиғилықты танытатын қажетті бөліктер. Мұндайлар көркем шығармада қаптап қатар түзейді. Жазушының шығарманың стильдік ерекшелігін білдіруде бұлардың да мəні айрықша. Өйткені бұлар қарапайым халық тілінен жалғасқан табиғи қазына.

349

Аудармашы жазушының жанашыры болғандықтан, ең алдымен орыс тілінің осындай фактілерін жіті қадағалап ескеріп отыруға тиіс. Мұндайлардың ана тілде баламасы жоқ деп аттап өтуге болмайды. Ондай фактілер болған. Күні бүгінге дейін кездесіп те қалады. Бұған қиянат жасағаның түпнұсқаға, авторға, оқырманға жəне өзіңе-өзің қиянат жасағаның.

Аударма ғылымының теориялық мəселелерімен шұғылданған зерттеуші, енді ең алдымен мұны лин-гвистикалық тұрғыда (əрине, ғылымның өзге: əдебиет, тарих, психология т.т. салаларымен байланыстыра отырып) қарастырып, аударма тəжірибесінде жинақ-талған деректерді саралап, талдайды, түсіндіреді, түйіндеп қорытынды жасайды. Осының бəрі аударма практикасы үшін ғылыми негіз болуы мүмкін. Шешуші рөл атқаратын қашанда контекст. Əрбір жеке жағдайды творчестволық санамен саралай білу кажет. Əсіресе, көркем аудармада теориялық ізденіс пен практикалық істің аражігін айырып тану өте керек-ақ.

Ал қазақ аударма ғылымы мен практикасы ғылыми тұрғыда түгел жинақталып, түбегейлі сараланып бітті ме деген сауалға оң жауап бере қою қиын. Бірен-саран əрекеттер болғанмен, осынау көл-көсір дүниенің ауқымын анықтап, онда бой көрсеткен тамаша тəжірибелер мен ұтымды да ұрымтал əдіс-тəсілдердің ғылыми бағасы əлі күнге берілмей отыр.

Мұның негізгі себебі неде? Бар мəселе маман жетіспеушілігіне барып тіреледі. Əлеуметтік өміріміздің салтанат құруына мейлінше мол үлес қосып келе жатқан бұл игілікті іспен жоспарлы түрде айналысатын маман кадрлар ешқашанда арнайы дайындалған емес. Аудармамен айналысатындардың да көбі өз бетінше іздене жүріп тəжірибе жинақтаған энтузиастар. Оның

ғылыми проблемасымен айналысатындардың да көпшілігі осы проблеманы өмірлік қалауы етіп, өзінше əрекеттеніп жүрген бірен-саран əуесқойлар. Мұндай маңызды мəселені жалпыхалықтық деңгейге көтеріп, мемлекеттік тұрғыда шешпесе болмайды. Міне, сондықтан жуырда үкіметіміздің қамқорлығының арқасында аударма процесіне иелік жасайтын аудармашылар орталығының ашылуы көңіл қуантады.

Терминдер жəне олардың аудармалары. Алматы: Ғылым, 1990. – 129-141-бб.

351

М.ƏУЕЗОВ ШЫҒАРМАЛАРЫНДАҒЫ ПЕРИФРАЗДАР

Перифраз – сөздердің бейнелі мағынада қолдану тəсіліне жататын көркем троптың бір түрі. Негізінде сөздерді перифраздық ыңғайда қолдану – бір нəрсенің, я құбылыстың атауын, оның өзіне тəн белгілеріне сүйене отырып, басқа астарлы мағынада суреттеу. Басқаша айтқанда, күнделікті тұрмыс қажеттіліктерінен туындайтын жаңа ұғымдарға байланысты өмір шындықтарын, құбылыстың кейбір ерекше реңктерін айту тəсілі. Перифраз жалпы көркем шығармаларда сөздерге я сөз тіркестеріне бейнелілік сипат беру процесіне ғана емес, сол сияқты газет, журнал беттерінде де, техникалық жəне экономикалық əдебиеттерде де кеңінен қолданылады.

Жалпы алғанда, перифраз фразеологияның ерекше салаларының қатарына жатады. Себебі перифразда сөздерді бір-бірімен тіркестірудің өзіндік ерекшеліктері бар.

Сонда перифраз дегеніміз – затқа, құбылысқа, процеске суреттемелі түрде ат қою болып шығады. Перифраз – лингвистикалық единица. Біріншіден, ол міндетті түрде тұрақты сөз тіркесінен жасалады, екіншіден, оның семантикасы келтірінді (коннотативті)мағынада жұмсалады. Сөзді перифрастикалық мағынада қолданғанда, заттың тек жеке бір айрықша белгісі ғана алынады да, басқалары ескерілмейді. Үшіншіден, тілде бұрыннан қолданылып келе жатқан узуалды (тұрақтанған) перифраздар бар да, көркем шығармаға тəн жеке авторлық еркін (окказионалдық) перифраз бар. Алғашқысын жалпы тілдік, соңғысын стильдік құбылысқа жатқызамыз. Перифраздың өзіне тəн бір

352

ерекшелігі – тура мағынадағы сөздердің тіркесі арқылы екінші бір жаңа ұғымды суреттеу. Бұл жағынан ол басқа көркемдеу, бейнелеу тəсілдерімен – метафора, метонимия, синекдоха, табу т.б. мағына жағынан ұштасып жатады. Айталық, бір заттың екінші бір затпен өзара функциялық ұқсастығы да перифраздық сөзге мəн беруге негіз бола алады. Сондай-ақ, перифраз тура мағынадағы бір сөзбен я белгілі бір сөз тіркесімен берілетін ұғымды бірнеше сөздер арқылы сипаттап суреттейді. Мысалы, бидай, мақта, жол деген ұғымды ақындар былайша перифраздаған.

Қырманда қызыл алтын, қызыл маржан,Жайнайды жаратылыс берген сыйдай (С. С.).

Ағылып паравоздар бірде тынбай,Тасыған алтын астық, көмір мұнай...Тау, тасты көктеп жаңа жолдарЖерімнің бейне күре тамырындай (Ж. М.).

Қарағай, қайың, тал, терек,Тамылжыған ну алтын.Ақ мамықтай мақтасын,Ақықтайын ақ алтын (Ə.К.).«Қызыл алтын», «қызыл маржан», «алтын астық»

дегендер бидайдың перифраздық атауы болса, «ақ алтын» тіркесі – мақтаның, ал «күретамыр» – жолдың перифраздық атауы. Бұл тіркестер үнемі, жиі қолданудың арқасында құлаққа үйреншікті узуалды перифраздық қолданысқа айналып кеткен. Олардың жалпы мағынасы контексте тұрғанда айқындала түседі.

Тіл байлығының бір көрінісі – оның синонимінде. Тіл-тілде синонимдер дара сөз де, тиянақты тіркес те болып келеді.

353

«Өскелең бай тілдің басты белгілерінің бірі – синонимді сөздер. Тіл-тілдің өсіп көркеюі үшін, бай əдеби тілі боп жетілуі үшін синонимика категориясының айрықша маңызы бар [1,78]. Сөздік құрамда тура мағынада қолданылатын сөздердің көптеген синоним-дері болады. Олар синонимдік сөздіктерде беріледі. «Бел-гілі бір ұғымды білдіретін мəндес сөздердің топтарын синонимдік қатар дейміз [1,79]. Синонимдердің ішінде негізгі номинативті мағынада қолданылатын түрлері мен сол мағынаны білдіру үшін синонимдік қатар құрып тұған екінші бір абстрактілі ауыс мағынадағы сөздерді де кездестіреміз. Əрине, олар əр уақытта кең қолданы-лады. Оның себебі тілде семантика жағынан бірдей жəне эмоционалды болуы мен əсері жағынан абсолютті тепе-тең екі сөздің болатындығы айқындалмаған. Ал енді ондай синонимдер бар болса, олар міндетті түрде не семантикалық, не стилистикалық дифференцияға ұшырайды. Сонымен, синоним сөздер – əр басқа ұғымды емес, бір ұғымды əртүрлі жақтан белгілейтін атаулар.

Сөздердің мағыналық жақтан дамуы, қосымша мəн, мағыналарға ие болуы синонимдік қатардың толығып, баюына əсер етеді. Осыдан барып көпмағыналы сөздер (полисемия) мен синонимдердің қарым-қатынасы өзара байланысы келіп туады.

Синоним сөздер мағыналық жақтан даму нəтижесінде жасалынады. Дəлірек айтсақ, ауыспалы мағынаның өзінің перифраздануы көбіне оның полисемиядан əбден бөлініп, саралануына – басқа бір лексикалық даралыққа, синонимге айналуына əкеліп соғады. Суреткердің əдемілікке, көркемділікке ұмтылу нəтижесі сөздерді, сөз тіркестерін бейнелеп, образдап, басқа бір атаумен, яғни перифразбен жеткізу тəсілін туғызады. Ал сөз қайталамаушылықты талап етуі осы образды

354

синонимдердің шығуына келіп соқтырады. Бұл жайында Н.Н. Иванова «Перифраз – синонимдік тəсіл» [2,124]десе, ал А.Т. Қоңыров кандидаттық диссертациясында перифразды «образды синонимдар» [3,45] деген. Қазақ тілі табиғатына осы соңғы пікір деп келетін сияқты. Бір ұғымды білдіретін мəндес сөздер, əрине синонимдер, ал ол жай сөзбен емес көркем, образды сөз тіркестерімен берілсе, əлбетте ол образды синоним болады. Н.Н. Ива-нова мен Т.Қ. Қоңыровтың сөзін растай келе Ə. Болған-баев та: «Синонимді қолданудың бір тəсілі – перифраз. Мұның мəнісі – жеке сөздің орнына оның түсінігін сипаттап беру. Алматы дегеннің орнына Қазақстанның астанасы, Күлəш деудің орнына – қазақтың бұлбұлы деп қолдануға болады [4,6] деген пікір айтқан.

Қазақ ақын, жазушыларының ішінде М. Əуезов, С. Мұқанов, С. Сейфуллин, І. Жансүгіров, С. Мəуленов секілді сөз зергерлері образды синонимдердің сан алуан үлгілерін жасап қолданған. Соның қайсыбір нұсқалары мыналар тектес:

«... Осылайша айналасы айықпаған сұр тұман, суық заман ішінде үлы жан дүниеден көшті. Мағаштың қырқын беріп болған күннің ертеңінде Абай қаза тапты. Ұлы кеуденің ыстық демі тоқталды. Шөл даланы жарып аққан дариядай, игілік өмір үзілді.Сонау бір шатпақ тасты тақыр, жалтыр биік басына жалғыз шыққан зəулім өскен алып шынар құлады. Өмірден Абай кетті (М. Əуезов).

Ұлы жазушы келтірген үзіндіде Абай деудің орнына «ұлы жан, ұлы кеуде, игілік өмір, алып шынар» тəрізді метафоралық перифраз тəсілімен кемеңгер ақынға тəн ерекше қасиеттерге ден қойғызып, көңіл аудартқан. Ал өлді деген жағымсыз қатты сөздің орнына «дүниеден көшті, қаза тапты, демі тоқталды, үзілді, құлады, кетті»

355

деген жұмсақ эвфемистік перифразбен алмастырып отырған.

М.Əуезов өз шығармаларында тек образды сино-нимдер, яғни образды перифраздарды ғана қолданбай, сонымен бірге метафоралық перифраздарды да кеңінен қолданған. Соның бір дəлелі мына мысал.Ғайша жайын сырттан сөз қылушы қызыл ауыздар

бар еді (М. Ə.). Осы келтірілген тіркестің лингвистикалық табиғатына

бойлай отырып, оның лексика-семантикалық мəніне үңіле түсіп, біз мұны метафоралық перифраздар деп атадық.

Метафора мен метонимия тəрізді синекдоха да көркем əдебиеттегі бейнелеу, көріктеу тəсілінің бірі. Олай болса, синекдоха да алдыңғылар сияқты перифразға жақын мəселенің бірі. М.Əуезов оны да өз шығармасында түрлендіріп қолданғаны байқалады.Құнанбай өз басы шешеден жалғыз, бəйбішенің

жалғызы. Қара шаңырақ иесі (М. Ə.).Кейін осы өсек еріккен қызыл ауыздың бірін кернеп

кеткен уақытта ... (М. Ə.).Алғашқы мысалдарда «қара шаңырақ» – үй деген

ұғымды білдіріп тұр. Мұндағы қара сын есімі үй сөзінің анықтауышы ретінде – үлкен деген мағынаны білдіріп, келтірінді деген кейіпті танытып тұр. Синекдоханың перифразға жақын тұратыны сондықтан.

Бұл – сөз қолдану тəсілдерін мейлінше меңгерген, қазақ сөзінің құдіретін ерекше сезінген жандардың ғана игілігі.

356

ҚОСЫМШАЛАР ТІЗБЕГІ

ақ алтын Қарағай, қайың, тал, терек, Тамылжыған ну алтын. Ақ мамықтай мақтаса, Ақықтайын ақ алтын (У. К.).

ақ ұлпа Əуенің тиірмені түнде жүпір, Тастады ақ ұлпаға жерді көміп (І. Ж.).

ақындардың Ортамызда отыр Сəкен –аққуы Ақындардың аққуы (С. Мəуленов).

ақ ордалар Ақ ордалар ойран боп, Ақ сүйектер сүрінген (І. Ж.).

ақ сиыр Ақ сиыр тұрып кетер, Қара сиыр жатып қалар (Жұмбақ).

ақ безер Кішкентай ақ безер, Жер дүниені кезер (Жұмбақ).

ақ сəлде Ақ сəлдесін шешкенде, Керуен – бұлттар көшкенде (М. Мақатаев).

ақ моншақ Ақ моншағын аспанда шашып алып, Нұр жамырап жөнелсе түнектерде (М. М.).

ақ мүсін Əлдилеп ақ төсінде, бермей тыным Ақ айдын ақ мүсінің тербейтұғын (М. М.).

357

ақ алмас Халықпыз ақ алмасты айға жонып, Құл қылып жауды талқандаған (А. Ж.).

ақ көрпе Ақ көрпеге орайды, Ақ қар байтақ даланы (С. О.).

ақ отау Тына қалып бұлбұл да жаға – талда, Қарайтұғын айдынға, ақ отауға (М. М.).

ақ сандық Ақ сандығым ашылды, Ішінен жібек шашылды (Жұмбақ).

ақ бикеш Ақ бикешті майға салып жесе, Жақсы болар еді (Диал. сөздік).

ақ күміс шашақ Ұшқындап сəні кеткен ағаштарға, Ақ күміс шашақ болып көрік бердің (С. С.).

ақ қанат Ажал жүрді қуып,періште Ақ қанат періштелер (С. Мəуленов).

ақ ару Төсінен шықты қай таудың, Ақ толқын ерке аруым (С. М.).

ақ сəлделі Ақ сəлделі қожаларқожа Зікір салып сұңқылдар, Өз тамағы тойған соң. Бейне жынды бұрқылдар (Жұмбақ).

ақиқаттың Ақиқаттың арбасы алысқа кетеді арбасы (Мақал).

358

ақтық демін Ақтық демін алғанша,алу Сарқылып күші қалғанша, Қорқаулармен алысқан Гастелло ер – арыстан (Н. Байғанин).

ақ қант Ақ қант аспандағы сонда жауып, Бал бұлақ таудан, тастан орғылаған (І. Ж.).

ақ сандық Ақ сандық əлі батқан жоқ (Ж. Аймау.).

ақ көйлек Əр жерден ақ көйлегі бір жарқ етіп, Жүгірген жалаң аяқ бала қайың (С. Мəуленов).

ақ марал Ақ марал, осы жолы жығылмай кет, Алтайдың душар болдың мергеніне (Айтыс).

ақ күміс Ұшқындап сəні кеткен ағаштарғашашақ Ақ күміс шашақ болып көрік бердің (С. С.).

ақ періште Бұрынғы өткен шойыр көрсе, «Ақ періште» дер еді (С. С.)

ақ мамық Ақ мамығым, ақ үлдірім, Неге мұнша сүйіндірдің (С. С.).

ажал айдау Біржан сал, ажал айдап өзің келдің, Іздеуге ойланып ем өткен жолы (Айтыс).

ажал жету Егер сенің қолыңда Ажалым жетсе, өлемін (Б. Ж.).

359

ажал бұзып Талайдың таудай күшін талқан қылып,өту Емі жоқ екпінді ажал бұзып өтті (Шəкəрім).

азар беру Азар берсең кісіге, Өзіңде азар көрерсің (Мың бір түн).

айбатты «Жұмбақтас» – бейне арыстан шөгіпжалбыр жал жатқан, Айбатты жалбыр жалын төгіп жатқан (С. С.).

айдынның Айдынның еркелері, білмей тұрмын,еркелері Етермін тағдырыңды кімге аманат ?! (М. Мақатаев).

адамның Əкесінің баласы – адамның дұспаны,баласы Адамның баласы – бауырың (Абай).

алпыс тісті Алпыс тісті айдаһар,айдаһар Еш қонса қадам баспайды (І. Ж.).

аспан Бұлттарын айдап бұрқырап,сөйлеу Күркіреп аспан сөйледі (С. Мəуленов).

ауқатты үй Бір кездегі ауқатты үйлердің қора – мүлік қиқайып-сиқайып қалыпты (Ж. А.).

аппақ төсек Жердің аппақ төсегі Жаңа жауған жатыр қар (С. С.).

360

аппақ сүт Құйылып гүлдерге Айдан саулап аппақ сүт (С. Мəуленов).

алтын сағат Келеді алтын сағат көтеріліп, Бастауға кең əлемнің жұмыс күнін (С. М.).ақ жамылу Ақ қар жапты даланы, Ақ жамылды айнала. Отырып кім қалады. Тоңатұғын қай бала (Қаз. əндері).

аппақ таза Керуенін тартыпты батыс жаққа,түйелері Кер тырналар – аппақ таза түйелері (М.Мақатаев).

аспанның Аспанның лағыл маржаны,лағыл маржаны Мұхитқа батып барады (М. Мақатаев).

ауыр кілем Сатайын десем ауыр кілем, Сатпайын десем тəуір кілем (М. М.).

аспанның Жымқырып қиып алып шықса кене,нажағайлы-ау Аспанның ол бір түрлі нажағайлы-ау (Жұмбақ).

əңгіменің Аталық əңгіменің жібін үзбей,жібі Əйтпесе тыңдаушымыз кетер жеріп (І. Ж.).

əуенің Əуенің тиірмені түнде жүріп,тиірмені Тастады ақ ұлпаға жерді көміп (І. Ж.).

Табиғаттың Табиғаттың бал бөбегі,бал бөбек Ойнап көктің бұлтын ашып,

361

Боз ат мінген таң келеді Ала тозаң бұрқырап (С. Мəуленов).

бас ием Жүректе жара, баста мұң, Түнерді тұнық аспаным. Қайран да менің бас ием Солардың кімге тастандық? (М. М.).

бал шарабы Басқа шығып бал шарабы көктемнің,көктемнің Балбыратып, мазамызды кетірді (М. М.).

бауырымның Киевім менің туысқанбесігі Бауырымның бесігі (Н. Байғ.).

бостандықтың Вальпарайсо ілесіп бара жатыр,құрбаны Бостандықтың құрбаны – еліктермен (Н. Байғ.).

бөз жамылу Кезінде жасың, көңілінде ащы сөзіңді, Есітпей, көрмей, жамылсам екен бөзімді (М. Мақатаев).

ғашықтық Бітпейді ішімдежарасы Ғашықтық жарасы (Абай).

дариясы Дариясы өмірдің шайқалмайды,өмірдің Дəрмені жоқ бір пенде жылағанға (М. Мақатаев).

даланың жат Қалай енді тебіренбей басыламын,ұрпағы Кетті тастап даланың жат ұрпағы (С.Мəуленов).

362

даналықтың Даналықтың нұрлы шамы сөнді ғой нұрлы шамы (С. М.).

дəрігердің ... Қаз-қатар дəрігердің шипасы тұр,шипасы Ішпепті. Қаз-қалпында менсінбейді (М. Мақ.).

дəулет Дəулет құсы қонды басыңа,құсы Қыдыр келді қасыңа. Бақ үйінде түнедің Алыстан тоят тіледің (Б. Ж.).

демі үзілу Үйірінен адасқан тентек едің, Тентегім-ай, үзілді ерте демің (М. М.).

демі біту Батар күнмен соңғы демі бітті, көзі жұмылды (Ж. А.).

өлшеулі Өлшеулі демі біткендедемі біту Ажалдың оғы жеткенде, Бадана көзді берік сауыт Тең болар оның панасы – Жалаңқат киген шекпенге (Б. Ж.).

достық ... Аңырамын иесіз жағалауда,кемесі Айырылып достық кемесінен (Б. Ж.).

домбыраның Баламды бірте-бірте ала берді,иесі Қала ма домбырамның иесі жоқ (Қ.Ə.).

дуасы жоқ Ақылы жоқ басқаауыз Адырайған көз бітеді.

363

Дуасы жоқ ауызға Сылдырлаған сөз бітеді (Мақал).

екі Көрсе көзің алар тыныс,сəулем Екі сəулем ерке еді (С. С.).

екі кербез Екі кербез қатар түзеп, Келді елдің шетіне (С. С.).

екі сұлу Күміс суды жұмсақ сызып, Екі сұлу сыланды (С. С.).

екі шек Өлсемде «Көк кептерге» бір соғайын, Құр тақтай екі шекті əпер бері! (Б. Ж.).

екі ант Екі антқа жаны ашысын кім елжіреп, Беттеріне түкірді бəрі де кеп (Шəкəрім).

елуді Ерттеп мініп елуді,ерттеп міну Жүзге тартып жөнелдім (С. Мəуленов).

елдің Елдің баласы бола алмаған, ағасы дабаласы бола алмайды (Мақал).

еңбек Қыздырып еңбек дүкенін,дүкені Желпілдетіп жер бетін (Ж. Ж.).

ерінген бал Дер едің ерінген бал бар мінезі,мінезі Жылы жел ескен жазғы тəтті сөзі (Ж. Ж.)

ескіліктің Еңсесі кеткен еңкейіп,еңсесі еңкею Ескілік енді елер ме (Қ. Аман).

364

жаздың Күздің желі ұшырған,желегі Жаздың жасыл желегі (С. Мəуленов).

жасыл Сусылдап жасыл ала жібек қанат,қанат Шырқайды жазғы өмірдің күйін күйлеп (С. С.).

жасыл Ақ көйлекті,желек Сұлу текті, Жасыл шашақ желекті (С. С.).

жас ару Өзінің жасыл желек жас аруын Оқжетпес күзетеді бағып сырттан (С. Мəуленов).

жанына Жеті атаңды өлтірген,қаза келтіру Жанына қаза келтірген (Ер Қосай).

жасыл Жасыл көрпе жердегі,көрпе Майда жібек желжегі (С. С.).

жасыл Көктем даланы құндақтағанкөйлек Жасыл көйлектерімен (С. Мəуленов).

жасыл Шашағын жасыл тал жайып,шашақ Құрақтар төмен иілген (С. Мəуленов).

жаман Шектері отырған жамау, жамантұмақ тұмақтылар сəлем берісті (Ж. Аймау.).

жан Назды дауыстар дірілдейді,пернесі Жан пернесін басып ылғи (С. Мəуленов).

жас ару Жұтқанда жас аруды кəрі теңіз, Кеудеге бұлтын жиып күз жылаған (С. Мəуленов).

365

жан сарайы Жан сарайының тереңінде жатқан кім көрінгенге айтыла бермейтін небір құпия сырларын ақтара салғысы келді. (С. О.).

жасылы Жауыны жауып, жасылыжарқылдау Жарқылдайды – жаз кепті (І. Ж.).

жалбыр ...Арғымақ тай жалбыр жалын сілкініп,жал Көл бетінен көшеді жай жылысып (С. О.).

жасыл Жамылып жасыл барқыт асыл құндыз.барқыт асыл Түрленген тоты құстай тау көркем құндыз (І. Ж.).

жаздың Жаздың демі,демі Дерттің емі, Ыстық лебі тиген соң (С. С.).

жалғанның Мият тұтып, мұң шағып, жалыну ма?жарығы Пана таппай жалғанның жарығында (М. Мақатаев).

жаздың Жамылып жаздың мақпалын,мақпалы Төсеніп қыстың ақ қарын, Білмеппін күннің батқанын, Білмеппін таңның атқанын (М. М.).

жасыл Жазира, жасыл кілем, өрнектеген,кілем Туған жерге, дариға, жер жетпеген (М. М.).

жер еркесі Жетісу – сері жанды жер еркесі (М. М.).

366

жетім ету Дүниеде барлық баланы Жетім етпек болады (Қ. Аман.).

жер жүзінің Жамбыл келді алыстан,кіндігі Жер жүзінің кіндігі (Ж. Ж.).

жер шырағы Мавзолейдің тасына Жер жүзінің шырағы Кремль де қасында (Ж. Ж.).

жердің Жердің аппақ төсегі –аппақ төсегі Жаңа жауған жатыр қар. (С. Мəуленов).

жердің Ұшан теңіз,тəні Жердің семіз Тəні болып иген соң (С. С.).

жібекке Сұлудай толып бұралған.жасыл Жібекке жасыл оранған (С. С.).

жібек Нəзік жан дүниеге ғажайып,киіну Атлас жібек киінген (С. С.).

жүрегі Олардың бетіне қараған соң,орнығу Жүрегі орнығайын деді ... (С. С.).

жылдың Жылдың көркі кеткенінжастығы Жастығы жылдың өткеннің Білдіріп қайтты тырна да, Қоштасып шырқап тізіліп (С. С.).

жыр бабасы Қарағай шанақ, қаз мойын, Домбыра алған Шөжеден.

367

Шернияз, Бұқар, Сүйінбай, Жыр бабасы демеген (Жамбыл).

көк жібек Далаға жайып көк жібек, Өзінен-өзі мөлдіреп, Гүл болып желбіреп, Көктем сұлу келеді, Құшағын жайып елжіреп (С. Мəуленов)

көңілдің Көп болды еркін желмен асыр салыпкөк дөнені Көңілдің ұшпағалы көк дөнені (С. М.).

көк семсер Жарқ етіп аспанында көк семсері, Көктемнің басын шайып өтсе селі (С. Мəуленов).

көк торғын Жиырма тоғызы міне апрельдің Көк торғын жамылған қара жердің (І. Ж.).көктің Сөгілді бұлттың көбесі,кемесі Көрінді көктің кемесі (С. Мəуленов).

көк лақ Көк лағым көгенде тұрып семірген (жұмбақ).

көк құрақ Талма түс. Маздап тұр шуақ күн, Көркін-ай көк, жасыл құрақтың (М. Мақатаев).

көзі ағару Ит қалмақ көзің ағарды, Ақымақтықпен келгенін Ажалыңның келгенін (Қыз Жібек).

368

Немереңді танымай, Көзің неден ағарды? (Алпамыс).

көрпелерін ... Қарасаңыз мінеки, əлдилеуде,жаңарту Əлсін-əлі жаңартып көрпелерін (М. Мақатаев).

көкірекке Жауған оқтың жарып өтіп дауылын,гүл егу Көзді ашып, көкірекке гүл ектік (М. Х.).

көк кесе Төңкерілген көк кесе, Теңіздің тұнық кезінде (С. Мəуленов).

көк күмбез Көк күмбездің астында көк масаты,көк масаты Сəулемен алтындаған сары белім (С. Т.).

көз жұму Жиырма жеті жасында, Əбдірахман көз жұмды (Абай).

көріне кіру Соның да тілін алмадың, Сабадың, сөктің, қарғадың Көріне қашан кіргенше (Шəкəрім).

көк жібек Көкшеге жаз көк жібек жапқандайын (І. Ж.).

көлдің иесі Беу дүние-ай, аққулар оралғанда Айдын көлдің иесі жол алғанда (М. Мақатаев).

көзі мерген Шешеннің сөзі мерген Шебердің көзі мерген (Мақал).

369

киініп Киініп ағаштары да жасыл тонынжасыл тонын Жоғалған жер жүзінен қысқы көрік (Мақал).

күздің Жапты талай жапырақтар,жасы Жамды жасы талай күздің (С. Мəуленов).

қайыңдардың Желмен ұшып қайыңдардың көйлегі,көйлегі Күркіреген күн мен аспан сөйледі (С. Мəуленов).

қазақтың Атын былға, аман-сау жүрсіңбе сен,кемпірі Қазақтың қасиетті кемпірінің?! (С. Мəуленов).

қара Қара көзіңнен қара моншақтар төгілген,моншақтар Қалған тұқыммын қара моншақтан себілген (М. Мақатаев).

қара Жылжиды ерен жүйрік қара арғымақ,арғымақ Мойыны жануардың бунақ-бунақ, Айылын екі жерден мықтап тартып, Кетеді қамшы бассаң зулап-зулап (Жұмбақ).

қара Қара күшігім қабаған,күшігім Артына киіз жамаған (Жұмбақ).

қара сиыр Қара сиырым қарап тұр, Қызыл сиырым жалап тұр (Жұмбақ).

барқыт шапан Көктің барқыт шапанын түн жапқанда (С. Мəуленов).

370

қан жамылу Қазақтың қан жылап жатқаны мынау (Ж. Айм.).

қаза келу Қаза келсе, малдыдан мал таймай ма? Ажал жетсе, батырдан жан таймай ма? (Шəкəрім).

қанаты Тоқта, тоқта жүз қатын,қырқылу Қырқылған шығар қанатым, Мұқалған шығар болатым? (Б. Ж.)

қара айғыр Қара айғыр, қара алып, жүйткиді, Жануар күшіне сенеді (С. С.).

қара шаңырақ Қара шаңырақ иесі (М. Ə.).

қызыл алтын, Қырманда қызыл алтын, қызыл маржан,маржан Жайнайды жаратылыс берген сондай (С. С.).

қыстың Көктемнің желі жұлқынып,көйлегі Жыртылып қыстың көйлегі Бұлттарын айдап бұрқырап Күркіреп аспан сөйледі (С. Мəуленов).

қызықтың Қызықтың айдыны құлаш ұрап,айдыны Армансыз қаздай қалқып қудай жүзген (І. Ж.).

қызыл ауыз Ғайша жайын сырттан сөз қылушы Қызыл ауыздар бар, еді (М. Ə.).

қызығы Көзге де, ауызға да қызығы жоқ,үзілді Қызығы үзілген бос жүргенше (Абай).

371

қымбат Кезінде өзі ашылып-жабылады, нəрсе Мағынасы қымбат нəрсе, арзан емес (Жұмбақ).

қос əйнек Қос əйнек, шыны да емес, темір де Бұзылса оны адам емес (Жұмбақ).

қос жанар Қос жанары қараса от шашады, Тəкаппарлық тұлап тұр пішінінде (Жұмбақ).

құдай құлы Бар еді сол кісінің бір жақсы ұлы, Қаза жетіп өліпті сол бір жылы, Жесір қалған келінін Қодар алып, Қылмайтын істі қылған құдай құлы (Шəкəрім).

құла тай Құла тайын құздардан қарғылатқан (М. Мақатаев).

мерт болу Орманда түн ішінде жол білмесең, Мерт болмай өту қиын аман-есен (С. С.).

марқұм болу Əкей болса марқұм болып кетті (Ж. А.).

малдың Жылқы – малдың патшасы,патшасы Түйе – малдың қасқасы (Мақал).

малшының Торады маңдықонағы Малшының шақырылмаған қонағы (М. Мақатаев).

372

мерт болу Дұспанға мені мерт қылма, Өзегімді дерт қылма (С. М.).

мөлдір Жалын мен су барып-барып басылсын,моншақ Мөлдір моншақ жағаға кеп шашылсын (С. М.).

мөлдір Шаш мөлдір моншақтарды,моншақ Тарт кемпір, қосақтарды (С. Мəуленов).

пара ыдысы Ыдысысың параның Қотара құйса толмайтын (Б. Ж.).

піскен Піскен түйнек менде бар,түйнек Алтын түйнек сенде бар (Б. Ж.).

отарба Қалтырады отарба, Болды безек дөңгелек (І. Ж.).

отаға Ақ таяғын артына қыстырып, сиыр Байбол отағасы да көрінбейді (Ж. А.).

отарба Түстім келіп метроға Домбырамды өңгеріп, Жөнелді алып отарба, Жұлдызы жанған дем беріп (Ж. Ж.).

отаға Мен емес ертегінің қариясы, Мен емес, үй ішінен үні шықпас, Отырған от басынды отағасы (А. Л.).

отымның Жұмабай деген бала тұла бойы алды тұңғышым еді, – дейді ол

373

сырласып отырып, – отымның алды; суымның тұнығы еді (С. М.)

отымның Тарт қолыңды! Берекетін алма басы отымның басының! (Ə. Н.).

отаға Отағасы, бұл қай ауылдың қойы (Ж.А.).

отарба Жарылды, өкіріп, отарба Қанды жаққа əкетті (М. Ж.).

ой сарайы Алтайдың Қайсар ойын отыр сезініп, Ол-дағы ой сарайын тартты (С. М.).

өлеңнің Қазақтың тарлан жорғасыордасы Өлеңнің көркем ордасы. Ойдың терең арнасы, Жырдың асыл қазынасы (Н. Ахмет).

өлімнің . . . Келіп ең, жауым, маршпенсазын шертесің Өлімнің сазын шертерсің (М. Мақатаев).

өлім егу Суырып қанмен даланы, Өлім екпек болады (Қ. Аман).

өмірдің Ей, өмірдің даңғаза қуанышы,қуанышы Түсінерсің бір кезде, сендіремін (М. Мақатаев).

өмірдің Баданадай көздердің бақырайып,қонағы Ей, өмірдің қонағы, не білесің? (М. Мақатаев).

374

өмірдің Аттай жүріп өмірдің баспалдағын,баспалдағы Бірі менмін қайғыдан қашқан жанның (М. Мақатаев).

сары алтын Қызыл арай сары алтын шатырына Күннің кешке кіргенін көрді көзім (Абай).

сəби Қайғысыз мəңгі сəби періштелер,періште Мəңгілік жайын тастап жерді құштың (С. С.).

сөздің Өлең – сөздің патшасы, сөз сарасы,патшасы Қиыннан қиыстырып ер данасы, Тілге жеңіл, жүрекке жылы тиіп, Теп-тегіс жұмыр келсін айналасы (Абай).

сөздің Тілдің майын ағызып,балы Сөздің балын тамызып, Қос шешендер сөйледі.

сөз жету Көз жетпеген жерге, сөз жетеді (Мақал).

сөздің майы Білімдіден аяман сөздің майын (Абай).

сүйек ағару Сүйегім бір ағармай келе жатыр, Көрініп жеккөрінішті ауылдасқа (Айтыс).

сұлу зат Жібектей күймен толғап аяладың, Көк шыбық, құралай көз сұлу затты (М. Мақатаев).

375

сырлы шек Пай, пай, пай неткен өлең гүрілдеген Безілдеп сырлы шектер дірілдеген (С. Мəуленов).

тарлан Қазақтың тарлан жорғасыжорға Өлеңнің көркем ордасы ... (Жамбылға)

табиғат Табиғат бөбектері бір туысқан,бөбегі Қайғысын бір-бірінің ұғынысқан (С. Мəуленов).

тарихтың Тарихтың таңы атпастан ерте жасап,таңы Талайда қазақ түгіл көшірген тас (І.Ж.).

талаптың Талаптың мініп тұлпарын,тұлпарын міну Тас қияға өрледің (Абай).

темір Көрмей тұрып құсамын,сарай Темір көзді сарайды (Абай).

тез кету Көп жасамай тез кетіп, Көзімнің жасын ағыздың (Абай).

темір Темір айғыр,айғыр Алмас тіспен Жердің тізіп жыртысын (С. С.)

темір Темір бура жеккенібура Аузы жерді қапса, Аузы жерді тапса ... (І. Ж.).

тіл бас Тіл тас жарады,жару Тас жармаса, бас жарады (Мақал).

376

тіл көтеру Піл көтермегенде, Тіл көтереді (Мақал).

тіршіліктің ... Тіршіліктің перделерін ашады (С. С.)пердесі

түн Дағдылы қараңғы түн қырандары,қырандары Кептерді түнделетіп алып жүрді (С. С.).

түн Балауса бел, құба жон, бал құрақтан,еркесі Шəйі самал желпиді балбыратқан. Бала бұлақ беймаза түн еркесі, Құла тайын құздардан қарғылатып (М. Мақатаев).

түннің жалауы Айналып көлді батқан күн,жығылу Жығылды түннің жалауы (М. Мақатаев).

түн пердесін Ер өмір түн пердесін жамылғанда,жамылу Алып ми, мүмкін ауырлауда (М. Мақ.).

түйме тас Кішкене ғана түйме тас, Атан түйе тарта алмас (Жұмбақ).

түкті кілем Бір түкті кілем, Бір түксіз кілем (Жұмбақ).

тұрмыс Сұм өмір сенен кəусер ішем деп ем,тонын пішу Тұрмыс тонын өзімше пішем деп ем (С. М.).

толқынның Шұлғи тартқан сулығын ту асаудай,арғымағы Арындайды толқынның арғымағы (С. Мəуленов).

377

тоғыз белбеу Тоғыз белбеу, қос жібек,

төрт сирақ Қартқожаға да бір төрт сирақ табылды (Ж. Айм.).

шамшырақ Баладан кемдік көргенде,туу Жаңа туды шамшырақ (Б. Ж.).

шаһит Алты ағамның соңынанкебінін қию Шаһит кебінін киейін (Б. Ж.).

шаңқан қылаң Ақ сұлу əдемі үнді шаңқан қылаң, Жүзетін күміс көлде аққу сылаң (С. Мəуленов).

шашы тік Токионың нақ сондатұру Төбе шашы тік тұрды (Қ. Аман).

шыбын жан Хош, жаным деп қанат қақтыүзілу Үзілді наз шыбын жан (С. С.).

шын жүйрік Тіл жүйрік емес, Шын жүйрік (Мақал).

шынарынан Тау құлады шынарынан,тау құлау Айырылып шықты көздің шырағынан (Б. Ж.).

шырағы өшу Баласы ер жігіттің өле берсе, Шырағы жанып тұрған демде өшеді (Б. Ж.).

378

ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ƏДЕБИЕТТЕР

1. Федоров А.В. Основы общей теории перевода. М., 1968, стр. 15.

2. Белинский В.Г. Полное собрание сочинений. Т. І. М., 1953, стр. 130.

3. Гачечиладзе Г. Проблемы реалистического пере-вода. Автореф. докт. дисс. Тбилиси, 1961.

4. Чуковский К.И. Искусство перевода. Л., 1930.5. Чуковский К.И. Искусство перевода. М.–Л., 1936;

Высокое искусство. М., 1941; Высокое искусство. О принципах художественного перевода. М., 1964; Высокое искусство. М., 1968.

6. Чуковский К. Высокое искусство. М., 1968. С. 7.7. Алексеев М.П. Проблемы художественного пере-

вода. М., 1961.8. Федоров А.В. О художественном переводе. Л., 1941. 9. Введение в теорию перевода. М., 1953, 1958. 10. Основы общей теории перевода. М., 1968.11. Аристов Н.Б. Основы перевода. М., 1959.

«Мастерство перевода», 1959, 1962, 1963, 1963–1964, 1964–1965, 1966, 1967–1968, 1969, 1970, 1973.

12. Бұл жөнінде С. Талжановтың «Көркем аударма туралы» (1962) кітабы мен Ə. Сатыбалдиевтың «Рухани қазынасын» (1965); М. Əлімбаевтың «Өрнекті сөз – ортақ қазынасын» (1967); Қ. Сағындықовтың «Көсемнің асыл мұрасын» (1970); «Материалы регионального совещания по переводу...» (1960) жинағын қарауға болады.

13. Кундзич О. Переводческий блокнот. СПб.: Мастерство перевода. 1968. стр. 222.

14. Гачечиладзе Г. Проблемы реалистического перевода. Автореф. докт. дисс. Тбилиси, 1961.

379

15. Федоров А.В. Введение в теорию перевода. М., 1958, стр. 4.

16. Сатыбалдиев Ə. Рухани қазына. Алматы, 1965; Талжанов С. Көркем аударманың мəселелері. Алматы, 1962; Əлімбаев М. «Өрнекті сөз – ортақ қазына». Алматы, 1967.

17. Гачечиладзе Г.Р. Проблемы реалистического перевода. Автореф. докт. дисс. Тбилиси, 1961.

18. Реформатский А.А. Лингвистические вопросы перевода // Иностранные языки в школе. 1952. №6, стр. 22.

19. 1962 жылы Ленинградта басылған «Теория и практика перевода жинағында» / А.М. Финкельдің «Об автопереводе» деген мақаласын қараңыз.

20. Андреев В.Д. Некоторые вопросы перевода на русский яаык болгарской художественной литературы. В сб.: «Теория и критика перевода». Л., 1962.

21. Любимов Н.М. Заметки о художественяом переводе. В сб.: «Тетради переводчика», 1960, №3.

22. Смирнов А.А. Перевод. «Литературная энциклопедия». Т. VІІІ. М., 1934, стр. 527.

23. Федоров А.В. Введение в теорию перевода. М., 1953, стр. 113.

24. Ватюшков Ф.Д. Задачи художественных пере-водов. В кн.: «Принципы художественного перевода». Петроград, 1920, стр. 11.

25. Виноградов В.В. Основные понятия русской фразеологии как лингвистической дисциплины. «Труды юбилейной научной сессии ЛГУ». Секция филол. наук. 1946.

26. Архангельский В.Л. Устойчивые фразы в совре-менном русском языке. Ростов, 1964.

27. Амосова Н.Н. Основы английской фразеологии. 1964.

380

28. Ларин В.А. Очерки по фразеология // Уч. зап. ЛГУ. №198, Вып. 24. 1956.

29. Абакумов С.И. Устойчивые сочетания слов // Русский язык в школе. 1936, №1.

30. Телия В.К. Что такое фразеология? М., 1966.31. Балақаев М., Жанпейісов Е., Томанов М.,

Манасбаев Б. Қазақ тілінің стилистикасы. Алматы, 1966.32. Халық мұғалімі. 1946, №1–2.33. Буслаев Ф. Исторические очерки народной

словесности и искусства. Т. І–ІІ. СПб., стр. 131.34. Срезневский И.И. Замечания об образовании слов

из выражений // Изв. ОРЯС. 1873, Т. X, стр. 68.35. Фортунатов Ф. Ф. Сравнительное языкознание. –

Избранные труды. Т. І. М., 1956, стр. 173–174.36. Шахматов А.А. Синтаксис русского языка. Л.,

1941.37. Потебня А.А. Из лекции по теории словесностя.

Басня. Пословица. Поговорка. Харьков, 1894, стр. 103.38. Балли Ш. Общая лингвистика и вопросы

французского языка. М., 1955, стр. 29.39. Современный русский литературный язык (Про-

граммы задания для заочных пединститутов). Вып. 24. 1933, стр. 12–16).

40. Русский язык в советской школе. 1929. – 6. 54 41. Булаховский Л.А. Введение в языкознание. Ч. ІІ.

М., 1954.42. Булаховский Л.А. Введение в языкознание. Ч. 11.

М., 1954.43. Абакумов С.И. Устойчивые сочетания слов //

Русский язык в школе. 1936, №1.44. ІІоливанов Е.Д. О фометических признаках

социально-групповых диалектов и, в частности,

381

русского стандартного языка. В кн.: «За марксистское языкознание». М., 1931. стр. 119.

45. Виноградов В.В. Основные понятия русской фразеологии... // Труды ЛГУ. 1946.

46. Кеңесбаев І., Мұсабаев Ғ. Қазіргі қазақ тілі (лексика, фонетика). Алматы, 1962.

47. Аханов К. Тіл біліміне кіріспе. Алматы, 1965.48. Виноградов В.В. Основные понятия русской

фразеологии как лингвистической дисциплины // Труды юбилейной научной сессии ЛГУ. 1946; Об основных типах фразеологических единиц в русском языке. В сб.: «Академик А.А. Шахматов». М.–Л., 1946; Основные типы фразеологических единиц в русском языке // Русский язык. 4, М., 1947.

49. Виноградов В.В. Об основных типах фразеологических единиц в русском языке. В сб.: «Академик А.А. Шахматов». М.–Л., 1947, стр. 361.

50. Узбек халық мақаллари. Ташкент, 1958, 7-6.51. Татар халық мəкалəлəрə. І том. Қазан, 1959, 9-б.52. Азербайджанские пословицы и поговорки. Баку,

1950, стр. 5.53. Владимирова Н.В. Некоторые вопросы художес-

твенного перевода с русского на узбекский язык. Ташкент, 1957.

54. Габраев Н. П. Русские фразеологические единицы и их соответствия в осетинском языке. Автореф. канд. дисс. Тбилиси, 1956.

55. Пашаева М.И. Принципы отбора и перевода русских фразеологических единиц в русско-азербай-джанских словарях. Автореф. канд. дисс. Баку, 1964.

56. Тайрбеков Б. Г. О принципах перевода пословиц и поговорок // Ученые записки азерб. гос. ун-та им. С.М. Кирова». Язык и лит. Баку, 1964, №3.

382

57. Кудрат Мусаев. Стилистические вопросы художественного перевода с английского на узбекский язык (традицион, числительные и фразеологизмы). Ташкент, 1967.

58. Кузнецова Н.Н. К вопросу о передаче националь-но-специфических элементов языка подлинника // Уч. записки (1-го Ленинград. пед. ин-т. иностр. языков). Новая серия. Вып. І, 1954; 3. Б. Мухамедова. Рассказы А.П. Чехова в переводе на туркменский язык // Изв. АН Туркм. ССР. 1951, №3.

59. Салямов Г. Лексико-фразеологические вопросы художественного перевода. Автореф, канд. дисс. Таш-кент, 1964.

60. Абдуллаева Л. Некоторые стилистические вопросы перевода с русского на узбекский язык (На материале трилогии А. Толстого «Хождение по мукам»). Автореф. канд. дисс. Самарканд, 1964.

61. Азимов Д.А. Основные принципы перевода с русского на азербайджанский язык. Баку, 1954.

62. Джаксыбаев А. Некоторые вопросы языка; и стиля в художественном переводе с русского на каракалпакский язык. Автореф. канд. дисс. Ташкент, 1963.

63. Федоров А.В. Введение теорию перевода. М., 1953; 1958; Основый общей теорий перевода. М., 1968.

64. Кеңесбаев І.К. Қазақтың қалыптанған тиянақты сөз топтары. Алматы, 1944; Қазақ тілінің идиомдары мен фразалары туралы // Халық мұғалімі, 1946, №1, 2, 3, 4.

65. Қаратаев М.Қ. «Тынық Донның» қазақшаға аударылуы жəне көркем аударманың кейбір мəселелері. Алматы, 1960.

66. Балақаев М.Б. Қазақ тілі мəдениетінің мəселе-лері. Алматы, 1966; Балақаев М.В., Жанпейісов Е.,

383

Томанов М., Манасбаев Б. Қазақ тілінің стилистикасы. Алматы, 1966.

67. Талжанов С. Көркем аударма туралы. Алматы,. 1962; Сатыбалдиев Ə. Рухани қазына. Алматы, 1965.

68. Джангалин М.О. Об основных принципах перевода с русского на казахский язык («Доклады от Казахстана» кітабында). Алма-Ата, 1958; Сагындыков К.К вопросу перевода на казахский язык идиом, крылатых слов, пословиц и поговорок, встречающихся в произведениях В.И. Ленина («Доклады от Казахстана»).

69. Сытдыков А. О путях обеспечения доступности перевода учебной литературы.

70. Балақаев М., Жанпейісов Е., Томанов М., Манасбаев Б. Қазақ тілінің стилистикасы. Алматы, 1966.

71. Материалы регионального совещания по переводу литературы с русского на языки народов Средней Азии, Казахстана и Азербайджана. Алма-Ата, 1960, стр. 9-50.

72. Сагындыков К. Перевод на казахский язык идиом, крылатых слов, пословиц и поговорок, встречающихся в произведениях В.И. Ленина. В сб.: «Материалы регио-нального совещания по переводу литературы с русского языка на языки народов Средней Азии, Казахстана и Азербайджана». Алма-Ата, 1960, стр. 161–178.

73. Əлімбаев М. Өрнекті сөз – ортақ қазына. Алматы, 1967.

74. В.И. Ленин. Полн. собр. соч. Т. 25. 138.75. Қаратаев М. Туған əдебиет туралы ойлар.

Алматы, 1958, 327–357-бб. // Материалы региональ-ного совещания по переводу литературы с русского языка на языки народов Средней Азии, Казахстана н Азербайджана. Алма-Ата, 1960; Перевод «Тихого Дона»

384

на казахский язык и некоторые вопросы художественного перевода. Алма-Ата, 1960, стр. 100–127.

76. Əлімбаев М. Өрнекті сөз – ортақ казына. Алматы, 1967.

77. Рожанский А.Я. Идиомы и нх перевод // Ино-странные языки в школе». 1948. №3.

78. Кузнецова Н.Н. К вопросу о передаче националь-но-специфических элементов языка подлинника // Уч. Записки (1-й Ленинградский педаг. инст-т иностр. языков). Новая серия. Вып. І, 1954.

79. Федоров А.В. Основы общей теории перевода. М., 1968.

80. Амосова Н.Н. Основы английской фразеологии. Л., 1962.

81. Купин А.В. Английские идиомы. М., 1937. 82. Райхштейн А. О переводе устойчивых фраз. В

сб.: «Тетради переводчика». М., 1968; Теория и практика перевода с английского на русский. М., 1969.

83. Теория и практика перевода с английского языка на русский. М., 1969.

84. Пушкин А. С. Полное собрание сочинений. Т. XІІ. М., 1949, стр. 43–144.

85. Белинский В.Г. Полное собрание сочинений, Т. ІІ. М., 1953, стр. 429.

86. Бинович Л. О многозначности идиом // Иностран-ный язык в школе. 1952, №5, стр. 29.

87. Рецкер Я.И. О градации трудностей в курсе перевода на родной язык // Уч. записки военного института иностранных языков. 1948, №6, стр. 38.

88. Задача сопоставителъного анализа переводов (ТКП, 45).

89. Андреев В.Д. Некоторые вопросы перевода на русский язык болгарской художественной литературы (ТКП, 143).

385

90. Бархударов Л.С. Общелингвистическое значение теории перевода (ТКП, 13).

91. Горький М. Статьи о литературной технике. М., 1934, стр. 37.

92. Буслаев Ф.И. Русская народная поэзия. Т. І. М., 1961, стр. 124.

93. Ефимов А.И. О языке художественных произ-ведений. М., 1954, стр.193

94. Горький М. Əдебиет туралы. Алматы, 1954, 140 б.95. Сонда, 139-бет.96. Пушкин А.С. Сочинения. Т. V. 1956.97. Рудов В.Ф. Фразеология произведений М.Горько-

го // Уч. зап. Таганрог. Гос.пед. инс-та. 1957.98. Горький М. «Лев Толстой». – Соч., Т. ХV., стр. 27.

291.99. Горький М. О литературе. М., 1937. стр. 220.100. Бұл да сонда.101. Даль В. Пословицы русского народа. М., 1862.102. Виноградов В.В. Современный русский язык. М.,

1938.103. Горький М. Литературно-критические статьи. М.,

1937, стр. 346.104. Горький М. О литературе. М., 1953, стр. 329. 105. Сонда, 497-бет.106. Чуковский К. Искусство перевода. М., 1936, стр.

173–174.107. Айтбаев Ө. Аудармадағы фразеологиялық құбы-

лыс. Алматы: Ғылым, 1975. 227 б.108. Античные теории языка и стиля. – М.–Л.:

Соцэкгиз, 1936. с. 343.109. Аристотель. О стиле ораторской речи:/Об

авторском искустве. М.: Наука, 1958, с. 25.

386

110. Аристотель. Поэтика. М.: Наука. 1957. – С. 114.111. Арнольд И. В. Стилистика современного языка.

Л.: Просвещение, 1973. – с. 304.112. Аханов Қ. Тіл біліміне кіріспе. - Алматы: Мектеп,

1962. 496 бет.113. Аханов К. Тіл білімінің негіздері. 2-ші басылымы.

Алматы: Мектеп, 1978. 497 бет.114. Ахманова О.С. Основы компонентого анализа //

Учебное пособие под ред. Э.М. Медниковой. – М.: Изд-во Москва. ун-та, 1969. С. 98.

115. Ахметов Ə. Қазақ тілінің табу мен эвфемизмдері: канд. дисс. Алматы, 1977. – 231 б.

116. Ахметов З. Қазақ поэзиясының тілі. Алматы: Мектеп, 1970. – 208 б.

117. Ахметов З. О языке казахской поэзии. Алматы: Мектеп, 1970. 208 б.

118. Ахметов З. Өлең сөздің теориясы. Алматы: Мектеп, 1973. 212 б.

119. Ахметжанова З.К. Сопоставительное исследова-ние лексики тюрских (казахского, киргизского, узбекского) и русского языков (универбы и перифразы): Автореф. дисс. канд. филол. наук. Алма-Ата, 1981. с. 24.

120. Бабкин А. М. Русская фразеология ее развитие и источники. Алматы: Наука, 1970. с. 264.

121. Бакина М. А., Некрасова Е. А. Перифрастические и фразеологические сочетания в творчестве пролетарских поэтов (Эволюция поэтической речи XIX – XX вв.) – М.: Наука, 1986. С.19.

122. Бережан С.Г. Семантическая эквивалентность лексических единиц. – Кишинев: Штиница, 1973. с. 372.

123. Базарская Н.И. Вторичная номинация в системе языковых знаков. (На материале перифраз анг. и русс.

387

языков) Автореф. дисс. канд. филол. наук. Саратов, 1989. С. 23.

124. Балақаев М. Қазақ тілі мəдениетінің мəселелері. Алматы: «Қазақстан» баспасы, 1966. – 115 бет.

125. Балақаев М. Жəне басқалар. Қазақ тілінің сти-листикасы. Алматы: Мектеп, 1966. 207 бет.

126. Балақаев М., Қордабаев Т. Қазіргі қазақ тілі. Алматы: Ғылым, 1962. 452 бет.

127. Балли Ш. Французская стилистика. – М.: Изд. иностр. лит., 1961. с. 394.

128. Байтұрсынов А. Тіл құралы. Грамматика (Сөз жүйесі мен түрлері) 2-бөлім, Алматы., 126 бет.

129. Барлыбаев Р. Сөз мағыналарының тарылуы мен кеңеюі: канд. дисс. Алматы, 1963. 252 бет.

130. Барих А.К. Метонимия в современном русском языке. Дисс. канд. филол. наук. Л., 1987. стр 28.

131. Болғанбаев Ə. Қазақ тіліндегі синонимдер сөздігі. Алматы: Мектеп, 1962. 321 бет.

132. Болғанбаев Ə. Қазіргі қазақ тіліндегі зат есімдік синонимдер. Автореф. ф. ғылым канд. Алматы, 1955. – 217 бет.

133. Болғанбаев Ə. Көп мағыналы сөздер жəне оның жасалуы (Қазақ пен ұйғыр тіл білімі мəселелері). Алматы, Ғылым, 1963. 208 бет.

134. Болдырев Л.М. Опыт анализа компонентов фра-зеологизмов при стилистическом исследовании фразео-логии // Вопросы фразеологии. Новая серия. Вып. 277. Труды СамГУ им. А. Навои. Самарканд, 1976. С. 132-138.

135. Брагина А.А. Метафора – стандарт – штамы //Вестник Московского университета им. М.В. Ломоносова. Серия Журналистика. № 2. 1977. – с. 64–72.

388

136. Брагина А.А. Синонимы в литературном русском языке. – М.: Наука, 1986. – с. 127.

137. Булгаков Г.Ф. Именные устойчивые сочетания в современном русском языке: Автореф. дисс. канд. филол. наук. Алматы, 1966. – с. 26.

138. Вилюман В.Г. Синонимы и парафразы в сфере несвободных словосочетаний // Вопросы теорий анг-лийского-немецского языков. Уч. зап. ЛГПИ, №352. Вологда, 1969. – с. 12–27.

139. Вынарска Е.Н. Выразительные средства текста. М.: Высшая школа, 1989, – С. 134.

140. Виноградов В.В. Основные типы лексических значении слова // Вопросы языкознания. №5. 1958. – с. 3 – 9.

141. Виноградов В.В. Проблемы русской стилистики. М.: Высшая школа, 1981, – с. 320.

142. Виноградов В.В. Стилистика (Теория поэтической речи: Поэтика). – М.: Изд-во Акад. наук СССР, 1963. – с. 255.

143. Вовчок Д.П. Экономическая функция метафо-рических перифраз (Исследование по стилистике) – Пермь: Перм. Университет им. А.М. Горького, 1974. Вып. 4. С. 225–234.

144. Гальперин И.Р. Речевые стили и стилистические средства языка // Вопросы языкознания. №4, 1954, – С.67–87.

145. Гальперин И.Р. Стилистика английского языка // Учеб. пособие. – М.: Высшая школа, 1981. – с. 334.

146. Гвоздарев Щ.А. О семантической массификации ФЕРУ. Вопросы семантики ФЕ. Новгород, 1971. – с. 12–20.

147. Гинзбург Р.Г. Значение слова и метолика компонентного анализа // Иностр. языки в школе. №5, 1978, – с. 21–26.

389

148. Григорьева А.Д. Иванова Н.Н. Поэтическая фра-зеология Пушкина. – М.: Наука, 1969. – с. 389.

149. Дайырова Ə.М. І.Жансүгіров поэмаларының əлеуметтік-тарихи негіздері мен көркемдік ерекшелік-тері. Канд. диссерт. Алматы, 1964. – 324 бет.

150. Джураев Н.А. Ф. Е. Фразеологические единицы как выразительные средства таджикского языка. Авто-реф. дисс. канд . филол. наук. Душанбе, 1989, – с. 24.

151. Дүйсенов М. І.Жансүгіров жəне қазақ совет поэзиясының мəселесі: канд. дисс. 1967. – 217 бет.

152. Елешова А. Фразеологические единицы с компонентами-числительными в каз. яз. Дисс. канд. ф-н. Алматы, 1989. – С. 188.

153. Ефимов А.И. О языке художественных произ-ведений. – М.: Уч . пед. из., 1954. – С. 288.

154. Жұмалиев Қ. Əдебиет теориясы. – Алматы: Ғылым, 1969. – 244 б.

155. Жұмалиев Қ. Стиль – творчестволық ерекшелік // Қазақ əдебиеті, 27 ноябрь, 1959.

156. Жалқыпбеков М. Жамбыл шығармаларындағы сөздердің жəне фразеологиялық тіркестердің стильдік ыңғайда қолдануы: канд. дисс. Алматы, 1955. – 203 бет.

157. Жаркешова Г.Н. Кісіге ат қою тарихынан // Қазақ тіл білімі мəселері. – Алматы: Жазушы, 1959. – 36 бет.

158. Жубанов Х.К. Исследование по казахскому язы-ку. – Алматы: Наука, 1966. – С. 361.

159. Жулинская Л.К. Значения перифрастических ус-тойчивых сочетаний глагольного характера и формы их распространения // Рус. яз. в школе. №4. 1983. – С. 82–85.

160. Звегинцев В.А. Семасилогия. – М.: Изд-во Моск. Ун-та., 1957. – С. 322.

161. Зимин В.И. Особенности синонимии фразеоло-гических словосочетаний в современном русском языке //

390

Вопросы теории и методики преподавания русского языка иностранцам. – М.: Московский университет, 1963. – С. 41–51.

162. Иваницкий А.И. Смысловые функций тропов в публистике Н.В. Гоголя 1840 годов: Автореф. дисс. канд. филол. наук. – М.: 1983. – с. 23.

163. Ильина И.З. Перифраз и его стилистические функции в произведениях английской художественной литературы: Автореф. дисс. канд. филол. наук. – М.: 1954. – с. 25.

164. Кайдаров А.Т. Грамматическая характеристика некоторых сравнительно- метафорических выражении в уйгурском языке // Вопросы уйгурской филологиии. – Алматы, 1961. №2. – с. 31–33.

165. Калашникова М.Н. Семантическая структура слова в русской поэтической речи. Автореф. дисс. канд филол. наук. Алматы, 1986. – С. 21.

166. Кеңесбаев С.К. О некоторых особенностях фра-зеологических единиц в казахском языке. – Алма-Ата, 1945. №3. – С. 6–27.

167. Кеңесбаев І. Қазақ тілінің идиомдары мен фра-залары.

168. Кеңесбаев І., Мұсабаев Ғ. Қазіргі қазақ тілі. – Алматы: Мектеп, 1962. – 217 бет.

169. Кобылянский И.Щ. Перифраз как функциональ-но-семантическая единица речи (На материале совр. укр. совр. прозы, поэзии и публицистики). Автореф. дисс. канд. филол. наук. – Ужгород: Ужур. гос. университет., 1986. – с. 18.

170. Кожин С.А. Перифрастические построения в языке советской эпохи // Русский язык в школе. №4, 1971. – с. 89.

171. Кожин С.А. Обогащение речи разными выдами перифразов // Русский язык и литература. №10. 1986. – С. 55–59.

391

172. Копыленко М.М., Колчин С.А. идр. Фразеоло-гические перифразы укр. литературного языка. Мовозиавство, №3. 1986. – С. 74–75.

173. Копыленко М.М., Попов З.Д. Очерки по общей фразеологии. Воронеж: Изд-во Воронежского универ-ситета, 1972. – с. 124.

174. Копыленко М.М., Попов З.Д. Очерки по общей фразеологии. Учебное пособие по спецкурсу для фило-логов. Воронеж: Изд-во Воронежское ун-та, 1972. – С. 123.

175. Копыленко М. М., Сарыбаев Ш.Ш. жəне басқалар. Қазақ тілінің фразеологиялық сөздігі // Советская тюрко-логия. №2. 1978. – С. 80–83.

176. Кудрявцев М. В. Образно-речевая система поэзии. И.Рубцова. Автореф. дисс. филол. наук. – Л.: 1988. – с. 25.

177. Қабдолов З. Əдебиет теориясының негіздері (Жоғары оқу орнына арналған оқу құралы). – Алматы: Мектеп, 1970. – 380 бет.

178. Қоңыров Т.Қ. Тарихи синтаксис мəселелері. Алматы: Ғылым, 1965. – 207 бет.

179. Қоңыров Т. Қазақ тілінің тұрақты теңеулері сөздігі. – Алматы: Ғылым, 1990. – 320 бет.

180. Қоңыров Т.С. С.Сейфуллин поэзиясындағы сөз бейнелеу тəсілдері: канд. дисс. – Алматы, 1966.

181. Макаренко Е.А. Функционирование перифразов в совр. укр. сов. прессе: канд. дисс. филол. наук. – Киев, 1984. – С. 187.

182. Макарова С.Я. Перифрастические названия городов // Лексика и словообразование русского языка. – Пенза: Изд -во Пензенского пед. ин-та, 1973. с. 40–44.

183. Манасбаев Б. Сəбит Мұқановтың поэзия тілі: канд. дисс. Алматы, 1961. – 217 б.

392

184. Мардиева М.Б. Перифрастические формы татар-ского глогола в сравнения с узбекскими и турецкими формами: Автореф. дисс. канд. филол. наук. – Казань, 1974. – с. 19.

185. Милехина В.И., Попова З.Д. Перифразы ка тип фразеосочетаний (на материале русского и немецкого языков): Автореф. дисс. канд. филол. наук. 1988. – С. 18.

186. Моложков А.И. Основы фразеологии русского языка. – Л.: Наука, 1977. – С. 317.

187. Мусабаев Г. Современный казахский язык. Лек-сика. Алма-Ата, 1959. – С. 141.

188. Мұқамеджанов. Қазіргі қазақ тіліндегі сөздердің ауыс мағынасы: канд. дисс. Алматы, 1968. – 220 бет.

189. Муратов С.Н. Об основных стилистики (Мате-риалы к курсам языкознании) М.: Изд-во Московского ун-та, 1957. – С. 43.

190. Мыльникова С.Е. Поэтическая фр-а. XVIII нач. XIX в. (Лексические и фраз-кие наименование эмоциональных состояний): Автореф. дисс. филол. наук. М.: 1970. – С. 23.

191. Назаров А.П. Художественно-функциональные основы экспрессивности фразеологических единиц (на материале киргизского языка): Автореф. дисс. канд. филол. наук. М., 1985. – С. 27.

192. Нарымбетова Ə. 20–30-жылдардағы қазақ совет поэмасы. Алматы: 1954. – 237 бет.

193. Новиков А.Б. Субстантивные перифразы в совр. совет. газетный публистики: Автореф. канд. филол. наук. ЛГУ. 1988. – С. 18.

194. Нұржекеева Л.Б. Метонимияның лингвистика-лық табиғаты: филол. ғылым. дисс. автореф. Алматы, 1991. – 23 бет.

393

195. Нургожина Ш.И. Экспрессивная лексика казах-ского языка: Автореф. дисс. канд. филол. наук. – Алматы, 1989. – С. 20.

196. Нұртазин Т. Шеберлік туралы ойлар // Мақалдар жинағы. – Алматы, 1968. – 310 бет.

197. Обердорфер А.Р. Перифраз как средство выра-зительности газетной речи // Вопросы лингвистической стилистики русского языка. Алма-Ата: Изд-во Казах. пед. института им. Абая, 1983. – С. 34–44.

198. Образование новой стилистики русского языка в пушкинскую эпоху. – М.: Наука, 1969. – С. 304.

199. Оразов М. Қазақ тілінің семантикасы. М., 1991.200. Орлов В.М. Субстантивные перифразы в

совре-менном русском языке // Русский язык в школе. Чебоксары, 1982. №3. – с. 83–84.

201. Потебня А.А. Из записок по теории словесности. – Харьков: 1906. – С. 652.

202. Похмельных В.В. Глагольно-именные перифрас-тические обороты современного русского языка: Авто-реф. дисс. канд. филол. наук. М., 1985. – С. 160.

203. Проблемы поэтики. – Алматы: М-во высш. и сред. спец. оборудование Каз. ССР, 1980. – С. 225.

204. Проблемы стихотворного стиля (Темат. Сборник). Алматы: КазПИ, 1987. – С. 100.

205. Просвирина О.А. Глагольно-именные связанные словосочетания перифрастического типа в совр. сербско-харватском литер. языке: Автореф. дисс. канд. наук. – М., 1981. – С. 21.

206. Рапшите И.Л. Лингвистическая природа пери-фразы и ее стилистические функции (на материале фран-цузской художественной литературы XIX-XX веков): Автореф. дисс. канд. филол. наук. – М., 1973. – С. 23.

394

207. Розанова Г.С. Перифраз и его функционирование в прессе ГДР и ФРГ: Автореф. дисс. канд. филол. наук. – М., 1973 – С. 25.

208. Романовская Н.В. Функциональные особенности перифраза в газетном стиле современного английского языка //Сб. науч. тр. Моск. пед. института им. М.Тореза. 1973. – Вып. 135. – С. 158–171.

209. Сайрамбаев Т. Сөз тіркесі мен сөйлем синтак-сисі. Алматы: Рауан, 1991. – 176 бет.

210. Синельникова Л. Н. Именные перифразы в языке совр. советской поэзии (структ.-семан. и стилист. хар-ка): Автореф. дисс. канд. филол. наук. М., 1975. – С. 27.

211. Синельникова Л.Н. Именные перифразы в совре-менной стихотворной речи // Вопросы грамматики и лексики совр. русс. яз. – М., 1975. С. 238–257.

212. Синельникова Л.Н. К вопросу о сущности пери-фразы как функционально-семантической речи // Воп-росы грам-го строя совр. русс. яз. (Сборник статей) – М., 1972. – С. 255–261.

213. Синельникова Л.Н. О взаймодействии тропов (метафор, перифраз, сравнений) в констексте стихот-ворения // Вопросы синтаксиса и лексики совр. русс. яз. (сборник статей) М., 1973. – С. 220–231.

214. Синельникова Л.Н. О соотношении перифразы как единицы образной речи и фразеологического един-ства как единицы словаря // Проблемы образования фра-зеологических единиц. Тула, 1976. – С. 162.

215. Соколова Н.В. ФЕ в произведениях Ю.В. Бонда-рева состав и функции ЛГУ корн. защ. 89. 12. 14.

216. Сорокин В.И. Теория литературы. – М., 1960. – С. 401.

217. Сыздықова Р.Ғ. Абай шығармаларының тілі. – Алматы: Жазушы, 1968. – 235 бет.

395

218. Сыроватская С.А. Синонимические замены и пе-рифразы в несвободных словосочетаниях (на материале совр. англ. языка). – Л.: ЛГПИ им. А.И. Герцена, 1981. – С. 20.

219. Сычев А.С. Структура и стилистические функции перифраз в газете // Вопросы структуры и функ-ционирования русского языка. – Томск: Изд-во Томск, 1979. – С. 142–149.

220. Телия В. Что такое фразеология. М.: Наука, 1966. – С. 87.

221. Томашевский В.В. Стилистика. – Л.: Изд-во Ленинград ун-та, 1983. – С. 263.

222. Томашевский В.В. Теорий литературы. М.–Л.: 1930. – С. 301.

223. Турсункулова К.А. Перифрастические формы глагола в узбекском и казахском языках: Автореф. дисс. канд. филол. наук. – Ташкент. 1972. – С. 23.

224. Уткина В.П. Перифрастический оборот в рус-ской художественной литературе // Извест. Крым. пед. ин-та, 1959. Т. 3. Вып. 1. – С. 22–47.

225. Федоров А.И. Семантическая основа образных средств. языка. Новосибирск, 1969. – С. 92.

226. Харциев В.М. Элементарные формы поэзии: Вопросы теории и психологии творчества. – Харьков, 1907. – С. 180.

227. Хасанов Б. Қазақ тіліндегі сөздердің метафоралы қолданылуы: канд. дисс. Алматы, 1964. – 270 б.

228. Чернов М.Ф. Несвободные глагольно-именные перифразы в современном чувашком языке // Советская тюркология. 1988. №4. – С. 59–69.

229. Чернов М.Ф. Фразеологическая современного чувашского языка: док. дисс. Чебоксари, 1985. – С. 367.

396

230. Шанский Н.М. Фразеология совеременного русского языка. – М., 1969. – С. 327.

231. Шəменов К.С. Торайғыровтың лирикалық шы-ғармалары: канд. дисс. Алматы, 1959. – 270 бет.

232. Шубина Л.В. О специфических особенностиях функционирования перифразы и однокоренного глагола-синонима // Русский язык в школе. №2. 1973. – С. 32–35.

233. Юршенко О.С. Фразеологические перифразы украинского литературного языка (учебное пособия). – Харьков: Изд-во Харьков ун-та, 1983. – С. 119.

234. Язык и стиль // Сборник Под. ред. Т.А. Дегтер-ревой. – М., 1965. – С. 239.

ПАЙДАНЫЛҒАН КӨРКЕМ ƏДЕБИЕТТЕР 1. Аймауытов Ж. Шығармалары: Романдар, повесть,

əңгімелер, пьесалар / Құраст. М.Атымов, К.Керейқұлов. – Алматы: Жазушы, 1989. – 560 бет. портр., суретті.

2. Аманжолов Қ. Нұрлы дүние. Таңдамалы өлеңдер мен поэмалар. Алматы: Жазушы, 1991. – 392 бет.

3. Аманжолов Қ. Шығармалар. Төрт томдық. I том. Өлеңдер / Құраст. Ғ.Қайырбеков. – Алматы: Жазушы, 1977. – 523 бет.

4. Ақын Сара. Айтыс, өлеңдер, дастан / Құраст. С.Қайнарбаев. – Алматы: 1985. – 144 бет., суретті.

5. Əлімбаев М. Өрнекті сөз – ортақ қазына. Алматы: Қазақстан, 1967. – 191 бет.

6. Əуезов М. Абай жолы. Роман - эпопея. Бірінші кітап: Абай. – Алматы: Жазушы, 1989. – 608 бет.

7. Əуезов М. Абай жолы. Роман - эпопея. Бірінші кітап: Абай. – Алматы: Жазушы, 1990. – 608 бет., суретті.

397

8. Əуезов М. Абай жолы. Роман - эпопея. Екінші кітап. – Алматы: Жазушы, 1989. – 616 бет., суретті .

9. Əуезов М. Əр жылдар ойлары. Жалпы ред. басқ. Ы.Дүйсенбаев. Алматы: Казмемкөр. əдеб., 1959. – 556 бет.

10. Жансүгіров І. Құлагер. Поэмалар мен өлеңдер /Құрастырған Б.Сахариев. Алматы: Жазушы, 1974. – 552 бет.

11. Жұмабаев М. Шығармалары. – Алматы: Жазушы, 1989. – 400 бет, портр.

12. Қазақ жұмбақтары. Жинақ. – Алматы: Ана тілі, 1993. – 122 бет.

13. Қазақтың мақалдары мен мəтелдері / Құрастырған О.Тұрманжанов. – Алматы: Жазушы, 1957. – 352 бет.

14. Қазақ халық əдебиеті. Көп томдық. / Жауапты шығарушы Ə.Əлманов. Алматы: Жазушы, 1986. І том. Айтыстар. – 1988. – 288 бет.

15. Қазақ халық əдебиеті. Көп томдық. Алматы: Жазушы, 1986. – 5 т.: Батырлар жыры / Құраст. О. Нұрмағанбетова ж. б. – Алматы, 1989. – 384 бет, суретті.

16. Құдайбердіұлы Ш. Жолсыз жаза. Өлеңдер мен поэмалар / Құраст. М.Мағауин. – Алматы: Жалын, 1988. – 256 бет.

17. Торайғыров С. Сарыарқаның жаңбыры. – Алматы: Жазушы, 1987. I кітап. Өлеңдер / Ред. алқасы Т.Əбдрахманов ж. б. 1987. – 160 бет.

18. Торайғыров С. Сарыарқаның жаңбыры. – Алматы: Жазушы, 1987. II кітап. Поэмалар, романдар, мақалдар, əңгімелер, хаттар. – 1987 // Ред. алқасы. Т.Əбдрахманов ж.б. – 224 бет.

398

ПАЙДАНЫЛҒАН СӨЗДІКТЕР

1. Ахманова О.С. Словарь лингвистических терми-нов. – М., 1966. – с. 606.

2. Большая советская энциклопедия. Т. 19. М.: Совет-ская энциклопедия, 1975. – с. 641.

3. Даль В.И. Толковый словарь живого великорусс-кого языка. С. Петербург. – М: Изд-во любителей Российской словесности. – 1866. – с. 555.

4. Квятковский А. Поэтический словарь (Около 670 терминов). – М.: Изд-во сов. энциклопедия, 1966. – с. 375.

5. Кеңесбаев І. Қазақ тілінің фразеологиялық сөздігі. – Алматы: Мектеп, 1977. – 712 б.

6. Марузо Ж. Словарь лингвистических терминов. – М.: Изд-во иностр. лит., 1960. – с. 436.

7. Русский язык. Энциклопедия. – М., 1979. – с. 303.

399

М АЗ М Ұ Н Ы

Қазақ фразеологизмдері мəселелері

Кіріспе .................................................................................................... 4Фразеологизмдер жəне олардың зерттелу жайы .............................. 33Фразеологиялық единицалардың қызметі жəне олардың эмоционалдық-экспрессивтік бояуы ................................. 61Фразеологизмдерді аудару мəселелері .............................................. 68Бейнелі сөз тіркестерінің көркем шығармалардағы стильдік қызметі жəне оларды аударудың кейбір амалдары ................................................................................ 121

Перифраз – фразеологизмнің бір саласы

Перифраз – фраезологияның қомақты салаларының бірі .............................................................................. 138Перифраздың зерттелу тарихынан мəлімет.................................... 140Перифраздың тілдік табиғаты .......................................................... 153Тілдік (тұрақты) жəне поэтикалық (еркін) перифразар ............................................................................ 157Перифраздың құрылымдық типтері ................................................ 162Перифраздың тақырыптық топтары ............................................. 185Перифраздың семантикалық типтері .............................................. 210Перифраз жиі қолданылатын əдебиеттік жанрлар......................... 230Қорытынды ........................................................................................ 254

Ғылыми мақалалар

Фразеологизмы и проблемы их перевода ...................................... 264Қазақ өркениетінің қайнар бұлағы – мақал-мəтелдер хақында ... 317Фразеологизмдерді аудару тəсілдері .............................................. 325Тіл жəне аударма .............................................................................. 334М.Əуезов шығармаларындағы перифраздар ................................. 351

Қосышалар тізбегі ............................................................................ 356Пайдаланылған əдебиеттер ............................................................. 378Пайдаланылған көркем əдебиеттер ............................................... 396Пайдаланылған сөздіктер ............................................................... 398

Өмірзақ АЙТБАЙҰЛЫ

ҚАЗАҚ ФРАЗЕОЛОГИЗМДЕРІ МЕН

ПЕРИФРАЗДАРЫ

Редакторы Нұрлан АсқаровБеттеуші Берлібай МəнбетиұлыСуретші Нағым Нұрмағамбетов

Басуға 16.10.2013 қол қойылды.Пішімі 84х108 1/32 . Офсеттік қағаз.

Баспа табағы 25,0. Шартты баспа табағы 21,0.Таралымы 4000 дана.

ЖШС «Абзал-Ай»050009, Алматы қаласы

Абай даңғылы, 143, 529-кеңсе.тел/факс: 8(727) 394 38 32, 385 74 67

E-mail: Bekbosin-serik60@mail.ru